####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00053
Uniform title: īśvarapratyabhijñākaumudī
Author : bhaṭṭāraka sundara
Manuscript : Research and Publications department, Jammu and Kashmir Government Srinagar manuscript no. 1089

Description: 
īśvarapratyabhijñākaumudī bhaṭṭāraka sundara

research and publications department, jammu and kashmir government, srinagar 
manuscript no. 1089

no. of folio : 82

pages : 164

size of ms 20.3 cm x 14.5 cms

script : śaradā


Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0 february 9, 2009

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################


ओं नमः श्रीगणाधिपतये सवल्लभाय नमो नमः ||
ओं श्रीविद्यपादुकाभ्यो नमः ||

ओं नमः शिवाय ||

ओं यत् तत् सत् परमप्रकाशमहमित्यन्तःस्फुरच्चिद्घनं 
यन्मात्रादित्रयात्मविश्वमखिलप्रोल्लासयत्यन्यथा ||
यत्रोदेति परापारापरतरा चिच्चन्द्रश्यौतिच्छजा 
श्रीसादादिधरान्ततत्वप्रभवं सैवं महः स्ताच्छ्रिये || १ ||

ओं श्रीत्रैयम्बकनाथमाद्यगुरुभिर्वन्द्यं तथैवापरं 
सोमानन्दमथोत्परं गुरुवरं श्रीलक्ष्मगुप्तं तथा ||
श्रीमच्चुक्खलकं तथा परतरं श्रीशम्भुनाथं गुरुं 
श्रीभट्टारकमाश्रये भिनवगुप्ताख्यं च भट्टारिकाम् || २ ||

ओं हेरम्भवटुकौ स्तौ मे प्राणापानौ विभूतये बहिरन्तश्चरौ 
शुद्धौ प्राणभ्यद्देहधारकौ || ३ ||

ओं यदन्तन्निखिलं विश्वं दर्पणेन गतादिवत् मात्रादिशूलभा 
रूपा सा काचिच्चित् सुधाच्छजा || ४ ||

ओं महायास्तात् स्वेष्ठदेवी शिवशक्त्यैक्यभाविनी | 
बहिरन्तश्चारशीला चित्क्रियाज्ञानरूपिणी || ५ ||

सादादिगर्भपीनाङ्गी श्रीविद्या साधकेष्ठदा |
मामाविश्य मदज्ञानतमोविध्वंसवयम् || ६ ||

प्रत्यभिज्ञां विलोक्यैव गद्यैः पद्यैश्च गुम्फिताम् | 
विद्यन्तिपाठकाः सर्वे नो शक्तावयमित्युत || ७ ||

तदहं सरलांसद्वीं? पाठकामोदनिर्भरां | 
विमर्शिनीं करोम्यद्य गद्यमार्गानुसारिणीम् || ८ ||

श्रीमच्छ्रीपूर्वगुरुभिः सूत्रितायाद्विसङ्ख्यया | 
शतयोः प्रत्यभिज्ञाया यथा गुरुनुसारतः || ९ ||

हसन्तु वाथ निन्दन्तु शक्तिपातलसच्छजाम् |
रोद्धुकामः कः प्रसरदधो भुवनजं पयः || १० ||

क्षमन्तु गुरवः पुन्ये सहा याः सन्तु चापरे |
करोमि विवृतिं लाघ्वीं यथाबुद्ध्यनुसारतः || ११ ||

इह खलु प्रेक्षावन्तः स्वार्थपरार्थकारुण्यादीन् 
हृदन्तन्निधाय प्रवृत्तिनिवृत्ति कर्तुं प्रारिप्सन्ते |
तदन्यथोपपत्यान्यथोपपत्तेच्चेत्येवं 
साम्प्रदायिकसम्प्रदायक्रम इति सिद्धोयं 
शास्त्रविदुपदेशक्रमः ||

अथ च परार्थकारुण्यातया शास्त्रमभिदधानः |
स्वात्मपरमेश्वरतादात्म्यनुभवहेतवे परत्र 
समस्तसंपत्समवाप्तिप्रयोजनावसरवर्तनाय (+दादा?) च 
शास्त्रार्थमवतारयति ग्रन्थकारः ||

ओं कथञ्चिदासाद्य महेश्वरस्य दास्यं 
जनस्याप्युपकारमिच्छन् ||
समस्तसम्पत्समवाप्तिहेतुं तत् प्रत्यभिज्ञामुपपादयामि || १ ||

कथञ्चित् पूर्वोल्लङ्घितजन्मजन्मानन्तरं महेश्वरस्य 
दास्यमासाद्य | समस्तसम्पत्समवाप्तिहेतुभूतां 
तत्प्रत्यभिज्ञां तस्येश्वरस्य प्रतीपमाभिमुख्येन ज्ञानं 
उपपादयामि शब्दानुवृत्या स्वरूपेण भावयामि यतो दि 
जनस्याप्युपकारमिच्छन् || तदभ्यासान्न भवमात्रेणैव हि तत् 
तदभिमतसिद्धेः || 

इत्येवमादिसूत्रपदयोजना ||

२अ) एवं हि सामान्यतोऽर्थः विशेषतश्चाहुः ननु महेश्वरस्य 
दास्यमित्यत्र को नाम महेश्वरः | वा देहो जडः(?) वा 
ज्ञानेन्द्रियाणि वा कर्मेन्द्रियाणि वा प्राणः वा मनः | 
अहङ्कारो वा | वा बुद्धिः | वा तेषां संघात इति इत्यत्राहुश्च 
महेश्वरो हि नाम महांश्चासावीश्वरो मं महेश्वरः || 
ऐश्वर्यादिगुणगणसम्पन्नः | अत एव च परमः | उत्कृष्टतम इति 
सर्वमयः | सर्वव्यापी सर्वस्वभावः | सर्वोत्तीर्णस्वभावश्चेति 
चोच्यते || 

तथा च प्रत्यभिज्ञायामेव || 

विश्ववैचित्र्यचित्तस्य समभित्तितलोपमे | 
विरुद्धाभावसंस्पर्शे परमार्थसतीश्वरे || १ || 

प्रमातरि पुराणे तु सर्वदा भातविग्रहे |
किं प्रमाणं न वाभासः सर्वप्रमितिभागिनि || २ ||

मेयं साधारणंमुक्तः स्वात्माभेदेन मन्यते |
महेश्वरो यथा बद्धः पुनरत्यन्तभेदवत् || ३ ||

स्वात्म वै सकृजन्थ?नामेक एव महेश्वरः |
विश्वरूपोऽहमिदमित्यखण्डामर्शवृंहितः || ४ ||

इत्थं तथा घटपटाद्याभासजगदात्मना |
तिष्ठासो नेवमिच्छैव हेतुना कर्तृता क्रिया || ५ ||

तथा च तन्त्रालोके || 

अनस्तमितभारूपंस्तेजसां तमसामपि | 
य एकोऽन्तर्यदन्तश्च तेजांसि च तमांसि च || १ || 

स एव सर्वभावानां स्वभावः परमेश्वरः || २ || 

भावजातं द्रितस्यैव शक्तिश्चेश्वर ता?मयी | 
शक्तिश्च शक्तिमद्रूपाद् व्यतिरेकं न वाञ्छति || ३ || 

२ब्) तादात्म्यमनयोर्न्नित्यं वह्निदाहकयोरिवे | 
स एव भैरवो देवो जगत्कारणलक्षणः || ४ || 

स्वात्मादर्शे समग्रं हि यच्छक्त्या प्रतिबिम्बितं | 

तस्यैवे वा? परादेवी स्वरूपामर्शनोत्सुका |

पूर्णत्वं सर्वभावेषु यस्य नाल्पं न चाधिकम् |

एष देवोऽनया नित्यं देव्या क्रीडारसोत्सुकः || ६ ||

विचित्रान् सृष्टिसंहारान् विधत्ते युगपद् विभुः |
अतिदुर्घटकारित्वमस्यानुत्तरमेव तत् || ७ ||

एतदेव स्वतन्त्रत्वमैश्वर्यं बोधरूपत् |
परिच्छिन्नस्वभावत्वं हारुस्य? किल लक्षणं |
जडाद् विलक्षणो बोधो यतो न परिमीयते |

एवमस्य स्वतन्त्रस्य निजशक्त्यपभेदतः |
स्वात्मगाः सृष्टिसंहाराः स्वरूपत्वेन संस्थिताः || ९ || 

प्रकाशो नाम यश्चायं सर्वत्रैव प्रकाश्यते | 
अनपह्नवनीयत्वात् किं तस्मिन् मानकल्पनैः || १० ||

प्रमाणान्यपि वस्तुनां जीवितं यानि तन्वते |
तेषामपि परो जीवः स एव परमेश्वरः || ११ ||

कामिके तत एवोक्तं हेतुवादविवर्जितं |
तस्य देवादिदेवस्य परापेक्षा न विद्यते || १२ ||

परस्य तदपेक्षत्वात् स्वतन्त्रोऽयमतः स्थितः |
विभुत्वात् सर्वगो नित्य भावादाद्यन्तवर्जितः || १३ || 

विश्वाकृतित्वाच्चिदचित्तद्वैचित्र्यावभासकः |
३अ) ततोस्य बहुरूपत्वं प्रोक्तं दीक्षोत्तरात्मिके || १४ ||

भुवनं विग्रहो ज्योतिः खं शब्दो मन्त्र एव च |
बिन्दुनादादिसंभिन्नः षड्विधः शिव उच्यते || १५ ||

यो यदात्मकताविष्ठस्तद्भावं संप्रपद्यते | 
व्योमादिशब्दविज्ञानात् परो मोक्षो न संशयः || १६ ||

इत्यादिना बहुबहुश एव श्रीमदभिनवगुप्ताचार्यपादाः || 

विनत्यवितन्यन् (?) तन्त्रालोकादौ तथा चोपनिषत्सु || 

आनन्दादेव खल्विसानिर्थतानि जायन्ते आनन्दे प्रवधन्ते | आनन्द 
एव प्रणीयन्ते | आनन्द एव पिधानत्वं यान्ति | आनन्ददेवाघ्नः? 
नुग्रही भवन्तीति ब्रह्म | आनन्द इति || आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न 
विभेति कुतश्च नेति च || यतो वाचो निवर्तन्ते ह्यप्राप्य मनसा सह | 
आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न विभेति कुतश्च नेति या || यतो वे 
मानिर्थतानि जायन्ते | येन जातानि जीवन्ति | यस्मिन्नभिसंविशन्ति | 
यस्मिन् प्रलीयन्ते | तद्विजिज्ञासस्व तद् ब्रह्म || तत्र ब्रह्मेति नाम 
बृह बृह बृद्धौ || एकत्वे सति बहुत्वसम्पन्नत्वेन वा 
सम्पादनत्वेन च वृद्धिमापन्नः सनी ब्रह्मेत्युच्यते || 

तथा च || 

सदा सृष्टि विनोदाय सदा स्थिति मुखासिने | 
सदा त्रिभुवनाहारब्दण्डायस्वामिनेन म इति || 

विश्ववैचित्र्यचित्तस्य समभित्तितलोपमे | 

इत्यादिना च || 

प्रत्यभिज्ञयां एवमस्य ब्रह्मसंज्ञा || 
तत एव चोभयन्छायाधारित्वाच्चिदचितोन्नपुंसकनित्रेशः || 
न तु ब्रह्मेति नपुंसकत्वं शिवस्य स्यादिति न विनोधः || इत्यलं || 
तथा च वेदः || प्रजापतिश्चरतिगर्भेन्तर्जायमानो बहुधा 
विराजते | तस्ययोनिं परिपश्यन्ति धीनास्तस्मिंस्तिष्ठन्ति 
(+प्रभिकौ?)

३ब्) भुवनानि विश्वाः || वेदाहमेनं पुरुषं 
महान्तमादित्यवर्णं तमसः परस्तात् | तमेव विदित्वाति 
मृत्युमेतिनान्यापन्था विद्यतेयनाय || ये देवत्ये आतपते | यो 
देवानां पुरोहितः | पूर्वो यो देवेभ्यो जातः || 

न च रुचाय ब्राह्म्यं रुचं ब्राह्म्यं जनयन्तो देवाः अग्रेयद 
ब्रुवनी विद्यास्तस्य देवा आसन्धशीः श्रीश्चते लक्ष्मीश्चते | 
पत्न्या अहोरात्री | पार्श्वेनक्षत्राणि || रूपमश्विनौ व्याप्तं || 
अर्धमासामासाधतवः परिवत्सराः न सत्सृशंतिष्ठन्ति | 
रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनं हृदामनीषा 
मनसाभिरतप्तोय एवद्विद्वरमृतास्ते भवन्ति || हिरण्यगर्भः 
समवर्तताग्रे भूतस्यजातः पतिनेक आसीत् | सदधार पृथिवीं 
द्यामुतेमां कस्मैदेवाय ह विषाविधीम इत्यादिना || 

तथा च | नाना विधवर्णानां रूपं धत्ते यथा मलः 
स्फटिकः | सुरमानुष्यपशुपादपरूपत्वं तद्वदीशोपि || 

गच्छति गच्छति जल इव हिमकरविश्वं स्थिते निर्थतिंयाति | 
तनुकरणभुवनवर्गे तथा यमात्मा महेशानः || 
तत्रान्तर्विश्वमिदं विचित्रतनुकरणभुवनसन्तानं | भोक्ता च 
तत्र देहे शिव एव गृहीतपशुभावः || 

इत्यादिना बहुधापरमार्थ सारांजो? प्रोक्तगुणगणोयं 
परमशिवः परमेश्वरश्चिन्दचिन्दुत्तिस्सर्वस्य स्वात्मा महेश्वर 
इति सिद्धः || तन्मयमेवबीजभूतस्सर्वस्य बीजप्रधान इति कथ्यते || 

अनादिमानप्रतिमस्वभाव इति गीतास्व [+ अन्वान्यः साज्ञादिभिः 
प्रकृति पुरुष व्य?जेन | मीमाकैवर्मकर्म?व्याजने 
तार्किकैरनुमानादि व्याजेन च 

अनादिमत्पनं? ब्रह्मेति च 

* * इति? श्रुति विकल्पमविकल्पादि व्याजेन च | रैयायि कैवा 
देवबुद्धिप्राणशा *?व्याजेन च **** *? न्नसारतः 
प्रमाणीर्थतमस्त्य? प्रमाणतयैव | तत्मन्वमाविद्यकमेव | 
विद्दतत्त्युविधा * * * * * * ? पमुखमालिन्य हेतुमेव निर्मल 
दर्पण स्वासकालष्य विरचतं देविहासौ *?]

[+तथा च मुक्तवल्यां अविद्या योनिजाभावाः सत्यम् बहुधा इव | 
क्षणमुद्भूधागच्छन्ति ज्ञातैकसागरे लयम् | मृदादीनां 
कारणत्वं यदिनेष्टं घटां प्रति अविद्यायाःकारणत्वं 
कथं सिद्धेतुसांविदा || २ || तथा च वशिष्ठपादैः || 
तस्मिंन्चित्दर्पणेच्छरेसमस्ता? वि * * * * * * ** ** * **?]

[+* ? भगवद्वाक्यते | यथा तदीनां बहवो स्ववेगा 
इत्यादिनातन्नैव ततो? * * * *?]

४अ) एवं बहुधाविराजमानो बहुधाव्याप्त इति बहुश एव कृत 
परिणामो विराडिति च कथ्यते || नन्ध्वेकस्येवं भूतस्य 
कथमनेकपरिणामः || एकस्येकत्वादेव | अनेकस्याचानेकत्वा 
वगमात् || यथा गौरयं वा गौरियमिति चैकरोत्वावगमः || 
तथैतागावः पश्योद्यानोपविष्ठा इति || 

इत्यत्रानेकस्यानेकत्वा देव || इत्यनेन कथमेकस्यानेकत्वावगमः 
|| अत्रोच्यते || ठ सर्वत्रैवपुराणेति हास 
वैष्णवशैवयोगव्याकरणादि ष्वेकस्यानेकत्वावगमः सिद्धः || 
तथा हि || जन्माभ्यस्य यतोन्वयादि तरतश्चार्थे ष्वभिज्ञः 
सुरायते?ने ब्रह्महृदाय आदिकवये मुह्यन्ति यत्मुरयः तेजोवारि 
मृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिसर्गो मृषाधाम्ना स्वेन 
सदानिरस्त कुहकं सत्यं परं धीमहि || १ ||

अत्र पुराणादावेवास्य जगतोजन्मादि प्रोक्तं || इत्यनेनैकत्वेपि सति 
बहुधात्वं सिद्धमेव | अर्थेषु चाभिज्ञ अहमिति स्वरूपतया || य 
एव च ब्रह्मण आदिसृष्टुन्येदादिदाता च || यत्र च सूरयो मुह्यन्ति 
|| यतो वाचोनिवर्त्तन्त अप्राप्यमनसा सहेति || तेजो वारि मृदां 
यद्वद्विनिमयो भ्रमस्तथा जगन्मृषेति तत्र ब्रह्मणि || स्वेन च 
धाम्नाय च क एवा द्वितीयः सिद्धः | तमेवं भूतमद्वितीयं 
सच्चिदानन्दं ब्रह्मसत्यं धामृधीमहि ध्यायेम | नुम इति 
सर्व विघ्नोपशमायेत्यर्थः || [यथा वा | अधोधोविनिविष्ठेषु 
भेद संख्येषु धामसु | एकं बिन्दुरथापि प्रादन्येषु 
पाक्ततान्त्यगा *? | ठ स्वपृष्ठगां च तां सङ्ख्यं 
विनिविश्यैकतः कि?पेती | इत्यादिनाचैकस्येव बहुत्वापादानं || ]

[यथा ह्याचौतत्रमासानु?सारेण तद्युक्त्याश्रयेणच | मुखं 
बिन्दुं कृत्वाक्त च युगमःअस्तस्य अदाधोहरार्ध्वं 
योध्यायेदित्यात्युपदेशानुसारेण परमोपदेशगत्यावायु *? दा 
ज्ञाते परमार्थे कुण्डलिनीं त्रिकोण कृतिं विभाव्य 
बिन्दुत्रयकोणत्रय सुत्तिं? च | *?त्स्वरूप एवा कारादि 
क्षकारान्तवर्णप्रत्ययः | लिप्याकारेण | 
आधारत्वाश्चत्तस्यास्त्रिकोणा कृएरिति सद्धोशमुपदेशमार्ग 
एकस्यैव बहुधाकृत्या यवैकस्या एवर्थ मेराणा?र्थताया 
मु?हस्रल्लक्ष्यपरात पर्यन्ताधीय सङ्ख्य]

४ब्) तथा च साङ्ख्य अपि || मूलप्रकृति रविकृतिर्महदाद्याः प्रकृति 
विकृतयः सप्त षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः || 
इत्यत्रैकस्यैवानेकत्वं सिद्धं || अथ च || 

तत्रैव || 

जन्ममरणकरणानां प्रतिनियमादयुगपत् प्रवृत्तेश्च || पुरुष 
बहुत्वं? सिद्धं त्रैगुण्यविपर्ययाश्चैव || इत्यादिना एवं 
सर्वत्र यथोक्तेषु ग्रन्थेष्वेकस्यैव बहुविधत्वं प्रसिद्धमेव || 
कवयोपि चैकस्य मुखस्य वा चन्द्रमस अनेकत्वं यथा 
बर्णयन्त्येव || मुखकमलमिति || यन्मुखं स चन्द्र इति || एवमेव 
बहुधात्वं वर्ण्यन्ते || चन्द्रमसोप्येवमेव | 
पश्यचन्द्रमुखिचन्द्रमण्डलं व्योममध्यसरसीसरोरुहम् || 
इत्यादिना || अत्र च कवयः किं न वक्ष्यन्तीति || एवं च वैयाकरणा 
अपि || तद्यथा || ह्रस्वदीर्घप्लुतत्वाश्चत्रैसुर्योपनयेन च 
सानुनासिक्य भेदाश्चाप्य कौरष्ठादशात्मक इत्येकस्या 
कारस्याष्ठादशात्मकत्वं || अथ च सम्स्कर्ता | इत्यस्यर्थ 
पस्याष्ठाधिकशतात्मकत्वं प्रसिद्धमेव शेषपाणिनि वररुचि 
नानामतेषु || यथा || सम्स्कर्ता || सम्स्कर्ता || इत्यत्र समः सुटि || 
अलोन्द्यस्य || अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा || अत्ररुप्रकरणेन 
पूर्वस्यानुनासिको वा स्यात् पखरवसानयोन्विसर्जनीयः || 
विसर्जनीयस्य सः इति प्राप्त [अनुनासिकात्परोनुस्वातः मननामिकं 
विहाययरोः? पूर्वस्मात्परोनु स्वारा गमः स्यात्] तदप वा 
देवाशरीति पाक्षिके विसर्गे प्राप्ते |

५अ) तथा हि | रस भावतदभासभाव शन्त्यादिरक्रमः 
भिन्नोरसाद्यलङ्कारादलङ्कार्यतया स्थितः || तत्र 
रसोमासपद्यस्य वा गद्यस्य च जीव इति कथ्यते | व्यज्यापरनामा 
भोरट पर पर्याय इति रस तत्वविदः || मानकरसत्या येन 
चर्वणात्मा घण्टानुरणवत् सर्वत्र संबोध्यः संश्राव्यश्च 
तं विना हि कार्या भावाद्यत्र तत्र बोद्धव्यः || न हि निर्जीवं 
शरीरं क्वाप्युपयुक्तम् || इत्यलंङ्कार संयुक्तानां सो 
वक्तव्यः |

५ब्) संस्स्कर्ता? संस्स्कर्ता? || १ ||

समोवालोपमेके इति भाश्य लोपस्यापिरुप्रकरणस्था 
त्वादनुस्वारानु नासिकाभ्यामेकसकारर्थ पद्वयं द्विस 
कारंत्चक्तं? || २ ||

तत्रा न चिचेति सकारद्वित्वपकेत्रिसकारमपि रूपद्वयं || ३ || 

अत्रस्वानु विसर्गजिह्वामूलीषो? 
पस्मानीययमानामाकारोपरिशषु? च 
पाठस्योपसज्ञ्या?नत्वेनानुस्वारस्याप्यश्त्वात् || अनुनासिकवतां 
त्रयाणां शरः खश इति कद्वित्वेषट् || ६ ||

ततोनुस्वारव वतामनुस्वारस्यापि द्वित्वे द्वादश || १२ || 

एवमष्टादशानां तकारद्वित्वे | वचनान्तरेण पुनद्वित्वं च || 
जातं || भेदाः || ५२ || एकतं द्वितं त्रितं चेति चतुष्पञ्चाशत् || ५४ 
|| तत्राणोनुनासिकत्वेष्ठोत्तरशतं || १०८ || 

इत्येवमेकस्यैवाष्ठोत्तरशतं | कथं द्रा?तमिति भावः || 
एतदेव च स्फुटी क्रियते || तथा हि || स/स्स्कर्ता सं/स्स्कर्ता || स/स्कर्ता 
| संस्कर्ता || स/स्स्स्कर्ता || संस्स्स्कर्ता
तत्र संस्स्क्कर्ता | संस्क्कर्ता || संस्स्स्क्कर्ता || तत्र येषां न || तेपि 
भेदाः || ३ || जातं प्रथमं भेदाः || ६ || एषां षण्णामपि 
अनुस्वारद्वित्वे | जातं | १२ | अनुनासिकवतां कद्वित्वे षट् || जातं | ६ 
| ६ | ६ | भेदाः | १२ | तत्र येषां तकारद्विद्वं | ते | १२ | येषां न 
तकारं द्वित्वं तेपि || १८ | येषां व्रूचनान्तरेण अनचिचेति | 
त्रिन्वं | तेपि भेदाः | १२ | येषां न | ते पूर्वमेवद्वितत्वेन 
प्रतिपादिताः | जाताः भेदाः || ५४ || तेषां च भेदानां | ५४ | 
दधि/ | दधि इतिवत् भेदाः || १०८ || एतदेवचाति स्हुधी क्रियते मया || 
अनुस्वारवतां त्रयाणां कत्वित्वे | प्रथमं || ६ || तेषां 
यण्णामप्यनुस्वार द्वित्वेन || १२ || तथानुनासिकवतां कद्वित्वे || ६ 
|| एवं भेदाः || १२ || तत्र येषां तकारद्वित्वं | ते || १२ || येषां न 
तकारद्वित्वं || तेपि || १२ || येषां वचनान्तरेण त्रितत्वं || ते || १२ || 
येषां न | ते पूरुमेवद्वि तत्वेन || जाताः || ५४ || तेषामेव च | 
अणुप्रगृह्यस्यानुनासिक इत्यनेन || दधि/ | दधि इतिवत् जाताः || १०८ || 
तदनेनाष्ठोत्तर शतभेदाः | कथमेक न *? व जाता इति 
वदत्रापिज्ञेयमितिभावः || १०८ || तथा चालङ्कार रस चर्वण 
तृप्तात्मनस्तुमम्म जालकादयोपिह्येकस्यैवरसस्य दशसाहस्र 
स्वरूपत्वमभि व्यक्ती क्रियन्त एव [+अस्फुट वात्यून्यमत्त्रस्ये 
तत्पत्रं स्फुटात्वेन लिखितं || एवं गवाद् इत्यादा यभ्यु त्य *? म् | 
भेदः || ११८ || तत्रैव ]

६अ) तथाहि रसभाव तदाभासभावशान्त्यादिरक्षमः -----------

६ब्) तथा च ध्वन्यालोचने श्रीमदभिनवगुप्तपादा एव || 
काव्यस्यात्माध्वनि रितिबुधैर्यस्समाम्नात पूर्वस्तस्याभावं 
जगद्वरपरेभाकुसाह्वस्तमन्ये || इत्यादिना || अत्र 
काव्यस्यात्माध्वनिः | नवविधोरस इति प्रोक्तः || स च 
शृङ्गारवीरकरुणाद्भुतहास्यभयानकाः वीभत्सरौद्रौ च 
तसाः शान्तोपि नवमः स्मृत इति || 

अथ च || 

रस स्वरूपमाह || कारणान्यथ कार्याणि सहकारीणि यानि च 
रत्यादिस्थायिनोलोकेतानि चेन्नाट्यकाव्ययोः || विभावा 
अनुभावास्तत् कथ्यन्ते व्यभिचारिणः व्यक्तस्सतैविभावाद्यैः 
नर्थ?यी भावोरसः स्मृत इति रस स्वरूपं || तस्य च भेदास्तदेक 
पञ्चशत् || ५१ || तथा हि || अर्थान्तर संक्रमित 
वाश्यात्यन्ततिरस्कृत वाश्यश्चेति | अविवक्षित वाश्यस्यत्वौ भेदौ २ 
असंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यः क्रमोद्योतितश्चेति विवक्षितान्य 
परवाश्यस्य द्वौभेदौ २ असंलक्ष्याक्रमव्यङ्ग्योपि न स भाव 
तदाभास भावशात्रादिरक्रम इत्यनन्त भेदोप्येक एव गण्यते || १ 
|| क्रमोद्द्रोतितस्तु शब्दशक्तिमूलः | अलङ्कार 
वस्तुत्थपत्वेनद्विधः | तदेवं || ५ || 

तत्रैवार्थ शक्तिमूलस्तु स्वतः सम्भवीकविप्रतिभानिर्मितः | 
कविनिबद्धवक्त्रप्रतिपादितो वेति त्रिविधः || एते च भेदाः वस्तु 
वालङ्कारो वेति द्विविधाः षड्व्यङ्जकः | तत्र 
वस्तुवालङ्कारौव्यङ्ग्य

७अ) इति द्विगुणा इति द्वादश || १२ || उभयशक्तिमूलस्त्वेक एव || 
एवमर्थशक्तिमूलोद्वादशविधः || १२ || एवमर्थशक्तिमूलोभय 
शक्तिमूलाः || १३ || पूर्वैः पंचभिर्भेदैस्सह जाताः || १८ || 
अष्टादशानां पदवाक्यप्रकाश्यत्वेन द्वैविध्यात् षड्त्रिंशत् || 
३६ || एतन्मध्यादुभय शक्तिमूलस्य 
पदप्रकाश्यत्वाभावादेकोभेदः पातनीयः || तेन 
पंचत्रिंशदेव || ३५ || ततः प्रबन्धेप्यर्थशक्तिस्थोरिति 
प्रबन्धगतत्वेनार्थ शक्तिमूलाद्वादश | १२ | एवं सप्त 
चत्वारिंशत् | ४७ | ततः पदैकदेशरचना वर्णेष्वपिरसादय 
इत्यलक्ष्यक्रम व्यङ्ग्यस्यपदैकदेशगतत्वेन रचनागतत्वेन 
वर्णगतेनापि शक्त्यात्? प्रबन्धगतत्वेन च चत्वारोभेदाः || 
तदेवमेक पंचाशद्भेदाः भास्कार्याम् || तेषामिति तेषामेक 
पंचाशत्सख्यानां शुद्धानां स्वप्रभेदैरेक पञ्चाशता 
गुणनेनकौधिकषड्विंशतिशतानिभेदाभवन्ति || ३६ ११ || तेषां 
पुनरपि सन्देहत्वेनाङ्गाङ्गिभावेन चैकव्यञ्जनानु प्रवेशेन 
चेति त्रिविधेन सङ्करेणैकविधया च संसृष्ठेति चतुर्भिर्गुणनेन 
चतुरधिकचतुः शतोपेतदश सहस्राणि भवन्ति || १०४०४ || एतेषां 
शुद्ध भेदैरेक पञ्चाशद्रूपैः सहयोजने जातं शरेषु 
युगखेन्दवः || १०४५५ || [तथा च त्रिकशास्त्रादौ | अधोधोविति 
विष्ठेषु भेदसङ्ख्यषुधाम एकं बिन्दुरष्यापि? प्रागव्येषु 
प्रार्थनान्त्यगाम् स्वपृष्ठगं | च तं माज्ञां विति विसैकता 
क्षिपेत् | इत्यादिना बहुधा] इत्येवमेकस्यैव रसस्य दशसहस्र 
भेदाः || तथापि दिङ्मात्रेणैवो च ह्यताः आनन्द्यात् ग्रन्थ 
विस्तरभयाश्चेत्यलम् || तथा च शक्तिस्ततौ ||

७ब्) आ ई पल्लवितैः परस्परयुतैर्द्वित्रिक्रमात्यक्षरैः काद्यैः 
क्षान्तगतैः क्रमादिभिरथ क्षान्तच्चैतैस्तैः सुरैः || 
नामानित्रिपुरे भवन्ति खलुयाभ्यन्तगुह्यानिते | तेभ्यो 
भैरवपत्निविंशति सहस्रेभ्य परेभ्योरमः || इत्यनेन 
देव्याश्चैकस्याविंशति सहस्राधिकनामानि || इत्यलमप्रस्तुत 
प्रशंसा मात्रेणानेन प्रसङ्गमात्रेण च दिङ्मस्त्रमुदाहृतम् 
|| प्रकृतं चानुसरामः || एवं परमेश्वरे सिद्धे चैकस्मिन् 
तस्यैव च कथंचित् | दास्यमासाद्य || कथंचित् 
कतिचित्कालानन्तरं || तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेनमेवया | 
उपदीक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदर्शिन इति श्रीभगवता 
स्वयमेवोपदेशः कृतः स्वभक्तान्प्रति || अथ च तं तं 
गुरोर्गुरुमालोक्य | तं च संप्राप्य यथा परम्परया 
मधुलुब्धो यथा ध्यत्मा इत्यादि तत्सङ्गप्रणिपातपरिप्रश्न 
सेवाद्यनन्तरजातसद्बुद्धिप्रसादेन लब्धाभ्यन्तदुर्लभ 
पारमेश्वरदासभावत्वात् || 
पूर्वोपार्जितजन्मशतसहस्रानन्तरपरिपक्वसत्कर्मवशात् || 
दास्यं हि दीयत अस्मै यथाभिलषितमितिदासः || अथ च 
दस्वक्षेपण इत्यनेनाज्ञानान्ध्यंतिरस्कृत्य 
ज्ञानभास्करोदयसंपर्कात् तत् समावेशसंपत्तिमास्वाद्य 
स्वात्मैक्यभावनया परमेश्वरतामास्वाद्येत्यर्थः || 
यश्चास्मत्परमेष्ठि [+पृच्छाम इति भावः] पाद्यैः आसाद्य 
इत्यत्रा वृत्तियोजनेद्वौणिचावित्यादिना स्वरादिणि चास्वात्मना 
परमेश्वरदास्य मासाद्य आश्रित्य || हेतु मालिशाचा परम 
प्यासादयित्वा चेति [+उक्तिः] परमेश्वर समापत्तितादात्म्य चेतसा 
लौकिकं [+च तादैव्योवाच इत्यर्थः] वचसांप्रवृत्तिः [+ 
यत्प्रोक्तं तत्] || तत्रैव च स्वयमेव प्रोक्तम्


८अ) पूर्वं तत्र भवद्भिस्तश्चन नयि?चारयन्ति परामृश्यन्ति 
स्वसूत्र विमर्शिन्याम् || तथा हि || 
यद्यप्यायातदृढीश्वरशक्तिपातस्य स्वयमेवेयमियती 
परमेश्वरर्थमिवभ्येति हृदयगोचरं | तत्वत्र पुरुषकारः 
स्वात्मेयः कोपिनिर्वहती [तस्यमापेयमान्धतम 
सप्रख्यस्यामायेयं शुद्धप्रकाशरूपं 
प्रत्यपायतानुपपत्तः?] त्यादिना || इत्यनेन हि कथं तैः 
पूर्वमेतदुक्त्वा | कथं पुनरुक्तं 
हेतुमण्णिचापरस्याप्यासाद्यासादयित्वा || इत्ये तत् प्रामादिकं || 
तथापि साक्षाद्भगवद्वाचः [साक्षाद्भगवत् स्वरूपाणां 
परमगुरूणां] प्रमाणतरा इति किंजानीम इत्यलं 
रहस्योद्घटनेन || तथा च स्वयं भगवतापि प्रोक्तमेव || 
बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवार्मां प्रपद्यत इत्यादिना || 
सूत्त्रविमर्शिन्यामपि पुनः || तस्यमायीयस्यान्धतमसप्रख्यस्य 
शूद्धप्रकाशरूपं स्वप्रतिद्वन्द्विनं प्रत्युपापतानुपपत्ते 
रित्यादिना च || इत्यलमत्र महागुरुभिन्नादेव महात्मनां 
प्रमादोपिमर्षणीयो हिमादृशै किं वा जानौ स 
एदृत्रहस्यचारया हेतुमण्णिच् अपि प्रमाणतरं | वाशुरादिणिच् 
अपिप्रमाणतममित्यर्थः || [अर्थ तस्तु हेतुमण्णि चैव प्रमाणं | 
सर्वं शास्त्रस्य हेतुमत्वात् | इत्युक्तं] ततः समस्त 
संपत्समवाप्ति हेतु भूतां तत्प्रत्यभिज्ञामुपपादयामि || 
समस्ताश्च ताः सम्पदः | तासां समवाप्तिः नीलपीतादि 
व्यक्ताव्यक्तैकीकरणशील तत्समावेवाप्तिः तस्या हेतु भूतां || 
तत्पठनानुभवाद्या सहृदन्त संकुचिततात्पर्यतया हि तत् 
समावेश सिद्धस्तेस्या हेतुं भूतामिति || अत एव च तद्धेतु 
भूतामिति || तथा च || आगमदीपालोकास्तस्य प्रकाशयन्ति किमपि 
सा

८ब्) हात्स्यं || इत्याद्युक्तेः || तामेव च हेतु भूतां 
तत्प्रत्यभिज्ञामुपपादयामि || उपपरमेश्वर सामीप्यं 
प्रापयामीति भावः || तस्यैवं भूतस्य महेश्वरस्य 
प्रतीपमाभि मुख्येन ज्ञानं || अयं देवदत्तः | 
सोयंशुक्लवासोवामनदत्त इत्यादिवत्प्रत्यक्षतया | यं घट इति 
वत्प्रत्यक्षे तया चोपपादयामि || अन्यानपि प्रकाशयामीत्यर्थः || 
भोलोका अनुत्तरमार्गमाविश्य 
प्रत्यभिज्ञाशास्त्रावलोकनानुभवाश्य सयुक्त्या 
पारमैश्वर्यं करामलकवदिति प्रकटोयं वादः 
प्रबुद्धान्प्रति इति चोद्योच्यते || अप्रबुद्धानां तु कथवैवनास्तीति || 
[तथा च सिद्धान्तारर्त्थवल्यां | अद्वैतमप्यनुभवामि 
करस्थविखुद्वल्यंश * * ?निर्णयननव वेह्ये? | एवं च 
जीवनमपि प्रतिभासनं च निःशेषसाभिशमनं 
दो?पप्रसिद्धमिति] तथा च || 

ज्ञेयत्वमप्युपगता हृदयेन रोढुं शक्ताः 
प्ररूढामनसामुपदेशवाचः | आर्द्रत्वमादधति किं 
नलिनीदलानां श्लिष्ठा निरन्तरतयापि नभोम्बुधाराः || 
इत्यादिनां || अथ च महाजनो येनगगतः सपन्थेति || तेन जनस्या 
प्रबुद्ध प्रबुद्ध स्वप्रबुधादिभेदेनापि सर्वस्यात्राधिकारः || 
तस्मात् प्रत्यक्षतया यः यः कश्चित् प्रत्यभिज्ञानुभवाव्यास 
समावेशदशापन्नः सन् | सससिद्धतीति प्रकटोयं वादः || तथा 
च || घटोमदात्मनां वेत्ति | वद्प्यहं च घटात्मना | सदा 
शिवात्मना वेद्मि वेद्म्यहं च शिवात्मना || स्पन्दे च || यस्मात् 
सर्वमयोजीवः सर्वभावसमुद्भवात् | तत्संवेदनरूपेण 
तादात्म्य प्रतिपत्तितः तेन शब्दार्थचिन्तासु न सावस्था न या 
शिवः भोक्तैवभोग्यभावेन सदा सर्वत्रसंस्थितः || इति वायस्य 
संवित्तिः क्षीत्वात्वेनाखिलं जगत् | संपश्यन् समतं युक्तो 
जीवन्मुक्तो न संशयः || पुनस्ताश्च प्रत्यभिज्ञायामेव || 
वर्तमानावभासानां भावानामवभासनम् |

९अ) अन्तः स्थितवतामेव घटते बहिरात्मना ||
प्रागिवार्थो प्रकाशः स्यात् प्रकाशात्मतया विना |
न च प्रकाशो भिन्नः स्यादात्मर्थस्य प्रकाशता || २ ||

भिन्ने प्रकाशे चाभिन्ने सङ्करो विषयस्य तत् | 
प्रकाशात्माप्रकाशोर्थो ना प्रकाशश्चमिच्छति || ३ ||

इदमित्यस्य विच्छिन्नविमर्शस्य कृतार्थता |
या स्वस्वरूपे विश्रान्तिर्विमर्शः मोहमित्ययं || ४ ||

सोऽन्तस्तथा विमर्शात्मादेशकालाद्य भेदिनि |
एकाभिधानविषयेमितिर्वस्तुत्य बाधिता || ५ ||

[केचिच्च हेतुमण्णि चैव द्वयमेव स्वयमासाद्य |
वान्यमप्यासादि प्रत्यभिज्ञायास्सर्वत्राधिका * * ?||  || ]

प्रकाशस्यात्म विश्रान्तिरहं भावो हि कीर्तितः |
उक्ता च सैव विश्रान्तिः सर्वापेक्षानिरोधरः || ६ ||

स्वातन्त्र्यमथकर्तृत्वं मुख्यमीश्वरतापि च |
इत्यादिना सर्वत्र प्रकाशात्मा चिद्वपुरद्वयः 
परमार्थस्वरूपः सर्वदाजृम्भत इति शिवम् || ७ ||

न च तत्र वेत्यवेदनवेदकादिचिन्तापिलेशतोपि || इत्येवमनेन समस्त 
संपत्समवाति हेतुत्वं प्रदर्शितं प्रत्यभिज्ञायाः || एवं च 
समस्तसंपत्समवाप्तेर्हेतुत्वं प्रदर्शितं परमेश्वर 
प्रत्यभिज्ञायाः षष्ठी तत्पुरुषेण || बहुब्रीहिणातु 
समस्तसंपत्समवाप्तिर्हेतुर्यस्याः प्रत्यभिज्ञाया इति || तस्माद् 
बहुब्रीह्याश्रयणेन प्रत्यभिज्ञोपायत्वं नीलमुखादेः || 
सर्वस्यचित्स्वरूपेणैव प्रतिभासात्तज्ज्ञानेन हि तदाप्तेरिति 
सिद्धोयमुपदेशमार्गः || षष्ठी तत्पुरुषेण तु परमेश्वर 
प्रत्यभिज्ञे बहिहेतुस्तत् तत् सम्पत्तेरितिभावः || तथा 
चास्मत्परमेष्ठि पादारं || बहुब्रीहिणा रूपायः सूच्यत 
इत्यादिन ||

९ब्) इत्येवमाद्यकारिकायाश्चार्थः सिद्धः प्रथमः || 
अथापरार्थस्तु || समस्तसंपल्लाभ हेतुं महेश्वरस्यदास्यं 
कथं चिदासाद्य यतोजनस्याप्युपकारमिच्छन् | अत एव तत् 
प्रत्यभिज्ञामुपपादयामीतिसम्बन्धः || यतो हि 
महेश्वरदास्यात्मकत्वेन वै समस्तसंपत् समवाप्तिरिति भावः || 
न तु समस्तसंपत्समवाप्ति हेतु भूतां तत्प्रत्यभिज्ञामिति || 
महेश्वरस्यदास्यात्मकत्वे हि सिद्धे तत्प्रत्यभिज्ञोदय इति केचित् || 
अथ च गुरुमुखानुसारतोर्थः || महेश्वरस्यदास्यं कथञ्चि च 
साद्यसंप्राप्य स्वात्मनः || शुरादिणि चा || तथा च 
महेश्वरस्यदास्यमासाद्य | प्रापव्य च | आसादथित्वेत्यर्थः || 
हेतुमण्णि चा च एवं जनस्याप्युपकारमिच्छन् || अत एव च समस्त 
संपत्समवाप्ति हेतु भूतां तत्प्रत्यभिज्ञामुपपादयामि | 
तस्या एव हि समस्तसंपत्समं वाप्ति हेतुत्वं || पुतश्च 
जनस्याप्युपकारकारणत्वं च || तस्या एव हि 
तद्दास्यभावजननत्वं च || अतः सैव सर्वत्र हेतुरिति 
पूर्वगुरवः || तथा च पुरस्तात् || तैस्तैरप्युपया 
चितैरुपनतस्तन्व्याः स्थितोप्यन्तिके कान्तो लोकसमान 
एवमपरिज्ञातो नरन्तुं यथा | लोकस्यैष तथा न वेक्षितगुणः 
स्वात्मापि विश्वेश्वरोनैवालं निजवैभवायतदियं 
तत्प्रत्यभिज्ञोदिता || तदर्थमेवेयं संमस्तसंपल्लाभादि 
हेतुतयोपदिष्ठा || यतश्च सर्वोयं भावराशिः 
प्रकाशविमर्शविस्तृतोल्लोलराशितया विस्तृतिमापन्नः सन् | 
जगदिदमितिव्यपदेश्य एव || अन्यथा तदभावात् खपुष्पादिवत् || 
स्यात् || तस्मादुल्लोलकल्लोलादयस्तदत्रन्नास्तत् 
स्वरूपपरिप्लुतास्तन्मया

१०अ) एवेति न किमपि बाह्यस्पन्दप्रमेयविषयं नाम | 
यन्प्रमातृतामनुगतं सद्बाह्यं वेद्यमितिमन्येत || इति न किमपि || 
तथा च पुरस्ताती || स्यादेतदवभासेषु तेष्वेवावमितेसति | 
व्यवहारे किमन्येन बाह्येनानुपपत्तिनां || 

तथा च || 

अवयविनोव्यत्त्यनुपपत्तिः समवाया सिद्धिः || 
कम्पाकम्पावरणावरणरक्तारक्तादिण्भगभेदादिविरुद्धधन्
मधोनाः || अणुसंचयबाह्यवादेपि 
संचयस्यान्यस्याभावेणव एव || ते च यदि परस्परं संयुज्यन्ते 
तदेक परमाणुमात्रता || अथान्यत्रैकोन्यत्र चापर इति बहव एवेति 
न किंचिद्बाह्यं नामयन्नाम्ना प्रसिद्धं हि स्यात् || 
परंत्वेकपरमाणुः अथ च बहवः 
परमाणोदिभागभेदग्राहिणः || तथा च देवना ह्येषा?दिक्षु 
संचेयमानेष्वन्यत्रैकोत्यत्रापर इति न कोदेवनाक्ष इति न 
बाह्यं नाम किंचित् तत्वतः || इत्येवमस्तत् 
परमगुरुभिस्सूत्त्रविमर्शिन्यां वितत्यनिर्णीतमेव || तस्मात् 
सर्वमेतश्चिदाभासमात्रं चिदात्मकं चेति 
प्रकाशानन्दापनं यत्तत्मुदिति परमशिव इति कथ्यत एव || तथा 
च || वर्तमानावभासानाभवानामवभासनम् || अतः 
स्थितवतामेव परटते बहिरात्मना || १ || प्रागिवार्थो प्रकाशः 
स्यात् प्रकाशात्म तया विना | न च प्रकाशो भिन्नः 
स्यादात्मार्थस्य प्रकाशता || २ || भिन्ने प्रकाशे चाभिन्ने 
सङ्करोविषयस्य तत् | प्रकाशात्मा प्रकाशोर्थो ना प्रकाशश्च 
सिद्ध्यतीति || तत् तदाकस्मिकाभासो बाह्यं चेदनुमापयेत् | न 
ह्यभिन्नस्य बोधस्य विचित्रा भास हेतुता न वासना प्रबोधोत्र 
विचित्रो हेतुतामियात् | तस्यापि तत्प्रबोधस्य वैचित्र्ये किं निबन्धनं 
|| तदेतदेव निश्चितं || प्रकाशविमर्शात्मकभावाः 
प्रकाशानन्दघनास्तरुन्भूता बुहुधा इव तत्रैव लीयन्त इति तेपि 
प्रत्यभिज्ञाहेतव इति बहुब्रीहिणा || अथ च 
प्रत्यभिज्ञासमस्तसम्पत्समवाप्तेर्हेतुरिति

१०ब्) षष्ठी तत्पुरुषेण च द्योत्यत एव || इत्येवं 
प्रथमसूत्रव्याख्या एवं च प्रत्यभिज्ञा शास्त्रार्थ 
गर्भीकारेण चायमधिकरण सिद्धान्तः || यस्मिन्नर्थे सिद्धे 
तदन्वयव्यर्थान्तराण्यापि सिद्ध्यन्ति सोधिकरणसिद्धान्तः || 
यथा इन्द्रियादि व्यतिरिक्त आत्मा 
दर्शनस्पर्शनाव्यमेकार्थानुग्रहणात् || इत्यस्मिन्नर्थे सिद्धे | 
आत्मनो व्यतिरिक्तानि | नियतविषयाक्ये क्रियाणीन्यपि हि सिद्धम् || 
एवमाद्यसूत्रार्थ प्रयोजनेनुभव पथं याते सति | सर्वत्र 
सिद्धिरितिभावः || रोहणलाभेरत्नसंपद इव || तथा 
चोपद्घातोप्ययमाद्यश्लोकः || 

तथा हि || 

सर्वशास्त्रार्थ गर्भीकरण हेतोरुपस्घात इति || 

तथा च || 

निर्णीयते यत्र पदैक देशेचैकत्र सर्वागमशास्त्रसारं | 
तज्ञैरुपोद्घात इति प्रसिद्ध्या प्रोक्तस्तु पूर्वैरुपलक्षणीयः || १ || 
यत्रकवाक्येत्वाद्यस्थे सर्वशास्त्रार्थ निश्चयः | स उपोद्घात 
इत्याष्यः? सर्वलक्षणसंयुतः || २ || 

तस्यचार्थः || उप इत्यात्मनः समीपे | उद्घातः | उद्गमनं || 
हनहिंसागत्योः || १ || 

अथ च || 

उप इत्यात्मनः समीपमुपविश्य | उद्घातः प्रमेयविषयमोहस्य || 
२ || 

अथ च || 

उप इत्यात्मनि प्रविश्य || उदिति शास्त्रादौ ज्ञायते स्वात्मानमिति च || 
३ || 

उप इत्यात्मनः परमेश्वर समीपगमनेन | उद्गम्यते परमेश्वर 
सम्पत्तिमिति च || ये गत्यर्थास्ते ज्ञानार्था इति च || तथा च 
पूर्वैरपि || उप इत्यात्मनः समीपे 
टङ्कवदीश्वराभिज्ञानलक्षण उत्कर्षो हन्यते | विश्राम्यते येन 
|| उप इत्यात्मनः समीपे | उदितिशास्त्रस्योर्ध्व एव हन्यते 
प्रमेयविषयोव्यामोहोयेनेति | वा ज्ञायते प्रमेय विषयतत्वं 
येनेति वा ||

११अ) तथा || उप इत्यात्मनि | उदिति शास्त्रस्योर्ध्व एव हन्यते ज्ञायते 
परमेश्वर तत्वं येन || ये गत्यर्थास्ते ज्ञानार्था इति || हन 
हिंसा गत्योरित्यस्य गत्यर्थत्वात् तेन च ज्ञानार्थात्वादिति भावः 
|| एवमनेनाथमुपोद्घातः प्रथमश्लोक इत्यलं || 
यश्चपरमगुरुभिः चतुःश्लोकगुम्फितोयमुपोद्घात इति | तत् तैः 
परमेश्वर च स्यमासाद्य प्रथमश्लोकेन | तच्छक्तिद्वयात्मकं 
च ज्ञानक्रियात्मकं चासाद्यसाङ्गां परमेश्वरं विभाव्य | 
उपोद्घात | इत्याख्ययोपदिष्ठमिति || अस्माभिश्च 
परमेश्वरदास्यात्मकत्वेन वै ज्ञानक्रियाशक्ति स्वरूपमपि 
निर्दिष्टं || आश्रयासिद्धौ तद्गुणग्रहणे सिद्धेसिद्धाभिप्रायत्व 
प्रसङ्गात् || यथाब्राह्मणोयं | इत्यत्र जातिगुणक्रियात्मक 
ब्राह्मणवदत्रामिवेद्यमिति || अलं च बहुना || तदिदानीं 
विषयप्रयोजनाद्यभिधीयते प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोपि 
प्रवर्तते | यावत् प्रयोजनोक्तं तावत् तत्केन गम्यत इति || एवं 
प्रयोजनमत्र परमेशता लाभेन तत्समावेशापत्तिसम्पत् || 
परमेश्वरतालाभे हि समस्तास्तन्निः ष्यन्दमययस्सम्पदः 
प्रसरन्ति रोहण लाभेरत्न सम्पद इव || इत्येवं प्रयोजनं 
अभिधेयश्चात्र परमेश्वर स्वरूपतादात्म्यसमापत्ति हेतुरिति 
अभिधानं चास्यशास्त्रस्य प्रत्यभिज्ञाकौमुदी || अधिकारी 
[लाभमूभयत्रमज्जतः || इत्येवं परमात्मनि स्वप्रकाशे 
स्वभावेविद्यादि स्पर्शाभावः अपरस्तु जीवः | 
तस्यचातिविषमालङ्कार मा शृधदति विषमालङ्कारदृष्टन्तः || 

तथा हि || 

न केवलमात्मरवना रूपेष्ठानाप्तिः | अपि तु स्वाश्रय?ताख्य 
मृतशस्टपि? सम्भवा च तिर्यथै?स्यालङ्कारः | अथा | 
मंहिकामुतमन्त्रा? साच्छशः श | तां शमास्तितः | ग्रसते 
साश्रयतंत्र तमन्यः सिद्धिकामुतः || इत्येवं यथास्य 
शशोनाच्छयनाश?]

