####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00198
Uniform title: aṃśumatkāśyapāgama
Main title: aṃśumadāgama
Manuscript : IFP transcript 1

Description: 
IFP transcript 1   of RE. 19987 Palm-leaf beginning leaf (25)19a


Notes: 
Transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.


Revision 0: October 23, 2009

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################





अंशुमत्काश्यपागमः

(अंशुमदागमः)



शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् |
प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशान्तये || १ ||

शशिधरं महादेवं सर्वलोकैकनायकम् |
महेन्द्र मध्यगं शान्तं पार्वती सहितं परम् || २ ||

देवदानवसिद्धाद्यैः सेवितं सुरपूजितम् |
प्रणम्य चरणौ देव संघैस्सह तु काश्यपः || ३ ||

शुचे परमसद्भाव प्रशान्तं सृष्टिकारणम् |
जगतामभिवृद्ध्यर्थं योगिनामुपकारकम् || ४ ||

देवानां च हितार्थाय शिवज्ञानसमुद्भवम् |
महार्थमल्पग्रन्थं च कर्षणादिज्ञानसीमकम् || ५ ||

अंशुमानिति तन्त्रं च त्वयोक्तं हि पुरातनम् |
तन्त्रं तव च देवानां यन्त्राणामधिकारिणाम् || ६ ||

अल्पायुष्यादि धर्माणां नराणां चाधिकारिणाम् |
अनुग्रहान्तं तत्तेषां संक्षेपाद्वद मे प्रभो || ७ ||

साधु साधु महाविप्र ! यत्त्वया परिचोदितम् |
दुर्लभं तदहं वक्ष्ये शृणुष्वैकाग्रमानसः || ८ ||

पुष्यमासादि षण्मासा माघमासेतराः शुभाः |
दक्षिणे चाश्वयुङ्मासं श्रावणी कृत्तिका तथा || ९ ||

प्. २) पूजिता दक्षिणादीनां शेषा मासा विवर्जिताः |
पौष्णादित्यमघास्वाती सावित्री त्वष्ट्ट मैत्रकः || १० ||

श्रवणार्द्रा प्रजेशस्तिष्याश्वयुक् च त्रयोत्तराः |
दिनेषु पूजितास्त्वेताः प्रतिपत्षष्ठि सप्तमी || ११ ||

तृतीया पंचमी चैव द्वितीया च त्रयोदशी |
दशमी तिथयः शस्ताः शुक्लपक्षे विशेषतः || १२ ||

प्रतिपत्पौर्णमासी च द्वितीया पंचमी तथा |
तृतीया मध्यमा ख्याता कृष्णपक्षे द्विजोत्तम ! || १३ ||

षष्ठी च दशमी कृष्णे कनिष्ठा चैव गर्हिताः |
सितसौम्यशशी जीववाराः श्रेष्ठतमाः शुभाः || १४ ||

तेषामंशोदयं होराद्रेक्काणाश्चैव दर्शिताः |
शुभमेवेति विज्ञेयाः तत्र शश्युदयं विना || १५ ||

कटकं तौल्यमकरं मेषं च धनुषं विना |
मेषराश्युदयं शस्तं सर्वसंपत्समृद्धिदम् || १६ ||

उच्चस्थानगतश्चन्द्रः सौख्यो मित्रगतस्तथा |
शत्रुक्षेत्रगतश्चन्द्रो नीचस्थोऽपि धनक्षयम् || १७ ||

भौमादित्येन्दु राहुश्च सौरी वा लग्नसंस्थिते |
आयुष्यं धनधान्यं च कर्तृनाशं न संशयः || १८ ||

धनस्थान गताः क्रूरा धनधान्यविनाशनाः |
तथैव चन्द्रसंयुक्तं धनधान्यविवर्धनम् || १९ ||

प्. ३) भ्रातृस्थानगतास्सर्वे सर्वसंपत् समृद्धिदाः |
बन्धुस्थानगताः पापाः सर्वदुःख भयावहाः || २० ||

पुत्रस्थानगताः क्रूराः मृत्युपीडा भविष्यति |
शत्रुस्थान गताः सर्वे सर्वदुःख भयावहाः || २१ ||

भार्यास्थानगता जीवचन्द्र भार्गाश्च वै तथा |
आयुष्यं धनधान्यं च सर्वसिद्धिप्रदाः सदा || २२ ||

निधनं संगतास्सर्वे कर्तुर्निधनमादिशेत् |
शुभग्रहो नवस्थाने सर्वसौख्यधनावहः || २३ ||

कर्मस्थान गताः क्रूराः सर्वेवित्तायुषक्षयाः |
शुभग्रहाश्च कर्मस्थाः सर्ववित्तायुष प्रदाः || २४ ||

अशुभाश्च शुभाश्चैव वलस्थानगताः शुभाः |
द्वादशस्थो बुधो जीवो वित्तवृद्धिं समावहेत् || २५ ||

नक्षत्रान्ते च मासान्ते पक्षान्ते वेधितर्क्षके |
व्यतीपाते परिघशूले वै घृते कालकण्ठके || २६ ||

कण्टके च तथा स्थूलं परिवेषे च दुर्दिने |
उल्कापाते च भृगुजे वृद्ध्या च विषनाडिके || २७ ||

षडशीतिमुखे चैव मासशून्ये तथैव च |
कर्षणादि प्रतिष्ठान्तं सर्वकर्म विवर्जयेत् || २८ ||

मर्त्यानामायुषच्छेदं कृष्णपक्षे तु चन्द्रवत् |
तस्माद्युक्तेन शीघ्रं च कर्तव्यो धर्मसंग्रहः || २९ ||

प्. ४) अल्पदोषगुणाधिक्यं दिनं वृद्धिं च संग्रहेत् |
अनेककोटि दोषाढ्यं दिनं लग्नं च मेव च || ३० ||

दोषहीनतमं याति जीवदृष्ट्या द्विजोत्तम |
अनेककोटिदोषस्तु जीवैकेन विनाशनम् || ३१ ||

तमसा परिवृतौ रात्रौ ख्येकेन विनश्यति |
तथैव जीवदृष्ट्या तु सर्वदोषसमुद्गमाः || ३२ ||

एवं परीक्ष्य बहुधा कर्षणादि समाचरेत् |
पत्रैव सदनं कुर्यात् तद्देशं कर्षणं कुरु || ३३ ||

अष्टदिक्षु च कर्तव्यं ग्रामादिषु शिवालयम् |
पैशाचिक पदे कुर्यात् आलयं तु पराङ्मुखम् || ३४ ||

परिखास्तु त्रिदण्डादि यावत्त्रिंशत्तदान्तकम् |
तावदेवेष्टदिग्भागे कर्तव्यं शिवमन्दिरम् || ३५ ||

परिखाभ्यन्तरे वापि पैशाचिक पदे कुरु |
मानुषे तु पदे वाथ कर्तव्यं शिवमंदिरम् || ३६ ||

विप्रक्षत्रियविट्छूद्राः अनुलोमास्तथैव च |
समनिर्माणकर्तारः सर्वप्राणि हिताय वै || ३७ ||

हस्तमात्रं तु तद्घातं कृत्वातद्भूमि मध्यमे |
पूरिते तन्मृदं धीमान् अधिके चोत्तमान्मही || ३८ ||

समता मध्यमाख्याता हीना सा कन्यसा स्मृता |
गृहीता चोत्तमा मध्या गृहीता कन्यसा मही || ३९ ||

प्. ५) श्वेता रक्ता तथा पीता कृष्णा विप्रादयः क्रमात् |
चतुर्विधा महीख्याता तत्तज्जात्यार्हता शुभा || ४० ||

परेषामपराः शस्ताः स्वपरेषां परं विना |
तत्तद्योग्यमहीग्राह्या मर्त्यानामालयं कुरु || ४१ ||

सर्वा महीप्रशस्ता च देवानां तु विशेषतः |
भूतप्रेतपिशाचेभ्यो दद्याद्दध्योदनं बलिम् || ४२ ||

अस्त्रेणोच्चाटयेदेतान् पश्चात्कर्षणमाचरेत् |
श्वेतौ रक्तौ च कपिलौ कृष्णौ जात्यर्हकौ क्रमात् || ४३ ||

यौवने कर्षणे पूर्वौ नागहीनौ बलान्वितौ |
हेमशृंगखुरोपेतौ वर्णान्तर न संस्पृशौ || ४४ ||

संपूज्य वृषगायत्र्या गन्धपुष्पादिभिर्बुधः |
पूर्वं निवेदनं कृत्वा प्राङ्मुखौ संस्थितौ वृषौ || ४५ ||

याज्ञिकैस्सारवृक्षैर्वा लक्षणेन युगं हलम् |
सीरायामं त्रिहस्तं स्यात् नाहं सप्तांगुलं भवेत् || ४६ ||

वृत्ताकारमशेषं तु मूलं वेदांशमश्रकम् |
मेखलोच्चं त्रितालं स्यात् त्रिमात्रं तद्घनं भवेत् || ४७ ||

मूलं षण्मात्र विस्तारं घनं वेदांगुलं भवेत् |
मूलादग्रं क्रमात्क्षीणं किंचित्क्षीणं तु मध्यमम् || ४८ ||

मेखलायास्तु मूले तु विर्यवेशं नवांगुलम् |
वेशांशे द्व्यंगुलं व्यासं घनमर्धार्ध मात्रकम् || ४९ ||

प्. ६) चतुर्विंशांगुलायामं घ्राणदीर्घं तु काश्यप |
सीरोर्ध्वे घ्राण तुंगं तु पंचांगुलमुदाहृतम् || ५० ||

घ्राणकुक्ष्युन्मुखं कुर्यात् मनुमात्रं तदायतम् |
शेषं चित्रमिति ख्यातं सीरमेखलसन्धितौ || ५१ ||

षण्मात्रं घ्राणविस्तारं घनं वेदांगुलं भवेत् |
अग्रं सूचिनिभाकारं अनुपूर्वात्कृशं भवेत् || ५२ ||

त्रिपंच मात्रमित्युक्तं सीरघ्राणाग्रकान्तकम् |
अयसा हलजिह्वा तु घ्राणाग्रे योजयेद्बुधः || ५३ ||

सीरायामसमं नाहं युगं चिद्रं युगाश्रकम् |
कनिष्ठांगुली परीणाहं गोचर्मद्विकरायतम् || ५४ ||

हृदयं मंत्रमुच्चार्य बध्वा युगाश्रयौ वृषौ |
युगमध्ये हलं बध्वा किंचिद्दक्षिणमाश्रितम् || ५५ ||

कर्षयेन्मतिमान्विप्रः तृणादीनि व्यपोह्य च |
तिलसर्षपमुद्गानि नेत्रमंत्रेण वापयेत् || ५६ ||

आचार्यं पूजयेत्तस्मै दद्याद्युगहलौ वृषौ |
त्रिरात्रां कुरिते श्रेष्ठं वेदयत्रौ तु मध्यमम् || ५७ ||

अधमं भूतरात्रं स्यात् अधमं परिवर्जयेत् |
आपुष्पात्फलगं रक्ष्य गोगणानां निवेदयेत् || ५८ ||

एकरात्रं द्विरात्रं वा गावस्तत्रैव वासयेत् |
गोवक्त्रगतकेनैश्च गोमयेः प्रस्तवैरपि || ५९ ||

प्. ७) स्थपतिं पूजयेत्पश्चात् वस्त्राद्यैश्च यथा मति |
प्रशस्तं भूतलं पश्चात् मध्ये समतलं गुरुः || ६० ||

गोमयालेपनं कृत्वा दिक्परिच्छेदनं कुरु |
शंकुं कलांगुलायामं नाहं तत्सममुच्यते || ६१ ||

मूलताराष्टभागैकं हीनमग्रविशालकम् |
मूलाग्रं मुकुलाकारं मूलाग्रं क्रमशात्कृशम् || ६२ ||

सुवृत्तमार्जवं कुर्यात् सारवृक्षं तु शोषितम् |
शंकु द्विगुणमानेन तन्मध्ये मण्डलं लिखेत् || ६३ ||

तन्मध्ये स्थापयेच्छंकुं चतुर्दिक्षु समं तथा |
पूर्वापराह्नयोः छायादिति तन्मण्डलान्तगौ || ६४ ||

छायाग्रमध्ये संलक्ष्य तथैव तु पराह्नके |
तद्बिन्दुद्वयगं सूत्रं पूर्वापरदिगिष्यते || ६५ ||

तयो मध्यन्तरं भ्राम्यश्च पराननं पृश्चिवत् |
दक्षिणोत्तरगं सूत्रं तन्मध्ये तु प्रसारयेत् || ६६ ||

ये मर्त्या मध्यमार्धी तु अवच्छायांगुलं व्रजेत् |
मण्डलं कुब्जतालेन कन्यसं तु विभाजिते || ६७ ||

भानुर्वानेष्टविंशांशं सप्तं विंशांशयोत्तरे |
गतेत्वार्जवमित्युक्तं कन्यायाश्च तथैव हि || ६८ ||

मीनेऽष्टविंशदंशादिभाग मध्यस्थ मात्रकम् |
वर्धयेन्मिथुने सप्तविंशदंशावसानकम् || ६९ ||

प्. ८) ततोर्धमात्रं क्षीणं स्यात् भागं प्रति विशेषतः |
कन्यायां चाष्टविंशांशात् अर्धमात्र विवर्धनात् || ७० ||

चापेऽष्टविंशदंशान्तं तथा ह्रस्वं तथैव हि |
छायावृद्धिक्षयं ह्येवं कीर्तिता शंकुमध्यमात् || ७१ ||

छायामानं व्रजेन्मध्ये ब्रह्मसूत्रं प्रसारयेत् |
पूर्वापराह्वयोर्मध्ये छायामानं च वर्जयेत् || ७२ ||

प्रागादि परितस्सूत्रं इष्टमानेन विन्यसेत् |
पुण्याहं वाचयेपश्चात्खात्वा प्रासादमानकः || ७३ ||

यावत्प्रासादविस्तारं एकाशीतिपदं गुरुः |
तत्पदे वास्तु देवांश्च पूजयित्वा तु नामतः || ७४ ||

दध्याज्यगुलसंमिश्रं ओदनं च बलिं ददेत् |
प्रणवादीन्नाममध्ये स्वाहान्तं बलिमाचरेत् || ७५ ||

वास्तुहोमं ततः कृत्वा मध्ये वा चोत्तरेऽपि वा |
वास्तुहोमं विनायत्र कृतं वास्तु विनश्यति || ७६ ||

पर्यग्निकरणं कृत्वा प्रोक्षयेत्पंचगव्यकैः |
स्थपतिः कृत्ययोग्यः स्यात् स्थापको मन्त्रयोग्यकः || ७७ ||

कर्षणं ह्येवमाख्यातं शृणु प्रासादवास्तुकम् |

इत्यंशुमत्काश्यपे कर्षणविधिपटलः (प्रथमः) || १ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण प्रासादे वास्तुलक्षणम् |
प्रासादस्य विशाले तु नवभाग विभाजिते || १ ||

प्रागग्रं दशसूत्रं स्यात् उदगग्रं तथैव च |
एवं नवनवांशे तु ब्रह्मा मध्ये नवांशभुक् || २ ||

मरीचिः पूर्वभागे तु विवस्वान्दक्षिणे तथा |
मित्रः पश्चिमभागे तु उत्तरे पृथिवीधरः || ३ ||

ब्रह्माणं च निरीक्ष्यैव स्थित्वा षट्पदभागिनः |
आपश्चैवापवत्सश्च त्वैशान्यां दिशि संस्थितौ || ४ ||

सवित्रश्चैव सावित्रो ह्याग्नेययां दिशि संस्थितौ |
इन्द्र इन्द्रजयश्चैव नैर्-ऋत्यां दिशि संस्थितौ || ५ ||

रुद्रो रुद्रजयश्चैव वायव्यां दिशि संस्थितौ |
एते द्विपदभोक्तार अर्धमर्धद्वयं तथा || ६ ||

ईशानश्चैव पर्जन्यो जयन्तश्च महेन्द्रकः |
आदित्यस्सत्यकश्चैव भ्रंशश्चैवान्तरिक्षकः || ७ ||

अग्निः पूषा च वितथो राक्षसश्च यमस्तथा |
गन्धर्वो भृंगराजश्च मृगश्चैव तु दक्षिणे || ८ ||

निर्-ऋती चैव दौवारी सुग्रीवः पुष्पदन्तकः |
वरुणः शोषरोगौ च पापयक्ष्मा च पश्चिमे || ९ ||

वायुर्नागस्तथा मुख्यो भल्लाटस्सोम एव च |
ऋगादितिद्युतिश्चैव बाह्ये त्वेकांशभागिनः || १० ||

प्. १०) चरकी च विदारी च पूतना पापराक्षसी |
ईशानादिषु कोणेषु बाह्यस्थाः पदवर्जिताः || ११ ||

पूर्वादिषु चतुर्दिक्षु स्कन्दो वैचार्यमा तथा |
विजृम्भो बलिपिंछश्च पूर्ववत्पदवर्जिताः || १२ ||

एते चैकोन पंचाशद् देवताः परिकीर्तिताः |
विंशत्सूत्रैस्तु ते सर्वे बध्वा वै वास्तुमूर्तिनाम् || १३ ||

अधोमुखान्शयित्वा तु उद्धृताः पीठधस्थिताः |
वास्तुमूर्तिः कथं देव ! बध्वा तं शाययेत्कथम् || १४ ||

देवासुरमहायुद्धं वर्तते तु यदा तदा |
असुराणां हितार्थाय शुक्रः प्रत्यादिहत्तपः || १५ ||

ततस्तपसिसंभूतो भूताकारं महाबलम् |
अप्रबुद्धिस्तु तं भूतं देवैर्युद्धं प्रवर्तते || १६ ||

सर्वदेवायुधैर्देवोवाधं चैव न शक्यते |
सर्वदेवाश्च तं भूतं शयनं तु ह्यधोमुखम् || १७ ||

विंशत्सूत्रैश्च तं भूतं बध्वा संपीड्य संस्थितः |
समाप वास्तु पुरुषो वास्तुमूर्तिं तमुच्यते || १८ ||

तन्मूर्त्याधोमुखं ह्येवं सर्वेषां दुःखमावहेत् |
यत्र यद्वास्तु विन्यासं तत्सर्वं वास्तुमूर्तिमान् || १९ ||

तदुद्धृतनिवृत्त्यर्थं सर्वदुःखनिवारणम् |
सर्व ऋद्धिकरार्थं तु वास्तुहोमबलिं कुरु || २० ||

प्. ११) ब्रह्मादिदेवतानां तु तृप्ति होमबलिं द्विजः |
तासां तृप्तिं कृते वास्तु पुरुषाच्च न बाध्यते || २१ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ब्रह्मादीनां बलिं ददेत् |
वास्तुहोमश्च कर्तव्यो ब्रह्मादीनां स्वनामतः || २२ ||

ईशाने तु शिरो न्येव पादौ निर्-ऋतिगोचरौ |
आग्नेययां वायुदिग्भागे कोर्परौ जानुशायिनौ || २३ ||

मूर्तिगेहस्थिता देवा स्वीशानो शिरसन्धितः |
नेत्रस्थाने च पर्जन्यो जयन्तश्च त्रिकं भृगः || २४ ||

आपः कृकादिकोर्ध्वे तु आपवत्सस्तथैव च |
नाभिसूत्रे परब्रह्म बीजेत्विन्द्रस्तथैव च || २५ ||

लिंगे त्विन्द्रजयश्चैव पादयोर्निर्-ऋतिस्तथा |
समरी पृथिवी चैव स्तनसूत्रपदे स्थितौ || २६ ||

विवस्वतः कुक्षिपार्श्वे * * * विवरे स्थितौ |
ऊर्ध्वहस्ततले चैव सवितारं प्रकल्पयेत् || २७ ||

ऊरुप्रकोष्ठमध्ये च सावित्रं तु निधापयेत् |
रुद्रोरुद्रजयश्चैव वामपार्श्वे तु पूर्ववत् || २८ ||

महेन्द्राद्यन्तरिक्षान्ताः सर्वावयसंस्थिताः |
तज्जानुकोर्परे विप्र त्वग्निमूर्तिं निधापयेत् || २९ |

नामादि ऋगपर्यन्तं जंघाया दक्षिणे न्यसेत् |
दौवारिपापयक्ष्मान्ताः जंघाया दक्षिणेन्तरे || ३० ||

प्. १२) वामकूर्पर जानूर्ध्वे वायुमूर्तिं निधापयेत् |
नागादि ऋगपर्यन्ता वामबाह्वौ च संस्थिताः || ३१ ||

चरक्याद्याश्चतुष्कोणे कर्णसूत्राग्रके स्थिताः |
एते स्वधोमुखा वास्तुमूर्तिदेव द्विजोत्तम || ३२ ||

प्रागिवैव बलिं दद्यात् वास्तु संकल्पयेद्द्विजः |
प्रासादवास्तु चैवं हि वास्तु होमं ततः परम् || ३३ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे प्रासादवास्तु लक्षण पटलः (द्वितीयः) || २ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण वास्तु होमविधिं परम् |
हर्म्ये त्वाद्येष्टकाकाले लिंगसंस्थापने तथा || १ ||

सकलस्थापने चैव संप्रोक्षणे तथैव च |
बाललिंगप्रतिष्ठायां मण्टपे नृत्तरंगके || २ ||

सभायां यागशालायां वास्तुहोमं समाचरेत् |
आचार्यलक्षणोपेतः स्वाचार्यो होममाचरेत् || ३ ||

समरीय पदे चैशे सौम्ये वा ब्राह्मिके पदे |
स्थण्डिलं सिकतैः कुर्यात् हस्तमात्रसुविस्तरम् || ४ ||

उत्सेधं द्व्यंगुलं खातं चतुरश्र समं कुरु |
कलशं विन्यसेदैन्द्रे शालिमध्ये द्विजोत्तमः || ५ ||

प्. १३) गन्धतोयेन संपूर्य हेमं तत्रैव निक्षिपेत् |
पलाशपत्रदूर्वां च तज्जले च निधापयेत् || ६ ||

गन्धपुष्पादिना पूज्य तज्जले वारिदेवताम् |
अग्न्याधानादिकं सर्वं अग्निकार्योक्तमाचरेत् || ७ ||

पूर्वादि वास्तुदेवांस्तु अग्निमध्ये समावहेत् |
गन्धैः पुष्पैश्च धूपैश्च पूजयेत्स्वस्वनामतः || ८ ||

प्रणवादीनि मध्ये तु स्वाहान्ते नैव होमयेत् |
ब्रह्मवृक्षसमिद्भिस्तु प्रत्येकं होममाचरेत् || ९ ||

शतमर्धं तदर्धं तु होमयेद्गोघृतेन तु |
पायसेनैव चरुणा प्रत्येकं तु शताहुतिः || १० ||

जयादिरभ्यतां नं च राष्ट्रभृच्चैव होमयेत् |
इन्द्राहुतिं च कूष्माण्डं प्रायश्चित्ताहुतिं चरेत् || ११ ||

हव्यवाहेति मंत्रेण स्विष्टमग्नेति मंत्रतः |
यदस्येति च मंत्रेण होमयेत्तु घृतेन तु || १२ ||

परिषेचं ततः कृत्वा प्रासावीरिति मंत्रतः |
परिस्तरांश्च परिधीन् आज्येनोक्तान्हुनेत् क्रमात् || १३ ||

ब्रह्मणे तु वरं दद्यात् अग्नौ वा सूर्यमण्डले |
प्रणीततोयैः संप्रोक्ष्य चात्मानं पवमानकैः || १४ ||

एवं समाप्य होमं तु प्रणिपत्य क्षमापयेत् |
दर्भैः पलाश पत्रैश्च शोषितैर्बन्धयेद्बुधः || १५ ||

प्. १४) तदग्नौ दीपयित्वा तु प्रासादं मण्टपं तथा |
प्राकारं गोपुरस्थानं पर्यग्निकरणं कुरु || १६ ||

बाह्ये तदग्निमुद्वास्य स्थापितैस्तु जलैर्बुधः |
सर्वत्र प्रोक्षयेद्विद्वान् शुची वो हव्यमंत्रतः || १७ ||

वास्तु देव * *  थां तु पर्यग्निकरणं कुरु |
वास्तुहोमं समाख्यातं स्वाद्येष्टकविधिं शृणु || १८ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे वास्तुहोमविधि पटलः (तृतीयः) || ३ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण शृणुष्व प्रथमेष्टकाम् |
प्रासादे मण्टपे साले गोपुरे च तथैव च || १ ||

सदने परिवाराणां विन्यसेत् प्रथमेष्टकाम् |
स्निग्धं चैवा तथाऽस्निग्धं द्विविधं भूमिलक्षणम् || २ ||

चिक्कणा शर्कराढ्या च त्वशक्यं खननक्रियाः |
या सा स्निग्धा मही ख्याता तनुवालुकसंयुता || ३ ||

पुरुषांजलि मात्रे तु दृष्टतोयसमन्विता |
अक्लेशात्खननीयं तत् सुस्निग्धा स मही स्मृता || ४ ||

प्रासादस्य तु विस्तारात् द्विहस्ताधिक विस्तृतम् |
हस्तमात्रं खनेद्विप्रा सुस्निग्धं तु महीतलम् || ५ ||

प्. १५) यावताजलदृष्टं तु तावता स्निग्धकं खनेत् |
अवटं वालुकैः स्थूलैः पूरयित्वा जलान्वितम् || ६ ||

पूरयित्वा स्थलं पश्चात् जलेन समतां कुरु |
मुसलैर्हस्तपादैश्च स्निग्धं कृत्वा बृहच्छिलैः || ७ ||

एवमाधारमानं तु त्वधिकामवटं कुरु |
मानसूत्राणि सूत्राणि पातयेत्तत्र देशिकः || ८ ||

प्रथमं मानसूत्रं तु विन्यासं तु द्वितीयकम् |
तृतीयाधिष्ठसीमा च चतुर्थोपपीठसीमका || ९ ||

पंचमं होमसूत्रं तु षष्ठं प्रकृति सूत्रकम् |
एवं क्रमेण विन्यस्य सूत्रषट्कं द्विजोत्तम || १० ||

तस्योत्तरे प्रपां कृत्वा नवहस्तप्रमाणतः |
षोडशस्तम्भ संयुक्तं वितानध्वजभूषितम् || ११ ||

तोरणैर्दर्भमाल्यैश्च मुक्तादामैरलं कृतम् |
मण्टपस्य त्रिभागैकं वेदिकायास्तु विस्तरम् || १२ ||

हस्तमात्रसमुत्सेधं दर्पणोदरसंनिभम् |
परितस्त्वग्निकुण्डानि महाशासु प्रकल्पयेत् || १३ ||

वेदाश्रं च धनुर्वृत्तं अब्जमिन्द्रादिषु क्रमात् |
हस्तमात्रप्रविस्तारं घातं चैव त्रिमेखलाम् || १४ ||

गोमयालेपनं कृत्वा प्रोक्षयेत्पंचगव्यकैः |
पिष्टचूर्णैरलंकृत्य ततो वै विप्रभोजनम् || १५ ||

प्. १६) कृत्वोच्छिष्टं समुद्वास्य वास्तुहोमं ततः परम् |
पर्यग्निकरणं कृत्वा प्रोक्षयेत्तु कुशांभसा || १६ ||

स्थण्डिलं वेदिकायां तु चाष्टद्रोणैश्च शालिभिः |
तदर्धैस्तंडुलैश्चैव तदर्धैश्च तिलैरपि || १७ ||

स्थंडिलं कल्पयेद्विद्वान् दर्भैः पुष्पैः परिस्तरेत् |
शिलाहर्म्ये शिलाभिस्तु दारुभिर्दारुहर्म्यके || १८ ||

आद्येष्टका तु कर्तव्या विपरीतं तु नाचरेत् |
पुंलिंगाभिश्शिलाभिस्तु कारयेत्प्रथमेष्टकाम् || १९ ||

द्वारबन्धस्तु कर्तव्यः स्त्रीशिलाभिर्विशेषतः |
नपुंसकोपलेनैव मूर्धेष्टकां द्विजोत्तम ! || २० ||

नुपंसकोपलेनैव भित्तिं कुर्याद्दृढीकृताम् |
यथालाभशिलाभिर्वा भित्तिस्तम्भादयो(दिकं) भवेत् || २१ ||

वस्वंगुलं समारभ्ये द्विद्व्यंगुलविवर्धनात् |
अष्टत्रिंशांगुला यावत् आयामं तु कला भवेत् || २२ ||

आयामार्धं विशालं स्यात् विशालार्धं घनं भवेत् |
मानांगुलेन कर्तव्यं अन्यमानं न कारयेत् || २३ ||

नवांगुलं समारभ्य द्विद्व्यंगुल विवर्धनात् |
एकोन चत्वारिंशान्तं भेदभोजांगुलेन तु || २४ ||

विस्तारं च घनं पश्चात् तत्संख्या चैव षोडश |
एकादि षोडशान्तानां भूमीनां क्रमशोच्यते || २५ ||

प्. १७) मूर्धेष्टकासुपुंसादिरेखाभिस्तु परीक्षयेत् |
अयुग्मं ऋजुरेखा च पुंलिंगाय प्रकीर्तिता || २६ ||

युग्मरेखा स चक्रा च स्त्रीलिंगाय प्रकीर्तिता |
युग्मरेखा सयुग्मं वा कर्णिका सा नपुंसका || २७ ||

रेखाबिन्दुकलंकादि लूतपातसमन्वितम् | 
वर्जितानि प्रयत्नेन दोषहीनं तु संग्रहेत् || २८ ||

ईषदुन्नतमूलस्य नतमग्रमुदाहृतम् |
ऊर्ध्वभागमुखं ख्यातं अपरं भूपतांशकम् || २९ ||

अश्मानं भूगतं चाग्रं ऊर्ध्वं चापरमुच्यते |
प्रागुदक्स्थकमैशान्यं शीर्षं वै परिकीर्तितम् || ३० ||

मूलं तदितरज्ज्ञातं प्रमाणं त्विष्टकासमम् |
गव्यैर्गन्धोदकैः स्नाप्य पूर्वरात्राधिवासयेत् || ३१ ||

शिवद्विजकुलोत्पन्नः शिवदीक्षासमन्वितः |
सर्वलक्षणसंपन्नो वेदाचाररतः शुचिः || ३२ ||

आपोवहनकं स्नानं भस्मस्नानं च कारयेत् |
नवाम्बरधरोष्णीषाः सोत्तरीयानुलेपनः || ३३ ||

गन्धमाल्यैरलंकृत्य सकलीकृतविग्रहः |
पंचांगभूषणैर्भूष्य क्षालयेत्प्रथमेष्टकाः || ३४ ||

हैमैः कार्पाससूत्रैर्वा बध्वा प्रतिसरं हृदा |
स्थंडिले कर्णिकाबाह्ये महाशासु निधापयेत् || ३५ ||

प्. १८) लकारं प्राग्दिशो भागे वकारं याम्य गोचरे |
रकारं वारुणे देशे यकारं सौम्यगोचरे || ३६ ||

शालिपिष्टेन संलिख्य प्रत्येकं वस्त्रवेष्टितम् |
पूर्वाग्रं सौम्य याम्ये तु शेषौ द्वौ चोत्तराग्रकौ || ३७ ||

स्थापयेत्तु समभ्यर्च्य पृथिव्याद्यात्मकं क्रमात् |
नवसंख्यानवान्कुंभान् ससूत्रान्वस्त्रवेष्टितान् || ३८ ||

ससूत्रान्सापिधानांश्च नानागन्धाम्बुपूरितान् |
हेमपंकजसंयुक्तान् मध्यादिक्रमशो न्यसेत् || ३९ ||

कुंभमध्ये तु सादाख्यं परितो लोकपालकान् |
तत्तन्मन्त्रं न्यसेत्कुम्भे ध्यात्वा गन्धादिभिर्यजेत् || ४० ||

नैवेद्यं दापयेद्धीमान् ततो होमं समाचरेत् |
अग्न्याधानादिकं सर्वं अग्निकार्योक्तमाचरेत् || ४१ ||

पलाशौ दुम्बराश्वत्थ वटमिन्द्रादिषु क्रमात् |
समिधस्सद्यमंत्रेण मूलेनाज्यं तु होमयेत् || ४२ ||

चरुहोममघोरेण नेत्रेणैव तिलं तथा |
सर्षपं कवचेनैव प्रत्येकाष्टशताहुतिः || ४३ ||

द्रव्यं प्रति विशेषेण व्याहृत्याहुतिमाचरेत् |
एवं जागरणं रात्रौ प्रभाते देशिकोत्तमः || ४४ ||

आपोवगाहनादीनि प्रागिवैव समाचरेत् |
इष्टकाः कलशाग्निं च पूजयेत्तु विशेषतः || ४५ ||

प्. १९) जयादिरभ्यातानं च राष्ट्रभृच्चैव होमयेत् |
स्विष्टमग्नेति मंत्रेण पूर्णाहुतिमथाचरेत् || ४६ ||

स्थापकः स्थपतिं पूज्य वस्त्रहेमांगुलीयकैः |
मुहूर्ते समनुप्राप्ते द्वारं नीत्वाऽथ देशिकः || ४७ ||

द्वारस्य दक्षिणे चांघ्रिमूले भित्त्यन्तरालके |
इष्टकां वा शिलां वा तु स्थापयेद्देशिकोत्तमः || ४८ ||

प्रासादमण्टपानां च निर्गमस्य प्रदक्षिणे |
सालानां गोपुराणां च प्रवेशस्य प्रदक्षिणे || ४९ ||

अभ्यन्तरे तु भित्तेस्तु गोपुराणां निधापयेत् |
अग्रमग्रं तथैशान्यां मूलमूलं च नैर्-ऋते || ५० ||

अग्रमूलसमायुक्तं अग्नौ वा वायुगोचरे |
पंचब्रह्म समुच्चार्य पूर्वादिक्रमशो न्यसेत् || ५१ ||

तन्मध्ये विन्यसेद्रत्नान् हेमपंकजसंयुतम् |
पंचमृद्भिः समालिप्य कुंभस्थाद्भिः प्रपूरयेत् || ५२ ||

शोभनं दक्षिणावर्तं वामावर्तमशोभनम् |
वामावर्ते भवेत्सम्यक् शान्तिहोमं समाचरेत् || ५३ ||

यागोपकरणं सर्वं आचार्याय प्रदापयेत् || ५३-१/२||

इत्यंशुमान्काश्यपे प्रथमेष्टका पटलः (चतुर्थः) || ४ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण उपपीठविधिं परम् |
स्वाधिष्ठानसमोच्चं वा त्रिपादं वार्धमेव वा || १ ||

पंचभागाग्निभागं वा सपादं सार्धमेव वा |
पादोनद्विगुणं वाथ द्विगुणं वा विशेषतः || २ ||

एवमष्टविधं ख्यातं उपपीठोदयं द्विज |
दशधाभज्यमधिष्ठानं एकद्वित्रिचतुष्टयम् || ३ ||

पंचांशं वाथ निष्क्रान्तं अधिष्ठानस्य पादुका |
उपपीठस्य नीर्वं तु पंचधा परिकीर्तितम् || ४ ||

तन्नीव्रमुपपीठे तु पादवाह्यं परिकल्पयेत् |
अथवाग्रपादसदृशं द्विगुणद्विगुणं तथा || ५ ||

जगतेनीर्व तुल्यं वा उपानसदृशं तु वा |
एवं हि पंच भेदं स्यात् उपपीठस्य निर्गमम् || ६ ||

सभादीनामुपपीठस्य निष्क्रान्तं दण्डमुच्यते |
सभादीनां तु तद्बाह्ये निष्क्रान्तं दण्डमुच्यते || ७ ||

अथैकदण्डमारभ्य नवदण्डावसानकम् |
उपानं नवधा तीव्रं अधमादित्रयं त्रयम् || ८ ||

तदुच्चे द्वादशांशे तु उपानोच्चं द्विभागया |
पद्ममंशेन कर्तव्यं अर्धांशं कम्पमुच्यते || ९ ||

भूतांशकण्ठतुंगं तु कम्पमब्जं तु पूर्ववत् |
सार्धांशं वाजिनं कुर्यात् कम्पमर्धेन कारयेत् || १० ||

प्. २१) अष्टांगमेवमाख्यातं षडंगं तद्विनाम्बुजम् |
कंपेनाम्बुजमानं तु योज्यं भद्रोपपीठकम् || ११ ||

ऊर्ध्वकंपं विना वापि पंचांगमुपपीठकम् |
उपपीठस्य चोत्सेधं सप्तविंशतिभाजिते || १२ ||

द्विभागं पादुकोत्सेधं पंकजं तत्समं भवेत् |
कम्पमेकांशमित्युक्तं द्वादशांशं गलोदयम् || १३ ||

उत्तरं चैकभागेन तत्समं चोर्ध्वमम्बुजम् |
अग्निभागं कपोतोच्चं मंशमालिं मिष्यते || १४ ||

त्र्यश्रमेकेनमन्तरितं कुर्यात्प्रतिद्विभागया |
वाजनं चैकभागेन नाम्ना तत्प्रतिभद्रकम् || १५ ||

द्विभागं पादुकोत्सेधं द्विभागं पंकजोदयम् |
कम्पमेकेन कर्तव्यं एकान्तरितं भवेत् || १६ ||

द्विभागं प्रतितुंगं तु त्वेकेनैव तु वाजिनम् |
अष्टांशं गलमानं तु कम्पमेकेन कारयेत् || १७ ||

अब्जमेकेन कर्तव्यं कपोतोच्चं गुणांशकम् |
एकेन लिंगमानं तु मन्तर्यंशेन कल्पयेत् || १८ ||

प्रतितुंगं द्विभागेन वाजनं चैकभागया |
सप्तविंशतिभागे तु नाम्ना तत्प्रतिसुन्दरम् || १९ ||

उपपीठस्य चोत्सेधं एकविंशतिभाजिते |
उपानं तु द्विभागेन तत्समं त्वम्बुजोदयम् || २० ||

प्. २२) कम्पमर्धेन कर्तव्यं पद्ममर्धेन कारयेत् |
महापट्टी द्विभागेन पद्ममर्धेन कारयेत् || २ ||

कम्पमर्धेन कर्तव्यं कर्णोच्चं वसुभागया |
भागेन कम्पमर्धेन पद्मकम्पे कपोतकम् || २२ ||

त्रिभिस्तत्कम्पमर्धेन नाम्ना सौभद्रमुच्यते |
उपानद्विभागमर्धांशैः अम्बुजांशेन कन्धरम् || २३ ||

द्विभागेनाब्जं कर्तव्यं पट्टिका तत्समं भवेत् |
पद्मकं सार्धभागेन कम्पमर्धेन कारयेत् || २४ ||

सप्तभागं गलोत्सेधं कम्पमर्धेन कारयेत् |
अम्बुजं सार्धभागेन महापट्टी द्विभागया || २५ ||

अब्जमर्धार्धभागेन कम्पमर्धेन कारयेत् |
पंचपंचोपपीठोच्च समभागद्विभाजिते || २६ ||

कल्याण कारिका नाम्ना सर्वधामसु पूजितम् |
एवं षडंगमाख्यातं उपपीठं द्विजोत्तम ! || २७ ||

अंगनिष्क्रान्तवेशं च अधिष्ठानविधानवत् |
भूतैव्यालेभसिंहैश्च मकरैः पत्रजातिभिः || २८ ||

उपपीठगले विप्र ! भूषयेत्सर्वलक्षणम् |
प्रत्यग्रमकरस्याभा वालारूढसमस्तकम् || २९ ||

अवले बलवर्धं च अधिष्ठानोत्तमाचरेत् |
प्. २३) उपपीठं समाख्यातं अधिष्ठानविधिं शृणु || ३० ||

इत्यंशुमान्काश्यपे उपपीठविधान पटलः (पंचमः) || ५ ||




अथ वक्ष्ये त्वधिष्ठान विधानं शृणु सुव्रत ! |
धरातलमधिष्ठानं आधारं धरणी तया || १ ||

भुवनं पृथिवी भूमिः पर्याय वचनादिभिः |
हर्म्यतारं तु कूटादि नीव्राधिष्ठाननीव्रकम् || २ ||

तस्मात्तदुपपीठं स्यात् नीव्रं होमा विनिर्गमम् |
तस्मात्प्रकृति नीव्रं च सूत्र पातं तु कारयेत् || ३ ||

यत्रैवाद्येष्टकान्यासं तत्रैवं मानलक्षयेत् |
तस्मात्तु घनभित्त्येवं प्रकृत्यन्तं प्रकल्पयेत् || ४ ||

स्वभाव प्रकृतेरूर्ध्वे प्रकृत्युच्चैकहस्तकम् |
द्विहस्तं वा प्रकृत्युच्चं त्रिहस्तं वा घनाकृतिः || ५ ||

षडंगुल्यसमुत्सेधं षट्षडंगुलवर्धनात् |
उत्तमं मध्यमं चैव अधमं च तथापि वा || ६ ||

प्रकृत्यन्तं स्थलं ख्यातं अन्तर्मण्डलकस्य तु |
एवं कृत्वा प्रकृत्यूर्ध्वे होमं संकल्प्य देशिकः || ७ ||

प्. २४) भित्तिपादस्य विष्कंभं द्विगुणं त्रिगुणं तु वा |
होमनीव्रमिति ख्यातं तदर्धं बहुलान्वितम् || ८ ||

तद्धोमाप्रकृतीनीव्रैः द्वित्रिदण्डमथापि वा |
कुड्यपादाद् बहिर्नीव्र दुपपीठगलं तु वा || ९ ||

होमनीव्रसमं प्रोक्तं द्विविधं द्विजसत्तम ! |
होमतुंगार्धमानेन होमोर्ध्वाब्जं प्रकल्पयेत् || १० ||

अब्जस्योच्चसमं वेशं अब्जाच्चोर्ध्वोपमानकम् |
तस्योपरित्वधिष्ठानं सोपपीठान्वितं तु वा || ११ ||

अन्यद्धोमात्प्रकृत्यूर्ध्वे उपोपानं प्रकल्पयेत् |
तत्तदूर्ध्वे धरातलं वाथ सोपपीठमथापि वा || १२ ||

उपापानं विनाधारं होमोर्ध्वे वा प्रकल्पयेत् |
प्रकृतीसमसूत्रे तु कल्पयेच्छिल्पिकोत्तमः || १३ ||

होमापद्मोपपानादीन् हर्म्ये निवेशयेत् |
आप्तोत्सेधांशमानेन त्वधिष्ठानस्य चोच्छ्रयम् || १४ ||

पादोदयार्धमानं वा षट्षडष्टांशमेव वा |
अग्रपादविशालं तु दण्डमित्यभिधीयते || १५ ||

एकदण्डं समारभ्य त्वर्धदण्ड विवर्धनात् |
यावता पंचसंख्या तु अग्निदण्डावसानकम् || १६ ||

पाद्बाह्ये परनिष्क्रान्तं तत्त्रिभागविभाजिते |
प्. २५) उपानव्यासमेकांशं शेषं जगति विस्तरम् || १७ ||

कुमुदं वेदमेकांशं तन्निव्रं जगतेस्समम् |
कुमुदोर्ध्वे पट्टवेशं तत्समं कण्ठवेशनम् || १८ ||

सर्वेषामम्बुजानां तु नीव्रतुंगसमं भवेत् |
ऊर्ध्वपट्टमशेषं तत् समं वा कण्ठवेशनम् || १९ ||

कम्पानामपि सर्वेषां चतुर्भागेन नीव्रकम् |
महावाजन्निष्क्रान्तं तुंगतुल्यार्धमेव वा || २० ||

त्रिपादं वाथ निष्क्रान्तिं यथाबलवशान्नयेत् |
जन्मादिपंचवर्गेषु तत्तदंगावसानकम् || २१ ||

द्वारार्धं वा स्थलार्धं वा छेदयेत्तद्धरातलम् |
उपानं जगतीं चैव कुमुदं कण्ठपट्टिका || २२ ||

पंचवर्गेति विख्यातं पादबन्धतले बुधः |
द्वारं च जलधारं च स्थलं च प्रतिबन्धकैः || २३ ||

प्रतिरूर्ध्वे तु कर्तव्यं अंगच्छेदं न कारयेत् |
प्रत्यंगच्छेदनं चेत्तु विपदामास्पदं सदा || २४ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन प्रत्यंगच्छेदनं विना |
अधिष्ठानं द्विधा ज्ञेयं प्रतिबन्धांघ्रिबन्धनम् || २५ ||

प्रत्येकानेकभेदेन प्रोच्यते द्विजसत्तम ! |
सर्वेषां प्रतिबन्धानां कुमुदं वृत्तमुच्यते || २६ ||

प्. २६) पादबन्धतलानां तु वस्वश्रं कुमुदं भवेत् |
तयोस्संकरमेकस्मिन् कर्तव्ये कर्तृनाशनम् || २७ ||

प्रासादं प्रतिबन्धं च तत्तद्भेदेन संकरम् |
कूटकोष्ठादिकानां तु कर्तव्यं तच्छुभावहम् || २८ ||

तथैवांघ्रिप्रबन्धं चेत् तस्मिन्संकरमुत्तमम् |
अशुभं विपरीतं चेत् वास्तु राष्ट्रनृपस्य च || २९ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन वर्ज्यो वर्गेण संकरम् |
अधिष्ठानस्य चोत्सेधं एकोनाविंशदंशके || ३० ||

उपानं चैकभागेन सप्तांशं जगती भवेत् |
षट्त्रिंशं कुमुदोच्चं तु आलिंलं चैकभागया || ३१ ||

त्रिपट्टं चैकभागेन प्रत्युत्सेधाद्विभागया |
वाजनं चैकभागेन प्रतिबन्धमिदं भवेत् || ३२ ||

उपानरहितं शेषं पूर्ववत् तत्त्वनेकधा |
अधिष्ठानस्य चोत्सेधं पंचविंशतिभाजिते || ३३ ||

शिवांशं पादुकोत्सेधं जगती वसुभागया |
धात्वंशं कुमुदोच्चं तु व्योमांशं कंपमानकम् || ३४ ||

अनलांशं गलोत्सेधं शश्यंशं चोर्ध्वकम्पकम् |
महापट्टी गुणांशं तु तदूर्ध्वेऽंशेन कम्पकम् || ३५ ||

पादबन्धमितिख्यातं उपानरहितं तथा |
प्. २७) एतच्च पादबन्धं च नानाभेदेन कीर्तितम् || ३६ ||

त्रिस्सप्तांशे तलोत्सेधं कृत्वांशेनैव पादुकाम् |
अम्बुजं सार्धभागं स्यात् कम्पमर्धांशमुच्यते || ३७ ||

सप्तांशं जगतेरुच्चं रसांशं कुमुदोदयम् |
आलिंगमेकभागेन त्रिपट्टं चैकभागया || ३८ ||

द्विभागं प्रतितुंगं स्यात् भागेनैकेन वाजनम् |
प्रतिक्रममिदं नाम्ना प्रतिबन्धं तु भेदितम् || ३९ ||

तदेव पक्षभागेन उपानं परिकल्पयेत् |
आलिंगोच्चं द्विभागेन शेषं पूर्ववदेव हि || ४० ||

उपानोपरि पद्मं च कम्पं चैव परित्यजेत् |
तदुच्चं प्रतिक्रमं ख्यातं सर्वदेवालयावहम् || ४१ ||

षड्विंशद्विभजेदुच्चं उपानं चैकभागया |
द्विभागेन दलं कुर्यात् कम्पमेकेन कारयेत् || ४२ ||

षडंशं जगते रुच्चं एकांशं दलमानकम् |
कण्ठमेकेन कर्तव्यं कण्ठोच्चं तद्द्विभागया || ४३ ||

एकांशं कम्पतुंगन्तु तत्समं तु दलोदयम् |
महापट्टी द्विभागेन दलमेकांशमानतः || ४४ ||

कम्पमेकेन कर्तव्यं अष्टाश्रं कुमुदान्वितम् |
अंभोजकेसरं ख्यातं पादबन्धे तु भेदितम् || ४५ ||

प्. २८) एकोनविंशदंशं तु तलोत्सेधं विभाजिते |
उपानमेकभागेन पद्मोच्चमनलांशकम् || ४६ ||

कम्पोच्चं त्वर्धभागेन जगत्युच्चं युगांशकम् |
अम्बुजं चार्धभागेन गलमर्धांशमानतः || ४७ ||

अर्धांशं पद्म तुंगं तु गुणांशं पट्टमानकम् |
पद्ममर्धांशमानेन तत्समं कम्पमुच्यते || ४८ ||

अध्यर्धांशं तु कंठोच्चं कम्पमर्धेन कारयेत् |
पद्ममर्धेन कर्तव्यं पट्टिका सार्धभागया || ४९ ||

अम्बुजं चार्धभागेन कम्पमर्धेन कारयेत् |
पुष्पपुष्कलमाख्यातं पादबन्धे तु भेदितम् || ५० ||

द्वात्रिंशद्विभजेदुच्चं उपोपानं द्विभागया |
उपानं चैकभागं स्यात् सप्तांशं कमलोच्छ्रयम् || ५१ ||

कण्ठमेकेन कर्तव्यं पद्ममेकेन कारयेत् |
कुमुदोच्चं चतुर्भागं एकांशं गलमुच्यते || ५२ ||

कम्पमेकेन कर्तव्यं गुणांशं गलमानकम् |
एकेनकम्पमेकेन ऊर्ध्वे पद्मं प्रकल्पयेत् || ५३ ||

कपोतोच्चं युगांशेन आलिंगं चैकभागया |
एकेनान्तरितं कुर्यात् प्रतितुंगं द्विभागया || ५४ ||

वाजनं चैकभागेन कल्पयेत्तु क्रमेण तु |
प्रतिबन्धे तु भेदं स्यात् श्रीबन्धान्तरिताद्धृतम् || ५५ ||

प्. २९) अधिष्ठानस्य चोत्सेधं अष्टाविंशति भाजिते |
उपानं चैकभागेन जगत्युच्चं रसांशकम् || ५६ ||

कुमुदं पंचभागेन कम्पमेकेन कारयेत् |
गलांशं गुणमानं तु कम्पमेकेन कारयेत् || ५७ ||

पद्ममेकेन कर्तव्यं कपोतोच्चं गुणांशकम् |
आलिंगमेकभागेन अन्तरीतं तु कल्पयेत् || ५८ ||

प्रतितुंगं द्विभागेन शिवांशं वाजनं तथा |
प्रतिबन्धस्य वर्गस्य मंचबन्धमुदाहृतम् || ५९ ||

तदेवालिंगिकामूर्ध्वं ऊर्ध्वं द्वाविंशदंशकैः |
कल्यं श्रीकान्तकं नाम्ना पादबन्धे तु भेदितः || ६० ||

तुंगे षट्विंशदंशे तु एकांशं पादुकं भवेत् |
द्विभागं गलमानं तु कम्पोच्चं शशिभागया || ६१ ||

षडंशं तु जगत्युच्चं चतुर्भागं घटोदयम् |
कम्पमेकेन कर्तव्यं कण्ठोच्चं तु द्विभागया || ६२ ||

ऊर्ध्वकम्पमथैकांशं अगमानं द्विभागया |
वाजनं * * * * * द्विभागं कण्ठमुच्यते || ६३ ||

वाजनं चैकभागेन सार्धांशं कमलोदयम् |
कम्पमर्धेन कर्तव्यं श्रोणीबन्धमिदं परम् || ६४ ||

पादबन्धे तु भेदं स्यात् संहव्यालैर्विभूषितम् |
त्रिष्षडंगं तलोत्सेधं कृत्वा सार्धांश पादुकम् || ६५ ||

प्. ३०) कम्पमर्धांशमित्युक्तं भूतांशं पंकजोदयम् |
गलमेकेन कर्तव्यं पद्ममेकेन कारयेत् || ६६ ||

कुमुदोच्चं त्रिभिर्भागैः दलमेकांशमानतः |
आलिंगमेकभागेन त्वन्तरीतत्समं भवेत् || ६७ ||

प्रतेरुच्चं द्विभागेन वाजनं चैकभागया |
अब्जबन्धमिदं नाम्ना भेदं तत्प्रतिबन्धके || ६८ ||

तलं द्वाविंशदंशे तु द्विभागं पादुकोन्नतम् |
अब्जमेकेन कम्पं तु त्वेकांशेन प्रकल्पयेत् || ६९ ||

जगती भाग तु कुमुदं चतुरंशकैः |
पद्ममेकेन कर्तव्यं कम्पमेकेन कारयेत् || ७० ||

कण्ठतुंगं द्विभागेन कम्पमेकेन कारयेत् |
शिवांशं दलमानं तु महापट्टीद्विभागया || ७१ ||

कम्पमेकेन कर्तव्यं वप्रबन्धमिदं स्मृतम् |
पादबन्धस्य वर्गस्य सर्वधामसु पूजितम् || ७२ ||

तन्महापट्टिकामाने कपोतं कपोतबन्धकम् |
कपोतोपरिकम्पोर्ध्वे त्रिपट्टं चैकभागया || ७३ ||

प्रत्युत्सेधं द्विभागेन वाजनं त्वेकभागया |
तुंगे षड्विंशदंशे तु कल्पं तत्प्रतिसुन्दरम् || ७४ ||

अधिष्ठानस्य चोत्सेधं त्रयोविंशति भाजिते |
उपानमेकभागेन पद्ममेकेन कम्पकम् || ७५ ||

प्. ३१) कण्ठं द्विभागमंशेन कम्पमेकेन पद्मकम् |
द्व्यंशेन पट्टिकां विद्यात् कम्पमेकेन कल्पयेत् || ७६ ||

पद्ममेकेन कण्ठं तु एकांशेनैव कल्पयेत् |
एकांशेनाम्बुजं कुर्यात् गुणांशं कुमुदोदयम् || ७७ ||

पद्ममेकेन कर्तव्यं आलिंगं चैकभागया |
त्रिपट्टं शिवभागेन द्विभागं प्रतिमानकम् || ७८ ||

वाजनं चैकभागेन कल्पयेत्तु यथाक्रमम् |
प्रतिबन्धे तु भेदं स्यात् श्रीकण्ठं तदुदाहृतम् || ७९ ||

उपानमेकभागेन पद्ममंशेन कम्पकम् |
कण्ठं द्विभागमंशेन कम्पं द्व्यंशेन पट्टिका || ८० ||

कम्पमेकेन पद्मं तु एकांशेन प्रकल्पयेत् |
कुमुदं तु त्रियंशेन पद्ममेकांशमानतः || ८१ ||

आलिंगमेकभागेनान्तरितं शशिभागया |
द्विभागेन प्रतिं कुर्याद् वाजनं चैक भागया || ८२ ||

अधिष्ठानस्य चोत्सेधं द्वाविंशति विभाजिते |
एतत्करीरबन्धं स्यात् प्रतिबन्धे तु भेदितम् || ८३ ||

पादुकं चैकभागेन द्विभागेनाब्ज तुंगकम् |
कम्पमेकेन कर्तव्यं कण्ठमानं द्विभागया || ८४ ||

कम्पमेकं द्विभागेन पट्टिकांशेन कम्पकम् |
द्विभागं गलमानं तु गलमेकांशमानतः || ८५ ||

प्. ३२) अम्बुजं चैकभागेन कुम्भमानं गुणांशकम् |
एकांशं गलमानं तु द्व्यंशेनालिंगमुच्यते || ८६ ||

त्रिपट्टं चैकभागेन प्रतिमानं द्विभागया |
वाजनं चैकभागेन भागं द्विगुणितांशके || ८७ ||

एतच्च प्रतिबन्धं स्यात् भेदं कलशबन्धनम् |
अधिष्ठानस्य चोत्सेधं चतुर्विंशति भाजिते || ८८ ||

पादुकांशं तु भागेन तत्समं पंकजोदयम् |
खुरमेकेन कर्तव्यं जगत्युच्चं रसांशकम् || ८९ ||

पद्ममेकेन भागेन कण्ठं पद्मं तु भागया |
वेदांशं * * * त्सेधं कलशं चैकभागया || ९० ||

आलिंगमेकभागेन भागेनान्तरितं भवेत् |
द्विभागं प्रतितुंगं तु वाजनं चैकभागया || ९१ ||

प्रतिबन्धं तु भेदं स्यात् श्रीकरं नामचोच्यते |
भानुद्व्यंशे तलोच्चं तु द्विभागं पादुकं भवेत् || ९२ ||

उपोपानं शिवांशं स्यात् षडंशं गलमानकम् |
कण्ठमंशेन कर्तव्यं अंशेनाब्जं प्रकल्पयेत् || ९३ ||

गुणांशं घटमानं तु गलमेकेन वृत्तकम् |
कम्पमेकेन कण्ठं तु गुणांशमेकेन कम्पकम् || ९४ ||

व्योमांशं कम्पमंशं तु द्विभागं पट्टिका भवेत् |
एकांशं गलमानं तु कम्पमेकेन कारयेत् || ९५ ||

प्. ३३) सुन्दराम्बुज नाम्ना तु पादबन्धे तु भेदितम् |
चतुस्सप्तद्विभागं तु तत्तन्मानं विभाजिते || ९६ ||

द्विभागं पादुकं ख्यातं दलमानं युगांशकम् |
गलमेकेन कर्तव्यं अम्बुजं तु द्विभागया || ९७ ||

द्विभागं पट्टिकामानं अंशं पादुकमुच्यते |
जगती चतुरंशं तु पद्ममंशे द्विजोत्तम ! || ९८ ||

कण्ठमंशेन पद्मं तु शश्यंशं प्रविधीयते |
गुणांशं कुमुदोच्चं तु पद्ममंशेन कल्पयेत् || ९९ ||

कम्पमंशेन कर्तव्यं त्रिपट्टं चैकभागया |
द्व्यंशेन प्रतिमानं तु वाजनं च शिवांशकम् || १०० ||

एवं नलिनकान्तं स्यात् सर्वदेवप्रियावहम् |
त्रयोविंशति भागं तु तलोच्चं तु विभाजिते || १०१ ||

सार्धांशं पादुकोत्सेधं उपोपानं शिवांशकम् |
अधः पद्मं द्विभागं स्यात् एकांशं कण्ठमुच्यते || १०२ ||

तदूर्ध्वे पद्ममेकांशं कुमुदोच्चं गुणांशकम् |
तदूर्ध्वे पद्ममेकांशं एकांशं कम्पमानकम् || १०३ ||

कण्ठं द्व्यंशेन कर्तव्यं एकांशं चोर्ध्वपट्टिका |
एकांशं पद्मतुंगं तु सार्धांशं वाजनोदयम् || १०४ ||

एकांशं पद्मतुंगं तु आलिंगं चैकभागया |
त्रिपट्टं तु तथांशेन प्रतिमानं द्विभागया || १०५ ||

प्. ३४) एकेन वाजनं कुर्यात् श्रीसौन्दर्यं समुच्यते |
प्रतिबन्धस्य भेदं स्यात् एतच्चं पुरतस्तथा || १०६ ||

चतुर्विंशति भागं तु तलोच्चं तु विभाजिते |
उपानं चैकभागेन द्विभागेन तु दलोदयम् || १०७ ||

तदूर्ध्वे कंपमेकांशं जगत्युच्चं शरांशकम् |
वेदांशं कुमुदोच्चं तु पद्ममंशेन कल्पयेत् || १०८ ||

कण्ठमेकांशमित्युक्तं ऊर्ध्वपद्मं शिवांशकम् |
वाजनोच्चं द्विभागेन एकांशं पद्मभागकम् || १०९ ||

आलिंगमेकभागेन त्रिपट्टं तत्समं भवेत् |
प्रतिमानं द्विभागं स्यात् वाजनं चैकभागया || ११० ||

स्कन्दकान्तमिदं नाम्ना प्रतिबन्धस्य भेदिते |
धरातलोच्चं विभजेत् त्रयोविंशति भागया || १११ ||

उपानोदयमेकांशं षडंशमम्बुजोदयम् |
एकांशं कण्ठमानं तु ऊर्ध्वं पद्मं शिवांशकम् || ११२ ||

युमांशं कुंभकोत्सेधं एकांशं पद्ममानकम् |
कम्पमेकेन कर्तव्यं द्विभागं कन्धरोदयम् || ११३ ||

एकांशं कंपमानं तु ऊर्ध्वपद्मं च तत्समम् |
कपोतोच्चं गुणांशं तु आलिंगं चैकभागया || ११४ ||

एतच्चाम्बुजकान्तं स्यात् पादबन्धे तु भेदितम् |
एवं त्वनेकभेदेन प्रोच्यते तु धरातलम् || ११५ ||

प्. ३५) तथैवोच्चैकमात्रं वा हीनाधिकं न दोषभाक् |
अर्धं वार्ध त्रिपादं वा बलांगद बलान्वितम् || ११६ ||

त्रिपट्टस्य विशालं तु द्विविधं प्रविधीयते |
मूलपादस्य माव्यास पादमूले त्रिपट्टिकम् || ११७ ||

पादान्तरे त्रिपट्टानां व्यासं त्रिपादमर्धकम् |
पादबाह्यसमावेशं नीव्रं चैव समं भवेत् || ११८ ||

युग्मा व युग संख्या वा पादान्तरेषु कल्पयेत् |
सिंहेभमकरैर्व्यालैः भूतहंसैर्विभूषितम् || ११९ ||

प्रत्यग्रमकरैर्व्यालैः पादाधारस्य निर्गमम् |
त्रिपट्टोर्ध्वे प्रतिं हेम सर्वत्र परिकल्पयेत् || १२० ||

ऊर्ध्वाधस्तम्बुजोपेतं कुमुदं वृत्तमाचरेत् |
अन्ये द्वे कुसुमास्सर्वे प्रतिबन्धांघ्रि बन्धयेत् || १२१ ||

वृत्तं च वसुकोणं च क्रमेणैव तु कल्पयेत् |

इत्यंशुमान्काश्यपे अधिष्ठानलक्षण पटलः (षष्ठः) || ६ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण निर्माल्यद्वारलक्षणम् |
प्रतिबन्धे प्रतेरन्ते तदन्ये पट्टिकान्तिके || १ ||

प्. ३६) गलान्ते कुमुदान्ते वा व प्रान्ते पादुकान्तके |
नालं कुर्यादधश्चोर्ध्वे नालं तस्मिन्सुयोजयेत् || २ ||

भान्वंगुलं समारभ्य त्रित्र्यंगुल विवर्धनात् |
चतुर्विंशांगुलं यावत् तावत्पंचविधाय तम् || ३ ||

भित्ति बाह्यगतं ह्येतत् तस्यार्धं गर्भगेहकम् |
वेशयित्वाथ वा भित्तेः अभ्यन्तरसमं तु वा || ४ ||

वस्वंगुलं समारभ्य द्विद्वयंगुल विवर्धनात् |
कलांगुलावसानं तु विस्तारं पंचधा क्रमात् || ५ ||

तन्मूलतारपंचांशं त्र्यंशं चाग्रसुविस्तरम् |
तद्विस्तरसमं व्यासं त्रिपादं वार्धतद्घनम् || ६ ||

विस्तारस्य त्रिभागैक उच्चतारं नतं तथा |
नालमध्ये तु कर्तव्यं निम्नोन्नतविवर्जितम् || ७ ||

मूलादग्रं नतं किंचित् मूलं सिंहस्य बन्धितम् |
गजोष्ठसदृशालम्ब्य यथा सुन्दरमग्रतः || ८ ||

व्यालेभसिंहभूतं वा नालं धृत्वासनस्थितः |
नालमेवं प्रकर्तव्यं सौम्ये प्रा * ममध्यमे || ९ ||

स्थापयित्वा विशेषेण अनेन विधिना बुधः |
नालं गन्धोदकैर्गव्यैः स्नापयित्वाम्भसा ततः || १० ||

शान्तिहोमं तु कुर्वीत वारुणं सूक्तमुच्चरन् |
स्नापकस्सुप्रसन्नात्मा सुमुहूर्ते सुलग्नके || ११ ||

प्. ३७) नालं तु स्थापयेद्धीमान् स्थपतिः स्थापकान्वितः |
सर्वालंकारसंयुक्तं सर्वातोद्यसमन्वितम् || १२ ||

सुधया गुलतोयैश्च बन्धयेत्सुदृढं यथा |
पुंशिलाया सुकर्तव्या नालं तु चरणाधिपम् || १३ ||

नालस्थापनमेवं तु स्तम्भलक्षणमुच्यते |

इत्यंशुमान्काश्यपे नालस्हापनविधि पटलः (सप्तमः) || ७ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण चरणायामविस्तृतम् |
आकारं भूषणं चैव संक्षेपाच्छृणु सुव्रत || १ ||

स्तंभं च तलिपं चैव चरणं जंघमेव च |
स्थाणुः स्थूणं च पादं च पर्याय वचनस्त्विमे || २ ||

आप्तोत्सेधांशमानेन पादायामं विधीयते |
अधिष्ठानस्य तुंगस्य द्विगुणं वांघ्रितुंगकम् || ३ ||

तस्माद्धरातलोच्चं तु षडष्टांशाधिकं तु वा |
पादोच्चपंक्ती नन्दाष्टभागैकं वांघ्रितुंगकम् || ४ ||

दारुपादं तु ततं ह्येतत् कुड्यपादमथोच्यते |
तदर्धं वा त्रिभागोनचतुर्भागोनमेव वा || ५ ||

प्. ३८) कुड्यस्तम्भविशालं स्यात् एतत्सर्वेषु धामसु |
प्रतेरुत्तरसीमान्तं (अन्यराघ?) षालस्तंभमुच्यते || ६ ||

उपानादुत्तरान्तं यत् निखातस्तंभमुच्यते |
तुंगं सप्ताष्टधा भज्य नवधर्मांशमेव वा || ७ ||

रुद्रभान्वंशकं कृत्वा एकांशं त्वंघ्रिविस्तरम् |
तन्मूलतारमाख्यातं तत्तारं तु तथा भजेत् || ८ ||

एकभागविहीनं तु शेषमग्रविशालकम् |
एकादिषोडशान्तानां तलं प्रत्येवमाचरेत् || ९ ||

मूलादग्रं युगाश्रं तु कुंभमृण्ड्यादि संयुतम् |
ब्रह्मकान्तमिति ख्यातं वस्वश्रं विष्णुकान्तकम् || १० ||

रसाश्रमिन्द्रकान्तं स्यात् चन्द्रकान्तं कलाश्रकम् |
कण्ठमानेन तन्मूले वेदाश्रं तु प्रकल्पयेत् || ११ ||

स्तंभाग्रं चैकमानेन चतुरश्रसमन्वितम् |
तयोर्मध्यं तु वस्वश्रं षोडशाश्रमथापि वा || १२ ||

वृत्ताकारं तु वा विप्र ! कुंभमंड्यादि संयुतम् |
रुद्रकान्तमिदं ख्यातं मूलादग्रं तु वर्तुलम् || १३ ||

कुंभमंड्यादिहीनं यत् तद्व्यापी रुद्रकान्तकम् |
मूलादग्रं युगाश्रं तु मध्येष्टाश्रं तदुच्यते || १४ ||

चतुरश्रमधोभागे अष्टाश्रं मध्यमं तथा |
तदूर्ध्वे वृत्तमेवं स्यात् त्रिभागं तुंगसादृशम् || १५ ||

प्. ३९) शिवच्छन्दमिदं ख्यातं शिवहर्म्ये प्रशंसितम् |
दण्डं सार्धद्विदण्डं वा मूले पद्मासनोदयम् || १६ ||

द्विगुणं तस्य विस्तारं पद्माकारं तु कारयेत् |
सपद्मं कर्णिकायां तु चरणस्थापनं कुरु || १७ ||

यथेष्टाकृतिसंयुक्तं कुंभमण्ड्यादिसंयुतम् |
चक्रवाकलताद्यैस्तु भूषितं पद्मपादकम् || १८ ||

पद्ममानेंघ्रिमूले तु व्यालेन व्यालपादकम् |
मूलेभं तत्प्रमाणेन गजपादमुदाहृतम् || १९ ||

मूले सिंहादिभिर्युक्तं यथेष्टाकृति संयुतम् |
कुंभमंड्यादिसंयुक्तं तत्तनाम्ना प्रकीर्तितम् || २० ||

वृत्ताकारे तदायामे शुण्डुपादैः समन्वितम् |
कुंभमंड्यादिसंयुक्तं शुण्डुपादमुदाहृतम् || २१ ||

मुक्तादामैरलं कृत्य पिण्डिपादमुदाहृतम् |
विष्कंभ कर्णमानेन स्तंभाग्रे चतुरश्रकम् || २२ ||

तदर्धस्वर्धदण्डेन त्वब्जमष्टाश्रसंयुतम् |
दण्डमानेन तस्याधो वस्वश्रं परिकल्पयेत् || २३ ||

तदधः पूर्ववत्पद्मं तस्याधो दण्डमानतः |
चतुरश्र समायुक्तं तस्याधस्तात्तु पूर्ववत् || २४ ||

मूले तु शेषं वेदाश्रं चित्रं वाथ तदुच्यते |
तन्मध्ये पट्टं वस्वश्रं श्रीकण्ठं तदुदाहृतम् || २५ ||

प्. ४०) मध्यपट्टकलाश्रं चेत् श्रीवक्त्रं स्तंभमुच्यते |
मुलादग्रं युगाश्रं स्यात् त्रिपट्टं क्षेपणान्वितम् || २६ ||

क्षेपणस्तंभमाख्यातं पट्टं पत्रादिशोभितम् |
स्तंभतारत्रिभागैकं चतुर्भागैकमेव वा || २७ ||

स्तंभमध्ये शिवां कुर्यात् ऊर्ध्वाधस्ताद्विशेषतः |
स्तंभमूले तु पद्मादीन् स्तंभमानेन कल्पयेत् || २८ ||

स्तंभलक्षणमाख्यातं बोधिकालक्षणं शृणु |

इत्यंशुमान्काश्यपे स्तंभलक्षण पटलः (अष्टमः) || ८ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण बोधिकालक्षणं परम् |
मूलपादसमव्यासं श्रेष्ठमध्येन मध्यमम् || १ ||

अग्रपादविशालेन समं कन्यसबोधिकाः |
विस्तारसदृशोत्सेधं पंचदण्डायतान्वितम् || २ ||

उत्तमा बोधिका ख्याता तारद्वित्र्यंशमुन्नतम् |
चतुर्दण्डायतो पेता मध्यमा सा प्रकीर्तिता || ३ ||

विस्तारस्यार्धतुंगं तु तत्त्रिदण्डायतान्विता |
कन्यसा बोधिका ख्याता त्वंघ्रीयो बोधिकान्विता || ४ ||

प्. ४१) बोधिकोच्चत्रिभागे तु एकांशेनोर्ध्वपट्टिका |
मध्येमंशे तरंगस्या लताद्यैर्भूषितं तु वा || ५ ||

तदधस्त्वेकभागेन कुक्षिबन्धं तु कारयेत् |
दण्डं त्रिपादमर्धं वा छायामानं च दग्रयोः || ६ ||

ऊर्ध्वस्थ पट्टिकाधस्तात् छायाकारं प्रकल्पयेत् |
अधस्ताद्बोधिकांशेन अलंकारं वदाम्यहम् || ७ ||

मध्यपट्टत्रिभागैकं विस्तारार्धमथापि वा |
पार्श्वयोरुभयोः शेषं तरंगस्थानमुच्यते || ८ ||

सक्षुद्रक्षेपणं मध्यपट्टं पत्रैरलंकृतम् |
पार्श्वयोस्तु तरंगः स्यात् समाश्चान्योन्यहीनकम् || ९ ||

बोधिकाविस्तरार्धं वा त्रिपादं वाग्रनीव्रकम् |
तन्निव्रसदृशं व्यासं संभोजकारकल्पितम् || १० ||

तदुत्सेधं षडंशं तु कृत्वोर्ध्वं पट्टिकांशकम् |
ऊर्ध्वपद्ममथांशेन कर्णमर्धेन कारयेत् || ११ ||

अधः पद्मं द्विभागेन अधः पट्ट्यंशमुच्यते |
अधःस्थाम्बुजमर्धांशं कल्पयेत्तु क्रमेण तु || १२ ||

पद्मस्य मुकुलाकारं अग्रादधे गतं कुरु |
अग्रनिष्क्रामयुक्तं वा छत्राकारमथापि वा || १३ ||

पार्श्वयोर्मुष्टिबन्धाग्रं व्यालरूपादिकल्पितम् |
भूतैश्च मकरैर्व्यालैः नाटकाद्यैर्विभूषितम् || १४ ||

प्. ४२) रत्नबन्धक्रिया वापि चित्रा वाग्रस्थ घट्टितम् |
बोध्यग्रयोस्तरंगः स्यात् तन्मध्ये दण्डमानतः || १५ ||

युगाश्रं पट्टं कर्तव्यं तारोच्छ्राये ससुव्रता |
नानाचित्रैरलं कृत्य बोधिका चित्रबोधिका || १६ ||

पत्रैर्विचित्रिता पत्रबोधिका परिकीर्तिता |
महार्णवतरंगाभान् तरंगांस्तु प्रकल्पयेत् || १७ ||

पादमर्धं त्रिपादं वा भित्तेस्तम्भस्य निर्गतिः |
चतुरश्राष्टवृत्तानां क्रमात्साधारणं तु वा || १८ ||

बोधिकायस्त्वधस्तात्तु वीरकाण्डं युगाश्रकम् |
अग्रपादसमं तारं त्रिपादं तुंगमुच्यते || १९ ||

सर्वेषामपि पादानां वीरकाण्डं युगाश्रकम् |
अधस्थाद्वीरकाण्डस्य फलकालक्षणं शृणु || २० ||

इत्यंशुमान्काश्यपे बोधिकालक्षणपटलः (नवमः) || ९ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण फलकानां तु लक्षणम् |
त्रिदण्डं फलकाव्यासं कन्यसार्धाधिकं समम् || १ ||

चतुर्दण्डविशालं तु उत्तमा फलका भवेत् |
अथवा फलकाव्यासं कुंभकर्णसमं भवेत् || २ ||

प्. ४३) सर्वेषां फलकानां तु तुंगं पादोन दण्डकम् |
तदुत्सेधं त्रिधाभज्य ऊर्ध्वांशोत्संधिरुच्यते || ३ ||

तदधो वेत्रमेकांशं तस्याधस्तांशमम्बुजम् |
नागवक्त्रसमाकारं आपोत्रात्पादरूपवत् || ४ ||

सर्वेषां फलकानां तु उत्सन्ध्याभं युगाश्रकम् |
फलकेव प्रकर्तव्या तस्याधस्ताद्घटं कुरु || ५ ||

द्विदण्डं पादहीनं वा सार्धदण्डमथापि वा |
सपाददण्डतुंगं वा घटोच्चं तु चतुर्विधम् || ६ ||

प्रियदर्शनसौम्यं च चन्द्रकान्तं च श्रीकरम् |
यथा क्रमेण नामानि कलशानां क्रमोदितम् || ७ ||

घटोच्छ्रये नवांशेनघृतभागेन परिकल्पयेत् |
वेदांशं कलशोत्सेधं कण्ठमेकांशमानतः || ८ ||

आस्योच्चमेकभागेन पद्ममेकेन कल्पयेत् |
अर्धेन वृत्तमर्धेन हीनौ संकल्पयेद्बुधः || ९ ||

ऊर्ध्वादधोगतं कुर्यात् तदेतेन विना क्रमात् |
एवमुच्चं समाख्यातं निष्कंभमधुना शृणु || १० ||

पादव्याससमं हीरौ तत्कर्णं चास्य विस्तृतम् |
आस्यं कर्णं विशेषेण कुंभस्यैव तु विस्तृतम् || ११ ||

स्तम्भव्याससमं प्रोक्तं विस्तारं धृगकण्ठयोः |
तस्याधोलशुनं मूलतुंगदण्डैकमानतः || १२ ||

प्. ४४) तदर्धस्तत्तदर्धेन मानेनाब्जं प्रकल्पयेत् |
अब्जाथस्वर्धदण्डेन वक्त्रस्थानमुदाहृतम् || १३ ||

तस्याधोदण्डमानेन मुक्तादामैर्विभूषितम् |
लशुनं चाब्जपत्रं च मुक्तादाम तथैव च || १४ ||

स्तंभव्याससमं व्यासं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
अथवा बोधिकादीनां उदयं तु वदाम्यहम् || १५ ||

गुणांशं चरणोत्सेधं कृत्वाधोद्व्यंशकं व्रजेत् |
ऊर्ध्वभागं तु संग्राह्य द्वाविंशत्यंशकं भवेत् || १६ ||

युगांशं बोधिकोत्सेधं वीरकाण्डं च तत्समम् |
भूतांशं फलकोत्सेधं घृतमानांशकं भवेत् || १७ ||

घटोत्सेधं तुं वेदांशं कण्ठमानं शिवांशकम् |
तदास्योदयमेकांशं पद्ममेकेन कारयेत् || १८ ||

वित्तमर्धेन कर्तव्यं हीरौ तत्सममुच्यते |
लशुनाब्जलता मुक्तामालामानादि पूर्ववत् || १९ ||

स्तंभभूषणमेवं स्याद् वेदिका लक्षणं तथा |

इत्यंशुमान्काश्यपे स्तम्भभूषण पटलः (दशमः) || १० ||




प्. ४५) अथ वक्ष्ये विशेषेण वेदिका लक्षणं परम् |
अधिष्ठानोपरिष्ठात्तु स्तंभमूले तु कल्पयेत् || १ ||

प्रस्तरस्योपरिष्टाच्च कर्तव्या वेदिका द्विज ! |
अध्यर्धदण्डमानं तु कन्यसा वेदिकामधम् || २ ||

द्विदण्डेन तु मध्यं स्यात् श्रेष्ठतुंगं त्रिदण्डकम् |
अथवान्य प्रकारेण वेदिकोत्सेधमुच्यते || ३ ||

चरणोदय षट्सप्तवसुभाग विभाजिते |
एकांशं वेदिकामानं क्रमाच्छ्रेष्ठान्तराधमम् || ४ ||

एवं हि चरणायां तु मूले तु वेदिकोदयम् |
ऊर्ध्वे भूम्यंघ्रि तुंगं तु सप्तभागं विभाजिते || ५ ||

एकांशं कण्ठहर्म्याणां वेदिकोदयमिष्यते |
त्रिचतुःपंचभागं तु गलोत्सेधं विभाजिते || ६ ||

गलमूले तु वेद्युच्चं अंशं श्रेष्ठान्तराधमम् |
आपेतोत्सेधांशमानं वा गलमूले तु वेदिका || ७ ||

षडंशे वेदिकोत्सेधं गुणांशं गलमानकम् |
गलोर्ध्वे कंपमेकांशं एकेनाब्जं प्रकल्पयेत् || ८ ||

तदूर्ध्वकंपमेकेन कर्तव्यं द्विजसत्तम ! |
सप्तांष्टांशे तु वेद्युच्चे वेदभूतं क्रमाद्गलम् || ९ ||

कम्पपद्मं च कम्पं च प्रागिवैव प्रकल्पयेत् |
कर्णमानेन तन्मूले कंपमेकेन कल्पयेत् || १० ||

प्. ४६) शेषं कर्णोदयं प्रोक्तं तत्कंपरहितं तु वा |
अध्यर्धांशं तु वा पद्मं तुंगं द्व्यंशमथापि वा || ११ ||

पद्मशैवलपत्राभा चित्रांगा वेदिका मता |
सर्वासां वेदिकानां तु गलमंघ्रिविभूषितम् || १२ ||

कुड्यस्तंभसमं व्यासं नीव्रं च वेदिकांघ्रिणा |
प्रस्तरोपरिवेदीनां वेशनं शृणु सुव्रत ! || १३ ||

गर्भभित्तित्रिभागैकं अंघ्रिवेद्यंघ्रिवेशनम् |
चतुर्भागैकवेशं वा * * * * * * * * || १४ ||

कुड्यस्तंभस्य बाह्यां तु वेद्यांघ्री बाह्यवेशनम् |
एवं वान्यप्रकारेण वेदिका विस्तृतं शृणु || १५ ||

कुड्यपाद्बाह्यमानं तु उभयोः पार्श्वयोरपि |
षट्सप्ताष्टनवांशं वा दशभागं तु वा भजेत् || १६ ||

एकांशरहितं शेषं वेदिकायास्तु विस्तरम् |
युगाश्रवेदिकाकारा नागरे प्रस्तरोपरि || १७ ||