[+ * * * *? मातरिपुराणे | वेदकवेद्यवेदनात्मनि चैकेनापरोस्ति 
वेद्यादि भावः | तत्कदासः | दोवाप * * * ? स्वरः | 
यद्दास्यात्मकत्वमाश्रयेत् | इति सर्वोयं भ्रमैति | इत्यत्राहुः 
||परमार्थतोतद्वै *? ध्यं | परं कर्तरिष्णतरिस्वात्मन्यादि 
सिद्ध इत्यादिनसिद्धेपरमेश्वरे | किन्तु मोहवशादस्मिन्दित्यादिना 
च सिद्धे मोहात्मजीवे | तपोः परस्परं व्यवहारा भेदतः | 
किचिद्भेदः | नन्त? वाध्याः | अण्डितास्तितदेव तद्वानतत् इति ]

[+ तथा च वेदः | द्वौ मुपलौसयुजासोखा यौसमानं 
वृक्षंपदिषम्बजाते | तपोः न्यः पिप्पलं 
वात्मपरमात्मतोन्भेदः | इत्यनेन प्रभुदासात्मकत्वं 
सिद्धंद्वयेन | एकः प्रतः | एकश्चदासः | परमात्मजीवात्मनेन 
सिद्धौ उभौ पूर्वं प्रोक्तं चान्यत् | एतयोक्त्य?क्षणं 
बहुबहुधा| पुरस्ताद्बक्ष्यत च || एतश्चालङ्करमार्गे 
लङ्कारकारकैर्भेदेनं दर्शितं || अतगुण विषमालङ्कार 
द्वयोन || तथाभि यधितदीयं वर्णं सम्भवन्त्यमपि 
योग्यतायां नूतमपि न*?ह्लीयात् तदातद्गुणो गुणलङ्करः | 
परमात्मवत् || यथा च दृष्टान्तः | राजहंसतवसवैशुभ्रता 
धीयतेन च न चाप धीयए | गाङ्गसम्क्षमितसावया * *?]

[+चन्द्र समो नाशेसति स्वात्मनोपि नाशाः | राहूनस्त चन्द्र कृतः 
|| तद्वदस्रापि जीवस्य प्रकाशानन्द स्वरूपनाशे जीव भावन? 
यास्या? सान्माया कालष्येण स्वात्मनो विप्रग्रति रिन्यनयोः 
परस्परभेदः | प्रभुजीवयोः | इत्यनया मथात हुणातिवैअस्या 
राङ्करसादृशं || इति शुभम् || ४ || ४ || अतद्गुणलजारः * * * * * * ?]

११ब्) चात्रपरमेश्वर 
शक्तिपातोन्मिषज्ज्ञानाङ्कास्तमिताज्ञानतमो हृदयः प्रबुद्ध 
इति कथ्यते || अप्रबुद्धस्यानधिकारात् || 

तथा च || 

ज्ञेयत्वमप्युपनीता हृदयेन रोढुं शक्ताः 
प्ररूढमनसामुपदेशवाचः || आर्स्रत्वमादधति किं नलिनी 
दलानां श्लिष्ठानिरन्तरतयापि नभोम्बुधारा इति पुनः 
स्वप्रबुद्धस्य च सिद्धत्घात्पुनः सिद्धेर्हेतोरनुर्योगात् || 
तत्प्रबुद्ध एवाधिकारीति कथ्यते || 

तथा च || 

रामं प्रतिस्ती वासिष्ठोपदेशवाक्यं || अहं बद्धो विमुक्तः 
स्यामिति यस्यास्तिनिश्चयः | नात्यन्तमज्ञोनतज्ञः 
सोस्मिश्फास्त्रेधिकारवात् || इति प्रबुद्धः || उपायोपेयभावश्च 
सम्बन्धः || उपायश्चात्र प्रत्यभिज्ञात्मकं शास्त्रं | 
उपेयश्च समस्तसंपत्समवाप्तित्वमिति सिद्धम् || अलं चाति 
विस्तरेण || इत्येवं प्रथमश्लोकार्थः || इति 
श्रीमद्भट्टारकानन्दनाथरचितायां 
प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां प्रथममाह्निकं समाप्तं ||

शूभमस्तु श्रीविद्योपासकानां 
तद्दयामात्रस्फूर्जश्चिच्छजानाम् || || 

इदानीं य साङ्ख्यादयः प्रधानकारणतया | 
तथामीमांसकादयः कर्मकारणतया || तथा नैयाविकादयोपि 
ह्यात्मकारणतया | बोद्धादयोपि चात्माभावकारणतया 
शरीरादि ||

१२अ) पातञ्जलादयोपि हि योगसाधान कुम्भकादि धारणा 
परत्वकारणतया || वैष्णवाश्च विष्णुकारणतया तथा शैवाः 
शवकारणतया च || शाक्ताश्च शक्तिकारणतया 
कणास्त्वद्दीप्तीनां रविशशिकृषाणु प्रभृतय इत्यादिना 
शैवाश्च शिवकारणतया | इति किंचित् स्थूलं | वा सूक्ष्मे 
प्रपञ्चितं | तत्सर्वं प्रमाष्ययत् किंचिदनुत्तरनिस्पन्दाख्यं 
तदिति स्वरूपं परममुत्कृष्टतमं तत्वं || सप्तादशं | 
वाष्ठादशं | तदेवेदानीं द्वितीयाह्नि केन लक्षयति 
शक्तिसंचय कारणतया || ननु यदुक्तं समस्तसंपत्समवाप्ति 
हेतुं तत्प्रत्यभिज्ञामुपपादयामि | इति तत्समस्तसंपत्समवाप्ति 
हेतुः प्रत्यभिज्ञात्मकं शास्त्रमेव || तत्र च प्रत्यभिज्ञायाः 
शास्त्रत्वाच्छास्त्रस्य चागमप्रामाण्यादत आगमप्रमाणमेव 
प्रमाणमीश्वरसिद्धौ चतुरप्रमाण्यत् || चतुष्प्रमाणानि तु 
परोक्षवृत्यवबोधनाय माहेश्वराण्येव पूर्वसिद्धानि 
निर्दिष्थानि || तेभ्यश्चागम एव प्रमाणमाप्तवाक्यात् || 
इत्यनेनाप्त प्रामाण्यवचनमेवेश्वर सद्भावो प्रामाणं || 
इत्यनेन चेश्वरः कार्यं | आगमम्तु कारणमित्यत्रत्रा आगम 
एवेश्वरोनाम ईश्वरस्तु घटादिवत् कार्यमिति कथं || इत्याह || ओं 
कर्तरिज्ञातरि स्वात्मन्यादि सिद्धे महेश्वरे |

१२ब्) अजडात्मानिषेधं वा सिद्धिं वा विदधीतकः || २ || 
महांश्चासावीश्वरश्च माहेश्वर्यादि शक्तिचक्रभरिततनुः 
संपूर्णा चिदानन्द प्रकाशवपुरद्वितीया खण्ड च 
मत्कारैकलक्षणः | अहमिति स्फुरद्वपुः | 
स्वस्पन्दनोदन्ताविश्वशक्तिभरिततनुस्संपूर्णश्च || 

तथा च || 

न तत्र सुर्योभाति न चन्द्रतारकंनेमाविद्दुतोभान्तिक्ततोय 
मग्निः तमेव भान्तमनुर्भातिसर्वं तस्य भासा सर्वमिदं 
विभाति || तथा च पुरस्तात् || या चैषा प्रतिभा तत् तत्रदार्थ 
क्रमरूषिता अक्रमानन्त चिद्रुपा प्रमाता प्रमाता स महेश्वर 
इति मूलशास्त्र एव || श्रीमदभिनवगुप्ताचार्यपादाश्च 
निराभासात् पूर्णादहमिति पुराभासयति यद्द्विशा || 
खामाशास्ते तदनु च विभङ्क्तुं निजकलाम् | स्वरूपादुन्मेष 
प्रसरणनिमेष स्थिति ज्वाषस्तदश्वैतं 
वन्देपरमशिवशक्त्यात्मनिखिलम् || इत्यादिना च चिदर्कमण्डला 
कृतिः | तस्मिंश्च सिद्धे महेश्वरे हमित्यनेन 
भासमानेनन्तरमिच्छोन्मेषमात्रेणेदं जगत्प्रमेयतास्पदं 
प्राप्तं जगदित्युच्यते स्पन्दात्मकतया | सद सद्व्यक्ताव्यक्तादि 
रूपं || 

तथा च || 

हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्यजातः पतिरेक आसीत् | 
सदधार पृथिवींद्यामुतेमां कस्मैदेवा यरुविषाविधीम ||  
योविश्व चक्ष्वारुत विश्वतो मुखो विश्वतो हस्तरुत विश्वतस्मात् |||

१३अ) इत्यादिना || एवमेव च तस्मिन्परमेश्वरे ह्यादिसिद्धे || तथा च 
कर्तरि क्रियाशक्ति युते | तथा ज्ञातरिज्ञानशक्ति युते च | अत एव च 
स्वात्मनि | आत्मनो हि ज्ञानक्रियात् संयोगाज्ज्ञेयादि व्यवहार इति 
स्थितम् || तथा हि || जानाम्यहं घटदि | करोम्यहं क्रियादि || 
इत्येववं ज्ञानक्रियामये स्वात्मनिपरमेश्वरे सिद्धे || कः परो 
अजडात्मा ज्ञातासन् ज्ञातृत्वमेवाविहाय | जन्मान्ध्यमाश्रितः 
सन् तस्यैव महेश्वरस्य सिद्धिं | ईश्वरोनामकश्चिदस्तीति | वा 
निषेधं बोद्धादिवत्कर्तुमुत्महेत || न किंच्चित् || इश्वरोनास्ति | यदि 
स्यात् तर्हि घटदिवत् प्रत्यक्षेण पश्येतमन्यः? इति नास्ति || अत एव च 
प्रोक्तं || अजडात्मेति || बोद्धादयस्तु सर्व एव हि देव प्रिया इति 
कथ्यन्ते || तथा च | बोद्धाः खलुवयं लोके सर्वत्रख्यातकीर्तयः 
| विकल्पमात्रशब्दार्थ परिकल्पनपण्डिता इति मञ्जर्याम् || ते च 
विकल्पमात्रेणैव शब्दार्थयोर्जीवन्ति || पुरस्ताश्च 
ननुस्वलक्षणाभासमित्यादिनातन्मतमुत्थाप्य | 
[पश्चाद्दशार्धार्ध चन्द्रपुष्टिघातशतसहस्राण्यवत्ये 
प्राप्नुवन्ति दशावंप?हिणहस्ततलं तनयदर्ध चन्द्रश्यपात् 
इति कश्मीरभाषया कृमुषिघांतं * *? इति कशमीरशुषया | 
तयोः शतं | वा सहस्रं |] तत्र चजलमकुल?मात्रेण घृतलाभः 
कियानिति | महात्मनां प्रमादेन स्वात्मानं दूषयन्त्यम् || 
एवं न कोपि शक्त इति || सर्वो हि ज्ञान वा ज्ञानमालम्ब आदिसिद्धो 
महेश्वरः सर्वशक्तिः

१३ब्) सर्वगुणप्रकाशित वपुश्चेति तस्यैवं विदधीत अव्याप्तेः || 
तथा च || जन्माद्यस्य यतोन्वयादि तरश्चार्थे 
ष्वभिज्ञासुराट्टेने ब्रह्महृदाय आदिकवये मुह्यन्ति यत्सुरयः | 
तेजोवारि मृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिसर्गो मृषाधाम्नास्वेन 
सदानिरस्त कुहकं सत्यं परंधीमहि ||  तथा 
चोत्तरमीमांसायामादित एव ब्रह्मणोलक्षणादि द्वारैण 
प्रतिपादनम् || अथातो ब्रह्मजिज्ञासा || अथा त इत्यनेन 
पूर्वमीमांसा कर्मकाण्डनन्तरमुत्तरमीमांसायां 
ब्रह्मजिज्ञासित व्यमितिशेषः || तत्र च ब्रह्म | वृह वृह वृद्धौ || 
एकः सन् स्वस्पन्दनमात्रात्मकं विश्वमिति रूपतया भासयति | 
आदावह्यमित्येवासीत् पश्चाश्चेदमिति वेद्यमापन्न्यं 
नीलपीतादिरूपं || तद्धारणषुक्त्या च 
वृद्धिमापन्नमिवास्वरवश्चित्र गन्ध च नगरादिव ब्रह्मेति 
कथ्यते || तस्यैव च जिज्ञास्ट्प? ज्ञातुमिच्छा || ज्ञाते ब्रह्मणि 
सर्वं हि विश्वं ब्रह्मेति कथ्यत एव || कारणकार्ययोरविभागात् 
अविभागेन चैक्यापत्तिप्रसज्ञात् || तत् तत्सम्पत्ति प्रवृत्तेश्च || तत् 
तदैश्वर्यादि गुणगणसंभवाश्चेति 
तस्माद्ब्रह्मजिज्ञासितव्यमिति भावः || १ || 

ततश्च जन्माद्यस्य यतः || २ || 

अस्य च जगतो यतो ब्रह्मणो जन्मादि वर्तत इति शेषः || 

यतश्च || 

श्रीस्पन्दे || 

यश्योन्मेषनिमेषाभ्यां जगतः प्रलयोदयौ |
तं शक्ति चक्रविभव प्रभवं शङ्करंस्तुमः || १ ||

यत्र स्थितमिदं सर्वं कार्यं यस्माश्चनिर्गतम् |
तस्यानावृत रूपत्वान्ननिरोधोस्थि कुत्रचित् || २ ||

जाग्रदादि विभेदेपि तदभिन्ने प्रसर्पति |
१४अ) निवर्तते निजान्नैव स्वभावादुपलव्वृत्तः || ३ ||

इत्यादिना || 

तथा च | 

ईक्षतेन्ना शब्दम् || ३ || 

यत ईक्षतृत्वात् ब्रह्मण एव प्रधानादि न कारणम् || ईक्षतृत्वं 
च || स ईक्षत बह्वस्याम् प्रजाये येति || अत एव च प्रधानाद्य 
शब्दं || तस्य जडत्वादत एवा शब्दमपि || यथा स ईश्वर ईक्षत 
इति तया न प्रधानादि लक्षणं ईक्षतृत्वेन | प्रधानमैक्षत || 
बह्वस्यामिति न इत्यनेन यदस्ति तत्ब्रह्मेति | अतस्सर्वं 
तदैश्वर्यविप्रुड्भित्व हिर्जंतं विश्वमिति निर्णीयते || प्रधानं 
च || प्रधानं प्रकृतिस्त्रयां अथ च सत्वरजस्तमसां 
साम्यावस्था प्रकृतिः || नत्वश्यत् || सा चा नित्या || सा च 
द्वादशमं तत्वं शिवतत्वादधः || तथा च || शक्तिर्माया 
प्रकृतिः पृथ्वी चेति प्रभाविभुं प्रभुनेति च || यत्त 
श्रीमत्सिद्धकपिलादयं उष्णीशं दक्षिणतो निधाय 
तन्महिमात्वं ब्रुवन्ति || तत् तेषामेवोपयोग्यं | न 
चानुत्तरशास्त्रादौ || तेपि च कपिलादयः 
पश्चादध्वत्तरमार्गमेव प्रविष्ठाः || [नदीनां 
बह्वस्भवोगवत्?] तेषा च एवं 
तत्वाभ्यासान्नास्मिनमेनाहमित्य परिशेषम् | 
अविपर्ययाद्विश्तद्धं केवलमुत्पत्यते ज्ञानमिति || १ || 

सङ्घात परार्थत्वात् त्रिगुणादि विपर्ययादधिष्ठानात् | पुरुषोस्ति 
भोक्तृ भावात्कैवल्यार्थं प्रवृत्तेश्च || २ || वत्स विवृद्धि निमित्तं 
क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य | पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा 
प्रवृत्तिः प्रधानस्य || ३ || एवं हि यत्र तत्र यथा तथा ब्रुवन्ति | 
तश्च सर्वत्रानुत्तरमार्गप्रवर्तनमिति भावः || तथा च भगवान् 
|| यथा नदीनां बहवोम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखाद्रवन्ति | 
तथा तवामीनर

१४ब्) लोकदेवा विशन्ति नाशायसमृद्धवेगाः || यथा प्रदीप्तं 
दहनं पतङ्गा विशन्तिनाशायसमृद्धवेगाः | तथैव 
नाशायसमृद्धवेगास्तवापि वक्त्राण्यार्भितो ज्वलन्ति || 
तत्सर्वमेतत् तदुन्मेषमात्रजातं | यद्भूतं यश्च भव्यं  
यश्चास्ति वा || तथा च यस्मादन्योन परोस्ति जातोय आविवेश 
भुवनानि विश्वाः प्रजापतिश्चरति गर्भेरन्तर जायमानो 
बहुधाविराजते | तस्य योनिं परिपश्यन्ति धीरास्तमिस्तिष्ठन्ति 
भुवनानि विश्वाः || वेदाहमेनं पुरुषं 
महान्तमादित्यवर्णं तमसः परस्तात् | तमेव विदित्वाति 
मृत्युमेतिनान्यापन्था विद्यते यनाय || यो देवेभ्य आतपते | यो 
देवानां पुरोहितः | पूर्वा यो देवेभ्यो जात इति तन्त्रालोके च || किं 
च या वदिदं बाह्यमान्तरो पायशा स्मृतं || तत्प्रकाशात्मता 
मात्रं शिवस्यैव परं वपुः || नीलं पीतं मुखं रुखं 
प्रकाशः केवलः शिवः | अमुष्मिन्परमाद्वैते प्रकाशात्मनि 
कोपरः || उपायोपेयभावः स्यात्प्रकाशः केवलं हि सः | इदं 
द्वैतमयं भेद इदमद्वैतमित्यपि || प्रकाशवपुरेवायं 
भासते परमेश्वरः || अस्यां बूमौ मुखं दुःखं 
बन्धमोक्षौ चितिर्जडः | घटकुम्भवदेकत्वा च्छब्दास्ते 
प्येकमेव वा || प्रकाशेप्य प्रकाशांशः कथं नाम 
प्रकाशतां | प्रकाशमाने तस्मिन्वा तन्द्वैता तस्य लोपिता || 
अप्रकाशे च तस्मिन् वस्तुता कथमुच्यते | न प्रकाश विशेषत्व मत 
एवोपपद्यते || अत एव प्रकाशोयमिति वादेत्रमुस्थिते 
सूरादावादिताः सद्यं विभिन्नज्ञानवादिनः || 
प्रकाशमात्रमुदितमप्रकाशनिषेधनात् ||

१५अ) एकशब्दस्य नत्वर्थः सङ्ख्यादिग्व्यक्तिभेदभाक् || ईशशक्तिः 
परादेवी न परत्राश्नयायतः | न चैषशक्तिमान्देवो न 
कस्याप्याश्रयोयतः || नैष ध्येयो ध्यातृध्यानध्येयादि 
वर्जनात्परं पूज्यः प्रजनाभावात् तथा भावन्नपूजकः  
नदीक्षादीक्षकोवापि दीक्षा वान्परमेश्वरः || स्थानासन 
निरोधान्घसन्धाना वाहनादिकम् | विसर्जनान्तं नास्त्यत्र 
कतृकर्मक्रियोचितम् || न सन्न चासत्सदसन्न च तन्नोभयोज्झितं 
दुर्विज्ञेया हि सा वस्थाकिमप्ये तदनुत्तरम् || इत्यादिनावितत्य 
वितत्यनिर्णीतं || [हन् परमेष्ठिपादैः] अलं च बहुना || तदेवं 
सिद्धे परमेश्वरे निरस्त समस्तकारणोपाधि वर्जिते | कः 
समर्थस्तत्सिद्धो अयं ईश्वरोस्ति | वानास्तीति || एतश्चैत देव 
सूर्योलोकानां प्रातरुदेति || शृण्वात || अपां निधिश्चायं 
शश्वद्रत्ना करं इति श्रूयते || तस्मादत्रकोपि सिद्धिनिषेधौ न 
कर्तृमुत्सहृत इत्यलं || तथा च || अतीतः पन्थानं तव 
समहिमावात्मान सयोरतद्व्यावृत्त्यायं चक्तितमभिधत्ते 
श्रूतिरपि | सकस्यस्तो तव्यः कतिविधगुणः कस्यविषयः 
पदेत्वन्वाचीने पतति न मनः कस्य न वचः || इत्यादिना अथोच्यते || 
आगमाद्यपि तत्र न प्रवर्तते | प्रमाणानां हि चतुः सख्यानां 
| आगमान्तानां || अयं घटः | इति प्रत्यक्षं घटोयं न 
घटभावः | प्रत्यक्षत्वात् | पटादिवत् || इत्यनुमानं 
घटसामान्यसदृशोयं घटह् | तत्क्रियाकारित्वात् ||

१५ब्) इत्युपमानम् || भो आप्तकिमिदं द्रव्यं नाम 
यदेतत्प्रत्यक्षतामेति | तस्य च प्रतिब्रूते || गटोयं घटोयं 
घटोयमिति | तत्क्रियाकारित्वात् || अयं च घट इति शिक्षय यथा 
नवैपरीत्येन घटकार्ये पट इति कस्याप्यर्थ आनयिष्यसि || इत्येवं 
घटकार्य एव चतुष्प्रमाणानियावत् सिद्धिमुत्सह्यन्ते नातश्च 
परत्र दुरादौ || अथचारोग्यकामाः शिवां सेवन्तां 
सेवध्वमित्यनेन भवतु वा न नैरोग्यमित्यागमः || तद्योयं 
प्रमाण प्रमेयादि व्यवहारः | सतुघटोयं | पटोयमित्यत्र 
चतुष्पंच पदादौ || तद्यतोवाचो निवर्तन्त 
अप्राप्यमनसासह्यत्योदिना प्रमाणादिभिः सिद्धिं वनिषेधं 
कर्तुं चालमित्यलमतिमंतृ न भाषाभिः || महात्मना 
प्रमादोपिमर्शनीयो हि सादृशैरित्यलमति विस्तरेण || यानि च 
सर्वाण्येवसारशास्त्राणि सृष्टिस्थिति लयोस्पादकानितानि सजण्येव 
तत एव प्रारुर्भवन्ति | तान्येव च तत्सिद्धिनिषेधौ कर्तुं 
कथमुत्सह्यन्ति अनन्वयादर्याप्तेश्च || तथा च || 
दशाष्टादशवस्वष्ठभिन्नं यस्फासनं विभोः | 
तत्सारंत्रिकशास्त्रं हि तत्सारं माणिनीमतमित्यनेन 
पंचब्रह्ममुखाश्चतुः षष्ठि तन्त्रप्रादुर्भावः || तेपि च 
कथं तत् स्वभावं प्रादुर्भावयन्ति || [तत एव प्रादुर्भावात्] 
इत्यत्र भूतविभत्या नित्येश अत एव | आदि सिद्ध इत्यर्थः || कर्त्तरि | 
ज्ञातरि ||

१६अ) कर्ताज्ञाता महेश्वर इत्यभिधानेन | 
घटोयमितिवत्प्रत्यक्षतां यायात् || अयं ईश्वर इति | तत् भूत 
विभक्त्यैव हि नित्यशः कृत इति || अथ च ज्ञातं कर्ता महेश्वर 
इत्यादिना | यैव हि ज्ञानशक्तिः | सैव च क्रियाशक्तिः || 
ज्ञानपल्लव स्वभावैव हि क्रिया || यज्ज्ञानं सैव क्रिया या 
क्रिया | तदेव ज्ञानमिति || इत्यनयोन्बीजाङ्कुरवदुपस्थित्यानाप्यत्र 
क्रमः || तस्माद नवद्यं सर्वमिदं || तेन चायं द्वितीय 
श्लोकोपि निरवद्य एवेति भावः || २ || नन्वेवं विधे परमेश्वरे 
सिद्धे चिदात्मनि विश्वावभासके || ततस्तु सर्वत्र चराचर 
स्थिरास्थिर नीलपीतादि जगद्वैचित्त्रेहमिति स्वरूपेण भासमानस्स 
एव सर्वत्र सर्वास्वदशासुप्रकाशमानस्सन् | तत् किं 
नेन्द्रियैरनुभवपथमेति | अयमीश्वर इत्यनेनानुभवेन 
घटोयमितिवत् || सर्वं खल्विदं ब्रह्मेत्यादिनां सर्वत्र तस्यैव 
प्रवर्तनात् || प्रोच्यते || इत्याह ऋ/ किन्तु मोहवशादस्मिन् 
दृष्टेप्यनुपलक्षिते | शक्त्याविष्करणे नेयं 
प्रत्यभिज्ञोपदर्श्यते || ३ || शारीर *? का यां? क भाष्ये तु || 
पश्वादिभिश्चा विशेषात् || यथा हि पश्वादयो हरि ततृणपाणिं 
नरं दृष्टा | तत्सामीप्यमायान्ति यान्ति च | परस्परव्याप्ति 
विशेषात् || तमेव च दण्डपाणिं पुरुषं दृष्ट्वा तस्मात् 
पलीययतरं? गच्छन्ति? अव्याप्तेश्च || एवं 
पश्वादिभिर्जीवानामविशेषः || व्याप्तौ प्रवृत्तेः | अव्याप्तो चा 
प्रवृत्तेः || एवं च माययापहृतज्ञानश्च स्वरं 
भावमाश्रिता इत्यादि ना च मुषित पारमार्थास्सन्तः || ततश्च || 
नत्यां कीट इवा वत्तादावर्तान्तरमाशुते | व्रजन्तो जन्मनोजन्म 
लभन्ते नैव निर्वृतिम् || इत्यादि जन्मजन्मान्तरमाश्रित्य

१६ब्) नैव निर्वृतिं लभन्त इति || ततश्च || सत्कर्मपरिपाकान्ते 
करुणानिधिनोद्धृताः || प्राप्यतीर तरुच्छायां विश्राम्यन्ति 
यथा सुखमित्यादिना || केनापि कृपालुनानद्यावर्तादाकृष्य | 
ततश्च तरुच्छायामासाद्य सूर्यकिरणोदये यथा विश्राम्यन्ति | 
तथा केनापिस्तरुणादत्तो पदेशादिनाचैते विश्राम्यन्ति | 
इतिदाष्ठ्रान्तिकयोजना || इत्यनेन पारमेश्वर तत्वे 
सर्वदाभातभासमानरूपेपि || सोयं वा मनदर्त इत्यादिवत् || 
अहं करोमि | अहं गच्छामि | अहं पश्यामि | इत्यादिना च 
चक्ष्वारिन्द्रियाग्नौ ह्योप्यसौ | मायया विद्यया 
राहुग्नस्तहिमांश्तवदभ्रमण्डलास्फादि तरविमण्डलवश्चा 
प्रत्यक्षोसौ महशुपाधिना || किं तत्र हिमांश्तन्नास्ति | किं वा 
तत्र भास्करो शृष्ठेन्नास्ति || तथा च साङ्ख्याः || 
अतिदुरात्सामीप्यादिन्द्रियघातान्मनोनवस्थानात् | 
सौक्ष्म्याद्व्यवधानादभिभवात् समानाभिघाताश्च 
बाह्यप्रमेयानुपपत्तिः || तत्राति दुराद्यथा || वियतिपतत्त्रीचोदीयते 
|| अतिदूरतया सन्नपि न दृश्यते || किं तत्रयियति | पतत्त्रीनास्ति || 
सामीप्याद्यथा || लोचनस्थमञ्जनमतिसामीप्यान्नदृश्यते || 
इन्द्रियघाताद्यथा || अन्द्धत्व बधिरत्वादेन्नदृश्यतेनापि शृणोति 
| मनो नवस्थानाद्यथा || कामाद्यपहृतमनः न दृश्यते नापि 
पश्यति || सौक्ष्म्याद्यथा || क्षीरे घृतं || व्यवधानाद्यथा || 
कुड्यादिव्यवहितं राजदारादि न पश्यति || अभिभवान्यथा | 
दोहनेनसौरभीयेषु पयसः || समानाभिघाताद्यथा || इक्षौ 
शर्करखण्डमधुरादयः सर्वे मधुरभेदाः परणमन्ति || 
इत्यनेन हिते सर्वे तत्रामृष्ठेः प्रत्यक्षतया न सन्ति | परं 
रूपाधिवशाच्च्छन्नाकथन सन्तीति प्रकटोयं प्रवादः || एवं 
च माया परिग्रहवशाब्धोधोमलिनः पुमान्पशुर्भवति || इति 
पर्मार्थसारे || यथा राजायोद्धं गतः || इत्यहन्निशं

१७अ) दृष्टेपिराज्ञि गृहबहिर्गमनाददृष्ठ इवेतिकोविरोधः || एवं 
हि | ननुप्रत्यभिज्ञा न दर्शनमपि तत्प्रतारकतामात्रमिति 
निश्चयः || मैवम् || अत आह च || शक्त्याविष्करणेनेयं 
प्रत्यभिज्ञोपदर्श्यते || इति || ज्ञानं क्रिया चेति द्वेशक्ती || 
हंसस्येव द्वौपक्षौ || प्रसिद्धे || तयोराविष्करणेन प्रदर्शनेन 
कृतलक्षणादिना प्रत्यभिज्ञा प्रदर्श्यते || कुर्म इत्यर्थः || 
कथं ज्ञानशक्तिः || कथं वा क्रियेति निर्देश एवतन्निर्देशः | 
तस्य च निराभासात्मकत्वेन कृतेपि तल्लक्षणोपाख्याने 
निराश्रयत्वाद्विरोधापत्ति प्रसङ्गाश्च व्याघातादि 
दोषप्रवृत्तेश्च || 

तथा च || विकल्पो निर्विकल्पस्य स विकल्पस्य वा भवेत् || 
आद्येव्याहृतिरत्यत्रानवस्थात्माश्रयादय इति || 
तस्याप्यन्यस्तस्याप्यत्य इत्यनवस्था पातः || 
एवमप्यनवस्थास्याद्यामूलक्षितिकारिणी || सविकल्पस्य विकल्प 
इत्यनेन चापरत्र चक्रकादि प्रसङ्गात् || पूर्वस्य 
पूर्वापेक्षितमध्यमापेक्षितोत्तरापेक्षित्वं चक्रकम् || यथा स 
विकल्पस्य विकल्पस्था विकल्पेन वर्तते यस्समविकल्प इत्येत्र || अथ च 
निर्विकल्पगुणादि कथनविधौ चानाश्रयत्वेनाश्रया सिद्धत्वादि 
विरोधाश्च यथा || आश्रगा सिद्धस्तु || गगनारबिन्दं सुरभि | 
अरबिन्दत्वात् || मनौजारबिन्दवत् || इत्यादिवन्निर्वषय 
वादादिनामौननस्थातव्यमिति भावः || ध्याने वा 
कुर्मवदुपस्थित्या संकोचंदङ्गादिनामौनेन 
स्थातव्यमित्यलमति विस्तरेण || यतो वाचो निवर्तन्त इत्यादिना च || 
तथा अतीतः पस्थानं तव सम 
हिमावाङ्मनसयोरतद्व्यावृत्यायं चकितमभिधत्ते श्रुतिरपि | 
सकस्यस्तोतव्यः कतिविधगुणः कस्यविषयः पदेत्वन्वाचीने पतति 
नमनः कस्य नव च इत्यादिना च || तज्ज्ञानक्रियाशक्ति 
द्वयप्रकाश एव गुणादि कथने न तत् प्रकाश इति 
सिद्धोयमुपदेशमार्गः || ३ || ३ || ३ || तदेव च प्रदर्श्यते || ३ || ३ || ३ || 
३ ||

१७ब्) इदानीं यदे तत् प्रोक्तं | परमेश्वरे स्वतः प्रकाशमानेपि | 
मोह्यतिमिरस्थरि | बुद्धिप्रयोगेन ना भाद्येव || तदेव च 
प्रकाशयति युगलेन ||

ओं तथा हि जदुभूतानां प्रतिष्ठा जीवदाश्रया ज्ञानं क्रिया 
च भूतानां जीवतां जीवनं मतं || ४ ||

ओं तत्र ज्ञानं स्वतः सिद्धं क्रियाकायाश्रितासती | 
परैरप्युपलक्ष्येत तयान्य ज्ञानमूह्यते || प तथा च दर्श्यते | 
रु *?रु भूतानां नीलानीलस्थलास्थूल घटपटतटादीनां 
प्रतिष्ठा | स्थितिर्जीवदाश्रया | जीव एवाश्रयो यस्याः || 

तथा हि || 

अहं पश्यामि | अहं भुञ्जामि | अहं गच्छामि | अहं शृणोमि || 
इत्यादिनायो व्यवहारः स तु चिदामाश्रय एव || 
अहमित्यारोहेणाहमित्यत्र च विश्रान्तेः || तं विना प्रमेयराशेः 
पाषाण प्रख्यत्वेनानित्येशत्व प्रसङ्गात् || न हि निर्जीवं किंचित् 
वाप्युपयुक्तमितित्यायात् || उदयं | एतत् | इदं | स इत्यादिनाया 
स्थितिस्सा जीवदाश्रयेति सिद्धं || तद्विनास्वरूपा सिद्धेः || यतश्च | 
अहं पश्यामि | अहं जानामि | एतदहं  निश्चनोमि || 
यन्यत्राहमिति स्वस्वरूपेण भासमानोध्याताकश्चिन्नस्यात् तत् क 
एवं वदेत् || अहं पश्यामीद्यादिना || तत् सिद्धमेतज्जीवदाश्रया 
जडप्रतिष्ठेति || जदुंप्रति च जडस्यं ज्ञानज्ञेयादिव्यवहारात 
प्रवृत्तेरिति हि स्थितम् || अत एव च ज्ञानं | अहं जानामि || क्रिया च | 
अहं करोमि | इत्येवमुभेज्ञान कर्मणी | जीवतां जीवयुक्तानां 
स चेतनानां | भूतानां चराचराणां | जीवनं || जीव 
एवमतमिति | तद्विना व्यवहारा निष्पत्ति प्रसङ्गात् || सर्वोयं 
भावराशिन्देह वचश्रयी भूतस्सात् | आश्रयिणमपेक्ष्यत इत्यत्र 
कोयं वितर्कः || ४ ||

१८अ) एतदेव च युक्त्यादर्शयितुमाह ||

ओं तत्र ज्ञानं स्वतः सिद्धं क्रियाकायाश्रितासती | 
परैरप्युलक्ष्य ततयात्यज्ञानमूह्यते || ५ || एतश्च 
पूर्वमेवप्रतिपादितं || जानाम्यहं घटः | करोम्यहं 
क्रियाः || इत्येवं सिद्धे || तस्मात् परैः अन्यैरपि चोपलक्ष्यन्त एव || 
अयं जानाति | करोति चायमिति वा || इत्यत्र कायुक्तय इति सिद्धम् || 
लोकेपि चायं व्यवहारोन्यैरप्युपलक्षित एव || यथा || 
राजानुज्ञया तत् कार्यार्थं प्रेषित * *?स्सन् | तत्पदं 
प्रत्यनुगच्छति || तत्पदं च प्राप्वा तत्र तत्र तत् तत् कार्यादि 
विधाय पुनरप्य गच्छति || तत्र च गमन क्रियया | तत् तत् कार्यं 
निर्वाहादिज्ञानेन च राजकार्यं विधाय | एवं कार्यं | चैवं 
नेति विधिना | पुनरप्यागत्य राजसामीप्यं प्राप्त्वा | राज्ञे 
निवेद्य | इत्थं कृतमकृतं वेद्यादिना | तत्पुनरुद्यमी पुरुष 
व्याघ्रश्चासौ | इत्यादिस्तु स्या प्रस्तुतश्च || इत्यत्र स्वानुष्ठितोयं 
ज्ञानक्रिया व्यवहारः परैश्चोपलक्षित इति भातभासमान 
रूपोयं लोकव्यवहारः सिद्धः || तत् तत्र ज्ञानं स्वतः सिद्धं 
क्रियाकायाश्रितासतीत्यादि सर्वं सिद्धं निरवद्यमेवेति || 
इत्थानवेनायमुपोद्घात इति प्रसिद्धः || कृतलक्षणश्चास्मत् 
परमेष्ठिपादैः पूर्वमेवेति || सर्वशास्त्रार्थ निश्चयोय 
तवभासते | तदुपोद्घात इति प्रथितः || तथा च || उदिति शास्त्रस्योब्ध 
एव | उदिति परमेश्वर समीपेह्यन्यते प्रमेय विशयो व्यामोहोयने || 
अथ गम्यते ज्ञानं वा | इत्यादिना च || तदियं पंचश्लोकी 
श्रीमदाचार्यमुखनिर्गता सर्वशास्त्रार्थ प्रयोजना ||

१८ब्) तथा च || उप इति परमभक्तिदार्ढ्य प्राप्तपरमेश्वर 
समावेशा पत्या | उत् उत्पन्नः | घातः | इदन्तापन्नस्य सर्वस्यास्य 
प्रमेयराशेरित्युपोद्घातः || १ || अथ च || उप परमेश्वर समीपे | 
उदिति | उत्पद्यते | घातः गमनं || २ || अथवा || उप | 
ईश्वरात्मसमीपे | उत् | उत्कर्षोहन्यते विश्राम्यते येन || ३ || 
उपपरमेश्वर समीपे | उदिति | ऊर्ध्व एव शास्त्रादौ 
प्रमेयराशिमयो मोहोहन्यत अपसार्यते येन || ४ || उदिति परमेश्वर 
समीपे ज्ञायते प्रमेयायां स्वस्वरूपमिति || ५ || गत्यर्थत्वा 
द्वाहन्तेः ज्ञानमर्थो ज्ञायत इत्यनेन ये गत्यर्थास्ते 
ज्ञानार्था इति स्त्रियं हन्तीत्यत्र स्त्रियं गच्छतीति || 
इत्ययमुपोद्घात इति कृतलक्षणोमुक्तिद्वारमार्ग इति सिद्धः || तथा 
च || स्वपदा स्वशिरच्छायां यद्वल्लङ्घित्तमीहते | 
पादोद्देशेशिरोनस्यात् तथेयं बैन्दवी कला || १ || शैवी 
मुखमिहोच्यते | इत्यादिना च || शास्त्रसारमुखयुक्त्या मुक्तिद्वार 
एवायमुपोद्घात इति सिद्धः || वयमपि तदुपदेशानुभवाभ्यास 
पटवश्चाप्त तत्परमार्थाश्चादि श्लोकेनैव तत्सत्गत्या 
परमोपोद्घात इत्यादिना व्यवहृयाम इत्यादिशन्ते || तत एव च 
पंचश्लोक्या अपि परमार्थ सङ्गतेः || यथा 
सर्वशास्त्रपरमार्थस्य पंचश्लोकपाधादनुभवानुभवः || 
तथाद्य श्लोकेन पंचश्लोक परमार्थप्रकाश इति सर्वमन

इति श्रीभट्टारकानन्दरचितायां प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां 
द्वितीयमाह्निकाम् ||
[+ * * *? किं कथ्यते मया || तिमिरादपितिमिरमिदं गण्डस्यपरि 
महानयं स्फोट इत्यादि वदयं वदस्म आत्यश्लोकेन सर्व एव 
प्रबुद्धा प्रबुद्धस्वप्रबुद्धादयस्तादात्त्यतदापत्ति परम 
प्रकाशस्वरूपास्तत् स्वभावद्योतिनस्तत् स्वभावाश्च 
नकश्चिदन्यः | वेदकवेदं नवेत्यादि स्वरूपः इति सर्वे तत्पदार्थ 
ढाः कथं चिदासाद्य महेश्वरस्य दास्य मित्यनेन 
स्वमत्मलश्लोकेन | ततो द्वितीयेन कर्तरि ज्ञातरि स्वात्मन्यादि सिद्धे 
महेश्वर इत्यादिना | तयान्य ज्ञानमुह्यत इत्यत्येन 
श्लोकचतुष्केण न कोपि वेदितुं समर्थो वा प्रबुद्धः वा बुद्धः | 
वा स्वप्रबुद्ध इत्यादिना चैकेनास्य मार्गेणैकधा किंचित् | 
अथैकधा च किंचित् | इत्यत्र महान्हासय य *? दिष्ठानामपि | 
असदृत्यसत्यतया पादनं  सत्यस्य चासत्यतया पादनं च | 
तत्रेतन्नप्रमाणं | इत्यत्रसर्वत्र प्रतारकता *? त्रमेव || 
अत्रब्रूमः || सर्व एव तत्पदप्राप्ता एवेति यत्योक्तं | वाप्रोच्यते च 
सर्वस्य स्वात्मा महेश्वर इति सर्वोस्वात्म स्वर्थपा एव, घटो 
मटत्पना वेत्तीत्यादिना यस्मत्सर्वमयोजव इत्यादिना च | तत्सर्वं 
सत्यमेव नप्रथारकता मात्र || तथा हि | यथा पादे पादागतस्य 
सर्वो मृ *? दृसश्य मनुभूय | जानतः पारदेशेयं 
तत्पृष्थश्च तत्तन्निक्ले? कर्णयं ? 

दताम ? तदुदज्ञानवतां च ज्ञापयन् आप्त इत्युच्यते || अयं 
पारदेशोयनिर्णयी | करमृल?वत् || इत्येवं तो पूर्वे गुरवोपिता 
चात्म्य तत्स्वरूपाविष्ठास्तत्तन्निर्णयान्ब्रुवन्ति | तियेव साद्य 
श्लोकः सिद्धः | ततश्च तत्परं | यदस्ताभिन्दृष्ठ पूर्वं 
परम पदं तश्च कश्चिदपि नजानाति | नापि ब्रूयात् | जानाति च 
पुरस्तात् | यदा मोहं 

*? गलति | इत्यनेन श्लोक चतुष्केण | कर्तरि ज्ञातरीत्यादिना | आदि 
श्लोकेन च | ज्ञातमस्माभिः | एवमेव शिवादि भूमिपर्यतं 
सृष्टि स्थिति क्रमं तत्ब?रूपतया वेद्यवेदका भावरहितं 
परमं शान्तं निर्विकल्पं शिव तत्द्वमिति सिद्धण | भवतामपि 
शिष्याणा अपदे च मार्गेणा सादयामीति भवन्तोपि तत्यैप्राप्ताः 
प्रापयामीति शुभं ||] 

१९अ) अथेदानीं परमेश्वरं ज्ञानक्रियात्मकं शक्तिद्वयेन 
दृढी कृत्य तत्र ये त्वन्ये 
पूर्ववृद्धाबोद्धादयश्चोष्णीशान्कुटि?लान्दक्षिणतो निधाय | 
स्वमतदृढीकरणाय | परमेश्वरं स्वात्मरूपं 
मेघमायाच्छादित भास्करमण्डलवन्नास्तीति वादिनो देव 
प्रियाः शरीरेन्द्रिय प्राणादिभिः स्थगयन्ति | शरीरमात्मा | वा 
प्राणः | वा बुद्धिः | वा नभ इति वदन्तः तेषामिदानीं | 
मल्लानामिव भुजदण्डान्संपाद्या || भूमावुप शाध्य च | 
स्वमतं शैवाभिधं चिदात्मानं स्वप्रकाशरूपं दृढी 
कर्त्तुमाह || [मादोमन्दनाय तन्मतमुत्थापयि तु]

ओं ननु स्वलक्षणाभासं ज्ञानमेकं परं पुनः | 
साभिलापं विकल्पख्यं बहुधानापि तद्द्वयं नित्यस्य 
कस्यचिद्द्रष्टस्तस्यात्रा नवभासतः | अहं प्रतीति 
रप्येषाशरीराध्यवसायिनी || ७ || नन्विति पूर्ववृद्धबोधवृद्ध 
प्रश्ने || अहोशैवाः || बोद्धाः खलुवयं लोके सर्वत्र 
ख्यातकीर्तयः विकल्पमात्रशब्दार्थ परिकल्पन पण्डिताः || यश्च 
सर्वस्य स्वात्मा महेश्वर इति प्रोच्यन्ते | 
तत्पीतमध्वादिरसोन्मत्तचित्ततया | वासावधान मनस्कद्वेन || 
यद्यत्राद्यः | तत्फलं भवत्भाषाभिः || 
ताश्चोन्मत्तवदुपेक्षणीया इति || अथापरेण ||   दॄष्टायं | 
श्रोतायं घ्रातश्चायमिति यः स आत्मापरमेश्वर इति || तत्रापि च 
मनः | अथ बुद्धिः | अथाहङ्कारः || वा शरीरं | वा प्राणः || 
वा कल्पितं नभ इति || चेतयतीति चित् आत्मा मनः वा बुद्धिः || 
निश्चयात्मिका || सर्वत्र साक्षिभूता || इयमात्मेति कृत 
पूर्वनिश्चयात् ||

१९ब्) इयमात्मा परानन्द इति || तत्सैवास्तु परमेश्वर इति किमात्मना 
|| अथ च || यद्यात्मानामकश्चित् स्यात् || तर्हि किं न लक्ष्यते | 
दर्शनाभावान्नास्तीति || नासतो विद्यते भावोना भावो विद्यते सत 
इत्यादि भगवद्वाक्य दर्शनात् || अथ च || यत् सत् तत् सदिति प्रोक्तं 
यदमत्तदसत्परं | घटोस्ति भूतले चान्यद् घटोनास्तीति चान्यथा 
|| तद्यद्यात्मा स्यात् तत् हृद्रक्ष्यत् || दर्शनाभावास्तीति || 
तस्माज्जगति व्यवहारोयं स्फुटः || इहस्व लक्षणाभासं 
ज्ञानं निर्विकल्पाख्यं || साभिलापं विकल्पाख्यं चापरं स 
विकल्पाख्यं च || तेन द्वयेनैव च व्यवहारसिद्धिः || तथा हि 
दूरात्कश्चिदागतः सन् दृष्टोदूरतः कश्चिदयं साकार इति || 
तदनुकश्चित् | वा किंचिदिदं निश्चिनोति च || तदनु किंचित्समीप्ये 
प्राप्तः | सोयं वा न | वा कश्चिदिति च || तदनु च निकटतरं 
प्राप्तौ मनां स एवायं | नान्य इति वदति च || उति निर्विकल्प 
ज्ञानं | तदनु शिक्षादिशूत्वातस्मादयममुकजात्या | 
अमुकवर्णेन च सर्वलक्षणकल्पनया स विकल्पेन च गृह्य त एव || 
मनसा | तथा बुद्ध्या च | तथा दाविन्द्रियादिभिश्चेत्ये तदेव 
व्यवहार सिद्धेर्हेतुतया ज्ञानयुगलं मन आदि सह एतत्युगं 
विनानात्मादि किंचित् || अयुक्तेश्च [+अनवभासतः] || छूरि च ||

२०अ) तथा हि || भेदेन प्रतिभासादन्य परत्वादभेदवचनानाम् 
व्यवहार विप्रलोपादद्वैतकथा कथामात्रमित्यादिना || तदनेन 
सिद्धं | आत्माकश्चिन्नास्तीति || ७ || इदानीं त एव बौद्धवृद्धाः 
शैवान्प्रति परस्परसंवादमात्रेण प्रतिवदन्ति सिंहावलोकित 
भ्याययुक्त्या ||

ओं अथानुभवविध्वंसे स्मृतिस्तदनुरोधिनी | कथं भवेन्ननित्यः 
स्यादात्मा यद्यनुभावकः || ८ || भो शैव || चेत्प्रश्योसे || भवन् 
मतेन चेदात्मानस्यात् | तत् ह्यनुभव विध्वंसे संजात सति | 
यथा घटोयमिति सृष्ठ प्रत्यये सति | प्रत्यक्षे | तदनन्तरं च यः 
पूर्वं मया दृष्टो घट इति | पूर्वं दृष्ट आसीत् | स एवेदानी 
मनुभवसंस्कार वशात् स्मरण पथमेतीतिस्मरणानुमान 
ज्ञातं चाभात्यस्य | सामेमातेतिवत् | इत्यनेनानुभवेनष्ठे 
पूर्वप्रसिद्धे || तत्सांकारमात्रात् स्मरणे | तदनन्तरं च सिद्धे 
को हि नामस्मरणानुभवज्ञाता यद्यात्मा हि न स्यात् || अहं 
जानामि | अहं करोमि | अहं पश्यामीत्यादि व्यवहृतेरात्मन एव || 
तं विनानापि कश्चिच्छरीरादि प्रमाता चिद्रूपो जदु इत्थं कर्तुं 
शक्नुयादित्यनेनात्मा कश्चिदस्त्येवेति शैवमतदार्ढ्यमेवनापि 
बोद्धवृद्धास्तदा भासमात्रेणापि वकुमलमिति || तथा च स्पन्दे 
जाग्रदादिविभेदेपि तदभिन्ने प्रसत्पति | निवर्तते निजान्नैव 
स्वभावादुपलब्ध्यत इति || तथा च || शब्दस्पर्शादयो वेद्या 
वैचित्र्याज्जागरे पृथक्

२०ब्) ततो विविक्ता तत्संविदैक्य रूपान्नभिद्यत इति || 
तदयमात्मानामप्रमाता प्रमेयादिङ्नाहक इति कथ्यते || ८ || 
इत्येवं सिद्धे वृद्धाः प्रत्याहुः ||

ओं सत्यस्यात्मनि दृङ्नाशात्तद्द्वारादृष्टवस्तुषु स्मृतिः केनाथ 
यत्रैवानुभवस्तत् पदैव सा || ९ || भो शैव || भवदात्मनि सत्यपि 
किं तेन || पूर्वं हि घटोयमित्यनुभवै जाते | पश्चात्तन्नाशे च 
जातेसति || पूर्वघट विस्मृतौ सत्यां तत् संस्मृतिः | केन हेतुना || 
केन प्रमात्रा ज्ञात्रा वा केन च प्रमेयेणेति वितर्कः || 
पुनरप्याहुश्च वृद्धाः || अथेति भो शैव || यत 
एवानुभवस्तत्पदैव || घटोयमिति योनुभवस्तत् पदा सा स्मृतिः || 
यापीयं मातानुभविता | सा स्मरण पथमेति सामेमातेतिवत् || 
यतो हि पूर्वानुभवसंस्कारात् स्मृति संभव इत्युक्तम् || १० || 
अतश्चाहुर्वृद्धाः ||

ओं यतो हि पूर्वानुभवसंस्कारात् स्मृति संभवः || 
यद्येवमन्तर्गर्त्तनाकोर्थः स्यात् स्थायिनात्मना || १० || 
तद्यद्येवं यत्रैवानुभवस्तत् पदैव हि सा स्मृति रित्युक्तं प्रोच्यते 
च || तदनुभवमार्गोयं स्मृस्यादि कार्याणि निर्वाहयितुं 
समर्थोस्तु | किं च तेनात्मना || एवं च सिद्धे तु व्यवहारमात्रे | 
अन्तर्हृदि यथा गडुराया सा यैव महद्द्वः खदानायैव || 
मारितोहमनेनान्तर्दुःखेन इत्यादिनाकोर्थः स्यात् किमपि न 
तेनात्मना || परं तु किं करोमीति दुःखं ||

२१अ) तस्माश्च तत् सत्तया वा सत्तया न किमपि प्रयोजनादि || यथा 
कश्चिद्वक्ति || आकाशोस्ति | देवाः सन्ति || मनुष्या भुञ्जन्ति || इत्यादयो 
यथोन्मत्तवदुपेक्षणीया इमे भावाः तद्वदात्मास्तीति न 
बुद्धिपदमारूढुं समर्थ इति हित्रजध्वं तच्छङ्का 
मात्रमपि || १० || तस्मात् यतश्चैतदत एवैतत् || इत्याहुः ||

ओं ततोभिन्नेषु धर्मेषु तत् स्वरूपाविशेषतः | संस्कारात् स्मृति 
सिद्धौ स्यात् स्मर्ता दृष्टेवकल्पितः || ११ || तस्मादेव 
संस्कारानुगुणगणेषुधर्माषु सत्सुभिन्नेषु चात्मनः | 
आत्मनः स्वरूपस्या विशेषात् | विशेषदाना भावात् || तदनन्तरं 
चानुभवसंस्कारात् स्मृति सिद्धौ सत्यां यथा दृष्टा 
पूर्वोक्तलक्षणोपि कल्पित एव | तथैव च स्मर्तापि कल्पित एवेति 
कल्पनाभिः कल्पित इति सिद्धम् || तथा चास्मद्गुरुवरपादाः || 
अनुभवेन हि संस्कारोहगन्यते स्वोचितः || संस्कारश्च 
प्राक्तनरूपां स्थितिं स्थापयतीति || यथा कृष्टशाखादेश्चिर 
संवर्ति तस्य विवर्त्यमानस्य च भूर्जदेः || आत्मनोधर्मास्तु || 
बुद्धिः || मुख | दुःख | इच्छा | द्वेष | प्रयत्न | धर्म | अधर्म | 
संस्कारा इमे गुणा | आत्मनः || ११ || इदानीं बोद्ध 
वृद्धैश्चात्मनः कल्पितत्वमापाद्यतेन चानित्यत्वादि 
धर्मानारोप्यात्मनः स्वरूपे विशेषा भावादित्यादिना | अथ च 
तच्छक्ति द्वयमपि ज्ञानक्रियात्मकं कारणाश्रया भावे | 
कार्याश्रया

२१ब्) भावादिति तदपि ज्ञानक्रियात्मकं युगलमप्रमाणीं 
कर्तुं तदपि निराकर्तुमाह ||

ओं ज्ञानं च चित्स्वरूपं चेत्तदनित्यं किमात्मवत् | अथापि 
जदुमेतस्य कथमर्थ प्रकाशता || १२ || ज्ञानक्रिये हितद्गुणे | 
तस्मादात्मनो गुणिनोभावाद्गुणा | अपि न विद्यन्त एवेति सिद्धम् | 
अत आत्मनो धर्मयोगेनानित्यत्वप्रसङ्गात् | अतस्तद्गुणयोरप्य 
नित्यत्वप्रसङ्ग इति व्यातिरेव गुणगुणिं स्ममयायादिति || तयोश्चा 
भेदादिति || एवं चिद्रुपस्य स्वात्मनो यथा धर्मयोगादनित्यत्व 
प्रसङ्गः || तथा तद्गुणयोरपि परस्पराभेदात् || तथा नित्यत्वे सति 
जात्यादि दोष प्रसङ्गात् | आत्मतद्गुणयोरप्यनित्यत्वप्रसङ्गात् || 
तदेवं जात्ये सति | प्रकाशमानता कथमस्य वा तद्गुणयोश्च 
अनित्यत्वजाद्यत्वे सतिपाषाणप्रख्यत्वादितिकोयं 
विदृद्धधर्मापत्ति प्रसङ्गः || एवं हि ज्ञानस्या नित्यत्वेन 
जाद्यत्वे सति कथमर्थ प्रकाशता स्यादात्मवत् || ज्ञानं हि 
चित्स्वरूपं || अनित्यत्वे सतिः धर्माधर्मादि गुणत्वात् | 
घटादिजडवत् || इत्यनया व्याप्त्याहं जानामि वाहं कन्निमीति 
वृद्धवारः कथ सिद्ध्येत् यस्तु घटादिवज्जडः सकथमिति || 
इत्येवं वृद्धबौद्धव्याप्तिः || यतश्चैते विकल्पमात्रशब्दार्थ 
परिकल्पन पण्डिता इति निश्चिताः || [तथा च बौधाः खलुवयं लोके 
सर्वत्रख्यात कीर्त्तयः | तत् तद्विकल्प शब्दार्थ परिकल्पन 
पण्डिता] एवं ज्ञाने सिद्धे | तत्पल्लव स्वभावात्क्रियायास्तामपि 
निवारयितुमाह ||

ओं क्रियाप्यर्थस्य कायादेस्तत् तद्देशादि जातता | नान्यादृष्टेन्न 
साप्येका क्रमिकैकस्य चोचिता ||

२२अ) इह हि पचति देवदत्तः || आयाति वामनदत्तः || याति च 
लोहितोष्णीयोविप्रः || इत्यादौ | तण्डुल | इन्दन | वह्निपाकादि 
क्रमेणक्रियानेका | गृह गत देवदत्तस्वरूपाद्बाह्य देशगत 
देवदत्तस्वरूपमित्येता व देवलभ्यते || अथ च देवदत्तो गृहेस्ति | 
बहिन्नास्ति | वा बहिरस्ति | गृहे च नास्त्येता वदेव हि क्रिया मात्रं 
लभ्यते | नत्वन्यत् किंचित् | अदर्शनात् | न चासौ क्रियानाम | वा 
ज्ञानं कस्यापि ज्ञानिनः | जडाजडस्वभावात् क्रमिकस्य विद्यते 
|| यतः सा चैका | अनेकस्वभावा | तत्परं च निष्क्रियस्यात्मनोन 
विद्यत एव || एकस्यानेक स्वभाव विरोधापत्ति प्रसङ्गात् || 
इत्येवमनेनात्माभावे सिद्धे | आश्रया सिद्धत्वेन चाश्रयय 
सिद्धत्वे च सिद्धे | तदनन्तरमेव पुनरपिस्थणानिखनन्यायेन 
तदेव दृढयित्तमाह || १३ ||

ओं तत्र तत्र स्थिते तत्तद्भवतीत्येव दृश्यते |
नान्यन्नान्योस्ति सम्बन्धः कार्यकारणभावतः || १४ || एवं हि 
तत्तन्मृदादि पिण्डे सति | तत् तद्घटादिभवत्येवा 
वश्यकतयानान्यत् || इति व्याप्तिन्निश्चिता | तन्मृदो घटः | 
तनुभ्यश्च पट इति परमेश्वर नियति तत्वेन कृतोय क्रमः न 
चान्यत् | मृदः पुष्पादीनि वा फलादीनि चेति || नापि च तन्तुभ्यो 
घटादीनि | वा तिलतैलादीनि चेति ह्यव्याप्तिः | वातिव्याप्तिश्च || नापि 
चात्रेश्वर ज्ञानक्रिययोः कार्यकारणभावाद्यते 
सस्वन्द्धोस्त्यन्यः || येन वै

२२ब्) परीत्यमपि प्रसज्येतेति नस्यात् || तस्मादेवमेव सिद्धोयं 
क्रमः क्रमिकानामन्वय व्यतिनेकेन नियति तत्वदार्ढ्यमापन्नः 
सिद्ध इत्याह || १४ ||

ओं द्विष्ठस्यानेक? रूपत्वात्सिद्धस्यान्या न पेक्षणात् | 
पारतन्त्र्यादि योगाश्च तेन कर्तापि कल्पितः || १५ || 
द्वाभ्यां तिष्ठतीति | वाद्वयोस्तिष्ठतीति द्विस्थः | 
मल्लयोरिवद्वयोः || वाहस्ततदयोः || वा परशु हस्तयोश्च || तयोश्च 
द्वित्वेनानेक रूपत्वात् एकस्य हि द्वितीयेन सम्बन्धेनेक विधत्वात् || 
तथा च परात्रिंशिकाया *? कायां श्रीमदभिनवगुप्ताचार्य 
कृतायाम् || अधोधोविनिविष्टेषु भेद संख्येषु धामसु | एकं 
बिन्दुरथांपि प्रागन्येषु प्राक्तनान्त्यगाम् | स्वपृष्ठगां च 
तां सङ्ख्यं विनिविश्यैकतः क्षिपेत् इत्यादिना || अनेन || एक दश | 
शत | सहस्र | अयुत | लक्ष्य | दशलक्ष्य | कोट्यादि | 
परार्धान्ताचैकस्मिन्नेव प्रवर्धते || अतोमूलस्तम्भ भूत एक 
एवासौ प्रणववदुपस्थित्या सर्वत्रचातुर्वेदादिषु || इत्येवं 
दाद्धान्तिके शिवस्यैकस्य द्वितीयशक्त्या सहजच्छाय येव 
सम्बन्धे सति चानेकता सिद्धा | सत्येकत्वे चैकत्वं सर्वत्र 
प्रसिद्धं | न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं ने मा विद्युतो 
भान्ति कुतोयमग्निः | तमेभान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा 
सर्वमिदं विभातीति ||

२३अ) अतोद्विष्ठस्यानेक रूपत्वादिति सिद्धम् || अथोश्यसे अनयोर्द्वयोः 
पूर्वसिद्धोयं सम्बन्धो नाम || तद्यदिस्यात् तर्हि | अन्यापेक्षा न 
स्यात् | स्वातन्त्र्यात् || अतोन्यापेक्षया स्वातन्त्र्यं विहाय 
पारतन्त्र्यादि सम्बन्धोपि परमेश्वरस्य || तदेभिर्गुणैकर्त्ता 
कल्पित इति सिद्धः || निर्मल आकाशे चैकस्मिन्ननेक सितरक्त 
नीलकृष्णादि भेदकल्पित त्वात् || तदनेनात्मानामन कश्चिदिति 
सिद्धम् || परं तु निर्विकल्प सविकल्पात्मक ज्ञानद्वयेन 
सिद्धोयं व्यवहारमार्ग इति किमनेन संशयमार्गप्रवृत्तेन 
कष्ठेनात्मास्तीति व्यापारमार्गेणेत्यलम् || १६ || इत्यनेन 
पूर्वपक्षेण वृद्धबौद्धानां स्वपक्षस्थापन स्थितिः सिद्धा 
|| अन्यत्र च शामे अहो शास्त्राणि व्यर्थानि चतुर्वेदाश्च वा तथा | 
मीमांसात् तत्कशास्त्राणि योगवेदान्त दृष्टयः || १ || अष्टादश 
पुराणानि तदङ्गानि च नित्यशः | साङ्ख्यादीनि च शैवादि 
रहस्यानि यथा पदं || २ || सर्वाण्ये तान्यात्म मूलाश्रयाणि 
प्रवदन्ति च आत्मैव || तद्गुणे ज्ञानक्रिये परम चोदिते || ३ || 
आश्रया भावमात्रेण कुत आश्रयिणां श्रमः | शैव 
वृद्धास्तद्भवद्भिस्त्रिक शैवागमानि च || ४ || दग्धानि निर्मूल 
तया वारितानि पुनः पुनः || कुत आत्मां कुतश्चात्रतज्ज्ञानं 
वा कुतः क्रिया || ५ || तत्सद्भावेपि किं नाम 
प्रामाण्यमितिकथ्यताम् | निर्विकल्पविकल्पाभ्यां 
ज्ञानद्वयमपेक्ष्यते || ६ || अतोन्यन्नास्ति किं मपि बोधाबोध 
विशेषव्यत् |

२३ब्) चित्स्वभावो चित्स्वभाव उदासीनवदा स्थितः || ७ || अहो 
प्रारब्धमात्रेणाप्यलं शास्त्रमहाम्बुधेः | अथवे 
भावनामात्रस्तुत्या चालं विरोधतः || ८ || क ईश्वरोथ किं 
दास्यं तस्य निष्फलताश्रयं | तथा जनस्योपकार इत्येवं 
परवञ्चनां || ९ || तस्मान्नमोस्तु तद्बुद्ध्यै तत्व मात्रे नमो 
नमः तच्छास्त्रार्थ प्रदीप्ताय स्वात्मने शम्भवे नमः || ११ || 
अलंबा बहुनोक्तेन विमर्दोत्राशिंभते | महात्मनां प्रमादोपि 
मश्मनीयो हिमादृशैः || बौद्धवृद्धावयं पूर्वो पूर्वैः 
पूर्वतरैर्मृताः [भो शैव शिवमार्गान्ध्य चारिन्किंनोथलजसे]  
भो शैव शिवमार्गान्ध्यचारिण किं नोलज्जसे || १२ || इति 
श्रीमद्भट्टारकानन्दनाथकृतायां प्रत्यभिज्ञा कौमुद्यां 
तृतीयामाह्निकम् समाप्तिमगमत् ||

ओं पूर्वपक्षतया वृद्धानाश्वास्याथ विमतृयत् | प्रकाश्यते 
शैव सारोत्तरपक्षः स्वसिद्धये || १ || इदानीं प्रत्युत्तरदानेन | 
बौद्ध वृद्धानां परमेश्वरे स्वात्मनि विश्रान्ति मासाद्य 
ततश्च मूलाधारे स्वात्मन्यहं रूपे सिद्धे | अधेयं सर्वं 
विश्वमपि सिद्ध्येदिति दर्शयितुमाह ||

ओं सत्यं किन्तु स्मृति ज्ञानं पूर्वानुभव संस्कृतेः | 
जातमप्यात्कनिष्ठं तन्नाद्यानुभववेदकम् || १७ || भो 
बौद्धवृद्धाः || यद्भवद्भिः नोक्तं | तत्सत्यमित्य 
बाङ्गीकारेण प्रत्युत्तरम् || किन्द्वितिपरं द्विति || स्मृति ज्ञानं 
नाम | सामेमातेति वद्या पूर्वमनुभूता सामेमातेति || इत्येवं 
पूर्वानुभवसंस्कृतेः स्मृति ज्ञानं || योसौ गौर्मयानुभूतो 
दृष्टपूर्वस्स इदानीं मयमिति || यद्येवं | तथापि 
स्वात्मनिष्ठं तत्स्मरण ज्ञानं स्वात्मजातिविजाति गुणक्रियादि 
सम्पन्नं तत्रैव च

२४अ) निष्ठं तत् स्वरूपेणैव च स्थितं नान्यथेति || यथा 
लोहितोष्णीषा ऋत्विजाः प्रचरन्ति || शुक्लवाससमानय || 
देवदत्तगामत्याजशुक्लां दण्डो न || इत्यादौ शुक्ल वासौ 
ब्राह्मणजातितद्गुण तत्क्रिया युक्तमेव ब्राह्मणमाह्वयन्ति || न 
तु क्षत्रियादि धर्मादि युक्तामिति || अथ च || चक्षुर्मात्रग्राह्यं 
रूपं || श्रोत्र ग्राह्यः शब्दः | जिह्वामात्रग्राह्यो रसः | 
घ्राणग्राह्यः शब्दः त्वक् ग्राह्यः स्पर्शः || न चात्र चाक्षुषः 
शब्दः | स्रौत्रं वा रूपं जिह्वया च गन्धः | घ्राणेन चरसः 
|| त्वा वा च शब्दादि || इत्येवं स्वात्मनिष्ठत्वं सर्वत्रैव 
चातुर्वल्यादौ प्रसिद्धमेव || एवमनुभवस्मरण ज्ञानादावपि 
अनुभवो हि स्वात्मानुभवरूप एव निष्ठः || न स्मरणादौ || 
एवं स्मरण ज्ञानमपि स्वात्मन्येव निष्ठं सन्नानुभव 
पदवीमारोढुमर्हतीति || स्वात्मनिष्ठत्वात् एवं सति यत्स्मरण 
ज्ञानं स्वात्मनिष्ठं तत्कथमाद्यानु भूतानुभववेदकं 
हि स्यात् || ता शद्यद्भवद्भिः प्रोक्तं | यतो हि पूर्वानुभव 
संस्कारात् स्मृति संभव इत्यनेनैव व्यवहारे सिद्धे 
किमात्मनान्तर्गर्त्तनेति | ज्ञानानां स्वात्मनिष्ठत्वात् तत् 
कथमिति || १७ || तथाप्य परयापि युक्त्यापि पूर्वोक्तमेव दृढयति || 
यतश्च

ओं दृक्स्वाभासैवनान्येन वेद्या रूपदृशेवदृक् |
रसे संस्कारजात्वं तु तत् तुल्यत्वं न तद्गतिः || १८ ||

तत्र दृक् स्मरणं | स्वाभासैव | स्वप्रकाश चिदात्मकत्वे नैव 
प्रसिद्धम् || अत एव नान्येनानु भवादिना वेद्यं च | यथा हि 
रूपदृशा रस ज्ञाना वाप्तिः || इति पूर्वोक्तमेव || अथोच्यसे || 
अनुभवसंस्कार जत्वं तु कथं || कथमनुभवसंस्कारेण 
स्मृत्युत्पत्ति प्रवृत्ती || इति तन्न || तश्चान्योन्यं स्पर्धावृवृद्धयोः 
यथाद्वयोः पण्डितयोः | यथा द्वयोर्मल्लयोः | द्वयोर्वा शिवं 
योः | वामेषयो || [+वृद्ध + वृद्ध]

२४ब्) वाद्वयोश्चकोरयोः परस्पर युद्धादिना || न चैतत्तद्गतिरिति || 
न तेन तज्ज्ञाना वाप्तिरिति न चेति || तस्मात् स्वात्मनिष्ठत्वान्नतेन 
तज्ज्ञानं लब्धिरिति भावः || १८ || भो पृच्छक || अथोच्यसे ||

ओं अथा तद्विषयत्वेपि स्मृतेस्तदवसायतः | दृष्टालम्बनता 
भ्रान्त्या तदे तदसमञ्जसम् || १९ || अथोच्यसे | असत्यप्यनु व 
भविषयत्वे | स्वात्मनिष्ठकल्पनया || तथापि च 
भ्रान्त्याशुक्तौरजतादिवत् आलम्बनता लम्बनत्वं दृष्टमेव | 
अनुभवेनैव हि स्मृति सिद्धेः || इत्येवमदसमञ्जस्यमेव || यथा हि 
मध्याह्नार्कमरीचिष्वि वा *? प्रतिभासः || शङ्खदाविवरजत 
प्रतिभासः | रज्ज्वां वा सर्पाभासः || इत्यादौ यो 
भ्रमिमात्रतयाभासः | स आभास एव | न च तत्र प्रामाण्यं | 
तथा हि पुरातान् प्रतिपादयिष्यति || रजतैक्य विमर्शेपि शुक्तौ न 
रजतस्थितिः | उपाधिदेशासंवादाद् द्विचन्द्रेपि नभोन्यथा || 
इत्येवं न प्रामाण्यमिति निर्दिश्यते || इति भ्रान्त्यायो भ्रमस्सो न 
प्रमाणतयास्ति || १९ || एतदेव दृढयितुं पुनरत्यन्यया युक्त्या 
दर्शयति ||

ओं स्मृति तैव कथं तावद्भ्रान्तेश्चार्थ स्थितिः कथम् | 
पूर्वानुभवसंस्कारापेक्षा च किमितीष्यते || २० || यत्र हि 
भ्रान्तित्वं शूक्तौरजतवत् तत्र कथमर्थस्थितिः || तदभावे 
कथमनुभवः | तदभावे च कथस्मृति सम्भवः | 
वृकस्यमूलाभावाच्छाखादेर भावात् इति हि सिद्धम् || एवं हि 
सिद्धे पूर्वानुभव संस्कारापेक्षा च कुत्र वा कथमितीष्यते || 
इत्थं पुरस्तात्प्रतिपादयिष्यति || इत्येतद् भवदुक्तं नाम न 
प्रामाण्यतनो पल्लवायत इति न प्रमाणम् || वाच इमा उन्मत्त 
वाचो वडपेक्षणीया इत्यासमञ्जस्यं सर्वत्र भवद्दुक्त्युक्तिषु 
[तथा च | इह खलु प्रतिपत्सितमर्थं प्रतिपादयन् आपधीय वचनो 
भवति प्रेक्षावतां | अप्रतिपिसितं तु प्रतिपादयन् ना सौ लौकिकौ * 
* * * ? इति प्रेक्षावाप्तिनन्मत्तवहन्मत्तवदु प्रेक्षणीय एवे * * *?] 
अथान्यथापि परया युक्त्या दर्शयति || तदेव चास्फुटी? करोति ||

२५अ) ओं भ्रान्तित्वे चावसायस्य न जडाद्विषय स्थितिः | ततो जास्त्ये 
निजोल्लेख निष्ठान्नार्थ स्थितिस्ततः || २१ || अनेनैव हेतुना 
पूर्वोक्तेना वसायस्यानुभव स्थित्या | तस्य च 
भ्रान्तित्वेनावस्थित्या | तेन च जात्यत्वात् तस्मान्नविषयानुभव 
स्थितिः || भ्रान्तित्वेन शुक्तौरजतवत् सर्वत्रा प्रामाण्यामेव || अथ 
चेत् अजात्ये सति | ततस्तस्मात् हेतोः | निजोल्लेखनिष्ठात् 
स्वात्माशविस्रान्तेस्ततस्तम्साज्ज्ञानात् | नार्थस्थितिः | न तस्मात् 
प्रमेयता सिद्धिरयमित्यादिवत् || यतस्सर्वत्रायं प्रसिद्धः 
स्वात्मांशनिष्ठत्वावभासः || अनुभवस्यानुभवे 
विश्रान्तित्वं स्मरणे च स्मरणविश्रान्तित्वं | इत्यभिज्ञायां च 
प्रत्यभिज्ञा विश्रान्तित्वं चेति सिद्धम् || [तत्र घटोयं 
पटोयमित्यात्यनुभवः | स एव * * * * * * *? यो मयादृष्टः स 
एवेचनीमहं स चापि इति प्रत्यभिज्ञानं] न कोपि केन चिद्गृह्यत इति 
| निजोल्लेखनिष्ठत्वात् || अथ च || प्रामादमारुह्य || 
प्रामादादीक्ष्यत इत्यत्र लिब्लो?पेपंचमी || इत्यनेन 
प्रासादमारुह्येक्ष्यत इतिवत् || तथा ततस्तमवलम्ब्य परं 
ज्ञानांशं तथापि स्वांशनिष्ठत्वान्न तेनाप्यर्थ सिद्धि 
[इत्यनेनापि न किंचित् सिद्धिः] रिति प्रोक्तमेवास्मत्परमगुरुभिः || २१ 
|| एवं हि सति चित्स्वरूपस्वात्महं भावाभावेनुभव 
स्मरणादीनि ज्ञानानि किल सर्वाण्येव बोध्यबोधक 
हीनानिस्युरित्यनुभवास्यहमिति को ब्रूयात् || वास्मराम्यहमिति च || 
पूर्वमेतद्दृष्टं मया इदं पश्याम्यहं || जातश्च 
पश्यन्नहमग्रतः || इत्यादि परस्परानुगति हीनमेवस्यात् 
यद्यनुभावक आत्मानुभवितानस्यादिति दर्शयितुमाह ||

ओं एवमन्योन्यभिन्नानामपरस्पर वेदिनाम् 
ज्ञानानामनुसन्धान जन्मानश्येज्जन स्थितिः ||

ओं न चेदन्तः हतानन्त विश्वरूपो महेश्वरः 
स्यादेकश्चिद्वपुर्ज्ञान स्मृत्यपोहन शक्तिमान् || २२ २३ ||

२५ब्) एवं हि सति चित्स्वरूप स्वात्माहं 
भावाभावेनुभवस्मरणादीनि ज्ञानानि किल वा सर्वाण्येव 
बोध्यबोधकहीनानि स्युः || एवं सति | अरभवास्यहमिति 
स्मरास्यहमिति च को ब्रूयात् | जातद्सृष्ट पूर्वमासीत् | इदं 
पश्यामि | एतश्वद्रष्ठुं भविष्यति | इत्यादिना चान्यत् 
परस्परानुगति हीनमेव हि स्यात् यद्यनुभावक 
आत्मानुभवितानस्यादिति दर्शयितुमाह ||

ओं एवमन्योन्य भिन्नानामपरस्पर वेदिनाम् | 
ज्ञानानामनुसन्धान जन्मानश्येज्जन स्थितिः || २४ ||

ओं नचेदन्तः कृतानन्त विश्वरूपोमहेश्वरः | 
स्यादेकश्चिद्वपुर्ज्ञानस्मृत्यपोहन शक्तिमान् || २५ ||  एवं हि सति 
अन्योन्य भिन्नानां परस्परभिन्नस्वभावानां | तथा परस्पर 
वेदिनां च | स्वात्मांशेन भिन्नेनभिन्नस्वभावत्वात् || 
घटपटतटनीलपीतादिवत् परस्पर वेद्यवेदनाभावात् | न हि 
नीलं नामपीतं दृश्यते | तथापीतं वा नीलं रक्तं च || 
घटोवानपटः | स वानघट इत्यादि || योनुभव एवं 
सनस्मरणं | यत्स्मरणं | तन्नानुभव इति | तत्तद्भिन्नां 
शपातिनामित्युक्तेः || अत एवोक्तं मूले | 
अन्योन्यभिन्नानामपरस्परवेदिनां | 
ज्ञानानामनुभवादीनां यानुसन्धान जान्माजन स्थितिः || 
एकस्यान्योनुरीत एव || तदभावे हितदभावात् मृदभावे 
घटभाववत् || वातन्त्वभावेपटभावात् | 
इत्येवमनुसन्धानजन्मा एवं व्यवहारेणानु प्राणिता 
जनस्थितिन्नश्येत् | कोपि न व्यवहर्तुं शक्नुयात् || कदा तदा तदा 
कदा || इत्यपरश्लोकेन हि सम्बन्धः || तथा हि || २४ ||

२६अ) ओं न चेदन्तः कृतानन्त विश्वरूपो महेश्वरः | 
स्यादेकश्चिद्वपुज्ञेनस्मृत्यपोहन शक्तिमान || २५ || 
यदिनान्तर्हृदब्जकोश विवरान्तरहमिति स्वरूपेणाहं जानामीति | 
तथाहं करोमीति कर्ता ज्ञाता महेश्वरो हि स्यादेकश्चिद्वपुरिति 
सम्बन्धः तथा ज्ञानस्मृत्यपोहन शक्तिमान् || तत्र 
ज्ञानमनुभवः || सरणं च स्मृतिस्सामेमातेतिवत् | अपोहनं 
नामगौरयं नागौरश्व इति शक्तिमान् || अयं चात्राशयः || 
अनुभवस्मरणादिष्वनुस्यूत एवात्मा चित्स्वरूपभया 
भातभासमानरूपः सूत्रेमणिगणवदादि सिद्धो महेश्वरो | 
भूतभविष्यद्वर्तमानादिषु स्थित इत्यत्रकोन्यो ब्रूयादिति 
सिद्धमेव || तथा च | शब्दस्पर्शादयो वेद्या वैचित्र्याज्जागरे 
पृथक् | ततो विभक्ता तत्संविदेकरूपान्नभिद्यत इति || तथा च 
स्पन्दे || जाग्रदादि विभेदेपि तदभिन्ने प्रसर्पति | निवर्तते निजान्नैव 
स्वभावादुपपलब्द्धृतः || अहं सुखी च दुःखी च रक्तश्चेत्यादि 
संविदः | सुखाद्यवस्थानुस्युतेवर्त्तन्तेन्यन्त्रताः 
स्फुटमित्यादिना || इत्येवं सर्वत्रायमनुस्यूत एवात्माहमिति 
भासन रूपोनुभवस्मरणाढौ कर्ताज्ञाता महेश्वर इति सिद्धो 
ज्ञानप्रकाशानन्दमयचिद्वपुः परमेश्वर इत्यनेन 
बौद्धमतनिरासः || तेन च स्वपक्षस्थान दृढाशयत्वमिति 
सिद्धम् || इत्थं चानेन मार्गेण बौद्धवृद्धमतान्तरं 
निराकृत्य स्वपक्षस्य स्थापनेन दृढास्थया || यद्भुतं यश्च 
वा भव्यं वर्तमानं च यत्पुनः | सर्वत्र प्रोत एवात्मा 
तत्रतत्रार्क विम्बवत् || अथातः प्रत्यभिज्ञायाः कौमुद्याः 
कर्तुमुत्सहे || प्रारम्भमृडामार्गेण विचार्यगुरुशास्त्रतः || २५ || 

इति श्रीप्रत्यभिज्ञा कौमुद्यां भट्टारकानन्दकृतायां 
चतुर्थमाह्निकम् ||

२६ब्) इदानीं बौद्धवृद्धानामुपेक्षणीयमुन्मत्तादिवन्मतं | 
कुममत पूमतमोमालिन्यं सर्वमात्मेति 
चैतन्यानलस्फुरज्ज्वालामहत्तेज सा निराकृत्य | स्वमतदृढी 
करणयुक्त्या परमेश्वर स्वरूपस्सर्वमात्मेति सर्वत्रानुस्यूत 
एवेति | पंचमाह्निकाद्यावद्ग्रन्थ समाप्तिं शास्त्रार्थ 
गर्भीकरण युक्त्या प्रतिपादयितुमाह || अथातश्च ग्रन्थारम्भः 
||

ओं स हि पूर्वानुभूतार्थोपलब्धा परतोपिसत् | विमृश्यन् स इति 
स्वैरीस्मरन्नीत्य न दिश्यते || २६ || एवं हि सिद्धे पारमेश्वर 
स्वरूपे स्वात्मनि तमेवात्मानं स्मरतीत्य पदिश्यते | अहं 
स्मरामीत्यनया युक्त्यास्मर्तायमेव | यः 
पूर्वमनुभवानुभावकः | यश्च पूर्वमनुभावयन् मयेदं 
दृष्टं घटादि प्रत्यक्षानुभवेन | तत्पुरतश्च | 
यन्मयापूर्वं दृष्टमासीत् तदेवेदानीमहं स्मरामि | 
सामेमातेतिवत् || अथ च | परदेशानुभूतमिह 
स्मरामीतिनामजातिदेशकालादि योजनया सर्वमनुभूयत एव || 
इत्येवं विमृश्यन् स्वेच्छाचारतया | ततश्च 
स्मरत्ययमितिव्यपदिश्यते || यदि चैवमात्मानस्यात् तत् 
कस्येयमाख्या || २६ || तथा हि ||

ओं भासयेश्च स्वकालेर्थात् पूर्वाभासितमामृशन् | स्वलक्षणं 
घटाभासमात्रेणाथाखिलात्मना || २७ || यश्चमया दूरात् 
किंचिदिदमित्यनुभूतं सद्वस्तुमात्रमेव केवलं स्वलक्षणं 
नामजात्यादिराहित्येनैव पूर्वं || तदेव चाहमेवेदानीं 
साकल्येन च स्मरामीति | *?र्थोयं | ब्राह्मणोयं | 
श्यामोयमिद्यादिनान्नासजातिगुणादि साकल्येन गृह्यत एव || इत्यने

२७अ) नयोमयादृष्ट पूर्व आसीत् स एवायं ब्राह्मण इति 
तदनन्तरं जात्यादि युगनुभवस्मृति ज्ञानं सिद्धमेव | 
इत्येनेनानुभवितास्मर्तात्मासिद्धः स्वत एवेति सिद्धम् || २७ || एवं 
पूर्वोक्तं यत्तदेव च दृढयति भवे ||


ओं न च युक्तं स्मृतेर्भेदेस्मर्यमाणस्यभासनं तेनैक्यं 
भिन्नकालां संविदां वेदितैष सः || २८ ||


ओं नैव ह्यनुभवोभातिस्मृतौ पूर्वोर्थवत् पृथक् | [प्रागन्ध 
भूवमहमित्यात्मारोहणभासनात्] एवं हि यत्यनुभवस्मरण 
यरो परस्परं चेदो हि स्यात् | तथ्येकोनुभवः | द्वितीयं स्मरणं 
नाम | इत्यनेन य एवानुभविता स एव कथं स्मर्तेत्यपदिश्येत 
द्वयोर्भिन्नत्वात् || तेन च परस्परसङ्गति हीनाकिलजन स्थितिः स्यात् 
द्वयोज्ञानयो हि ज्ञातृद्वयदर्शनात् || तौ च काविति न कश्चित् | 
तस्मादनयोरभेदापत्तेः | य एवानुभविता स एव च स्मर्तेति 
कथ्यते || [यतोसौ वेदितेति कथ्यते | यतश्च] मया प्रागनुभूतं 
मिदमित्यनेन | वा प्रागन्ध 
भूवमहमित्यात्मन्यारोहेणाभासात् || 
अनेनानुभवस्मरणयोरभेदेन वेदकस्यात्मारोहेण भासनमिति 
सिद्धं अत एव च पूर्वोनुभवोनामस्मृतौ पृथक् नाभाति | 
प्रागन्धभूवमहमित्यात्मारोहेणैव भासनात् || अतश्चैवमेव 
सिद्धं | यो यमात्मा स्वप्रकाशवेदक स्वरूपः स चानुभविता 
पूर्वं | स्मर्तेति पश्चात् कथ्यत एव | नात्य इति || यतश्चा सा वेव 
वेदितां || एष एव च स इति सिद्धः || परंतु पदार्थानि घटोयं | 
पटोयं | नीलमिदं | पीतमिदं | इत्यादीनिपरम 
रभिन्नानिवेद्यानि | न चैवमात्मावेदक इति सिद्धम् || २९ ||

२७ब्) ननुयद्येव मनुभवस्मरणादावात्मा व्यापकः 
स्वप्रकाशकर्तृत्वेन सर्वासुदशासु सर्वकालं स्फुरित 
एवप्रवर्ततेसु भवितृतया तत्कर्तृत्वेन च | इति यदुक्तं | 
तदव्याप्तित्वेना योग्यमेव || लोकोत्तरवर्णनेनसर्वत्र 
प्रमातृसत्वेन प्रमेयास्पदाभावात् || तथा च योग्यवलोकने हि 
मृत्पाषाणादि च सुवर्णायते | तथा वा सुवर्णादि च 
मृत्पाषाणं तायातीति तत्र किं न 
योगादिदशास्वप्रमातृप्रमेयादि व्यवहारो स्यात्मन इति 
तदव्याप्तेरेव न सकृत्रतद्व्यापकत्वसिद्धिः || इत्याह ||


ओं योगिनामपि भासन्तेन दृशोदर्शनान्तरे | 
स्वसंविदेकमानास्ता भान्तिमेय पदेपि वा || ३० || 
दर्शनान्तरेनुत्तरदर्शनविशेषेस्वसंविदेक निष्ठतया 
परमसमाधौ | दृशोज्ञानानि वेद्यानि | घटादि नीलानीलादीनि | 
न तत् स्वरूपतया | अयं घटः | अयं पटः | इदं नीलं | इदं 
पीतं वा | इत्यादि न नियति तत्वा भात क्रमेणाभान्ति | अपितु तत् 
तद्घटादिज्ञानेपि मेयपदप्राप्ते स्वयं चिद्रूपतयैवा भान्ति | 
तस्ययोगिनस्सर्वमिदं विश्वं चिन्मयमेव | अचिद्रूपस्या 
बाह्यवेद्याभावात् || तत्सर्वं तस्य प्रकाशानन्दमयमिदं 
जगदितिभावः || तथा च || योगिनां तु विशेषोयं सम्बन्धे 
सावधानतेति || तता च श्रीस्पन्दे || गुणादिस्पन्दनिष्म्स्य?न्दः 
सामान्यस्पन्दसंश्रयात् | लब्धात्मलाभाः सततं 
स्युर्ज्णस्यापरिपन्थिनः || अप्रबुद्धधियस्त्वेते स्वस्थितिस्तलनोद्यताः 
|| पातयन्ति दुरुत्तारौपरेसं सारवर्तमनि || अतः सततमुद्युक्तः 
स्पन्दतत्व विविक्तये | जाग्रदेवनिजं भावमचिरेणाधिगच्छति || 
तथा च श्रीभगवान् | यानिशा सर्वभूतानां तस्यां 
जागन्निसंयमी | यस्यो जाग्रति भूतानि सानिशा पश्यते मुनेरिति ||

२८अ) तथा च | यदस्तियद्भाति तदात्मरूपं न चान्य च भाति न 
चान्यद्रूपं | स्वभावसंवितृतिभाति केवलाग्राह्यं ग्रहीतेति 
मृमाविकल्प इति || इत्यनेन प्रमातृ प्रमेयादि पदेपि तेषां तत् 
स्वभावावभासात् || इत्यत्र किमाश्चार्यादि दशया || तेन ते 
स्वातन्त्र्यश्वैर्य शक्तित्वेने स्वरवद्यत् कुर्वन्ति | 
तद्भवत्येवावश्यकतया | किं पुनराश्चर्यं 
मोहनस्तम्भनादौ विशेषे || तस्मादनेन सर्वत्र तेषां तदैक्य 
प्रथामात्रानुभवस्मरणादौ कथं न तथात्वेनानुभवो हि 
स्यादितिभावः || अत एव च न तस्यानुभवस्मराणादौ 
कश्चिद्विपर्यय इति हि स्थितम् || ३० || अत एव चैतत् सिद्धौ पूर्वोक्तमेव 
दृढयति ||

ओं स्मर्यते यद्दृगामीन्मेसैवमित्यपि भेदतः 
तद्व्याकरणमेवास्यामवादृष्ठमिति स्मृतेः || ३० || सादृग्मे 
आसीती | इत्येवं भेदने यत्स्मर्यते | तन्मयादृष्टमित्यस्याः 
स्मृतेः तत् तस्यात्मनो व्याकरणमेव || विभज्याकरणं | नतु 
सान्या || [व्याख्यां] इत्येवमात्मनोनुभवस्मरणादौ प्रवृत्तिः || 
३० || पुनरप्येत देवदृढयति || अनुभवस्मरणादौ स एक 
एवव्याप्रियते बोधकर्तृ प्रमातृत्वेनेति दर्शयति ||

ओं या च पश्यास्य हमिमं घटोयमिति वा वसामन्यते समवेतं 
साप्यवसातरिदर्शनं || ३२ || पश्यास्य हमिमं घटं | 
वद्येतामापन्नं वस्तुमात्रं | घटोयमिति वा | इत्यनेन द्वय 
रूपेण भातभासमाना च याव सा | अवसायः | स चा वसायि 
कर्तरि | हेतुभूते स्वप्रकाशे स्वात्मनि समवेतमेव 
मवसायसमवाय सम्बन्ध विशेष युक्तं मन्यते || 
तत्स्वभावात्तस्य || तयोश्च ग्राह्यग्राहक सम्बन्धादपि || तयोश्च 
गुणगुणिवत् || क्रियाक्रियावतोर्वा | सम्बन्धवत् || जातिव्यक्तिसम्बन्ध 
बद्धास्तेदत्वेनाश्रयाश्रयय विनाभाव विशेषात् || इत्युक्तं 
वक्ष्यते च || ३२ || इदानीमयमेवात्मनुभविता कर्ता