द्राविडे वेसरे हर्म्ये वस्वश्रं वेदिकाकृतिः |
अथवा वेसरे हर्म्ये वेदिका वृत्तमेव वा || १८ ||

अनेकाश्रायताश्रे च गलाश्रा वेदिकाश्रकाः |
वेदिकालक्षणं प्रोक्तं शृणु जालाकलक्षणम् || १९ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे वेदिकालक्षणपटलः (एकादश) || ११ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण शृणुजालाकलक्षणम् |
पादवर्गे गले चैव जालकस्थानमुच्यते || १ ||

प्रासादेषु महाशालास्वन्तराले च मध्यमे |
वातायनं प्रकर्तव्यं अनेन विधिना बुधः || २ ||

योजयेद्वेदिकोर्ध्वे तु जालकं तु द्विजोत्तम ! |
वेदिकाजालकार्धं तु छेद्यं सर्वविनाशनम् || ३ ||

तस्माद्यत्नेन वेदिं तु जालकार्धं न छेदयेत् |
द्विदण्डं कन्यसं व्यासं त्रिदण्डं मध्यमं भवेत् || ४ ||

चतुर्दण्डविशालं तु उत्तमं परिकीर्तितम् |
विस्तारसदृशोत्सेधाद् एकदण्ड विवर्धनात् || ५ ||

विस्तारद्विगुणं यावत् तावद्वैजालकोन्नतम् |
एषु तुंगविशालेषु यदिष्टं तत्परिग्रहेत् || ६ ||

स्तम्भव्यासार्धमानं तु घनव्यासांघ्रिकंपयोः |
विस्तारार्ध घनं व्यासं त्रिचतुर्थांशमेव वा || ७ ||

मध्ये स्तंभं च रंघ्रं च वर्ज्या जालकमाचरेत् |
युग्मपादसमायुक्तं युग्मकं पेनमुच्यते || ८ ||

गोनेत्रं हस्तिनेत्रं च नन्द्यावर्तमृजुंक्रियाम् |
पुष्पघण्डं रसकण्ठं च जालकं षड्विधं भवेत् || ९ ||

दीर्घाश्रं कण्ठगच्छिद्रं गोनेत्रमिति संज्ञितम् |
प्. ४८) युगाश्रं कण्ठगच्छिद्रं हस्तिनेत्रमुदाहृतम् || १० ||

पंचसूत्रं तु यच्छिद्रं प्रदक्षिणवशात्कृतम् |
नन्द्यावर्तस्य पुष्पाभं नन्द्यावर्तमुदाहृतम् || ११ ||

आर्जवं संभकं वौद्वौ जालकं तदृजुक्रियम् |
पुष्पखण्डं च कर्णं च नन्द्यावर्तमिवाकृतिः || १२ ||

स्तम्भयोगं कवाटं च भित्तिमध्याद्बहिः स्थितम् |
युग्मायुग्मकवाटं वा घाटनाद्घाटनक्षमम् || १३ ||

जालकं तु सभादीनां मध्यमानेन कल्पयेत् |
लोहैद्रुमोत्पलैर्द्रव्यैः वेष्टकाभिस्तु जालकम् || १४ ||

त्रयोविधं तु यद्द्रव्यं तेन तत्रैव योजयेत् |
जालकं ह्येवमाख्यातं ततस्तोरणलक्षणम् || १५ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे जालकलक्षणपटलः (द्वादश) || १२ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण तोरणानां तु लक्षणम् |
पादोदये दशांशे तु सप्तांशं चरणोदयम् || १ ||

शेषं च गुणभागं तु झषमानमुदाहृतम् |
नवांशे पादतुंगं तु षडंशं चरणायतम् || २ ||

प्. ४९) शेषं झषोदयं ख्यातं अष्टांशे वांघ्रितुंगकम् |
पंचांशं चरणोत्तुंगं झषोत्सेधं गुणांशकम् || ३ ||

तुंगार्धं विपुलं वाथ वेदभूतरसांघ्रिकैः |
तोरणस्यैव पाद्बाह्ये व्यासमेवं चतुर्विधम् || ४ ||

प्रासादमण्टपादीनां मध्यभागे तु तोरणम् |
अनेन विधिना वापि कर्तव्यं भित्तिबाह्यके || ५ ||

पत्राख्यतोरणं चादौ द्वितीयं मकरतोरणम् |
तृतीयं चित्रसंज्ञा तु त्रिविधं तोरणाकृतिः || ६ ||

अर्धचन्द्रमिवाकारं पत्रजादिविराजितम् |
पत्रतोरणमाख्यातं ततोमकरमुच्यते || ७ ||

पंचवक्त्रसमायुक्तं पार्श्वयोर्मकरास्यकम् |
मध्ये पूरीससंयुक्तं नानाविधलतान्वितम् || ८ ||

नानालंकारसंयुक्तं युक्तं मकर तोरणम् |
तदेव पार्श्वयोर्मध्ये पुरीमस्य द्वयोरपि || ९ ||

नक्रतुण्डं प्रकर्तव्यं भूतविद्याधरास्यकम् |
सिंहेभव्यालहंसाद्यैः पालास्रं मुक्तदामकैः || १० ||

अन्यैश्च विविधैश्चित्रैः रत्नबन्धैश्च भूषितम् |
चित्रतोरणमेतत्स्यात् प्रोच्यते तोरणत्रयम् || ११ ||

तोरणान्युत्तराधस्तात् प्रयोज्यानि विचक्षणैः |
प्. ५०) पादोच्चं पंचषट्सप्तभागेद्वौ तोरणाग्रकम् || १२ ||

शेषं पादोदयं ख्यातं एवं चित्रमिदं भवेत् |
चतुराश्राष्टकं वापि वृत्तं वा तोरणांघ्रिकम् || १३ ||

कुंभमंड्यादिसंयुक्तं बोधिकारहितं तु वा |
बोधिका सहितं वापि वीरकाण्डसमन्वितम् || १४ ||

कुड्यस्तंभविशालार्धं त्रिपादं वा समं तु वा |
तोरणांघ्रिविशालं तु प्रोच्यते द्विजसत्तम ! || १५ ||

उत्तरं वाजनं साब्जक्षेपणं कुद्रवाजनम् |
यथाक्रमेण संकल्प्य अनेन विधिना बुधः || १६ ||

तोरणांघ्रि विशालं वा त्रिपादं वोत्तरोदयम् |
तदर्धं वाजनोच्चं तु तस्यार्धं दलमानकम् || १७ ||

दलोर्ध्वक्षेपणं ख्यातं तस्यार्धं क्षुद्रवाजनम् |
उत्तरं बोधिकोर्ध्वे वा वीरकाण्डे तु वा भवेत् || १८ ||

उत्संध्यं तन्नताग्रेण कुर्यान्मकरविष्ठरम् |
तोरणाग्रविशालं तु कुड्यस्तंभोदयार्धकम् || १९ ||

कुड्यस्तंभद्वयोरन्तर्व्यासं वा तोरणाग्रकम् |
अंघ्रिवेत्रावसानं वा तस्माद्दण्डाधिकं तु वा || २० ||

एवं चतुर्विधं ख्यातं तोरणाग्रविशालकम् |
कुड्यतोरणमाख्यातं द्वारतोरणमुच्यते || २१ ||

प्. ५१) द्वारतुल्योन्नतं व्यासं तोरणांघ्र्यन्तरं समम् |
उत्तरं वाजनं चाब्जक्षेपणं चाष्टमंगलम् || २२ ||

फलका पंचवक्त्राढ्यं प्रागुक्त विधिना कुरु |
पत्राख्यं मकराख्यं वा चित्रतोरणमेव वा || २३ ||

मध्योर्ध्वे शूलसंयुक्तं पार्श्वयोश्च समन्वितम् |
दर्पणं पूर्णकुंभं च वृषभं युग्मचामरम् || २४ ||

श्रीवत्सं स्वस्तिकं शंखं दीपो देवाष्टमंगलम् |
श्रीवत्सं मध्यमे कुर्यात् शेषास्तु तस्य पार्श्वयोः || २५ ||

लोहैर्दारुशिलाभिर्वा कर्तव्यं द्वारतोरणम् |
द्वारतोरणमेवं हि स्तंभतोरणमुच्यते || २६ ||

पादोच्चं तु त्रिधाभज्य द्विभागं चरणोदयम् |
पादं सर्वांगसंयुक्तं बोधिकारहितं कुरु || २७ ||

उत्तरं वाजनं चाब्जक्षेपणं निम्नवाजनम् |
तदूर्ध्वे झषखण्डं तु नानाचित्रैर्विचित्रितम् || २८ ||

तोरणं मकराख्यं तु मृणाभ्ये द्विक्रकन्धरम् |
द्युडानलात्मसंयुक्तं एतत्स्यात्स्तंभतोरणम् || २९ ||

पादान्तरे वा हारायां कर्णप्रासादमध्यमे |
शालामध्यान्तरालायां कर्तव्यं सर्वधामसु || ३० ||

स्तम्भतोरणमाख्यातं कुंभलता विधिं शृणु |

इत्यंशुमान्काश्यपे तोरणलक्षण पटलः (त्रयोदश) || १३ || 




अथ वक्ष्ये विशेषेण कुंभलताविधिं शृणु |
स्तंभमूले तु वेद्यूर्ध्वे पद्मासनं प्रकल्पयेत् || १ ||

पादव्याससमं तुंगं सप्तादं पद्मविस्तरम् |
पद्मोच्चं वसुधा भज्य कम्पमेकांशमुच्यते || २ ||

अधः पद्मं गुणांशं तु एकांशं गलमुच्यते |
ऊर्ध्वपद्मं द्विभागं तु कम्पमेकेन कारयेत् || ३ ||

तदूर्ध्वे कुंभतुंगंतु पद्मस्योच्चसमं भवेत् |
तत्तुंगद्विगुणं कुंभं व्यासमित्युच्यते मया || ४ ||

कुंभस्य स्तंभनिर्यूहं वल्लीमण्डलसंयुतम् |
कुंभमंड्यादिसंयुक्तं वीरकाण्डविहीनकम् || ५ ||

फलकोपरि पद्मं तु कुंभमानेन कारयेत् |
कुंभं कुंभं लतां ह्येतां अन्यथा वक्ष्यते बुधैः || ६ ||

तदेवोत्संधिकोर्ध्वे तु वीरकाण्डसमन्वितम् |
बोधिकारहितं यत्तत् स्तंभकुंभलता स्मृता || ७ ||

स्तंभतोरणवन्मूर्ध्नि कर्तव्या तोरणलता |
एवं त्रिविधिनीत्या तु प्रोच्यते कुंभलता द्विज ! || ८ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे कुंभलताविधिपटलः (चतुर्दश) || १४ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण वृत्तस्फुटितलक्षणम् |
षडंगुलं समारभ्यं द्विद्व्यंगुलविवर्धनात् || १ ||

कलांगुलावधिर्यावत् तावद्व्यासं तु षट्विधम् |
वितारार्धं तु तन्निव्रं त्रिद्व्यंशं वा त्रिभागिकम् || २ ||

वृत्ताकारसमं चैव तोरणंघ्रिवदायतम् |
सकन्धरं तदूर्ध्वे तु शुकनास्यान्वितं तु वा || ३ ||

कर्णकूटाकृतिं वाथ वृत्ताकारं प्रकल्पयेत् |
स्तंभोत्सेधयुगांशे तु द्विभागं चरणायतम् || ४ ||

प्रस्तरोदयमेकांशं शुकनास्योदयांशकम् |
तदेव कूटमानं तु तत्तदुक्तावसानयेत् || ५ ||

अथवान्तरमंचं तु प्रोक्तमार्गेण वा कुरु |
वृत्त स्हुटितमेवं हि लतामंडलमण्डितम् || ६ ||

स्तंभाख्ये तोरणं चैव तथा कुंभलता द्विज ! |
वृत्ताख्य स्फुटितं चैव हारान्तरेषु कल्पयेत् || ७ ||

स्तंभोत्तरे वा कर्तव्यं हर्म्यादीनां विशेषतः |

इत्यंशुमान्काश्यपे वृत्तस्फुटित लक्षणपटलः (पंचदश) || १५ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण द्वारविन्यासलक्षणम् |
पादोच्चं दशधा भज्य शुद्धद्वारं नवांशकम् || १ ||

चरणं नवधा भज्यं अष्टांशं द्वारमानकम् |
अथवां घ्रिकतुंगं तु वसुभागविभाजिते || २ ||

सप्तांशं द्वारमानं तु शेषं तु रसभाजिते |
सार्धवह्न्यंशमूर्ध्वे तु भुवंगस्योच्छ्रयं भवेत् || ३ ||

पतंगोच्चमधस्तात्तु सार्धद्विभगमुच्यते |
शुद्धद्वारस्य तुंगार्धं शुद्धद्वारस्य विस्तृतम् || ४ ||

एकद्वित्रिचतुष्पंच षट्सप्ताष्ट नवांगुलम् |
तुंगार्धादधिकं हीनं तारमेकोन विंशति || ५ ||

भेदमेवं त्रिधाख्यातं द्वारतुंगं त्रिधा भवेत् |
सर्वेषामपि हर्म्याणां द्वारं मध्ये तु योजयेत् || ६ ||

पादविष्कंभमानं वा सपादं सार्धमेव वा |
द्वारयोगस्य विस्तारं तस्यार्धं धनमुच्यते || ७ ||

साष्टांशार्धघनं वाथ त्रिपादं वाथ तदघनम् |
योग तुंगं तु वेदांशे त्येकांशाश्रमयोगतम् || ८ ||

गुणांशमूर्ध्वगं ख्यातं बाह्याब्जं क्षेपणान्वितम् |
बाह्याब्जं क्षेपणोपेतं भुवंगतारं च योगवत् || ९ ||

पतंगतारे योगस्य तुल्यमब्जविहीनकम् |
भुवंगं च पतंगं च मध्यस्थ बलयान्वितम् || १० ||

प्. ५५) ताम्रजौ वायसौ वाथ वलयौ कीलबन्धितौ |
तद्विस्तारत्रिभागैक शिखायोगे प्रवेशितौ || ११ ||

शैलजं च भुवंगादि योगाग्रशिखयान्वितौ |
भुवंगपतंगयोच्छिद्ररग्रयोर्वेशनान्वितौ || १२ ||

एवं दृढीकृतं पश्चात् योगस्थापनमाचरेत् |
सुनक्षत्रे शुभे वारे शुभहोममुहूर्तके || १३ ||

योगन्तु स्थापयेद्विप्र ! शान्तिहोमपुरस्सरम् |
भित्तिव्यासे तु पंचांशे द्वाभ्यां पंचावसानकम् || १४ ||

अभ्यन्तरे तु सप्तांशसीमा योगस्य मध्यमम् |
तद्बाह्येऽभ्यन्तरे चैव योगव्यासो गताश्रितम् || १५ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं योगं स्थाप्य दृढीकृतम् |
उभयोः पार्श्वयोः पश्चात् कवाटे योगमाश्रितौ || १६ ||

प्रत्येकमेकपक्षं वा द्वित्रिपक्षमथापि वा |
अन्तस्सरदमैर्विप्र कंवाटं तु दृढीकृतम् || ७ ||

यष्टित्रयान्तरावेतौ चोर्ध्वेधस्ता च्छ्रितौ |
स्निग्धसारद्रुमै बाह्याभ्यन्तरे यष्टिबन्धितौ || १८ ||

त्रिपंचसप्तसंख्या वा नवरुद्रत्रयोदश |
पंचसप्तदशैवाथ यष्टिसंख्यैकपार्श्वकम् || १९ ||

तथैवोभयपार्श्वे च लोहकीलैर्दृढीकृतम् |
प्. ५४) वामपार्श्वे कवाटे तु योजयेद्वादुपट्टिका || २० ||

त्रिचतुः पंचमात्रं वा द्वारपट्टिकविस्तृतम् |
तत्त्रिभागैकभागं तु तस्य नीव्रमुदाहृतम् || २१ ||

तन्निव्र द्विगुणं ख्यातं नीव्रं वै तत्कवाटयोः |
कवाटाग्रे च मध्ये च वामपट्टिकपार्श्वयोः || २२ ||

लोहजं वलयोपेता वेतानी कीलबन्धितम् |
लोहजं दारुजं वाथ बाह्याभ्यन्तर यष्टयः || २३ ||

तासां त्रियंगुलं तारं तारार्धं घन संयुतम् |
बध्वा कपाटयोगौ द्वौ दारुलोहैर्दृढीकृतम् || २४ ||

अर्गलादिसमोपेतं घाटनोद्घाटनक्षमम् |
परेषां घाटनोद्घाटयन्त्रमव्यक्तमाचरेत् || २५ ||

प्रासादे मण्टपे चैव गोपुरे चैवमाचरेत् |
द्वारमेवं समाख्यातं कम्पद्वारमतः शृणु || २६ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे द्वरलक्षणपटलः (षोडश) || १६ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण कंपद्वारविधिं परम् |
प्रासादमण्टपादीनां चतुर्दिक्षु विदिक्षु च || १ ||

प्. ५७) तयोर्मध्यान्तराले वा ह्योमाभीष्टं तु यत्र वै |
तत्रैव कल्पयेत्सम्यक् कंपद्वारं द्विजोत्तम ! || २ ||

वस्त्रचितकृतं पंक्तिव्यासं यत्तु विशालकम् |
स्थालादुत्तरसीमान्तं कंपद्वारोदयं भवेत् || ३ ||

भुवंगं च पतंगं च योगं प्राग्वद्घनं ततम् |
कृत्वा दृढतरं बध्व योजयेदन्तरंघ्रयः || ४ ||

योगव्यासनतन्दीर्घं अन्तरांघ्रिं तथा कुरु |
मूलाग्रयोः शिखेह्येता तारांघ्रिं परिकल्पयेत् || ५ ||

भुवंगे च पतंगे च छिद्रे युज्याद् दृढीकृतम् |
चतुः पंच षडष्टौ वा दश द्वादश एव वा || ६ ||

ममुषोडशसंख्या वा कल्पयेदन्तरांघ्रयः |
अन्तरायन्तरामत्या गमागमक्षमं विना || ७ ||

अन्तरांघ्रीन्सुयुंजीयात् स्थापयेद्द्वारयोगवत् |
योजयेत्तु कवाटं च व्योमै प्रत्येकमेव वा || ८ ||

कवाटं व्योमद्वयं ग्रासं त्रिव्योमग्रवस एव वा |
कल्पयेत्सुदृढं द्वारं न चलं हस्तिनापि च || ९ ||

कंपद्वारं समाख्यातं प्रस्तरं तु ततः शृणु |

इत्यंशुमान्काश्यपे कंपद्वारलक्षणपटलः (सप्तदश) || १७ ||
 



अथ वक्ष्ये विशेषेण प्रस्तरस्य तु लक्षणम् |
स्तंभार्धं मंचमानं तु आपोत्सेधांशमेव वा || १ ||

तदुच्चं त्वेकविंशांशं कृत्वा गुणांशकं तरम् |
वाजनं चैकभागेन भूतमालां ततं त्रिभिः || २ ||

भूतमालोपरिष्टात्तु वाजनं त्वेकभागया |
सप्तांशं तु कपोतोच्चं आलिंगं चैकभागया || ३ ||

अंशेनान्तरितं कुर्यात् प्रत्युत्सेधं गुणांशकम् |
वाजनं त्वेकभागेन अथवान्यप्रकारतः || ४ ||

तुंगमेकोनविंशांशं कृतोत्तरं त्रिभागया |
भागेन वाजनं कुर्यात् अग्न्यंशैर्वभी भवेत् || ५ ||

वाजनं त्वेकभागेन कपोतोच्चं रसांशकम् |
आलिंगमंशमंगेन कुर्यादन्तरितं भवेत् || ६ ||

प्रत्युत्सेधं द्विभागेन वाजनं त्वेकभागया |
उत्सेधं चैवमाख्यातं अंगनीव्रमथोच्यते || ७ ||

स्तंभात्तु बोधिकानीव्रं बोधिकादुत्तरं तथा |
वाजनस्य तु निष्क्रान्तिं उत्तराद्वाजनोन्नतम् || ८ ||

वाजनं वलयीनीव्रं वलभीतुंग सादृशम् |
त्रिपादं वा तदर्धं वा प्राग्वद् वाजननीव्रकम् || ९ ||

वाजनं तु कपोतस्य नीव्रं होमावसानकम् |
प्. ५९) उपानसीमावसानं वा जगत्यन्तं तथापि वा || १० ||

वाजनादर्धदण्डं वा द्विदण्डं सार्धद्विदण्डकम् |
वाजनं तु कपोतस्य निव्रोच्चालंघनं समम् || ११ ||

कपोतं गोपानसहितं गोपनरहितं तु वा |
पादबाह्यसमं प्रोक्तं आलिंगप्रतिरुच्यते || १२ ||

आलिंगान्तरितद्वेशं नीव्रं चोत्सेधसादृशम् |
वाजनोच्चसमं प्रोक्तं वाजनस्य तु निर्गतिः || १३ ||

दण्डं त्रिपादमर्धं वा चोत्तरा तस्य नीव्रकम् |
उत्तरस्यानुकूल्यं तु वाजने नीव्रवेशनम् || १४ ||

वलभीभूतहंसाद्यैः भूषयेदुत्तरोपरि |
नानापत्रलताद्यैस्तु कपोते कर्णपालिकाः || १५ ||

प्रत्यग्रं ककरी बन्धं प्रतिसिंहादिभूषितम् |
एवं प्रस्तरवर्गं तु प्रोच्यते द्विजसत्तम ! || १६ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे प्रस्तरलक्षणपटलः (अष्टादश) || १८ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण गलभूषणलक्षणम् |
ऊर्ध्वभूमं च तुंगं तु गलमानमुदाहृतम् || १ ||

प्. ६०) आप्तोत्सेधांशमानं वा गलमानं द्विजोत्तम ! |
तदुच्चं त्रिचतुष्पंच अंशं वा वेदिकोदयम् || २ ||

शेषं गलोदयं ख्यातं अशेषं वा गलोदयम् |
वेदिकायास्तु विस्तारं चतुष्पंच षडंशकैः || ३ ||

त्रिचतुष्पंचगलव्यासं तत्संख्या तु यथाक्रमम् |
अंघ्रोर्वेद्यंघ्रिवेशं यत् तद्वेदार्गलवेशनम् || ४ ||

त्रिपादं वा तदर्धं वा वेद्यंघ्रेर्गल वेशनम् |
एवं त्वनेकभेदेषु कर्तुरिच्छावशान्नयेत् || ५ ||

वेदाश्रं नागरे कण्ठं वस्वश्रं द्राविडे गलम् |
वृत्तं तु वेसरे हर्म्ये शिष्टानुकूलकं नयेत् || १६ ||

दिशि भद्रसमायुक्तं नासिकानुकूलिकांघ्रिकम् |
भानुद्व्यंशेगलोत्सेधे कलांशं तु गलोदयम् || ७ ||

उत्तरोच्चं गुणांशं तु वाजनं त्वेकभागया |
अग्न्यंशं वलभीमानं व्योमांशं वाजनोदयम् || ८ ||

उत्तरेऽर्धंगलान्नीव्रं वाजनादीनि पूर्ववत् |
अथवा नानु भागं तु गलोदयमुदाहृतम् || ९ ||

उत्तरोच्चं गुणांशं तु शिवांशं वाजनोदयम् |
तदूर्ध्वे मुष्टिबन्धोच्चं अध्यर्धांशमुदाहृतम् || १० ||

मृणाल्युच्चं गुणांशं तु एकांशं पट्टिका भवेत् |
प्. ६१) सार्धांशं दण्डिकोत्सेधं व्योमांशं वर्णपट्टिका || ११ ||

गोपानं कम्पयेदूर्ध्वे लुपारोहणमेव वा |
वाजनादीनि निष्क्रान्तं तत्तदुच्चसमं भवेत् || १२ ||

एवं गलोन्नतं व्यासं अलंकारं च कीर्तितम् |

इत्यंशुमान्काश्यपे गलभूषणलक्षणपटलः (एकोनविंशः) || १९ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण शिखरस्य तु लक्षणम् |
ऊर्ध्वभूम्यंघ्रितुंगस्य सदृशं शिखरोदयम् || १ ||

आप्तोत्सेधांशमानं वा तुंगं वै शिखरस्य तु |
वेदिविस्तारतुल्यं वा शिखरस्य कपोतकम् || २ ||

वलभिर्वाजनान्नीव्रं दण्डं वा ध्यर्धमेव वा |
द्विदण्डं सार्धद्विदण्डं वा नीव्रं नालंबनं समम् || ३ ||

तन्नीव्रसदृशं तुंगं कपोतं वलभिवाजनात् |
शिरस्तारं कपोतोर्ध्वे वलभीवाजनं समम् || ४ ||

शिखरे मध्यविस्तारं कपोतनिष्ठान्तसदृशम् |
तत्त्रिपादार्धपादं वातारमेवं चतुर्विधम् || ५ ||

तत्र तारं तु पंचांशं त्र्यंशं बलिकविस्तृतम् |
प्. ६२) शिखरे बलिकास्थानं भूतांशे तु शिरोदये || ६ ||

वेदभागावसाने तु बलिकं मण्डलाकृतिः |
तत्तारे तु चतुर्थांशं तन्मण्डलघनं भवेत् || ७ ||

युग्मं वा युग्मसंख्या वा परितः कल्पयेत्समम् |
बलिकानामधश्चोर्ध्वे वेत्रं तदर्धमानतः || ८ ||

बलिकव्यासभूतांशे युगांशं पद्मविस्तरम् |
शिखरस्य तु मानान्तं पद्मतुंगमुदाहृतम् || ९ ||

पद्मतारं त्रिभागैकं स्थूपी कुंभविशालकम् |
कुंभतारं त्रिभागैकं कुंभस्याधो बलग्नकम् || १० ||

वलग्नस्य त्रिभागैकं कुंभस्योपरिकन्धरम् |
कन्धरं त्रिगुणं पालितत्त्रिभागैककुड्मलम् || ११ ||

पालीनालविशालं तु कन्धरादीन्बृहन्तरम् |
वलग्नान्तं शिरोमध्यात् अनुपूर्वात्कृशं कुरु || १२ ||

मध्याद्वाजनतुल्यान्तं क्रमेण कृशतां कुरु |
तस्मत्कपोतनीव्रान्तक्रमेणैव बृहन्तरम् || १३ ||

शिखरस्य तु भागार्धं पद्मोर्ध्वे स्थूपिकोदयम् |
द्वाविंशद्विभजेदुंच्चं पद्ममानार्धभागया || १४ ||

कंपमर्धांशमित्युक्तं गलमर्धांशमानतः |
तत्समं चोर्ध्वकंपं तु पद्ममंशेन कल्पयेत् || १५ ||

प्. ६३) भूतभागं घटोत्सेधं कंपमर्धांशमानतः |
पद्ममंशेन कर्तव्यं कंपमर्धांशमानतः || १६ ||

पंचांशं पालिकानालं अर्धांशं कम्पमुच्यते |
पद्ममर्धेन कर्तव्यं पालिकोच्चं तु एकया || १७ ||

अर्धेन पद्ममर्धेन कंपं शेषं तु कुड्मलम् |
शिखराकृतिवत्कुंभं पालिकाकुड्मलं तथा || १८ ||

नागरे चतुरश्राभं वस्वश्रं द्राविडे शिरः |
वृत्तं वेसरहर्म्यं तु तत्ततद्वर्वर्तनं क्रमात् || १९ ||

नानावल्लिलताभिस्तु शिखरं तु सुभूषयेत् |
शिखरं लक्षणं प्रोक्तं नासिका लक्षणं शृणु || २० ||

इत्यंशुमान्काश्यपे शिखरलक्षणपटलः (विंशः) || २० ||





अथ वक्ष्ये विशेषेण नासिका लक्षणं परम् |
ललाटनासिका ख्याता शिखरे तारसादृशाः || १ ||

शिखरस्य तु विस्तारं त्रिचतुष्पंचभाजिते |
क्रमान्नासीविशालांशं उत्तमामध्यमाधमा || २ ||

महानासीमिति ख्याता त्रिविधा सा प्रकीर्तिता |
प्. ६४) समं त्रिपादमर्धं वा शिखरान्नासिनीव्रकम् || ३ ||

तद्व्यासं त्रिचतुर्थांशं हीनं शेषं गलोर्ध्वगम् |
नासिकातुंगमाख्यातं तन्मध्योच्चमथापि वा || ४ ||

शक्तिध्वजं तदूर्ध्वे तु नासीतुंगार्धमेव वा |
त्रिभागं वा त्रिभागैकभागं वाथ तदुन्नतम् || ५ ||

तच्छक्तिध्वजतुंगंतु गुणभागविभाजिते |
द्विभागं किंपुरी वक्त्रं शेषांशं गलमानकम् || ६ ||

दण्डं तद्गलतारं स्याद् द्विगुणं किंपुरीमुखम् |
शक्तिध्वजोपरिष्टात्तु पत्रं वाथ सशूलकम् || ७ ||

किंपुरीवक्त्रतुंगस्य समं शुलोदयं भवेत् |
पत्रं चेत्तेन मानेन यथा सौन्दर्यमाचरेत् || ८ ||

विस्तारे मुखपट्यास्तु दण्डमध्येर्धमेव वा |
वल्लिमण्डलचित्राद्यैः भूषयेन्मुखपट्टिका || ९ ||

मुखपट्ट्या विशेषं तु अवगाढमुदाहृतम् |
शयितस्थितपट्ट्याभा मृणाल्यादि विभूषितम् || १० ||

शुलाभमतलाभं वा सव्यालं व्यासनादकम् |
मालिका कूटकोष्ठादि मण्डितं वा विमानवत् || ११ ||

चित्रपत्राख्यमकरतोरणाग्रमथापि वा |
सभद्रं तु महानासी पादसर्वांगसुन्दराः || १२ ||

प्. ६५) उत्तरं वाजनाब्जस्य क्षेपणं नासिकादयः |
कल्पयित्वा विशेषेण करोत्तरदि मानतः || १३ ||

ऊर्ध्वे सहविशालं वा त्रिपादं वार्धमेव वा |
नासिकास्तंभविस्तारं कण्ठोत्तरान्तमुन्नतम् || १४ ||

वस्वश्रं वाथ वृत्तं वा युगाश्रं वा तदाकृतिः |
नासिकायास्तु विस्ताराद् द्विदण्डं वा त्रिदण्डकम् || १५ ||

हीनं शेषं विशालं स्यात् नास्याग्रे बाह्यसीमकम् |
नासिकांघ्रिद्वयोर्मध्ये दिङ्मूर्तिस्थापनं कुरु || १६ ||

महानासीमिदं प्रोक्तं क्षुद्रनासीविधिं शृणु |
सार्धदण्डं द्विदण्डं वा * * * वाथ विस्तृतम् || १७ ||

तत्तारं त्रिचतुर्थांशं हीनं शेषोदयं भवेत् |
कपोतालम्बनात्कक्षं नासिकोच्चं तु कल्पयेत् || १८ ||

प्रतिवाजन सीमान्तं तस्यशक्ति ध्वजोन्नतम् |
तदुच्चं तु त्रिधाभज्य एकांशं कण्ठमानकम् || १९ ||

शेषं किंपुरिवक्त्रोच्चतारं युक्तिवशान्नयेत् |
ना सीतारार्धगाढं स्याद्गाढार्धं मुखपटिटिका || | २० ||

व्यासं लतादिभिर्भूष्यं नानालंकारसंयुतम् |
पादं प्रतिकपोतेषु कल्पयेत्स्वस्तिकाकृतिम् || २१ ||

मध्ये च कूटशालानां पंजरे चात्प नासिका |
प्. ६६) कल्पयेत्तु विशेषेण शिखरे भद्रनासिकाः || २२ ||

शालाग्रयोस्तु कर्तव्या ललाटाख्यानु नासिका |
कल्पयेत्पंजरस्थाने महानास्याख्य नासिका || २३ ||

नासिका लक्षणं प्रोक्तं तथा प्रासादमानकम् |

इत्यंशुमान्काश्यपे नासिका लक्षणपटलः (एकविंशः) || २१ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण प्रासादं मानलक्षणम् |
प्रासादं सदनं सद्म हर्म्यं धाम निकेतनम् || १ ||

मन्दिरं भवनं व्यासं गेहं दिव्यविमानकम् |
आस्पदं चाश्रयं चैव आधारं च मनोहरम् || २ ||

आशाममाव्रतं धिष्ण्यं एवं पर्याय वाचकाः |
यस्मादणुपशो नास्ति परमाणुस्स उच्यते || ३ ||

अणवोष्टौ रथारेणुः स्यादथरेण्वष्टकं पिचुः |
पिचूणामष्टको यास्तु केशाग्रमिति संज्ञितम् || ४ ||

बालानां तद्धिकेशं स्यात् अग्रं तद्वपनात्पुरा |
तत्केशाग्राष्टकायास्तु लिख्यं तदुचदाहृतम् || ५ ||

लीख्याष्टकोस्तु यूकंस्या यूकाष्टकयवं भवेत् |
प्. ६७) यवमष्टगुणं मानं अंगुलं तदुदाहृतम् || ६ ||

सप्तसंख्यायवं तारं मध्यमांगुलमुच्यते |
षट्संख्यायवतारं स्यात् अधमांगुलमितिस्मृतम् || ७ ||

शाल्यायामचतुष्कं तु उत्तमांगुलि संज्ञितम् |
त्रिसार्धाशालिदीर्घं तु मध्यमा इति संज्ञिताः || ८ ||

शाल्या च दीर्घ त्रिगुणं अधमं तदुदाहृतम् |
श्वेतशालीमहाशाली रक्तशाली तथैव च || ९ ||

सौगन्धी हेमशाली च शालयः पंचधा स्मृताः |
रक्तशाल्यायतं तेषु अंगुलार्धं तु संगृहेत् || १० ||

एवं हि षड्विधं प्रोक्तं मानांगुलं द्विजोत्तम |
चन्द्रस्थिवोऽवकाशं च व्योममेकांगुलाख्यकम् || ११ ||

अक्षिपक्षाश्विनी चैव द्वितीयांगुलिसंज्ञिताः |
कालं चानलरुद्राक्षं शूलं चालेखनं गुणम् || १२ ||

तृतीयांगुलसंज्ञास्ते वेदाब्धीयुगवर्धकम् |
चतुरंगुलिसंज्ञास्ते बाणं भूतेन्द्रियामृतम् || १३ ||

पंचांगुलस्य संज्ञास्ते ऋतुषट्कौशिकं च वै |
रसगायत्रिकृत्तिका षडंगुलस्य संज्ञका || १४ ||

पातालमृषिधातुर्वा सप्तांगुलस्य संज्ञका |
मातृलोकस्वराश्चैव सप्तांगुलाभिधायकः || १५ ||

प्. ६८) हस्ति पर्वतनागाश्च वसवो मूर्तयस्तथा |
अष्टांगुलस्य संज्ञास्ते शक्तिद्वार ग्रहास्तथा || १६ ||

सूत्रनन्दनवं नाट्यं बीजाश्चैव नवांगुलाः |
नाडिकाष्ठायुधं धर्म दशांगुलस्य संज्ञकाः || १७ ||

ईशानश्चेश्वरो रुद्रस्त्वेकादशांगुलाख्याः |
अब्दं भारं च भानुं च द्वादशांगुलसंज्ञकाः || १८ ||

चन्द्रादित्यशिवांशं च त्रयोदशांगुलाख्यकाः |
ऋषिद्वयमनुश्चैव चतुर्दशांगुलाख्यकाः || १९ ||

पक्षश्चैव तिथिश्चैव पंचादशांगुलाः स्मृताः |
कलामूर्तिद्वयं चैव षोडशांगुलसंज्ञकाः || २० ||

पंक्तिर्विंशति त्रिंशच्च चत्वारिंशत्तथैव च |
पंचाशत्षष्टिसप्तत्याशीतिश्च नवतीशतम् || २१ ||

प्रत्ययस्त्रिषु षष्टिश्च जगती सुगतिस्तथा |
शक्वरी सशक्वरी च तुष्टिपुष्टिधृतिस्तथा || २२ ||

सुधृती च दशाद्यादि शतान्तान्नाम गीयकम् |
एकं दश शतं चैव सहस्रमयुतं तथा || २३ ||

नियुतं प्रयुतं कोटी सार्बुदं बृन्दखर्विनी |
खर्वं च शंख पद्मं च समुद्रमध्यमं तरम् || २४ ||

आद्यं परं परार्धं च दशवृद्ध्या प्रकीर्तिताः |
प्. ६९) श्रेष्ठमध्यान्तरैर्वान्यैः तालं भान्वंगुलं भवेत् || २५ ||

भानुद्वयांगुलं किष्कु हस्तमित्युच्यते द्विज ! |
श्रेष्ठमध्याधमैर्मात्रैः कल्प्य हस्तं तथोदितम् || २६ ||

चतुष्कं भवेद्दण्डं तेन वास्तुनिमापयेत् |
पंचविंशति मात्रं स्यात् प्राजापत्यं करं बुधः || २७ ||

षट्विंशति धनुर्मुष्टिः सप्तविंशद्धौर्ग्रहम् |
अष्टाविंशांगुलं प्राच्यं वैदेहं नवविंशतिः || २८ ||

वैपुल्यं त्रिंशदंगुल्यं एकत्रिंशत्प्रकीर्णतम् |
एवमष्टविधं हस्तं प्रत्येकं द्विजसत्तम ! || २९ ||

अधमं मध्यमोत्कृष्ट भेदेनैवं द्वयं द्वयम् |
धनुर्ग्रहप्रकीर्णाभ्यां द्विजानां गृहमारभेत् || ३० ||

वैपुल्यधौर्मुष्टिभ्यां क्षत्रियाणां गृहं कुरु |
प्राजापत्यकरं चैव वैदेहं वैश्ययोग्यकम् || ३१ ||

किष्कुप्राच्यकरं चैव शूद्रजात्यर्हकं भवेत् |
अधिकजात्यहं हस्तं हीनं तत्तद् विसर्जयेत् || ३२ ||

हीनजात्यर्हकं हस्तं अधिकानां शुभावहम् |
सर्वेषामुदितं हस्तं मानं सद्मनि पूजितम् || ३३ ||

अन्याश्च सर्वदेवानां योग्यं सद्मनि मानयेत् |
अथवा किक्षुहस्तं तु सर्वजात्यर्हकं भवेत् || ३४ ||

प्. ७०) यानानि शयनानी च किक्षुहस्तेन मानयेत् |
आरामोद्यानखादीनि प्राजापत्यकरेण तु || ३५ ||

धनुर्मुष्टिकरेणैव ग्रामादयस्तु मानयेत् |
धनुर्ग्रहेण वाप्यादि नद्याध्वानं च मानयेत् || ३६ ||

सर्ववास्तुनि वा किक्षु हस्तेनैव द्विजोत्तम ! |
त्रिचतुर्हस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् || ३७ ||

नवपंक्तिकरान्तं तु आभासैकतलं भवेत् |
एवमष्टविधं मानं युग्मायुग्मं चतुश्चतुः || ३८ ||

पंचषढस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् |
रुद्रभानुकरान्तं तु आभास द्वितकाऽष्टधा || ३९ ||

सप्ताष्टहस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् |
तिथिकलाकरान्तं तु आभास त्रितलं दश || ४० ||

ग्रहकर्मसमारभ्य सप्ताष्टाधिकपंक्तयः |
चतुष्पंचतलं वाथ युग्मायुग्मं च ते दश || ४१ ||

विस्तारं सप्तषट्पंच भागं कृत्वा द्विजोत्तम ! |
रसभूतयुगांशं तु विस्तारा द्रोपयेत्क्रमात् || ४२ ||

विस्तारद्विगुणं चैव तस्मादष्टांशमाधिकम् |
पंचधाभ्युदितं तुंगं आभासे सदने द्विज ! || ४३ ||

शान्तिकं पौष्टिकं चैव जयदं चाद्भुतं तथा |
प्. ७१) सार्वकामिकमित्येते अभिधानं क्रमाद्भवेत् || ४४ ||

हस्तश्चेते तु वृध्या वा अन्या वा पूर्णमाचरेत् |
आभासं हर्म्यमाख्यातं विकल्पमधुना शृणु || ४५ ||

नवपंक्तिकरात्पंच षट्पंचाशत्करान्तकम् |
द्विद्विहस्तविवृद्ध्या तु चतुर्विंशति संख्यया || ४६ ||

पंचभूमी समारभ्य यावदर्कतलं क्रमात् |
अधमं मध्यमोत्कृष्टं त्रयोभेदतलं प्रति || ४७ ||

सप्ताष्टाधिकपंक्त्यादि त्रित्रिहस्तविवर्धनात् |
षट्सप्ताष्टाधिकाशीत्यन्तं उच्चं प्रागिव संख्यया || ४८ ||

एवं विकल्पमाख्यातं छन्दमार्गमतःशृणु |
त्रिचतुर्दशहस्तादि द्विद्विहस्त विवर्धनात् || ४९ ||

पंचषट्षष्टि हस्तानां व्यासं वै सप्तविंशतिः |
वेदभूमिं समारभ्य भानुभूमावसानकम् || १५० ||

अधमं मध्यमोत्कृष्टं मानं स्यूर्वै तलं प्रति |
सप्ताष्टदशहस्तादि त्रित्रिहस्तविवर्धनात् || ५१ ||

पंचषण्णवतिर्यावत् उच्चं प्रागिव संख्यया |
अधमं मध्यमोत्कृष्टं तुंगभेदं तलं प्रति || ५२ ||

छन्दमेवं समाख्यातं जातिहर्म्यमतः शृणु |
सप्ताष्टदशहस्तादि द्विद्विहस्तविवर्धनात् || ५३ ||

प्. ७२) यावत्सप्ततिहस्तान्तं सप्तविंशति संख्यया |
चतुर्भूमिसमारभ्य यावदर्कतलावधि || ५४ ||

तावद्विस्तारमाख्यातं उत्सेधं शृणु सुव्रत ! |
एकद्वाविंशहस्तादि त्रित्रिहस्तविवर्धनात् || ५५ ||

यावदाशतहस्तान्तं उच्चं प्रागुक्तसंख्यया |
अधमं मध्यमोत्कृष्टं उत्सेधं वै क्रमोदितम् || ५६ ||

एवं जातिविमानं तु सप्तविंशति बोदितम् |
जातिच्छन्दविकल्पं च आभासेन द्विजोत्तम ! || ५७ ||

महतीष्यन्तराल्पं च क्षुद्रनाम्ना क्रमोदिताः |
युगाश्रेत्युक्तमाने तु मानसूत्रं तु विन्यसेत् || ५८ ||

तदर्धाकृति हर्म्याणां वेदाश्रे गर्तपूरणम् |
यत्रैव वर्जितं यत्तत्मानसूत्रं विधीयते || ५९ ||

प्रासादानां तु विस्तारं भित्तिपाद्बाह्यमेव वा |
तत्पादाभ्यन्तरान्तं वा तत्पादमध्यमं तु वा || ६० ||

उत्सेधं तदुपानादिस्तूप्यन्तं वा शिरोन्तकम् |
सभामण्टपशालानां भित्तिमध्यावसानकम् || ६१ ||

भित्तिमध्यांघ्रि बाह्ये वा मध्ये वा भ्यन्तरेऽपि वा |
भित्ति बाह्यगतां घ्रौ तु बाह्ये वाऽभ्यन्तरेपि वा || ६२ ||

तदंघ्रि मध्यावसानं वा मानसूत्रं द्विजोत्तम ! |
प्. ७३) भित्तिव्यासे तु भान्वंशे बाह्येऽथात्वंशकं व्रजेत् || ६३ ||

अभ्यन्तरयुगांशं तु त्यक्त्वा शेषं द्विजोत्तम ! |
भित्ति मध्यांघ्रिविस्तारं अंघ्रिस्थाने निवोच्यते || ६४ ||

भित्ति बाह्ये गतं पादं प्रागेव प्रोच्यतेऽथवा |
शालांनां भित्ति मध्ये वा बाह्ये वाऽभ्यन्तरेऽपि वा || ६५ ||

यानानां शयनानां च पादमध्ये मानसूत्रकम् |
मानसूत्रं समाख्यातं सर्वेषां सदनादिनाम् || ६६ ||

मानसूत्रं तु बाह्ये तु कूटशालादि नीव्रकम् |
कूटस्योक्त विशालं वा त्रिपादं वार्धमेव वा || ६७ ||

पादं सार्धं सपादं वा मानसूत्राद्बहिर्गतिः |
अथवादण्डमानेन कूटादीनां तु निर्गतिः || ६८ ||

दण्डं वाध्यर्धदण्डं वा द्विदण्डं वार्धद्विदण्डकम् |
त्रिदण्डं वाथ निष्क्रान्तं मानसूत्रात्तु बाह्यतः || ६९ ||

मानस्याभ्यन्तरे वेशं विपदामास्पदं सदा |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन मानसूत्राद्बहिर्गतम् || ७० ||

एतद्विन्याससूत्रं वा समसूत्रं समं तु वा |
होमबाह्यगतं सूत्रं अवसानमुदाहृतम् || ७१ ||

मानविन्याससूत्रं च अवसानं च ते त्रिधा |
ख्यातं संक्षेपतो विप्रा ! शृणुष्वायादि लक्षणम् || ७२ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे मानादिसूत्रलक्षणपटलः (द्वाविंशः) || २२ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण आयादिलक्षणं परम् |
हर्म्यविस्तारहस्तं तु गुणवृद्ध्यावसुभिर्हरेत् || १ ||

शेषं ध्वजादि योनिः स्यात् उत्सेधं तु करं बुधः |
वर्धयेद्वसुभिर्ह्रासे नक्षत्रेणाहयादिभम् || २ ||

नववृद्धिं परितो हस्तं पातालैस्त्रासयेद्बुधः |
शेषमर्कादिवारं स्यात् व्यासायामकरं गुणैः || ३ ||

वर्धयेत्त्रिंशतिर्ह्रासे शेषं प्रतिपदोदयः |
तिथयस्तु समाख्याता तुंगहस्ताष्ट वृद्धितौ || ४ ||

मुखभिस्तु हरेच्छेषं आयमित्युच्यते द्विज ! |
तुंगं नवेन वृद्ध्या तु प्रागि वै नाडिभिर्हरेत् || ५ ||

शेषं व्ययमितिख्यातं आयाधिक्यं व्ययं क्षयः |
केतुसिंहोवृषो हस्ती शुभयोनिमिति स्मृतम् || ६ ||

शुक्रेशनी बुधो जीवो शुभवारमिति स्मृतम् |
यजमानस्य जन्मर्क्षा न विरोधदिनं तथा || ७ ||

वास्तु जन्मानुकूलं च नृपतेश्चानु कूलकम् |
एवं परीक्ष्य बहुधा अंशुमानं तु संग्रहेत् || ८ ||

अथवा विस्तृतायामहस्तमष्टगुणी कृते |
भानुर्वा एव शेषं तु आयमित्युच्यते बुधः || ९ ||

नववृद्द्यां दशभिर्ह्रासे शेषं व्यायमुदाहृतम् |
प्. ७५) वसुभिर्गुणिते ऋक्षे हते शेषं हयादिकम् || १० ||

गुणवद्ध्याष्टभिर्ह्रासे शेषं ध्वजादि योनयः |
नव वृद्ध्या परिथौ हस्तं सप्तसंख्या तु ह्रासयेत् || ११ ||

शेषमर्कादिवारं स्यात् नववृद्ध्यास्त्रंशह्रासे तिथिर्भवेत् |
प्राग्वच्छुभाशुभं वीक्ष्य शुभमानं तु संगृहेत् || १२ ||

तज्जन्मयुगलं वेदं षडष्टनवमं शुभैः |
सदेष्टसिद्धिदा ऋक्षाः प्रोक्ताः शेषास्तु वर्जिताः || १३ ||

नृपकर्तुश्च जन्मर्क्षात् गेह ऋक्षावसानकम् |
गणयेन्मतिमान्विप्र ! शुभमानं तु गृह्यताम् || १४ ||

लग्नाष्टमपि नाशं च दुर्योगं च विवर्जयेत् |
* * शूलादिदुष्टाढ्य दुष्टयोगमुदाहृतम् || १५ ||

आयादि रेवमाख्यातं नागरादि विधिं शृणु |

इत्यंशुमान्काश्यपे आयादिलक्षणपटलः (त्रयोविंशाः) || २३ ||




नागरादि विमानानां लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
हिमाद्रिकन्ययोरन्त * तो देशमुदाहृतम् || १ ||

सोऽपि देशं त्रिधाभिन्नं तत्तद्देशोद्भवै गुणः |
प्. ७६) यथैव देहिनां देवं हं वातपित्तकफात्मकम् || २ ||

तथैव दण्डवत्सर्वं यज्ञेयं त्रिगुणात्मकम् |
सात्विकं तामसं चैव राजसं च त्रिधा स्मृताः || ३ ||

हिमद्रि सिद्धयोरन्तर्गता तस्मात्सात्विका धराः |
सिद्धादि कृष्णवर्णान्तं तामसाख्यं महीतलम् || ४ ||

कृष्णवर्णादिकन्यान्तं राजसं भूतलं भवेत् |
नागरं सात्विकं देशं तामसं वेसरं तथा || ५ ||

राजसं द्राविडं देशं क्रमशः परिकीर्तिताः |
सात्विकं नागरं हर्म्यं तामसं वेसरालयम्  || ६ ||

राजसं द्राविडं हर्म्यं क्रमात्पुंषण्डयोषितः |
विष्णुर्महेश्वरो धाता क्रमाद्धर्म्याधिदेवताः || ७ ||

नागरं भूसुरं विद्यात् वेसरं वैश्यमुच्यते |
द्राविडं तु नृपो ज्ञेयो आकृतिं शृणु सुव्रत ! || ८ ||

कूटकोष्ठादि निष्क्रान्ति मानसूत्रे तु संस्थिताः |
उन्नतावनतोपेतौ कूटकोष्ठौ यथा क्रमम् || ९ ||

एकानेकतलस्तंभं पत्रतोरणसंयुतम् |
क्षुद्रकोष्ठसमायुक्तं महानास्यपरे द्विज ! || १० ||

वेदिकाजालकोपेतं कूटं वेदाश्रशीर्षकम् |
एकानेकतलं वापि सालिन्दं वा विहीनकम् || ११ ||

प्. ७७) देवाग्रशीर्षकं कण्ठं शालाकारमथापि वा |
नागरं भवनं ख्यातं तद्देशं तु प्रकल्पितम् || १२ ||

प्राग्वत्कूटादि निष्क्रान्तं कोष्ठं कूटाद्गतं तु वा |
मानसूत्राद्बहिः कूटं नीव्रं कूटं तु कोष्ठकम् || १३ ||

मध्यकोष्ठं सभद्रं वा विभद्रं वा द्विजोत्तम ! |
पंजरं मानसूत्रे वा कूटनिष्क्रान्त सादृशम् || १४ ||

उन्नतावनता शाला सौष्ठिकोष्ठं यथाक्रमम् |
उन्नतं सान्तरं मंच तत प्रस्तरहीनकम् || १५ ||

चतुरश्राष्ट वृत्ताभं तले तले सौष्टिकं क्रमात् |
नानामसूरकस्तंभे वेदिकाजालक तोरणैः || १६ ||

वृत्ताख्य स्फुटितैर्हस्ति कु(तु)ण्डे कुंभलतादिभिः |
हारान्तरेषु मंचोर्ध्वे क्षुद्रकोष्ठयुतं तु वा || १७ ||

तत्रैव हस्ति कु(तु)ण्डं वा भद्रनास्यल्प एव वा |
साधारं वा निराधारं एकानेकतलं तु वा || १८ ||

शिरसो वर्तनं कण्ठं वृत्तं वाष्टाश्रमेव वा |
युगाश्रं वा शिरश्छन्दं विमानं द्राविडं भवेत् || १९ ||

तदेव चरणाधारं एकाकारेण कल्पयेत् |
हारान्तरे विशेषेण कल्प्या वृत्तस्फुटादयः || २० ||

समौ तु कूटकोष्ठौ द्वौ सान्तरप्रस्तरान्वितौ |
प्. ७८) हीनौ वान्तरमंचौ द्वौ नीव्रं च समसूत्रकौ || २१ ||

हारान्तरेषु कर्तव्यं भद्रपंजरसंयुतम् |
कपोतपंजरं मध्यं वा सान्तरप्रस्तरान्वितम् || २२ ||

सर्वेषां कर्णकूटानां शीर्षं तु च युगाश्रकम् |
वस्वश्रं वेदिकोपेतं मण्डलं शीर्षकं गलम् || २३ ||

वस्वश्रं वा शिरः कण्ठं युगाश्रं वा प्रकल्पयेत् |
एतच्च द्राविडं ख्यातं हेमादिकुड्मलं तथा || २४ ||

वस्वश्रं वा षडश्रं वा तच्च द्राविडमुच्यते |
एवं त्रिविधं नीत्या सु प्रोच्यते द्राविडालयम् || २५ ||

वेसरे कूटकोष्ठादि नीव्रं स्यात् समसूत्रकम् |
वृत्ताकारं शिरोपेतं कर्णकूटं प्रकल्पयेत् || २६ ||

वृत्तं गर्भगृहाकारं बाह्ये वृत्ताभमेव वा |
वृत्तग्रीवशिरोपेतं यथेष्टशिखरेण वा || २७ ||

सालिन्दं वा सभद्रं वा ह्येकानेकतलं तु वा |
समाश्रं सायताश्रं वा वृत्तं वृत्तायतं तु वा || २८ ||

द्व्यश्र वृत्तं तु वा हर्म्यं कूटकोष्ठादिभिर्युतम् |
उन्नतावनतोपेतौ कूटकोष्ठौ यथाक्रमम् || २९ ||

समौ वा कुटकोष्ठौ वा बहुभूम्यैकमेव वा |
वेसरं भवनं ख्यातं अथवान्यप्रकारतः || ३० ||

प्. ७९) जन्मादिस्तूपिपर्यन्तं युगाश्रं नागरं भवेत् |
वस्वश्रं शीर्षकं कण्ठं द्राविडं भवनं भवेत् || ३१ ||

वृत्तग्रीव शिरोपेतं वेसरं हर्म्यमीरितम् |
कूटकोष्ठविहीनानां हर्म्याणां कथितास्त्विमे || ३२ ||

नानाधिष्ठानसंयुक्तं तलं प्रत्यंघ्रि भेदितम् |
सर्वत्र वृत्त पादं वां वेसरे भवने कुरु || ३३ ||

लिंगं च पिण्डिकां चैव प्रासादं चैक जादिकम् |
सर्वसंपत्समृद्धिः स्यात् नृपस्य वास्तुजन्मिनाम् || ३४ ||

विपरीते विपत्तिः स्यात् राजराष्ट्रभयंकरम् |
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन एकजात्येव माचरेत् || ३५ ||

नागरे सकलं शान्तं वेसरे यानमूर्तिनाम् |
भोगवीरं च नृत्तं च द्राविडे भवने भवेत् || ३६ ||

अन्यथा चेद्विपत्तिः स्यात् कर्तुश्च भिक्षदेहिनाम् |
नागरादि विधिः प्रोक्तः गर्भन्यासविधिं शृणु || ३७ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे नागरादिविधिपटलः (चतुर्विंशः) || २४ ||



अथ वक्ष्ये विशेषेण गर्भन्यासविधिं परम् |
प्. ८०) प्रासादं देहमित्युक्तं तस्य प्राणस्तु गर्भकम् || १ ||

गर्भहीने गृहे विप्र सकुत्कालवन्नवास्यकम् |
अहमन्ये च देवाश्च न वासे पुन्नगर्भके || २ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गर्भन्यासं तु कारयेत् |
श्रीप्रदं प्राणिनां गर्भं इतरे श्रीकरं भवेत् || ३ ||

गर्भन्यासं न कर्तव्यं कर्तव्यं कर्तृनाशनम् |
अधिष्ठाने प्रतेरूर्ध्वे भूसुराणां हिताय वै || ४ ||

जगत्यूर्ध्वे नृपाणां तु कुमुदोर्ध्वे विशां परम् |
होमोर्ध्वे गर्भविन्यासं शूद्राणामभिवृद्धिदम् || ५ ||

एवं जात्यर्हकं प्रोक्तं भूमौ त्वाद्येष्टकोपरि |
प्रासादे मण्टपे चैव प्राकारे गोपुरे तथा || ६ ||

परिवारालये चैव गर्भन्यासं तु कारयेत् |
यत्रैवाद्येष्टकान्यासं तत्रगर्भं निधापयेत् || ७ ||

सौवर्णं राजतं ताम्रं श्रेष्ठमध्याधमं क्रमात् |
कांस्येनैवायसा वापि कर्तव्यं गर्भभाजनम् || ८ ||

पंचांगुलं समारभ्य यावद्वै विंशदंगुलम् |
एकांगुल विवृद्ध्या तु कलासंख्या तु भाजनम् || ९ ||

एकादिषोडशान्तानां भौमानां तु यथाक्रमम् |
गर्भभाजनतारास्ते स्वांघ्रिमूलतदन्तु वा || १० ||

प्. ८१) गर्भभाजन विस्तारं सादृशोन्नतन्तथा |
भाजनोच्च त्रिभागैकं पिधानस्योच्छ्रयं भवेत् || ११ ||

भाजने द्वित्रिभागान्तं पिधानालम्बनं द्विज ! |
यवैकव्यासमारभ्य यावार्धं तु विवर्धनात् || १२ ||

यावत् सार्धाष्ट यवकं तावद्भित्ति विशालकम् |
प्रागुक्तानां तु फेलायां क्रमशः परिकल्पयेत् || १३ ||

पंचविंशतिकोष्ठादि भाजनाभ्यन्तरे कुरु |
फेलाभित्ति विशालार्धं एकोर्वा भित्तेस्तु द्विजसत्तम || १४ ||

अनन्तादि शिखण्ड्यन्तं मूलमंत्रं निधापयेत् |
तद्बाह्ये षोडशे कोष्ठे पूर्वादि क्रमयोगतः || १५ ||

अकारादि विसर्गान्तं स्वरान्न्यस्त्वा क्रमेण तु |
रत्नलोहानि धातूंश्च फेलाया भ्यन्तरे न्यसेत् || १६ ||

मृत्कन्दधान्य पत्राणि गर्भगर्ते तु विन्यसेत् |
फेलाशुचिं ततो गव्यैः अस्त्रमंत्रमुदाहरन् || १७ ||

माणिक्यं विन्यसेत्कूटे कूटाक्षरमुदाहृतम् |
अनन्ते विन्यसेद्वज्रं सूक्ष्मे तु मौक्तिकं न्यसेत् || १८ ||

शिवोत्तमेन्द्रनीलं स्यात् स्फटिकं त्वेकनेत्रके |
एकरुद्रे तु शंखं स्यात् त्रिमूर्तौ पुष्यरागकम् || १९ ||

श्रीकण्ठे सूर्यकान्तं स्यात् वैडूर्यं तु शिखण्डिके |
प्. ८२) स्वर्णे नैव गजं कृत्वा अकारे विन्यसेद्बुधः || २० ||

कपालं रजतेनैव इकारे तु निधापयेत् |
ताम्रेणैव कृतं कुंभं उकारे द्विजसत्तम || २१ ||

आरकूटेन खट्वांगं ऋकारे तु निधापयेत् |
स्वर्णेन वृषभं कृत्वा कूटाक्षरे निधापयेत् || २२ ||

आकारे विन्यसेच्छ्यामं ईकारे तु मनश्शिला |
ऊकारे जातिलिंगं तु ऋकारे गैरिकं न्यसेत् || २३ ||

सौराष्ट्रं चैव ॡकारे ऐकारे त्वंजनं न्यसेत् |
गोरोचनं तथौकारे विसर्गे हरितालकम् || २४ ||

तत्तद्बीजमनुस्मृत्य विन्यसेत्तु क्रमेण च |
यवनी वारशाली च प्रियंगुतिलसर्षपम् || २५ ||

मुद्गानि सप्तबीजानि पूरयेद्गर्भ भाजनम् |
भाजनोर्ध्वे पिधानेन सुस्निग्धं सुदृढं कुरु || २६ ||

प्रासादस्योत्तरे चाग्रे पंचषट्सप्तहस्त वा |
षोडशस्तंभसंयुक्तं प्रपां कृत्वाति सुन्दरम् || २७ ||

पिधानस्योर्ध्वमाच्छाद्य तरंगस्तंभ वेष्टनम् |
द्वारतोरणसंयुक्तं दर्भमालादि भूषितम् || २८ ||

मण्टपस्य त्रिभागैकं मध्ये वेदीं प्रकल्पयेत् |
हस्तमात्रसमुत्सेधं तालमात्रमथापि वा || २९ ||

प्. ८३) परितस्त्वग्निकुण्डानि महाशासु द्विजोत्तम ! |
चतुरश्रं धनुर्वृत्तं पद्मं प्रागादिषु क्रमात् || ३० ||

त्रिमेखला समायुक्तं नाभियोनिसमन्वितम् |
दर्पणोदरसंकाशं कुण्डवेदींस्त्वलं कुरु || ३१ ||

ततः शिल्पिनमुद्वास्य गोमयालेपनं गुरुः |
पिष्टचूर्णैरलं कृत्य पुण्याहं प्रोक्षणं कुरु || ३२ ||

वेद्यूर्ध्वे स्थंडिलं कृत्वा चतुर्द्रोणैः सुशालिभिः |
तिलतण्डुललाजैश्च दर्भैः पुष्पैः परिस्तरेत् || ३३ ||

गन्धपुष्पादिभिः पूज्य दिशि देवान्स्वमंत्रतः |
गव्याभिषिच्य फेलायां स्नापयेद्गन्ध तोयकैः || ३४ ||

तन्तुना कौतुकं बध्वा नववस्त्रेण वेष्टयेत् |
स्थण्डिले स्थापयेत्फेलां कूटाक्षरमुदाहरन् || ३५ ||

परितोऽष्टौ घटान्न्यस्त्वा ससूत्रान्सापिधानकान् |
सकूर्चान्वस्त्रसंयुक्तान् गन्धाम्बुपरिपूरितान् || ३६ ||

विद्येशाधिपकुंभांस्तान् स्थाप्याभ्यर्च्य स्वमंत्रतः |
कुण्डानि पंचसंस्कारं कृत्वा होमं समाचरेत् || ३७ ||

अग्न्याधानादिकं सर्वं अग्निकार्योक्तमाचरेत् |
समिदाज्य चरुं लाजान् तिलसर्षपतण्डुलान् || ३८ ||

हृदयादि षडंगैश्च ईशानेन क्रमेण तु |
प्. ८४) होमं कृत्वा विशेषेण प्रत्येकाष्टशताहुतिम् || ३९ ||

द्रव्यान्ते व्याहृतिं हुत्वा मूलेनैव शताहुतिम् |
जयादिरभ्यातानैश्च राष्ट्रभृच्चैव होमयेत् || ४० ||

एवं जागरणं रात्रौ प्रभाते सुमुहूर्तके |
सुनक्षत्रे सुलग्ने च सुतिथौ च सुवारके || ४१ ||

आदिशैव कुले जातं स्वाचार्यं शिवदीक्षितम् |
स्नानद्वयसमायुक्तं सकलीकृतविग्रहम् || ४२ ||

सितवस्त्रोत्तरीयं च सितमाल्यानुलेपनम् |
आचार्यं पूजयेत्सम्यक् वस्त्रहेमांगुलीयकैः || ४३ ||

शिल्पिनं पूजयेत्तत्र वस्त्रैश्चाभरणादिभिः |
गर्भस्थानं प्रविश्याथ कर्ताचाचार्य शिल्पिभिः || ४४ ||

अष्टधा विभजेद्भित्तिं बाह्यतश्चतुरं त्यजेत् |
त्रीणि वाभ्यन्तरे वर्ज्य शेषांशे भाजनं न्यसेत् || ४५ ||

हृन्नदीसस्य वल्मीकं हलस्थं कुलिरावटे |
नागदन्ते वृषशृंगे वा अष्टमृद्ग्राह्य देशिकः || ४६ ||

गर्भगर्त तमापूर्य कन्दं न्यस्त्वा मृदोपरि |
मध्येत्वंबुजकन्दं च पूर्वे कुमुदकन्दकम् || ४७ ||

दक्षिणे चोत्पलं कन्दं सौगन्धिं पश्चिमे न्यसेत् |
सौम्ये कशेरुकन्दं च बीजं तदुपरि न्यसेत् || ४८ ||

प्. ८५) पूर्वे तु विन्यसेच्छालीं ब्रीहि वै दक्षिणे न्यसेत् |
पश्चिमे कोद्रवं न्यस्त्वा माषमुत्तरतो न्यसेत् || ४९ ||

पावके विन्यसेन्मुद्गं नैर्-ऋत्यां कंगुबीजकम् |
प्रियंगुं वायुभागे तु वैशान्यां तु कुलस्थकम् || ५० ||

एवं न्यस्त्वा हृदामंत्रं ततो वै गर्भभाजनम् |
सर्वातोद्य समायुक्तं नृत्तगेयसमाकुलम् || ५१ ||

जयशब्द समायुक्तं ब्रह्मघोषसमायुतम् |
प्रासादबीजमुच्चार्य स्थापयेद्गर्भभाजनम् || ५२ ||

गन्धपुष्पादिभिः पूज्य प्रासादं गर्भभाजने |
शैलैर्वाचेष्टकाभिर्वा सैकतैस्सुदृढं कुरु || ५३ ||

गर्भन्यासविधिः ख्यातं ततस्त्वेकतलं शृणु |

इत्यंशुमान्काश्यपे गर्भन्यासविधिपटलः (पंचविंशः) || २५ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण हर्म्यमेकतलं शृणु |
तस्य विस्तारतुंगं च प्रोक्तं प्रासादमानके || १ ||

युगाश्रं वृत्तमायाश्रं द्व्यश्रं वृत्तं षडश्रकम् |
अष्टाश्रं चाकृतिष्वेषां शिखरेऽपि तथैव च || २ ||

प्. ८६) हर्म्य तारार्धमानं तु कन्यसं मुखमण्टपम् |
हर्म्य तारसमं श्रेष्ठं तयोर्मध्येष्ट भाजिते || ३ ||

मुखमण्टपदीर्घं तु नवधा कथिता मया |
प्रासाद सदृशं व्यासं उत्तमत्रय मण्टपम् || ४ ||

प्रासादादविशेषिता दण्डमध्यर्धदण्डकम् |
द्विदण्डं वा प्रवेशं तु मानसूत्राद्द्विजोत्तम ! || ५ ||

सार्धदण्डैक दण्डं वा मानसूत्रात्तु वेशनम् |
युग्मस्तंभसमायुक्तं युक्त्या सर्वांगशोभितम् || ६ ||

सावकाशान्तरालं वा कुड्यद्वारं सजालकम् |
सावकाशान्तरालं चेत् तद्दीर्घं द्वित्रिचतुष्करम् || ७ ||

सोपानं पाश्वयोः कुर्यात् गजहस्त विभूषितम् |
प्रासादभित्तिविस्तारतुल्यं वार्धं त्रिपादकम् || ८ ||

अन्तरालस्य भित्तेस्तु व्यासास्युर्मण्टपं तथा |
कूटकोष्ठादि युक्तं वा भिन्नं मुखमण्टपम् || ९ ||

त्रिवर्गसहितं वापि तोरणाद्यैर्विचित्रितम् |
एकानेकतलं वाथ कर्तव्यं मुखमण्टपम् || १० ||

हर्म्यतारे त्रिभागैकं गर्भगेहस्य विस्तृतम् |
पंचभागे त्रिभागं च वेदांशं सप्तभाजिते || ११ ||

दशांशे भूतभागं तु रसांशं रुद्रभाजिते |
प्. ८७) त्रयोदशांशे सप्तांशं वस्वंशं तिथि भाजिते || १२ ||

सप्तादशांशे नवांशं च व्यासार्धं च द्विजोत्तम ! |
गर्भगेहस्य विस्तारं नवधा कीर्तितां मया || १३ ||

शेषंभित्ति विशालं स्यात् परितः कल्पयेद्बुधः |
एकद्वित्रिचतुष्पंच भित्तिः स्यादेकभूमिके || १४ ||

हर्म्ये च वसुधा भज्य एकांशं हि तलोन्नतम् |
द्विभागं चरणायामं प्रस्तरार्धैकभागया || १५ ||

गलोच्चं त्वेकभागेन द्विभागं शिखरोदयम् |
एकांशं स्तूपि तुंगं तु कल्प्येवं शान्तिकं भवेत् || १६ ||

शान्तिके मंचमानं तु दशाष्टसप्तभागिकम् |
एकांशं रहितं शेषं मंचं वा प्राग्वदेव वा || १७ ||

एवं शान्तिकमाख्यातं पौष्टिकं चाधुना शृणु |
सदनोच्चे नवांशे तु शिवांशं तु तलोदयम् || १८ ||

अर्धपादसमायुक्तं द्व्यंशं तु चरणोदयम् |
मंचमानं तथैकांशं सार्धपादांशकं गलम् || १९ ||

सत्रिभागत्रिभागं तु शिखरोदयमीरितम् |
स्तूप्युत्सेधं तथैकांशं पौष्टिकं सदनान्वितम् || २० ||

सदनोच्चदशांशे तु अधिष्ठानोदयं शिवम् |
सार्धद्व्यंशं तु पादोच्चं प्रस्तरं तु शिवांशकम् || २१ ||

प्. ८८) सार्धांशगलमानं तु गुणांशं शिखरोदयम् |
एकांशंस्तूपिमानं तु जयदं तदुदाहृतम् || २२ ||

रुद्रांशे हर्म्य तुंगं तु सपादांशं धरातलम् |
सार्धद्व्यंशं तु पादोच्चं प्रस्तरं तु शिवांशकम् || २३ ||

अध्यर्धांशं तु कण्ठोच्चं सार्धत्र्यंशं तु शीर्षकम् |
शेषं स्तूप्युदयं ख्यातं त्वद्भुतं सदनं भवेत् || २४ ||

तुंगे सप्तांशभागे तु त्रिपादांशं धरातलम् |
पक्षांशं पादतुंगं तु त्रिपादांशं तु प्रस्तरम् || २५ ||

त्रिपादांशं गलं मानं शिखरोच्चं द्विभागकम् |
स्तूप्युत्सेधं तथैकांशं एतत्स्यात्सार्वकामिकम् || २६ ||

शान्तिकाद्युदयोपेतं हर्म्यगण्यं क्रमोदितम् |
विपरीते नृपादीनां विपत्तिं नित्यमावहेत् || २७ ||

तस्माच्छान्त्यादिगण्यं च दुदयं चैव कारयेत् |
रुद्रांशे सदनोत्सेधे तलमेकांशमानतः || २८ ||

द्व्यंशं तु चरणायामं प्रस्तरं तु शिवांशकम् |
उपग्रीवस्तु सार्धांशं त्रिपादं प्रस्तरोदयम् || २९ ||

सपादांशं गलोत्सेधं सार्धद्व्यंशं तु शीर्षकम् |
एकांशं स्तूपिमानं तु एवं चैवाद्भुतं स्मृतम् || ३० ||

अथवाष्टौ द्विरष्टौ वा नवसप्ताष्टकं तु वा |
प्. ८९) पक्षमाधारपादं च मंचोपग्रीवमंचकम् || ३१ ||

गलमूर्ध्नि शिखामानं समोवेष्टं नृपांशके |
सोपग्रीवसमंचौ ता एकभूरेव विद्येते || ३२ ||

अथवाष्टौ द्विरष्टौ च सप्ताष्टशरधातुकम् |
कृत्वाचाधारपादं च मंचोपग्रीवमंचकम् || ३३ ||

गलमूर्ध्नि शिखामानं समौ चाष्टनवांशके |
ऊर्ध्वमंचोपरिष्टात्तु चतुष्कोणेषु सुव्रत ! || ३४ ||

कर्णकूटसमायुक्तं हीनं वा तद्विशेषतः |
अधिष्ठानादि सर्वांगं प्रागिवैव प्रकल्पयेत् || ३५ ||

वृत्तग्रीवसमायुक्तं तथैव शिखरं घटम् |
शिखरे तु महानासी चत्वारस्तु महादिशि || ३६ ||

दिशिभद्रयुतं वास्ते मंचाल्पानासिका कलाः |
प्रस्तरे चाल्पनासीं वा विजयं तदुदाहृतम् || ३७ ||

तदेव कर्णकूटाढ्यं वर्गपंचांशवानतम् |
नागराद्युचितं कर्णकूटाकारं प्रकल्पयेत् || ३८ ||

कर्णकूटस्य मध्यं भद्रं तत्तद्भद्रनासिका |
अन्तरालं च तत्तुल्यं क्षुद्रपंजरसंयुतम् || ३९ ||

सुभद्रं वा कर्णकूटं पंजरं त्वल्पनासिका |
मध्यनासी विशालं वा मध्य भद्रविशालकम् || ४० ||

प्. ९०) त्रिचतुष्पंचषट्सप्तभागं वा सदनस्ततम् |
कूटमेकद्विभागं वा मध्यभद्रविशालकम् || ४१ ||

दण्डं वाध्यर्ध दण्डं वा सर्वदेवार्हकं परम् |
तदेव सदने बाह्ये मध्यभद्रयुतं तु वा || ४२ ||

तदन्तो जालकैश्चाढ्यं श्रीशैलं तदुदाहृतम् |
तदेव वेदिकाकण्ठं शिखरं च घटं तथा || ४३ ||

वस्वश्र पट्टसंयुक्तं चतुर्दिग्भद्रनासिका |
अभद्रनासी चत्वार शिखरे तु विदिक् स्थिताः || ४४ ||

पादं प्रत्याल्पनास्याढ्यं स्वस्तिबन्धं तदुच्यते |
तदेवमध्यभद्रं च कर्णकूटविहीनकम् || ४५ ||

सुशोभनावहं ख्यातं सर्वदेव प्रियावहम् |
शिखरे तु महानासी प्रस्तरेऽष्टौ द्विरष्ट वा || ४६ ||

युगाश्रं शिखरं कंठं वेदिका चैव श्रीकरम् |
तदेव शिखरे चाष्टावल्पनासी समन्वितम् || ४७ ||

चतुर्महानासिकोपेतं श्रीकण्ठं तदुदाहृतम् |
तानि वैद्वयश्र वृत्ताभं हस्ति पृष्ठमुदाहृतम् || ४८ ||

वेदिकाकण्ठमूर्धा च षडश्रं परिकल्पयेत् |
पट्टं प्रतिमहानास्यं कल्पयेत्स्कन्दकान्तकम् || ४९ ||

मध्यभद्रसमायुक्तं कर्णकूटसमन्वितम् |
प्. ९१) महानास्यपरे कोष्ठसंयुक्तं शीर्षकं भवेत् || ५० ||

नासिका विस्तृतं दण्डं द्वयं वाथ त्रिदण्डकम् |
कोष्ठदीर्घसमाख्यातं उत्सेधं नासिकासमम् || ५१ ||

विदिक्षु भद्रनास्याढ्यं शिखरं परिकल्पयेत् |
वृत्तमस्तककर्णास्यं वस्वश्रं वा गलं शिरः || ५२ ||

वृत्तकेसरमाख्यातं वस्वश्रं राजकेसरम् |
प्रासादस्य तु विस्तारं पंचसप्ताष्ट वा भजेत् || ५३ ||

द्विभागं वा त्रिभागं वा प्राग्वद्वा मध्यभद्रकम् |
दण्डं वाध्यर्धदण्डं वा द्विदण्डं वा त्रिदण्डकम् || ५४ ||

मध्यभद्रस्य निष्क्रान्तं भद्रावेष्टितहर्म्यकम् |
चतुर्महानासिकोपेतं शिखरायतवृत्तकम् || ५५ ||

पादं प्रत्याल्पनास्याढ्यं कण्ठं वै शीर्षकाकृतिः |
कल्याणसुन्दरं ख्यातं सर्वदेवार्हकं भवेत् || ५६ ||

तदेवभद्रनास्याढ्यं पूर्वे परे द्विजोत्तम ! |
ललाटनासिकोपेतं पार्श्वयोर्द्विजसत्तम ! || ५७ ||

समं वा सायतं वाथ कल्पितं कौसलं भवेत् |
तलं प्रतिविमानानां दिङ्मूर्तिमथ वक्ष्यते || ५८ ||

स्कन्दं वै पूर्वदिग्भागे दक्षिणामूर्तिं दक्षिणे |
पश्चिमे विष्णुमूर्तिं वा लिंगोद्भवमथापि वा || ५९ ||

धातारमुत्तरे विप्र द्वारस्थाने तु वर्जयेत् |
मण्टपे दक्षिणे भद्रे स्थापयेत्तु विनायकम् || ६० ||

प्. ९२) पूर्वे च पश्चिमे तस्य नृत्तमूर्तिं प्रकल्पयेत् |
दुर्गामुत्तरदिग्भागे क्षेत्रपालं तथैव च || ६१ ||

स्थानकं वासनं वाथ दिशां मूर्तिं प्रकल्पयेत् |
एवं धरातलोर्ध्वे तु कर्तव्यं द्विजसत्तम ! || ६२ ||

स्कन्दं वा पूर्वदिग्भागे शक्रो वा हस्ति रोहितौ |
हस्ती विनाब्जकानासी नासिका रग्निविस्तरम् || ६३ ||

दक्षिणे दक्षिणा मूर्तिं वीरभद्रमथापि वा |
पश्चिमे नारसिंहं तु सौम्य मूर्तिमथापि वा || ६४ ||

उत्तरे तु विधातारं धनदेवं द्विजोत्तम ! |
प्रस्तरोपरिकर्तव्यं एकद्वित्रितले तथा || ६५ ||

चतुर्भूम्यादि महाशासु महेशास्तु यथेष्टकम् |
उमास्कन्दादि सहिता महेशाः परिकीर्तिताः || ६५ ||

अन्यामराश्च गन्धर्वान्सिद्धाद्यैवमरुद्गणाः |
कलान्तं युगभूम्यादि ग्रीवे च प्रस्तरान्तके || ६७ ||

एष्वष्टमूर्तिमष्टासु कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
गलाधस्तात्तु मंचोर्ध्वे कोणेषु वृषभं कुरु || ६८ ||

कोणं प्रति द्वयं वैकं वृषभं शयनं कुरु |
भूतं वाथ चतुष्कोणे हृदयांजलि संयुतम् || ६९ ||

कल्पयेत्पद्मपीठोर्ध्वे त्वासीनं तु वृहत्तनु |
प्. ९३) आमोदमग्नि कोणे तु प्रमोदं नैर्-ऋते भवेत् || ७० ||

प्रमुखं वायु कोणे तु दुर्मुखं त्वीश कोणके |
श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णमग्न्यादिषु क्रमात् || ७१ ||

ममैव ताद्येषां तासां वैवाहनं कुरु |
करालमुद्गीकुल्माषकल्कचिक्कण लेपनम् || ७२ ||

नानालंकारसंयुक्तं नानालीलासमन्वितम् |
नानाक्रीडासमायुक्तं सुधया दारुभिस्तथा || ७३ ||

उचितं कल्पयेद्धीमान् चरुदार्वेष्टका भवेत् |
एवमेकतलं ख्यातं द्वितलं तु ततो विदु || ७४ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे एकतलविधिपटलः (षड्विंशः) || २६ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण द्वितलस्य तु लक्षणम् |
प्रासादमूलवत्कार्यं विस्तारोच्चं तु निर्गमम् || १ ||

विन्याससूत्रयोरन्तर्व्यासं सप्तर्तु वा भजेत् |
एकांशं कूटविस्तारं कोष्ठं तद्द्विगुणा यतम् || २ ||

कूटव्याससमं कोष्ठं विस्तारे द्विजसत्तम ! |
शेषं हारान्तरं कोष्ठं पार्श्वयोस्तु सपंजरम् || ३ ||

प्. ९४) हारान्तरमशेषं वा त्रिपादं वार्धमेव वा |
पंजरव्यासमाख्यातं कूटबाह्यसमोगतिम् || ४ ||

कूटात्किंचित् प्रवेशं वा मानसूत्रान्तनीव्रताः |
पंजरं कर्णकूटाभं नासिकाकार एव वा || ५ ||

शालाकारं तु वा विप्र ! हस्तितुण्डाभमेव वा |
प्रासादोच्चं तु विभजेदष्टाविंशति संख्यया || ६ ||