२८ब्) ज्ञाता महेश्वरः सर्वत्रव्यापकश्चिदर्कवदिति निगमयति ||

ओं तन्मया शृशृते दृष्टोयं स इत्यामृशत्यपि | ग्राह्यग्राहक ना 
भिन्ना वर्थौभातः प्रमातरि || ३३ || एवं हि मयादृश्यते || वा 
दृष्टः | अयं स इति त्रिपुटीमयेनाहं स्वरूपात्मन्यामृशत्यपि 
प्रमातरिभिन्नतया || अथ चातः | ग्राह्यमेतद्घटादि | 
ग्राहकश्चायमात्मा प्रमाता || इत्येवं द्वावर्थो 
प्रमातरिभातः | ग्राह्यग्राहकतयाभिन्नावर्थौ 
स्वात्मनोभातः || तथा च || प्रकाशस्यात्मविश्रान्तिरहंभावो हि 
कीर्तितः | उक्ता च सैव विश्रान्तिस्सर्वापेक्षानिरोधत इति || तथा च || 
विमर्श एव देवस्य शुद्धे ज्ञानक्रिये यत इति च || तथा च || 
स्वभावमवभासस्य विमर्शं विद्वरन्यथा | 
प्रकाशोर्थोपरक्तोपि स्फटिकादिजडोपम इत्यादिना च || तस्मादेवं 
सिद्धं | इत्येवं तदित्यस्यार्थः || 

इति श्रीमत्तृत्यभिज्ञाकौमुद्यां 
भट्टारकानन्दनाथकृतायां पंचमाह्निकं 
समाप्तिमगमपराद्भट्टारिका सहायतयेति शुभमस्तु 
श्रीपत्यभिज्ञापवित्त्रित हृदयानाम् ||  

इदानीं यत्सदसन्नीलपीतादि स्थूलास्थूल 
चराचरादिजगदिदमाभाति | तत्सर्वं चिन्मयमेव | 
परमेश्वरोन्मेष चिश्श्फटा?मात्र स्वरूपं 
स्वात्मन्यध्यासेनारोपितं सत् | तरङ्ग इव वारिधावितिनिश्चितं | 
स्वस्वात्म परमेश्वरान्तस्सत्? सदस्सद्रूप तयैव बहिराभाति | 
सतस्सज्जायत इत्युक्तेः | तदन्तः स्थितिं विनाबहिः प्रसरायोगात् | 
मयूराण्डरसवदिति सूत्रद्वयेन प्रतिपादयितुमाह ||

ओं वर्तमानाय

२९अ) भासानां भावानामवभासनं | अन्तः स्थितवतामेव 
घटते बहिरात्मना ||

ओं प्रागिवार्थो प्रकाशः स्यात् प्रकाशात्मतया विना | न च 
प्रकाशोभिन्नः स्यादात्मार्थस्य प्रकाशता ||

ओं भिन्ने प्रकाशे चा भिन्ने सङ्करोविषयस्य तत् | प्रकाशात्मा 
प्रकाशोर्थो || ना प्रकाशश्च सिद्ध्यति || प्रत्यक्षेण हि 
भासमानानां घटादिभावानां | भवन्तीतिभावा हि 
पदार्थाः तेषामव भासोनाम प्रकाशः | प्रत्यक्षभूते 
चित्स्वरूपे स्वात्मनिह्यन्तः स्थितवतामेव मयूराण्डं 
सुवर्णादिरसवद्बहिः प्रकाशो नियति तत्व कृतो | घटोयमित्यादिना 
विद्यावच्छिन्नोयमाभासोन्तर्बहिराभासरूपो न घटादिना 
प्रमेय पदवीमा रूढ इति सिद्धोयं क्रमः || अथं च यद्येवं 
हि न स्यात् तर्हि प्रत्यक्षतया पूर्वं ज्ञाते 
घटन्तेर्ज्ञानेनाज्ञात इव स्यात् | परस्परव्याप्तभावात् | 
अव्याप्तेश्च || तत् केन कं गृह्णीयात् तत् कार्यं कारणे सदेव बहिः 
प्रत्यक्षी भवि तु मर्हतीति | यथा मयुराण्डरसवत् 
सुवर्णताम्रनीलादि युक्ता देव हि रसात्तन्मयुरप्रस्फादि तत् 
तद्विचित्रतया बहिर्यातीति सिद्धान्तः || नैव च 
प्रकाशोनामवस्तुनोभिन्नः || परस्पर समवायात् || यतश्च 
प्रकाशो नामार्थस्यात्मेति सिद्धम् || एवं हि स्वात्मन्य भिन्नश्च | 
एक एव सर्वत्र व्यापक इत्यर्थः | यदिवस्तुनो भिन्नेतदा 
विषयाणां सङ्करः || घटमानय | पटमानयेत् | 
पटमानयेन्यादौ मृदमानयेत | इत्यादिना विनाबोधनौ 
ज्ञानात्मकरोपि हि स्यात् || इत्यनेन प्रकाशोर्थोपि

२९ब्) प्रकाशात्मैव || यतश्च हेतोन्ना प्रकाशो हि सिद्ध्यति || 
वेद्यस्य हि वेदकाभावे पाषाणवत् केन गृह्यत इति भावः || 
तस्मातृरमेश्वरे स्वात्मनियत् किं च न तद् बहिरप्यस्ति 
वान्तरपीतिनिरपवादः परिकरः || यदन्तस्तद् बहिरित्युक्तत्वात् || तथा 
च सांख्याः || असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसंभवात् | 
शक्तस्यशक्यकरणात्कारण भावाश्च सत्कार्यामित्यादिना || 
असत अकरणादप्रत्यक्ष द्वाद्वाह्ये | समवायसिद्धेश्च 
परस्परं | सर्ववस्थात् पाद न शक्त्यभावादेकस्य वस्तुनः || 
शक्तस्य कर्तुश्च सक्यकरणा देव || यदेव हि शक्यते कर्तुं तदेव 
करोति | यथामृत् घटं | तन्तवः पटमिति वा | न घटः पटं | 
नापितन्तवो घटमित्यादि च || कार्येषु प्रतिकारण भावाश्च || 
यथा मृत्तन्तु सुवर्णानां तस्मात्कारणे सदेव 
कार्यमयपदवीं बहिरप्यधिरोहति अथोच्यमेवं 
बाह्यार्थवादिन्नुल्लेखमालया | बाह्यार्थभिन्नया [वेद्यं] 
बाह्यं नामास्तु तत्वतः || बोधाश्भिन्नं प्रमारूपं तत् 
तद्घटपटादिभिः | भिन्नस्वरूपं विलसत्कल्पना जालसञ्चितं || 
किं भवत्कल्पनाकारबाह्येनानेन तत्वतः | पूर्वपूर्वतरा 
वृद्धावयं बाह्यर्थवादिनः || इदानीं 
बाह्यार्थवादमुत्थाप्यल्लेखतया || तस्यापि च पश्चात् 
द्वात्मांशोविलोप्य || सर्वमिदं चिन्मयमेव चिद्वपुषि 
परमशिवस्वरूपेन्तःस्थं बहिराभातीति प्रकटोयं वादोत्र न 
किमपि बाह्यं नामेति दर्शयति सूत्रस्वयेन ||

ओं तत् तदाकस्मिकाभासो बाह्यं चेदनुमापयेत् | नह्यभिन्नस्य 
बोधस्य विचित्राभास हेतुता || न वासना प्रबोधोत्र विचित्रो 
हेतुतामियात् |

३०अ) तस्यापि तत्प्रबोधस्य वैचित्र्ये किं निबन्धनं || ३ || 
यश्चोल्लेखतया तत् तदा कस्मिकाभासोहमेवमेव करोमिवा 
जानामि | वा | एवमहं गच्छामीत्यादिना च | 
बाह्यमनुमापयेद्यदि | न चा भिन्नस्य बोधस्य विचित्राभास 
हेतुता इति कथमा कस्मिकाभासो बाह्यमनुमापयेत् | 
भ्रमिमात्रेणैव हृदयङ्गमत्वात् || नापिवासना 
प्रबोधोबाह्यमनुमापयेत् || सापिचोल्लेख प्रकारेणैव 
मृगतृष्णैव भ्रमिमात्रतया कथमनुमापयेत् || यथा 
भोममात्मन् | इह जीविकानास्ति | अहं गच्छामि राजद्वारमार्गं | 
तत्र प्राप्त्वा राज्ञः स्वमनो राज्यं संश्राव्ययद्राजादास्यति | 
तदर्ध भागस्या श्वंस्वगतिं मार्गगामिनं गृह्णामि || 
तमारुह्य च परं देशं गच्छाम्य शक्तेः तत्र लक्ष्यपरिमितं 
धनं निर्जित्य | स २०००० गृहे प्रेष्यामि | स २०००० गुरोः || स २०००० 
पत्न्याः || स २०००० मित्राणां || स २०००० 
अलङ्कारवस्त्राभरणादीनि || इत्येवं वासनादयर्का केन च 
कृताः स्थिराश्चा स्थिराश्चानाश्रय विशेषात् || एवं वैचित्र्ये च 
किं निबन्धनं || किमपि न || अतस्तयोराकस्मिक वासनाबोधयोरपि 
स्वात्मान्तः कल्पितेना कारेण बहिः प्रसराणात्तन्मयमेवेदमपि 
युगलवेत्ये वेदकतामापन्नं सदात्सोलास इत्येव कथ्यते || तेन 
विना सिद्धेरिति च प्रोक्तं || अतोयत्प्रोक्तमत्तः स्थमेवबहिः 
प्रकाशयति तदेव सारं || नापि च बाह्यं नामानेनापि किंचिदिति 
भावः || ३ ||

३०ब्) अथानन्तरमेवं निश्चिते मति सर्वमिदं विश्वं 
स्वप्रकाशचिन्मयमेवातो बाह्यस्य वेद्येस्या भावाद्यद्भवति 
तद्वदेकाभिमतमिति दर्शयति ||

ओं स्यादेतदवभासेषु तेष्वेवावसिते सति | व्यवहारे किमन्येन 
बाह्येनानुपपत्तिना || ३८ || भोबाह्यार्थवादिन् | अवभासेषु 
विमर्शात्मकप्रकाशेषु | तेष्वेव च व्यवहारे वसिते निश्चिते | सति || 
अवभासान्तर्व्यहारोस्ति बहिरपि प्रकाश्यते | घटोयं नीलं 
पीतं रक्तं वेदमित्यादिना | इत्येवं निश्चिते सति अन्येन 
बाह्येनानुपपत्तिना | अयुक्त्येदमिति स्फुरितेन | न तु युक्त्या | तया न 
किंचिदिति | अयुक्त्या तु किंचिदिति || इतीमावाचो बाह्यार्थसत्तावाद 
कुण्ठिताः कुकार्य संपादन बद्धकक्ष्याश्चन कार्यार्हा 
इत्यलमेभिर्वाशोभिः || ३८ || अतश्च ||

ओं चिदात्मैव हि देवोन्तः स्थितमिच्छावशाद्बहिः | 
योगीवनिरुपादानमर्थ जातं प्रकाशयेत् || ३९ || इदानीं 
निगमत्यपि || अयं स्वप्रकाशश्चिदात्मान्तः स्थितं भावजातं 
पूर्वोक्तं स्वेच्छयो शेषदशया बहिरप्ययमिदमित्यादि 
रूपेणाभासयति || कथं निरुपादानं | समवाध्यसमवाय | 
निमित्तादि बाह्येत्येन सम्भारेण || क इवयोगी यथा | सोपि 
योगदशायां | स्थितः ||

३१अ) सर्वमिदं विश्वमुन्मीलयति | वा निमीलयति च | निरुपादान 
सम्भारमेव || उदयं प्रभुर्विश्वसाक्षीविश्वोत्पादकोथ 
पालकोपि स्वान्तःस्थं विश्वमेतद् बहिःप्रकाशयति [तथा च 
बद्धानारायणः || विरुपादान सम्भारमभित्तावेतन्वते 
जगश्चित्रं नमस्तस्मैकलान् लाघ्याय शूलिने ||] इति किमयं 
वागाडम्भर पूलिधूसरतमोमालिन्य स्वीकार इत्यलं || ३९ || 
ननुयद्येवं | तर्हि चतुर्विधप्रमाणेषु 
प्रसिद्धमनुमानाख्यं प्रमाणमप्रत्यक्ष वेद्यगमकं 
धूमप्रत्यक्षेग्निर्वामकमिति तदेव प्रमाणतरं 
सर्वत्रशास्त्रेषु | इति तदेव बोधय तु बाह्यं वान्तरं चेति 
प्रत्याह || 

ओं अनुमानमनाभातपूर्वेनैवेष्ठमिन्द्रियं | अभातमेव 
भीजादेर्बाह्यस्याभासवस्तुनः || आभासः 
पुनराभासाद्बाह्यस्यासीत्कथञ्चन | अर्थस्य नैव तेनास्य 
सिद्धिन्नाप्यनुमानतः || ४० || ऐन्द्रियमनुमानं | 
पूर्वमनाभाते | धूमवत् | अग्न्यादौ वस्तुनि | अतीन्द्रिये | 
न�वेष्ठं | न प्रमाणमित्यर्थः | आभात एवेन्द्रियादि प्रवृत्तेः | 
अनाभाते तु | गुरुवासरसोमवासरयोर्वृद्धिर्भवत्येव || तद्दैव 
वशान्नाभूत् || इत्थमेवानाभासात्मनि च कुरादिना 
व्यापारोपिनेष्ठः || धूमदर्शनादत्राग्निरस्ति तत्र नासीदिति 
केचमनुमानप्रवृत्तिः || ततो बीजादावपि बाह्यस्या भासवस्तु न 
आभातमेव || बीजादवस्यमङ्कुरोत्पादः || इति दृश्यत 
एवप्रत्यक्षतया | ततोन्तर्वर्त्ति वस्तुन आभासात्वा ह्यस्याभासः 
घटोयमित्यनेन न सिद्ध्येत् || अव्याप्तेः || तेन चास्य बाह्यस्य 
सिद्धिर्नाप्यनुमानतः | अतीन्द्रियादावप्रवृत्तस्य | अपि तु या 
वद्दूरं चक्षुर्मात्र 
ग्राह्योघटस्तावदनुमानप्रवृत्तिरित्येतदनुमानादि 
कथमतीन्द्रिय प्रवृत्ति निमित्तम् ||

३१ब्) आतश्चानुमानादपि बाह्यस्य न सिद्धिरितिभावः || ४० | ४१ || 
इदानीं निगमयति ||

ओं स्वामितश्चात्मसंस्थस्य भावजातस्य भासनं | अस्त्येव न 
विनातस्मादिच्छामर्शः प्रवर्तते || ४२ || आतश्च स्वामितस्तु 
स्वात्मसंस्थस्य भावजातस्य भासनं बहिरन्त्येव || न च 
तस्माद्विना तस्येच्छामर्शो हि प्रवर्तते [इच्छामशो हि नाम किंचित् 
कर्तुमकर्तुं प्रवर्तते] || ४२ || यतश्च

ओं स्वभावमवभासस्य विमर्शं विदुरन्यथा | प्रकाशोर्थो 
परक्तोपि स्फटिकादिजडोपमः || ४३ || यतश्चावभासस्य 
बोधात्मकस्य विमर्शशक्तिः स्वभावमेव विदुः || अन्यथा 
प्रकाशोर्थो परक्तोपि स्फटिकादिवज्जडप्राय एव हि स्यादिति 
निश्चयः || अत्रायं भावः || अहमित्यन्तः स्फुरदात्मा 
चिदचित्स्वभावो बाह्य प्रतिबिम्बितस्सन् विमर्शशक्त्यासु व्यापारेण 
| अहं जानामि | करोमि || गच्छामि | मुपामि चेत्येवमादौ 
विमर्शव्यापारेणार्ह्यानर्हादि स्वसुक्रियादौ व्याधृतः सन् | 
व्यवहरतीति | अत आत्मनस्सहजा विमर्शशक्तिरिति कथ्यत एव || विना 
तेन पाषाण प्रख्यत्व प्रसङ्गात् || ४३ +१ || तस्मादेवं सिद्धे |

ओं आत्मानमत एवायं ज्ञेयी कुर्यात् पृथक् स्थितिः | ज्ञेयं न तु 
तदौन्मुख्यात् खण्डेतास्य स्वतन्त्रता || ४७ || अत एव च यज्ज्ञेयं 
तदप्यस्यात्मैव बाह्यार्थवादनिरासात् || अत एव चायमात्मा 
महेश्वरः | स्वात्मानमेवभिन्नयत् || ज्ञेयी कुर्यात् बाह्यार्थ 
त्वेनाभासयति || भिन्न स्थित्या स्वात्मनः || निश्चतस्तु ज्ञेयं 
नामनलोशतोपि | न भूतं | नास्ति | नोभावि च तत् सत्तायां 
चास्यात्मनः स्वतन्त्रता खण्डेत | विनश्येत || तत् संगेन हि 
तत्संङ्ग | स्यात् तेन च तादात्म्य प्रतिप्रतिपत्न्या तदात्मकता 
स्वरूपलाभास्स्वात्म रूपप्रश्यावः स्यात् इति हि स्थितम् || ४७ ||

३२अ) तथा चास्मत्परमेष्ठिपादा अपि || निराभासात् पूर्णादहमिति 
पुराभासयति यद् द्विशाखा माशास्ते तदनु च विभङ्कुनिजकलाम् 
| स्वरूपा तन्मेषप्रसरणनिमेष स्थिति ज्वषस्तदद्वैतं वन्दे 
परमशिवशक्त्यात्मनिखिलम् || इत्यादिना अत एव च हेतोः ||

ओं स्वातन्त्र्या मुक्तमात्मानं स्वातन्त्र्यादाद्वयात्मनः | 
प्रभुरीशादि संकल्पैर्निर्माय व्यवहारयेत् || ४८ || अतश्च 
स्वतन्त्रता सिद्धन्पादात्मनः आत्मानं स्वातन्त्र्यादमुक्तं 
प्रभुर्महेश्वरः | स्वेच्छया विमर्शशक्त्यात्मना | इत्थं करोमि 
इत्थं गच्छामि || एवं महंभवामि | एवं 
स्वात्मानाभावयामीति च निर्माय | ईशोहं | शिवोहं | सदा 
शिवोहमित्यादिना चक्रीक्रीडित्तमिच्छति | एवं तस्येच्छा 
विमर्शात्मकं शक्तिसंचय प्रवर्तनमित्यत्र परमेश्वर एव 
हेतुः || ४८ || एवमस्य परमेश्वरस्य पंच वत्यि पंचशक्ति 
स्वातन्त्र्यात् स्वातन्त्र्यमिति दर्शयति ||

ओं नाहन्तादि परामर्श भेदादस्यान्यतात्मनः | अहं 
मृश्यतयैवास्य सृष्ठेस्तिङ्वश्य कर्मवत् || ४९ || अत्रायमाशयः || 
अहं शिवः | अहं जीवः | अहं ब्रह्म | अहं विष्णुः | अहं वा 
महेश्वरः || इत्यादिनाहन्तादि रूपेणनास्यान्यत् | अन्य स्वरूपता || 
शिवोहं शिव एव | ब्रह्माहं | ब्रह्मा | विष्णुरहं विष्णुरेव || 
परंतु तत्र तत्राहमिति स्वरूपशिष्ठत्वादहमिति न लुप्तो भवति || 
यथा कनके कटककुण्डलमाला कङ्कनमुद्रिकादिभेदेषु कनक 
एवावशिष्यते | न कुण्डलादि | तदुदयं मपि स्वात्माहमिति 
विशिष्ठ रूपतयाशिष्येत इति || तथा च || नानाविधवर्णानां 
रूपं धत्ते

३२ब्) यथामलस्फटिकः | सुरमानुष्य पशुपादप रूपत्वं 
तद्वदीशोपीत्यादिना परमार्थसारसंग्रहे || तदत्राप्यहन्तैव 
पारमार्थिकी समनन्तर प्रत्यया नान्यत् || तत्र च किंवत् || 
तिज्वाश्य कर्मवत् || यथा जुहोति जुहुतः | जुहुन्ति | इत्यादावेक 
द्वित्रिभेदा एव || न तु ह वनक्रिया भेदः || सा च 
सर्वत्रमाधारणेति सिद्धम् || ४९ || नन्वेवं विधायाः पराचितेः 
कथं संकल्पविकल्पादिकमपरषा स्वरुपमित्याह ||

ओं माया शक्त्याविभोः सवैभिन्न संवेद्य गोचरा | कथिताज्ञान 
संकल्पाद्यवसायादि वामभिः || ५० || मीयते प्रमीय तेन या 
घटादिनीलानीलादि जातं भिन्ना कारतयेति माया || तथा च 
माया बिम्बोवशी कृत्यतां स्यात् सर्वज्ञा ईश्वरः | अविद्या 
वशगस्त्वन्यस्तद्वैचित्र्यादनेकधेति || इत्येवमविद्या वशगो 
जीवस्सैव च चितिरिति कथ्यते | तेनैव च वशगत्वेन सा चित् 
भिन्नसंवेद्यगोचरा | घटोयं | गौरियं | इत्यादिना वैचित्र्येण || 
ज्ञानसंकल्पादिनामभिस्सैव च प्रोक्ता | ज्ञानं च | 
संकल्पश्च | तथाध्यवसायश्च || इत्येतैनामभिः प्रोच्यन्ते || तत् 
तदध्यासादविद्यावशगत्वेनेति भावः || ५० || नन्वेवमनुभव 
संकल्पदि स्मरणादिषु विकल्पत्वात्शूलत्वेन च वर्तमान 
स्वभावत्वादस्तु चितेरन्तु वर्तनं || यत्रत्वभिलाप संजल्पादि 
निष्कलावार्थायामनुभवदशामात्रे किचिदिदमित्येव हि स्यात् || 
तत्र च कथमेतत्प्रवृत्तिः | एतदप्रवृत्तौ हि | न किंचिदवैदिषमिति 
वदप्रवृत्तिरेवचितेरिति कथं सर्वत्रायमात्मा व्यापकः 
विश्वसाक्षी सर्वत्रप्रोत एव इत्येवं निवारयन्दर्शयति ||

३३अ) ओं साक्षात्कारक्षणेप्यस्ति विमर्शस्योदयः कथम् | 
धावनाद्युपपद्येत प्रतिसन्धानवर्जितम् || ५१ || उरादागतस्य | 
दूरदृष्टस्य किंचिदिदमितिमृश्यमानेन तत्रापि 
विमर्शोनामास्त्येव || तं विनानुभवमात्रासिद्धेरिति वक्तव्यम् || 
तदनन्तरं चायं स इति जातिगुणक्रियादिवानसौव्या प्रियते च 
इत्यनेनात्रापि विमर्शवांश्चिदेव प्रवर्तमानोनुभवितुमुत्सैहत 
इति भावः || तद्विपर्यये तु | राज्ञा कृताज्ञस्तत्कार्यार्थं धावन् 
प्रतिसन्धाने वर्जितमभिलापादिर्वाहित्ये नैव कथं 
तद्वावनाद्युपपद्यते || यद्येवं तत्र विमर्शवान्बोधनो स्यात् || 
तथा च स्पन्दे || अतिक्रुद्धः प्रहृष्ठो वा किंकरोमीति वा मृशनी | 
धावन्वायत् पदं गच्छेत् तत्र स्पन्दः प्रतिष्ठित इति ननु 
परमेश्वरे सर्व कर्तृत्व स्वरूपे सिद्धे | यश्च तस्यास्तदेवस्त च 
बहिराभाति | भासयति चायमहं स्वरूपेणैव | इत्यत्र च 
यदिदमिति रूपेण घटाद्याकारतया भासयति तत्र किं 
कारणमित्याह ||

ओं घटोयमित्यध्यवसानाम रूपातिरेकिणी | परेशशक्तिरात्मेव 
भासतेनत्विदन्तया || ५२ ||

ओं केवलं भिन्न संवेद्यदेशकालानुरोधतः | 
ज्ञानस्मृत्यवसायादि सक्रमं प्रतिभासते || ५३ || 

नाम्ना रूपेण चोद्रिक्ता | या घटोयमित्यवसा अवसायः | 
निश्चयः अयं घट इति रूपेणेति सा परेशस्यप्रभोः शक्तिरेव 
स्वस्वरूपशिवभासते || अन्तरात्मतया | नत्विदन्तया | 
वेद्यतयाभासत इति भावः || परं तु केवलं भिन्न 
संवेद्यतया देशकालानुरोधने | ज्ञानां स्मृतिः | अवसायादि 
ससक्रमं भासत इति भाव ||

३३ब्) घटोयं | पटोयं | इत्यादीनि भिन्न संवेद्यानि | तत्र च 
यद्देशकालानुरोधः || देशे कुत्रापि वा काले तत् संभवात् || तत्र 
ज्ञानं नाम | अयमिदमित्यादिनानुभव रूपेण || तत्पुरतश्च 
तत्स्मरणं | पूर्वं मयानुभूतं यत्तदेव च तदिति || तत्र 
चावसायोनिश्चय इत्येतद्विश्व व्यवहारमार्गानुसरणं || इत्येत 
देव च सक्रमं प्रतिभासते | परमार्थतस्तुना क्रमः | नापि 
क्रम इति तदवशिष्यते केवलं ज्ञानं ब्रह्माख्यं 
पारमेश्वरं तत्वमिति न किंचित् सक्रमं प्रतिभाति तथा च 
विज्ञान वादिनोपि || यदाभासं प्रमेयं तद्विज्ञानाना हृते 
पुनः  | ग्राहकाकारसंवित्योस्त्रयं नातः पृथक् कृतम् || 
इत्यादिनैकस्यैव बोधस्यत्रयात्मतया प्रतिभासान्नान्यत् || ५३ ||

इति श्रीमद्भट्टारकानन्दनाथरचितायां 
प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां षष्ठममाह्निकं समाप्तिमगमत् || इति 
शुभमस्तु श्रीशिवपासकानां इदानीं स्वात्मनि माहेश्वरे 
परभैरव स्वरूपिणी यदहमनहं स्वरूपद्वयं 
स्वभावेनैवा भाति | तन्नक्वापि हानिस्तत्स्वरूपस्यति 
प्रकाशयन्कारिकात्रयेणाह ||

ओं अहं प्रत्यवमर्शोयः प्रकाशात्मापि वाग्वपुः | नासौ 
विकल्पः सह्युक्तोद्वया क्षेपीविनिश्चयः ||

ओं भिन्नयोरवभासो हि स्याद् घटाघटयो द्वयोः | प्रकाशस्यैव 
नान्यस्यभेदिनस्त्व वभासनम् ||

ओं तद तत् प्रतिभा भाजामात्रैवातद् व्यपोहनात् | 
तन्निश्चयनमुक्तो हि विकल्पोघट इत्ययं || ५६ || यश्चान्तरहमिति 
प्रत्यवर्शः | अहं करोमि || अहं जानामि || अहं सुपामि | अहं 
गच्छामि || इत्यादौ यदहमित्यवमर्शोनाम |

३४अ) स चाहमित्येव रूप एव || शुद्धस्वातन्त्र्य लक्षणश्चित् पूर्णा 
हन्तात्मकस्सर्वत्र भासमान स्वभावश्च | न च तस्य गच्छामि 
करोमीत्यादिना महौपाधिस्पर्शादिना नानात्वमेव | तेन च 
स्वस्वरूप प्रश्याव इति वेदितुं शक्नुयात् || निराभासात् 
पूर्णादित्याद्युक्त लक्षणात् || यतोयं प्रकाशात्मा | सदा 
प्रकाशमाचिद्वपुः || अत एव च वाग्वपुः || अन्त 
क्लीनपरावाग्रूपपरमार्थः शुद्धसंविद्वपुरित्यर्थः || 
अमौन हि विकल्पोनाम || अपितु द्वयाकेपी विनिश्चयः || अहमनहं 
रूपस्य विनिश्चयोनामेति भावः || एतदेवचाह || 
भिन्नयोर्घटाघटयोर्द्वयोरेवावभासो नामावुभासनं | 
इदमित्यनेन | प्रकाशस्यैव | न चान्यस्य कस्यचिद् 
भेदिनस्त्ववभासनमिति || तदितरस्य हि प्रकाशतानुपपत्तेरिति हि 
सिद्धम् || तथा च || मात्रा प्रमात्रा च | तदतर्प्रतिभाभाजा | 
घटोयं न पट इति || अतत्व मोहनाश्च | सर्वस्य तत् स्वरूपत्वा देव 
| तन्निश्चयनं च निश्चयीकरणं | पृथग् ज्ञानं नाम | घट 
इति विकल्पः व्यपोहनाभावात् तदतदोः | परस्पर सा कल्येन च 
घट इत्ययं विकल्प इति || एतदपि माहेश्वर्यं तत्त्वमेवेति 
नान्यद्वेप्यदि || वाह्यतस्तु घट इत्ययं विकल्पं इति सिद्धोयं 
क्रमो नाम तस्मात् सर्वपरिगृहीतः सर्वस्यायमात्माहमिति 
स्वरूपसंभिन्नश्चा साविति || ५६ || ननु शुद्धप्रमातृ स्वरूप 
अहमित्यात्मनि कथमनहमित्यध्याहार अध्यासेनानुपयोगत्वात् || 
य एवं म कथमेवं | य एवं च स कथमेवमिति भ्रममात्रं 
भिन्दन्नाह ||

ओं चित्तत्वं मायया हित्वाभिन्न एवा व भातियः | देहे बुद्धावथ 
प्राणे कल्पितेन भासीवया || प्रमातृत्वेनाहमिति विमर्शोन्य 
व्यपोहनात् | विकल्प एव स परप्रतियोग्यवभासजः || ५७ || 
अत्रायमाशयः | अहमित्यवमर्शोद्विधा | शुद्धोमायीयश्च || तत्र 
शुद्धः

३४ब्) प्रकाशमानसं विद्रुपः | अशुद्धस्तु शरीरदण्डा प्राण 
बुद्ध्यादौ प्रमातृताहं रूपेण स्थितः प्रकाशमान 
स्वरूपं हित्वा प्रधानीकृत्य तत्प्रमातृताभिमानतया 
व्याप्रियते | अहमेव देहादिः || वा नीलानीलौ च प्रमेये 
प्रमातृत्वाभिमानवान् | इत्यनेन चित्तत्वं मीथात्मीकरण युक्त्या 
हित्वा देहादौ नभः पर्यन्ते प्रमातृत्वेन 
भिन्नावभासवदाभाति || अहं देही | अहं प्राण इत्यादि च || 
अन्योनेति व्यपोहनात् || विकल्प एव सः || परप्रतियोग्यवभासजः || 
अहं देही न प्राणः | अहं वा प्राणः | न बुद्धिः || अहं वा 
बुद्धिः | न नभ इत्यादि परप्रतियोगित्वं || तत्र चावाकाः 
पाकजोत्पत्तिपरिणामादि बलादस्थिरं शरीरमात्मेति मत्वानः || 
मन्यन्ते च || ततश्च काणादप्रभृतयो ज्ञानमुखाद्याश्रय 
भूतां | बुद्धिमेवात्मानं मन्यन्ते || ततोपि केचन श्रुत्यन्तविदो 
वुभुक्षापि पासायोग्यं प्राणमेवात्मनं मन्यन्ते || अपरे च 
शून्यब्रह्मवादि साङ्ख्य प्रभृतयस्सकल वेद्य 
राशिविनिर्मुक्तं शून्यत्वान्नभस्तुलं महाभूताकाश 
स्वभावं नभस्तत्वं प्रमातृत्वेनात्मानमाहुः || 
अयमत्राशयः || माया वशत्वेन चित्तत्वं विहायन्देहे 
बुद्धावित्यादौ यः प्रमाता | सोपि विकल्प एवान्यव्यपोहन 
व्यापारात् || परप्रतियोग्यत्वाश्च || इत्यनेन युद्धाहं रूपस्य न 
कापि शुद्धाशुद्धादिशङ्का || परंतु माया संपर्क 
वशाश्चिदचिदादि संस्कारात् तत् तदध्याहार इत्यवधातं || ५७ || 
अपि च ||

ओं कदाचित्कावभासे या पूर्वाभासादि योजना संस्कार्कल्पना 
युक्ता सापि भिन्नावभासिनि || ५८ || योहं बालः स एवाहं तरुणः 
| यस्तरुणः | स एव च वृद्ध इत्यादिनाया पूर्वाभासादि योजना | 
कदाचिद्भवेदेहादौ || पूर्वानुभवसंस्कारात् | सापि च 
भिन्नावभासिनि कल्पना प्रोक्ता | इत्यनेन मायावच्छिन्नस्मन् 
क्रिडति प्रभुरेवेति तत्र काक्षतिरिति सर्वमनवद्यम् || ५८ ||

३५अ) इदानीसमुमेवार्थं पूर्वोक्तं चतुः श्लोकार्थेनान्यया 
युक्त्यानिगमयति ||

ओं तदेवं व्यवहारेपि प्रभुर्देहादिपाविशन् | भान्तमेवान्तरर्थो 
घमिच्छया भासयेद्बहिः ||

ओं एवं स्मृतो विकल्पे वाप्यपोहन परायणे | 
ज्ञाने वाप्यन्तराभासः स्थित एवेति निश्चितम् ||

ओं किन्तु नैसर्गिको ज्ञाने बहिराभासनात्मनि |
पूर्वानुभवरूपस्तु स्थितस्सस्मरणादिषु || ६२ ||

ओं सनैसर्गिक एवस्ति विकल्पे स्वरैचारिणि | 
यथाभिमत संस्थाना भासनाद्बुद्धि गोचरे || ६३ || 

तत् तस्माद्धेतोः | प्रभुर्देहादिमाश्रित्य | अहं करोमि | अहं 
जानामीति व्यवहरन् | अन्तःस्थमेवार्थोघं बहिः 
स्वेच्छथैवोन्मेषेण भासयेत् || तस्मादस्य प्रभोः | अनुभवे | 
ततः स्मृतौ | ततो विकल्पे ततश्चापोहन परायणे | गौरयं नाश्च 
इति निश्चये वा ज्ञाने चान्तराभासः स्थित एवेति निश्चयः || 
तस्माश्च बहिराभासनात्मनि घट इत्यनुभवे | स्मरणे 
पूर्वानुभवोनाम स्थितः प्रतिष्ठित इव || सोयं यो मया दृष्ट इति 
|| सोयं देवदत्त इति वश्च || तस्मात् प्रभोरन्तःस्थं भावजातं 
बहिरपि प्रकाश्यत इति तदपि चिदद्वय रूपमेवभावजातं 
प्रकाशमानं प्रकाशात्मकमेवेति सिद्धम् | अतश्च स 
पूर्वानुभव रूपः स्वैरचारिणि विकल्पे स्वेच्छा चारिणि 
घटादिविकल्पे | नैसर्गिकः स्वाभाविक एवास्ति सोयं देवदत्तः | 
सचायं वामनदत्तः | यो महायज्ञादौ निमन्त्रित आसीत् || 
इत्यादिनाभिमत संस्थाना भासनान्निर्मलायां बुद्धौ 
प्रकाशनात् || अत एव च तदेव माहेश्वरं तत्वयश्च 
सर्वत्रानुभवस्मरणादौ व्याप्तसदहमिति स्वरूपेण

३५ब्) स्वात्मान्तरस्थं बहिरपि प्रकाशयति || इत्येवमहं 
बोधलक्षणा वृत्याहं बहिरन्तः प्रकाशयत्येक इति भावः || ६२ || 
इदानीमनेनान्तः स्थितमेव बहिःप्रकाशयति प्रकाशात्मा 
प्रकाश्यमर्थं | इत्थं जानन्नेव प्रत्यभिज्ञामासाद्य 
सर्वमेवेश्वर प्रत्यभिज्ञात्मकं विज्ञान सा स्वाद्य 
कृतकृत्योभवत्येवेत्यधिकरण 
सिद्धान्तदिशानायाससिद्धमित्येवं दर्शयन्नाह ||

ओं अत एव यथा भीष्ठ समुल्लेखावभासनात् | 
ज्ञानक्रिये स्फुटे एव सिद्धे सर्वस्य जीवतः || ६३ || 

अयं चात्रभावः || सर्वस्य जीवत इत्यत्र जातावेकवचन 
विभक्तिनिर्देशः || यथा | शक्तित्रिपुनतालोक शास्त्रका 
व्याद्यवेक्षणात् | काव्यज्ञशिक्षयाभ्यास इति हेतुस्तदुद्भवे || अत्र 
तस्य काव्यस्योद्भवेनिर्माणे | एते हेतव एव हेतुः | एकवचनान्तेन | 
न तु हेतव इति बहुवचननिर्देशने || इत्येर्थमत्रापि सर्वस्य जीवत 
इत्यनेनमन्येषां जीवाश्रयाणामिति || तथा हि || गृहात्बहिर्निर्गतः 
सन् || ग्रामतरुणं तरुण्या नववञ्ज्वलमङ्जरी सनाथकरम् | 
पश्यन्त्या भवति मुहुर्मलिना हितरां मुखच्छाया इत्येवं 
पश्यन् | देवदत्तो विमृश्यति | किमियं सरोरुहपत्त्राक्षी 
सलिनमुखाजातेति || ततश्चनायं स्वरूपसौन्दर्यादि गुणयुक्त 
आसीत् | एवं तरुणं दृष्ट्वामोहितेति || तस्माज्ज्ञायते | वञ्जुललता 
गृहे चतुसङ्केतानागतासीति व्यङ्ग्यं || इत्यनेन मलिनमुखा 
जाता || इत्येवं विज्ञाय स्वकार्यप्रवृत्तिं प्रवृत्तः || इत्यनेना 
स्यास्य ज्ञानक्रिये स्वत एव

३६अ) सिद्धे सर्वस्यापि जीवत इति || इत्येवं सर्वत्रपश्वादावपि 
ज्ञानक्रिये स्वत एव सिद्धे || पशुरपि गृहान्निर्गत्यमार्गे वारण्ये | 
वारामादौ यद्यत् तृणाद्युपभोज्यं जानाति तदेव भुञ्जति | 
यन्न कण्वकतृणादि भुञ्जति || अतश्च तस्यापि ज्ञानक्रिये सिद्ध एव 
|| इत्यनेन पशोरपि ज्ञानक्रिये स्वत एवसिद्धे | तत्कस्य न सिद्ध्येत 
ज्ञानक्रियाख्य युगलमि *?भावः || अत एवोक्तं || ज्ञानक्रिये 
स्फुटे एव सिद्धे सर्वस्य जीवत इति || कुतः || पूर्वोक्त यथाभीष्ठ 
समुल्लेखावभासनात् || इत्येवमधिकरणसिद्धान्ते न 
परमानुमानेना नाथामसिद्धं प्रत्यभिज्ञात्मक शास्त्रार्थ 
समुश्चयमिति भावः || यस्मिन्नर्थे सिद्धे तदनुया 
पून्यप्यर्थान्तराण्यापि सिद्ध्यन्ति | सोधिकरण सिद्धान्तः || यथा 
स्वात्मा परमेश्वरो बोधरूप स्वस्वभावो न भवस्मरणादौ 
व्याप्रियत एवा || अहं जानामि | अहंकरोमीत्यादिना || इत्यस्मिन्नर्थे 
हि सिद्धे | तदनुयायून्यप्यर्थान्तराणि || कर्ताज्ञाता च 
महेश्वर इत्यपि सिद्ध्येत् || तत् सर्वोयं जीववान्ज्ञानक्रियादि युक्त 
इति सिद्धम् || ६३ || 

इति श्रीमत्प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां 
श्रीभट्टारकानन्दनाथकृतायां सप्तममाह्निकं 
समाप्तिमगमत् ||

३६ब्) इदानीं यदेभिर्बौद्ध वृद्धैः पूर्वं 
प्रश्नतमोमालिन्यमुत्थाप्यात्मानुभवाद्यनुभावक एव नास्ति | 
अनुपलम्भात् || स च कोयं | वा शरीरं | वा प्राणः | वा बुद्धिः 
वा नभ इत्यादिना | स्वमुखमालिन्यमेवरचितं | तदिदानीं 
तन्मतमालिन्यं निराकृत्यात्मानं दर्शयति प्रत्यक्षतया 
परमन्देहापनुत्तये च ||

ओं या चैषा प्रतिभातत् तत् पदार्थ क्रम रूषिता अक्रमानन्त 
चिद्रुपा प्रमाता स महेश्वरः || ६४ || यदयं प्रकाशानुत्तर 
रूपो महेश्वरः | अहमिति विमर्श स्वभावः | तत् स एव 
स्वातन्त्र्यानन्द चिदात्मा बोध इति कथ्यते सर्वत्रानुस्यत 
एवानुभवस्मरणादिषु सर्वदासंविन्मात्ररूपं इति हि पूर्वं 
प्रतिपादितमेव || तत् सैव च संविच्छैवं विधा | तत् तत्पदार्थ 
घटादि प्रतिबिम्बमयी नानात्वमापाद्यते || स्वयं च 
चिदाभासैक स्वरूपा तत् तत्स्पर्शास्पर्शव्यतिरिक्ता | अत एव 
चाक्रमानन्तचिद्रूपेति कथ्यते || अत एव च सैव यतो 
मातृमानमेयादि त्रिपुटीमयी तदैक्यता पादकबोध स्वभावा 
प्रमातेति | महेश्वर इति कथ्यते || तदात्मकत्वात् || तयोश्चान्योन्यं 
व्याप्तश्चेति सम्बन्धः || तथा च तन्त्रालोके || एकस्यसंविन्नाथस्य 
ह्यान्तरी प्रतिभातनुः | सौम्यं वान्यन्मितं 
संविदूर्मिचक्रमुपासते || आन्तरी प्रतिभा स्वातन्त्र्य शक्तिः || तत् 
तत्सौम्यारौश्रदिनियताकारा वच्छिन्नत्वान्मितं || एतदेव च 
विभज्यदर्शयति | अस्यस्यात् पुष्टिरित्येषा संविद् देवी तथोदितात्  || 
ध्यानात् संजल्पसंमिश्राद् व्यापाराश्चापिरह्रितः || तस्माद् 
बिम्बेश्वरो बोधभैरवः समुपाश्यते | 
अवच्छेदानवच्छिद्भ्यां भोगमोक्षार्थिभिर्जानैः || येपि 
बोधाद्विभिन्नं

३७अ) हि किंचित् पूज्यतया विदुः || तेपि बोधं विविञ्चना 
बोधाभेदेनमन्यते || इत्यादिना || तथा चान्यत्र || 
इयमात्मापरानन्दा संविदेषास्वयं प्रभा || एषा संवित् 
स्वयं प्रभा | स्वप्रकाशा अवेत्यद्वे सत्य परोक्षत्वात् व्यतिरेके 
घटादिवश्चेति || यत्र यत्रा वेद्यत्वेमत्र परोक्षत्वमस्ति | तत्र तत्र 
स्वयं प्रकाशत्वं || यथा संवित् || यत्रयत्रा वेद्यत्वे 
सत्यपरोक्षत्वं नास्ति | न च तत्र स्वप्रकाशत्वं | यथा घट इति 
व्यतिरेक दृष्टान्तः || इत्येवं पूर्वकृतोयमन्वयव्यतिरेक 
व्यवहारः || तथा चैतन्यमात्मेत्यादि संविद एवेवैवं ग्रहणात् 
|| तथा च | न तत्र सूर्योभाति न चन्द्रतारकं ने मा विद्युतोभान्ति 
कुतोयमग्निः | तमेवाभान्तमनुभाति सर्वं तस्य 
भासासर्वमिदं विभाति || तथा च वेदः || हिरण्यगर्भः 
समवर्तताग्नेभूतस्यजातः पतिरेक आसीत् सदधार 
पृथिवींद्यामुतेकां कस्मैदेवाय ह विषाविधीम || इत्येवं स 
एव प्रमाता महेश्वरो नामेदानिं पूर्वप्रसिद्धः 
सर्वत्रध्यातृ ध्यानध्येय रूपः | परमशिवः | शिवादिक्षित्यन्त 
षट्त्रिंशत् तत्व हेतुस्सर्वशक्तिकारणमिति सिद्धः || ६४ || इदानीं 
वद्य वेद्यवेदकयोर्व्याप्तेः परस्पर सम्बन्धेनान्योन्यं 
सम्बन्धपाणि ग्रहणं प्रदर्श्यते ||

ओं तत् तद्विभिन्नसंवित्तिमुखैरेक प्रमातरि | प्रतितिष्ठत्सुभावेषु 
ज्ञातेय मुपपद्यते || ६४ || यश्चेदानीमान्तरत्वात् प्रमात्रैक्यने 
बहिरनुसरणं भावानामिति यदत्र वेद्यवेदकयोः परस्पराव 
गति सम्बन्धः || स एव चानयोत्बन्धु समागमोनाम सम्बन्धः || 
ज्ञातेयं बन्धता तेषां क्रमाद् भावसमूहयोः || तयोः 
परस्परं बन्धुतेति भावः | घटादिषु भावेषु हि प्रमातरि 
प्रतितिष्ठत्सुसत्सु गच्छत् सुसत्सु

३७ब्) एव परापनयनं विनैव | घटोयमित्यादिना 
परस्परबन्धुत्वं हि सुगमेवेति तद्विदः || अतः सिद्धोयं 
विद्वत्क्षमः वेद्यवेदयोरान्तरयोरेव 
बहिरपिवेद्यवेदनक्रमोस्यतित इति भावः || ६५ || इदानीं 
यद्येतदभावे | कथं हि तयोः परस्परसम्बन्धो नामेति दर्शयति 
||

ओं देशकाल क्रमज्वषामर्थानां स्वसमापिनाम् | सकृदाभास 
साध्यो सा वन्यथा कः समन्वयः || ६६ || यद्येवं न स्यात् | तर्हि 
कथं समन्वयो नाम हि स्यात् || तदनपेक्षि तस्य हि तदनपेक्षा 
प्रवृत्ति प्रसङ्गात् || तदपेक्षि तस्य च तदपेक्षा प्रवृत्ति 
प्रसङ्गादेवेति तद्विदः || तस्मात् सकृदाभाससाध्यो | 
परचिद्बोधैक साध्यो | साधनार्हः || समन्वयः सम्बन्धः कः 
| कोपि न || अर्थानां तत् तत्घटादीनां देशस्य कालस्य | 
क्रमंज्वषन्ति मेवन्क्रीति | के दृशानां सतां | स्वसमापिनाम् || 
स्वस्मिन् रूपे | आन्तरे स्वात्म स्वरूपे समाप्तिं यातानाम् || 
तद्वृतिरिक्तत्वेन हि कस्समन्वय इति सम्बन्धः || अतश्चैकोदेश वृत्तिः 
| अन्यश्च कालवृत्तिः | अन्यश्च क्रमवृत्तिः || अथ च देशकालयोः 
क्रमज्वषामिति | एतत् स्वभावानामर्थानां बोधैकसाध्योसौ 
क्रमोन्यथा | तदभावे यावत् स्वसमाप्तिं | क इति सम्बन्धः || ६६ || 
ननु देशकाल क्रमज्वषामर्थानां किं सकृदाभाससाध्यः 
सम्बन्धः || यतो हि | अनुमान प्रक्रियासु हि धूमोग्निहेतुः | यत्र न 
धूमोग्निरपि न तत्रेति हेतु हेतु मतोरभेदविवक्षया हेतुरेव 
हेतुमन्तं श्रावयेत् इति किमनेन पुनरपि तुच्छतरेण 
बोध्यबोधनैक्य रूपेण व्यवहारेणेत्याह ||