गुणांशं धरातलोत्सेधं रसांशं चरणोदयम् |
प्रस्तरोत्सेधमग्न्यंशं भूतांशं चरणोदयम् || ७ ||

द्विभागं प्रस्तरोत्सेधं एकांशं वेदिकोदयम् |
द्विभागं गलमानं तु सार्धवेदांशशीर्षकम् || ८ ||

स्तूप्युच्चं सार्धभागं तु कल्पितं शान्तिकं भवेत् |
चतुस्त्रिंशति भागं तु कृत्वा तु सदनोदयम् || ९ ||

सार्धाग्न्यंशमधिष्ठानं तद्द्वयं चरणोदयम् |
प्रस्तरोच्चं गुणांशं स्यात् तलिपं सार्धषड्भवेत् || १० ||

गुणांशं मंचमानं तु व्योमांशं वेदिकोदयम् |
सार्धद्व्यंशं गलोत्सेधं भूतांशं शिखरोदयम् || ११ ||

अध्यर्धांशं शिखामानं पौष्टिकं सदनं भवेत् |
तदेव गलमानं तु सार्धद्व्यंशेन कल्पयेत् || १२ ||

शेषं पूर्ववदेवं तु त्रयस्त्रिंशोदये कृते |
प्. ९५) जयदं सदनं ह्येतत् सर्वदेव प्रियावहम् || १३ ||

षट्त्रिंशद्विभजेदहर्म्यतुंगं धारातलं युगम् |
वस्वंशपादमानं तु सार्धाग्न्यंशं तु प्रस्तरम् || १४ ||

सप्तांशं चरणोच्चं तु गुणांशं मंचमानकम् |
एकांशं वेदिकोच्चं तु गुणांशं तु गलोदयम् || १५ ||

भूतांशं शिखरोच्चं तु स्तूप्युच्चं सार्धभागया |
अद्भूतं सदनं ह्येवं कल्पयेत्कल्पवित्तमः || १६ ||

चत्वारिंशति भागं तु कर्तव्यं सदनोदयम् |
अधिष्ठानोच्चं तु वेदांशं स्तंभं तद्द्विगुणायतम् || १७ ||

युगांशं मंचमानं तु तलिपं सार्धसप्तकम् |
त्रिभागं प्रस्तरोत्सेधं द्विभागं वेदिकोदयम् || १८ ||

त्रिभागं ग्रीवमानं तु शिखरं सप्तभागया |
शेषं शिखोदयं विद्याद्विमानं सर्वकामिकम् || १९ ||

होमादिस्तूपिपर्यन्तं युगाश्रं परिकल्पयेत् |
चतुष्कूटं चतुश्शाला पंजराष्टकसंयुतम् || २० ||

षडष्टैवाल्पनास्यास्युः पादं प्रति तु कल्पयेत् |
शिखरे तु चतुर्दिक्षु महानासीसमन्वितम् || २१ ||

कल्पितं वेदिकाद्यैस्तु नानाचित्रैर्विचित्रितम् |
एवं स्वस्तिकमाख्यातं सर्वदेव प्रियावहम् || २२ ||

प्. ९६) तदेव शिखरकोणेषु पार्श्वयोस्त्वल्पनासिका |
स्वस्तिभद्रमितं ख्यातं मम प्रीतिकरं भवेत् || २३ ||

तदेव नतकूटं च कोष्ठोन्नतास्समंचकाः |
नतपंजरसंयुक्तं एतद्विपुलसुन्दरम् || २४ ||

तदेवान्तरमंचाढ्यौ कूटकोष्ठौ विशेषतः |
नतपंजरसंयुक्तं यथेष्टाकृति शीर्षकम् || २५ ||

स्तूपीघटं गलं तद्वद् श्रीकरं तदुदाहृतम् |
तदेव नवशालाः स्युः कूटोन्नतसमंचकाः || २६ ||

निम्नपंजर संयुक्तं यत्तत्कैलासमुच्यते |
तदेव कूटकोष्ठौ द्वौ निम्नोन्नतविहीनकौ || २७ ||

सान्तरप्रस्तरोपेतौ समसूत्रततोन्नतौ |
हारान्तरे विशेषेण युग्मं वा युग्मपंजरम् || २८ ||

चतुष्कूटं चतुश्शाला षडष्टैवाल्पनासिकाः |
वस्वश्रवेदिकोपेतं वर्तुलं शीर्षकं गलम् || २९ ||

शिखरं वसुनासाढ्यं भद्रं चैव चतुश्चतुः |
वेदिका तोरणाढ्यं तु रुद्रकान्तमिदं परम् || ३० ||

तदेव शिखरं कण्ठं वस्वश्रं परिकल्पयेत् |
विष्णुकान्तमिदं नाम्ना सर्वदेवार्हकं भवेत् || ३१ ||

तदेव वर्तुलं वेदीकन्धरं शिखरं तथा |
प्. ९७) चतुश्शालाष्टकूटाढ्यं सप्ताष्टैवाल्पनासिकाः || ३२ ||

एतत्पर्वतमित्युक्तं विमानं संपदास्पदम् |
कूटात्कोष्ठस्य निष्क्रान्तं दण्डं वाध्यर्धदण्डकम् || ३३ ||

द्विदण्डं वा त्रिदण्डं वा कूटकोष्ठस्य निर्गतिः |
नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानास्तंभसमन्वितम् || ३४ ||

प्रागुक्तानां तु सर्वेषां कल्पितं वा विहीनकम् |
तदेव शिखरोच्चार्ध कोष्ठकं तु चतुष्टयम् || ३५ ||

चतुरश्रशिरोपेतं चतुष्कूटसमन्वितम् |
षडष्टनासिकोपेतं स्वस्तिबन्धमिदं स्मृतम् || ३६ ||

कूटकोष्ठौ द्वौ चतुश्चान्तरप्रस्तरान्वितौ |
हारापंजरसंयुक्ता नवाष्टैवाल्पनासिकाः || ३७ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं तत्तत्कल्याणसुन्दरम् |
तदेव शिखरे चार्धकोष्ठकं तु विवर्जयेत् || ३८ ||

चत्वारनासिकोपेतं शिखरं परिकल्पयेत् |
नानालंकारसंयुक्तं एतत्पांचालमिष्यते || ३९ ||

तदेवाष्टाश्र वेदी च कन्धरं शिखरं घटम् |
शिखरेऽष्टौ महानासी युक्तं वै विष्णुकान्तकम् || ४० ||

सान्तरे प्रस्तरोपेतं कूटकोष्ठाश्चतुश्चतुः |
पंजराष्टकसंयुक्तं वृत्तशीर्षककन्धरम् || ४१ ||

प्. ९८) दण्डं वाध्यर्धदण्डं वा द्विदण्डं वा त्रिदण्डकम् |
कर्णकूटात्तु कोष्ठादिनिष्क्रान्तं परिकल्पयेत् || ४२ ||

षडष्टाल्पनासिकोपेतं चत्वारि पङ्क्तिरेव वा |
एतदीश्वरकान्तं स्यात् ईश्वरस्य प्रियावहम् || ४३ ||

तदेव त्रिचतुर्भागभागाधिक्यायताश्रकम् |
तथा शीर्षककण्ठं च वेदिकां च प्रकल्पयेत् || ४४ ||

स्तूपि त्रयसमायुक्तं एतन्मंगलमुच्यते |
तदेवायतवृत्ताभं गान्धारमिति विद्यते || ४५ ||

तारादर्धाधिकायामं आयताश्रं समाश्रं वा |
द्व्यश्रवृत्तं शिरोयुक्तं वेदिका च गलं तथा || ४६ ||

नेत्रशालामुखाकारं हस्तिपृष्ठमिदं परम् |
द्व्यश्रवृत्तमुपानादि कल्पितं वा तदेव हि || ४७ ||

समाश्रमायताश्रं वा बाह्यतः परिकल्पयेत् |
वृत्तगर्भगृहोपेतां कूटकोष्ठादिसंयुतम् || ४८ ||

वृत्ताभं कर्णकूटानां श्रीकरं परिकल्पयेत् |
कूटकोष्ठं च नीडं च समसूत्रे तु कल्पयेत् || ४९ ||

नाम्ना मनोहरं हर्म्यं सर्वदेवार्हकं परम् |
उपानात्स्तूपि पर्यन्तं वृत्तं चैव बहिर्बहिः || ५० ||

शेषं प्रागिवमुद्दिष्टं शिवकान्तमिदं परम् |
प्. ९९) चतुरश्रमधिष्ठानं गर्भगेहं तथैव च || ५१ ||

अधिष्ठानोपरिष्ठात्तु स्तूप्यन्तं वर्तुलाकृतिः |
कूटकोष्ठादि सर्वांगं युक्तं वृत्तग्रहं भवेत् || ५२ ||

चतुरश्रमधिष्ठानं आयताश्रमथापि वा |
रसाश्रं शिखरं कण्ठं कूटकोष्ठादि संयुतम् || ५३ ||

यथोचितं तु संकल्प्य नाम्ना कौबेर कान्तकम् |
एवं तु द्वितलं योग्यं भेदा अष्टादश स्मृताः || ५४ ||

इष्टकाभिश्शिलाभिर्वा होमादिस्तूपिकान्तकम् |
कल्पितं संचितं हर्म्यं पुमानेव घनीकृतम् || ५५ ||

दृषत्रदेष्टकामिश्च मिश्रहर्म्यं तदेव हि |
मिश्रेष्वादौदृषत्कार्यं तदूर्ध्वे त्विष्टका क्रिया || ५६ ||

वनिता संचिता ख्याता घनाघनमिति स्मृतम् |
इष्टकादारुणा चैव तन्मिश्रं षण्डमुच्यते || ५७ ||

तदेवोपसंचितं ख्यातं घनाघनमुदाहृतम् |
अंशेन रहितं कार्यं संचितं स्मृति विद्यते || ५८ ||

अघनं चेति तत्ख्यातं एतत्पुंषण्डयोषितः |
वक्त्रमण्टपमानं च गर्भगेहविशालकम् || ५९ ||

भित्तिव्यासं च ते सर्वे प्राग्वदेकतलोक्तवत् |
द्वारस्योभय पार्श्वे तु पादयोरन्तरे द्विज ! || ६० ||

प्. १००) द्वारपालगुहां कुर्यात् तलादुत्तरसीमकम् |
बिम्बोदित विशालं तु दण्डमात्रं तु वेशरम् || ६१ ||

सर्वधाम्नि च कर्तव्यं वेशनारहितं तु वा |
एवं द्वितलमाख्यातं त्रितलं तु तथा विदुः || ६२ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे द्वितलमानपटलः (सप्ताविंशः) || २७ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण त्रितलं शृणु सुव्रत ! |
तस्य विस्तारतुंगं च पुरोक्तं हर्म्यमानवत् || १ ||

विन्याससूत्रयोरन्तः तदष्टांशविभाजिते |
एकांशं कूटविस्तारं विशालायामं तु तद्द्वयम् || २ ||

समं त्रिपादमर्धं वा पंजरव्यासमुच्यते |
शेषं हारान्तरं ख्यातं निष्क्रान्तादीनि पूर्ववत् || ३ ||

ऊर्ध्वभूमौ रसांशेंशं कूटव्यासमुदाहृतम् |
शालायामद्विभागं तु शेषं हारान्तरं भवेत् || ४ ||

हारान्तरसमं वार्धत्रिपादं वाऽथ पंजरम् |
ऊर्ध्वभूमिकभागैक मध्ये भद्रं विधीयते || ५ ||

दण्डं सार्धद्विदण्डं वा मध्यभद्रस्य नीव्रकम् |
प्. १०१) प्रासादस्योच्छ्रयं भानुद्विगुणांशं विभाजिते || ६ ||

द्विभागं धरातलोच्चं वै वेदांशं चरणोदयम् |
मंचमानं द्विभागेन पादोन चतुरंशकैः || ७ ||

पादायामं च सार्धांशं प्रस्तरोच्चमुदाहृतम् |
सार्धत्रिभागं पादोच्चं सपादांशं तु मंचकम् || ८ ||

अर्धांशं वेदिका मानं गलमानं शिवांशकम् |
सार्धत्र्यंशं तु शिखरं स्तूप्युच्चं त्वेकभागया || ९ ||

एवं हि कल्पितं गेहं शान्तिकं त्विति विद्यते |
चतुर्विंशद्विमानोच्चेतलोच्चं तु द्विभागया || १० ||

वेदांशं चरणायामं पक्षांशं मंच मानकम् |
पादोन चतुरंशं तु तलीवोदयमिष्यते || ११ ||

सार्धांशं प्रस्तरोत्सेधं सार्धत्र्यंशांघ्रिणोदयम् |
अध्यर्धांशं तु मंचोच्चं अर्धांशं वेदिकोदयम् || १२ ||

शिवांशं ग्रीवमानं तु गुणांशं शिखरोदयम् |
सपादांशं शिखामानं पौष्टिकं तदुदाहृतम् || १३ ||

सप्तविंशति भागं तु कृत्वा तु सदनोदयम् |
द्विभागं धरातलोत्सेधं युगांशं चरणोदयम् || १४ ||

मंचमानं द्विभागेन वेदांशं चरणोदयम् |
पादोनद्व्यंशमंचाश्च तलीपोच्चं तु तद्द्वयम् || १५ ||

प्. १०२) सार्धांशं प्रस्तरोत्सेधं एकांशं वेदिकोदयम् |
द्विभागं ग्रीवमानं तु वेदभागं तु शीर्षकम् || १६ ||

शेषं स्तूप्युदयं ख्यातं जयदं तदुदाहृतम् |
चत्वारिंशद्द्वयाधिक्यभागं कृत्वा गृहोच्चकम् || १७ ||

अधिष्ठानं त्रिभागार्धं सप्तांशं चरणोदयम् |
तलोच्च सदृशं मंचतलिपं सार्धषट्ककम् || १८ ||

गुणांशं प्रस्तरोत्सेधं ऊर्ध्वपादं षडंशकम् |
सार्धद्व्यंशं तु मंचोच्चं एकांशं वेदिकोदयम् || १९ ||

गलमानं द्विभागं स्यात् भूतांशं शिखरोदयम् |
द्विभागं स्तूपि तुंगं तु प्रोक्तमद्भुतहर्म्यके || २० ||

प्रासादस्योच्चतुंगं तु षडष्टांशैर्विभाजिते |
अधिष्ठानं युगांशं तु वस्वंशं चरणोदयम् || २१ ||

मंचमानं तु वेदांशं तलिपं सार्धसप्तकम् |
सार्धत्रिभागमंचोच्चं सप्तांशं चरणोदयम् || २२ ||

प्रस्तरोच्चं गुणांशं तु शिवांशं वेदिकोदयम् |
गलमानं द्विभागं स्यात् रसांशं शिखरं भवेत् || २३ ||

द्विभागं तु शिखामानं एवं स्यात्सार्वकामिकम् |
अष्टकूटाष्टशालाभं कलापंजरसंयुतम् || २४ ||

षण्णवत्यल्पनास्याढ्यं जन्मादग्रं युगाश्रकम् |
प्. १०३) नानाधिष्ठान संयुक्तं नानापादैरलं कृतम् || २५ ||

शिखरे भानुनास्याढ्यं महाल्पं चतुरष्टकम् |
कूटकोष्ठोभतादीनि नागराद्युचितं भवेत् || २६ ||

स्वस्तिकं भवनं ख्यातं तदेव शिखरे द्विज ! |
चतुर्महानासिकोपेतं अल्पाष्टकविवर्जितम् || २७ ||

स्वस्तिभद्रमिदं ख्यातं सर्वदेव प्रियावहम् |
तदेव वृत्तशिखरं गलं वै वेदिका तथा || २८ ||

रुद्रकान्तमिदं नाम्ना मम प्रीतिकरं भवेत् |
तदेव शीर्षकोणेषु अल्पनासीद्वयं भवेत् || २९ ||

कल्पितं शिवकान्तं स्यात् शिवप्रियकरं गृहम् |
तदेव वेदिकाकण्ठं शीर्षकं च घटं तथा || ३० ||

वस्वश्रं कल्पितं यत्तद् विष्णुकान्तमिदं परम् |
विन्याससूत्रयोरन्तः नवभाग विभाजिते || ३१ ||

एकांशं कूटविस्तारं द्विभागं कोष्ठदीर्घकम् |
कोष्ठं प्रति द्विकोष्ठं स्यात् अर्धांशं पंजरस्ततम् || ३२ ||

शेषं हारान्तरं ख्यातं कल्पयेत् कल्पवित्तमः |
चतुष्कूटाष्टशाला च भानुपंजरसंयुतम् || ३३ ||

हारान्तरं चतुर्विंशत् आदिभूमेवमाचरेत् |
सप्तांशं विभजेद्भागं एकांशं कूटविस्तरम् || ३४ ||

प्. १०४) कोष्ठायतं द्विभागं स्यात् धाममध्ये प्रकल्पयेत् |
अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् || ३५ ||

चतुष्कूटं चतुश्शाला पंजराष्टक संयुतम् |
कल्प्यहारान्तरोपेतं द्वितीयं भूतलं कुरु || ३६ ||

तदूर्ध्वभूमिविस्तारं त्र्यंशैकं मध्यभद्रकम् |
अष्टकूटा च शाला च विंशत्पंजरसंयुतम् || ३७ ||

शताष्टनासिकोपेतं वस्वश्रं शीर्षकं गलम् |
महानास्यष्टकोपेतं शिखरन्तु द्विजोत्तम ! || ३८ ||

नाम्ना शुद्धविमानं तु मम प्रीतिकरं भवेत् |
तदेवाष्टाश्र वेदी च वृत्ताभं शिखरं गलम् || ३९ ||

विमलाकृतिनाम्ना तु सर्वदेवहितं भवेत् |
तदेव शिखरं कण्ठं युगाश्रं ब्रह्मकान्तकम् || ४० ||

तदेव सायताश्रं तु सपादं सार्ध त्रिभागिकम् |
वसुभागं तु विस्तारं आयामं दशधा भवेत् || ४१ ||

एकांशं कूटविस्तारं शालान्तं द्विगुणायतम् |
शेषं हारान्तरं ख्यातं प्रागिवैव प्रकल्पयेत् || ४२ ||

षडष्टभागविस्तारं आयामं चोर्ध्वभूमिके |
एकैकांशेन कूटं स्यात् कोष्ठदीर्घं द्वयांशकम् || ४३ ||

प्. १०५) अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् |
ऊर्ध्वभूविस्तृतं चाग्निभागैकं मध्यभद्रकम् || ४४ ||

द्व्यश्र वृत्तं च वेदी च कण्ठं च शीर्षकं तथा |
चतुष्कूटाष्टशाला च भानुपंजरसंयुतम् || ४५ ||

हारान्तरं चतुर्विंशत् कल्पयेदादिभूतले |
चतुष्कूटं चतुश्शाला पंजराष्टकसंयुतम् || ४६ ||

षोडशान्तरसंयुक्तं शतसंख्याल्पनासिका |
ललाटनासिका वक्त्रं पार्श्वयोर्भद्रनासिकाः || ४७ ||

तथैवं नासिका प्रष्ठो शीर्षकं चैव माचरेत् |
नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानाचांघ्रिसमन्वितम् || ४८ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं हारान्तरमिदं भवेत् |
मानसूत्रान्तं नवनवधा तु विभाजिते || ४९ ||

गुणांशं गर्भगेहं तु शिवांशं कुड्यविस्तृतम् |
परितोऽलिन्दमेकांशं हाराव्यासं शिवांशकम् || ५० ||

एवं हि कल्पितं तेषु कर्णकूटं शिवांशकम् |
मध्ये कोष्ठं गुणांशं स्यात् एकांशं पंजरस्तथा || ५१ ||

हारान्तरं तथार्धांशं कल्प्येवं प्रथमे भुवि |
अथवा पंजराणां तु षडंशं वा विधीयते || ५२ ||

शेषं हारान्तराख्यातं परितः स्यैव माचरेत् |
प्. १०६) कोष्ठमध्यत्रिदण्डेन महानासी विनिर्गतम् || ५३ ||

ऊर्ध्वभूमौ षडंशेंशं कूटकोष्ठाय तद्भवेत् |
अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् || ५४ ||

ऊर्ध्वभूविस्तृतान्तं तु मध्ये दण्डेन निर्गतिः |
चतुरश्रमधिष्ठानं वस्वश्रं शीर्षकं गलम् || ५५ ||

आदौ तले चतुष्कर्णे कूटं वेदाश्रशीर्षकम् |
अष्टाश्रशीर्षकं मध्यात् ऊर्ध्वभूमौ प्रकल्पयेत् || ५६ ||

अष्टकूटाष्टकोष्ठादि कलापंजरसंयुतम् |
शताल्पनासिकोपेतं शिखरेऽष्टं महत्तरम् || ५७ ||

भद्रकोष्ठःमिदं नाम्ना सर्वदेवार्हकं परम् |
तदेव कर्णकूटानां शीर्षकं वर्तुलाकृति || ५८ ||

प्रासादशिखरं कण्ठं वृत्ताकारं प्रकल्पयेत् |
शिखरे तु चतुर्दिक्षु भद्रनासी समन्वितम् || ५९ ||

विदिक्षु ह्यल्पनासाढ्यं वृत्तकूटमिदं परम् |
तदेव शिखरं कोणे क्षुद्रनास्यष्टकान्वितम् || ६० ||

युगाश्रं कर्णकूटानां शीर्षकं वर्तुलाकृतिः |
शेषं प्रागिव कर्तव्यं श्रीकण्ठं तदुदाहृतम् || ६१ ||

तदेवाष्टांशमाधिक्यं आयामं चतुरश्रकम् |
शालामध्ये महानासी भद्रं विना प्रकल्पयेत् || ६२ ||

प्. १०७) शालाभमस्तकं कण्ठं वृत्तायतमथापि वा |
स्तूपि त्रयसमायुक्तं एतन्नाम्ना सुमंगलम् || ६८ ||

मानसूत्रान्तरं धर्मभागं कृत्वा द्विजोत्तम ! |
गर्भगेहं तु वेदांशं गृहपिण्ड्यंशमावृतम् || ६४ ||

परितोऽलिन्दमेकांशं हाराभागेन कल्पयेत् |
तेष्वेककूटविस्तारं मध्ये कोष्ठायतं द्वयम् || ६५ ||

तयोर्मध्यैकभागेन पंजरव्यासमुच्यते |
हारान्तरमथांशेन पंजरस्य तु पार्श्वयोः || ६६ ||

अष्टांशं चोर्ध्वभूमिस्तु कृत्वांशं कूटविस्तृतम् |
शाला तद्द्विगुणायामं तयोर्मध्ये तु पंजरम् || ६७ ||

एकांशेनैव कर्तव्यं शेषं हारान्तरं भवेत् |
ऊर्ध्व(भूम)मंचं चतुर्भागं द्विभागं मध्यभद्रकम् || ६८ ||

दण्डं वाध्यर्धदण्डं वा द्विदण्डं वाथ निर्गमम् |
वेदाश्रं च मधिष्ठानं तद्वत्कर्णं च शीर्षकम् || ६९ ||

अष्टशालाष्टकूटं च पंजरं षोडशान्वितम् |
शताल्पनासिकोपेतं वृषस्थलसमन्वितम् || ७० ||

नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलंकृतम् |
उन्नतौ कूटकोष्ठौ द्वौ चान्तरप्रस्तरान्वितौ || ७१ ||

गान्धारमिति विख्यातं अष्टाश्रं च गलं शिरः |
प्. १०८) श्रीविशालमितिख्यातं वर्तुलं वेदिकागलम् || ७२ ||

शीर्षकं चैव कर्तव्यं शेषं पूर्ववदाचरेत् |
श्रीभोगमिति विख्यातं सर्वदेवार्हकं परम् || ७३ ||

वृत्तायते द्वयाश्र वृताष्टाश्रे च षडश्रके |
कूटकोष्ठादि सर्वांगं प्रागिवैव प्रकल्पयेत् || ७४ ||

वृषस्थलं मण्टपं च त्यजेत्कर्णं च शीर्षकम् |
वर्षस्थलविहीनानां कर्णं शीर्षक संयुतम् || ७५ ||

कूटकोष्ठादि सर्वांगाद्युचितं नागरादिकम् |
नानालंकारसंयुक्तं नानाचित्रैर्विचित्रितम् || ७६ ||

गर्भगेहविशालं च गृहपिण्ड्याग्रमण्टपम् |
एकभूमि विधानोक्तं द्वितलं तु विशेषतः || ७७ ||

त्रितलं ह्येवमाख्यातं चतुर्भूमिमथोच्यते |


इत्यंशुमान्काश्यपे त्रितलविधानपटलः (अष्टाविंशः) || २८ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण चतुर्भूमेस्तु लक्षणम् |
विस्तरोत्सेधमानं तु प्रोक्तं प्रासादमानके || १ ||

रव्यंशं मानसूत्रान्तं कृते गर्भगृहं रसम् |
प्. १०९) गृहपिण्ड्यालिंदहारादि प्रत्येकं चैकभागया || २ ||

विन्याससूत्रयोरन्तर वसुधा विभजेत्समम् |
कर्णकूटं ततांशं तु कोष्ठं तद् द्विगुणायतम् || ३ ||

पंजरव्यासमंशेन शेषं हारान्तरं भवेत् |
पुनरप्यूर्ध्व भूमिं च वसुभागविभाजिते || ४ ||

कर्णकूटं च कोष्ठं च पंजरं पूर्ववद्भवेत् |
तदूर्ध्वे अष्टभागे तु शिवांशं कूटविस्तृतम् || ५ ||

कोष्ठायामाश्वनीभागं अर्धांशं पंजरस्य तु |
शेषं हारान्तरं प्रोक्तं हीनाधिक्यं तु नाश्रयेत् || ६ ||

ऊर्ध्वभूम्यग्निभागे तु व्योमांशं मध्यभद्रकम् |
दण्डं वाध्यर्ध दण्डं वा द्विदण्डं वाथ निर्गतम् || ७ ||

प्रासादोच्चं तु विभजेत् संग्रहं त्रिंशदंशकम् |
सार्धाष्टांशं अधिष्ठानं भूतांशं चरणोदयम् || ८ ||

अधिष्ठानसमं मंचं तलिपं पादोन पंचकम् |
सपक्षांशं च मंचोच्चं कल्पयेद्द्विजसत्तम ! || ९ ||

सार्धवेदांश पादोच्चं पक्षांशं प्रस्तरोदयम् |
सपादवेदभागं तु चरणोदयमिष्यते || १० ||

पादोन(प)क्षांशं चोच्चं शिवांशं वेदिकोदयम् |
कर्णोच्चं तु द्विभागं स्यात् सार्धवेदांश शीर्षकम् || ११ ||

प्. ११०) स्तूप्युच्चं तु द्विभागं स्यात् शान्तिकं भवनं भवेत् |
चत्वारिंशद् द्वयाधिक्य भागं कृत्वा गृहोन्नतम् || १२ ||

गुणांशं तलमानं तु रसांशं चरणोदयम् |
प्रस्तरं चाग्निभागेन भूतांशं तलिपायतम् || १३ ||

पादोनाग्न्यंशमंचं स्यात् भूतांशं चरणोदयम् |
सपादद्विभागमंचोच्चं सार्धवेदांघ्रिणोदयम् || १४ ||

द्विभागं मंचमानं तु शिवांशं वेदिकोदयम् |
अध्यर्धांशं गलोत्सेधं युगांशं शिखरोदयम् || १५ ||

द्विभागं तु शिखामानं पौष्टिकं तदुदाहृतम् |
पंचाशद्विभजेद्धामतुंगं स्तूप्यवसानकम् || १६ ||

सार्धत्रिंशमधिष्ठानं सप्तांशं चरणोदयम् |
तदर्धं मंचमानं तु षडंशं चरणोदयम् || १७ ||

गुणांशं मंचमानं तु ऊर्ध्वपादं तु तद्द्वयम् |
त्रिभागं प्रस्तरोत्सेधं पादोच्चं सार्धपंचकम् || १८ ||

प्रस्तरोच्चं त्रिभागं स्यात् अंशेन वेदिकोदयम् |
द्विभागं गलमानं तु शरांशं शिखरोदयम् || १९ ||

सार्धांशं स्थूपिमानं तु जयदं तदुदाहृतम् |
उपानादि स्थूपिपर्यन्तं पंचाशद्विभजेद्बुधः || २० ||

तलोच्चं सार्धमग्न्यंशं सप्तांशं चरणोदयम् |
प्. १११) तलोच्च सदृशं मंचतलीपं सार्धषड्भवेत् || २१ ||

पादाधिकत्रिभागांशं मंचमानमुदाहृतम् |
पादोच्चं रसभागेन गुणांशं प्रस्तरोदयम् || २२ ||

सार्धपंचांशमंघ्र्युच्चं मंचं सार्ध द्विभागया |
एकांशं वेदिकामानं द्विभागं स्याद्गलोदयम् || २३ ||

पंचांशं शिखरोत्तुंगं सपादं शिखरोदयम् |
अद्भुतं सदनं ह्येवं कल्पयेत्कल्पवित्तमः || २४ ||

आरामोच्चं तु पंचाशत् भागं कृत्वा विशेषतः |
सार्धाग्न्यंशमधिष्ठानं धाल्वंशं चरणोदयम् || २५ ||

प्रस्तरोच्चं त्रिभागेन चरणं सार्धषड्भवेत् |
सपादाग्न्यंश मंचं स्यात् तलिपं सार्धषट्ककम् || २६ ||

त्रिभागं प्रस्तरोत्सेधं पादोच्चं सार्धपंचकम् |
पादोनाग्न्यंशमंचोच्चं शिवांशं वेदिकोदयम् || २७ ||

द्विभागं गलमानं तु पादांशं शिखरोदयम् |
व्योमांशं तु शिखामानं विमानं सार्वदेशिकम् || २८ ||

होमादिस्तूपि वर्गान्तं वेदाश्रं परिकल्पयेत् |
भानुकूटं तथा कोष्ठं भानुद्विगुणपंजरम् || २९ ||


शिखरे तु चतुर्दिक्षु भद्रनासी चतुष्टयम् |
पादं प्रत्यल्पनास्याढ्यं शिखरोल्पाष्टनासिकाः || ३० ||

प्. ११२) कूटकोष्ठादि सर्वांगं नागराद्युचितं कुरु |
एकाकारतलस्तंभं सुभद्रमिति विद्यते || ३१ ||

तदेव शिखरेष्टाल्पनासिकारहितं भवेत् |
तद्ब्राह्म्यमिति विख्यातं सर्वदेव प्रियावहम् || ३२ ||

तदेवं शिखरं कण्ठं वृत्तं श्रीकान्तमुच्यते |
वस्वश्रं शीर्षकं कण्ठं श्रीमण्डनमुदाहृतम् || ३३ ||

तदेव शिखरे चाष्टौ महानासी समन्वितम् |
श्रीवन्तमिति ख्यातं शालाभद्रयुतं तु वा || ३४ ||

विभद्रं वाथ कर्तव्यं सर्वेषां सदनामपि |
श्रीकान्तं शिखरेल्पाष्ट नास्याढ्यं श्रीविशालकम् || ३५ ||

नानांघ्रितलसंयुक्तं तत्तन्नाम्ना प्रकीर्तिताः |
विस्ताराध्यर्धमायामं सभाकारं तु शीर्षकम् || ३६ ||

संपदालयमित्युक्तं सर्वदेवार्हकं परम् |
मानसूत्रान्तरं नन्दभागं कृत्वा विशेषतः || ३७ ||

गर्भगेहं गुणांशं स्याद् भागेन गृहपिण्डिका |
अलिन्दमंशेन कर्तव्यं हारभागेन कल्पयेत् || ३८ ||

ततो विन्याससूत्रान्तं सदनं नवभाजिते |
एकांशं कूटविस्तारं गुणांशं कोष्ठदीर्घकम् || ३९ ||

एकांशं पंजरव्यासं सार्धांशं हारयोन्तरम् |
प्. ११३) शालामध्ये महानासी नीव्रं तदर्धभागया || ४० ||

ऊर्ध्वभूम्यष्टभागे तु कूटमंशेन कल्पयेत् |
शाला तद्द्विगुणायामं शिवांशं पंजरं भवेत् || ४१ ||

शेषं भारान्तरं चोर्ध्वे भूतांशं रसभाजिते |
कूटमेकेन कर्तव्यं कोष्ठं तद्द्विगुणायतम् || ४२ ||

अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् |
ऊर्ध्वे भूमिस्तदर्धं तु मध्ये दण्डेन निर्गतिः || ४३ ||

चतुरष्टाश्र वृत्ताभं कूटानां शीर्षकं क्रमात् |
ककरीदण्डवत्कोष्ठं वस्वश्रं हर्म्यशीर्षकम् || ४४ ||

महानास्यष्टकोपेतं शीर्षकं परिकल्पयेत् |
रविकोष्ठं च कूटं च रविद्विगुणपंजरम् || ४५ ||

प्रागिवोच्चांशमानं तु भद्रकोष्ठमिदं परम् |
गेहव्यासं तु धर्मांशं कृत्वा नालीग्रहं चतुः || ४६ ||

ग्रहपिंड्यंशमानेन अलिन्दं चैकभागया |
हारव्यासं शिवांशेन परितः परिकल्पयेत् || ४७ ||

विन्याससूत्रयोरन्तर्व्यासाद्धर्मद्विभाजिते |
कर्णकूटं तदेकांशं कोष्ठायामं तु तद्वयम् || ४८ ||

अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् |
चतुष्कूटाष्टकोष्ठं च पंजरं भानुसंख्यया || ४९ ||

प्. ११४) हारान्तरं चतुर्विंशत् कल्पयेत्प्रथमे तले |
अलिन्दं जलपादाढ्यात् प्रस्तरान्तघनी कृतम् || ५० ||

ऊर्ध्वं तु वसुभागे तु शिवांशं कूटविस्तृतम् |
कोष्ठं तद्द्विगुणायामं पंजरं चांशमानकम् || ५१ ||

शेषं हारान्तरं ख्यातं चोर्ध्वे वसुभाजिते |
कूटं भागेन कर्तव्यं कोष्ठं तद्द्विगुणायतम् || ५२ ||

शेषं हारान्तरं ख्यातं क्षुद्रपंजरसंयुतम् |
ऊर्ध्वभूमं त्रिभागैकं मध्ये दण्डेन निर्गमम् || ५३ ||

चतुरश्रमधिष्ठानं अष्टाश्रं मस्तकं गलम् |
शिखरेऽष्टमहानासी पादं प्रत्यल्पनासिका || ५४ ||

कर्णकूटं तु भानुः स्यात् कोष्ठं षोडशभिर्युतम् |
नतं कूटोन्नतं कोष्ठं अन्तरप्रस्तरान्वितम् || ५५ ||

क्षुद्रनीडाष्टविंशः स्यात् नानामसूरकांघ्रि च |
नानालंकारसंयुक्तं नाना जालक तोरणैः || ५६ ||

नानाचित्रं विचित्रं तु तुंभभागं तु पूर्ववत् |
जयावहमिदं ख्यातं सर्वदेवार्हकं परम् || ५७ ||

तदेव वर्तुलं कर्णं शीर्षकं सार्वकामिकम् |
तदेवान्तरमंचं स्यात् कूटकोष्ठं च पंजरम् || ५८ ||

कूटानां शीर्षकं स्थूपी कुम्भं कर्णं च वर्तुलम् |
प्. ११५) एवं स्यान्मूलभूमं तु वस्वश्रं मध्यमे तले || ५९ ||

युगाश्रं चोर्ध्वभूमौ तु कर्णकूटं प्रकल्पयेत् |
सुखावहमिदं ख्यातं सर्वदेवार्हकं परम् || ६० ||

तदेव कूटकोष्ठं च अन्तरप्रस्तरं विना |
सह्योश्च समसूत्रं तु तदव्ययगृहं भवेत् || ६१ ||

तदेव शिखरं कर्णं युगाश्रं धातृकान्तकम् |


इत्यंशुमान्काश्यपे चतुभूमिविधानपटलः (एकोनत्रिंशः) || २९ ||




वक्ष्येहं कूटकोष्ठानां पंजराणां च लक्षणम् |
द्वितलादिकलान्तानां सममेव प्रकीर्तितम् || १ ||

तलं प्रत्युदितव्याससमाश्रं कर्णकूटकम् |
आयताश्रं तु कोष्ठं स्यात् चतुष्पादैकभित्तितः || २ ||

अधिष्ठानस्तंभ वर्ग प्रस्तरं कण्ठशीर्षकम् |
स्थूपिवर्गसमायुक्तं कूटकोष्ठौ विशेषतः || ३ ||

एवमादितले कुर्यात् धरातलं विमोर्ध्वतः |
कूटशालोच्चा कर्तव्या पंजराश्च तथैव च || ४ ||

ऊर्ध्वपादोदयं सप्तभागं कुर्याद्विशेषतः |
प्. ११६) एकांशं वेदिकोत्सेधं सार्धांशं गलमानकम् || ५ ||

शीर्षकं तु गुणांशेन शेषं स्थूप्युदयं भवेत् |
एवं तु कूटकोष्ठौ द्वौ कल्पयेत्तु तलं प्रति || ६ ||

अथवा कूटकोष्ठानां उदयं तु वदाम्यहम् |
उत्तरास्योर्ध्वसीमान्तं हंसमालोर्ध्वसीमकम् || ७ ||

कपोतलम्बावसानं वा भागं पूर्वमेव तु |
सान्तरप्रस्तरं चेत्तु प्रस्तरस्योर्ध्वसीमकम् || ८ ||

वैदिकोर्ध्वे समं वाथ सान्तरप्रस्तरान्वितम् |
तदुच्चं रुद्रधा भज्य एकांशं वेदिकोदयम् || ९ ||

गुणांशं चरणोच्चं तु पादोनद्व्यंशमंचकम् |
सपादांशं गलोत्सेधं पादोन द्व्यंशशीर्षकम् || १० ||

स्थूप्युत्सेधं सपादांशं क्रमशः परिकल्पयेत् |
एवं हि कूटकोष्ठौ द्वौ कल्पयेत् कल्पवित्तमः || ११ ||

कूटव्यासत्रिभागैक स्वनासी विस्तृतं भवेत् |
तद्व्यासे त्रिचतुष्पंचभागे भागे तु नीव्रकम् || १२१ ||

कर्णकूटकपोपातात्तुनासिका निर्गमं भवेत् |
चतुर्दिक्षु चतुर्नासी कूटानां परिकल्पयेत् || १३ ||

एकस्थूपी समायुक्तं नीव्रवेशं विमानवत् |
वेदाश्रं वसुकोणं वा वृत्ताभं वा गलं शिरः || १४ ||

प्. ११७) नागराद्युचितं कल्प्य कर्णकूटं विशेषतः |
शालानां पार्श्वयोर्विप्र ललाटाख्यानु नासिकाः || १५ ||

शालायास्तु विशालं तु रत्नतामुखपट्टिका |
स्थूप्याग्रसमं प्रोक्तं ललाटनास्याग्रसीमकम् || १६ ||

शालादीर्घं त्रिभागैकं मुखनासी विशालकम् |
कूटानां नासिका नीव्रं महानासी वदाचरेत् || १७ ||

स्थूपित्रयसमायुक्तं नागरे भवनं द्विज ! |
शालानां द्राविडानां तु स्थूपिरश्विनि संख्यया || १८ ||

शालानां वेसराणां तु स्थूप्येकं वा चतुष्टयम् |
गलांशे कूटकोष्ठानां देवताद्यास्तु कल्पयेत् || १९ ||

एवं हि कूटकोष्ठं स्यात् पंजरास्त्वधुनोच्यते |
उपानादुत्तरान्तं तु नवभागविभाजिते || २० ||

उपपीठमथांशेन पक्षांशं तु धरातलम् |
वेदांशं चरणायामं मंचमध्यर्धभागया || २१ ||

अर्धांशं वेदिकामानं कपोतान्तं गलोदयम् |
प्रतिवाजनसीमान्तं पंजरोच्चमुदाहृतम् || २२ ||

प्रासादस्य च बाह्ये तु यथा शोभांशनिर्गतिः |
पंजरं नासिकाकारं कूटकोष्ठाकृतिस्तु वा || २३ ||

हस्तिपृष्ठविमानस्य शिखराभमथापि वा |
प्. ११८) एवं त्वनेकभेदेन पंजराकृतिरुच्यते || २४ ||