३८अ) ओं प्रत्यक्षानुपलम्भानां तत् तद्भिन्नांशपातिनाम् | 
सकृदाभास साध्यो सा वन्यथा कः समन्वयः || ६७ || इह घटे 
प्रत्यक्ष दृष्टे | गौर्नलभ्यते || तदनन्तरं च ग्रावादयोपि 
प्रत्यक्षेणैव पश्यति || इमागाव इति || ततोन्धत्व बधिरत्वादेर्यदि 
घटं न पश्यति | तद्गवादयोपि हिनं पश्येन्त्येव | इत्येवं 
प्रत्यक्षाभ्यामनुपलम्भैश्च यत्कार्यकारणभावः | 
परस्परं | सचैक प्रमातृज एव || आत्मज एव || प्रतृत्वेन सर्वत्र 
बोध स्वरूपात् || अन्यथा हि धूमादीनां हेतु हेतुमतां 
पूर्वत्र प्रसिद्ध स्वात्मांशमतनिष्ठानां परस्परबोधना 
सम्भवात् || तथा च || तत् तद्भिन्नांशपातिनामिति || तदेवं 
सिद्धं || सकृदाभाससाध्यो यदि समन्वयो न स्यात् || तर्हि 
भिन्नांशपातिनां प्रत्यक्षादीनां हि कः समन्वयः | कोपिनेति 
हि स्थितम् || तथा हि पर्वतोयं वह्निमान् | धूमवत्वात् यो यो 
धूमवान् समोग्निमान् || यथा महान सः | यो यो न | समोना 
यथामह्नदः || इत्यादौ हि कोन्वयो धूमाग्न्योः परस्परम् || 
प्रकाशाप्रकाश स्वभावत्वात् || इत्यनेन भिन्नांशत्वात् प्रमातृ 
बोधांशं विना न कापि युक्तियुक्तिमतां || तदन्यथा कः 
समन्वय इति कथितमितिभावः || ६७ || तस्मात् पूर्वोक्तमेव 
निगद्रढयितुमाह [+सनन]

ओं स्मृतौ यैव स्वसंवित्तिः प्रमाणं स्वात्मसम्भवे || 
पूर्वानुभवसम्भावे साधनं सैवनापरं || ६२ || एवं 
पूर्वोक्तमेव यैव संवित् पूर्वानुभवे | घटोयमित्यादौ || 
सैवस्मृतौ पश्चात् तन्मया दृष्टमित्यादौ || 
इत्यनेनानयोर्बध्योबोधकयोः परस्परसम्बन्धाभिधो | 
जनव्यवहार इति सिद्धम् || 

इति श्रीमद्भट्टारकानन्दनाथकृतायां 
प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां अष्टममाह्निकम् ||

इदानीं येप्यन्ये बाध्यबाधकालोकानालोकादि 
व्यवहाराश्चान्ये भाववादि पूर्वप्रसिद्धा चार्यकृताः || 
बोधात्मक स्वात्मना किं प्रयोजनं || वाध्यबाधकादि 
व्यवहारेण हि कार्यकारणाद्युपलब्धेरित्यलं वेदकात्मनाहं 
रूपेणात्मना || इत्येवं सन्धानस्तानेवं भूतां नादौ 
संवादमात्रेणाङ्गी कृत्य || पश्चात् तेषां मतमपि स्वात्ममत 
आलोद्व्य? || बाह्यान्तरव्यवहारश्चैक प्रमातारं विनान 
सिद्ध्यतीत्याह ||

ओं वाध्यवाधकभावोपि स्वात्मनिष्ठा विरोधिनाम् || ज्ञाना न 
मुदियादेक प्रमातृपरिनिष्ठितेः || ६९ || शुक्ताविदंरजतं इत्यत्र 
शुक्तिशुक्लादिगुणनेन योरजता देर्बाधः || सै च प्रमातृ 
पेक्ष्यां विना न सिध्यति || शुक्तौ न रजतं | शुक्तिकामौ कॢत्व 
प्रसङ्गात् || शुक्ति काशौ कॢत्वमेवात्र प्रमाणमिति || न रजत 
ज्ञानमज्ञानादिना || परस्पर विरोधा पत्तिप्रसङ्गात् || इत्थं 
तेन परस्परं ज्ञानयोस्स्वात्मांशनिष्ठत्वात्परस्पर हेतु हेतु 
सम्भाव विरोधात् || कुत्र शुक्तिः कुत्र च तत्र रजतादि | कुत्रतच्छौ 
कॢं चेति परस्पर विरोधादनयोस्तस्मादत्रैक प्रमातृता हेतु 
सम्भावं विना न तत्रापि परस्पर विरोधाविरोधज्ञानाव गतिरिति 
भावः || इत्थं नापि तत्र बाध्यबाधकादि व्यवहारस्य स्वत एव 
सङ्गतिरपि त्वेक प्रमाता बोधात्मा स्वयमात्मानस्यात् साक्षी 
इदानीं संभावमात्रेणान्यथापि प्रमातृ पेक्षां विना न 
सिद्ध्येत् प्रमातारं विना सिद्धेः || इत्यपि दर्शयन्नाह ||

ओं विविक्तभूतल

३९अ) ज्ञानं घटाभावमतिर्यथा तथा चेच्छुक्ति ज्ञनं रुप्य 
ज्ञाना प्रमात्ववित् || ७० || ये अभाव वादिन् यत्येवं वदसि | 
शुद्धं भूतलज्ञानं | इह भूतले घटोनास्तीति || यथा च 
घटाभावमतिः | घटाभावप्रतीतिः || भूतलस्य 
शुद्धत्वात्वेक वलभावेन | तथैव चेच्छुक्ति ज्ञानमपि केवलं | 
रुप्य ज्ञाना प्रमात्ववित् रुपज्ञानाभाव हेतुरिति || तश्चनास्ति || ७० 
|| यतश्च ||

ओं नैवं शुद्धस्थल ज्ञानात् सिद्ध्येत् तस्या घटतात्मता || न 
रूपलब्धियोग्यस्याप्यत्रा भावो घटात्मता || ७१ || नायं 
नियमं | शुद्धस्थल ज्ञानेन | इह भूतले घटोनास्तीति | तेना 
घटात्मता न सिद्ध्येत् || किं नो पलब्धि योग्यस्याप्यत्र भूतले 
घटोस्तीत्यत्रापि घटाभाव एव || स्थूलघटायोः 
स्वस्वभिन्नांशे स्वरूपसम्भवात् || न च घटस्थल योरन्योन्यं 
हेतु हेतुमद्भावः | भिन्नांसत्वात् || तद्यथा शुद्धस्थल 
ज्ञानेन घटा भावमतिः | तथा शुद्ध सूलज्ञानेनापि | 
परस्पर भिन्नांशत्वात् || इत्यनेन हि 
शुद्धाशुद्धस्थूलज्ञानं सममेवेति किमनेनापि 
वेद्यवेदकभाव एक प्रमातृतां विना न सिद्ध्येदितिभावः || ७१ || 
तदेवेदानीं दर्शयति ||

ओं विविक्तं भूतलं शश्वद्भावानां स्वात्मनिष्ठितेः || 
तत्कथं जात्ततज्ज्ञानं भिन्नस्याभावसाधनम् || ७२ || 
भूतलं सर्वदा विविक्तमेव घटादीनां भावानां 
स्वात्मनिष्ठितः | स्वात्मांश घटस्थलादिनिष्ठत्वात् | अयं 
घटाः | इदं च सूलमिति || न च घटोयमित्यनेन सूलत्वा व 
गमस्त्यात् परस्परैक्यावगमात् || न च स्थूलमिदमित्यनेन 
घटप्रतीतिः | न च तत् तयोः ||

३९ब्) तस्माद्युक्तमेतत् || विविक्तं भूतलंशश्वद्भावानां 
स्वात्मांशनिष्ठत्वात् || तस्मादेव हेतोस्तज्ज्ञानं 
तत्स्थूलज्ञानं कथं स्वात्मनो भीन्नस्य घटस्या भाव 
साधनम् | अभाव हेतुः स्यादिति न कदापि भीनयोः परस्पर हेतु 
हेतु सद्भावः || ७२ || न चैवमभावमात्रेण किं 
चिदुपनतमित्याह ||

ओं किन्त्वा लोकचयोन्धस्य स्पर्शो वोष्णादिदिकोमृदुः | तत्रास्ति 
साधयेत् तस्य स्वज्ञानमघटात्मताम् || ७३ || अन्धस्य 
प्रकाशव्यतिरिक्तात्मनः चक्षुरभावाद्य आलोकपुञ्जस्तेन 
चोष्णादिकस्पर्शः | त्वगिन्द्रिय वृत्त्या || तेन च तस्या 
घटात्मतामपि स्पर्शवत्या व्यक्तीभवति || 
इत्येतदस्येवावश्यकतया न च तदस्ति स्पर्शो उष्णादिक एवा 
घटात्मतां साधयति || तत्रापि च चित्स्वरूपप्रमाता 
व्यापकस्तेन स्पर्शादिना हेतुना जानात्येव || नत्वत्रस्पर्श एव हेतु 
| स्वांशात्मनिष्ठतया भिन्नस्वभावत्वात् इति प्रोक्तं वक्ष्यते च 
|| ७३ || न चैवमपि किंचिदासाद्यते प्रयोजनादि || इत्याहुः ||

ओं पिशचः स्यादनालोकोप्यालोकाभ्यन्तरे यथा अदृश्यो 
भूतलस्यान्तः निषेध्यः ससर्वथा || ७४ || इह 
भूतलोपिशाचस्थापनास्ति || इह वहवटे यक्षः प्रतिवसतीतिवत् || 
परंत्व प्रत्यक्षतया || तत्र च पिशाचोनास्तीति नवाश्यं || 
वक्त्रमशक्त्यंत्वात् || आगमप्रमाणेनसर्वप्रमाणप्रमाणेन 
साध्यसिद्धत्वात् || यदि चा प्रत्यक्षोपि तत्रपिशाचस्तथाप्यत्र 
प्रत्यक्ष एवागमप्रामाण्य सिद्धेरितिभावः ||

४०अ) एवं यथेह भूतले घटोनास्तीति निषेधो व्यवहर्तुं शक्त्यते 
तथेह भूतलेपिशाचोनास्तीति न व्यवहर्तुं शक्तयात् || आप्तवाक्य 
विरुद्धापत्ति प्रसङ्गात् || घटस्तु साक्षादालोकेपि 
प्रत्यक्षतयानिषेद्धं शक्यते | घटसमीपेय आलोकस्तस्य च 
घटोपाधेन नवस्थानात् || अतस्तद्व्यतिरिक्तो निषेध्य एव सर्वथा || 
पिशाचस्त्वा लोकमध्ये वा भूतलमध्येपि सत्वेनालोकतां न 
प्रतिहन्ति | अतश्चानिषेध्य एव इत्यनेनापि न किंचिदन्योन्यस्य 
साधको हेतु हेतु सद्भावतया यः प्रसिद्धः स्यादितिभावः || 
परंत्वेक प्रमातृत्वे मृतिसर्वं सर्वत्रसिद्धेदितिकोयं 
निषेधव्यवहारः || येन व्यवहारेण हि स्वस्वरूपसिद्धं विहाय 
| परंसर्पज्जुवदाभातमाश्रयेदिति नात्र व्यप्तिः || नह्यकृतके 
प्राप्ते कृतकमाश्रयेदिति हि व्याप्तिः || तस्मादत्राप्याभास एव 
प्रमातृतया प्रकाशात्मा प्रकाश्यमर्थमाभासयतीति 
सर्वसिद्धान्त निश्चयः || इदानीमभाववादिनामपि 
स्वमुखमालिन्येन नभस्तमो धूमरजोमालिन्यादिवत् मतं 
निराकृत्य | स्वपक्षस्थापनं निगमयति स्वप्रकृतयोजनेन ||

ओं एवं रुप्यविदाभावरूपाशुक्तिमतिर्भवेत् | 
नत्वाद्यरजतज्ञप्तेः स्यादप्रामाण्यावेदिका एवं सिद्धे 
शुक्तिकाज्ञानेशुक्लस्वभावे सिद्धे | 
रजताभावरूपाशुक्तिमतिरपि सिद्ध्येत् || न च तत्राद्य 
रजतज्ञानस्या प्रामाण्यां सिद्ध्येत् || 
परस्परभिन्नस्वभावत्वादित्युक्तं | वक्ष्यते च | तत्सर्वोयं 
व्यवहारः प्रमात्रेपक्षां विना सिद्ध्येदिति हि सिद्धम् || ७८ ||

४०ब्) ननु यदि शुक्तिकादेर्भ्रममात्राद्रजतज्ञप्तिन्नास्ति 
तर्हितत्रैवानुमानसाधनेन रजतप्रतीतिरस्तु || तथा हि || यत्र यत्र 
हि सौक्ल्यं | तत्र तत्र हि रजतज्ञप्तिः | यथा हि नवनिधि विषयेषु 
शुक्लरक्तादिनारुप्यसुर्णादि बुद्धिः | यत्र यत्र न वनिध्यादौ 
शुक्लाशुक्लप्रतीतिः | तत्र तत्र सुवर्णासुवर्णादि प्रतीतिरपि || यत्र न 
तत्र नापि | यथा काकिन्यादि सङ्खशुक्तिविषयादौ || 
इत्येवमनुमानतो व्यवहृतेः शुक्तावपि रजतप्रतीते सुत्किं न 
ज्ञानं ज्ञानान्तरगम्यं | नापि चात्र 
स्वात्मांशनिष्ठामात्रं भवन्मतविरुद्धमति कृत् || इत्यत्राहुः 
||

ओं धर्म्यसिद्धेरपि भवेद्वाधानैवानुमानतः || 
स्वसंवेदनसिद्धा तु युक्ता सैक प्रमातृजा || ७७ || यदुक्तं 
नवनिध्यादावित्यादि || तद्वयं न मृषामहे || अनुमानादौ 
पक्षसपक्षविपक्ष हेतु हेतु सद्भाव सत्तायामनुमानादि 
व्यवहारः || न तु शुक्ताविदं रजतमित्यादौ | पक्षाभावे 
सपक्षाभावात् | तदभावे च विपक्षाभावादपि | 
मूलाभावेशाखा पल्लवाद्यभावात् || अथ च भ्रमिमात्र 
प्रकाशनेन च विषयाभावात् तदभावे च विषययभावादिति हि 
सिद्धम् || अत एव च धर्म्य सिद्धेर्वाधानामानुमानतोपि न 
भवतीति || प्रकाशमानसदातन नित्य व्याप्त विश्वैक रूपरूपे तु 
सिद्धे स्वात्मनि सापिवाधानामसिद्धा | सिद्ध्यति चेति 
गूरुवराज्ञा | स्वात्मानुभवश्चेति सिद्धोयं व्यवहारः || न 
चैतद्विना कापि युक्तिर्वा भ्रमिमात्रप्रतीतिश्चेति सिद्धम् || ७७ ||

४१अ) इदानीमेतन्निगमयति सर्वं || 

ओं इत्थमन्यर्थभिन्नार्थावभास खचिते विभौ | समलोनिर्मलोवापि 
व्यवहारोनु भूयते || ७८ || इत्थमनेन पूर्वोक्तप्रकारेणात्यर्थं 
भिन्नाये पदार्थाः | नीलानीलादयः पदार्थाः | तैः खचिते 
व्याप्ते विभौ | आद्येशि वाख्ये परमतत्वे स्वात्मनि | समलः || 
घटोयं | पटोयमित्यादि | निर्मलश्च सोहमित्यादि च यत्किंचिदस्ति | 
शुद्धामशुद्धं स्थूलं सूक्ष्मं च | तत्सर्वमेव 
तत्रैवानुभूयत इति || अयमत्राभिप्रायः || शक्तिश्च 
शक्तिमांश्चैव पदार्थद्वयमुच्यते | शक्तयोस्य जगत्सर्वं 
शक्तिमांस्तु महेश्वर इत्यनेन शक्तिमात्योजः परमेश्वर इति 
वेदक इति ख्यातस्स एव | या चाभ्याशक्तिरिति सापि 
वदेकान्तर्भूतत्वेन चित्स्वभावा बहिरप्युन्मेषच्छजाया 
प्रमरतीत्येवं चित्सुधाच्छजामात्ररूपांसतिचिन्मात्र 
रूपैवेतिनान्य द्वेद्यंनामेति भावः || तथा च पुरस्तात् || 
भावाभावावभासानां बाह्यतोपाधिरिष्यते || 
नात्मासत्ताततस्तेषामान्तराणां सतां सदेत्यादिना || 
तस्मादुक्तं युक्तमेव || भिन्नार्थावभासखचिते विभौ | 
समलोनिर्मलो वापि व्यवहारोनुभूयत इति || इत्येवं सिद्धं || 
मकुरबिम्बदवभासमाने जगत्यस्मिन्वेद्य वेदकाभिमत 
भ्रमिमात्रं न किमपि व्यवह्रियते || यथा गन्धर्वनगरं यथा 
वारिमरुस्थल इत्यादिनायत् प्रसिद्धतरमिति भावः || तत्सिद्धोसौ 
प्रमातानाम स्वात्मा महेश्वरः || सर्वज्ञाता 
कर्ताचानुभविता शिव एवेति सिद्धम् || इति 
श्रीमद्भट्टारकानन्दनाथरचितायां 
प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां नवममाह्निकं समाप्तम् ||

४१ब्) इदानीं यदेतत् समलोनिर्मलोवापि व्यवहारोनुभूयत इत्यादि 
प्रोक्त पूर्वमस्ति | तदेवमायेव क्रमगत प्रत्यक्षा प्रत्यक्षतया 
भासमानं ध्वनोद्यन्यथा ||

ओं तात्कालिकाक्षसामक्ष्य सापेक्षाः केवलं क्वचित् | आभासा 
अन्यथान्यत्रत्वन्धान्धतमसादिषु || ७९ || अयं 
चात्रभावाभावप्रकाशः || आन्ध्यबाधिर्यादि विशेषा प्राप्तौ 
पुरुषस्यानुभावकस्यानुभवाः प्रत्यक्षतया घटोयं 
पटोयं | नीलमिदं | पीतमिदं | इत्यादिनास्कुलं? भवत्येव || 
आध्यबाधिर्यादिमहोपाध्यभावात् || इत्येवमुक्तं क्वचित् || 
अन्यत्रापरथा च || आन्ध्यबाधिर्यतारतस्यात्वपाधिनात 
एवानुभवाः प्रत्यक्षगोचरा | अप्रत्यक्षतां यान्ति | कुत्रापि च || 
प्रत्यक्षा प्रत्यक्षतां च यान्तीति || यथा किं शृणोषि | श्रुतं 
परं तु मन्दंमन्दं || किं सृणोषि | किमपि न || 
एवमन्धतमसादिष्वपि || धावन्कार्यार्थं दिवापश्यन्सर्वं 
गच्छति || अथचोत्पन्नेन्धकारे किमपि न पश्यत्यपि || तामसोपाधि 
वृद्धिवशात् || इत्यनेनानुभवस्यायमेव विशेषः || अनुभावका तु 
तादृक् स्वशुवो | यश्च दिवालोक विषये | वारात्रौचान्धकारविषया 
वगाहिते सर्वस्मिन्विश्वेपि तादृक् 
स्वप्रकाशबोधकनित्यनिरावरणसर्वव्यापि स्वभाव इति तत्र न 
क्वापिहानिरिति | न द्वित्वं | न बहुत्वं चेति सिद्धम् || ७९ || इदानीं 
योनुभव रूपोनुभवात्मको बोधस्तस्या च न भेदभ्रान्तिरिति 
दर्शयन्नाह || 

ओं विशेषोर्थावभासस्य च वातद्विषयस्य च सत्तायां क्वचित् || 
विकल्पेषु भवेद्भाविभवद्भूतार्थगामिषु || ८० || 
योघटोमयानुभूतोर्यंस्तं स्मरामि | पुरस्ताश्च | 
तमेवानुभविष्यामि ||

४२अ) इत्यादौ योनुभवस्स एव त्रिकालव्यापीनापि च तस्य भेदः 
वानुभवस्य | वा [घटादेः] नुभावकस्य चेति परंत्वन्धत 
समादौ महोपाधिवशाद् भेद एवेति भावः || ८१ || ननु च 
घटपटनीलानिलादौ परस्परविशेषा विशेषस्रूपपद्यतां | 
प्रत्यक्षतयास्भटन्वात् || यत्र चान्तरेण | 
मुखोपलब्धिस्तदवभासस्य | वैचित्र्यं कथमित्याह ||

ओं मुखादिषु च सौख्यादि हेतुष्वपि च वस्तुषु | अवभासस्य 
सद्भावेप्यती तत्वात्तथा स्थितिः || ८२ || येषु स्रक्रुन्दनहारादिषु 
सौख्यादि हेतुषु वस्तुषु | अहं मुखी | अहं विश्रामामि || 
इत्यादिना मुखादि हेतु ष्वयभासस्य सद्भावेपि | तथा पूर्ववत् 
तत्र न स्थितिः | आन्तरत्वात् | कदापि तथादि शब्दादहितृण 
कष्टकादौ दुःखादि प्रवृत्तौ च सत्यां | अहं दुःखीति || तथापि 
न पूर्ववत् || कदाकदाचिदनुभूतत्वात् || वाननुभूतत्वात् || 
घटादयस्तु भावास्सर्वत्र सर्वदा प्रसिद्धा इति सर्वास्ववस्थासु 
वा सर्वत्र कालेषु च भातभासमान स्वभावाः सिद्धा इति || 
मुखादौ तदनुपयोगान्नतादृगनुभवभङ्गिः || ८२ || अथ 
चोल्लेखेन यत्र मुखादयोनुभूयन्ते | तत्र च तथैवस्थितिरित्याह ||

ओं गाढमुल्लिख्यमाने तु विकल्पेन मुखादिके | तथा स्थितिस्तथैव 
स्यात् स्फुटमस्योपलक्षणात् || ८३ || एवं हि 
विकल्पोल्लेखनेनाभिज्ञाते मुखादौ स्फुटत्वेनोपलक्षणात् तथा 
स्थितिरपि तथैवः पूर्ववदिति संबन्धः न किमपीतिभावः || ८३ ||

४२ब्) एवं निश्चिते सर्वत्र सर्वदान्तरेवस्थितौ विश्वस्य सिद्धायां 
बाह्याथवान्नापि बाह्यंनापि किमपि घटादिवृतिरिक्ततया 
भातीत्याह | निगमनेन ||

ओं भावाभावावभासानां बाह्यतोपाधिरिष्यते | नात्मासत्ता 
ततस्तेषा मान्तराणां सतां सदा || ८४ || अयं चात्रभावः || 
सर्वेषा चिदचिन्मयानां नीलानिलादीनां विश्व वैचित्र्य 
चित्रितानामन्तरेवस्थितिर्बहिरपि प्रकाशते || न चान्तरं 
विनाबहिर्भावो हि कल्पते || कारणाभावे हि कार्यानुदयात् || 
सतिकारणे कार्यसंयोगात् || इत्यनया व्याप्त्या हेतु हेतु 
मतोश्चाभेद विवक्षया सिद्धं चैतत् || अन्तरे सति बाह्यत्वं 
नाम प्रसिद्धमिति भावः || तत एव च तेषां बाह्यत्वेन या सत्ता | 
घटोयमित्यादिना | सा चा सत्तैवेत्याहुः | अध्यासमात्रेण च सा 
सिद्धिः | वा गगनभ्रान्तचित्र नगरादिवश्चेति बाह्यनाम न किमपि 
स्वरूप तया प्रतिभाति || एतश्च पूर्वं बहु श एवम्रतिपादितमेव 
|| अत एवोक्तं | ततस्तेषामान्तराणां सतां सदेति | तत एव चोक्तं 
|| भावानां | घटादीनां | घटोयमित्यादिना || अभावानां च 
| न पटोयमित्यादीनां च ये वभासाः अवभासनं || 
प्रत्यक्षतया | अयं | स इत्यादिना प्रतीतिः तेषां च 
भावाभासानां | अभावाभासानां च बाह्यता | या 
अयमिदमित्यादिना | सा चोपाधिरिति कथ्यताम् || न च तत्वरूपता 
तेषामिति वक्ष्यते च वोक्तं च || तत्सिद्धेयं दशा || 
अन्तरस्थितानां भावानां बाह्यतापि प्रसिद्धा बीजाङ्कुरवत् 
सिद्धा | वाम यूराता?रसवश्च सुवर्णतार तस्यादिना च ||

४३अ) असदकरणादुपादान भ? न हणात् सर्वसम्भवा भावात् | 
शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाश्च सत्कार्यमिति साङ्ख्या 
विवेकवन्तः || ८४ || अत एव च |

ओं अन्तरत्वात् प्रमात्रैक्येनैषां भेदनिबन्धना | अर्थक्रियापि 
बाह्यत्वे सा भिन्नाभासभेदतः || ८५ || आन्तरत्वेन च 
प्रमात्रैक्येन चैतेषामर्थ क्रियाभेदनिबन्धना | सति बाह्यत्वे च 
सा भेदनिबन्धनार्थ क्रियाभिन्नाव भास हेतुतया न तु स्वत इति 
सम्बन्धः || ८५ || अत एव च ||

ओं विकल्पयोयमुल्लेखः सोपि बाह्यः पृथक् प्रथः | 
प्रमात्रैकात्स्यमान्तर्यं ततो भेदो हि बाह्यता || ८६ || अन्तर्यं तु 
प्रमात्रैकात्म्यमिति हि सिद्धम् | ततोपि भेदस्तु बाह्यतेति कथ्यते || 
यतस्तु यो यमुल्लेखो विकल्पविषये | एतत् | इदं | अयमित्यादिना | सोपि 
चान्तरत्वेसति बाह्यः | पृथक्तथेति कथ्यते इति सर्वमेवावधातम् || 
८६ || तस्मात् तदुल्लेखादि सर्वेश्वर महिम्नैवतदिच्छयैवेत्याहुः ||

ओं उल्लेखस्य मुखादेश्च प्रकाशो बहिरात्मना | 
इच्छातोभर्तुरध्यक्ष रूपोक्षादि भुवां यथा || ८७ || एवं हि 
सत्यान्तरत्वे या बाह्यतया स्थितिर्वा प्रकाशादिना | वोल्लेखादिना 
च | मुखदुःखादेः | मुख्यहं | दुःख्यहं वेत्यादिना च | सा 
च भर्तरात्मनच्छात एव | पश्यश्छ्यणुन्स्पृशन्जिघ्रन्नित्यादि 
नाना वृत्या | यथा क्षादि भुवां मध्यक्षरूपः | दृष्टो मया 
| श्रुतो वा | घ्रातो वा | आस्वादितो वा | स्पृष्टो वेत्यादिना च एवं 
यत्क्रियते स्वच्छयात्मा महेश्वरस्तत् क्रियत एव || ८७ || 
तस्मादेवमेव पूर्वोक्तं निगमयति ||

ओं तदैक्येन विनास्ति

४३ब्) संविदां लोकपद्धतिः | प्रकाशैक्यात्तदेकत्वंमातैकः स 
इति स्फुटम् || ८८ || तत् तस्माधतोः | अनुभवस्मरणादौ 
यद्धोधैक्यं | य एवानुभवः | तदेव हि स्मरणां | 
यश्चस्मरणं | तदेव च पुरस्तात् || इत्यनेन यो बोधोबोधाबोध 
गृहीता प्रमातेति स एक कथ्यते || स च सर्वत्रानुस्युत एव || तथा च 
जाग्रदादि विभेदेपि तदभिन्ने प्रसर्पति | निवर्तते निजान्नैव 
स्वरूपादुपलब्ध्यतः || इत्यादि स्पन्दे | तस्मात्प्रकाशैक्यात् | 
सर्वत्रैकत्वमेव सिद्धम् | दर्पणं नगरवत् || यतश्च तेन विनासे 
विदां ज्ञानानां लोकपद्धति व्यवहारः लोकपद्धति 
व्यापारोपगमोपि च नास्ये वेति निश्चयः || इत्येवं पूर्वोक्तं 
बोधलक्षणोक्यं पश्चात् सूचितं सावधानतयेति सिद्धम् || ८८ || 
तस्मादेवमेव सिद्धम् ||

ओं स एव विमृश्यत्वेन नियतेन महेश्वरः | विमर्श एव देवस्य 
शुद्धे ज्ञानक्रिये यतः || ८९ || स एव हि बोधोविमर्शशक्तिभाक् 
नियतं | महेश्वर इति कथ्यते महान्नैश्वर्यमय इति कथ्यते || 
यतश्च स्वभावमवभासस्य विमर्शं विद्वरत्यथा | 
प्रकाशोर्थो परक्तोपि स्फुटिकादिजडोपमः || एतदेव च तस्य 
विमर्शोनं नाम || एकोहं | बहुस्यामिति | स ऐक्षत बहुस्यां 
प्रजायेयेति || एवमहंभावनया विमर्शः || ततश्चाहं करोमि | 
अहं गच्छामि || अहं जानामीति यो विमर्शस्तच्छक्तिमान्नसौ 
जयति | ये नैव च विमर्शेन सृष्टि स्थिति 
प्रलयपिधानानुग्रहान्कर्त्तमकर्त्तमन्यथा कर्त्तं शक्त इति | 
तेन च स एव हि विमर्शोनाम तस्येवं तु तस्य परमेश्वरस्य 
शुद्धे स्वस्वभाववन्निर्मले ज्ञानक्रिय एव वयतोहेतोः || 
ज्ञानं च क्रिया च | त एव हि ज्ञानक्रिये | यतोपि विमर्शेन 
जानामीदं | करोमि चेदमिति च || जानात्येव || करोत्येव च || इत्येवं 
शुद्धस्वरूप एव प्रभो ज्ञानक्रिये शक्ती स्वात्मनो बहुधा 
सम्पादनार्थं स्वोपकरणे मते ||

४४अ) इति तदनेन सर्वोयं भावनाशिः || ज्ञातमिदं मया | 
घटोयमिति || ततश्च जलापहारणो क्रियामयं करोतीति जानाति च 
करोति च तत् तत् क्रियामात्रमपि || इत्येवं तस्यात्मनस्स्वस्वभाव 
सिद्धे ज्ञानक्रियाख्ये || त एव च स्वात्मन एव स्वतः सिद्धे | 
प्रत्यक्षतया | घटोयमिति ज्ञात्वा करोमीति च जानाति | वा करोमि च 
|| इत्येवं सर्वमिदं विश्वं ज्ञानक्रियामयमेवेति भावः || 
एवं चादौ कर्तरि ज्ञातरि स्वात्मन्यादि सिद्धे महेश्वरे || 
इत्यादिना | पश्चाश्च विमर्श एव देवस्य शुद्धे ज्ञानक्रिये यत 
इत्यन्तेन च ज्ञानक्रिया सम्पुटितत्वेन शास्त्रमिदं 
गुम्फितमितिभावः || अनेनैव च तात्पर्येणादावपि परमेश्वरे 
सिद्धे | कर्तरिज्ञातरिस्वात्मनीत्यादिना || पश्चाश्च प्रमात्रैक्यात् 
तदेकत्वं मातैकसतति स्फुटमित्यन्तेन च तस्मिन्नेव च सिद्धे 
शिवशक्ति तत्व द्वयमेकत्र सिद्धमिति भावः || शक्तिश्च 
शक्तिमांश्चैव पदार्थ द्वयमुच्यते | शक्तयोस्य जगत्कृत्स्नं 
शक्तिमांस्तु महेश्वर इत्यनेन शिवशक्ति 
द्वयमेवसिद्धमितिभावः || तदा वरणकमेववेदं सर्वमिति च 
तात्पर्यार्थः || अयमत्रभावः || स्वपदास्वशिरच्छायां 
यद्वल्लङ्घित्तमीत्यते | पादोत् देशेशिरो न स्यात् तथेयं बैन्दवी 
कला || इत्येवं स्वरहस्योद्घाटनं स्वरहस्येन विचार्य | रहस्यं 
रहस्योद्घाटनं च मनसैवभाव्यमिति भावः || शुभमस्तु 
सर्वजगतां || ८९ || आदितः ||


४४ब्) इति श्रीमद्भट्टारकानन्दनाथ रचितायां 
प्रत्यज्ञाकौमुद्यां दशममाह्निकं समाप्तिमगमत् || 



इत्येवं ज्ञानाधिकारः सम्पूर्णीकृतोयं विवृतिकौमुद्यां 
भट्टारकेणतरुवरचरणरजः 
प्रभाकरध्वस्ततमोमोहान्ध्यविलसश्चिदानन्द लहरीभरेण | 
शुभायास्तुतमाम् || 

ओं इत्थं ज्ञानाधिकारस्य यथा बुद्ध्यनुसारतः | 
भट्टारकानन्दनाथैर्कृता विवृत्तिरुत्तमा || १ || 

बालबोधनशीलाख्यामधुरा सरलाकृतिः | 
तत् तद् गुप्तार्थतिरमाग्राङ्कुशाकर्षणशालिनी || २ || 

इत्थमसंस्कृत दुर्वचनान्ध्योन्दूलनैक चतुराशुभसारा 
संस्कृताढ्यवचनैवृतभाराज्ञानवज्जनमनः | कृपारा || ३ || 

श्रीप्रबुद्धपरमामृतधाराह्य प्रबुद्धसरसीकृत क्षारा | 
सज्जनैस्तु स्ववचः कृतहारास्वप्रबुद्धकृतमोहनमारा || ४ || 

शक्तिपातचिदम्भोधिरसास्वादमनीषया | 
श्रीमद्भट्टारकेनापि कृतोयं विवृति श्रमः || ५ || 

एवं ज्ञानाधिकारोसौ ज्ञानशक्ति स्फुरद्वपुः | श्रीविद्यायाः 
कटाक्षेण भूवाद्विघ्नौघशान्तये संवत्सरे गुणमुन्यङ्किते 
तथा नभस्य कृष्णेपि चतुर्दशीति || थौ | मध्याह्नदिष्टेपि 
तथामघोदये ज्ञानाधिकारोयमगात् समाप्तिम् || एवं 
पूर्वावमारेण ज्ञानशक्तिः | परीक्षिता | अथा परनुमात्रेण 
क्रियाशक्तिः परीक्ष्यते शुभमस्तु सर्वजगतां 
परहितनिरताभवन्तु भूतगणाः || दोषाः प्रयान्तशान्तिं 
सर्वत्रसुखीभवन्तु लोकाः || शुभमस्तुसाधकानां ||

४५अ) ओं नमः श्रीविद्यापादुकाभ्यः || श्रीगुरुवरचरणेभ्यो 
नमः || 

ओं नमस्कृत्य परां विद्यां श्रीसम्भुं शङ्करं परं |
गुरुनाथं गणपतिं नुत्वा सर्वार्थ सिद्धिदम् || १ || 

ज्ञानाधि कारमालोड्य विविश्य च पुनः पुनः |
सम्पूर्णीकृत्य च ततः पूर्वशास्त्रविदागमैः || 

तस्मादङ्गङ्गि भावेन साहचार्याढतोन्यथा | 
क्रियाधिकारं प्रकटीक्रमो गुर्वाज्ञयावयं || ३ ||  

ज्ञाने सिद्धे तत्पुरस्तात् क्रियाप्यावश्यकीमता || 
जाते ज्ञान क्रिया तत्र सिद्धैवनियतिक्रमात् || ४ ||   

प्रोक्तोदानीं क्रियानामक्रियाज्ञानार्थ रूपिणी | 
तदिदानीं प्रवक्ष्यामः क्रियाधिकारसन्ततिम् || ५ || 

ओं अत एव यदप्युक्तं क्रियानैकस्य स क्रमा | 
एकेत्यादि प्रतिक्षिप्तं तदेकस्य समर्थनात् || ६ || 

यश्चैवमन्यमतादिभिः पूर्वोक्तं | एकस्य च परमेश्वरस्य 
सक्रमयाक्रियया कथं सम्बन्ध इत्यादिना पूर्वं | तच्च 
प्रत्युक्तमेव || दूरीकृतमिति भावः || 
पश्चादन्योन्यप्रश्नोत्तरतया चैकस्यैव बोधस्वरूप 
स्वात्मपरमेश्वरस्य समर्थनात् | इत्युक्तमेव || वक्ष्यते च || 
इत्थमनेनैकस्यानेकेन सम्बन्धः कथमिति यत्तन्न | अयुक्तेरिति 
सिद्धम् || नन्वेक एव महेश्वर इत्येत्थं सिद्धे | क्रियायाश्चानेक 
कालाकारविधानभङ्ग्या स्वरूप निष्पत्तेः 
कथमेकस्यसिद्धस्यानेकया सम्बन्ध इति तथापि स एव विरोधः 
पुनरप्यापतेत || इत्थं किमपि नायातम् || अत्रोच्यते || सद्येकस्मिन्नेव 
महेश्वरे सिद्धे | नापिकश्चिद्विरोधो नाम मूलस्थिता चैकत्वेन ||

४५ब्) नानानेकत्वविरोधाभावात् || यथावृक्षादयः | तत्र मूले 
सिद्धे वृक्षाढौ शाखादीनामनेकत्व विधानं सिद्धमेव || 
[अथ श्रीमालिनी विजयोत्तरे || या सा शक्तिर्जगद्धातुः कथिता 
समवायिनी | इच्छात्वं तस्य सा देवि * *? प्रतिपाद्यते | १ ||  

सैकापि सत्यनेकत्वं यथा गच्छति तच्छणु | एवमेतदिति ज्ञेयं 
नान्यथेति सुनिश्चितं | ज्ञानी? जगन्त्यत्र ज्ञानशक्तित्रि? गद्यते? | 
एवं भवद्विदं सर्वमिति कार्यो दुखी?यदा जाता तदैव तत्तद्वत् 
कुर्वन्त्यत्र किम्? मत् | एवं यथाद्विरूपैव पुनर्भेदैरनेकधा 
मतोजाधिवशाद्याति चिन्तामणिरिवेश्वरी | तत्र तावत् 
समायन्नामतृभावं विभिद्यते | द्विधा च नवधा भेदैः 
पंचाशत्वासमालिनी || इत्यादिना प्रकाशितयोमर्थः 
श्रीमन्मालिनी विजयोत्तरे ||]  जातश्च पूर्वं सिद्धान्ती कृतमेव || 
यथा वैयाकरणादौ || यथा चा लङ्कारशास्त्रादौरसभेदाः || 
अकारादीनां चाष्टादशभेदानि || इत्यादिनाचैकस्य बहवोभेदा 
यथा पूर्वं प्रतिपादिताः | तथा ब्रह्मणोपीत्यादिना प्रोक्तमेव 
पूर्वं तथैकस्यैव महेश्वरस्यानन्त क्रियाभेदमात्रेणापि 
योजनान्नदोष इत्यर्थः एतश्च पूर्वं संस्कर्ता इत्यादिना 
प्रतिपादितमेव पश्चान्निश्चयेनैकस्यैव बोधाबोध स्वभावस्य 
समर्थनान् तदेक एवासौ नानाशक्ति चक्रं भजन्ने एवाहमित्यत 
इदन्तास्पदारोह समर्थनात् || इत्यनेन चाक्रमोसौ क्रमप्राप्तं 
शक्तिद्वयं ज्ञानक्रियाख्यं भजत इति भावः || १ || ननु 
चाक्रम स्वभावे परमेश्वरे भगवति कथं स क्रमत्वविरुद्ध 
संयोग इति || परस्परा व्याप्ति हेतु प्रसङ्गात् || अग्निनासिञ्चेदितिवत् || 
तद्यदुक्तं || अक्रमस्य स क्रमत्व संयोगादिद्यादिना || इत्याह ||

ओं स क्रमत्वं च लौकिक्याः क्रियायाः कालशक्तितः || घट तेन तु 
शाश्वत्यः प्राभव्यः स्यात् प्रभोरिव || २ || 

तत्र यदा प्रभुः स्पन्दनमात्रेणोन्मेषदमया 
विश्वमुत्पादयित्तुमुत्सहते | तदादावेव ज्ञानक्रियात्मकं शक्ति 
यगलं परस्परैक स्वभावमपि भिन्नाकारतया भासयति | 
तदास्य प्रभोर्माया संपर्काद विद्याख्ययानियत्या च 
यज्ज्ञानक्रियात्मकं शक्तियुगलं तन्नियति पूर्वकतया 
स्थूलमित्युच्यते || तस्यैव च स क्रमत्वमिति कथ्यते | अत एव चोक्तं || 
सक्रमत्वं नाम लौकिक्या नियति शक्त्या वृतायाः क्रियायाः 
कालशक्तिसंयोगेन घटते || आसीत् || स्यात् | वर्तते वा | 
इत्यादिकालाकारेण || न च तच्छाश्वद्यानित्यायाः प्राभव्याः | 
प्रभोरियं प्राभवी || तस्याः || सूक्ष्मायाः | अहन्नामयय इति | 
प्रभोरिव यथा न देशकालाकारादि स क्रमस्तथा || ३ ||

४६अ) इदानीं क्रिया या अङ्गाङ्गिभावेन कालादीन्निरूपयति 
क्रियाधिकारप्रस्तावात् || 

ओं कालः सूर्यादि साञ्चारस्तत् तत् पुष्पादिजन्म वा | 
शीतोष्ण वाथ तल्लक्ष्यः क्रम एव स तत्वतः || ३ || 

तत्र ये नियति शक्तिपरिनिष्ठिताः सूर्याचन्द्र | सहकारमल्लिका 
कुटजादि | शीतोष्णादि परभ्यतमदविलासादिय इत्यादिना यः 
कालः परिसमाप्यते | दिने सूर्यः | रात्रो च चन्द्रमा | 
पद्मात्याषाढश्रावणादौ || मल्लिकादीनि श्रावणे | कुटजानि 
ज्येष्ठे | परभ्यतमदविलासानि | वसन्तादौ || शैत्यं चोदगयने | 

औष्ण्यं च दक्षिणायने च || इत्येवं यः क्रमस्स काल इति कथ्यते || 
सैव च क्रिया शक्तिरिति चोच्यते || ३ || 

इदानीं कालादीनां क्रमोनिरूप्यते || 

ओं क्रमोभेदाश्रयोभे चोप्याभाससदसत्वतः | 
आभाससदसत्वे तु चित्ताभासकृतः प्रभोः || ४ || 

घटः | पटः | नीलं | पीतं च | इत्यादिना च यो भेदोभेदाश्रयः 
| स क्रम इति कथ्यते || स भेदश्चाभास सदसत्वतः || इह भूतले 
घटोस्ति | इह च नास्तीति | एवं यदा भाससदसत्वं | स एव हि 
भेदोनाम || आभाससदसत्वे च प्रभोन्महेश्वरस्येच्छामात्र 
कृत एव || नान्यथेति सिद्धम् || ४ || 

तश्चित्राभासत्वमेव दर्शयति || 

ओं मूर्तिवैचित्र्यतो देशक्रसमाभासयत्यसौ | 
क्रियावैचित्र्यनिर्भासात् कालक्रममपीश्वरः || ५ || 

पदार्थस्य स्वरूपं मूर्तिः | तद्वैचित्र्येण यः देश क्रमः | एतत् 
गृहं | एतत् प्राङ्गनं | इयं च विपणिः | एतदुत्यानं | 
एतश्चारण्यां इत्यादिनादेशक्रममाभासयति || तथा क्रिया 
वैचित्र्येण च कालक्रममाभासयति | तत् तन्मूर्तौ वा देशे च यः 
क्रमः सा क्रियेत्युच्यते || तत्वे चित्र्येण च कालक्रममप्याभासयति 
|| कृत्ऽम् मया करोम्यहं |

४६ब्) करिष्यामि चाहमित्यादिना च 
कालक्रममपिश्वेनाभासयत्यसौ || इत्येवं 
क्रियाशक्तिनिरूपणमेव || ५ || 

एवं सर्वत्रयः क्रमाभासन क्रियात्मकः स च काल वशग एवेति 
दर्शयन्नाह || 

ओं सर्वत्राभासभेदोपि भवेत् कालक्रमाकरः विच्छिन्नभासः 
शून्यादेर्मातुर्भातस्यनो सकृत् || यश्च सर्वत्रभासभेदस्स च 
पूर्वोक्तः कालक्रमवशग इत्यर्थः || परंतु 
शून्यादेर्विच्छिन्नभासः || देहे बुद्धौ | अथ प्राणे | कल्पितेनभसि 
च प्रमातृत्वेनाहमिति विमर्शोन्य विपोरुनात् | विकल्प एवेत्यादिना 
पूर्वमेव यच्छून्या भासादि | तस्यैव चा भासभेदः || 
नान्यस्य च प्रमातुर्भातस्य सकृत् || अविच्छिन्नबोधात्मकस्य 
स्वात्मन इत्यर्थः || तस्य च तत् स्पर्शाभावादम्भोजदलवदप्सु || ६ 
|| तस्मादेवमेवाह ||

ओं देश क्रमोपि भावेषु भान्ति मातुर्मितात्मनः |
स्वात्मैव स्वात्मना पूर्णाभावाभान्त्यसि तस्य तु || ७ || 

मितात्मनस्तस्यैव शून्यादेः प्रामातुर्देशक्रमादिभासते || 
स्वात्मना पूर्णाहन्ता चमत्कारमयाः पूर्णाश्च 
भावाभान्त्यमितस्य | अपरिमित स्वस्वभावस्य | प्रमशिवस्य 
स्वात्मन इति भावः || ७ || 

एतत् क्रमेण च यत्प्रतिज्ञातं | तद्दृढयतुं निगमयति || 

ओं किन्तु निर्माणशक्तिः साध्येवं विदुष ईशितुः  
परमेश्वरेच्छयैव तथा विज्ञान विज्ञेय भेदो यदवभासते || ८ 
|| 

यदेवं करोतीत्यादि कृत्यं किंचित् तत् सर्वं परमेश्वरेच्छयैव | 
तथा च विज्ञान विज्ञेयादि च यत्तदपि तदिच्छैव तं 
विनातृणमपि कुष्णी कर्तुमसमर्थः कश्चित् परं तु तदिच्छवैव || 
यद्भ्वति || तद्भवत्येव | यन्नतन्नेति भावः || ८ || 


इति श्रीमद्भट्टारकानन्दनाथकृतायां 
प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां क्रियाधिकारे प्रथममाह्निकम् ||


४७अ) इदानीनीं क्रियावदन्येपि सम्बन्धादय एकानेक विषया अपि 
सत्या एव | दृष्टविषयोपयोग्यादृढाः स्थिरा इत्यर्थः || 
सर्वदोपयोगिनामेषामर्थ वत्वेनापरिहरणीयत्वात् || तदेतेपि सत्या 
अन्यचेद्विचन्द्रादयं सत्या इत्यर्थः || इत्येवं सूचयन्नाह च ||

ओं क्रिया सामान्य सम्बन्ध द्रव्यदिक्काल बुद्धयः | 
सत्याःस्थैर्योपयोगाभ्यामेकारोकाश्रयामताः || ९ || 

एते सर्वेसामान्यादयः कार्योपयोगिनोमताः || अतश्च सत्याश्चते || 
परं तु | एकानेकाश्रया मता इति भावः || तथा हि || चैत्रो व्रजति | 
तण्डुला विक्लिद्यन्ते एधाज्वलन्ति | इत्यत्रैकानेक 
रूपश्चैत्रादिभावः || तत्र तत् तद्देशकालाकारभिन्नोशौ चित्रादि 
रूपश्चैत्रोनेक स्वभावोपि | अयं चैत्र इत्येक रूपतामपरित्यजन् 
भासते | स एवानेक रूपोर्थः क्रियेति || तथैव च प्रतिभासात् 
परमार्थिकी || सत्या तत्रैकाश्रवश्चैत्रः || अनेकाश्रयाणि च 
तण्डुलादीनि || वा द्विचन्द्रादितानि च 
स्थैर्योपयोगाभ्यामेकानेकाश्रयाणिमतानि || इत्यनेनापि 
क्रियापचनादि साध्यत एव || इति क्रियोपयोगार्थमेतद्युक्त 
मुक्तमित्यर्थः || ९ || 

इत्थं क्रियानन्तरं सामान्यं कथयति || 

ओं तत्रैकमान्तरं तत्वं तदेवेन्द्रियवेद्यताम् 
संप्राप्यानेकतां याति देशकालस्वभावतः || १० || 

एकमेवान्तरं तत्वं नामजडुबोधरूपं | तत् तदिन्द्रियवेद्यता | 
घटोयमित्यादि वृत्यासंप्राप्य | अनेकतां भजत एव || तत् तदनु 
वृत्त एव भवति || देशकालादि स्वभावानुवृत्तेः || १० ||


४७ब्) इत्येवं बाह्याभ्यन्तरस्थूल सूक्ष्मनिर्विकल्प स 
विकल्पादिकर्मादिकल्पनामन एव करोतीति वदति क्रमप्राप्तेश्च ||

ओं तद्द्वयालम्बना एतामनोनुव्यवसायिसत् | 
करोतिमातृव्यापारमयीः कर्मादिकल्पनाः || ११ || 
एवं सतिमन अन्तःकरणरूपो बाह्यान्तश्चरणशीलः 
प्रमातृव्यापारमयीः कर्मादिकल्पनाः करोति || सर्वत्र 
क्रियादावनुव्यवसायिसत् बाह्याव्यन्तरका *? चयति || 
इत्यादिनिवृत्तं सकृ?मिति || ११ ||

इदानीं सम्बन्धमपि व्यनक्ति क्रमप्राप्तं | 

ओं स्वात्मनिष्ठाविविक्ताभाभावा एक प्रमातरि || 
अन्योन्यान्वय रूपैक्य युजः सम्बन्धधीपदम् || १२ || 

सामान्यं प्रदर्श्य सम्बन्धं दर्शयन्नाह || घटादयो हि 
भावाविश्ववैचित्र्यचित्रिताः स्वात्मांशनिष्ठा एव || घटो हि 
घट एव || नीलमिदमिति नीलमेव || पीतमिदं इति च पीतमेव || 
रक्तमिदमिति च रक्तमेव | न च पीतं नीलं | वा रक्तं || वा न 
सितं | नीलं वा रक्तमित्यादिना घटादयोभावास्स्वात्मनिष्ठाः 
स्वात्माशनिष्ठा एव | पूर्वोक्तत्वात् || तथा विविक्ताभाः | 
घटोयं पटोयमित्यादिना स्फुटावभासमानाः | तेपि 
चैकप्रमातरि स्वात्मनि बोधात्मकेन्योन्यान्वय रूपस्य वदैक्यं 
तद्भाजोभजनशीलाः बोधस्तु जानाति च करोति चेत्यादि युक्त्या 
यदेवेतज्जानाति | वा करोति चैक परमार्थ रूपस्सन् | तत्रयोयं 
ज्ञानज्ञेयसम्बन्धस्स एवान्योन्यान्वयः ||

४८अ) ज्ञानस्य हि  ज्ञेये नैक्यपोपत्तेः || ज्ञेयस्य वा ज्ञानेनेति || 
तथा हि || ज्ञातोयं मया घट इति || इत्येवमेक प्रमातरि 
ज्ञानविषयेहमिति स्वरूपे या विश्रान्तिस्सैव च सम्बन्धः 
परस्परमिति कथ्यते न चान्यत् || अथ च दे || व || द || *? || *? || गां || 
आ || न || य || इत्यनेन प्रहरे || प्रहरे || असहोश्चारिता 
निगामानयेद्यादीनि पदानि न वाक्यम् || सान्निध्याभावात् || 
इत्यनेन सान्निध्याभावे योग्यता भावात् तदभावे 
लोकव्यवहारानुत्पत्तेस्ततश्च सर्वं जगदन्धतमसप्रख्यमिति न 
किंचिदवशिष्यते || तत एव च || देवदत्तगामानय || इत्यनेन | भो 
देवदत्त | त्वं | गामानय || इति सान्निध्येन च योगितया | योग्यतोत् 
पत्तेस्सम्भवाश्च सर्वत्रेति सिद्धोयं लोकव्यवहार हेतुः 
सम्बन्ध इति || १२ || 

इदानीं क्रमप्राप्तं सामान्यं दर्शयति || 

ओं जातिद्रव्यावभासानां बहिरप्येकरूपतां 
व्यक्त्यैकदेशभेदं चाप्यालम्बन्ते विकल्पनाः || १३ || 

यथा गो व्यावृत्तित्वं गोत्वं || इत्थगोत्व सामान्ये सिद्धे | तत्र च 
गोत्वमिदं || इत्यनेनाबाल्यवृद्धान्तं सर्वं गोत्वमिति कथ्यते || 
अथ चानेन शुक्लादि कृष्णान्तं सर्ववर्णमयं गोत्वमिति च 
कथ्यते || इत्यनेनैक रूपत्वं || अथ च व्यक्तिद्वारा शूक्लागौः | 
वृद्धागौः || कृष्णागौः || इत्यनेन व्यक्तिभेदेनापि 
स्वात्मांशपरिनिष्ठितेरेक भेदं च विकल्पना आलम्ब इत्येवं 
क्रियाशक्ति प्रसरश्चैतदङ्गाङ्गि भावेन || १३ || न्ते ||

ओं क्रियाविमर्शविषयः कारण्यानां समन्वयः || 
अवध्यवधिसद्भावान्वया लम्बादिगादिधीः || १४ ||

तत्र विमर्शविषयः क्रियेत्युच्यते | करोम्यहं हतं वा मयेति 
विमर्शः क्रियेति || अथवा कारकानां तण्डुलादीनां समन्वयः 
| पचनक्रियेत्युच्यते || अथ च इयत्परिमितं स्तं?ननमाश्रिद्य 
घटोयं तिष्ठतीति | इत्यनेनयः सम्बन्धस्म एवा लम्बनं 
यस्यास्मा च दिगादिधीः | इयत्परिमिता हि पूर्वादिक् इतादिना || 
इत्यनेन विमर्शविष्यः | कारकानां समन्वयः क्रियेत्ति | पचन 
क्रियावत्तण्डुलादिना || अथवा 
वध्यवध्यसद्भावान्वयादिगादीधीश्चतिभावः || १४ || 
एवमेकानेक रूपैरेव क्रियादिभिः प्रमातुर्यः क्रियासंवादो 
व्यवहार तवा | सचन भ्रम इति ब्रान्तिं भिन्दन्नाह || 

ओं एवमेवार्थ सिद्धिः स्यान्मातुरर्थ क्रियार्थिनः | 
भेदाभेदवतार्थेन तेन न भ्रान्तिरिदृशी || १५ || 

एवमेवार्थ क्रियार्थिनः प्रमातुरेव | घठ महंजानामीति | 
ज्ञातासन् | तत् सिद्धिरस्ये वेति हि *? टोयमर्तह्ः || सर्वत्रानु स्यूत 
एवासौ स्वस्वभावात्मा बोधाबोधसरूपः | अहं जानामीति | 
पश्यामि | शृणोमि | इत्यादि विन्दन्नपि ज्ञाता | कर्तेत्युच्यत एव || 
तसमदर्थ क्रियार्थिनः प्रयोजनसिद्धिस्तात्कालिकी | 
भेदाभेदमयेनार्थेन | घटादभिन्नेन | अन्येभ्यथ्च?भिन्नेन 
घटादिना | तस्मादेवं न भ्रान्तिरिति भावः || १५ || 

इति श्री मद्भट्टारकानन्दनाथरचितायां प्रत्यभिज्ञा 
कौमुद्यां क्रियाधिकारद्वितीयमाह्निकम् || 
तस्मत्क्रियासम्बन्धादि बुद्धयो न भ्रान्ति स्वभावा इति सिद्धम् ||

४९अ) एवं क्रिया सामान्यसम्बन्धादिनाया प्रमितिः सा च न 
भ्रान्तिरिति साप्रमैव दृढयति || द्वाभ्यां || 

ओं इदमेतादृगित्येवं यद्वशाद्व्यवतिष्ठते | वस्तु प्रमाणं तत् 
सोपि स्वाभासोभिरवोदयः || सोनतस्तथा विमर्शात्मा 
देशकालाद्य भेदिनि | एकाभिदानविषये मितिरस्तुन्यबाधिता || १७ ||

इदं घटादि स्यात् | एतादृ *?रिमितं | इतेतद्य स्वपादस्ति भाति च | 
तद्वस्तु आप्तमाणं तत् अयमिदमेतादगिति प्रत्यक्षेण दर्शनात् || 
इत्यनेन च सोम्या भासोभिनवोदय इति | चेदसं उत्थितस्तरङ्ग इव 
चिद्घनः स एवचान्तर्विमर्शात्मा विमर्शस्वभावः | 
स्वभावमवभासस्य विमर्शं विद्धरन्यथेति पूर्वमुक्तत्वात् | 
तत्तत्र चैकाभिधाने घटोयमित्यादौ साप्रकाशात्मामितिः 
प्रमितिः | घटादौ वस्तुन्या वाधित विषयेति सर्वसरवस्यम् || तथा 
च || स्पन्दे || जाग्रदादि विभेदेपि तदभिन्ने प्रसरयतिति वर्तते 
निजान्नैव स्वभावादुपलब्ध्यत इत्यादिनोपलब्धात्मा 
सर्वत्रानुस्युत एवेत्यर्थः || १८ || 

एवं तत्र प्रमासायथाबाह्यावेदककरणादि नानाद्वेन 
नानाद्वमेव च सा भजत एव || न च तस्य वेदकस्य तत्त्वतो भेद 
इत्याह द्वाभ्यां || 

ओं यथा न चि यथार्थिन्यं यथा व्युत्पत्ति भिद्यते | आभासोप्यर्थ 
एकस्मिन्ननुसन्धानसाधिते ||

ओं दीन्*?व्यत्तोव्य? पुरुषधूम चन्द्रलतादिभिः | यथा 
वभासाभिद्यन्ते देशकालविभेदिनः || १९ || 

यत्र रुचिस्तत्र च विधिरित्यनेन यथारुचि | वायथार्थित्वं | वायथा 
व्युत्पत्ति नानात्वेन चाभासा एकत्वेनाप्यनेकस्थित्या भासन्ते || 
तदनेकत्वमेव हि दर्शयति || यथा सायं 
सन्ध्यारिगीलाभ्रमण्डल

४९ब्) प्रकाशित रक्तनीलपीतादि नानावैचित्र्येण | 
हस्तिरथश्वसदातिगौ रथवाहा स्ववाहखङ्ग चर्मधरादि 
नाना वैचित्र्येण चाभासभेदाभान्ति कारणाक्षि सान्द्यादि 
राहित्ये नैव च || तथा च भोजनेका सर्वत्र प्रसिद्धैका च | तत्र 
यथा रुचि यथार्थित्वं | यथा व्युत्पत्या च | रुचिराभासभेद 
एकस्मिन्नेव च भोजनार्थे | भिद्यते नाना त्वेन | तद्यथा | 
कश्चिद्भूञ्जति | अन्न कश्चि खेचर्यादि कश्चिदपूपादिकं | 
कश्चिद्मांसादि? | कश्चिच्चशाकादि || कश्चित्केनापि प्रकारेण | 
कश्चित्केनापि प्रकारेणापरथा 
इत्येवमेकस्मिन्नर्थेनुसन्धानसाधिते | आभासभेदाभिद्यन्त एव | 
अथ च | पूर्वोक्ता भ्रमण्डलदत्ताग्निनादीर्घवत्तरू?ध्व | 
पुरुषाकृति | धूमचन्द्रलतादि विशेषैनाभासभेदाभिद्यते एव | 
१९ || 

अथान्यथापि वणायति || 

ओं तथैव सर्घटद्रव्यकाञ्चनोज्ज्वलतादयः | 
आभासभेदाभिन्नार्थ कारिणस्ते पदं ध्वनेः || २० ||

तथा च घटदुव्योनामकेनापि जलानयंनार्थं | केनापि न 
यनार्थं च केनापि नदीपान प्रतरणार्थं च केनापि कस्यापि 
घटाभावात्तदर्थं च | केनापि मलापहरणार्थं च | तथा च 
काञ्चनमपि | केनापि कटकार्थं | वाक्तण्डलार्थं | केनापि 
मुद्रिकार्थं | केनापि परार्थमित्यादिना | 
एवमुज्ज्वलनीलपीतादयः | कस्यापि वस्त्रार्थं | 
कस्याप्यन्यदर्थमित्येवमादय आभासभेदाभिन्नार्थकारिणो 
मताः | परंतु ध्वनेः शब्दव्यापारस्य पदं शूनं | तेनै च 
तत्प्रवृत्तेरिति भावः परंतु तेषामाभासभेदान्नियतार्थक्रिया 
|| इति वदति || स्वयेन ||

५०अ) ओं आभास भेदा स्वस्थानां नियतार्थ क्रियापुनः | 
सामानाधिकरिण्येन प्रतिभासादभेदिनाम् ||

ओं मृथस्दीपप्रकाशानां स्रोतमांसागरे यथा | 
अविरुद्धावभासानामेककार्या तथैक्यधीः || २२ ||

अयं घटः | अयं पटः | इदं नीलं | इदं च मीतं || इत्यादि 
नानात्वेन यदेतद्विश्वमाभाति च | तन्नियतार्थ क्रियामात्रमेव | 
नियतार्थ क्रियामात्रमेव हि प्रयोजनं विधेरवन्ध्ये स्फतयेति 
स्थितम् || यदा च सर्व मेतदभिधेयं प्रमेयताधि रूढं, 
पृथग् भूतमनुभवयथाधि रूढमनुभविन्दतान्तत्मग्रं 
चिन्मयमेव स्वप्नकाशैक वपुषं सामानाधिकारिण्येन स्थित 
सदभेदिनं नियतार्थ क्रियामात्रभग्नवृत्तमपि सर्वस्यास्य 
चिन्मयत्वेन स्फुरणात् || तदेव च दर्शयति || यथा दीपादि 
प्रकाशानां | प्रकाशान्तवर्ति 
प्रकाशान्तरितप्रकाशसंचयानां यथैक्यधीः ऐक्यधियैव हि 
प्रकाशानां दीप इति संङ्ख्यया परिनिष्ठित घटादि नाना 
वैचित्र्यात् भिन्नानां च तेषां तथा त्वावगमा भावात् | एवं 
च मागते समुद्रादौ स्रोतसां च | एवं च 
तेषामविरुद्धावभासानामेकाधीः | दीपोयमिति | 
प्रकाशकस्सर्वत्र || सागरोयमिति वा | स्रोतसामैक्यधी विषायाश्च  
|| अत्रायं भावः | आभासेन भेदविशेषधियानियतार्थ 
क्रियासामानाधिकारिण्येन चाभेद विशेषधियानियतार्थ क्रियेति 
हि स्थितम् || २२ ||

५०ब्) ननु तत्स्थितमेव दृढतया बौधमतेन यदात्मनिरमनं | 
यश्च वस्थनां नियतार्थ क्रिया स्वाभाविका सा च भवत्येवा 
वश्यकतया तत्किंचिदात्मा परमेश्वरो नामयोनुभविता | इति हि 
स्थितं || इत्याह | 

ओं तत्राविशिष्ठे वह्न्यादौ कार्यकारणतो ध्यताता | तत्तश्च 
दार्थताद्यात्मा प्रमाणादेकतो मतः || २३ || 

यत्र धुमस्तत्राग्निर्यथा महानसः | पर्वतोयं वह्निमान् 
धूमवत्वात् || इत्येवमविशिष्ठे वह्न्यादौ गन्धवती वा पृथ्वी | 
यत्र यत्र गन्धवत्त्वं | तत्र तत्र पृथ्वीत्वं || वाशीत स्पर्शवत्य 
आपः || इत्यादौ च कार्यकारण भावः | तथोष्णतादि च | पुरुश्च 
तत्त्तच्छब्दार्थयो द्वर्थमं वा | एकतः प्रमाणा देव 
स्वात्मनः प्रकाशस्वरूपादभिमतः | तेन विनासिद्धेरिति हि 
स्थितम् || जानाम्यहं, करोम्यहं गच्छाम्यहं | 
सुपाम्यहमित्याना कर्तृत्व प्रवृत्तेः || तत्सर्वमेवस्वात्मनो 
वश्यमिति कारण कार्ययोस्संगतेरिति भावः | तस्मादेकत एव 
प्रमाणादिति हि प्रोक्तमिति || २३ || 

अत एव चाह ||

ओं मातुर्देशादिकाध्यकान्तर भिन्ने स्वलक्षणे तात्कालिकी प्रवृत्तिः 
स्यादर्थिनोप्यनुमानतः || २४ || 

तत्र मातुः प्रमातु स्वात्मनः | स्वलक्षणे स्वलक्षणा 
भासविषयेपि ज्ञाने तात्कालिकी प्रवृत्तिः स्वाभाविकसम्बन्ध 
संबद्धविषयत्वात् || एवं चानुमानतोपि || नह्यनुमानं नाम 
किंचित्प्रतिप्रमातृतया भवितुमर्हतीति सिद्धम् || 

५१अ) नापि च स्वलक्षणादौ प्रमाता स्वात्मनापि प्रकाशको भवितु 
मर्हतीति च || तत्स्थितोयं सर्वत्र प्रमातृ रूपोयमात्मानुभवितेति 
चालं || २४ || 

इदानीमनेकप्रमा स्थित्यानेकानुभवत्वसिद्धावमितस्यैवानि 
वारितमेकप्रमातृत्वमिति दर्शयति ||

ओं दूरान्तिकतयार्थानां परोक्षाध्यकतात्मना | बाह्यान्तर 
तयार्थानां व्यञ्जकस्यान्यथापिवा ||

ओं भिनावभास च्छायायामपि मुखावभासतः | एक 
प्रत्यवमर्शाख्यादेकत्वमनिवारितम् कुत्रचिद्दूरेण | 
वियतिमतत्त्री | कुत्राप्यन्ति केन च लोचनस्थाञ्जनवत् || परोक्षत्वं 
नाम || वेदान्ति मतान्तर्भावि ब्रह्मवत् || अपरोक्षत्वं च | 
घटोयमित्यादिवत् || वाध्य च शोषादि पीडा | आभ्यन्तरीमानमि 
पीडा च || तथा व्यञ्जकस्य च लोचनादेरनत्व बधिरत्वादेः || 
एवमनेन भिन्नावभासच्छायामपि स्वात्मन एवानुभवितुः 
प्रमातुरेकत्वमनिवारितमिति संबन्धः || 

तथा च | दर्पण बिम्बेषद्वन्नगरग्रामादि चित्रमविभागि | 
भातिविभागेनैव च परस्परं दर्पणादपि चेति || तस्मादेवमेव || 

ओं अर्थक्रियापि सहजानार्थानामीस्वरेच्छया नियता 
साहितेनास्यना क्रियातोन्यथा भवेत् घटामानय घटं नय | 
इत्याद्यर्थ क्रिया सहजान घटादेः | अपि तु 
यद्यनुभवितायच्छेत्तत्मासिद्धा न तु स्वत इति परमेश्वर एव 
सर्वत्र हेतुरिति सिद्धोयमुपदेशः 
तस्मान्नघटभङ्गदिनान्यथाभवत् || २९ || 

५१ब्) ननु पदे तत्प्रोक्तं || आभासभेदाद् वस्थानां नियतार्थ 
क्रिया || तत्कथं || शुक्त्यादौ प्रत्यक्षतया भातरजतादि 
निवृत्तेरित्याह || 

ओं रजतैक्यविमर्शेपि शुक्तौन रजत स्थितिः | उपाधि 
देशासंवादाद् द्विचन्द्रेपि नभोन्यथा || अत्रायं भावः | यथा 
घटस्य प्रवृत्ति निवृत्ति योग्यावस्थिति न च तथा शुक्ते रजतादि स्थितौ 
|| तत्र भ्रान्त्या रज्ज्वां सर्पवत् वाकाचादौ जलादिवत् || भ्रमेस्तु 
भ्रमादेव || न स्थितिरनुभवयोग्या || अन्यत्र च योग्या || इति स्थितोयं 
लोकव्यवहारः || शुक्ताविदंरजतमिति भ्रान्तिः | तदनु भवे जाते 
पश्चान्नरजतमिति बुद्धिः || यथा हि घटोयमिति 
बुद्धिस्त्रिकालान्तर्वर्तिनी तत्र चाव्यभिचारयुक्ता इयं च भ्रान्ति 
स्वभावा शौक्लादि गुणकृतमनो भ्रमानप्रमाणमिति तद्विदः || 
तश्चोपाधि देशसम्बन्धात् || यथा द्विचन्द्रेपि नभः स्थूलं || इति 
सर्वदातमेव || २३ ||

एवं परमेश्वरा यत्ता सर्वैव सृष्टिः प्रमातृप्रमाण 
प्रमेयादि चित्रा || इति दर्शयन्नाह || 

ओं गुणैः शब्दादिभिर्भेदो जात्यादिभिरभिन्नता 
भावानामित्थमेकत्र प्रमातर्युपपद्यते || 

घटजातेः सर्वत्रा विशेषात् || शब्दादिभिश्च विशेषात् || अतो 
विशेषाविशेषाद्भावानामित्थमेकत्र प्रमातदुपपद्यते 
परस्परं भेदा भेदा विरोध इति भावः || २३ ||

५२अ) इदानीं श्रीमच्छास्त्रादौ कर्तरि ज्ञातरि स्वात्मन्यादि सिद्ध 
इत्यादिना श्लोकद्वयेन यदात्मनः परमेश्वरस्य प्रमाणाद्य 
प्रवृत्तेः सर्वविश्वसाक्षी सर्वोत्तिर्णः सर्वप्रकाशात्मा 
बोधाबोधस्वभावो विमर्शात्मकचित्तवृत्तिः स्वात्मा परमेश्वर 
इति यत्प्रोक्तं तदिदानीमपि सिद्धि कृत्यैवमेवसंपुटीकरणाय 
पुनरप्येवमेव दर्शयन्नाह ||

ओं विश्ववैचित्र्यचित्रस्य समभित्ति तलोपमे | विरुद्धाभावसंस्पर्शे 
परमार्थसंतीश्वरे || प्रमातरि पुराणे तु सर्वदाभातविग्रहे | 
किं प्रमाणं नवाभासः सर्वप्रमिति भागिनि || अप्रवर्त्तित 
पूर्वोत्रकेवलं मूर्भतावशात् | 
शक्तिप्रकाशेनशादिव्यवहारः प्रवर्त्यते || २३ || अत्रायं भावः 
|| यथायं स्वात्मा सर्वप्रकाशात्मा न चास्य तथा प्रकाशकः 
कश्चित् || प्रकाशस्यान्यप्रकाशात्मकात्मकानुपत्तेः || अनवस्थादि 
दोषप्रसङ्गपातात् || तस्मात् सर्वप्रमितिभागिनि किं प्रमाणं 
नामानुमानादि नवाभासविशेषः | किमपि न हेतुतयेति स्वात्मन 
एवानेन मुखमालिन्य स्फारकलङ्कः || न च तत्र किमपि लेशतोपि 
विकारेण शक्यविकारे इति || तस्मिंश्च विश्ववैचित्र्य चित्त्रस्य 
भित्तितलोपमे | आधारे || परस्पर विरुद्धानामभावसंस्पर्शे च | 
तथा च परमार्थसति | तथा चैश्वर्यादि गुणगणयुक्ते | प्रमातरि 
| तथादि शिद्धत्वेन पुराणे च || सर्वदा चाभातं विग्रहे च | न 
वा भासो विश्ववैचित्र्यव्यवहार हेत्वर्थं | 

५२ब्) यत्र पूमस्तत्राग्निरित्यनुमानाख्यया प्रसिद्धः किं तत्र 
साधयेदित्यहोलोकनैपुण्यमिति || यश्च सर्वप्रमातास्या देव किं 
तस्यान्यः प्रमातादिकस्तत्स्थितावदृष्ठेरिति स्थितं || ननु तत्र 
भवद्भिर्यत् प्रत्यभिज्ञाख्यं शास्त्रं तत्प्रमाण स्थित्या 
परिणतं | आगमप्रमाणाख्यं  प्रतीपमाभिमुख्येन 
ज्ञानं प्रत्यभिज्ञानं 
प्रत्यभिज्ञाख्यशास्त्रपाधेनाभिमुख्येन ज्ञानं भवत्येव || 
इति तदप्यसत् || तत्राप्राप्तेः || इत्याह || पूर्वमपि प्रोक्तं | इदानीमपि 
वदति || यदेतज्ज्ञानक्रियात्मकं शक्तिद्वयं वर्तते | तदेव 
तद्धर्म सहचरिणं | तेनैव चेदं भावो पमन्नस्य विश्वस्य 
व्यवहृति योगात् | तस्मात् तद् दर्शनेन तद्दृष्टेरिति त 
एवदर्शयन्नाचार्यः प्रत्यभिज्ञाख्यं शास्त्रार्थं दर्शयति | 
तस्मिन् ज्ञाते तज्ज्ञानावगतिश्चेति सिद्धं || तथा च | शक्त्या 
विष्करणेनेयं प्रत्यभिज्ञो पदश्यते || पश्चाश्च 
शक्तिप्रकाशेनेशादिव्यवहारः प्रवर्त्यत इति च तस्माश्च | 
अप्रवर्तितपूर्वोत्र केवलं मूढता वशात् | शक्तिप्रकाशे नेशादि 
व्यवहारः प्रवर्त्यते || केवलं मूढभावा देव | पूर्वं न 
प्रवर्तितः | ज्ञानक्रियाशक्तिद्वयप्रकाशेनत्वेशादि व्यवहारः 
प्रवर्त्यते || इति स्थितं मलं चाति विस्तरेण | 
प्रकृतसमाप्तेरत्यवाच्यवाचकाद्य योगात् || तस्माद्यतो वा 
चोनिवर्तन्त अप्राप्यमनगा सह | आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न 
विभ्येति कुतश्चनेति श्रूयतयोपि || अतीतः पन्थानं 
तवरामहिमावात्मान सयोरतद्व्यावृत्यायं 

५३अ) चकितमभिधत्ते श्रतिरपि | सकस्यस्तोतव्यः कतिविधगुणः कस्य 
विषयः पदेत्वन्वाधीनेपततिनमनः कस्य नवच इत्यादितम् || २३ || 

इति श्रीमत्मपर्त्यभिज्ञा कौमुद्यां भट्टारकाकृतायां 
क्रियाधिकारे तत्फलप्रमेयादि निरूपणं तृतीयमाह्निकं 
समाप्तिमगमत् || आदितः || १२० ||

इदानीं परमेश्वर एव कर्ता ज्ञाता स्वात्मा 
परिपूर्णसश्चिदानन्द लक्षणो नान्य इति स्थिरी कृत्य पुनरपि 
तत्कर्तृत्वमेव प्रतिपादयति || 

ओं एष चारन्त शक्तित्वादेवमाभासयद्यमून् | 
भावानिच्छावशादेषाक्रियातिर्मान्दताम्यसौ || एष 
परमेश्वरः | भावान् घटादीन् | अनन्त कर्तृत्वादि शक्ति 
चक्रसाहचारित्व भावेनाभासयति || स्वस्मत 
आन्तर्याद्वहिर्भावेन | घटोयमित्यादिना प्रत्यक्षीकरोति 
स्वेच्छोन्मेषप्रवृत्या || एषैव च क्रियानाम शक्तिरिति गीयते || 
असावेव च क्रियानित्मर्दता परमुहायाकथ्यते || निर्मार्दात्वं 
चेश्वरस्य स्वाभाविकशक्तिरिति च कथ्यते || तथा च || 
यस्योन्मेषनिमेषाभ्यां जगतः प्रलयोदयौ | तं शक्ति 
चक्रविभवप्रभवं शङ्करं स्तुमः || १ || 

यत्र स्थितं मिदं विश्वं कार्यं यस्माश्चनिर्गतं | 
तस्यानावृतर्थ पत्वान्ननिरोधोस्ति कुत्रचित् || २ || 

जाग्रदादि विचेदेपि तदभिन्ने प्रसर्यति | 
निवर्तते निजान्नैव स्वभावादुपलब्द्धतः || 

इत्यादिना स्पन्दे || 

५३ब्) ननुजडस्यापि कर्तृत्व शक्तिः परमार्थतो दृश्यत एव || 
यथाम्धदोघटदि दृश्यत एव || तथा च 
बीजादत्थुरादिनानानाधान्यादि सृष्टिर्वा || तथा च || 
जडाज्जलरूपा 
स्फुरकृतिन्दोस्तत्तत्क?पकशविकादिव्यापारैर्जन्रूत्पत्तिः | इति 
किमीश्वरोनामकर्तृत्व शक्तिमान्कर्तेति गीयते || परस्यापि हि 
जडादेस्तच्छक्तेः || इत्याह ||

ओं जडस्य तु रसा शक्तिस्सत्ता पद सतः सतः | 
कर्तृकर्मत्व तत्त्वैव कार्यकारणता यतः || २४ ||

जडस्य बीजादेर्यदि कर्तृत्वादि शक्तिः तथापि स्वान्तर्वर्ति 
तत्प्रकाशमानतया तत्तत्प्रवृत्ति हेतोः | नतु स्वतः पश्चाश्छवा 
कारेपि तत्त्प्रवृत्ति योगप्रसङ्गात् || नापि हि तद्दृश्यते 
कदाचित्कथञ्चित् || तस्माद्युक्तं || साकर्तृत्व शक्तिः 
जडस्यबीजादेर्थ या सतः सतः सत्ता || सा च कर्तृ कर्मत्व तत्रैव || 
कार्यकारणता || अङ्कुरबीजादेः || तत्कर्ता च परमेश्वर इति 
भावः पाश्चात्य भाव्य इति स्थितम् || २४ || 

यतश्चैवं ||

ओं यदसत्तदसद्युक्तानामतः सत्द्वर्थपता सतोपि तपुनसत्ता 
लाभेनार्थोथ चोश्यते || २५ || 

ओं कार्यकारणता लोकेसान्तर्विपरिवर्तिअः | उभयेन्द्रियवेद्यत्वं 
तस्य कस्यापि शक्तितः || २६ || 

यदसत् | तदसत् | शशिविषाणादि वा स्थिरं घटादि चास्थिरस्मेव || 
तर्हि मत्द्वर्थ पतासतोवस्तुनो दृश्यते || घटादेरिव || सतश्च 
वस्तुनोन पुनः सत्ता तल्लाभे नार्थोन प्रयोजनं प्रयोजने सिद्धे 
पुनर्वैयर्थ्यात् ||

५४अ) अत एव हि तस्य कस्यापीश्वरस्यैव शक्तितः | 
लोकेकार्यकारणता सान्तर्विपरिवर्तिनः | उभयेन्द्रियवेद्यत्वं 
चान्तर्बहिश्चरर्थपेणो भयेन्द्रियवेद्यत्वेन वत्तत एव || परं तु 
परमेश्वरशक्त्यैव नतु स्वत इति भावः || अत एव परमेश्वर 
एवान्तर्बहिर्हेतुरितिकथ्यते || २७ ||

ओं एवमेकाक्रियासैषा सक्रमान्तर्बहिः स्थिता | 
एकस्यैवोभयाकारा सहिश्णो भ?पपादिता ||

ओं बहिस्तस्यैव तत्कार्यं यदन्तर्यदपेक्षयां | प्रमात्रपेक्षया 
चोक्ताद्वयी बाह्यान्तर स्थितिः || 

ओं मातैव कारणं तेन स चाभासद्वय स्थितौ | कार्यस्य स्थित 
एवैकस्तदेकस्य क्रियोचिता || २८ || 

एवमेकस्य वै परमेशस्यो भयाकारान्तर्बहिश्चरण स्वभावा 
सहिष्णोश्चोप पादिता | सक्रमा क्रियाशक्तिः || तथैव 
बाह्याभ्यन्तरीद्वयी स्थितिः प्रमात्र पेक्षयैव || तस्मान्मातैव 
प्रमाता परमेश्वर एव कारणं द्वयी स्थितौ | तस्माश्चैकस्यैव 
प्रमातुः क्रियो चितां | नान्यस्य जडादेत्वी जादेश्चेति 
सर्वमतनिरासः | तस्माद्युक्तं कर्तरि ज्ञातरि स्वात्मन्यादि सिद्धे 
महेश्वर इत्यादिना || २९ || 

तथा चा परथापि |

ओं अत एवाक्तारेपीष्ठोसिमितं परमेश्वरः | तदन्यस्यापि 
बीजादेर्हेतुता नैवयुज्यते || ४१ || 

गतार्थमेतत् || ४१ ||

नन्वर्थारस्त्वास्तां | यदेतत्कुम्भकारो मृदादिसंगृह्य | 
घटादि ग्राह्यं स्वयमेव जनयति || तथापि किं तेन 
प्रमात्रादिना वापरमेश्वर हेतुना वा || इत्याह || 

ओं तथा हि कुम्भकारोमावश्वैर्यैव व्यवस्थया | 
ततन्मृदादिसंस्कार क्रमेण जनयेद्घटम् || ४१ ||

अयमत्रभावः || कुम्भान्मृदादि कार्यात्करोतीति 
कुम्भकारोनिमित्तः | ततन्मृदादिसंस्कारान् 
संस्कारविशेषान्जपयेत् | जनयति || ईश्वर व्यवस्थायैव 
यथेश्वरो गुणत्रयमयीं प्रकृति स्वामधिष्ठाय यथा क्रमेण 
वेद्यवर्गान्जनयति || एवमेवेत्यर्थः || परं तु तत्रापीश्वर एव 
निमित्त मात्रं | कुम्भकारस्यापि चित्द्वर्थ पयाबुद्ध्यैव 
तत्तत्संभाविता कारनिष्पत्तेः | तविना सिद्धेरिति स्थितमेव पूर्वत्र 
|| अत एवात्कुरेपीष्ठो निमित्तं परमेश्वर इति || तस्मात्सर्वत्रा 
वस्थिते कार्यकारण हेतु हेतुमद्भावादौ निमित्तं हेतु तया 
साक्षितया च परमेश्वर एव कारणं || तथा च || ईकारेन्ना? 
शब्दं प्रधानादि न कारणं तस्माद्ब्रह्मणः || तथा च 
वेदः || यस्मादन्यो न परोस्ति जातोय आविवेशक्त वनानि विश्वा 
इत्यादिना ननुयोगिनस्तत्तत्संस्कारा * * * * * ? कथं जनयन्ति 
संकल्पादिना इति पुनरप्यापतिता 
परमेश्वरादन्यत्कारणसत्कथा || इत्यत्राप्याह च ||

ओं योगिनामपि मृद्धीजेविनैवेच्छावमेन तत् घटादि जायते 
तत्तत्स्थिर स्वार्थ क्रियाकरम् || ४२ || 

अत एव योगिनोपि न किंचित् हेतुतव्येश्वरवत् || वदि च कुम्भकारादि 
व्यर्थद्ध्व? तया मृदादिसंस्कारं विनैव स्वसंकल्पतया 
योगिनां सृष्टि प्रभवप्रलयौ || तयापितो योगिनोपीश्वरी भावा 
वलम्भनेनैव तत्तदा पाद्यन्ते | नतु तदवलम्भनने विना 
जातेयोगिनः | परमेश्वरता दात्म्यं संपादित स्वरूपा इति हि 
प्रसिद्धिः || तदिच्छा वशेन योगिनां यदेतद्घटादि जलानयनादि 
प्रयोजन संपादकं यद्घटादि जायते | तदपीश्वरोर्थत्वैव || इति 
तत्रापि महेश्वर एव हि कारणं || ४२ || 

एतदन्यत्र वा कुत्रापि कार्यकारणतादि हेतु हेतु मद्वा? वादावपि 
परमेश्वर एव कारणमिति वदति || न चान्यज्जडादि ||

ओं योगिनिर्माणता भावे प्रमाणान्तरनिश्चिते | कार्यं हेतुः 
स्वभावो वात एवोत्पत्ति मूलजः || ४३ || 

ओं रूपस्तत्तत्प्रमात्रेकवह्न्या भासादितो भवेत् | 
परोक्षादप्यधिपते बूमाभामादिनूतनम् || ४४ ||

ओं कार्यमव्यभिचार्यस्यजित्गमन्यप्रमातृगात् | तदाभासस्तदा 
भासादे वत्वाधिपतेः परः || ४५ ||

तथा हि |

ओं अस्मिन्मतीदमस्तीति कार्यकारणतापि या | साप्यपेक्षविहिनानां 
जडानां न पपद्यते || ४६ || 

कथमिति चेदुच्यते || 

ओं न हि स्वत्मैकनिष्ठानामनुसन्धानवर्जिना || 
सदसत्तापदेप्येष सप्तस्यर्थः प्रकल्पते || ४७ || कथमिति चेत् ||

ओं परस्पर स्वभावत्वेकार्यकारणयोरपि | एकत्वमेव भेदहि 
नैवान्योन्य स्वभावता || ४८ || 

तथा च || 

ओं एकात्मनो विभेदेन क्रियाकालक्रमानुगा |
५५ब्) तथा स्यात्क *? तैवेवं तथा पर्णमत्तया || ४९ ||

अयमत्रभावः ||

योगिनिर्माणता भावेनिश्चितेसति | वत्कार्याकारणादि मृद्घटादौ 
| तत्रापि च हेतु हेतु मश्भवेनाभिमतसिद्धिः || परंतु चिद्रूपो 
महेश्वर एव हि कारणमिति भावः || तथा च | वनं गतः * * *? 
जाडादि पर्शतादौ पूमदर्शनादिनाग्निं परीक्ष्यते | 
अस्यद्र?पर्वतेग्निनाव्याप्तो पूम इति || अस्य च कार्यमव्यभिचारि | 
व्याप्तेः परस्परं तदाभासादौ 
गोपालघटिकादावुष्णत्वादिना बहिर्निर्गतोयो धूमाभास * * *? 
स्तत्राप्यधिपति ज्ञापकोन्य उष्णो * *? इति स्थितोयं परस्पर 
व्याप्त्या कार्यकारणभावेन ज्ञाप्यज्ञापकभावादिना || 
तत्रापि च महेश्वर एवमाक्षितया ज्ञापक इति स्थितम् || तथा 
चान्यत्र | धूमेमत्यग्निरप्यस्ति ||

इति व्याप्त्यापियो विशेषस्सोप्यपेक्षाविहीनानां | स्वात्संनिष्ठा 
तथा पूर्वोव्यात्वान्नान्योन्यव्याप्ति सिद्धेरे शु?चस्य कारणं *? 
| एतद्वा कार्यमिति || यतो हि | कार्यकारणयोः परस्पर स्वभावत्वे 
सिद्धे तथैकत्वं || भेदेतु नैवान्योन्य स्वभावता | परस्पर 
ज्ञानज्ञेयादि व्यवहारः | सत्ततकदाचित् स्वात्मां स?निष्ठत्वात् 
|| तथा चैकात्मनश्च विभेदेसति क्रियाकलादि क्रमेण | तत्तथा 
परिणमत्तया कर्तृतेति तथापि किं || तत्परमेश्वरेकर्तरि ज्ञापके 
सिद्धे सर्वनिरवस्यमेवेति भावः || तथा च पूर्वं || 
नश्येज्जनस्थितिः | न चेदन्तः कृतानश्च विश्वरूपोमहेश्वरः | 
स्यादेकश्चिद्वपु ज्ञानस्मृत्यपोहनशक्तिसानित्यान्दिना || ४९ ||

५६अ) इदानीं सर्व चैतन्निगमयितुं परमेश्वर एव सर्वत्र हेतुः 
कर्ता बोधाबोधस्वभावोनुभविता | स्मत्ता च सिद्धोयमिति 
दर्शयति || ते *? नाज न स्थितिरवेनश्येदिति दर्शयति ||

ओं न च युक्तं जडस्यैवं भेदाभेदविरोधतः | आभासभेद 
एकत्र चिदात्मनि तु युज्यते || ५० ||

न हि जडाजदुस्य भेदेन केनापि | घटस्येव दण्डेन अभेदेनापि 
केन | घटस्येव घटेन | तण्डस्येव च दण्डेनपि || एतद्विरोधेना 
भास भेदोस्ति || घटः | पटः | इत्यादिना || सर्वेषां 
स्वात्मांशमात्र स्थितेन च भिन्नं भिन्नस्य ज्ञान हेतुरिति 
भावः || परंत्वेकत्र चिदात्मनि सिद्धेनुभावके वास्मत्तरि च 
सर्वं चैतद्वश्यमिति नयो?पि विरोधः || उदिते च भास्करे सर्वेषां 
दीपादीनां हेतुनामस्तत्गतत्वात् | तत्राप्राप्तपादत्वात् || 
तत्स्थितोसौ सर्वत्र सर्वदा हेतुद्महेश्वर इति सिद्धोयमुपदेशः || 
५० || 

एवं सर्वत्र चिदेकत्वे सिद्धेपि | अहत्र रूपत्वेन || इदं 
भावोपपन्नस्य च विश्वस्याभासभेद एव प्रमाणं स्वरूपं 
|| तश्च चिकीर्षा लक्षणैकत्व परामर्शनेन विनानसंभवति || 
अहं करोमीत्यामर्शनेन विना || स ईक्षित बह्वस्यां प्रजाये 
येत्यादिना || तदेव च दर्शयति || 

ओं वास्तवेपि चिदेकत्वेन स्यादाभासभिन्नयोः | 
चिकीत्षालक्षणैकत्व परामर्शं विनाक्रिया || ५१ || 

आभासभिन्नयोः | घटाघट | नीलपीतरक्तादि बोधयोः | अहं 
ककरोमीति परामर्शं विनान क्रियासिद्धिः || 
तदन्तरालवर्तित्वात्तस्याः || तस्यां वातस्येति 
युगपद्भावोन्योन्यं सिद्धः ||

५६ब्) अनेनैव च विमर्शेन चिकीत्षा लक्षणं | ज्ञानशक्तिः | 
तदनन्तरं च क्रिया || इति ज्ञान क्रियात्मकं शक्तियुगलं 
परमेश्वरस्य जगत्क्रीडन स्थित्यर्थं सिद्धमेवति भावः || तथा 
च पूर्वं || ज्ञानक्रिये स्फुटी एव सिद्धे सर्वस्य जीवत इति | 
जानाम्यहं करोम्यहमिति च व्यवहारमात्र सिद्धत्वात् || इत्यनेन 
ज्ञानाधिकार क्रियाधिकार नीत्याज्ञानक्रिया शक्ति युगलं 
सिद्धमिति भावः || ५१ || 

ततश्च तदेव स्फुटयति || 

ओं इत्थं तथा घट पटाद्याभासजगदात्मना | 
तिष्ठासोतवेमिश्चैव हेतुता कर्तृता क्रिया || ५२ || 

घट पटादिना भासभेदेन यज्जगदाभाति || इदमित्यनेन || 
साचतस्येश्वरस्येच्छैव || सैव च हेतुता | सर्वत्र हेतुरुता | 
वाकर्तृता च सर्वत्र कर्तृगुणवती च | सैव च क्रियेति || ज्ञानपल्लव 
स्वभावै व हि क्रियेत्युच्यते || तस्मादीश्चरादादाविस्फा | 
ततोज्ञानं | ततश्च क्रियेत्युच्यते || इच्छाज्ञान क्रियात्मकं शक्ति 
त्रयमाश्रित्य परमेश्वरः स्वयं प्रभाभावितनिशेष 
विश्वाकृतिर्मातृमानमेयादि कल्पनयाविभिन्ना कारेण 
विश्वमाभासयति || तथा यतो या इमानि रुता निजायतो येन जातानि 
जीवन्ति | यस्मिंश्च प्रलीयन्ते | यत्रभिसंविशन्ति | तद्विजिज्ञासस्व | 
तद्ब्रह्ममहद्योनिर्विश्वस्य || यो विश्व च क्षुहत विश्वतो मुखो 
विश्वतो हस्त रुत विश्वतस्मात् || वेदाहमेनं पुरुषं 
महान्तमादित्य वर्णं तमसः परस्तात् || 
अहमेवासमेवाग्रेनात्यद्यत्सदत्परं ||

५७अ) पश्चादहं यदेतश्चयो वशिष्यते सोस्त्यहं || यस्मादन्योन 
परोस्ति जातोय आविवेशभुवनानिविश्वाः || तथा च तन्त्रालोके || 

किञ्चयावदिदं बाह्यमन्तरोपायसंमतम् | 
तत्प्रकाशात्मता मात्रं शिवस्यैव परं वपुः || १ || 

नीलं पीतं मुखं दुःखं प्रकाशः केवलं शिवः |
अमुष्मिन्परमाद्वैते प्रकाशत्मनिकः परः || २ ||

इदं द्वैतमयं भेद इदमद्वैतमित्युत |
प्रकाश वपुरेवायं भासते परमेश्वरः || ३ ||

अस्यार्थसौ मुखं दुःखं बन्धमोक्षो चितिर्जडः |
घटकुम्भवदेक्यार्थः शब्दास्तेप्येकमेव च || ४ ||

प्रकाशेप्यप्रकाशांशः कथनामप्रकाशतां |
प्रकाशमाने तस्मिन्वा वस्तुता कथमुच्यते || ५ ||

अत एव प्रकाशोयमिति वादेत्रस्वस्थिते | 
तरादावादिताः सत्यं विभिन्नज्ञानवादिनः || ६ ||

प्रकाशमात्रमुदितमप्रकाशनिषेधनात् |
एकशब्दस्यनत्वर्थः सङ्ख्यादि व्यक्ति भेदभाक् || ७ ||

नैव शक्तिर्महादेवी न परत्राश्रितो यतः |
न चैषशक्तिमान्देवो न कस्याप्याश्रयो यतः || ८ ||

नैषध्येयो ध्यातृभावान्नध्याताध्येय वर्जनात् |
न पूज्यः पूजकाभावात् पूज्याभावान्नपूजकर || ९ ||

न मन्त्री न च मन्त्रोसौ न च मन्त्रपिता प्रभुः |
नदीक्षा नदीक्षको वापि न दीक्षा वान्महेश्वरः || १० ||

स्थानासननिरोधान्घसन्धानावाहनादिकम् |
विसर्जनान्तंनास्त्यत्र कर्तृकर्मक्रियोज्झिते || ११ ||

नसन्नचासत्सदसन्न चतन्नोभयोज्झितं | दुर्विज्ञेया हि सावस्था 
किमप्ये तदनुत्तरम् || अलं चाति विस्तरेण 
महागुरुभिर्किन्त?रयाप्रकाशि इति श्री 
मद्भट्टारकानन्दनाथकृतायां प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां 
चतुर्थमाह्निकं क्रियाधिकारे || ||

क्रियाधिकारः समाप्तः || 

ओं सुस्यस्तु? प्रजाभ्यः || ||

५७ब्) ओं श्रीविश्वेश्वरायेष्थ? देवाय नमः || श्रीगुरवे नमः | 
अथात आगमाधिकारश्चित्युते ||

ओं शिवादिक्षिन्यन्तं यदमलपरिस्फुर्तिविलत्मुधाधारासारं 
नियति विषयं यन्मयमपि | यदन्तः सृष्ट्यादि स्थितिलयपिधानादि 
कलना तदाभासं वन्दे परमशिवशक्त्यात्मगिरिशम् || १ ||