यथेष्टं तत्र कर्तव्यं हर्म्येष्वनेकभूमिषु |
एवमादितले कुर्यात् अन्तरप्रस्तरान्वितम् || २५ ||

मानसूत्रात्तु निष्क्रान्तं युक्तमेवं समाचरेत् |
पंजरं नीव्ररहितं प्रस्तरोर्ध्वे विशेषतः || २६ ||

कर्णकूटसमं सार्धं त्रिपादं वाथ विस्तृतम् |
तदव्याससदृशं तुंगं युक्त्या पंजरमाचरेत् || २७ ||

तलं प्रत्यूर्ध्व पादोच्चं प्रागिवैव नवांशके |
गुणांशं घटभि स्यात् छत्रशीर्षकसंयुतम् || २८ ||

पादायामं चतुर्भागं अध्यर्धांशं तु प्रस्तरम् |
अर्धांशं वेदिकामानं कपोतान्तं गलोदयम् || २९ ||

प्रतिवाजनसीमान्तं पंजरोदयमीरितम् |
शेषं प्रागिव कर्तव्यं एवं निष्क्रान्तपंजरम् || ३० ||

निष्क्रान्तरहितं चैव प्रस्तरोर्ध्वे तु प्रागिवा |
पंजरे कूटकोष्ठे च पादे पादान्तरेऽपि वा || ३१ ||

गोपान धारकान्कल्प्य महाबलपराक्रमान् |
हस्तौ पादौ द्वयोपेतं दान्तं कीर्ण जटान्वितम् || ३२ ||

रौद्रदृष्टि समायुक्तं रक्ताभांजनसंनिभम् |
गोपानं यत्ततो धृत्वा हंसौ पादौ तदन्वितौ || ३३ ||

प्. ११९) एवं वा गजहंसाभं सिंहव्यालाभमेव वा |
गोपानं शिरसा बाह्यं स्थापयेत्तु यथेष्टकौ || ३४ ||

कूटादिलक्षणं प्रोक्तं पंचभूमिविधिं तथा |


इत्यंशुमान्काश्यपे कूटकोष्ठादिलक्षणपटलः (त्रिंशः) || ३० ||





अथ वक्ष्ये विशेषेण पंचभूमेस्तु लक्षणम् |
विस्तारोत्सेधमानं तु प्रोक्तं प्रासादमानके || १ ||

विस्तारं रुद्रधा भज्य गुणांशं गर्भगेहकम् |
द्विभागं गृहपिंडी स्यात् आलिन्दं चैकभागया || २ ||

हारा भागेन कर्तव्या अलीन्द्रं घनभित्ति वा |
वर्षिकस्थलसंयुक्तं कल्पयेत्प्रस्तरोपरि || ३ ||

धरातले पादमंचोर्ध्वे द्वितीये वा त्रिभूमिके |
देवतास्थापनं कुर्यात् तावद्देवर्चनी कृतम् || ४ ||

विन्याससूत्रयोरन्ते रुद्रभागविभाजिते |
शिवांशं कर्णकूटं तु मध्ये कोष्ठं गुणांशकम् || ५ ||

तयोर्मध्यैक भागेन पंजरव्यासमुच्यते |
हारान्तरमथांशेन कल्पयेत्कल्पवित्तमः || ६ ||

प्. १२०) तदूर्ध्वभूव्यसृतन्नन्द भागं कृत्वांश सौष्टिकम् |
मध्ये कोष्ठाग्निभागं तु पंजरांशेन मानतः || ७ ||

हारं तारमथार्धांशं कल्पयेत्तु द्वितीयके |
तदूर्ध्वे भुवने चाष्टभागांशं कर्णकूटकम् || ८ ||

द्विभागं कोष्ठदीर्घं स्यात् भागेन पंजरस्ततः |
हारान्तरमथार्धांशं कृत्वा लक्षणसंयुतम् || ९ ||

ऊर्ध्वभूमौ रसांशे तु कूटव्यासमथांशकम् |
शालादीर्घं द्विभागं स्यात् अर्धांशं पंजरस्य तु || १० ||

शेषं हारान्तरं ख्यातं लम्बपंजरमेव वा |
तदूर्ध्वभूमिर्विसृताग्व्यंशं मध्ये दण्डेन निर्गतिः || ११ ||

गृहोच्चं तु षडष्टांशे पादोनाग्नि धरातलम् |
सार्धपंचांशमंघ्र्युच्चं सार्धद्व्यंशं तु मंचकम् || १२ ||

सपादपंच भागं तु चरणोदयमीरितम् |
मंचमानं तु द्व्यर्धांशं पंचांशं चरणायतम् || १३ ||

पादं द्विभागमंचं स्यात् पादं पादोनपंचकम् |
द्विभागं प्रस्तरोत्सेधं सार्धवेदांघ्रितुंगकम् || १४ ||

पादो द्व्यंशकमंचं तु शिवांशं वेदिकोदयम् |
कर्णं पादोनपक्षांशं सार्धवेदं शिरोदयम् || १५ ||

द्विभागं स्थूपिमानं तु शान्तिकं भवनं भवेत् |
प्. १२१) सवेदचत्वारिंशत्तु भागं कृत्वा गृहोदयम् || १६ ||

गुणांशं तलतुंगं तु भूतांशं चरणायतम् |
प्रस्तरं चाग्निभागं तु पादसार्धयुतं भवेत् || १७ ||

सपादद्विभागमंचं स्यात् ऊर्ध्वपादयुगं भवेत् |
सपादद्विभागमंचं स्यात् तलिपं पादाधिकं युगम् || १८ ||

प्रस्तरोच्चद्विभागेन वेदांशं चरणोदयम् |
पक्षांशं मंचमानं स्यात् पादसार्धगुणांशकम् || १९ ||

अध्यर्धं मंचमानं तु व्योमांशं वेदिकोदयम् |
द्विभागं गलमानं तु सार्ध वेदांशशीर्षकम् || २० ||

अध्यर्धं तु शिखामानं पौष्टिकं भवनान्वितम् |
सदनोच्चं तु षट्त्रिंशत् भागं कृत्वा द्विजोत्तम ! || २१ ||

अधिष्ठानं द्विभागेन वेदांशं चरणायतम् |
प्रस्तरोच्च द्विभागेन चतुर्भिः पाददैर्घिकम् || २२ ||

स त्रिपादशिवांशेन मंचमानं प्रकल्पयेत् |
सार्धाग्न्यंशं तु तलिपं तदर्धं मंचमानकम् || २३ ||

स पादाग्न्यंश पादं स्यात् मंचमध्यर्धभागया |
गुणांशं पाददीर्घं तु सपादांशं तु प्रस्तरम् || २४ ||

एकांशं वेदिकामानं पादोन द्व्यंशकं गलम् |
सपादाग्न्यंश शिखरं शेषं स्थूप्युदयं भवेत् || २५ ||

प्. १२२) जयदं भवनं ह्येवं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
विमानोत्सेधं विभजेत् त्रयस्त्रिंशति भागया || २६ ||

द्विभागं धरणीमानं वेदांशं चरणायतम् |
प्रस्तरोच्चं द्विभागेन सार्धवह्न्यंशकांघ्रियम् || २७ ||

प्रस्तरं पादरहितं द्विभागेन विधीयते |
त्रिभागं चरणायामं तदूर्ध्वं मंचमानकम् || २८ ||

सार्धद्विभागं पादोच्चं सपादांशेन मंचकम् |
स्तंभं पादाधिकं द्व्यंशं मंचमानं सपादकम् || २९ ||

व्योमांशं वेदिकामानं द्वियंशं गलमानकम् |
सार्धत्रिपादशिखरं द्विभागं स्थूपि मानकम् || ३० ||

अद्भुतं सदनं ह्येवं कल्पयेद्देव तार्हकम् |
चतुर्विंशति भागं तु कृत्वा तु सदनोदयम् || ३१ ||

अध्यर्धांशं तलोत्सेधं गुणांशं पादमानकम् |
तदर्धं मंचमानं तु पादं पादोनकं गुणम् || ३२ ||

तस्यार्धं प्रस्तरोत्सेधं द्व्यर्धं पादोदयं भवेत् |
प्रस्तरं तु सपादांशं स्तंभं पादाधिकद्वयम् || ३३ ||

तदर्धं मंचमानं तु सपादद्व्यंशमंघ्रिकम् |
एकांशं प्रस्तरोत्सेधं अर्धांशं वेदिकोदयम् || ३४ ||

त्रिपादं गलमानं तु पादोनद्व्यंशकं शिरः |
प्. १२३) अष्टांशरहितं व्योमभागं स्थूप्युदयं भवेत् || ३५ ||

सार्वकामिकमेवं तु कर्तव्यं सदनं द्विज ! |
होमादि स्थूपि पर्यन्तं युगाश्रं परिकल्पयेत् || ८६ ||

कलाशाला कला सौष्टि पंजरं चतुरष्टकम् |
पादं प्रत्यल्पनास्याढ्यं हारं तन्नासिका द्वयम् || ३७ ||

भद्रनासी चतुष्कं तु शिखरे तु प्रकल्पयेत् |
क्षुद्रनासी द्वयं कोणे कल्पितं ब्रह्मकान्तकम् || ३८ ||

कूटेष्वन्तरमंचाढ्यं प्राजापत्यमुदाहृतम् |
तदेव न त कूटं तु कोष्ठोन्नतसमंचकम् || ३९ ||

स्वायंभुवमिदं गेहं सर्वदेवार्हकं परम् |
तदेव वेदिका कण्ठं शीर्षकं वसुकोणकम् || ४० ||

भद्रनासी चतुष्कं तु शिखरे तु प्रकल्पयेत् |
क्षुद्रनासी द्वयं कोणे कल्पितं ब्रह्मकान्तकम् || ४१ ||

कूटास्वन्तरमंचाढ्यं प्राजापत्यमुदाहृतम् |
तदेव नतकूटं तु कोष्ठोन्नतसमंचकम् || ४२ ||

स्वायंभुवमिदं गेहं सर्वदेवार्हकं परम् |
तदेव वेदिकाकण्ठं शीर्षकं वसुकोणकम् || ४३ ||

शालामध्येंशमानेन दण्डमानेन निर्गतिः |
भद्रकान्तमिति ख्यातं कूटकोष्ठौ द्वयौ समौ || ४४ ||

प्. १२४) समंचं वा विमंचं वा जनार्दनगृहं भवेत् |
तदेव कोष्ठमध्ये तु भद्रहीनमथापि वा || ४५ ||

मध्यभद्रयुतं वापि मण्डलं शीर्षकं गलम् |
अति भद्रमिति ख्यातं सर्वदेवार्हकं परम् || ४६ ||

तदेव कूटकोष्ठं च पंजरं च समंचकम् |
सोन्नतं सर्वतोभद्रं मम प्रीतिकरं भवेत् || ४७ ||

विमानं कूटकोष्ठं च पंजरं समसूत्रकम् |
नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलंकृतम् || ४८ ||

नानालंकारसंयुक्तं युग्मपंजरसंयुतम् |
शिखरेष्टाल्पनास्याढ्यं महानासी चतुष्टयम् || ४९ ||

विभद्रमिति विख्यातं सर्वदेवप्रियावहम् |
तदेवाष्टकशालाढ्यं आदिभूमौ द्विभागया || ५० ||

भानुपंजरसंयुक्तं शेषं प्रागिव कल्पयेत् |
प्रागुक्त नाममाख्यातं तास्विष्टं परिकल्पयेत् || ५१ ||

पंचभूमिः समाख्याता षट्तलं चाधुना शृणु |

इत्यंशुमान्काश्यपे पंचतलविधि पटलः (एकत्रिंशः) || ३१ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण षड्भूमेऽस्तु विधिं परम् |
तस्य विस्तारतुंगं तु प्रासादमानवद्भवेत् || १ ||

विस्तारं रुद्रधा भज्य गुणांशं गर्भगेहकम् |
द्विभागं गृहपिंडी स्यात् अलिंदं शशिभागया || २ ||

हारा शिवांशमानेनवै वर्षस्थलं भवेत् |
धरातलो द्वित्रिभूमौ देवता स्थापनं भवेत् || ३ ||

देवतास्थापनं यत्र तावद्वै सुदृढं घनम् |
बाह्ये त्रिपिशिलाकारं भवनाभ्यन्तरं भवेत् || ४ ||

चतुष्कूटाष्टकोष्ठं च भानुपंजरसंयुतम् |
हारान्तरं चतुर्विंशत् कल्पयेदादि भूतले || ५ ||

पंजरं हर्म्य मध्ये तु कर्णे तु सौष्टिकं भवेत् |
पार्श्वयोः कर्णकूटस्य पंजरं परिकल्पयेत् || ६ ||

कोष्ठपंजरयोर्मध्ये कल्पयेत्तु विशेषतः |
तदूर्ध्वे भूदशांशे तु व्योमांशं कर्णकूटकम् || ७ ||

मध्ये पंजरमेकांशं कर्णकूटमथा कृतिः |
द्विभागं कोष्ठदीर्घं स्यात् अर्धांशं पंजरस्य तु || ८ ||

शेषं हारान्तरं ख्यातं एषां संख्यातिभूषितान् |
तस्योर्ध्वे भूविशालं तु नवभागविभाजिते || ९ ||

कर्णकूटमथांशेन मध्ये शालागुणांशकम् |
पंजरव्यासमेकांशं अर्धांशं हारयोत्तरे || १० ||

प्. १२६) ऊर्ध्व भूर्वसु भागे तु शिवांशं कूटविस्तृतम् |
मध्ये कोष्ठं द्विभागेन एकांशं पंजरस्तथा || ११ ||

हासन्तरमथार्धांशं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
तस्योर्ध्वे भूमिविस्तारं षड्भागं विभजेत्समम् || १२ ||

कूटमेकांशमानेन कोष्ठायामं तु तद्द्वयम् |
अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् || १३ ||

तदूर्ध्वे ऊर्ध्वविस्तारात् अर्धांशं मध्यभद्रकम् |
दण्डं वाऽध्यर्धदण्डं वा द्विदण्डं भद्रनीव्रकम् || १४ ||

तुंगं सर्वत्र पंचाशत् अंशं कृत्वा तु देशिकः |
अधिष्ठानोच्छ्रयं चाग्निषड्भागं चरणोदयम् || १५ ||

पादहीनाग्निभागं तु मंचमानमुदाहृतम् |
पादोच्च सार्धपंचांशं मंचं सार्ह्द द्विभागया || १६ ||

पादाधिकं तु पंचांशं पादायाममिति स्मृतम् |
सार्धद्विभागमंचोच्चं पंचांशं चरणोदयम् || १७ ||

पादाधिकद्विभागं तु प्रस्तरोदयमीरितम् |
पादहीनं तु पंचांशं तलिपस्योदयं भवेत् || १८ ||

द्विभागं प्रस्तरं ख्यातं अर्धाधिकयुगांशकम् |
पादायाममिदं ख्यातं पादोन द्व्यंशमंचकम् || १९ ||

व्योमांशं वेदिकामानं पादोन द्व्यंशकं गलम् |
सार्धवेदांशमानं तु शीर्षकं परिकल्पयेत् || २० ||

प्. १२७) शिखरे तु महानासीचत्वारि परिकल्पयेत् |
अम्बुजासनमाख्यातं सर्वदेव प्रियावहम् || २१ ||

तदेव शिखरं कण्ठं वस्वश्रं परिकल्पयेत् |
अशेष सौष्टिकानां तु शीर्षं वै चतुरश्रकम् || २२ ||

उन्नतावनतो वापि भद्रं वा भद्रकोष्ठकम् |
सान्तरप्रस्तरोपेतं हीनं वापि समोन्नतम् || २३ ||

सुशांकरमिदं ख्यातं तद्वै सौष्टिकशीर्षकम् |
वृत्ताकारं प्रकर्तव्यं नाम्ना भद्रवलीनकम् || २४ ||

तदेव शिखरे चाष्टौ अल्पनासी युगमुद्भवा |
शिवभद्रमिदं ख्यातं शिवप्रीति करं परम् || २५ ||

तदेव द्व्यश्रवृत्ताभं शीर्षकं गलसंयुतम् |
मुखे ललाटनासाढ्यं नागेन्द्रमिति संज्ञितम् || २६ ||

षड्भूम्येवं समाख्यातं सप्तभूममथोपरि |

इत्यंशुमान्काश्यपे षड्भूमिविधान पटलः (द्वात्रिंशः) || ३२ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण सप्तभूमेस्तु लक्षणम् |
प्रासादमानविधिना वासोदयं परिकल्पयेत् || १ ||

प्. १२८) रव्यंशं विभजेत्तारं वेदांशं गर्भगेहकम् |
पक्षांशं भित्तिविष्कम्भं एकेनालिन्दमिष्यते || २ ||

हारान्तरमथांशेन परितः परिकल्पयेत् |
विन्याससूत्रयोरन्तर भान्वंशं विभजेत्समम् || ३ ||

एकांशं कूटविस्तारं कोष्ठं त गुणायतम् |
पंजरव्यासमेकांशं शेषं हारान्तरं भवेत् || ४ ||

चतुष्कूटाष्टशाला च पंजरं भानुसंख्यया |
तस्योर्ध्वे भूमिविस्तारं धर्मभागविभाजिते || ५ ||

कर्णकूटं च कोष्ठं च पूर्ववत्परिकल्पयेत् |
पंजरव्यासमर्धांशं शेषं हारान्तरं भवेत् || ६ ||

तस्योर्ध्वभूमिविस्तारं पूर्ववद्धर्मभाजिते |
पंजरं कूटकोष्ठं च तद्वदेव विधीयते || ७ ||

ऊर्ध्वभूमि नवांशे तु मध्ये शालाग्नि भागया |
व्योमांशं कर्णकूटं स्यात् एकांशं पंजरस्ततम् || ८ ||

हारान्तरमथार्धांशं तस्योर्ध्वे वसुभाजिते |
मध्ये शाला द्विभागेन शेषं पूर्ववदाचरेत् || ९ ||

तदूर्ध्वे भूमिविस्तारं रसभागविभाजिते |
कूटमेकांशमित्युक्तं शाला तद्विगुणायम् || १० ||

अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् |
ऊर्ध्वभूम्यग्निभागैकं मध्ये दण्डेन निर्गमम् || ११ ||

प्. १२९) ससप्तषष्टिभागं तु कर्तव्यं सदनोदयम् |
सपादाग्निमधिष्ठानं सार्धषट्कांघ्रि तुंगकम् || १२ ||

तदर्धं मंचमानं तु षड्भागं चरणोदयम् |
स त्रिपाद द्विभागं तु मंचमानमुदाहृतम् || १३ ||

सार्धभूतांशमंघ्र्युच्चं सार्धद्व्यंशं तु प्रस्तरम् |
सपादं पंचभागं तु स्तंभमानमुदीरितम् || १४ ||

प्रस्तारं चार्धपंचांशं भूतांशं चरणोदयम् |
सपादद्विभागमंचं स्यात् स त्रिपादयुगांशकम् || १५ ||

चरणोदयमित्युक्तं प्रस्तरोच्चं द्विभागया |
पादोच्चं सार्धवेदांशं पादोन द्व्यंशमंचकम् || १६ ||

व्योमांशं वेदिकोत्सेधं पादोन द्व्यंशकं गलम् |
अर्धाधिक युगांशं तु शीर्षकोदयमिष्यते || १७ ||

पक्षांशं स्थूपिमानं तु गण्यं सप्ततलं विदुः |
पंजरं कूट कोष्ठं च समसूत्रे तु कल्पितम् || १८ ||

होमादग्रं युगाश्रं तु शिखरे वेदनासिका |
शाला षट्त्रिंशतिर्युक्तं भानुद्द्विगुणकूटकम् || १९ ||

षष्टिपंजरसंयुक्तं पादं प्रत्यल्पनासिका |
नानाधिष्ठानसंयुक्तं एकाकारमथापि वा || २० ||

एकानेकाकृतिर्वांघ्रिसमुज्वलनमुदाहृतम् |
तदेवोन्नतकूटाः स्युः सान्तरप्रस्तरान्वितम् || २१ ||

प्. १३०) श्रीछन्दसमिति ख्यातं सर्वदेवार्हकं परम् |
तदेव नतकूटं च कोष्ठोन्नतसमंचकाः || २२ ||

श्रीविशालमिति ख्यातं सर्वदेवप्रियावहम् |
तदेव शीर्षं कर्णं च * * श्रं वेदिकायतम् || २३ ||

श्रीकान्तमिति विख्यातं कूटकोष्ठसमं तु वा |
समं चोन्नतकूटं वा श्रीप्रदं तदुदाहृतम् || २४ ||

तदेव वृत्तशिखरं स्थूपिश्चैव गलं तथा |
रुद्रकान्तमिदं ख्यातं रुद्रप्रीतिकरम् परम् || २५ ||

तदेव कर्णकूटास्तु वेदाश्राष्टाश्रमंडलम् |
क्रमेणादि तलात्कल्प्य वृत्तभद्रमिदं स्मृतम् || २६ ||

तदेवोन्नत कूटं च नतलाला समन्वितम् |
कूटानां मस्तकं वृत्तं सुवृत्तमिति विद्यते || २७ ||

सोन्नतं कूटकोष्ठं च पंजरान्तरमंचकम् |
यथेष्टं शिखराकारं कण्ठः स्थूपी घटस्तथा || २८ ||

युगाश्र शीर्षकोपेतं कर्णकूटं प्रकल्पयेत् |
शिवभद्रमिति ख्यातं शिवप्रीतिकरं परम् || २९ ||

तदेव कूटकोष्ठं च दण्डं वाध्यर्ध दण्डकम् |
द्विदण्डं वाथ निष्कान्तं भद्रं वा भद्रपंजरम् || ३० ||

नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलंकृतम् |
नानाचित्रैर्विचित्रं तु शिवसौख्यमुदाहृतम् || ३१ ||

प्. १३१) तदेव गर्भगेहं वा वृत्तं वाथ युगाश्रकम् |
वृत्तमेवं हि बाह्यं तु वृत्ताभं सौष्टिकान्वितम् || ३२ ||

शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं नाम्ना सर्वांगमंगलम् |
पंजरं कूटकोष्ठं च अन्तरं प्रस्तरान्वितम् || ३३ ||

यथेष्टशिखराकारं श्रीप्रतिष्ठितमुच्यते |
एवं सप्ततलं ख्यातं वसुभौममथोच्यते || ३४ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे सप्तभूमिविधानपटलः (त्रयस्त्रिंशः) || ३३ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण वसुभूमिविधिं परम् |
प्रासादमानविधिना संग्राह्यं विसृतोदयम् || १ ||

त्रयोदशविभागं तु कृत्वा प्रासादविस्तृतम् |
भूतांशं गर्भगेहं तु द्विभागं गृहपिण्डिका || २ ||

अलिन्दं चैकभागेन हारा भागेन कल्पयेत् |
अथवा नवभागेन गर्भगेहं विधीयते || ३ ||

भागेन गृहपिण्डी स्यात् अलिन्दं चैकभागया |
कुड्यमेकेन कर्तव्यं अलिन्दं तु शिवांशकम् || ४ ||

शशिभागेन हारा स्यात् कल्प्यैवं द्विजसत्तम ! |
विन्याससूत्रयोरन्ते त्रयोदश विभाजिते || ५ ||

प्. १३२) कूटमेकांशमित्युक्तं कोष्ठदीर्घं द्विभागया |
त्रिभागं मध्यकोष्ठं स्यात् शेषं हारान्तरं भवेत् || ६ ||

तदर्धं पंजरव्यासं भद्रं वाऽभद्र एव वा |
भानुकोष्ठं चतुष्कूटं कलापंजरसंयुतम् || ७ ||

हारान्तरं तु द्वात्रिंशत्कल्पयेदादिभूतले |
वर्षस्थलमलीन्दं स्यात् प्रस्तरान्तं घनीकृतम् || ८ ||

तदूर्ध्वभूमिविस्तारं त्रयोदशविभाजिते |
कूटकोष्ठादि सर्वांगं आदिभूमिमिवैव तु || ९ ||

तस्योर्ध्व भू विशालं तु भानुभागविभाजिते |
कर्णकूटं तदेकांशं शालादीर्घं द्विभागया || १० ||

अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् |
पंजरं कूटकोष्ठं च संख्यावादितलोक्तवत् || ११ ||

तदूर्ध्वभूविशालं च भानुभागविभाजिते |
कूटकोष्ठादिसर्वांगं मानसंख्यैव पूर्ववत् || १२ ||

तदूर्ध्व भूदशांशे तु कूटकोष्ठं च पूर्ववत् |
हारान्तरमथार्धांशं लम्बपंजरसंयुतम् || १३ ||

तदूर्ध्वे भूविशालं तु वसुभागविभाजिते |
कर्णकूटं तदेकांशं मध्येशाला द्विभागया || १४ ||

पंजरव्यासमेकांशं अर्धांशं हारयोन्तरम् |
चतुष्कूटं चतुश्शाला वसुपंजरसंयुतम् || १५ ||

प्. १३३) हारान्तरं कला प्रोक्तं कल्प्येवं षट्तलं भवेत् |
तदूर्ध्वे भूविशालं तु षड्भागं विभजेत्समम् || १६ ||

कूटमेकांशमित्युक्तं मध्ये कोष्ठं द्विभागया |
अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तं भवेत् || १७ ||

तदूर्ध्वे भूविशालार्धं मध्ये दण्डेन निर्गतिः |
कूटात्कोष्ठस्तु नीव्रा वा मध्यशाला तु नीव्रकम् || १८ ||

कूटकोष्ठविशेषं तु समसूत्रकमेव वा |
सप्तसप्त त्रिभागेन कृत्वा गेह समुच्छ्रयम् || १९ ||

सार्धाग्यंशमधिष्ठानं सप्तांशं चरणोदयम् |
प्रस्तरं तु स पादाग्निसार्धषट्कांघ्रि तुंगकम् || २० ||

मंचमानं गुणांशं तु षड्भागं चरणोदयम् |
पादोनाग्न्यंश मंचं स्यात् सार्धभूतांघ्रितुंगकम् || २१ ||

सार्धद्विभागमंचोच्चं कल्पयेत्तु विशेषतः |
स पादं पंचभागं तु चरणोदयमीरितम् || २२ ||

प्रस्तरं सार्धपक्षांशं भूतांशं चरणोदयम् |
स पादद्विभागमंचं स्यात् पादं पादोन पंचकम् || २३ ||

मंचमानं द्विभागं तु पादं सार्धयुगांशकम् |
स त्रिपादांशमंचोच्चं व्योमांशं वेदिकोदयम् || २४ ||

कण्ठं पादोन पक्षांशं सार्धवेदांश शीर्षकम् |
कण्ठमानसमं स्थूपी तुंगमित्येव मुच्यते || २५ ||

प्. १३४) स्थूप्यन्तं तदुपानादि वेदाश्रं परिकल्पयेत् |
सौष्ठ्यग्रं च युगाश्रं स्यात् स्तंभं प्रत्यल्पनासिकाः || २६ ||

शिखरे तु चतुर्नासी युक्त्यास्ते तु महत्तरः |
एकाकारतलं स्तंभं शिवच्छन्दमुदाहृतम् || २७ ||

तदेव नतशालाः स्युः समंचो सौष्टिकेन ताः |
वागीशमिति विख्यातं सर्वदेवार्हकं परम् || २८ ||

तदेव नतकूटं च कोष्ठोन्नताः समंचकाः |
यागवन्तमिति ख्यातं सर्वदेव प्रियावहम् || २९ ||

चतुरश्राष्टवृत्ताभसौष्टिकोष्ठं पुनः पुनः |
विमानशिखरं कण्ठं अष्टाश्रं परिकल्पयेत् || ३० ||

तदष्टांगमिति ख्यातं मम प्रीतिकरं परम् |
तदेव कूटकोष्ठं च समंचं वा विमंचकम् || ३१ ||

समोन्नतं तथा नीव्रं नानाधिष्ठान कांघ्रियः |
नानाचित्रैर्विचित्रं तु पार्वतीमिति विद्यते || ३२ ||

तदेव शिखरं कण्ठं वृत्ताभं परिकल्पयेत् |
नाम्ना कैलासमित्युक्तं मम प्रीतिकरं परम् || ३३ ||

एवमष्टतलं ख्यातं नवभौममथोपरि |

इत्यंशुमान्काश्यपे वसुभूमिविधानपटलः (चतुस्त्रिंशः) || ३४ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण नवभूमिविधिं परम् |
प्रासादमानवत्कार्यं गेहव्यासं तदुन्नतम् || १ ||

पंचादश भजेत्तारं गुणांशं गर्भगेहकम् |
द्विभागा गृहपिण्डी स्यात् अलिन्दं चैक भागया || २ ||

व्योमांशं कुड्यविस्तारं अलिन्दं तत्समं भवेत् |
हाराव्यासं शिवांशेन कल्पयेत्कल्पवित्तमः || ३ ||

अथवा षोडशांशं तु प्रासादं विभजेत्ततः |
युगांशं गर्भगेहं तु द्विभागं ग्रहपिण्डिकाः || ४ ||

अलिन्दं व्योमभागेन हारा चैव तु तत्समम् |
विन्याससूत्ररन्तं वा कलांशं विभजेत्समम् || ५ ||

एकांशं सौष्टिकव्यासं कोष्ठं तद्द्विगुणायतम् |
पंजरव्यासमेकांशं कर्णकूटशिवाकृतिः || ६ ||

हारान्तरमथांशेन कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
चतुष्कूटाच्चतुश्शाला कलापंजर संयुतम् || ७ ||

हारान्तरं च द्वात्रिंशत्कल्पयेदादि भूतले |
एवमेव प्रकर्तव्यं द्वितीयं च महीतलम् || ८ ||

तृतीयभूतलव्यासं मुनिभागविभाजिते |
अर्धांशं पंजर व्यासं शेषं पूर्ववदाचरेत् || ९ ||

तद्वच्चतुस्तलं चैव कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
पंचभूमिविशालं च भानुभागविभाजिते || १० ||

१३६) एकांशं कूटविस्तारं शाला तद्द्विगुणायतम् |
अर्धांशं पंजरव्यासं स्यादर्धं हारयोन्तरम् || ११ ||

भानुशाला चतुष्कूटं पंजरं षोडशैव तु |
हारान्तरं तु द्वात्रिंशत् कल्पयेत्कल्पवित्तमः || १२ ||

दशांशं षट्तलव्यासं कृत्वैकांशं तु सौष्टिकम् |
कोष्ठं तद्द्विगुणायामं अर्धांशं हारयोन्तरम् || १३ ||

लम्बपंजरसंयुक्तं हारान्तरं प्रकल्पयेत् |
तदूर्ध्वभूविशालं तु रसभाग विभाजिते || १४ ||

एकांशं कूटविस्तारं कोष्ठदीर्घं तु तद्द्वयम् |
पंजरव्यासमर्धांशं शेषं हारान्तरं भवेत् || १५ ||

तदूर्ध्व भूविशालं तु गुणभागविभाजिते |
मध्येंशं दण्डमानेन निर्गमं परिकल्पयेत् || १६ ||

साष्टाशीति द्विभागं तु कृत्वा हर्म्योदयं बुधः |
पादोनचतुरंशं तु धरातलमुदाहृतम् || १७ ||

पादोच्चं सार्धसप्तांशं सार्धाग्न्यंशं तु प्रस्तरम् |
सप्तांशं चरणोच्चं तु सपादाग्न्यंश मंचकम् || १८ ||

सार्धषट्कांघ्रि तुंगं तु गुणांशं मंचमानकम् |
षड्भागं पादमानं तु पादोनाग्न्यंशमंचकम् || १९ ||

पादोच्चं सार्धभूतांशं सार्धपक्षांशमंचकम् |
सपादं पंचभागं तु पादस्योत्सेधमुच्यते || २० ||

प्रस्तरं सार्ध पक्षांशं भूतांशं चरणोदयम् |
पादाधिकद्विभागं तु प्रस्तरस्योदयं भवेत् || २१ ||

पादोनपंचकं पादं प्रस्तरोच्चं द्विभागया |
प्. १३७) सार्धवेदांशकं पादं पादोनद्व्यंशमंचकम् || २२ ||

शिवांशं वेदिकोत्सेधं कर्णं चाध्यर्ध भागया |
शीर्षकं सार्धवेदांशं पादोन द्व्यंशकुड्मलम् || २३ ||

पादं प्रत्यल्पनासाढ्यं शीर्षके वेदनासिका |
समंचोन्नतकूटाढ्यं कूटाग्रं चतुरश्रकम् || २४ ||

होमादि स्थूपि पर्यन्तं युगाश्रं परिकल्पयेत् |
अशेषमध्यशालास्तु पार्श्वकोष्ठस्तु निर्गतिः || २५ ||

दण्डं वाऽध्यर्धदण्डं वा नाम्ना लम्बितभद्रकम् |
तदेवोन्नतकोष्ठाः स्युः मंचोन्नतकूटकम् || २६ ||

ब्रह्मकान्तमिदं नाम्ना सर्वदेव प्रियावहम् |
समंचं वा विमंचं वा कूटकोष्ठौ समुन्नतौ || २७ ||

प्रादेशमिति विख्यातं देवानां तु हितं परम् |
तदेव शिखरं कण्ठं वस्वश्रं चाष्टनासिकाः || २८ ||

युगाश्रं वसुकोष्ठं च वृत्तं सौष्टि पुनः पुनः |
सौष्ट्यंशेन युगाश्रं वा श्रीवर्धनमिदं परम् || २९ ||

समंचौ कूटकोष्ठौ द्वौ विमंचौ वाथ सादृशौ |
वृत्तग्रीवाशिरोपेतं चतुर्दिग्भद्रनासिकाः || ३० ||

विदिक्षु भद्रनासाढ्य युग्मं वाऽयुग्ममेव वा |
युग्मपंजरसंयुक्तं सुपद्ममिति विद्यते || ३१ ||

तदेव प्रतिसौष्ट्यग्रं क्रतुवर्धनमुच्यते |
प्. १३८) तदेवगर्भगेहं तु वृत्तं वृत्त गृहं भवेत् || ३२ ||

एवं नवतलं ख्यातं दशभूमिमथोपरि || ३२/� ||

इत्यंशुमान्काश्यपे नवभूमिविधानपटलः (पंचत्रिंशः) || ३५ ||





अथ वक्ष्ये विशेषेण दशभूमेस्तु लक्षणम् |
प्राग्वत्प्रासादमानोक्तमार्गेणैवोदयं तथा || १ ||

कल्पयित्वा तु तत्तारं मुनिभागविभाजिते |
वेदांशगर्भगेहं तु गृहपिण्डी त्रिभागया || २ ||

अलिन्दं चैकभागेन हारातारं शिवांशकम् |
विन्याससूत्रयोरन्तर मुनिभागविभाजिते || ३ ||

तेष्वेकं कूटविस्तारं शालादीर्घं तु तद्द्वयम् |
एकांशं पंजरव्यासं पादं हारान्तरं भवेत् || ४ ||

चतुष्कूटांच्च शाला च पंजरं षोडशान्वितम् |
हारान्तरं च द्वात्रिंशत् कल्पयेदादि भूतले || ५ ||

तदूर्ध्व भूमिविस्तारं त्रयोदशविभाजिते |
एकांशकर्णकूटं तु शाला तद्द्विगुणायता || ६ ||

त्रिपादं पंजरव्यासं पादं हारान्तरं भवेत् |
कूटादीनां तु संख्या तु आदिभूमिसमं भवेत् || ७ ||

प्. १३९) ऊर्ध्वभूविस्तृतं भानु भागं कृत्वानु सौष्टिकम् |
द्विगुणं कोष्ठदीर्घं तु अर्धांशं पंजरस्ततम् || ८ ||

पादं हारान्तरव्यासं तेषां संख्या तु पूर्ववत् |
तस्योर्ध्वतलविस्तारं रुद्रभागविभाजिते || ९ ||

पादं पंजरविस्तारं शेषं पूर्ववदेव हि |
ऊर्ध्वभूमि विशालं तु व्योमांशं कूटविस्तृतम् || १० ||

कोष्ठं तद्द्विगुणं ख्यातं शेषं हारान्तरं समम् |
हारान्तर त्रिभागैकं पंजरव्यासमुच्यते || ११ ||

तस्योर्ध्वभू नवांशे तु शिवांशं सौष्टिकं भवेत् |
अध्यर्धांशं तु कोष्ठं स्यात् शेषं हारान्तरं समम् || १२ ||

हारान्तर त्रिभागैकं पंजरव्यासमुच्यते |
प्राग्वत्कूटादिनां संख्या रसभूरेवमेव हि || १३ ||

अष्टांशं विभजेत्सप्ततलविस्तारमेव हि |
कूटमेकांशमानेन मध्ये शाला द्विभागया || १४ ||

पंजरव्यासमेकांशं हारान्तरं तदर्धकम् |
चतुष्कूटं चतुश्शाला पंजराष्टकसंयुतम् || १५ ||

हारान्तरं कलासंख्या कल्प्येवं सप्तमं तलम् |
सप्तांशं विभजेदष्टभूमेश्चैव तु विस्तरम् || १६ ||

प्राग्वत्कूटं च कोष्ठं च शेषं हारान्तरं भवेत् |
हारान्तराग्नि भागैकं मध्यपंजर विस्तृतम् || १७ ||

नवभूमि विशालं तु षड्भागं विभजेत्समम् |
प्राग्वत्कूटं च कोष्ठं च पंजरं च प्रकल्पयेत् || १८ ||

तदूर्ध्वभूमिविस्तारं नवांशं तु विभाजिते |
मध्ये भद्रं तदेकांशं दण्डमानेन निर्गतिः || १९ ||

प्रासादस्य चोत्सेधं शतभागविभाजिते |
युगांशं तदधिष्ठानं अष्टांशं चरणायतम् || २० ||

पादोन वेदभागं तु मंचमानमुदाहृतम् |
पादोच्चं सार्धसप्तांशं प्रस्तरं सार्धवह्निकम् || २१ ||

धात्वंशं चरणोच्चं तु स पादाग्न्यंशमंचकम् |
सार्धषट्कांघ्रि तुंगं तु प्रस्तरं चाग्नि भागया || २२ ||

रसांशं पाददीर्घं तु पादोनाग्न्यंशमंचकम् |
पादोच्चं सार्धपंचांशं सार्धपंचांशमंचकम् || २३ ||

पादाधिकं तु पंचांशं पादोत्सेधं तदुच्यते |
सार्धपक्षांश मंचोच्चं पंचांशं पाददीर्घकम् || २४ ||

पादाधिकं तु पक्षांशं मंचमानमुदाहृतम् |
स त्रिपादयुगांशं तु पाददीर्घमुदाहृतम् || २५ ||

प्रस्तरोच्चं द्विभागं तु सार्धवेदांशमंघ्रिकम् |
पादोन द्व्यंशमंचं स्यात् शश्यंशं तु वितर्दिकम् || २६ ||

प्. १४१) कण्ठमध्यर्धभागेन शीर्षकं सार्धवेदकम् |
पादहीनद्विभागं तु स्थूप्युत्सेधमुदाहृतम् || २७ ||

अग्नाकारं युगाश्रं तु शिखरे युग्मनासिका |
पादं प्रत्यल्पनास्याढ्यं नानापादं रसातलम् || २८ ||

अत्यन्ताकारसंयुक्तं सर्वदेवप्रियावहम् |
तदेवोन्नतकूटं चेत् इन्द्रकान्तमिति स्मृतम् || २९ ||

तदेवोन्नत कोष्ठं च नतं वोन्नतसौष्टिकम् |
पक्षशाला तु मध्यस्था शाला दण्डेन नीव्रकम् || ३० ||

अष्टाश्रशिखरं कण्ठं शिखरेष्टौ तु नासिकाः |
नानालंकारसंयुक्तं चतुष्कूटमिदं तथा || ३१ ||

तदेव कूटकोष्ठं च सान्तरप्रस्तरं समम् |
कूटकोष्ठादिसंयुक्तं समसूत्रमथोपरि || ३२ ||

मंत्रपूतमिति ख्यातं विमानं सार्वदेशिकम् |
तदेवशिखरं कण्ठं वृत्ताभं परिकल्पयेत् || ३३ ||

श्रीकान्तमिति विख्यातं सर्वदेवार्हकं गृहम् |
तदेव कर्णकूटानां शीर्षकं च गलं तथा || ३४ ||