एवं ननुस्वलक्षणाभासमित्यादिना बौधमतादि 
सन्तमसान्धकारे प्रवृत्ते | ततस्तन्मताधिकार प्रवृत्तये | यद्येव 
मन्तर्गस्तवाकोर्थः स्यात्स्थायिनात्मनेत्यादिना 
स्थणानिखनन्यायेन तन्मतान्धकारे दृढीकृते सति | ततश्च 
तन्मतनिरासार्थं | न चेदन्तः कृतानन्त विश्वरूपो महेश्वर 
इत्यादिना तन्निरस्य | ततश्च सहि पूर्वानुरूतार्थोपलब्धा परतोपि 
सत् | इत्यादिना प्रचण्डभास्करोदयने 
विमर्शात्मकविमर्शस्वभाव महमिति स्वरूपं दृढीकृत्य | 
ततश्च तस्यैश्वर्यात्मकस्य ज्ञान क्रियात्मक शक्तिद्वय 
संघट्वानार्थपंच | ज्ञान क्रिये स्फुट एव सिद्धे सर्वस्य 
जीवत इत्यादिना शक्तिद्वय स्वरूपं च सर्वस्य विभाव्य | तदनु च 
ज्ञानाधिकारे ज्ञानंधक्रियाधिकारे च क्रियां 
तत्तदभिसन्धानदिशातत्तदभिसन्धाय || इदानीं क्रमप्राप्तं 
परमोत्तमं शिवादिक्षिति पर्यन्त षट्त्रिंशत्तत्व 
प्रोक्तलक्षणतात्पर्यतयागमाधिकारस्तदौ 
पूर्वसिद्धशिवतत्वानुसिद्धज्ञान क्रियात्मकशक्ति द्वयलक्षण 
प्रतिपादनद्वारामातुरेव 

५८ब्) तच्छक्ति द्वयं प्रोक्त लक्षणं सिद्धं || इति तच्छक्ति तत्वं 
प्रोक्तलक्षणं सिद्धं | तेन च प्रमाता स महेश्वर इत्यादिना 
प्रमाता महेश्वरः शिव इत्याख्यया प्रथितः प्रोक्तलक्षणः 
सिद्ध एव शिव इति प्रतिपादयितुमाह || ||

ओं एवमन्तर्बहिर्वृत्तिः क्रियाकालक्रमानुगा | 
मातुरेव तदन्योन्या वियुक्ते ज्ञानकर्मणी || १ ||

अन्तर्बहिर्वृत्ति प्रसरत्स्वरूपाया क्रिया | एव महं करोमि | एवं 
कुर्वे | एवं कृतमित्यादितायेन्तर्वा | बहिर्वा वृत्ति प्रसरः | बहि 
प्रसरणं | अहं पचामि | अहं करोमि | अहमेवेर्थं जानामि च 
तदेव | इत्येवं यो बहिर्वान्तः कालक्रमानुगतोपि प्रसारः | सच 
क्रिया ज्ञानात्मक एव | तद्द्वये न विना सिद्धेः | तद्द्वये 
चाहमित्यन्तः स्फुरद्रूपस्य प्रकाशमानवपुष आत्मन एव | न 
च बुद्ध्यादेः || बुद्ध्यादीनां 
यदीयैश्वर्यविप्रूत्ठिव्कृ?तकृत्यत्वात् | स्वतश्च 
जदुप्रायात्पाषणादिवत् || तस्मादन्योन्यावियुक्त अन्येन्यसंयुक्ते 
सम्बन्द्धए ज्ञानक्रियेतस्येति संबन्धः यतस्स एव करोति | स एव 
च जानाति || अन्त इत्यनेन शिव तत्त्व शक्ति तत्व लक्षणं 
द्वधात्मना प्रतिपादितमिति सम्बन्धः || १ || 

५८ब्) इदानीं क्रमप्राप्तौ सदाशिवेश्वरौ निरूपयति || 

ओं किन्त्वान्तरदंशोद्रेकात्मादाख्यं तत्व?मादितः | बहिर्भाव 
परत्वेतु परतः परमेश्वरम् || २ || 

अयं चक्रमः | अन्तर्ज्ञानशक्ति चुम्बितभावतया योन्तर्विमर्शः 
| अहमिति स्वरूपेणाहमस्मिकर्ता | स एव विमर्शः सादाशिव इति 
तत्त्वं | यां च बहिरात्मतया | एवमहं करोमीति 
स्थूलविमर्शात्मकस्वरूपेण श्वेर तत्त्वस्वरूपमिति तद्विदः 
इत्यनेन ज्ञानक्रियात्मकमेवेदं सर्वमिति तदिच्छैव सर्वत्र 
हेतुकमिति || २ || 

तथा हि || 

ओं ईश्वरो बहिरुमेषो निमेषोन्तः सदाशिवः || 
सामानाधिकरिण्यां च सद्विद्याहमिदं धियोः || ३ || 

तस्यैव प्रभोर्बहिरुन्मेष ईश्वर इति तत्वप्रख्यातिः | इदं भावेन 
|| अन्तश्चोन्मेषः सदाशिवेति हानिमेषतनुहं भाव हेतुतया | च 
तद्द्वयं तदधीनं तदुद्कुतमेवेश्वर सदाशिवमिति सम्बन्धः 
|| तयोश्चाहमिदं धियोः 
सामानाधिकरिण्येनाहन्तायामिदन्तास्पदत्वेनाश्रयि 
भावादहमिदं धियोः सद्विद्या | शुद्धविद्या स्वात्मनिविश्रान्ति 
हेत्वर्थं सर्वस्यास्यजगतोमाषासम्बिकावद्वटधानिकावश्च 
स्वरूपापत्तेरिति सिद्धम् || ३ ||

ननु किं रूपेयं विद्या अतश्चैव माह ||

ओं इदं भावोपपन्नानां भेदवर्ति मुपेयुषां भावानां 
बोधसारत्वाद्यथा वस्ववलोकनात् || ४ || 

ओं अत्रापरत्वं भावानां मतात्मत्वनेभासनात् | 
परताहन्तयाच्छादात्परापरदशा हि सा || अत्रायं भावः || 
बहिर्भावम्धसरणे तदभेदापत्तेः परा | तद्भेदापत्तेश्चा 
इत्येवं शुद्धविद्यालक्षणं || ||

परापरेति * *? च प्रसिद्धा ||

५९अ) प्रसिद्धा | अत एवेयं शुद्धविद्या | अहन्ताच्छादाच्छुद्धं 
विद्यात्मकं स्वरूपं यस्याः | या च चतुः षष्ठि तत्रोक्त 
प्रथमभूमिका परस्वरूपा 
मयूराण्डरमवद्वटदानिकास्वरूपवन्माषाशम्बिका 
स्वरूपवश्च स्थिता श्रीविद्येतिगीयन्ते | साधकोत्तमैरिति || 
साचाहमावृत्याशिवतत्वादनन्तरं शक्तितत्वं यत्परमं 
शुद्धं विश्वोत्तिर्ण स्वरूपं सासैव || इदं भवोपपन्नत्वेन 
चाङ्कादनस्वरूपद्वाच्छक्तिरिति गीयन्ते शक्यतेन यागो तुमिति मिति 
शक्ति त द्विद इति निरस्तसममुभावेन शुद्धविद्येति कथ्यते || ५ || 

इदानी महन्तेदन्तयोः स्वरूपप्राधान्येन तस्या एवद्वैविध्या 
तत्त्वै विध्येन तत्व द्वयं यद्बहिः प्रसृतं | तदेव क्रमप्राप्तं 
दर्शयति ||

ओं भेदधीरेवभावेषु कर्तुर्बोधात्मनोपि वा | 
माया शक्यैव साविद्येद्यन्ये विद्येश्वरा यथा || ६ ||

विद्या तत्वे स्थितास्सर्वज्ञा सर्वकर्तारश्चेति विद्येश्वराः 
बोधकर्तृता मयस्यपि भेदेनेक्षणं विद्येति कथ्यते | यतो 
मायाशक्तिरप्येषा विद्यैव संसारोत्तिर्णत्वात् | तत्रस्थाश्च 
मन्त्रेश्वर विद्येश्वरा इति स्थितम् || यतश्च मायाशक्तिरेव 
स्वरूपभेदविपर्यया भासमत्तामात्रेण विद्येति कथ्यते || एतदेव 
चापरश्लेकतात्पर्येण कथ्यते || ७ || तथा हि ||

ओं तस्यैश्वर्य स्वभावस्य पश्तभावेप्रकाशिका | 
विद्याशक्तिस्तिरोधानकरीमायाभिधापुनः || ८ || 

संसारिणां स्वात्मन ऐश्वर्यस्यवेद्यवेदकभावेन 
यासाविद्येति कथ्यते | वेत्तिस्वंरूपमनयाविद्येति || तस्यैव च 
स्वातन्त्र्यस्य तिरोधान करीया सामायेति कथ्यते || अत एव 
पश्तभावेति || इदं नीलं | इदं च पीतं | इदं च 
शुक्लमितियज्ज्ञायते | ततश्च तत्तत्त्वं ततश्च तदेवस्वात्मा 
भेदेन यज्ज्ञायते सा विद्या | साविद्येति कथ्यते ||

५९ब्) एवं चेदं नीलं | इदं च पीतं | इदं च 
शुक्लमित्यादिनायज्ज्ञानं | तत्तत्वा ज्ञानेन स्वात्मैश्वर्यादि 
विज्ञानाभावास्य शक्तिर्विजृम्भते | सामायेति कथ्यते || इत्यनेन 
मायाविद्या तत्व द्वय स्वरूपं निर्णीतमिति भावः || || 
तत्तिरोधानमेवस्फुटयति ||

ओं भेदेत्वेकरसे भाते हन्तयानात्मनीक्षते | शून्ये बुद्धौशरीरे 
वा मायाशक्तिर्विजृम्भते || ३ || यदा भावा भेदेन भासन्ते | 
देहादिचाहमिति प्रमातृत्वेन | तदामायाशक्तिविकास इति हि स्थितम् || 
अनात्मनि शून्ये | वा बुद्धौ | वा शरीरे च | अहन्तया चैक्षिते सति | 
सति च भेदे | इदमिदमित्यादिना | तस्मिश्चैकरसस्वरूपे 
भेदरसमयेन भासमानेसति | मायानामदत्ताश्रया 
कृतास्पदा स्पन्धते तरामिति भावः || ३ || 

अतश्च समायावीस्वम्भाद्व्यतिरेकिणि प्रमेये | मातासत् | कालादि 
पंचकव्याप्त इति कथ्यते || तदेव च दर्शयति || 

ओं यश्च प्रमाता शून्यादिः प्रेमेयेव्यतिरेकिणि | माता समेयः 
सत्कालादिकपंचकवेष्टितः || ९ || 

अतश्च मायावित्वाद्व्यतिरेकिणि प्रमेये समातामेयंः सत् 
[+मेयं जायमन्] | कालविद्या | कला | रग | नियतिभिर्व्याप्तश्च 
प्रोत एव च मायास्थुले पञ्च शाखा स्वरूपे वेष्टित इति कथ्यते | 
तेन च बद्धस्त्रणमपि कुब्जयितु मसमर्थ इति का कथा 
स्वस्वरूपदर्शनादौ || इत्येतत्पूर्व प्रसिद्धमिति भावः || ९ ||

६०अ) नव? चयोत्रमेयः कालादि पंचकवेष्टितः प्रोक्तः पूर्वं | 
सकतिविधद | इत्याह || 

ओं त्रयोविंशतिधा मेयंयत्?कार्यकरणात्मकं | 
तस्याविभागरूप्येकं प्रधानं सूलकारणं || १० ||

तत्रस्थूलसूक्ष्मत्व भेदेन कार्यकारणसंज्ञानि | 
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाख्यानि पंच | 
तन्मात्रसंज्ञानिकारणानि सूक्ष्माणि? || ५ || 

तत्कार्याणि च पृथिव्यप्तेजो वाध्वाकाशसंज्ञानि च | 
पंचस्थुलानि || श्रोत्त्रत्वदक्षिजिह्वा प्रासिकाख्यानि 
पंचज्ञानेन्द्रियाणि | तथा वाक्राणि | पादपायपस्थाख्यानि 
कर्मेन्द्रियाणि पंच | मनबुद्धिः अहङ्कार इति त्रिधान्तः 
करणमिति त्रयोविशति भेदस्यकार्यकरणात्मनः प्रमेयस्य 
सूलभूतैकाविभागा प्रधानाख्या सूलकारणं || तथा च || 
सूलप्रवृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त | 
षोडशकस्तु विकारोन प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः || १ || 

तथा च प्रकृतेर्महांस्ततोहङ्कारस्तस्माद्गणश्च षोडशकः | 
तस्मादपि षोडशकात्पंचभ्यः पंचभूतानि || इत्यादिना || 
इत्येन नस्थुल सूक्ष्मत्व भेदान्मेयपद्धतिः सिद्धा 
सांख्येहतान्ते || १० || 

नन्वेवं सति किंकारणं किं वा कार्यमित्याह ||

ओं त्रयोदशविधाचाथ बाह्यान्तः करणावली | कार्यवर्गश्च 
दशधास्थूल सूक्ष्मत्व भेदतः || ११ || 

पंचज्ञानेन्द्रिया.इ | पंचकर्मेन्द्रियाणि च | 
मनोबुद्ध्यहङ्कारा इति त्रयोदशविधाभ्यन्तर वर्ति 
बाह्यवर्तिकरणावली || कार्यवर्गस्तु दशधा पारेणेति सिद्धं || || 
पृथिव्यप्तेजो वाध्वाकामशब्दस्पर्शरूपरसगन्ध ||

६०ब्) इति श्रीमदादिगुहगुहवरोत्पलदेवरचित 
प्रत्यभिज्`नाभट्टारककृत प्रत्यभिज्ञाकौमुद्यां 
श्रीमदागमाविकारतिरूपणे प्रथममाह्निकं 
तत्वनिरूपसम्पूर्णीकृतं भट्टारकेनतिशूभम् || ||

ओं विश्वेत्तीर्णं विश्वमयं वेद्यवेदं नवेदकम् | साकास च 
निराभासं पूर्णानन्दं प्रभुं स्तुमः || १ || 

एवं शिवनिरिक्ष?त्यन्तं यज्जगदुल्लसितस्वरूपं | तश्च 
मादमानमेयादि *? शिभाजं | वेदकवेदनवेद्यापन्नं च | 
ज्ञातृज्ञान्ज्ञेयस्वभावं च कुत्राप्यहन्तृ 
पूर्णत्वभावनया पूर्णा चिद्विकासं | 
कुत्रापीदन्तास्पदतयात्रिपुटीकृताश्रयं च | तत्र 
तस्मिंश्चाधिकारिणष्केप्यहन्ताविमर्शात्मकाः | केप् 
चेदन्ताविमर्शात्मकाश्चेति 
प्रकाशयितुमिदानीमपरमाह्निकाधिकारमातनोति | 
शिवाक्षित्यन्तं विश्वं प्रविभब्क्तातत्तदधिकारो न भेदेन 
प्रतनोति || 

ओं तत्रैतन्मातृतामातृ स्थितो हत्रोधिदैवतं | भिन्नप्रमेयप्रसरे 
ब्रह्मविष्णुव्यिवस्थितौ || १ ||

तदेव सहन्तृतया पूर्णास्वरूपासर्वोस्वभावेन स्वात्मनि 
विश्रान्ति तया सर्वमिदमहमेवेति विमर्शात्मकतया 
यत्र्पूर्णतास्पदत्वं | तत्रास्य विश्वस्य | रुद्रोधिकारी | यत 
अन्तर्मुखतया स्थित्याध हिर्मुखप्रसर्पणातितीयनेत्रो भवति 
यतश्चरुक | संसाररोगं | कौमिगच्छामि | सुपामि | इत्यादि 
प्रसिद्धं | द्रावयति | अन्तर्मुखत्वेन स्पृश्यत इति रुद्रः || तथा च|| 
यदासंहाराख्यायां मधिष्ठातृ देवतात्वं 
तद्रशासंपादनेन स्वोपासकलोकस्यतद्रशादानेन च| 
तद्पशाख्यानावेशसमापन्नस्यस्वाभिमुख्यसंपादनेन च 
भजमानो भट्टारक ईश्वर एव रुद्रोभगवान् | यो मायापदेपै 
प्राणपानात्मक 

६१अ) धर्माधर्मसूर्येन्दु दिननिशादिविमुक्तमध्यमज्योती 
रूपप्रमातृस्वरूपस्पर्शादुर्मीलिततृतीयनेत्रो 
भवतीत्यादिनाप्रोक्तमेव पूर्वगुरुभिः || ततश्च भिन्न 
प्रमेयप्रसरेसम्पादनाभ्यामेनाधिष्ठातृ देवतात्वं भजन् | 
ब्रह्मा || ततश्च प्रसृते भिन्ने प्रमेये तत्सन्तानं 
प्रवहनलक्षणे प्रसरेधिष्ठातृ देवता विष्णुः || अत एव च तयोः 
प्रमेय प्रसरत्त पश्येदं नीलमिदं पीतमित्यादिप्रकाशात्मनः 
प्राधान्येनाहमिति 
प्रधानदशावेशशून्यत्वान्नतृतीयनेत्रोन्मेलनम् || अयं 
भावः || अहमित्यवमर्शस्वभावादधिदैवत्वं तृतृस्य 
इदमित्यवमर्श स्वभावाद्ब्रह्मविष्णु व्यवस्थितौ | न च 
तयोरान्तरनिमेषोपि स्वाभाविक इति हि स्थितम् || १ ||

अत एव हेतोश्च ||

ओं एषप्रमाता मायान्धः संसारीकर्मबन्धनः || ततश्च || 
विद्याभिज्ञापितैश्चर्यचिद्घनो मुक्त उच्यते || २ ||

ओं स्वात्मा रूपेषु भावेषु प्रमाताकथ्यते पतिः | मायातो 
भेदिषु क्लेशकर्मादि कलुषः पशुः एष मायान्धः 
संसारीजीवः कर्मबन्धनः कर्मणा || ३ ||

बद्ध इत्युच्यते || एकदाचिन्तयन् | ततश्च कुर्वन् | तत्र चानुसरन् | 
इत्थं | इत्थं चकुर्वन् | कर्मबन्धनः संसारीतिकथ्यते | 
तदनन्तरं स आद्यदत्तोपदेशमाशेण 
विद्याभिज्ञापितैश्वर्यश्चिद्घनश्चात एवमुक्त तत्रुच्यते योगी || 
अत एव चाहमिदं सर्वमिति भावयन् प्रमातृ 
सर्वग्राह्यग्राहकादिभावराशिदृष्ठस्वस्वभावः 
प्रमातापतिरिति कथ्यते | तर्पनन्तरमिदन्तास्पदत्वेन 
मायातोभेदिषु प्रश्चरिति || 

६१ब्) तत्र योयं पशुभावः सयमलत्रयोद्भवः | मलत्रयदूषित 
इति तदेव प्रकटयति ||

ओं स्वातन्त्र्यहानिर्बोधस्य स्वातन्त्र्यस्याप्यबोधता | द्विधानवं 
मलमिदं स्वस्वरूपापहानितः भिन्नवेद्यप्रमात्रैव 
मायाख्यं जन्मभोगदम् | कर्तुर्यबोधेकार्मत्त मायाशक्त्यैव 
तत्त्रयम् || ५ || 

चिदात्मनोबोधस्य हानिः | तस्य च बोधस्याबोधता | एतत् 
स्वस्वरूपापहाने द्विधाणवं मलमित्याहुः || 
आगमाधिकारिणः || ततश्च भिन्नवेद्यप्रथैवमायाख्यं 
मलमित्याहुः | तदेव च जन्मभोगदम् || जन्मभोगयोतकारणमिति 
अहं कर्तेत्यबोधेतु कार्ममलमित्याहुः | परं तु परमार्थतः | 
एतदाणवमायीय कार्ममलाख्यं त्रिपुटीमयं समस्तं 
मायाशक्तिमूलस्तम्भभूतं | 
त्द्बीजप्रधानाख्यमित्याहुरागमवादिनः || ५ || 

इदानीं पशूनां मलत्रयबद्धानां लक्षणं निरूपयति || 

ओं शुद्धबोधात्मकत्वेपि येषांनोत्तमकर्तृता | निर्मिताः 
स्वात्मनोभिन्नाभत्रातेकर्तृताद्ययात् || ६ ||

वेद्यराशिविरक्त चित्तानामपि पूर्णाहन्ताकर्तृत्वशून्यत्वात् 
स्वात्मनोभिन्नास्तेप्रतिपादिताः || पूर्णाहन्ता वैयर्थात् || अत एव 
च कर्तृतात्ययादित्यादि च || ७ ||

अत एव चात्येप्येवमेव || 

ओं बोधादिलक्षणैक्येपि येषामन्योन्यभिन्नता | तत्रेश्चरेच्छा 
भेदने ते च विज्ञानकेवलाः || ७ || 

तेषां बोधादिलक्षणैक्येपि यदन्योन्यं परस्परं भिन्नता | 
भिन्नत्वं | तेपि च भेदमया एव विज्ञानकेवला इति नामानापि 
बाह्या एव || परवध्वरेफपातथैवतिर्मणात्? | ते 
साङ्ख्यपुरुषप्रायाविज्ञानकला उच्यन्ते || ८ ||

६२अ) इदानीं तत्दृष्टिमाह || 

ओं शून्याद्या बोधरूपास्तु कर्तारः प्रलयाकलाः | तेषां 
कार्ममलोप्यस्तिमायीयास्तु विकल्पितः || ९ || 

शून्यैबुद्धौ शरीरेवा कल्पितेन भासीववा | इत्यत्र 
जडाजडस्वभावादहमिति चमत्कारयोगनेयत्कर्तृत्वं | 
तत्प्रलयाकलावधित्वं || प्रलये | अकलाः | कलातत्वो 
पलक्षितकारणकावरहिताः अबोधर्थपाः कर्तार इति || तेषां च 
कार्ममलोप्यस्ति | मायीयस्तवान || इतिविकल्पित एव || ९ ||

इदानीं मायाख्य मलस्यविषयतां प्रतिपादयितुमाह ||

ओं बोधानामपि कर्तृत्वजुषां कार्ममलक्षतौ | 
भिन्नवेद्यजुषां मायामलं विद्येश्वरा यथा || ३ || 

येषां कर्तृत्वमप्यहमित्येवं कार्मोत्तिर्णत्वेन | 
भिन्नवेद्यभाक्त्वेन च तेषां विद्येस्वराख्यानां मायामलं 
प्रवर्तत एव || तदास्पदत्वात् || ३ ||

अथ च ||

ओं देवादीनां च सर्वेषां शुविनां त्रिविधं मलम् | तत्रापि 
कार्ममेवैकं मुख्यं संसारकारणान् || ९ || 

भाविनां संसारिणां || 
विद्येश्वरविज्ञानकलास्ततावन्नभाविनः 
मायान्ताध्वातिक्रमात् प्रलयाकला अपि तथैव | ये च 
मायातत्वान्तरिताश्चैतदन्तुरालवर्तिनःदेवादयश्च 
स्थावरान्ताश्चतुर्दशधाशास्त्रेषु परिगणितास्तेसर्वेभाविनः 
संसारिणः || तेषां च त्रय एवयगपर्मला इति सिद्धम् || परं तु 
संसारकारणं मुखतया कार्ममलमेवेति सम्प्रदायः || तथा 
च साज्ञाः || अष्टविकल्पोदैवस्तैर्यग्योनयश्च पंचविधो भवति | 
सानुषकश्चैकविधोस्समासतो भौतिकः सर्ग इत्यादिना || ९ ||

६२ब्) इदानीं देवकीनां द्वैविध्यमाह ||

ओं कलोत्वालितमेतषु चितत्त्वं वद्दतलयं? | अचिद्रूपस्य 
शून्यादेर्मितं गुणतयास्थितं || 

ओं तत्र च | मुख्यत्वं कर्तृता याश्च बोधस्य च चिदात्मनः | 
शून्यदौतद्गुणे ज्ञानं तत्समावेशलक्षणम् || ११ ||

देवादीनां संसारिणां यश्चैतन्यं कर्तृतां 
यस्याप्राधान्यान्मलेन संविन्भागस्य निमज्जितत्वात् 
कर्तृताम्यं चिद्रूपस्य तत्वं स्वातन्त्र्यं कलाख्येन 
परमेश्वर शक्त्या उपोद्बलितं मलेनन्यकृतं शून्याददेह 
पर्यन्तस्या मायाप्रमातुः सम्बन्धितद्गुणत्वेनाप्रधानत्वेन 
स्थितं | यतोमितं | इदन्ता मन्नदेहादि शून्यान्त 
प्रमेयभागनिमग्नत्वात् || एतदेव च तत्वं कलोद्बलितं न्यकृतं 
शून्यादेरचिद्रूपस्यमितं | अत एव च गुण तया प्रधान तया 
स्थितं सत् | अज्ञान पूमपटलेनन्यक्कृतस्वरूपत्वात् || एतदेव च 
शून्यादेरहन्तृ रूपस्य स्वरूपं | देहादिप्रमातृत्वात् || 
अप्रधानं तत्र च || यदागुरुकृपया अहं कर्तृताया मुख्यत्वेन 
बोधस्य च चिदात्म स्वरूपस्य च | मुखत्वेन | परमार्थत्वात् || 
शून्यादेश्चाप्रधान्याद्यज्ज्ञानं | तदेवसमावेशलक्षणं 
|| तत्समावेशयुक्तिरितिभावः || कर्तृता या मुख्यत्वं | अहन्तृ 
रूपायाः अहं शून्यः | अहं देहः | अहं बुद्धिरित्यादौ 
चाप्रधानभूते | एत देवविज्ञानमानन्दं ब्रह्मे ब्रह्मविदः | 
ब्रह्मविद्ब्रह्मैव भवतीति श्रुतेः || एतदेव च विज्ञान 
तत्समावेशलक्षणमित्याहुः || सा च समावेशदशेद्यभिधीयते || 
अहं कर्तृत्व प्रधान्नात् || ११ || 

इत्ययं तुर्या? पातुर्या?तीता च तद्दशापन्नस्येति सिद्धम् || ११ ||

६३ब्) इदानीं या इमा अवस्थाः पशोः प्रतिभासन्ते | ता अप्याह 
विज्ञानतुच्छ स्वभावत्वात् || 

ओं शून्ये बुद्ध्याद्य भावात्मन्यहन्ता कर्तृता पदे | 
अस?जारूपसंस्कारमात्रिणिज्ञेयशून्यता || १२ || 

साक्षाणामान्तरी वृत्तिः प्राणादिप्रेरकामता | जीवनाख्याथवा 
प्राणेहन्ता पर्युष्ठकात्मिका || १३ ||

ओं तावन्मात्रस्थितौ प्रोक्तं सौषुप्तं प्रलयोपमं | 
सवेद्यमपवेद्यं च मायामलयुतायुतम् || १४ || 

शून्येबुद्धौ शरीरेवा | इत्याद्यहन्ता कर्तृत्वा भावे | 
अप्रत्यक्षेणचप्रमेयादौ ज्ञेय शून्यता | न 
किंचिदवेदिषमित्याद्युक्तेः || तदेव च सुषुप्तमिति कथ्यते | सैव 
चाक्षाणा मान्तरी वृत्तिः निरिन्त्रियव्यापारवृत्तेः | परं तु 
प्राणादेः प्रेरकत्वं च व्यापृतत्वमिति भावः || सैव च 
प्राणस्य जीवणाख्या मुर्यष्ठकात्मिका हन्ता हन्तृत्वमिति || 
पुहुष्ठकं च शब्दस्पर्श रूपरसगन्धाः | 
मनोबुद्ध्यहङ्कृतयः || त एतत्पुर्यष्ठके तस्या हन्तृ 
रूपप्राधान्यात्तदवस्थायां एतावन्मातृरूपेज्ञाने 
सौष्ठप्तं प्रलयोपममिति कथ्यते || सर्वत्र 
प्रमाणप्रमेयादिवैयर्थ्यात् || तदेव च सवेद्यं | किंचिद्दर्शनात् 
| अपवेद्यं च || अदर्शनात् || नकिंचिदवेदिषमिद्यदिना ||

६३ब्) परश्च सवेद्यत्वेमति | मायामलेन युतं | वावेद्यत्वे च सति 
मायामलरहितमिति कथ्यते || एतदवस्थामात्रं पशोरिति 
पूर्वविदः || १४ || 

इदानीं तस्यैव च पशुस्वभावस्यसुप्रमिति कथ्यते || 

तदाह || 

ओं मनोमात्रपदेप्यक्षविषयत्वेन विभ्रमात् | 
स्पष्टावभासाभावानां सृष्टिः मुप्नपदं मतम् || १५ ||

यत्र च मन अन्तः करण प्रवृत्तौ सद्यां स्पष्टावभासाः | 
घटोयं | स्थूलोयं | नीलमिदं पीतमिदमित्यादिना ये वभासाः 
| विभ्रमादक्षविषयत्वेन | सा चान्तरी सृष्टिः मुप्रमिति कथ्यते 
पशोः || १५ || 

तत्र या च जागरे सर्वै ज्ञानकर्मेन्द्रिया द्यैर्वा मनसाधिया च 
ज्ञानज्ञेयाधिकरण सृष्टिः प्रत्यक्षतया स्पष्टस्तभावा | 
इदमिदमित्यादिना | स्थिरा मन्यतया स्पष्ट स्वभावा | न च 
स्वप्नादि वदसत्यत्वेना स्पष्टस्वभावा || सा च सर्वप्रमातृणां 
जागर इति कथ्यते साधरणः || १९ || 

पुनश्च ||

ओं हेयात्रपीयं प्राणदेः प्राधान्यात्कर्तृतागुणेतद्धानो 
पचयप्रायमुखदुःखादियोगतः || १९ || 

यत्राहं केत्मताया गुणत्वे सति | प्राणादेश्च मुख्यत्वे | तस्य च 
प्रमेय राशेर्हानोपचयप्रायमुखदुःखादि योमाद्यद्गुणत्व 
मुप्रधानत्वं कर्तृत्वस्य | तस्माद्धेतोर्हेयात्रयीयं | 
जाग्रत्मुपसुषुप्तादि रूपावस्थामनः क्षोभात्मिकेति सिद्धम् || १९ 
||

इदानीं तुर्यामभिव्यनक्ति सौषुप्तरूपेण वा तुर्यातीतां च || 

ओं प्राणापानमयः प्राणः प्रत्येकं स्वप्न जाग्रतोर 
तच्छेदात्मासमानाख्यः सौष्वप्तेविष्ववत्द्विव || १८ || 

ओं ऊर्ध्वोर्ध्वगम्युदानाख्यस्तुर्यगो रूतभूद्मयः | 
विज्ञानाकलमन्त्रेशोव्यारोविश्वात्मकः परः || १९ ||

६४अ) अत्र प्राण इति प्राणन रूपाजीवनस्वभावाचिद्रूपा स्थितिः | 
जीवात्म परपर्याय इति || स च जागरे वा स्वप्ने प्राणापान मयः | 
प्राणस्योर्ध्वाधोगमनवृत्या सा च वृत्तिस्स्वप्ने वा जागरे 
समानैव समानवायुस्तुतस्चेदात्मा | तच्छेदवृती | 
तदूर्ध्वगमनवृत्त्या || प्रवेशनिर्गमनाभासादि 
वाश्यानघृतादिवन्नकिंचिदवेदिषमित्यादि वृत्त्यासुषुप्तादौ || 
तत्र प्राणापानवृत्या जागरस्वप्ने | ऊर्ध्वाधो गमनभावेन 
प्राणस्या || समानेन च सौषुप्तादि वृद्या | तयोर्गत्यभावादिव || 
ततस्तयोश्चोर्ध्वमार्गेण प्रवहणं सकलस्यभेदस्या 
भेदसारतयौ दानलक्षणं हृदयाद्विज्ञानकलादारभ्य 
सदाशिवान्तं सा च तुर्यात्मिकादशा || यत्र 
प्राणादीनामूर्ध्वमार्गप्रवहणं || ततश्च विलीने तु भेदे 
सर्वस्या चराचरात्मकस्या भेदवृत्तेः प्राणादि 
वृत्तिवानरूपाविश्वात्मकपरशिवोदिता तुर्यातीतरूपा | यत्र च 
प्राण एवप्रमाता | प्राणापानसमानो दानव्यान रूपश्चेति 
सामानाधिकरिण्यागा || विज्ञानाकलश्चासौमन्द्रश्चासौ | 
ईशश्च सदाशिवेश्वर रूपोयोसाविद्युदानः || स एव 
हुतदुद्मायः || सर्वस्यास्य ज्वलनहेतुत्वात् | स एव च 
परोविश्वात्मकः || अत्रायं भाव ||

६४ब्) यदैतेप्राणादयः पचभिन्न स्वभावाः भिन्नकाराश्च? 
तदास्वस्वावृत्ति मवष्ठभ्यपरिस्पन्द मात्राश्रयाः तदा? च 
जाग्रत् | * *? सुषुप्तं | तुर्या | तुर्यातीता चेति पंचप्रकाराः || य च 
चार्विणीने विश्वेस्मिंज्जगति प्राणादीनां च 
सुषुम्णायाशास्तत्वेसति सर्वत्रैकः शुद्धः चान्तस्वरूपः 
परमार्थ उदेति | न तदाकपि कामना || तथा च सर्वतीत 
पदालम्भी पूर्णेन्दुशशिराशयो इत्यादिना || एवं तत्वाच्य 
सान्नास्मिनमेनाहमित्यपरिमेषण् | अविपधा 
द्विशुद्धकेवलमुत्पद्यते ज्ञानं || तत्र च | 
सस्यज्ज्ञानाधिगमाद्धङ्गदीनामकारणप्राप्तौ | तिष्ठति 
संस्कारवशाश्चक्रभूमिरिव मृतशरीरः | ततश्च 
प्राप्तेशरीरभेदेच रितार्थत्वात् विनिवृत्तौ | 
एकान्तिकमान्तिकमुभयं कैवल्यमाप्नोति || इत्यादिना 
साङ्ख्यशास्त्रेषु वितत्यवितत्यनिर्णीतमेव || तथा च | तमविष्ठात्र 
भावेन स्वभावमवलोकयन् | स्मयमान 
इवाम्तेयस्तस्ययं?कुसृतिः कुतः || १ ||

तदास्याकृत्रिमोधर्मोज्ञत्वकर्तृत्वलक्षणः | यतास्तदेप्सितं 
सर्वं जानाति शकरोति च | अयमेवोदयस्तस्य ध्येयस्यध्यायिचेतसि | 
तदात्मता समापत्तिरिच्छतः साधकस्यया || ३ || 

इति श्री स्पन्द ||

प्. ६५अ) तथा च तन्त्रालोके || इत्थं विश्वाध्वविलयमयत्नेनैवलीयते 
| भैरवीय महाचक्रेसंवित्तिपरिवारिते 
ततस्तद्दाद्वविलयात्तत्संस्कारपरिक्षयात् | 
प्रशाम्यस्भावयेश्चक्रं ततः शान्तं ततः शमण ततो 
नन्तरं तत्संस्कारस्यापि परिक्षयाच्छान्तं | यावदन्ते 
शमंतश्चक्रप्रशान्त्या शुद्धमेव 
संविन्दात्रमनुसन्दध्यादित्यर्थः || २ || 

अनेन ध्यानयोगेन विश्वं चक्रेविलीयते | तत्सविदिततः 
संविद्विलीनार्थैवं भासते || ३ || 

एवं प्रदक्षिणं विश्वं स्वसंविदिविलापयेत् | विसृजंश्च 
ततोभूयः शम्बक्?भैरवतां ब्रजेत् || ४ || 

शक्तयोस्य जगत्सर्वं शक्तिमांस्त्रमहेश्वरः | इति 
माङ्गलशास्त्रेतु श्री श्री कण्ठोन्यरूपत् || ५ || 

निजानन्देप्रमातृशमात्रे हृदिपुरः स्थितः | 
शून्यता मात्रविश्रान्ते निरानन्दं विभावयेत् || ६ || 

तत्रानन्दं प्रमेयं शपूरणासृ *?तिर्वृतः | 
परानन्दनीतस्तिष्ठे दपानशशिशोभितः || ७ ||

तदनन्तस्फुरन्मेय सङ्घट्ठैकान्तनिर्वृतः | 
समानभूमिमागत्य ब्रह्मानन्दमयोभवेत् || ८ || 

ततोपि मानमेयौघ कलनानासतत्परः | 
उदानवह्नौ विश्रान्तो महानन्दं विभावयेत् || 

अत्रटीका च ||

इहं खलुधो?गी पुराप्रथमसशून्यं | शून्यमित्युक्तं 
शून्यं च भावयेदित्युच्यते || अभावः समुदिष्ठो यत्रभावः 
क्षयं गत इत्यादिनि रूपितम्ब रूपेसंविदेकात्मनि ||

६५ब्) शून्यतामात्रेविश्रान्ति माश्रित्य 
प्राणाद्युदयविश्रामधामनि हृदिविषयेनिजेनिरुपाधित्वात् 
स्वभाव भूत? आनन्दोयस्यैव विधप्रमेयाद्यं 
शान्तरापेक्षया प्रमातृ समात्रेस्थितः स्वात्मानमेवकेवलतया 
साक्षात्कुर्वन्नवस्थितस्सन्ननन्तरं प्राक्संवित्प्राणेपरिणतेति 
नीत्याप्रमाणात्मनः प्राणस्य कृदयाद्स्वदशान्तं 
रेचकक्रमेणोदये | कथञ्चिद्बहिरौन्मुख्यान्निरानन्दं 
निजात्प्रमातृ सम्मतादानन्दान्निष्क्रान्तं दशाविशेषं 
विभावयेल्लक्षयेदित्यर्थः || अपानात्मनि प्रमेयेपुनरुदयति 
परेण प्रमेयेन कृतमानन्दं विभावयेद्यतस्तत तस्या 
प्रमेयोदयदशाया मसौ 
परानन्दनिष्ठस्तिष्ठेद्यतोनन्तायेप्रमात्राद्यपेक्षया 
प्रमेयलक्षणा अशास्तत्कर्मकायेयं पुराणा 
तत्तदर्थग्रहणेन नैराकाङ्क्ष्यसैवपानंपीतिस्तेननिवृतिः 
स्वात्ममात्रविश्रान्तोयस्मादपान एवाप्यायकारितया शशीतेन 
शोभितः | पुरकक्रमेण ज्वा? 
दशार्थद्व्यदयंयावद्दशामविशयान इत्यर्थः || ततोपि हृदये 
कुम्भकवृत्याक्षणं विश्रम्यतेषां समनन्तरो 
ब्रानानीलमुखादिरूप तयानन्तानां प्रतिभासमानानां 
मेयानामन्योन्यमेलनात्मायोसौसङ्घट्टास्तेनैकान्तेनाव्यभिच
अरेण निर्वृतस्मन् | 
सममेवसमानमेयात्मनीकारात्मसारभूमिमासाद्यमेयेन 
सम्रूपकृतत्वाद्वृंहितेन 
ब्रह्मरूपोयोमायानन्दस्तन्मयोभवेदित्यर्थः || तदनन्तरमपि 
मानमेययोः सूर्यसोमात्मनोः प्राणापानयोः य ओघः 
प्रवाहस्तस्य याषट्कतारिवरारोहमेहस्राण्येकविंशति 
रित्यादिनानिरूपित स्वरूपाः कलनाः | तासां ग्रासतत्परः | 
तद्घटनपरायणोयौ || 

६६अ) मध्यमार्गेणोर्ध्वगामित्युणापानाद्यवान्तरक्षोभतया 
विश्रान्तो महान्तं प्रमाणादि 
दशाधिशायिनिनिरानन्दादिवैलक्षण्यादुर्कृष्ठं 
प्रमभ्रससमतमानन्दं विभावयेत्स्वात्ममात्रविश्रान्ति 
रूपतया विमृशेदित्यर्थः || नन्वेवं परामर्शेनास्यकिं स्यात् 
इत्याह || 

ओं तत्रविश्रान्ति मह्येतिशाम्यद्यस्मिन्महाचिषि || 
निरुपाधिर्महाव्याप्ति व्यानाख्योपाधिवर्जिता नह्यत्रसंस्थितिः 
कापिविभक्ता जडरूपिणः || यत्रकोपि व्यवच्छेदनौस्तियद्विश्वतः 
स्फुरत् | यदनाह तसंवित्तिः परमामृतवृंहिताम् || यत्रास्ति 
भावनादीनां नमुख्याकापि सङ्गतिः | तदेव 
जगदानन्दसस्सभ्यशम्भु रूचिवान् || अस्मभ्यं शम्भुनाथ 
आदिशत् || नपुनरेतदम्भाभिः स्वोपज्ञमेवोक्तमितिभावः || || 
इत्यलमतिविस्तरेण महात्मना मुपदेशवाचोनापि विस्तृतया लोश्या 
इत्यर्थः || तदात्मनां क्षोभप्रसङ्गात् || इत्येवं 
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तादितुर्यातुर्यातीतपदस्थात्वं स्पष्टी कृतं 
पूर्वगुरुभिः प्रसङ्गश्चास्भाभिः प्रोक्तं नदोशः || 

६६ब्) इति श्रीमत्परमाचार्य 
श्रीमदुत्पलदेवरचितप्रत्यभिज्ञाभट्टारककृतप्रत्यभिज्ञा 
कौमुद्यां आगमाधिकारस्य द्वितीयमाह्निकं समाप्तिमगमत् 
शूभमस्तु शिवभक्तानां नराणां च 
त्रिकशास्त्रविदितत्त्वानां शिवशक्ति नरात्मनां त्रिकानां 
परमार्थ विदां च दृष्टिपातोदयोस्तु सद्गुरूणां च स || || 
न्वृदा ||

इदानीं ज्ञानक्रियाशक्ति द्वय मयं परमेश्वरं 
विभाव्यहं सोयथाद्विपक्षी | इत्येतावताग्रन्थेनैतत्तात्पर्यं च 
|| 

इदानीं तत्स्वरूपस्यमहिमाचित्कृते पुनः पुनरपि च 
पदेत्वन्वाचीनेपततिनमनः कस्यनव च इत्याद्युक्तत्वात् || पुनः 
पुनस्तन्महिमावर्णनेवालभ्यात् || तथा च महिमात्वमपि 
वर्णनीयशिष्ठतयाक्रमप्राप्तमिति महिमात्वं वर्ण्यतेध्वना 
||

ओं स्वात्मैव सर्वजन्तुनामेक एव महेश्वरः 
विश्वरूपोहमिदमित्यखण्डमर्शवृंहितः || १ ||

परमेश्वरः स्वात्मा सर्वस्यास्य जीवतः | 
आत्मखल्वविश्वमूलमित्यादि निरूपित यक्त्या भास्करबिम्ब 
इवसर्वत्र व्यापी महेश्वरो ज्ञाताकर्ता हमित्यवभासमानः | 
वेदकवेदनवेद्यरूपः | परमार्थ स्वभावोतिरिच्यते || तथा च | 
जाग्रदादि विभेदेपि 

६७अ) तदभिन्नेप्रसर्पति | *? वर्तते निजान्नैव 
स्वभावादुपलब्ध्यतः || अहं सुखी च दुःखी च रक्तश्चेत्यादि 
संविदः मुखात्यवस्थानुस्यूते वर्तन्तेन्यत्रताः स्फुटम् || 
इत्यादिना प्रोक्तलक्षणः स्वात्मा महेश्वरः सर्वत्र चैक एव 
विश्वरूपः | विश्वसाक्षी | अहिमित्यवभासमानः 
प्रत्यक्षरूतस्वभावः प्रत्यक्ष एव क्रियादि गोचरः || तथा च | 
यं जानन्ति जडा अपि | जलहार्योपियं विजानन्ति | यस्यैव च 
नमस्कारः सकस्यस्फुटो न भवति कुलनाथः || तथा च वेदः || 
उतैनं*?पा अद्यशन् | उतैनमुदहार्यः | उतैनं 
विश्वारूतानिसदृष्ठो मृडायातिन इत्यादिना || यः हस्तिनि द्विपिनि | 
यो हिरण्यो गोष्ठश्वेषु पुरुषेष्वन्ता || इत्यादिना || स एव 
चाहमित्यनेनैव निश्चित इति सर्वमवधातम् || अहमात्मा 
गुडाकेशसर्वभुताशय स्थितः | अहमादिश्च मध्यं च 
भूतानामन्त एव || अन्तश्चरमि भूतेषुमुहायांविश्वतो 
मुखः | त्वं यज्ञस्त्वं वषट्कार 
आपोज्योतीरमोमृतमित्याद्युक्तेः || अथवा बहुनोक्तेन किं ज्ञाने 
नतवार्ज्वन | विष्ठभ्याहमिदं कृत्द्रुमेकाशेन स्थितो जगत् ||

६७ब्) तथा चैतन्य मात्मा || तत्तकानु *? नतु कवत्कार्यं 
यागत्मपादयतीति न तु कः || जन्मद्यस्य यतोन्वयात् || ईक्षतेत्वा 
शब्दमित्यादि व कृत्यादे *? रासः || तस्मादात्मैव महेश्वरो 
यमिति स्वरूपः स्वत एवसिद्ध इत्यलं || १ || इदानीं 
तदुत्पादनेकारण कार्यविभागोपि तत्र दर्शयति || तस्य च 
निमित्तत्वं || 

ओं तत्रस्वसृष्ठेदंभागे बुद्ध्यादिग्माहकात्मना || अहङ्कार 
परामर्श पदनीतमनेन तत् || २ || 

स्वेच्छपैव सृष्टेदं भावरूप एव सर्वस्मि कार्ये बुद्ध्यादि 
सद्कुचद्रूपाहं भावग्राहकात्मना | हङ्कारपरामर्श 
पदं नितमनेन कर्ता परमेश्वरेण || अहं मनुष्यः | अहं 
पशुः | अहं वामनः | कृषः स्थूलः वामन इत्यादिना हङ्कार 
परामर्श पदं नितमिति भावः | परंतु 
सङ्कोचाहन्तन्तायातादात्म्येन | नतु शुद्धपरिपूर्णाहं 
रूपेण परमेश्वरवत् | तेपि स्युरितिभावः || २ || तस्मदेव हेतोश्च || 

ओं स्वस्वरूपापरिज्ञानमयोनकेः पुमान्मतः | तत्र सृष्ठो क्रिया 
*? भोगो दुःखसुखात्मकः || ३ ||

तस्मात्पूर्वोक्ता पूर्णाहन्ता स्वरूपेणैव 
स्वस्वरूपस्यापरिज्ञानादनिश्चित स्वभावादेकः पुरुषोनेक इति 

६८अ) भासन रूपः प्रतिभाति || तथा च जन्ममरण करणानां 
प्रतिनियमादयगत्प्रवृत्तेश्च | पुरुष बहुत्वं सिद्धं 
त्रैगुण्याविपर्ययाश्चैव || १ || 

सङ्घतपरारूत्वत्रिगुणादि विपर्ययादधिष्ठानात् | पुरुषोस्ति 
भोक्त्या भावात्कैवल्यार्थं प्रवृत्तेश्च || ३ || 

वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथाप्रवृत्तिरज्ञास्य 
पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्ति प्रधानम् || ३ ||

तस्मात्पुरुषोस्त्यनेकधा | इति साङ्ख्यशास्त्रे || परमार्थ 
तस्तुनकश्चिदनेक इति निश्चितम् || 
चित्स्वरूपस्यानेकदर्शनानुपपत्तेः || परं तु तत्तद्देहप्राण 
शून्य बुद्ध्यादिकृताहं भावनया सङ्कोचग्रहणात् || 
तद्वशाश्चानेकोत्पत्तेरिति किमेतत् || तस्यैव च सृष्टौ भोजस्पदाय 
क्रियानन्दौ || प्रमान्भोक्ता | एकानेक रूपः क्रिया भोगः || 
पचनादि रूपः || तस्यां क्रियायां सङ्कुचित रूपसत्वेनय 
आनन्दः || अहो | अहो इत्यनेन तदपि स्थूल तयानहं भावनया च 
दुःखमेव | इमौ च तस्य क्रिया नन्दौ भोगः | परं तु दुःख 
मुखात्मकः || इत्यभावेव दुःखमेवेति तदर्थं ने एवदात्मन 
इच्छामात्रेण बहुस्यामित्यादिना | इति तदपि तद्स्फयैव || परं तुं 
जीवार्थं भोग इति कथ्यते || ३ || 