वृत्ताकारं प्रकर्तव्यं यत्तदीश्वरकान्तकम् |
दशभूम्येवमाख्यातं ततस्त्वेकादशं तलम् || ३५ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे दशभूमिविधानपटलः (षट्त्रिंशः) || ३६ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण रुद्रभूमिविमानकम् |
प्रासादमानविधिना संगृहेत्तु ततोदयम् || १ ||

तिथ्यंशं विभजेत्तत्तु गुणांशं गर्भगेहकम् |
पक्षांशं गृहपिण्डी स्यात् अलिन्दं चैकभागया || २ ||

एकांशं कुड्य विस्तारं अलिन्दं तु शिवांशकम् |
हारान्तरमथांशेन कल्पयेत्तु यथाक्रमम् || ३ ||

अलिन्दांशमलिन्दं वा घनभित्तिरथापि वा |
प्रस्तरान्तं घनं वापि तदूर्ध्वेऽलिन्दमेव वा || ४ ||

विन्याससूत्रयोरन्तर्व्यासं पक्षांशभाजिते |
शिवांशं कर्णकूटं स्यात् पक्षां शालद्विभागया || ५ ||

मध्यशालाग्निभागं स्यात् अर्धांशं पंजरं भवेत् |
हारान्तरं च तत्तुल्यं कल्प्येवं स्यादि भूतले || ६ ||

तदूर्ध्वेऽपि विशालं तु मन्वंशं तु विभाजिते |
शिवांशं कूटविस्तारं कोष्ठदीर्घं तु तद्द्वयम् || ७ ||

द्व्यन्तरं पंजरव्यासं हारान्तरं तथैव च |
भानुकोष्ठं चतुष्कूटं कलापंजर संयुतम् || ८ ||

हारान्तरं च वेदाष्टौ द्वितीयं चादिभूतलम् |
तस्योर्ध्वे भूविशालं तु त्रयोदशविभाजिते || ९ ||

व्योमांशं कूटविस्तारं कोष्ठदीर्घं द्विभागया |
अर्धांशं पंजरव्यासं शेषं हारान्तरं भवेत् || १० ||

प्. १४३) कूटादीनां तु संख्या स्युः आदिभूमौ यथा तथा |
तदूर्ध्वे भूमि विस्तारं द्वादशांशविभाजिते || ११ ||

एकांशं कूटविस्तारं कोष्ठं तु द्विगुणायतम् |
शेषं हारान्तरं ख्यातं त्रिभागैकांशपंजरम् || १२ ||

पंजरं कूटकोष्ठं च संख्या वै प्रागिवैव तु |
तदूर्ध्वे भूमिविस्तारं रुद्रांशं तु पूर्ववत् || १३ ||

तदूर्ध्वभूनवांशे तु कूटव्यासं प्रकल्पयेत् |
तस्योर्ध्वभूमिविस्तारं दशभागं विभाजिते || १४ ||

कूटं चैव तु कोष्ठं च संख्यामानं तु पूर्ववत् |
तदूर्ध्वभू नवांशे तु कूटव्यासं शिवांशकम् || १५ ||

अध्यर्धांशं तु कोष्ठायां शेषं हारान्तरं भवेत् |
हारान्तरत्रिभागैकं पंजरव्यासमिष्यते || १६ ||

प्राग्वत्कूटादिसंख्याः स्युः कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
अष्टांशं विभजेदष्टभूमेश्चैव प्रविस्तृतम् || १७ ||

कूटविस्तारमेकांशं मध्येशाला द्विभागया |
पंजरव्यासमेकांशं हारान्तरं तदर्धकम् || १८ ||

चतुष्कूटं चतुश्शाला पंजराष्टकसंयुतम् |
हारान्तरं कलासंख्या प्रोच्यतेऽष्टसमन्वितम् || १९ ||

नवभूमिविशालं तु सप्तधा विभजेत्समम् |
कूटव्यासमथांशेन कोष्ठदीर्घं द्विभागया || २० ||

प्. १४४) शेषं हारान्तरं ख्यातं तत्त्रिभागैकपंजरम् |
दशभूमिविशालं तु रसभागविभाजिते || २१ ||

प्राग्वत्कूटं च कोष्ठं च पूर्ववच्च प्रकल्पयेत् |
प्रथमादिपंचभूम्यन्तं भद्रपंजरसंयुतम् || २२ ||

पंचभूम्युपरिष्टात्तु भद्रं वा भद्रपंजरम् |
ऊर्ध्वभूमिविशालं तु गुणभागविभाजिते || २३ ||

मध्ये भद्रं तदेकांशं दण्डमानेन निर्गतिः |
प्रासादस्य तु चोत्सेधं शतांशं स त्रयोदश || २४ ||

कृत्वा सार्ध युगांशं तु धरातलमुदाहृतम् |
पादोच्चं सार्धवस्वंशं पंचमानं युगांशकम् || २५ ||

वस्वंशं चरणायामं पंचं पादोनकं युगम् |
चरणं सार्धसप्तांशं प्रस्तरं सार्धवह्निकम् || २६ ||

सप्तांशं पाददीर्घं तु पादाधिकाग्निमंचकम् |
अर्धाधिकषडंशं तु पादोच्चास्तु मंचकम् || २७ ||

षडंशं पादतुंगं तु पादोनाग्न्यंशमंचकम् |
अर्धाधिकं तु भूतांशं पाददीर्घमुदाहृतम् || २८ ||

अर्धाधिकद्विभागं तु प्रस्तरस्योदयं भवेत् |
सपादं पंचभागं तु पाददीर्घं प्रशस्यते || २९ ||

सार्धपक्षांशमंचोच्चं भूतांशं चरणोदयम् |
स पादं पक्षभागं तु मंचमानमुदीरितम् || ३० ||

प्. १४५) पादोन पंचभागं तु चरणोदयमीरितम् |
मंचमानद्विभागं तु सार्धवेदांशमंघ्रिकम् || ३१ ||

स त्रिपादशिवांशं तु प्रस्तरस्य समुच्छ्रयः |
शश्यंशं वेदिकामानं कण्ठोच्चं सार्धभागया || ३२ ||

अर्धाधिकं तु वेदांशं शिखरोदयमिष्यते |
पादोनं तु द्विभागं स्यात्स्थूप्युदयमिष्यते || ३३ ||

होमादिस्थूपपर्यन्तं युगाश्रं परिकल्पयेत् |
शिखरे तु चतुर्दिक्षु महानासी समन्वितम् || ३४ ||

पादं प्रत्यल्प नास्याढ्यं धातारं कान्तमुच्यते |
सौष्टिकं चान्तमंचं तु विजयं तदुदाहृतम् || ३५ ||

तदेवोन्नतकूटं च कोष्ठोन्नताः समंचकाः |
सर्वात्मकमिदं ख्यातं सर्वदेवात्मकं परम् || ३६ ||

तदेव शिखरं कण्ठं वस्वश्रं वसुनासिकाः |
विशालभद्रमाख्यातं सर्वदेवार्हकं परम् || ३७ ||

तदेव मध्यभद्राढ्यं कूटकोष्ठौ समोन्नतौ |
समंचं वा विमंचं वा कूटशाला च पंजरम् || ८८ ||

गणिका विशालकं प्रोक्तं ब्रह्मविष्णुशिवार्हकम् |
तदेव शिखरं कण्ठं वृत्तमष्टाश्रवेदिका || ३९ ||

इन्द्रकान्तमिति ख्यातं विमानं सार्वदेशिकम् |
तदेव कर्णकूटस्तु भद्रयुक्कर्णभद्रकम् || ४० ||

प्. १४६) तदेव सौष्टिकानां तु शीर्षकं मण्डलाकृतिः |
नाम्ना कर्णविशालं तु सर्वदेवप्रियावहम् || ४१ ||

एवमेकादशं भूमिलक्षणं परिकीर्तितम् |

इत्यंशुमान्काश्यपे रुद्रभूमिविधिपटलः (सप्तत्रिंशः) || ३७ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण भानु भूमि विधिं परम् |
तस्य विस्तारतुंगं तु प्रोक्तं प्रासादमानकम् || १ ||

स सप्तधर्मभागं तु कृत्वा प्रासादविस्तृतम् |
भूतांशं गर्भगेहं तु पक्षांशं गृहपिण्डिका || २ ||

अलिन्दमेकभागेन कुड्यमेकांशमानतः |
अलिन्दं तु शिवांशं स्याद्धारा भागेन कल्पयेत् || ३ ||

अथवा गर्भगेहं तु गुणांशेनैव कारयेत् |
गर्भगेहस्य तुल्यं वा गृहपिण्डेस्तु विस्तृतम् || ४ ||

शेषं प्रागिव कर्तव्यं अलिन्दं कुड्यहारया |
विन्यास सूत्रयोरन्तसप्तादशविभाजिते || ५ ||

गुणांशं मध्यशालास्या कर्णकूटं शिवांशकम् |
तयोर्मध्ये तु पक्षांशं शालादीर्घमुदाहृतम् || ६ ||

कूटकोष्ठान्तरे चैव कोष्ठयोरन्तरेऽपि वा |
प्. १४७) शिवांशं पंजरव्यासं कर्णकूटमिवाकृतिः || ७ ||

हारान्तरं तदर्धांशं क्षुद्रपंजरसंयुतम् |
एवमादितलं कुर्यात् ऊर्ध्वं रुद्रतलोक्तवत् || ८ ||

सप्तविंशच्छतं भागं कृत्वा हर्म्यो द्विजोत्तम ! |
धरातलोदयभूतांशं नवांशं चरणोदयम् || ९ ||

सार्धवेदांश मंचोच्चं ऊर्ध्वं भानुतलोक्तवत् |
एवं भानुतलं प्रोक्तं त्रयोदशतलं शृणु || १० ||


इत्यंशुमान्काश्यपे भानुभूमिविधि पटलः (अष्टत्रिंशः) || ३८ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण त्रयोदशतलं शृणु |
तस्य विस्तार तुंगं च प्रासादमानवद्गृहम् || १ ||

एकोनविंशदंशं तु कर्तव्यं सदनस्ततम् |
गुणांशं गर्भगेहं तु पक्षांशं गृहपिण्डिका || २ ||

अलिन्दं तच्छिवांशं स्याद्धारा भागेन कल्पयेत् |
तद्बाह्येऽलिन्दमेकांशं हाराभागेन देशिक ! || ३ ||

व्योम भागमलिन्दं स्यात् हारव्यासं च तत्समम् |
विन्याससूत्रयोरन्तः एकोनविंशदंशकैः || ४ ||

शिवांशं कर्णकूटं स्यात् मध्ये शालाऽग्निभागया |
प्. १४८) पक्षशाला च तत्तुल्यं एकांशं पंजरस्य तु || ५ ||

हारान्तरं तदर्धांशं क्षुद्रपंजरसंयुतम् |
पंजरं कर्णकूटाभं तस्याभं क्षुद्रपंजरम् || ६ ||

एवमादितलं प्रोक्तं ऊर्ध्वभानुतलोक्तवत् |
चत्वारिंशद्द्वयाधिक्य शतांशे सदनोदयम् || ७ ||

पंचांशं तदधिष्ठानं दशांशं चरणोदयम् |
भूतांशं मंचमानं स्यात् शेषं द्वादशभूमिवत् || ८ ||

त्रयोदशतलं ह्येवं कलाभूमिमथोपरि |

इत्यंशुमान्काश्यपे त्रयोदशभूमिविधिपटलः (एकोनचत्वारिंशः) || ३९ ||




अथ षोडशभूमेस्तु लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
एवं क्रमेण संकल्प्य पंचालीन्दसमन्वितम् || १ ||

पंचहारसमायुक्तं गृहपिण्डिस्तु बाह्यकम् |
गर्भगेहं रसांशं च वेदांशं गृहपिण्डिका || २ ||

शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं अलिन्दादि द्विजोत्तम ! |
एकद्वित्रिचतुष्पंच भूमौ वाथ धरातले || ३ ||

देवतास्थापनं कुर्यात् षोडशस्थलहर्म्यके |
देवस्थापनभूम्यन्तं यावत्तावद्घनं कुरु || ४ ||

प्. १४९) बाह्ये तु चित्रालंकारं घनभूम्यन्तरं कुरु |
अलिन्दं लजपादं वा छादितं वा तुलादिभिः || ५ ||

प्रस्तरान्तं घनं वाथ हारान्तं वाथ तद्घनम् |
व्यासे स वेदित्रिंशांशे कर्णकूटं शिवांशकम् || ६ ||

हर्म्यमध्ये तु वेदांशं शालायाममुदाहृतम् |
तयोर्मध्ये द्विभागेन शालादीर्घमुदाहृतम् || ७ ||

तयोर्मध्ये च शालां तु पक्षांशेनैव कल्पयेत् |
तयोर्मध्ये विधांशेन पंजरं कर्णकूटवत् || ८ ||

हारान्तरं तयोर्मध्ये अर्धांशेनैव कल्पयेत् |
एवं हि कल्पयेदादिभूमिशालाष्टविंशतिः || ९ ||

कर्णकूटं तु वेदाः स्युः द्वात्रिंशत्पंजरं भवेत् |
सवेदषष्टि संख्याः स्युः हारान्तरं द्विजोत्तम ! || १० ||

एवमादितलं ख्यातं द्वितीयं द्वात्रिंशदंशके |
द्विभागं मध्यशाला स्यात् शेषं पूर्ववदेव हि || ११ ||

द्वितीया ह्येवमाख्यातं तृतीयमधुनोच्यते |
त्रिंशदंशविभागं तु कृत्वा तृतीयभूतलम् || १२ ||

कर्णकूटस्थ पार्श्वस्थं पंजरं चार्धभागया |
हारान्तरं तदर्धं स्यात् शेषं द्वितीय भूमिवत् || १३ ||

चतुर्थभू विशालं तु साष्टविंशति भाजिते |
कर्णकूटसमं पिण्डीशालायास्तु द्विपार्श्वयोः || १४ ||

प्. १५०) पंजरव्यासमर्धांशं शेषं प्रागिव कल्पितम् |
पंचमे तल विस्तारे षड्विंशत्यंश भाजिते || १५ ||

मध्यशाला तु वेदांशं व्योमांशं कर्णकूटकम् |
तयोर्मध्यस्थशाला च तयोर्मध्ये च कोष्ठकम् || १६ ||

प्रत्येकं द्विद्विभागेन कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
तयोर्मध्येऽर्धभागेनपंजरं कर्णकूटवत् || १७ ||

हारान्तरं तदर्धेन तेषां संख्यादिभूमिवत् |
षष्ठं च भूमिविस्तारं चतुर्विंशति भाजिते || १८ ||

मध्ये कोष्ठद्विभागेन शेषं पूर्ववदेव हि |
सप्तमं भूमिविस्तारं द्वाविंशत्यंशकं भजेत् || १९ ||

शिवांशं कर्णकूटं स्यात् मध्ये शाला द्विभागया |
तयोर्मध्ये शिवांशेन क्षुद्रं कोष्ठं प्रकल्पयेत् || २० ||

तयोर्मध्ये द्विभागेन शालां कुर्याद्विशेषतः |
अध्यर्धं पंजरव्यासं तदर्धं हारयोन्तरम् || २१ ||

पंजरं कूटकोष्ठं च संख्या वै प्रागिवैव तु |
अष्टमं भूमि विस्तारं विंशत्यंशविभाजिते || २२ ||

व्योमांशं कर्णकूटं स्यात् मध्ये कोष्ठद्विभागया |
तयोर्मध्ये द्विभागेन कोष्ठायाममुदाहृतम् || २३ ||

तयोर्मध्ये शिवांशेन क्षुद्रकोष्ठं प्रकल्पयेत् |
शेषं प्रागिव कर्तव्यं तेषां संख्या तु पूर्ववत् || २४ ||

प्. १५१) नवभूमि विशाल्ं तु त्रिष्षडंश विभाजिते |
शिवांशं कर्णकूटं स्यात् मध्ये शाला द्विभागया || २५ ||

तयोर्मध्येऽर्धभागेन पंजरं परिकल्पयेत् |
तस्यार्धेनैव तत्पार्श्वेदयो हारान्तरं भवेत् || २६ ||

तत्पार्श्वयोर्द्विभागं स्यात् कोष्ठं कुर्याद्विशेषतः |
कूटकोष्ठान्तरे चैव कोष्ठयोरन्तरेऽपि वा || २७ ||

पंजरं कल्पयेद्धीमान् अर्धांशेनैव सुव्रत ! |
हारान्तरं तदर्धांशं कल्पयेत्कल्पवित्तमः || २८ ||

विंशत्कोष्ठं च तत्कूटं पंजरं भानुभिर्द्वयम् |
कल्प्येवं नवमे भूमौ दशभूमेस्तु विस्तरम् || २९ ||

दशभूमेस्तु विस्तारं षोडशांशविभाजिते |
कर्णकूटं शिवांशं स्यात् तत्समं पंजरस्ततम् || ३० ||

शालायामं द्विभागेन त्वर्धांशं हारयोन्तरम् |
भानुशाला चतुष्कूटं कलापंजरसंयुतम् || ३१ ||

हारान्तरं तु द्वात्रिंशत् कल्पयेद्दशमे तले |
एकादशतलव्यासं मनुभाग विभाजिते || ३२ ||

शिवांशं कर्णकूटं तु मध्ये शाला द्विभागया |
तयोर्मध्ये स्थलांशानां गुणांशं परिकल्पयेत् || ३३ ||

अर्धांशं पंजरव्यासं तस्यार्धं हारयोन्तरम् |
चतुष्कूटा तु शाला च पंजरं षोडशान्वितम् || ३४ ||

प्. १५२) हारान्तरं तु द्वात्रिंशत् कल्प्यं रुद्रतलेऽपि च |
भानुभूमिविशालं तु भानुभागविभाजिते || ३५ ||

पंजरं कूटकोष्ठं च संख्या रुद्रतलोक्तवत् |
सर्वेषामपि कोष्ठानां पंचांशं प्रविधीयते || ३६ ||

त्रयोदशतलव्यासं दशभागविभाजिते |
कर्णकूटं शिवांशेन मध्ये शाला द्विभागया || ३७ ||

तयोमध्यैकभागेन शालाकारं प्रकल्पयेत् |
तयोर्मध्ये विभागेन पंजरं कर्णकूटवत् || ३८ ||

हारान्तरस्य तस्यार्धं संख्या द्वादशभूमिवत् |
चतुर्दशतलव्यासं वसुभागविभाजिते || ३९ ||

कर्णकूटं शिवांशेन मध्ये शाला द्विभागया |
अर्धांशं पंजरव्यासं तस्यार्धं हारयोन्तरम् || ४० ||

चतुष्कूटं चतुश्शाला पंजरं षोडशान्वितम् |
हारान्तरं चतुर्विंशत् कल्प्यमेवमनुक्रमात् || ४१ ||

त्रिपंचभूमिविस्तारं षड्भागं विभजेत्समम् |
कर्णकूटं तु व्योमांशं मध्येशाला द्विभागया || ४२ ||

हारान्तरं तु शश्यंशं युगपंजरसंयुतम् |
अशेषोर्ध्वतलं व्यासं वेदभागविभाजिते || ४३ ||

द्विभागं विस्तृतं दण्डमाननीव्रं तु मध्यमे |
कृत्वा प्रासादतुंगं तु द्विभागेन शतद्वयम् || ४४ ||

प्. १५३) धरातलं तु सप्तांशं चरणोच्चं त्रयोदश |
सार्धषट्कं तु मंचोच्चं पादोच्चं भानुसंख्यया || ४५ ||

प्रस्तरोच्चं तु षड्भागं रुद्रांशं चरणोदयम् |
सार्धभूतांशमंचं स्यात् दशांशं चरणोदयम् || ४६ ||

सार्धवेदांश मंचोच्चं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
पादोच्चं सार्धवस्वंशं मंचमानं युगांशकम् || ४७ ||

वस्वंशं चरणोच्चं तु मंचं पादोनकं युगम् |
चरणं सार्धसप्तांशं प्रस्तरं सार्धत्रिभागिकम् || ४८ ||

सप्तांशं पाददीर्घं वा पादाधिकाग्निमंचकम् |
अर्धाधिकषडंशं तु पादोच्चमग्निमंचकम् || ४९ ||

षडंशं पादमानं तु पादोन त्र्यंशमंचकम् |
अर्धाधिकं तु भूतांशं पाददीर्घमुदाहृतम् || ५० ||

अर्धाधिकद्विभागं तु प्रस्तरस्योदयं भवेत् |
सपादं पंचभागं तु पाददीर्घमुदाहृतम् || ५१ ||

सार्धपक्षांश मंचोच्चं भूतांशं चरणोदयम् |
सपादं पक्षभागं तु मंचदीर्घमुदीरितम् || ५२ ||

पादोन पक्षभागं तु चरणोदयमीरितम् |
मंचमानं द्विभागं स्यात् सार्धवेदांशमंघ्रिकम् || ५३ ||

स त्रिपादशिवांशं तु प्रस्तरस्य समुच्छ्रयम् |
शश्यंशं वेदिकामानं कण्ठोच्चं तु द्विभागया || ५४ ||

प्. १५४) अर्धाधिक युगांशं तु शिखरोदयमीरितम् |
सपादांशं शिखामानं कल्पयेत्तु क्रमेण तु || ५५ ||

होमादिस्थूपि पर्यन्तं युगाश्रं परिकल्पयेत् |
शिखरे तु चतुर्दिक्षु महानासी समन्वितम् || ५६ ||

पादं प्रत्यल्पनास्याढ्यं ब्रह्मकान्तमुदाहृतम् |
तदेव सान्तरं मंचं सौष्टिकं नत कोष्ठकम् || ५७ ||

सारस्वतमिदं ख्यातं शिवप्रियकरं गृहम् |
तदेव नतकूटं च कोष्ठोन्नत स मंचकाः || ५८ ||

प्रादेशमिति विख्यातं सर्वेषामृद्धिकारणम् |
तदेव शिखरं कण्ठं वस्वश्रं परिकल्पयेत् || ५९ ||

शिखरेऽष्टमहानासी युक्तं तच्छ्रीकरं भवेत् |
तदेव मध्यभद्राढ्यं कूटकोष्ठसमन्वितम् || ५० ||

समंचो वा विमंचो वा कूटशाला द्विजोत्तम ! |
पार्वतीकमिदं ख्यातं उपप्रतिकरं भवेत् || ५१ ||

तदेव शिखरं कण्ठं वृत्तं वाष्टाश्रवेदिका |
वेदिकोर्ध्वे तयावैव वृत्ताकार समन्वितम् || ५२ || 

सुशांभवमिदं ख्यातं शंकरस्य प्रियं हितम् |
पंजरं कूटकोष्ठं च शिखरं च घटं तथा || ५३ ||

एवमादीनि सर्वाणि नागराद्युचितं कुरु |
अनेनैवाथवा कुर्यात् एकाद्यानेकभूमिकम् || ५४ ||

प्. १५५) * * थ तलं ह्येष कर्तव्यं तस्यादिमंचकम् |
तत्तद्युचितविस्तारं तुंगकुड्यं च गर्भकम् || ५५ ||

कर्तव्यं विधिनानेन गं च लंकारसंयुतम् |
सालिन्दसदनानां तु सोपानारोहणं यथा || ५६ ||

तत्र तत्रोचितं कुर्यात् शिलाभिर्वेष्टकाद्रुमैः |
तस्याग्रं मण्डलं कुर्यात् एकानेकतलं तु वा || ५७ ||

प्रागुक्त विधिना कुर्यात् सर्वालंकारसंयुतम् |
करालमुद्गीगुल्माष कल्कचिक्कणकर्मवान् || ५८ |

नानावर्णैर्विचित्रं तु कर्तव्यं विधि चोदितम् |
एवं यः कुरुते हर्म्यं अशक्यापेक्षितं तु वा || ५९ ||

इहैव धनवान् श्रीमान् पुत्रपौत्रकलत्रवान् |
दासीदासादिभिश्चान्यै स्वच्छावशमुदा स्वभिः || ६० ||

सोऽन्ते कुलैकविंशच्च धावयेत्तु मुदानुमम् |

इत्यंशुमान्काश्यपे षोडशभूमिविधिपटलः (चत्वारिंशः) || ४० ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण मूध्नेष्टकाविधिं परम् |
शिखरस्योदयोर्ध्वे वा महानास्यावसानके || १ ||

शक्तिध्वजावसाने वा मूध्नेष्टकां तु विन्यसेत् |
प्. १५६) तद्धिद्यावसमाप्ते तु तदा मूध्नेष्टकां न्यसेत् || २ ||

मासपक्षर्क्षवारादौ सुलग्ने च समाचरेत् |
शिलाभिस्तु शिलाहर्म्ये त्विष्टकेष्टकया तदा || ३ ||

दारुभिर्दारुहर्म्ये तु कर्तव्या शुभमिच्छता |
मिश्रद्रव्यकृते हर्म्ये यद्द्रव्येण कृतं शिरः || ४ ||

तद्द्रव्येण प्रकर्तव्या मूर्ध्नेष्टका द्विजोत्तम ! |
एकाद्यनेकभूमीनां हर्म्याणां तु विशेषतः || ५ ||

इष्टकाव्यासमायामं घनं चाद्येष्टकामिव |
प्रकुर्यादिष्टकां विप्र ततःस्थापनमारभेत् || ६ ||

प्रासादस्याग्रतस्त्वीशे सौम्ये वा हर्म्यगोचरे |
नवाष्टसप्तषट्पंचहस्तं वा मण्टपं स्ततम् || ७ ||

तद्विस्तारसमायामं चतुरश्रसमं गुरुः |
मण्टपं वा प्रपां वाथ षोडशस्तम्भसंयुतम् || ८ ||

चतुर्द्वारसमायुक्तं चतुस्तोरणभूषितम् |
तरंघ्रमंघ्रिवेष्टं च वितानध्वजसंयुतम् || ९ ||

मुक्तास्रग्दर्भमालाभिः अलंकृत्य विशेषतः |
मण्टपस्य त्रिभागैक मध्ये कृत्वोपवेदिकाम् || १० ||

वेदांगुलान्ते तं वेशं उपदे च युगाश्रकम् |
शेषं वेदि विशालं तु भानुमात्रसमन्वितम् || ११ ||

भनुद्वयांगुलं चोच्चं दर्पणोदरसंनिभम् |
प्. १५७) महाशास्वग्निकुण्डानि चतुरश्राणि कल्पयेत् || १२ ||

अथवा वालुकैः स्थूलैः स्थण्डिलं परिकल्पयेत् |
गोमयालेपनं कृत्वा शिल्पिनं तु विसर्जयेत् || १३ ||

ब्राह्मणान्भोजयेत्तत्र ततोच्छिष्टं विसर्जयेत् |
पुनश्च गोमयैर्लिप्य पुण्याहं वाचयेत्तदा || १४ ||

स्थण्डिलं कारयेद्धीमान् अष्टद्रोणैश्च शालिभिः |
तदर्धैस्तण्डुलैर्भूष्य तदर्धैश्च तिलैरपि || १५ ||

लाजैश्चैव परिस्तीर्य श्वेताब्जं परिकल्पयेत् |
नानापुष्पैः कुशैर्दर्भैः परिस्तीर्य विचक्षणः || १६ ||

मनोन्मनीं कर्णिकायां वामादीश्च दलेष्वपि |
गन्धपुष्पादिभिः पूज्य स्वस्वमन्त्रैर्विशेषतः || १७ ||

लोहजं दारुजं वाथ स्थूपिदण्डं तु कारयेत् |
पनसं खदिरं सालं तिंत्रिणीसारमेव वा || १८ ||

मधूकं स्तवकं चैव षडेते सारदारवः |
हेमजं रजतं ताम्रं अयसा मिश्रमेव वा || १९ ||

ऊर्ध्वभूम्यंघ्रितुंगं तु स्थूपिदण्डायतं भवेत् |
मूर्ध्नि शैलोपरिष्टात्तु स्थूप्यन्तं वा तदायतम् || २० ||

ऊर्ध्वभूम्यंघ्रिविस्तारं स्थूपिदारु विशालकम् |
तस्याग्रमंगुलं व्यासं मूलादग्रं क्रमात्कृशम् || २१ ||

तुंगे गुणांशे त्वेशं तु मूले वेदाश्रमाचरेत् |
प्. १५८) वस्वंशं मध्यमे त्वग्रे वृत्ताकारं प्रकल्पयेत् || २२ ||

चतुरश्रो परिष्टात्तु सर्वं वृत्तमथापि वा |
कर्तव्यं तस्य मूले तु शिखिपादं सुयोजयेत् || २३ ||

दण्डमूलसमं व्यासं त्रिगुणं त्रिगुणायतम् |
तद्व्यासार्ध घनोपेतं पूर्वाग्रं चोत्तराग्रकम् || २४ ||

बध्वान्तर्मध्यमे च्छिद्रे दण्डमूलं सुयोजयेत् |
दण्डमूल त्रिभागैकं शिखाव्यासं समाश्रयम् || २५ ||

शिखिपादघनं तस्य दीर्घायां योजयेद्दृढम् |
दण्डमूलाग्रयोः पट्टं योजयेल्लोहजं बुधः || २६ ||

प्रक्षाल्य पंचगव्येन दण्डं चैवेष्टकामपि |
कर्णिकायां न्यसेद्दण्डं शक्रादिषु यथाक्रमम् || २७ ||

चत्वारस्त्वेष्टकाः स्थाप्य शालिपिष्टमयैर्जलैः |
पृथिव्यादीनि बीजानि दण्डान्ते विलिखेद्बुधः || २८ ||

प्राग्दिशीष्टकमारभ्य दण्डं पुष्पादिभिर्यजेत् |
सुवर्णरजतैस्ताम्रैः सूत्रैः कार्पासजैस्तु वा || २९ ||

कौतुकं बन्धयेद्विद्वान् स्वस्वबीजमुदाहरन् |
ब्रह्मविष्णू च रुद्रं च ईशानं च सदाशिवम् || ३० ||

शक्रेष्टकादि दण्डान्तं अधिदेवान्क्रमाद्यजेत् |
नैवेद्यं दापयेत्तेषां ताम्बुलं तु निवेदयेत् || ३१ ||

प्रत्येकं चैव वस्त्रेण च्छादयेत्कूर्चसंयुतम् |
प्. १५९) अभितः कलशानष्टौ स कूर्चान्सापिधानकान् || ३२ ||

गन्धाम्बुपूरितान्वस्त्रहेमपुष्पसमन्वितान् |
स सूत्रान्पल्लवोपेतान् अष्टविद्येश्वराधिपान् || ३३ ||

स्थाप्य स्वमूलमंत्रेण नैवेद्यान्तं समर्चयेत् |
ततो होमं प्रकर्तव्यं अग्न्याधानादिकं कुरु || ३४ ||

समिदाज्य चरुं लाजान् यवं सव्यादिभिर्बुधः |
शतमर्धं तदर्धं वा प्रत्येकं जुहुयात्क्रमात् || ३५ ||

पंचब्रह्मषडंगैश्च क्षुरिका बीजमुच्चरन् |
आज्येन जुहुयाद्धीमान् प्रत्येकं पंचविंशतिः || ३६ ||

जयादिरभ्यातानैश्च राष्ट्रभृच्चैव होमयेत् |
ब्रह्मादिबीजमन्त्रैस्तु पृथक् स्पृष्ट्वा दशाहुतिः || ३७ ||

एवं जागरणं रात्रौ प्रभाते विमले शुभे |
आचार्यो मूर्तिपैस्सार्धं स्नानं कृत्वा विधानतः || ३८ ||

नववस्त्रधरोष्णीषो भस्मरुद्राक्षधारकः |
सितयज्ञोपवीताढ्यः सितमाल्यानुलेपनः || ३९ ||

हेमांगुलीयकटक कुण्डलाद्यैरलंकृतः |
यज्ञसूत्रेण सहितभूषणैर्भूष्य शिल्पिनम् || ४० ||

आचार्यो मण्टपं गत्वा दण्डेष्टक घानलान् |
गन्धपुष्पादिभिर्यष्ट्वा होमं कृत्वा जयादिभिः || ४१ ||

स्विष्टमग्नेति मन्त्रेण पूर्णाहुतिं समाचरेत् |
प्. १६०) स्थिरराश्युदये विप्रोभयराश्युदयेऽपि वा || ४२ ||

जीवो वा शुक्रसंयुक्तो तयोर्दृष्टेन वाऽथ वा |
आचार्यः शिल्पिभिश्चैव योग्यतोश्मगृहोपरि || ४३ ||

वीक्ष्य मूध्नेष्टकास्थानं हीनाधिक्यं तु नाश्रिते |
मार्जन्या मण्डयित्वा तु पंचगव्यकुशोदकैः || ४४ ||

प्रोक्षयेच्छिवमन्त्रेण ततः स्थापनमारभेत् |
स्थपतेस्तर्जनीवेशमात्रैव शिखरे सुषिम् || ४५ ||

कर्तव्यं तु ततो विप्र मूध्नेष्टकां निधापयेत् |
इष्टकाः स्थूपिकुंभांश्च वह्निधामप्रदक्षिणम् || ४६ ||

नानालंकारसंयुक्तं कृत्वा हर्म्ये तु रोपयेत् |
उत्तराभिमुखो भूत्वा त्वाचार्यो मन्त्रवित्ततः || ४७ ||

ब्रह्मविष्णू च रुद्रं च ईशानं च सदाशिवम् |
विचिन्त्य स्वस्वमंत्रेण चतुरश्रेष्टका न्यसेत् || ४८ ||

पृथिव्यात्मकमश्मानं सौम्याग्रं शांकरे सुधीः |
सुषेस्वांगेयमाश्रित्य प्रागुदग्रंसु सात्मकम् || ४९ ||

सुषे नैर्-ऋत्यसोमाग्रं * * * * शलात्मकम् |
सुषे वायुं समाश्रित्य प्रागुदग्रं मरुतात्मकम् || ५० ||

एवं क्रमान्न्यसेदश्म सुषिं निश्च्छिद्रमाचरेत् |
माणिक्यं मरकतं चैव वैडूर्यं चेन्द्रनीलकम् || ५१ ||

मौक्तिकं स्फटिकं चैव पद्मरागं प्रवालकम् |
प्. १६१) वज्रं मध्यादिषु स्थाप्य शक्तिबीजमनुस्मरन् || ५२ ||

तदूर्ध्वे स्थापयेत्स्थूपि दण्डमीशानमाश्रितम् |
कलशस्थोदकैः प्रोक्ष्य दण्डमश्मानमेव च || ५३ ||

गर्ते मूर्तिं समभ्यर्च्य गन्धैः पुष्पैश्च धूपकैः |
गुलांभसा च सुधया स्थूपिं बध्वा तु निश्चलम् || ५४ ||

ततो (पंच च) शेषं तु कर्तव्यं स्योदितं यथा |
शिखरस्थोपरिष्टात्तु स्थूपिं प्रागुक्तवर्त्मना || ५५ ||

कसलाद्यैस्ततं कुर्यात् निश्चलं सुदृढं यथा |
स्वर्णैश्च रजतैर्वाथ ताम्रैश्च छादयेद्गृहम् || ५६ ||

कांचनालं कृतं धेनुं आचार्याय प्रदापयेत् |
दक्षिणां दापयेत्तस्मै दशनिष्कं हिरण्यकम् || ५७ ||

यागोपकरणं सर्वं आचार्याय प्रदापयेत् |
शिल्पिनं पूजयेत्पश्चात् गोभूमीकांचनादिभिः || ५८ ||

एवं यः कुरुते मर्त्यः स यात्यभ्युदयं फलम् |


इत्यंशुमान्काश्यपे मूध्नेष्टकाविधिपटलः (एकचत्वारिंशः) || ४१ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण प्राकाराणां तु लक्षणम् |
रक्षार्थं शोभनार्थं च शाला यस्योदयस्य तु || १ ||

प्. १६२) प्रासादस्य विशालार्धं गुणभागविभाजिते |
चतुर्भागैकभागं वा अन्तर्मण्डलविस्तृतम् || २ ||

अन्तर्हारविशालं तु तद्बाह्ये द्विगुणं हि तत् |
मध्यहाराविशालं तु बाह्ये तन्मण्डलत्रयम् || ३ ||

मर्यादेस्तु विशालं तु बाह्ये त्वादि चतुर्गुणम् |
महामर्यादि विस्तारमादेः पंचगुणं भवेत् || ४ ||

प्रासादचरणा विप्राहोमाद्वा प्रथमस्य तु |
नीव्रं द्वितीयं प्रथमात् द्वितीयात्तृतीय नीव्रकम् || ५ ||

तृतीयं चतुर्निष्क्रान्तं तस्मान्नीव्रं तु पंचकम् |
प्राकारं प्रति निष्क्रान्तान्युक्तानि कुड्यसीमकम् || ६ ||

कुड्यमर्धावसानं वा कुड्यबाह्यमथापि वा |
अथवा शेषविप्राणां नीव्रहोमाद्विधीयते || ७ ||

प्रथमं प्रकृतेस्तुल्यं तलं तस्माद्गुणांगुलम् |
नतं द्वितीयकं पश्चात् तद्वदेव नतं क्रमात् || ८ ||

कल्प्यैवं हर्म्यमानेन हस्तमानमथोच्यते |
त्रिपंच सप्तहस्तेन प्रथमं त्रिविधं भवेत् || ९ ||

नवैकादशहस्तं च त्रयोदश द्वितीयकम् |
त्रिपंचसप्तदशकं हस्तमेकोन विंशतिः || १० ||

मध्यहारा त्रिधा प्रोक्ता मर्यादीनि ततः शृणु |
एकविंशत्त्रयोविंशत् पंचविंशत्करं भवेत् || ११ ||

प्. १६३) सप्तविंशन्नवविंशदेकत्रिंशत्करेण तु |
महामर्यादि विस्तारं एवं त्रिविधमुच्यते || १२ ||

एवमाभासहर्म्याणां विकल्पानां च कल्पयेत् |
सप्तहस्तं समारभ्य पंचत्रिंशावसानकम् || १३ ||

प्रत्यकं प्रथमादीनां सालानां त्रित्रिमानकम् |
त्रिपंच संख्यया प्रोक्तं हर्म्याणांश्चैव संज्ञकम् || १४ ||

नवहस्तं समारभ्य सप्तत्रिंशावसानकम् |
प्राग्वदेव सालसंख्याः स्युः हर्म्याणां जातिसंज्ञिता || १५ ||

प्रागुक्तहर्म्यमानैश्च सालां जात्यन्तसंमताम् |
पंचप्राकारमेवं हि त्रिप्राकारमथोच्यते || १६ ||

द्वितीयं तृतीयसालां च चतुर्थां च प्रगृह्यताम् |
शेषं वाभ्यन्तरे बाह्ये वर्जितौ तत्त्रिसालकाम् || १७ ||

अन्यदभ्यन्तरे बाह्ये वर्जितौ तत्त्रिसालकाम् |
द्वितीयं वा तृतीयं वा ग्राह्यं शेषास्तु वर्जिताः || १८ ||

एक सालान्वितं हर्म्यं एवमेव द्विजोत्तम ! |
तस्यानुकूलसंयुक्तं द्विसालं संप्रकीर्तितम् || १९ ||

यत्र यदुचितं सालं हर्म्यौ वृतं तु लक्षयेत् |
तस्मान्मुखे मुखे यामं कल्पयेत्कल्पवित्तमः || २० ||

बीजात्पादं तु वार्धं वा त्रिपादं तत्समं तु वा |
द्विगुणं त्रिगुणं वाथ चतुः पंच गुणं तु वा || २१ ||

प्. १६४) कल्पयेत्तु मुखायामं बीजामूर्ध्वे द्विजोत्तम ! |
अन्तर्मण्डलभित्तेस्तु विस्तारं व्योमहस्तकम् || २२ ||

तस्मात्त्रिमात्रवृद्ध्या वा षण्मात्रं वाथ वर्धयेत् |
सार्धद्विहस्त हस्तान्तं महामर्यावसानकम् || २३ ||

भित्तिव्यासं समाख्यातं उत्सेधं शृणु सुव्रत ! |
तद्व्यासत्रिचतुष्पंच गुणं वा सालतुंगकम् || २४ ||

अथवोत्तरसीमान्तं निद्रान्तं वाजनान्तकम् |
प्रस्तरान्तं गलान्तं वा साला तुंग मुदाहृतम् || २५ ||