६८ब्) इदानीं पशोस्सक्त चितस्वभावस्य संकोचाकारेण पदार्थ 
दृब्द्ध?ज्ञानक्रियात्मकतया मत्वाजस्तमांस्ति 
प्रतिपादयितुमाह || 

ओं स्वात्मार्थ येषुभावेषु पत्युज्ञानं क्रिया च या | माया 
तृतीये ते एव पशोः सत्वरजस्तमः || ४ ||

श्रीमद्भगवतो विश्वेश्वरस्य प्रकाशविमर्शात्मकं 
पदेतज्ज्ञानक्रियाशक्ति द्वयं शुद्धाहं भावमयं | 
तदेवसङ्कुचद्रूपमविद्यामयं मायापरपर्यायं 
मायातृतीयं पशोः सत्व रजस्तमः स्वभावात्मकं 
गुणत्रयमिति कथ्यते || तथा च सत्वं 
लघुप्रकाशकमिष्ठमुपष्ठाम्भकं चलं चरजः | 
गुरुवरणकमेवतमः प्रदीपवश्चार्थतो वृत्तिः || इत्यादिना 
साङ्ख्ये || तत्रज्ञानं नामाशुद्धं सत्वमिति कथ्यते लघु 
प्रकाशकत्वात् || अशुद्ध क्रियात्मके चेष्टमुपष्ठम्भकं चलं 
चरज इति कथ्यते मलाख्यया विद्यया वरण 
कर्त्वाद्गुरुवरणकमेव तम इति व्यवहारादौ गुरुवरण 
कर्त्वाद्वृहदाच्छादकत्वात्तम इति || इत्येतत्रयं शुद्धं 
प्रभोरिच्छा ज्ञानक्रियात्मकं | आनन्दसत्वरज आत्मकं 
तदेवत्रयं || तदेव चाशुद्धं मविद्यापि हि तं सत्वरजस्तम इति 
पशोः पाशत्रयं | तैश्च बद्धो बद्ध इति कथ्यते || यतः प्रकाश 
प्रकाशा प्रकाश | अप्रकाशमयत्वेन पशोरेतत्तयं || तदेव च 

६९अ) प्रकाशविमर्शत्मकं परमानन्दात्मकं 
चेच्छाज्ञानक्रियात्मकं शक्तित्रयमिति भावः || एतश्च 
पुरस्तात्प्रतिपादयिष्यति || सत्तानन्दः क्रिया पत्युस्तदभावोपि 
सापशोः | द्वयात्मा तद्र्जोदुःखं म्लेषिसत्वतमोमयमित्यादिना 
|| ४ || 

इदानीं प्रभुजीवयोरन्योन्यं भेद इति दर्शयन्नाह च || 

ओं भेदस्थितेः शक्ति मतः शक्तित्वंना पदिश्यते || एषां 
गुणानां करणकार्यत्वपरिणामिंआम् || ५ || 

सङ्कुचितप्रकाशमात्रस्वभवोयं पुरुषो नास्य 
चनैसर्गिकप्रमेय पद्धतिः || सृष्टिस्थिति संहारादौ तस्या 
यत्स्वतन्त्र्यं हि स्यात् || ततस्तदभावात्तद्गुणा इति कथ्यते || 
सङ्गशन्गविभागत्वात् || तस्माद्भेद स्थितेः शक्तिमतः | 
प्रमेयादीनां शक्तिमत्वं नामदिश्यते || 
गुणगुणिनोरिवसंयोगात् || नतु समवायात् || समवायस्तुप्रभुनेति 
निश्चितं इत्यनेन संयोग एवद्वयोर्मल्लयोर्यथा || तयोश्च 
संयोगोविभागश्चेति || प्रभुना चाविभाग्या 
दुद्भुतानुद्भूतत्वं तत्र निश्चितमेव तस्य च विश्वस्य 
तन्मयत्वात् || जीवादौ चातन्मयत्वादिति व्यवहृतमेव कथ्यते || 
निश्चितमित्यर्थः || तस्मात्पशोर्येषां गुणानां कारणेन | 
कार्येण च परिणामिनामिनां 

प्. ६९ब्) शक्तित्वं चना पदिश्यते || एते गुणा अस्यपशोः शक्तय इति || 
अपि तु प्रभुनास्वेच्छयोत्पदिता बहुस्यामित्यादि वृत्तातच्छक्तय एव 
|| शक्तिश्च शक्तिमाश्चैव पदार्थ द्वयमुच्यते || शक्तयोस्य 
जगत्कृत्सशक्तिमांस्तु महेश्वर इत्यादिना || तदेतदेवनिश्चितं || 
परमार्थतस्तु तच्छक्तयोपि || परस्पर भेदानुपपत्तेः || तथा च 
स्पन्दे || यस्मात् सर्वमयोजीवः सर्वभावसर्वसमुद्भवात् | 
तत्संवेदन रूपेण तादात्त्यप्रतिपत्तितः || १ || 

तेन शब्दार्थ चिन्ता स्वन सावस्थानयः शिवः | भोक्तैव 
भोग्यभावेन सदासर्वत संस्थित इति वायस्यसंवित्तिः 
क्रीडात्वेनाखिलं जगत् || संपश्यन्सततं युक्तो जीवन्मुक्तोन 
संशय इत्यादिना || भेदोपपत्या 
तच्छक्तित्वमावश्यकमत्मीकृतं सदैव || परं तु 
प्रकाशविमर्शा प्रकाशा विमर्शात्मक धतत्वेन 
विद्याविद्याख्यभेदेन च प्रतिभासान्नाभेदः || 
सजीवोमलगुण्ठित इत्यादिविमर्शात् || मायाविम्बोवशीकृत्यतां 
स्यात्सर्वज्ञा ईश्वरः | अविद्यावशगम्वन्यस्तद्वैचित्र्यादनेकधा 
|| १ || नद्यांकी जा इवावर्ता च वर्तान्तर मास्तेर्थे 
ब्रजन्तोजन्मनोजन्मलभन्ते नैव निर्वृत्तिम् || २ || 

तथा च | सत्कर्मपरिपाकान्ते करुणानिधिनोद्ध्यताः | 
प्राप्यतीरतरुच्छायां विश्राम्यन्ति यथा मुखमित्यादिना ||

७०अ) तस्माच्छक्ति मतोभेद स्थितेः शक्तेः शक्ति मत्त्वं च ना 
पदिश्यते | एषां गुणानां | कारणकार्यत्व परिणामिणामिति 
सम्बन्धः || तत्स्थितमेतयोरेव परस्परभेद इति सिद्धम् || यश्च 
स्पन्दे यस्मात्सर्वमयोजीव इत्यादिना | तश्च मलशुद्धौ | 
अविद्यानिवृत्तौ | गुणत्रयक्षये | स्थूलशरीरा हभा?वविलये | 
निर्वासने च सूक्ष्मशरीरे | गलिते च तथा कारणे | वेदक | वेदन | 
वेद्यैक्यता पत्तौ प्रशान्तमानससंपङ्कर्दभेदोपपत्तिः तथा 
च || यथा उञ्जादिषीकैवमात्मायुक्त्या समुद्ध्यतः | 
शरीरत्रितयाद्धीरैः परं ब्रह्मैव जायत इति जातदभावेहि 
कथमनयोरभेदोपपत्तिरिति सिद्धम् || इदानीं तदेव 
विभागयितुमाह || 

ओं सत्तानन्दः क्रिया पत्युस्तदभावोपि सापशोः | 
द्वयात्मातद्रजदुःखं श्लेषिसत्वतमोमयम् || ६ || 


एवं हि तस्यैस्वर्यस्वभावस्य 
याजगत्सर्जनरूपापारमार्थिकपरमास्वेच्छा | सर्वमेतदहं 
सृजामीति | बहुः स्यामित्यादिना स एव च तदैक्योदयः | 
परमार्थर्थ परसत्ता | सत्वमिति कथ्यते || तथा च सास्फुरत्ता 
महासत्तादेशकालाविशेषिणी | सैषामारतया प्रोक्ता हृदयं 
परमेष्टिन इत्यादिना || इत्थं विश्वसत्तायां सिद्धौ | 
स्वभावमवभासस्य विमर्शविदुरव्यथा | प्रकाशोर्थो परर्थोपि 
स्फटिकादिजडोपम इत्यादिना प्रकाशस्य विमर्शात्म कत्वाद्यश्च 
तत्र विमर्शश्च सङ्करैकरमतयासम्पादनविश्वस्य सा च 
क्रियेत्युच्यते || तत्र प्रकाशविमर्शजगतां यदैक्यविवरणं तन 
च स्वात्मन्यहमिति यः परमानन्दोदयस्म चानन्द इति कथ्यते || 
सर्वमहं ब्रह्मास्मि | ब्रह्माहमहं बीजप्रदोमत इत्यादिना 
विमर्शोदयः परमानन्द इति वृथ्यते || एतत्त्रयं च पत्युः स्वयं 
प्रभोः | परमेश्वरस्य * *? दिशक्तिगणयुतस्य सर्वतः 
सञ्चारिणः | स्वात्मनः स्वस्वभावस्य | 
प्रकाशविमर्शानन्दात्मकस्वैतत्स्वरूपमित्याहुः | आगमविदः || 
तदेतस्माद्व्यतिरिक्त च तदभावः | एदृक्तत्ताभावः | सापि च 
तमसा व्याप्ता सत्तापशोः | पशुस्वभाववैसत्तापि || 
तमसावृतत्वात् पुनश्चैतद्स्वयात्मातश्चाजः दुःखमेव || श्लिष्टे 
परस्परमिश्रेमलिन्तेसत्वतमसीयत्र || 
इत्येतत्पशुप्रमातृस्वरूपमित्याहुरागमवादिनः || ६ || 

इदानीं प्रमातृ तत्वमुपपाद्य | प्रमेयतत्त्वमपि तथा 
प्रतिपाद्यते || * *?

ओं येप्यसामयिकेदन्ता परामर्शभुवः प्रभोः | तेपि भिन्ना 
विमिश्राश्च तथा चित्त्रावभासिनः || ८ ||

ओं तेतुभिन्नवभासार्थाः प्रकल्प्याः प्रत्यगात्मनः | 
तत्तद्विभिन्नसंज्ञाभिःस्मृद्युत्प्रक्षादिगोचरे || ३ || 

ओं तस्या 

७१अ) माधारणी सृष्टिगंशसृष्टपजीविनी | सैषाप्यज्ञातया 
सत्यैवेशशक्त्यात रदात्मना || ९ || 

ओं स्वविश्रान्त्युपरोधाया चलया प्राणरूपया 
विकल्पक्रिययातत्तद्वर्णावैचित्र्यचित्रया|| १० || 

अत्रासामयिकत्वेन सर्वदात्वं धुनोति || तेसर्वदा प्रत्यक्षतया 
स्फुट इति भावः || परामर्शभुवः परामर्शस्थानानि 
आश्रयाणीत्यर्थः || ते चनीलादयः स्फुटतयाभिन्नाः 
विमिर्शाश्च ज्ञानमत्तेभेदाभावप्रतिपत्तेः || तथा 
चित्त्रावभासिनश्च | स्फुटत्या || तेपि च 
भिन्नस्वरूपेणावभासार्थाः स्वरूपाः | प्रत्यगात्मनः 
कूटम्कुस्यजीवस्यपशोर्थ अनारोपितं तत्त्वं कूटस्थ स्थत्वं || 
तत्तद्विभिन्नाभिर्घटपटादिनीलरक्तादि संज्ञाभिः | 
स्मरणानुभवोत्प्रेक्षादिमोचरेविषयेषु || तस्य च पशोः 
सृष्टिरीशसृष्टपजीविनी | ईश्वरकारणे नाहमितिभावतया 
चित्रावभासयत ज्ञेयत्वात् | तद्दलब्ध तु चिश्च मत्कारविशेषाश्च 
|| तस्य च सृष्टिः प्रमाणप्रमेयादि व्यवहारतय प्रसिद्धा | 
साचेशशक्त्या | ऐक्यावबोधेनाज्ञातया सत्यैव | 
मायाविलापरितत्वात् || जगतोस्य प्रमाणप्रमेयादत्रीलानीलदेर्वा || 
तथा स्वविश्रान्त्युपरोधाया चलया | तथा प्राणरूपया | 

७१ब्) स्वरूपविश्रान्ति लक्षण पादानै?श्वर्योपरोधप्रयोजनार्थ 
सचलया | स्वस्वरूपेसदा *?आनत्वात् मायाख्ये || तत्रैव चाचलया | 
प्राप्तः प्राणरूपया | पुनः विकल्प क्रियया तत्तद्वर्णवैचित्र्या च 
त्वया || तत्तन्निलपीतादि वर्णवैचित्र्यचित्रया | तदसाधारणी सृष्टिः 
पशोरेवनाश्यस्येति सम्बन्धः || 
तस्मात्तानाभासानीश्वरसृष्टानेवोपजीवयतीति 
सर्वापाशवीसृष्टिरीश्वर सृष्ट्युपजीविरीति कथितम् || १० ||

तथा चान्यथापि च || 

ओं साधारणोन्यथा चैषः सर्गः स्पृष्टावभासनात् | 
विकल्पहानेनैकाग्र्यत्क्रमेणेश्वरता पदम् || ११ || 
एषचैश्वरस्सर्गः साधारणः सर्वत्रनीलपीतादि 
प्रसिद्धेस्सादृश्यतया साधारणतया च || इत्येवं 
साधारणत्वं || असाधारणत्वं च | द्विचन्द्रादि कुत्रापि 
तद्दर्शनात् || दृष्टं चानूरमल्लेन शतचन्द्रं 
नभस्तलमित्यादिना च || तथा यथा गन्धर्वनगरं | यथा 
वारिमरुत्स्थूल इत्यादौ चान्यथा सृष्टिः || यतस्स्पष्टावभासनात् 
|| || तत्रैतद्विकल्पहानेनैकाग्र्यत्वेन | सर्वमिदं 
विश्वममृतमयमेकमनेकारविषयं रूढं रशान्तं | 
चित्स्वभावं तत्स्वरूपं चेति विकल्पहानेनैकाग्र्यसम्पत्तेः 
प्राहुत्भावात्क्रमेणेश्व ईतापदं | ईश्वरत्वापादनं | 
माहेश्वरसंपद्विवृद्धिः ||

७२अ) तद्वृद्धौ चेश्वरत्व सिद्धिः || अत्रविकल्पहानिरेव 
परमेश्वरसंपल्लाभे कारणं || यतः तत्संपत्तिश्च 
विघ्नसंपत्तिकारण | विघ्नाना मुदयेश्वसम्पत्तेः प्रश्याव इति 
विकप संपत्तिः तदभावेस्वसम्पत्ति प्रादुद्भावः || प्रोक्तो च || 
जातेदेहप्रत्ययद्वीपभङ्गे प्राप्तैकप्येनिर्गलेबोधसिन्धौ 
अव्यावत्यैवेन्द्रियग्राममन्तर्विश्वात्मात्वं नित्यमेकोवभासि || 
अत्र क्रमेणेत्यनेन || विकल्पहानेनैकाग्र्यत्वलाभः | तल्लाभेन 
क्रमलाभः || क्रमस्योल्लङ्घनेनिःशेषत्वे जातेपरम् पदेश्वरत्व 
लाभः || तथा च साङ्ख्यः || प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थत्वात् 
प्रधानविनिवृत्तौ || एकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं कैवल्य माप्नोति 
तथा च परमेश्वरता लाभे 
हिसमस्तास्तन्निःष्यन्दमध्यस्सम्पदः प्रसर्पन्ति || 
रोहणलाभेरत्नसम्पद इवेतिशुभमस्तशम्भुनाथ पदारविन्दो 
पासकानां तन्मयी भूतचित्तानां | 
अतीतवर्तमानभविष्यदैकीभावना पदार्थानां परमपदा 
रूढ हृदयानां 
||स्वात्माशस्थविश्वतदैक्यभावनापवित्त्रितहृदयानां | 
श्रीशम्भुनाथभासकरसमुत्बलहृदम्बुजानामित्यलं || ११ ||

७२ब्) एवं सर्वत्र विकल्पेनिवृत्ते | दृष्टेसमत्वेस्वपरविभागयोः 
मोक्षाव * *? महेश्वरतन्मयता मासाद्यसाक्षान्महेश्वर 
एवेति प्रतोनति ||

ओं सर्वो समायं विभव इत्येवं परिजानतः 
विश्वात्मनोविकल्पानां प्रसरेपि महेशता || १२ || 

नह्येवमात्मा जीवोपि पशुरिवबद्धः कश्चिदन्योस्ति | अपि तु 
स्मयमान इवास्ते यस्तस्येयं कुसृतिःकुत इत्यादि निरूपित 
युक्त्यायमेवमहेश्वरोनामसर्वमिदमवलम्ब्य सर्वस्यान्तः 
समाविष्टः स्वात्मस्थगनशीलोसौ महेश्वर इति सिद्धः ||अ तथा च 
|| यस्मात्सर्वमयोजीवः सर्वभावसमुद्भवात् | 
तत्संवेदनरूपेण तादात्स्य प्रतिपत्तितः || १ || 

तेनशब्दार्थचिन्तासुनसावस्थानजाः शिवः| भोक्तैव 
भोग्यभावेन सदासर्वत्र संस्थितः || इति वायस्य संवित्तिः 
क्रिडात्वेनाखिलं जगत् | संपश्यन्मततंयुक्तो 
जीवन्मुक्तोनसंशयः || ३ || 

तथा च || 

गुणादिस्पन्दनिःष्यन्दाः सामान्यस्पन्दसंश्रयात् | 
लब्द्धत्मलाभाः सततं स्युर्ज्ञस्यापनिपन्थिनः || ४ || 

अप्रबुद्धधियस्वेते तेस्वस्थितिस्थगनद्यता?? पातयन्ति 
दुरुत्तारेघोनेसंसारवत्मनि || ५ || 

अतः मृततमुद्युक्तः स्पन्दतत्वविविक्तये | जाग्रदेवनिजां भाव 
मचिरेणाधिगच्छति || ६ ||

७३अ) इत्यनेन पथासर्वश्नायं ममैवविभव इत्येवं जानन् | 
विकल्पमध्ये प्रसरन्नपि कोभाभावान्महेशता | महेश्वरता 
दात्म्यन्महेश्वरोयमिति प्रवृत्तिरम्य || सर्वातीतपदस्थत्वादस्य || 
सर्वमिदमस्यविभवमिति श्रुतेः || अत एवचोक्तं || 
स्युर्ज्ञस्यामरिपन्थिनः इति|| 
तदेननाव्यस्याभावादन्योनकश्चिदस्ति नास्ति | न भूतः | न च 
भविष्यति || सर्वस्यास्येतत्स्वरूपप्रथनात् || नान्यापन्थाविद्यते 
यनाय | योदेवेभ्य आतपते | योदेवानां पुरोदितः | 
पूर्वोयोदेवेभ्यो जातो | इत्यादिना || हिरण्यगह्यः समवर्तताग्रे 
भूतस्यजातः पतिरेक आसीत्  इत्यादिना च || 
अहमेवासमेवाग्रेनान्यद्यत्सदसत्परं पश्चादहं यदेतश्च 
योवशिष्येन्तसोस्म्यहम् || सर्वस्य चाहं हृदिसन्निविष्टो मत्तः 
स्मृतिज्ञानमपोहनं च | वेदैश्च 
सर्वैरहमेववेद्योवेदान्तकृद्वेदविदेवचाहमित्यादिना || 
अहमात्मागुडाकशसर्वभूताशयस्थितः | अहमादिश्च 
मध्यं च भूता नामन्त एव च || नाहमस्मिनचान्योस्ति ध्येयं 
चात्र न विद्यते || आनन्दपदसंलीनं सररसमरसीगतं || 
योविश्वचक्ष? रुतविश्वतो मुखोविश्वतोहस्त रुतविश्वतस्मात् | 
सत्वाहुन्यां नाग्रतेसंयजत्रैत्द्यवापृषिव्यो?जनयन्देव एकः || 
इत्यादिनास्य सर्वमिदं स्ववपुश्चतं | भासते च भाति 
चेतिस्तर्थं 

७३ब्) एवमनेन प्रकारेणैतदप्येवमेव || इत्याह || 

ओं मेयं साधारणं मुक्तः स्वात्मभेदेन मन्यते | 
महेश्वरोयथा || बद्धः पुनरत्यन्त भेदवत् ||१३ ||

अयं चात्रभावः || यदेतत्साधारणं मेयं | 
सदाशिवेश्वरादिक्षित्यन्तं तदेव सर्वमिदं स्वात्मा 
भेदेनमन्यते तराम् || सर्वोयं भावराशिर्समैवविभव 
इत्युक्तत्वात् || मत्तो विनिर्गतं विश्वं मध्येव प्रविलीयत इत्यादिना || 
अहमेवाक्षयः कालोदाताहं विश्वतोमुखः | मृत्युः 
सर्वहरश्चाह मुद्भवश्च भविष्यतामित्यदिना || तत्र 
यथामहेश्वरस्तथैव स्वात्माभेदेनविश्वमेतन्मन्यते ||अ यत 
एवागतं विश्वं ततस्तत्रैवलीयत इति || अथैतद्विपर्ययेण बद्धो 
प्रबुद्धतया स्थितः पुनरत्यन्त भेदवत् || अत्यन्त भेदमयः 
पशुरिवप्रवृत्तोजगत्यस्थिन्निति सम्बन्धः || नद्यांकीजा 
इवावर्तादावर्तान्तरमाश्तते | ब्रजन्तो जन्मतो जन्म लभन्ते नैव 
निर्वृतिम् || इत्याद्युक्तदिशातेबद्धा इति कथ्यते || * *?न्ते 
मायापाशवशीकृतं माणावादिपाशैरिति बद्धः ||

७४अ) अत एवात्यन्तभेदमयोपि | नीलंनीलमेव | पीतं पीतमेवं | 
घटः घट एव | पटः पट एव | अश्वोपि अश्व एव | 
इत्यादिनानाप्रवृत्तेरत्यन्तभेदवान् || तदप्रवृत्तो हि सर्वोयं 
भावराशिर्मदभिन्नतया स्फुट इति कथ्यते || 
अत्वन्मयमेतदशेषमिदानीं भाति ममत्वदनुग्रहशक्त्या त्वं 
च महेशसदैव ममात्मा स्वात्ममयं ममतेन समस्तां || १ || 
स्वात्मनिविश्वगते त्वयि नाथे तेन न संसृति भीति कथास्ति || 
इत्यादिना पुरुश्च सकथं केन प्रकारेण विभाति || इत्याह || १३ ||

ओं सर्वथात्वन्तरालीनानन्ततत्वौघनिर्भरः | 
शिवश्चिदानन्दघनः परमाक्षरविग्रहः || १४ || 

स साक्.आच्छिव इति | अहमिति स्वरूपतया 
प्रथमानुस्स्वात्मन्यन्तर्ल्लिनेजगति तन्मयो तन्मययश्च 
मयूराण्डरसवत् निर्भरितवपुर्विश्वात्मना 
धृतशरीरःसर्वव्यापी व्यापकादि 
करणरूपश्शश्वद्भासमानप्रकाशानन्दादि चिद्घनः 
साक्षाच्छिव इति कथ्यते || परमाक्षरेणाहमिति स्वरूपेण || 
तत्रापिहि | अकारादि हकारान्ताक्षरमात्रादि 
स्वात्मान्तर्णीनव्याप्त्याव्यापक स्वरूपत्वात् ||

७४ब्) स्त?त्येतन्निष्कलं वपुः | ततस्ततोनन्त रूपत्या अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ 
ऌ ॡ ए ऐ ओ औ अं अः | क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ | ट ठ ड ढ 
ण | त थ द ध न | प फ ब भ म | य र ल व | श ष स ह | लं क्ष 
इत्यादि नाना वैचित्र्येण विरा *? पतया च भातं भासमानं 
भातिच परमार्थः ततश्च तास्ता विद्याः || यथा शिवादिक्षित्यन्त 
मण्डतया भातं भासमानं विभाति || तद्विसृष्टो च शक्तिः | 
सदाशिव ईश्वर || शुद्धं विद्यामाया | विद्या शिव काल कला 
राग नियतिः प्रकृतिः पुरुष मनः बुद्धिः अहङ्कार 
शब्दस्पर्शरूपरसगन्ध श्रोत्रं त्वक् चक्षुः | जिह्वा घ्राण 
वाक्पाणि पाद पायु उपस्थ आकाश वायुः तेजः आप् पृथ्वी चेत्यतो 
ब्रह्मादि पिपीलिकास्तं जगत् च च चरात्मकमिति भावः || इत्येवं 
परमाक्षरविग्रहवद्द्वैत प्रथासिद्धा || अथ च 
परमेणोत्कृष्टतमेनाक्षर रूपेणा विनश्यत् स्वभावेन 
विग्रहोविशेषण सृ?ष्टिस्थितिलयादि पंच कृत्यं || १४ || 

एवमेन प्रकारेणे स्वरत्वे सिद्धे प्रत्यभिज्ञाख्या 
पनादिनाहेतुना | इदानीमधिकरणसिद्धान्त दिशा 
सर्वमेतच्छास्त्रार्थं प्रबुद्धं प्रतिनियमयत्याचार्यः || 
यस्मिन्नर्थे सिद्धे || तदनुपायूत्यर्थान्तराण्यपि सिद्ध्यन्ति | 
सोधिकरण सिद्धान्त इत्यादिना || 

ओं एव मात्मानमेतस्य सम्यज्ज्ञानक्रियेतया | 
पश्यत्यथेप्सितानर्थान्जानाति चकरोति च || १५ ||

७५अ) एवमित्यनेन महेश्वरो यथा | ज्ञानक्रियावात् | यज्ञानाति | 
वाकरोति | सृष्टिस्थिति | संक्यति पिधान | अनुग्रहादि रूपतया 
पंचकृत्यमयः शिव इति व्यपदिस्यते चतुः षष्टि 
तन्त्रमिमांसान्या यविस्तारादौ यथा | तथा यमपि सिद्ध इति 
सिद्धे | परमार्थ रूपे | तदनुया यूनि च ज्ञानक्रियादीनि सर्वाणि 
कार्याणिकारणानि च सर्वाणि सिद्धात्येवेति सिद्धन्तः || ईश्वरो हि 
बहिरुन्मिषति च वानिमिषति च | तद्वत् || यथेप्सितान् | सृष्ट्यादीन् || 
ज्ञानक्रियारूपद्वयेन हंसवदुन्दीयते | उपविशति | गच्छति च 
सर्वथा सर्वदा सर्वत्रेति निर्विवाददशापन्नस्य 
निर्विवादमाहेश्वर स्वरूपख्यातिः अनन्तत्वोघनिर्भरा | 
चिदानन्दपरिपूर्णा स्वभावा 
महाव्योमात्मकचिद्ज्योतिरत्यन्तनिर्जादिनी षष्टिं शतत्वनिर्भरैक 
वपूर्भासनरूपा चिदचित्परमार्थ स्वभावा | सदातना | 
शाश्वते निजालया अस्ति मितसोमसूर्याग्निनेत्रा | सर्वनेत्राधिकृता 
सर्वधर्मोन्तरा चि *? जाप्लुष्टा परमाक्षरविग्रहा च ति 
हृदयगोचरमिति निर्विवादोय मुपदेशमार्गः || १५ ||

७५ब्) इत्येवं शास्त्रार्थः परमार्थ सारसङ्ग्रहः | न 
मयास्वकपोलकल्पित कृतः | स्वधियाकृत विमर्शनेन 
तत्तदर्थ्शीलकल्पितपरमार्थः | परं प्रत्युपकारार्थं 
प्रकटीकृतः || अपि तु यत्पूर्वगुरुभिर्यथा प्रतिपादितसारस्तथैव 
नियमिततत्वेन प्रतिपादितः|| इत्याहापरश्लोकतात्पर्यसङ्ग्रहेन 
परं प्रति || 

ओं इति प्रकटितो मया मुघट एषमार्गो नवै महागुरुभिरुच्यतेस्म 
शिवदृष्टिशास्त्रेयथा | तदत्रनिदधत्पदं भुवन कर्तृता 
माविशन्विभाव्यशिवतामयी मनिशमाविशन्सिन्च्य?ति || १६ || 

इत्येवं मया | उत्पलदेवाख्येन 
परमाचार्यवर्यपूजितपदारबिन्दयुगलेन | एषमार्गः शैवः 
त्रिकाभिधः | अनुत्तरमार्गानुसारिपरमार्थः नवनव 
एवक्षणात्क्षणं | सुघट एव यस्मात् | 
प्रत्यभिज्ञाशात्रसङ्ग्रहेगुरुमुखाल्लब्ध परमार्थे शिवतत्त्व 
लाभोवश्यं भावि | इति सुघट एव || अनशन कृच्छतप्तादि 
पंचाग्नि कर्मादि चान्त्रायणानुष्ठानादियक्याप्राणाभ्यास 
हेतुरुतया वाविना 

७६अ) युक्ति मरामर्शात् | अत एवहेतोः सुघट इति | 
शास्त्रपठनसिद्धेः सिद्धत्वात् || एतश्च मया सुत एव न प्रोक्तं | 
विनाध्यानादि नैपुण्येन शास्त्र पठन सिद्धेः | 
सिद्धोयमुपदेशमार्ग इति || अपि तु महागुरुभिर्यथा 
[+श्रीसोमानन्दपादैः] शिवदृष्टादि शास्त्रेषु पूर्वं प्रोक्तस्त | 
अनेन न ज्ञानादेरुत्पलदेवस्यहानिक्लेशतोपि यत्पूर्वैः प्रोक्तं 
सिद्धिकृतं स्यात्तत्प्रप्रमाणमिति [+तदेव] || यथा स्वयं 
भगवता ज्ञानादि श्रीभगवद्गीते मनिषदाप्रमाणी कृतं | 
तदेव सर्वत्र प्रमाणतरमित्याहुः | यद्यदाचरति 
श्रेष्टस्तत्तदेवेतरोजनः | सयत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुबर्तते || 
इत्यादि निरूपितशुक्त्या यत्पूर्वैरेव प्रतिपादितं तदेव 
प्रमाणमिति || अत एव महागुरुभिरुच्यते स्मशिव दृष्टि शास्त्रे 
यथेति युक्तमुक्तं || तस्मादत्र हेतोः निदधत्पदमत्र | अत्रैव 
कृता श्रयोयदिस्यात् | ऊहि भुवन कर्तृतामिवाविशन् महेश्वरवत् || 
स एव करोति | संहरतिय || 

७६ब्) तत एव भुवनकर्तृतां शिवता मयीं विभाव्य || 
शिवस्वरूपां शिवस्वभावां विभाव्यनिश्चित्य | 
सद्यस्तत्क्षणमेवाविशन् शिवतन्मयी भावं विभाव्य सिद्धति | 
सिद्ध्येत् || कृतकृत्यो भवतिति युक्तार्थः || सम्बन्धार्थश्चायमेव || 
तथा च तन्त्रालोके || 

योगुरुः स शिवः प्रोक्तोयः शिवः सागुरुः स्मृतः | 
उभयोरन्तरं नास्ति गुरोरपि शिवस्य च || १ ||

तस्य शक्तय एवैतास्तिस्रो भान्ति परादिकाः | 
सृष्टौ स्थितौ लये तुर्ये तेनैताद्वादशोदिताः || २ ||

नावान्पूर्णस्वभावोसौ परमः शिव उच्यते || 
तेनात्रोपासकाः साक्षात्तत्रैव परिनिष्ठिताः || ३ ||

तासामपि च भेदाशन्यूनाधिक्यादियोजनम् || 
तत्स्वतन्त्र्यबलादेव शास्त्रेषु परिभाषितम् || ४ ||

एकवीरो यामलोथ त्रिशक्तिश्चतुरात्मकः | 
पंच मुत्तिः षडाम्नाय सप्तकोष्ठविभूषितः || ५ ||

नवात्मादशदिग्छक्तिरेकादशकलात्मकः |
त्वादशारमहाचक्र नायको भैरवस्त्विति || ६ ||

एवं यावत्सहस्रारे निरसंख्यानेपि वाप्रभुः |
विश्व चक्रे महेशानो विश्वशक्तिर्विजृम्भते || ७ ||

शक्तिश्च शक्तिमांश्चैव पदार्थद्वय मुच्यते |
शक्तयोस्य जगत्सर्वं शक्तिमांस्तु महेश्वरः || ८ ||

तेषामपि च चक्षाणां स्ववर्गानुसमात्मना |
ऐक्येन चक्रशो भेदस्तत्र तत्र निरूपितः || ९ ||

ए *? स्य संविन्नाथस्यह्यातरीप्रतिभाती *? |
सौम्यं वान्यन्मितं संविदूर्मिचक्रमपासते || १० ||

अस्यस्यात्सृष्टिरित्ये पासं विद्देवी तथोदितात् |
द्यानात्संजल्पसंस्मिश्राद्व्यपाराश्चापि बाह्यतः || ११ || 

तस्माद्विश्चेश्वरो बोधभैरवः समुपास्यते |
आवच्छेदानवश्छिद्यां भोगमोक्षार्थिभ्र्जनैः || १२ ||

तेनाविच्छिन्नता सर्व रूपाहं ताप्रथात्मनः | 
स्वयं प्रथम्यनविधिः सृष्ट्यात्मस्य च पूर्वशः || १३ || 

पूर्वशः पूर्वभावि || १३ ||

सोयमात्परमावृत्त्य स्थितोजडपदंमतः | 
आवृता नावृतात्मा तु देवादिस्था वरान्तगः || १५ ||

तस्य स्वतन्त्रभावो हि किंकिं यन्नविचिन्तयेत् |
तदुक्तं त्रिशरः शास्त्रे सबुद्ध इतिवेत्तियः || १५ || 

तत्राद्ये स्वपरामश्शेनिर्विकल्पैधामनि |
यत्स्फुरेत्प्रकटं साक्षात्तदिच्छाख्यं प्रकीर्तितं || १६ ||

यथा विस्फारित दृशामनुसन्धिं विनाप्यलं |
भतिभावः स्फुटस्तद्वत्केषामपि शिवात्मना || १७ ||

भूयो भूयो विकल्पं शरिश्चयक्रमचर्वनात् |
यत्परामर्शमभ्येति ज्ञात्रोपाय तु तद्विद्धः || १८ || 

यत्तत्तत्कल्पना कू?प्तबहिर्भूतार्थसाधानं |
क्रियोपायं तदाम्नातं भेदोनात्रापवर्गतः || १९ ||

७७ब्) इत्येवं महागुरुभिस्तंत्रालोके वान्यत्र 
वितत्यवितत्यप्रोक्तपूर्वं | तदत्रपि पूर्वप्रोक्तमेवात्रापि 
निग्रदितं | तदस्मिन्निदधत्पदं | भुवनकर्तृतामाविशन् | ततश्च 
शिवावार्थां विभाव्य || ततोनन्तरमनिशसाविशन् | ततश्च 
सिद्ध्यति || कृतकृत्योभवतीत्यर्थः || १९ || 

ननुयदेतत्पूर्वं प्रतिपादितं शास्त्रादावेव | कर्तरि ज्ञातरि 
स्वात्मन्यादि सिद्धेमहेश्वरे | अजडात्मानिषेधं सिद्धिं वा 
विदधीतकः || १ || 

किन्तु मोहवशादस्मिन्दृष्ट वाप्यनुपलिक्षिते | शक्याविष्करणे 
नेयं प्रत्यभिज्ञो पदश्शृत इति अनेनैतदेवोपलक्षते || कोनिषेधं 
| वासिद्धिं कर्तुं शक्तयात् || तदत्रास्मिन्सृष्टेप्यनुपलक्षित एव | 
तस्मात्तस्य ज्ञानक्रियाशक्ति द्वयाविष्करणेन 
तद्रत्यभिज्ञोपद्सर्ग्य?त इति सम्बन्धः || इति किमेतदुक्तं 
तदत्रनिदधत्पदं भुवनकर्तृता माविशन्विभाव्यशिवतामयी 
मनिशमाविशन्मिध्यति || इत्यत्र किं सिध्यति | ज्ञानक्रियात्मकं 
शक्ति युगलमिति चेत् || इत्यतः किंप्रतारकतामात्रतया 
परमेश्वरसिद्धिः प्रत्यभिज्ञापठनादिनानुभवेनेति प्रोक्तं || 
इत्यत्राहाचार्यः || अत्रापरेप्रद्यवतिष्ठन्ते |

ओं तैस्तैरप्युपयाचितैरुपनतस्तन्नाः स्थितोप्यन्ति 
केकान्तोलोकसमान एवसपरिज्ञ्नतोनरन्तु यथा | लोकस्यैष 

७८अ) तथा नवीक्षित गुणरस्वात्मपि विश्वेश्वरोनैवालं 
निजवैभवायन्तदियं तत्प्रत्यभिज्ञोदिता || २० ||

यथा कांचित्कामिनी | अहस्मि शंगलितव्यापारासती || परंतु 
तत्कामुकध्यानतत्परमानमासन् | कथमहमनेनश्लिष्यामीति | 
कथमह मनेनवाचं संभाषे कथं वाह 
मनेनोपविश्यामीति विनश्यद्व्यापारान्तुरासती चैतदेवस्मरतीति || 
तदनन्तरमेव दूतीसंप्रषणादि व्यापारेण | 
वामदनलेखनद्वारावा | विरहक्षामी भवद्गत्रलतिकातिष्ठतीति 
|| तदनुयथा तथासविधवत्तिनि प्रियतमेसमीपं याते च | 
जनसाधारणता पापादिते | पितृमातृभ्रातृसुतादि साधारणतया 
तन्निकटवर्तिनि तज्ञारावलोकनादि हृदयं न पूर्णता मभ्येति || 
तत्रापि रहः स्थानावेशाभावात् | यदाचदैव वशाद्रहः 
संयोगेप्राप्ते यथा तथालिङ्गनादि अम्बनादिस्ततमतृनादिसिद्धौ 
जातायां हृदयानन्दे जाते परमानन्दोदयोब्रह्मानन्द इतिथ्यते 
|| तथा च | अतिक्रुद्धः प्रकृष्टो वा किंकलीति वा मृचनि || धावन्वा 
यत्पदं गच्छेत्तत्त्र स्पन्दः प्रतिष्ठितः || अत्राति प्रकृष्ठत्वं 
महदानन्द तत्वेन लक्ष्यत इत्यर्थः || एवं मोहापसरणेसिद्धे 
यथा परमानन्दोदयः | तथैवदेहाहंशुवेनष्टे 
परमेश्वरता वाप्तिः || तथा च || यथा मुञ्जादिषीकैवमात्मा 

७८ब्) युक्त्या समुद्ध्यतः | शरीरत्रितयाद्धीरैः परं ब्रह्मैव 
जायत इति || अथ च || जातेदेह प्रत्ययद्वीपभङ्गे 
प्राप्तैकब्रनिर्मबोधोधसिद्धौ | 
अव्यवर्त्यैवेन्द्रियग्रासमन्तर्विश्वात्मात्वं दित्यमेकवोभासि || 
इत्यनेन यावन्मोहस्तावदज्ञानबुद्धिः | मोहापसारेसिद्धे 
सर्वं सर्वदा सर्वत्र भवत्येव || नायिकानायकयोरिव || इत्येवं 
गुरुवचनाज्ज्ञानक्रियात्मकं शक्तित्वयं 
परीक्ष्यतदनन्तरमेव तद्द्वारापरमेश्वरोत्कर्ष 
हृदङ्गमीभावो जायते || तत्क्षणमेव पूर्णानन्द 
स्वरूपाजीवन्मुक्तिः 
समावेशाभ्यासरसेनपारमैस्वर्यविभूतिलाभेप्रत्यभिज्ञैव 
परसिद्धिदायिनी मतेति सिद्धम् || तथा च तन्त्रालोके || 
तत्राद्येस्वपरामर्शे निर्विकल्पैकधामनि || यत्स्फुरेत्प्रकटं 
साक्षात्तदिच्छाख्यं प्रकीर्तितम् | यथा विस्फारित 
दृशासनुसन्धिं विनाप्यलम् | भाति भावः स्फुटः 
तद्वस्केषामपि शिवात्मता || २ || 

भूयो भूयो विकल्पं शरिश्च वक्रम चर्चनात् | 
यत्परामर्शमभ्येति ज्ञानोपायं तु तद्विद्वः || ३ || 

यत्तत्कल्पनाक्याप्तबहिर्भूतातासाधनं | 
क्रियोपायं तदाम्नातं भेदो नात्रापवर्गतः || ४ || 

यतोनान्या क्रियानाम ज्ञानमेवमितत्तथा | 
रूढेग्रगान्ततां? प्रातिमिति श्रीगमसासने 

७९ब्) योगोनान्यः क्रियानान्यातत्वारूढा हि यामतिः | 
स्वचित्तवासनाशास्त्यैसाक्रियेत्यभिधीयते || ६ ||

स्वचित्तेवासनाकर्म मलसावाप्रसूतयः | 
तासां शान्तिनिमित्तं यामतिस्संवित्स्वभाविका || ७ || 

सादेहारम्भिभाह्यस्थतत्वब्राताविशायिनी | 
क्रियासैव च योगः स्यात्तत्वानां चिल्लयीकृता || ८ || 

लोकेपि किलगच्छामीत्येव मन्तः स्फुरैव या | 
सादेहं देशमक्षांश्चाप्याविशतीगति क्रिया || ९ ||

तस्मात्क्रियापिवानामज्ञानमेव हि मानतः | 
ज्ञानमेव हि मोक्षाययुक्तं चैतदुदाहृतम् || १० || 

मोक्षो हि नामनैवान्यः स्वरूपप्रथनं हि सः | 
स्वरूपं चात्मनः संविन्नान्यत्तत्र तुयः पुनः || ११ || 

तस्मात् संवित्वमेवे तत् स्वातन्त्र्यं यत्तदप्यलम् || 
विविश्यमानंधह्वीषुपर्यवस्यति शक्तिषु || १२ ||

तस्माज्ज्ञानक्रियेमोक्षायेति निजायः || तदनन्तरं 
समावेशलाभोनेन ज्ञानक्रियात्मकद्वारेणेति शुभमस्तु 
शम्भुनाथ पादारधिन्दयुगलप्रसृतरसपवित्रं हृदयानां 
परमेश्वर *?क्तानामिति शुभमित्यलमतिविस्तरेण || 

७९ब्) इदानीमेच्छास्त्रस्य म * *?लतामास्वाद्य एतत्कत्पता 
चाप्याश्रोतव्या जनैः || यद्बुद्धिरीदृशीरीद्यश्विधशास्त्रकरण 
प्रवृत्ता सत्तमहान्माहेश्वराव तार एवसिद्धोजयति 
परोपकारपर इति स च क इत्याह || 

ओं जनस्यायत्र सिद्ध्यर्थ मुदयाकरसूनुना | 
ईश्वरप्रत्यभिज्ञेय मुत्पलेनोपपादिता || २० || 

आदितः || १९३ || 

कश्चिदुदयाकरोनामशम्भुनाथ चरणारविन्द 
तत्परमानसपवित्रित हृदयो *? प्राप्तघूर्णपरमार्थ त्वेनाप्त 
प्रसादमात्रोत्पलदेवपुत्रमणि 
चेयमीश्वरप्रत्यभिज्ञाप्रतिपादिता | जनस्या यत्रसिद्ध्यर्थ 
स्गमतयास्वमातृसमीपमुपविश्यैव तत्प्रत्यभिज्ञा न यथा 
यत्न्नतयैयसनजनस्य समुदियादुदयं पानीति 
भावस्तदर्थमेव मुदयं यातीति भयः? || यत एव हि | उद्गतः 
परोमोक्षाख्योलाभो यस्मात् || तदुद्भूते 
श्वरप्रत्यभिज्ञाशास्त्रेण हि परमामृतलाभोष्टसिद्धियुतो 
महामाहेश्वरलाभ इति सिद्धोयं पूर्णः शास्त्र संग्रह 
मार्गो गुरुकृपयैवेति शुभम् || || 

आदितः || १९३ || 

समाप्तेयं प्रत्यभिज्ञाकौमुदी || ||

८०अ) ओं वर्षेवेद उपोधने थनश्रा?भसिष?क्षे च कृष्णे शुक्ले 
तरेसप्तम्या खलुपूष्णिसौभगयुतेकर्ते च लग्ने स्थिरे | 

श्रीविद्यापदपद्ममेवनलसद्बुद्ध्यातितीक्ष्णाग्रया 
श्रीभट्टारकस्वन्?परेण रचिता पूर्णीकृताकौमुद्दि || १ || 

अत्रापरेषानिन्दन्तुह सर्वथास्तवर्तु वा | 
परस्परं स्पन्धयन्त्रदास्यन्त्मुखण्डनानि च || २ || 

अथवापि मनोमोहादाश्चर्येणादि संभुवा | 
तथापि न च मोहानिन्न च चिन्तस्य संमदः || ३ || 

पदार्थरचनां पूर्वगुरुभिः समुदीरितां | 
विलोक्यप्रत्यभिज्ञाया विभ्यन्ति बुद्धिवज्जनाः || ४ || 

तस्माद्विचारणान्हात्त पठनार्हा मनोहरा | 
यथाबुद्ध्यानुसारेण शास्त्राणि प्रविलोद्य च || ५ || 

प्रत्यभिज्ञाकौमुदीयां रचिता सुमनोरमा | 
भूयात्स्वत्मोपकारार्थं प्रसङ्गद परत्र च || ६ || 

क्रुयाद् विघ्नोघशान्त्यर्थं शम्भुनाथप्रसादतः || 
तत्प्रसादाद् रचित्तानां तत्समावेशमस्तुनः || 

शुभमस्तु प्रत्यभिज्ञापाठकानाम् || ||

इति श्रीमदुद्पलदेवरचितप्रत्यभिज्ञायी सूत्रावलि श्रीमद्भिरव 
आप्तरचितसूत्रविमर्शिन्यीः श्रीमद्भट्टारकसुन्दरीदासेनौ तु 
जातिजद्मिनासाक्षाच्छङ्करावतार श्रीमच्छ्रीविद्यापारिजात 
श्रीमच्छ्रीशङ्कराचार्यवर्य पुत्रमणिनाद्विशतसङ्ख्यायाः 
श्लोकावल्याः विरचिताकौमुदी 
प्रत्यभिज्ञाकौमुद्याख्यासमाप्ती कृतेति 
शिवसम्भुसम्भुनाथसाधकानां 
पराप्रामादमन्त्रोद्यत्समस्तपरमार्थतत्वानां पारमार्थ 
विदांचेति शुभम् || || 

प्रत्यभिज्ञाकौमिदीसमाप्ता श्रीमद्भट्टारकरचिता || ||

सं ७४ श्रावणे कृष्णपक्षे सप्तम्यां रेवत्यां 
सौभाग्यविष्कम्भे फट्त्र?योगे च | आच्चिके लग्ने च समाप्तिं गता 
प्रत्यभिज्ञा कौमुदी || ||

श्रीमच्छ्रीमद्गुरुदृष्टिपातलस * *? || ||

शुभम् || शुभम् || शुभम् ||

ओं ये पीष्ठ देवी सद्दृष्टिविलसत्तिक्ष्णबुद्धयः | 
जयन्तिते महात्मानस्सर्वशक्ति विकस्वराः || १ ||

शुभमस्तु सर्वत्र शिवशक्तिसामरस्यं ||


###########   END OF FILE  #######