ऋजुभित्त्युत्तरोपेतं वाजनं छत्रशीर्षकम् |
कल्पयित्वा विधानेन वृषान्संस्थाप्य शीर्षकम् || २६ ||

अथवा कुड्य बाह्ये तु कूटकोष्ठादि संयुतम् |
अथवांघ्रितलोपेतं बाह्येत्वभ्यन्तराजितम् || २७ ||

कुड्यमूलस्य विस्तारं दशांशौनाग्रविस्तृतम् |
मूलादग्रं क्रमात्क्षीणं वस्वंशेंशं द्विजोत्तम || २८ ||

अथवा हस्तमानेन सालोत्सेधं विधीयते |
त्रिपंच सप्तहस्तादि नन्दरुद्रकरादि वा || २९ ||

द्विद्विहस्त विवृद्ध्या वा प्रत्येकं त्रिभेदकम् |
प्रथमादि पंचशालानां उच्चं ह्येकोन भेदकम् || ३० ||

अथवान्य प्रकारेण सालोत्सेधं विधीयते |
द्विद्विहस्त विवृद्ध्या तु प्रत्येकं तु त्रिभेदकम् || ३१ ||

प्. १६५) प्रथमं कलशान्तं तु द्वितीयं फलकान्तकम् |
बोधिकान्तं तृतीयं तु चतुर्थं चोत्तरान्तकम् || ३२ ||

पंचमं तु कपोतान्तं पंचसालोदयं क्रमात् |
एक त्रिपंचसालेषु तासामुक्तोदयं विदुः || ३३ ||

आवृतं मालिका वा स्यात् सभाकारमथापि वा |
मण्टपाकृतिकं वाथ ऋजुकुड्यमथापि वा || ३४ ||

भूतवेदगुणं पक्ष व्योमभूमिमथापि वा |
कुस्यस्योपरि कुड्यं स्यात् पादस्योपरि पादकम् || ३५ ||

तलं प्रतिप्रस्तरं कुर्यात् पादं प्रत्यल्पनासिका |
वक्ष्येऽहं पादमानं च परिमाणं द्विजोत्तम ! || ३६ ||

मूलहर्म्ये तु होमादि उत्तरान्तं यदुन्नतम् |
तन्मानं सप्तधा भज्य पक्षांशं तु धरातलम् || ३७ ||

पंचांशं पाददीर्घं तु पादं सर्वांगसंयुतम् |
धरातलं तदुक्तं वा आर्जवं वा प्रकल्पयेत् || ३८ ||

मूलहर्म्ये तु होमादि उत्तरान्तं नवांशके |
धरातलं द्विभागं स्यात् सप्तांशं चरणोदयम् || ३९ ||

उत्तरान्तं तु होमादि रुद्रभागं विभाजिते |
अधिष्ठानं गुणांशं स्यात् शेषं पादोदयं भवेत् || ४० ||

मूलप्रासादतुल्यं वा चतु * * धरातलम् |
पादस्योत्सेधमानं तु षट्सप्ताष्टौ तु वा भजेत् || ४१ ||

प्. १६६) एकांशं पादविष्कंभं दारुर्वाश्ममयं तु वा |
तत्त्रिभागं द्विभागं वा त्रिपादं वार्धमेव वा || ४२ ||

कुड्य पादस्य विस्तारं सर्वत्र परिकल्पयेत् |
मूलपादविशालं तु धर्मनन्दाष्टभाजिते || ४३ ||

एकांशरहिताग्रं स्यात् मूलादग्रं क्रमात्कृशम् |
अग्रपादविशालं तु दण्डमित्यभिधीयते || ४४ ||

दण्डं त्रिपादमर्धं वा क्रमाच्छ्रेष्ठान्तराधमम् |
उत्तरोत्सेधमाख्यातं विस्तारं मूलपादवत् || ४५ ||

मध्यपादसमं वाथ अग्रपादसमं तु वा |
उत्तरव्यासमाख्यातं श्रेष्ठं मध्याधमं क्रमात् || ४६ ||

उत्तरोच्च त्रिभागैकं वाजनोत्सेधनीव्रकम् |
उत्तरोत्सेध तुल्यं तु तुलानीव्रमुदाहृतम् || ४७ ||

तदर्धं वा त्रिपादं वा तस्य विस्तारमेव हि |
वाजने वल्लिकोर्ध्वे वा तुलास्थापनमाचरेत् || ४८ ||

तुलार्धनीव्रविस्तारं जयंती स्यात्तुलोपरि |
जयन्त्यार्ध विशालोच्चं मनुमार्गमुदाहृतम् || ४९ ||

तुलान्तरं तुलोच्चं तु जयन्त्युच्चं तदन्तरम् |
अनुमार्गं तथा कल्प्य दण्डमानेष्टकान्तरम् || ५० ||

कपोतादीनि सर्वांगं प्रासादोक्तवदाचरेत् |
अथवा तुलोपरिष्टात्तु इष्टकास्तरुणा कुरु || ५१ ||

प्. १६७) जयन्त्योत्सेध वा विप्र इष्टकास्तारुणं कुरु |
सुधया गुलतोयैश्च इष्टकास्तरुणं कुरु || ५२ ||

करालमुद्गी गुल्माष कल्कचिक्कणमाचरेत् |
इष्टकाकरणं ह्येतत् शिलाश्चेदुत्तरोपरि || ५३ ||

शैलकैः फलकाभिस्तु छादयेत्तु विशेषतः |
वाजनोर्ध्वे तु वाच्छाद सुधाकर्म समाचरेत् || ५४ ||

एवमादितलं प्रोक्तं ऊर्ध्वभूमिं वदाम्यहम् |
मूलाग्रस्तम्भ तुंगं तु धर्मनन्दाष्टधा भजेत् || ५५ ||

एकांशं हीनमंघ्र्युच्चं तथैवोर्ध्वो भूमयः |
प्रस्तरं च तथा कार्यं एकानेकतलेऽपि वा || ५६ ||

प्रस्तरोपरि कर्तव्यं भित्तिमेककरोदयम् |
छत्राकारं शिरोपेतं सभाकारमथापि वा || ५७ ||

गोपांतं वाथ वारं वा संकल्प्याभ्यन्तरे द्विज |
मृल्लोष्ठैर्लोहलोष्ठैर्वा सारदारुमयैस्तु वा || ५८ ||

गोपानाच्छादनं कुर्याल्लूपोपरि शिरोन्वितम् |
सभाकारमिदं ख्यातं लुपा वार विहीनकम् || ५९ ||

मण्टपाकृतिरित्युक्तं प्रस्तरोर्ध्वे विशेषतः |
बाह्यकुड्यविहीनं तु मण्टपाकारमण्डितम् || ६० ||

छत्राकारमिदं ख्यातं यथेष्टं तेषु कल्पयेत् |
जाति पञ्चतलं ख्यातं छन्दं वेदतलं भवेत् || ६१ ||

प्. १६८) विकल्पं त्रितलं विद्यात् आभासं चैकभूमिकम् |
जात्यादीनां तु हर्म्याणां योग्यं सालातरं कुरु || ६२ ||

मर्यादिसालं माश्रित्य पाश्वके पचनालयम् |
अथवा मध्यहारायां आग्नेययां पचनालयम् || ६३ ||

नैर्-ऋत्यामायुधस्थानं वायव्यां शयनार्हकम् |
शांकरे यागशालास्यात् भ्रंशभागेऽथ वा बुधः || ६४ ||

आग्नेय याम्ययोर्मध्ये कर्तव्यं मण्डनालयम् |
शक्रशंकरयोर्मध्ये मण्डनालयमेव वा || ६५ ||

वाद्यस्थानं च तत्पार्श्वे भृंगराजपदेऽपि वा |
निर्-ऋति वरुणयोर्मध्ये धर्मश्रवणमण्टपम् || ६६ ||

वरुणवायवोर्मध्ये तु पुस्तकाराधनालयम् |
तत्पार्श्वयोः प्रकर्तव्यं मण्डनालयमुत्तमम् || ६७ ||

पचनालयपार्श्वे वा कर्तव्यं मण्डनालयम् |
सोमवायव्ययोर्मध्ये शस्त्राणामालयं कुरु || ६८ ||

सोमशंकरयोर्मध्ये गौर्यावासं प्रकल्पयेत् |
तत्पार्श्वे शयनस्थानं पर्यंकेन समन्वितम् || ६९ ||

पुष्पकर्तव्यमेवाथ महेशे पुष्पमण्टपम् |
ग्रहक्षतपदे कुर्यात् धान्यालयं द्विजोत्तम || ७० ||

परितो मालिकायां च एवमेवं प्रकल्पयेत् |
मालिकाभ्यन्तरे चैशे कूपस्थानमुदाहृतम् || ७१ ||

प्. १६९) अथवान्यप्रकारेण वक्ष्येऽहं देशनिर्णयम् |
शक्रशंकरयोर्मध्ये शालिस्थानमुदाहृतम् || ७२ ||

शक्रस्यानलयोर्मध्ये धनवा समुदाहृतम् |
याम्य पावकयोर्मध्ये पुष्पमण्टपमुच्यते || ७३ ||

याम्य नैर्-ऋतयोर्मध्ये स्नानाम्बुकोष्ठमुच्यते |
निर्-ऋतिवरुणयोर्मध्ये धर्मश्रवणमण्टपम् || ७४ ||

वरुणवायव्ययोर्मध्ये त्वायुधस्थानमुच्यते |
वायव्य सोमयोर्मध्ये शयनस्थानमुच्यते || ७५ ||

ईशानसोमयोर्मध्ये यागार्थं मण्टपं कुरु |
जयन्तेञ्जनशाला स्यात् आग्नेययां पचनालयम् || ७६ ||

परितो मालिकायां तु सकलस्थानमुच्यते |
शांकरे नृत्तमूर्तिं च त्वाग्नेययां वृषवाहनम् || ७७ ||

उमास्कन्दसहितं विप्र नैर्-ऋत्यां परिकल्पयेत् |
कंकालं वायुदिग्भागे भिक्षाटनं जयन्तके || ७८ ||

सुखासनं तु सत्यांशे वितथे त्रिपुरान्तकम् |
सुग्रीवे हरिरर्धं स्याद् गन्धर्वे चन्द्रशेखरम् || ७९ ||

शेषांशे मदनारिः स्यामुख्ये कालारिमूर्तिनम् |
दितयेत्वर्ध नारीशं इन्द्रे कल्याणसुन्दरम् || ८० ||

क्षेत्रपालस्तु पर्जन्ये याम्ये वै दक्षिणेश्वरम् |
वारुण्ये लिंगमुद्भूतं सौम्ये तु गजहारिणम् || ८१ ||

प्. १७०) इतोर्ध्वमालयं प्रोक्तं अन्तरालेषु कल्पयेत् |
मूलहर्म्यं तु संवीक्ष्य सकलस्थापनं कुरु || ८२ ||

प्राकारेषु चतुर्दिक्षु द्वारशोभादि कल्पयेत् |
प्राकारतति मध्ये च दीर्घमध्ये च वेशनम् || ८३ ||

अथवा मूलहर्म्यस्य मध्ये तद्वेशनांशंकम् |
प्रधानद्वारमेकं वा अन्ये वा जालकं द्विज || ८४ ||

प्राकारमेवमाख्यातं बाह्ये वीधिं विधीयते |
एकद्वित्रिचतुष्पंच दण्डं वा विधिविस्तृतम् || ८५ ||

तद्बाह्ये तद्गृह श्रेणी मानेन विधिना कुरु |
शैवानां परिचाराणा प्राच्यामावासमुच्यते || ८६ ||
प्राच्यां वा याम्यदेशे वा देशिका वा समुच्यते |
दैवज्ञाम्बष्ठभिषजां वादकानां च याम्यके || ८७ ||

निबन्धाभारजीवीनां पश्चिमे वा समुच्यते |
सर्वेषामपि भक्तानां वासमुत्तरपार्श्वतः || ८८ ||

आग्नौ महाव्रतस्थानं याम्ये पाशुपतालयम् |
कालामुखं तु नैर्-ऋत्यां बौद्धालयं तु वारुणे || ८९ ||

वायव्यां तु महस्थानं सौम्ये भूसुरसद्मकम् |
ज्ञानाभ्यासालयं कुर्यादैशान्यां तु विशेषतः || ९० ||

बाह्ये त्विन्द्रस्य दिग्भागे खातयेत्तु जलाशयम् |
याम्यपावकयोर्मध्ये जलदानप्रपां कुरु || ९१ ||

प्. १७१) याम्य नैर्-ऋतयोर्मध्ये गोशालां संप्रकल्पयेत् |
वरुणनैर्-ऋतयोर्मध्ये सुतिका वा समुच्यते || ९२ ||

वरुणानिलयोर्मध्ये रोगार्तानां निवासनम् |
सौम्यानिलयोर्मध्ये बालशिक्षार्थमण्टपम् || ९३ ||

सोमशंकरयोर्मध्ये गायकं मण्टपं भवेत् |
तद्बाह्ये परितो विप्र दासीनां गणिकादिनाम् || ९४ ||

नृत्यगेयाभ्यवासानां क्रयविक्रय जीविनाम् |
चक्रिणां पुष्पजीवीनां कुलालानां तथैव च || ९५ ||

मत्स्य मांसोपजीवीनां तन्तुकारं तु कोष्ठकम् |
नापितश्मश्रुकाराणां गोपालानां तु कारुणाम् || ९६ ||

रक्षकानां गृहश्रेणी चापवत्से तु मेव च |
परितः कल्पयेद्धीमान् पूर्वादीनां वसानकम् || ९७ ||

तद्बाह्ये त्वीशदिग्भागे वायव्यां वा श्मशानकम् |
दक्षिणे चोत्तरे बाह्ये चर्मकारादि वासकम् || ९८ ||

तासां वासात्तु कर्तव्यं रजकानां निवासनम् |
तद्बाह्ये क्रोशमात्रे तु चण्डालश्रेणि रुच्यते || ९९ ||

प्राकारलक्षणं ह्येतत् प्रोच्यते द्विजसत्तम ! |


इत्यंशुमान्काश्यपे प्राकारलक्षणविधिपटलः (द्विचत्वारिंशः) || ४२ ||




शिरस्सन्धानमीशेन मकुटं कवचेन तु |
अस्त्रेण हस्तसन्धानं पादौ सद्येन सन्धयेत् || १ ||

पादाद्यंगानि सर्वाणि आत्मवत्परिकल्पयेत् |
आदौ पश्चात्तु संधानं क्रमात्संपूर्णमाचरेत् || २ ||

उपांगं तु ततः कुर्याद् प्रत्यंगं तु ततः कुरु |
अष्टत्रिंशत्कलान्यासं स्थानमंगमुदाहृतम् || ३ ||

वस्त्रमाभरणं शस्त्रं सूत्रं चोपांगमिष्यते |
धर्मतालात्त्रितालान्त श्रेष्ठान्तराधमं त्रिधा || ४ ||

उत्तमं दशतालाख्यं चतुर्विंशच्छतांगुलम् |
मध्यमं दशतालं स्या भनुपंक्त्यांगुलं भवेत् || ५ ||

कलाधिकशतांगुल्यं अधमम् दशतालकम् |
सद्वादशशतं भागं नव तालोत्तमं भवेत् || ६ ||

अष्टोत्तरशतांशं तु मध्यमं नवतालकम् |
कन्यसं नवतालं स्याद् वेदाधिकशतं भवेत् || ७ ||

तालं प्रत्येवमेवं तु क्रमाद्वेदांगुलं हरेत् |
उत्तमं दशतालेन ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् || ८ ||

मध्यमं दशतालेन उमां सरस्वतीं तथा |
उषाभूमी च दुर्गां च लक्ष्मी वै मातरस्तथा || ९ ||

गुहं शतमखं चैव चण्डेशं क्षेत्रपालकम् |
कन्यसं दशतालेन कारयेद्द्विजसत्तम ! || १० ||

प्. १७३) वसवश्चाष्टमीमूर्तीश्च विद्येशान्लोकपालकान् |
अन्ये च देवताश्चैव नवतालोत्तमेन तु || ११ ||

यक्षाप्सरगणाश्चैव अष्टमूर्ती मरुद्गणाः |
पंचतालोत्तमेनैव विघ्नेशं कारयेद्बुधः || १२ ||

तन्मध्यमाधमेनैव सर्वभूतगणान्कुरु |
बालास्तु वेदतालेन त्रितालेनैव किंनरः || १३ ||

किं पुरुषादयश्चैव त्रितालेनैव कारयेत् |
एवं तालक्रमं प्रोक्तं बेराणामनुकूल्यकम् || १४ ||

अथ वक्ष्ये विशेषेण मण्टपानां तु लक्षणम् |
प्रासादे त्वेकभूमौ तु प्रोच्यते मुखमण्टपम् || १५ ||

जातिश्छन्दविकल्पं च आभासानां तथैव च |
प्रासादाभिमुखे चैव दिशासु विदिशासु च || १६ ||

ग्रामादीनां तु मध्ये वा दिशासु विदिशासु च |
उद्याने वा नदी तीरे तटाकर्तार एव वा || १७ ||

देवार्थं मण्टपं कुर्यात् यथेष्टं मुखसंयुतम् |
प्रासादस्याग्रके कुर्यात् मण्टपं चतुरश्रकम् || ११८ ||

मुखमण्टपमादौ तु प्रतिमा मण्टपं तथा |
स्नपनार्थं तृतीयं तु नर्तनान्तु चतुर्थकम् || १९ ||

तेषु प्रथमं प्राग्वत् द्वितीयादिमिहोच्यते |
अन्तर्मण्डलहारादि अन्तर्हारान्त वा कुरु || २० ||

प्. १७४) मण्टपं तु त्रयं कल्प्य शेषं बाह्ये यथेष्टदिक् |
मण्टपान्मण्टपान्तं तु सालाद्वा मण्टपान्तकम् || २१ ||

अन्तरालमिति ख्यातं आदौ तल्लक्षणं शृणु |
एकद्वित्रिचतुष्पंच षट्सप्ताष्टकरं तु वा || २२ ||

नवधर्मकरं वापि रुद्रहस्तमथापि वा |
अन्तरालविशालं तु रुद्रसंख्याः प्रकीर्तिताः || २३ ||

यत्र यन्मण्टपं कुर्यात् तस्मिन्भक्त्या विशेषतः |
एकद्वित्रिचतुष्पंच भक्त्या वाभ्यन्तरालकम् || २४ ||

सावकाशान्तरालं वा भित्तिबन्धमथापि वा |
भित्तिबन्धान्तरालं चेत् पार्श्वयोर्वेशसंयुतम् || २५ ||

एकद्वित्रियपादं वा वेशं भक्त्यैकमेव वा |
पार्श्वयोर्मध्यमे द्वारं जालकं वा प्रकल्पयेत् || २६ ||

उत्तरे जलधारां च स्नानार्थं परिकल्पयेत् |
अयुग्मकां वा भित्तिर्वाऽभ्यन्तरालं द्विजोत्तम ! || २७ ||

अधिष्ठानादि सर्वांगं मण्टपस्य समं भवेत् |
अथवा वेशहीनं तु मण्टपस्य समम् भवेत् || २८ ||

अन्तरालं समाख्यातं शृणुमण्टपमानकम् |
त्रिहस्तं तु समारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् || २९ ||

यावदेकोन विंशं तु नवधा मण्टपस्ततम् |
आभास सदनानां तु आभासं मण्टपस्त्विमे || ३० ||

प्. १७५) एकविंशति हस्तादि द्विद्विहस्तविवर्धनात् |
सप्तत्रिंशति हस्तान्तं विकल्पं नवधा भवेत् || ३१ ||

आभासानां तु तद्योग्यं स्वस्वयोग्यमथापि वा |
नवत्रिंशत्करारभ्य द्विद्विहस्त विवर्धनात् || ३२ ||

पंचाधिकं तु पंचाशत् करान्तं छन्दमुच्यते |
सप्तपंचाशदारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् || ३३ ||

साग्निसप्तति हस्तान्तं विस्तृतं जातिरुच्यते |
तद्विस्तारसमं दीर्घं समश्रं मण्टपं भवेत् || ३४ ||

अध्यर्ध हस्तमारभ्य षट्षडंगुल वर्धनात् |
पंचहस्तावधिर्यावत् भक्तिव्यासं त्रिपंचधा || ३५ ||

अर्धहस्तं समारभ्य यावत्पंचकरावधि |
गुणांगुल विवृद्ध्या तु भक्तिव्यासं प्रकल्पयेत् || ३६ ||

सार्ध द्विहस्तमारभ्य षट्षडंगुल वर्धनात् |
अष्टहस्तावधिर्यावत् त्रयोविंशांघ्रिभेदकम् || ३७ ||

उपानादुत्तरान्त स्व गुणांगुल विवर्धनात् |
स्तम्भानामुदयं ह्येवं स्तम्भव्यासमथोच्यते || ३८ ||

वस्वंगुलं समारभ्य अर्धांगुलविवर्धनात् |
एकोनविंशमात्रान्तं त्रयोविंशांघ्रिविस्तरम् || ३९ ||

पादोच्चं भानुरुद्रांशे दशनवाष्टांश वा भजेत् |
मूलतारं तदेकांशं तत्तदंशो नवाग्रकम् || ४० ||

प्. १७६) तलीपार्धतलोत्तुंगं सामान्यं सर्वमण्टपम् |
तलिपोच्चं तु भूतांशे द्विभागं वा तलोदयम् || ४१ ||

अंघ्रितुंगाग्निवेदैक भागं वापि मसूरकम् |
सोपपीठमधिष्ठानं केवलं वा मसूरकम् || ४२ ||

धरातल समोच्चं वा द्विगुणं त्रिगुणं तु वा |
उपपीठोदयं ख्यातं उपपीठोच्छ्रयं तु वा || ४३ ||

उपपीठमधिष्ठानं चरणं प्रस्तरं तथा |
नीव्रवेशमलंकारं गण्यं प्रागिव विद्यते || ४४ ||

भक्तित्रयसमायुक्तं षोडशस्तम्भसंयुतम् |
कलाल्पनासिकोपेतं मध्ये कूटं तु एव वा || ४५ ||

मण्डितं वाथ सर्वत्र चतुर्द्वार युतं तु वा |
इष्टदिग्द्वारमेवं वा द्वयजालककोष्ठदिक् || ४६ ||

बाह्ये सोपानसंयुक्तं चित्रं तत्तोरणादिभिः |
तोरणादि विहीनं वा कल्प्येवं प्रथमं भवेत् || ४७ ||

चतुर्भक्त्या विशालं तु इष्टदिग्द्वारसंयुतम् |
पूर्वे परे द्विभक्त्यैकं भक्त्या विस्तृत नीव्रकम् || ४८ ||

मध्यस्थांघ्रिं परित्यज्य ऊर्ध्वे कूटद्विभक्तिकम् |
भानुद्विगुणसंख्यांघ्रि युक्तं विंशतिनासिका || ४९ ||

द्वाराशासु च सोपानं कर्णे लांगल भित्तिकम् |
वसुपंजरसंयुक्तं द्वितीयं मण्टपं भवेत् || ५० ||

प्. १७७) पंचभक्त्या युगाश्रं तु मध्ये कूटं त्रिभागया |
मण्टपं परितोंशेन द्वात्रिंशच्चरणान्वितम् || ५१ ||

भानुद्विगुणनासाढ्यं पंजराष्टकसंयुतम् |
इष्टदिग्द्वारसंयुक्तं द्वारान्यत्रैव कुड्यकम् || ५२ ||

द्वारस्थाने तु सोपानं सर्वालंकारसंयुतम् |
कुड्यं कुंभलताद्यैस्तु भूषितं तु तृतीयकम् || ५३ ||

चतुरश्रं तु षड्भक्त्या मध्ये कूटं द्विभागया |
तत्कूटमष्टपादाढ्यं मध्ये रंगसमायुतम् || ५४ ||

चतुर्द्वारसमायुक्तं इष्टदिग्द्वारमेव वा |
द्विभक्तिविस्तृतं चैव भक्त्या नीव्रं समायुतम् || ५५ ||

इष्टदिग्भद्रसंयुक्तं चतुर्दिग्भद्रमेव वा |
चत्वारिंशति चाष्टांघ्रि युक्तं वा तत्र योजयेत् || ५६ ||

चतुर्विंशाल्पनासाढ्यं कुड्यं कुंभलतान्वितम् |
तोरणाष्टकसंयुक्तं चतुर्थं मण्टपान्वितम् || ५७ ||

चतुरश्रं तु सप्तांशं षष्ठ्यंघ्रिकसमायुतम् |
नवभागेन तन्मध्ये कूटं वा मण्दितां कणम् || ५८ ||

द्वात्रिंशदल्पनासाढ्यं चतुर्दिग्भद्रसंयुतम् |
त्रिभागैकांशविस्तारं निर्गमं मुखभद्रकम् || ५९ ||

मध्ये रंगसमोपेतं इष्टदिक्कुड्यसंयुतम् |
सर्वालंकारसंयुक्तं पंचमं परिकीर्तितम् || ६० ||

प्. १७८) युगाश्रमष्टभक्त्या तु अशीति चरणान्वितम् |
चतुर्भागेन तन्मध्ये ह्यूर्ध्वकूटं प्रकल्पयेत् || ६१ ||

चतुर्दिग्द्वारसंयुक्तं मध्येकांशेन कूटकम् |
सर्वालंकारसंयुक्तं षष्ठमं मण्टपं भवेत् || ६२ ||

नवभक्त्या युगाश्रं तु शतं पादसमन्वितम् |
गुणांशकांशविंशं तु नीव्रभद्रं चतुश्चकः || ६३ ||

चतुर्द्वारसमायुक्तं इष्टदिग्द्वारमेव वा |
मुखे सोपानमग्न्यंशैः व्यासदीर्घसमन्वितम् || ६४ ||

मध्यरंगसमायुक्तं षडष्टौ नासिकान्वितम् |
सर्वालंकारसंयुक्तं सप्तमं मण्टपं भवेत् || ६५ ||

चतुरश्रं दशांशं तु भान्वाधिकदशांशकम् |
मध्ये चैवाष्टदिशि च नवकूटसमायुतम् || ६६ ||

कूटं पूरिवृतांशेन अन्तरालं प्रकल्पयेत् |
प्राग्वन्मुखेन सोपानं दिशि भद्रसमन्वितम् || ६७ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं अष्टमं मण्टपं भवेत् |
रुद्रभक्त्या युगाश्रं तु मध्येऽग्न्यंशेन कूटकम् || ६८ ||

मुखे सोपानसंयुक्तं इष्टदिग्भद्रसंयुतम् |
द्वारान्यत्रैव कुड्यं वा इष्टभागावसानकम् || ६९ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं नवमं मण्टपं भवेत् |
द्वादशांशे युगाश्रं तु मध्ये द्व्यंशेन कूटकम् || ७० ||

प्. १७९) मण्टपस्य तु बाह्ये तु अंशेनालिन्दमिष्यते |
चतुर्द्व्यंशेन विस्तारं निष्क्रान्तं स्याच्चतुर्दिशि || ७१ ||

साष्टषष्टिशतं पादं मध्यरंगे तु कल्पयेत् |
सर्वालंकारसंयुक्तं दशमं मण्टपं भवेत् || ७२ ||

युगाश्रं त्रयोदशांशेन मध्येऽग्न्यंशेन कूटकम् |
इष्टदिक्कुड्यसंयुक्तं चतुर्दिग्भद्रसंयुतम् || ७३ ||

प्राङ्मुखे नन्दभागेन मुखभद्रं प्रकल्पयेत् |
सद्वयं नवतीयुक्तं अंघ्रि च समन्वितम् || ७४ ||

तोरणैर्जालकैश्चान्यैः अलंकारसमन्वितम् |
सर्वालंकारसंयुक्तं रुद्रांशं मण्टपं भवेत् || ७५ ||

मनुभागैर्युगाश्रं तु मध्ये द्व्यंशेन कूटकम् |
वेदाधिक्यं तु विंशांशं द्विशतं चरणान्वितम् || ७६ ||

मण्टपं कुड्यसंयुक्तं चतुर्दिग्भद्रसंयुतम् |
नन्दादि भद्रसंयुक्तं इष्टभक्त्या विशेषतः || ७७ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं द्वादशं मण्टपं भवेत् |
त्रिपंचभित्तिविस्तारं आयतं चतुरश्रकम् || ७८ ||

मध्ये कूटं गुणांशेन ऊर्ध्वकूटसमन्वितम् |
गुणांशं विस्तृतायामं मुखभद्रसमन्वितम् || ७९ ||

इष्टदिक्कुड्यसंयुक्तं अन्यत्रांघ्रिसमन्वितम् |
तोरणैर्जालकैश्चान्यैः अलंकृत्य समन्वितम् || ८० ||

प्. १८०) पंचाशद्द्वयवाधिक्यं द्विशतं चरणान्वितम् |
सर्वालंकारसंयुक्तं मण्टपं तु त्रयोदश || ८१ ||

एवं हि मानभेदेन युगाश्रं मण्टपं विदुः |
इत ऊर्ध्वं चतुस्त्रिंशत् दशसीमावसानकम् || ८२ ||

चतुरश्रं मण्टपं कुर्यात् सर्वालंकारसंयुतम् |
भित्तिस्तम्भं च परितः कर्तुरिच्छावशान्नयेत् || ८३ ||

समाश्रमण्टपं कुर्यात् आयताश्रमथोच्यते |
विस्तारभित्तितुल्यं वा यातं वा यतभित्ति यः || ८४ ||

विस्तारं भक्तिमानं तु गुणांगुलविवर्धनात् |
सप्तविंशांगुलं यावत् तावत्पादेन वोदितम् || ८५ ||

वृद्ध्या क्षीणं तु यावाऽथ मण्टपानां करोदितम् |
नाश्रये तु करं पूर्य मण्टपं तु समाचरेत् || ८६ ||

अंशेष्टपादसंख्या तु प्राग्वदायादिमाचरेत् |
आयादीष्ट शुभौपेतं मण्टपस्य तदायतम् || ८७ ||

तस्योचित विभागं तु कृत्वा वा मण्टपं कुरु |
भक्तित्रयविशालं तु पंचभक्त्यायतान्वितम् || ८८ ||

एकपार्श्वे पुरे वाथ द्वारमंशेन कल्पयेत् |
पार्श्वे वारयुतं चेत्तु त्रिंशदंघ्रि समन्वितम् || ८९ ||

तदेव परितोंशेन मण्टपाभ्यन्तरस्य च |
लूपारोहणकं कुर्यात् अष्टविंशांघ्रिसंयुतम् || ९० ||

प्. १८१) पुरे वारयुतं चेत्तु चरणं चाष्टविंशतिः |
अथवा वारहीनं तु त्रिरष्टचरणान्वितम् || ९१ ||

पादं प्रत्यल्पनास्याड्यं वेदिजालकतोरणम् |
नानाकुंभलताद्यैस्तु कल्पितं प्रथमं भवेत् || ९२ ||

चतुर्भक्ति विशालं तु आयामे तु षडंशकम् |
मण्टपं परितोंशेन कूटमभ्यन्तरेतरम् || ९३ ||

द्विभक्ति विस्तृतं चैक भक्त्यायत मुखभद्रकम् |
द्वात्रिंशच्चरणोपेतं मण्टपस्य द्वितीयकम् || ९४ ||

विशाले पंचभक्तिः स्या आयामे सप्तभक्ति यः |
त्रिपंचभक्ति विस्तारं दीर्घमध्ये सभा भवेत् || ९५ ||

मण्टपं परितोंशेन इष्टदिग्भद्रसंयुतम् |
चत्वारिंशति पाड्यं वा सर्वालंकारसंयुतम् || ९६ ||

वेदिकाद्यैः समायुक्तं तृतीयं मण्टपं भवेत् |
रसभक्तिविशालं तु वसुभक्त्या यताश्रकम् || ९७ ||

द्विचतुर्भक्तिविस्तारं दीर्घं मध्ये सभोदयम् |
मण्टपं परितोऽक्षांशं इष्टदिङ्मुखभद्रकम् || ९८ ||

षष्टिसंख्यांघ्रिसंयुक्तं नासिकादि विभूषितम् |
नानालंकारसंयुक्तं चतुर्थं मण्टपं भवेत् || ९९ ||

तारे सप्तविभागे तु नवभक्त्यायतान्वितम् |
त्रिभक्तिविस्तृतं पंच भक्त्यायामं सभांकणम् || १०० ||

प्. १८२) मण्टपं परितोक्षांशं इष्टदिग्भद्रसंयुतम् |
त्रिभक्तिविस्तृतं चैक भक्त्यायाममुखभद्रकम् || १०१ ||

सप्ततिः स्याद्द्वयाधिक्यं पादमित्यभिधीयते |
सर्वालंकार संयुक्तं पंचमं मण्टपं भवेत् || १०२ ||

वसुभक्तिविशालं तु दशभक्त्यायतान्वितम् |
द्विचतुर्भागविस्तारं दीर्घमध्ये सभोदयम् || १०३ ||

परितो मण्टपोऽग्न्यंश मध्यस्तम्भ विवर्जितम् |
इष्टदिङ्मुखभद्रांशं चतुर्द्व्यंशे च सुव्रत ! || १०४ ||

षण्णवत्यंघ्रिसंयुक्तं सर्वालंकारसंयुतम् |
षष्ठमं मण्टपं ह्येवं प्रोच्यते तु शिवार्हकम् || १०५ ||

नवभक्त्या विशालं तु रुद्रभक्त्यायतान्वितम् |
एकांशं भक्ति विस्तारं दीर्घमध्ये सभा भवेत् || १०६ ||

परितो वेदभागं तु मण्टपं परिकल्पयेत् |
त्रिचतुर्भागविस्तारं दीर्घं स्यान्मुखमण्टपम् || १०७ ||

सर्वालंकारसंयुक्तं सप्तमं मण्टपं भवेत् |
दशभक्त्याविशालं तु द्विभक्त्याधिकमायतम् || १०८ ||

द्विचतुर्भागायतं तारं तयोर्मध्ये सभांकणम् |
परितो लिन्दमेकांशं मण्टपाद्द्व्यंशबाह्यतः || १०९ ||

तद्बाह्येऽलिन्दमेकांशं युक्त्यान्तस्तम्भसंयुतम् |
इष्टदिग्भद्रसंयुक्तं अष्टमं मण्टपं भवेत् || ११० ||

प्. १८३) तदेव शिवांशाधिकं विस्तृतायामे त्रिपंचांशेन सभांकणम् |
परितोऽलिन्दमेकांशं मण्टपं द्व्यंशबाह्यतः || १११ ||

तद्बाह्येऽलिन्दमेकांशं नवमं मण्टपं भवेत् |
आदित्यांशविशाले तु द्विभागाधिकमायतम् || ११२ ||

चतुष्षडंशम्ध्ये तु सभायारं कणं तु वा |
बाह्यकेऽलिन्दमेकांशं मण्टपे द्व्यंशबाह्यके || ११३ ||

सान्ततालीन्दमेकांशं दशमं मण्टपं भवेत् |
विस्तृते तु जगत्यांशे तद्द्व्यंशाधिकं मायतम् || ११४ ||

त्रिपंचांशे सभामध्ये तस्मालिन्दांशमावृतम् |
मण्टपेऽत्र विमानं तु तद्बाह्येऽलिन्दभागया || ११५ ||

आलिन्दं तु विना वापि मण्टपं तु युगांशकम् |
भद्रमण्टपमाख्यातं इष्टदिग्भद्रसंयुतम् || ११६ ||

मन्वंशे तु च विस्तारे द्विभागाधिकमायतम् |
द्विचतुर्भागधायामं तारमध्ये सभांकणम् || ११७ ||

तद्बाह्येऽलिन्दमेकांशं मण्टपं चतुरश्रकम् |
मण्टपाद्बाह्यतोऽलिन्दं भागमेवं विधीयते || ११८ ||

चतुर्दशं मण्टपं ख्यातं इष्टदिग्भद्रसंयुतम् |
त्रिपंचांशे विशालं तु द्विभागाधिकमायतम् || ११९ ||

तिथ्यंशमण्टपं मध्ये सभां कणमिति स्मृतम् |
अंकणावृतमेकांशं अलिन्दं तु विधीयते || १२० ||

प्. १८४) तद्बाह्ये चतुरश्रं स्यात् मण्टपं प्रविधीयते |
तस्यावृतांशतोऽलिन्दं त्रयोदशं मण्टपं भवेत् || १२१ ||

षोडशांशे विशालं तु द्विभागाधिकमायतम् |
चतुर्विंशांकणोपेतं बाह्येऽलिन्दांश मानतः || १२२ ||

तद्बाह्ये चतुरंशेन मण्टपं स्याद्विशेषतः |
तस्या वृतांशतोऽलिन्दं चतुर्दशं मण्टपं भवेत् || १२३ ||

जात्यादि आयतं विद्यात् तत्तद्विन्यासमुच्यते |
जालकं च कवाटं च ग्राह्यं युक्त्या विशेषतः || १२४ ||

इष्टदिक्चरणं कुड्यं कल्पयेत्परितो बुधः |
एवं हि मनुभेदं च सायतं मण्टपं विदुः || १२५ ||

त्रिचतुष्पंचषट्सप्तचरणव्यास एव वा |
सर्वेषां मण्टपानां तु भित्तिव्यासं तु पंचधा || १२६ ||

पादायामविशाले न दारुपादेन वाप्ययम् |
सर्वेषां मुखभद्राणां अंकणं मण्टपाकृतिः || १२७ ||

पार्श्वे सोपानसंयुक्तं हस्तिहस्त विभूषितम् |
पंचषट्सप्तनन्दाष्ट दण्डं वा तस्य विस्तृतम् || १२८ ||

स पादं सार्धदण्डं वा हस्ति हस्तोदयं तथा |
यष्टिनाभ्युतकल्प्येवं वस्वश्रं गजहस्तकम् || १२९ ||

तनीव्र किंपुरीरास्यं लम्बाग्रं कुक्कुटाकृतिः |
मूलादष्टांशहीनं तद् अग्रव्यासं क्रमात्कृशम् || १३० ||

प्. १८५) हस्तिहस्तान्तरं विप्र ! युग्मं वा युग्मयष्टयः |
दण्डं सपाददण्डं वा सार्ध त्रिपादपादकम् || १३१ ||

द्विदण्डं वाथ यष्टिश्च विस्तारं स्यात्तदेव हि |
तेन द्विगुण नीव्रं तु अधस्तान्मण्टपं भवेत् || १३२ ||

यथेष्टरुचांगनी भागैकं भागं स्यान्ममलोदयम् |
आदौ तस्मिन्स्थले स्थित्वा सव्यपादपुरस्सरम् || १३३ ||

सोपानारोहणं विद्यात् मर्त्यानां तु विधीयते |
मण्टपं ह्येवमाख्यातं गोपुरं शृणु सुव्रत ! || १३४ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे मण्टपलक्षणविधिपटलः (त्रिचत्वारिंशः) || ४३ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण गोपुराणां तु लक्षणम् |
अन्तर्मण्डल सालादिस्त्वधुना प्रोच्यते क्रमात् || १ ||

द्वारशोभा द्वारशाला द्वारप्रासादहर्म्यके |
द्वारगोपुर इत्येते क्रमान्नाम्ना प्रकीर्तिताः || २ ||

एकद्वित्रितलं वापि द्वारशोभां तु कल्पयेत् |
द्विभूमिर्वा त्रिभूमिर्वा चतुर्भूमिरथापि वा || ३ ||

द्वारशाला तु कर्तव्या साले स्यात्तु द्वितीयकम् |
त्रिचतुष्पंचभूमिर्वा द्वारप्रासादमारभेत् || ४ ||

प्. १८६) चतुष्पंचतलं वाथ षट्तलं वाथ हर्म्यकम् |
पंचषट्सप्तभूमिर्वा द्वारगोपुरमिष्यते || ५ ||

अथवा सर्वसालेषु एकद्वित्रितलं तु वा |
सोपपीठमधिष्ठानं विना वादुपपीठकम् || ६ ||

तयोरुच्चादयास्सर्वे नवपंचावदाम्यहम् |
मूलप्रासादविस्तारं सप्ताष्टनवभाजिते || ७ ||

दशैकादशभागे च एकांशरहितं क्रमात् |
शोभादि गोपुरान्तानां विपुलं कीर्तितं क्रमात् || ८ ||

विकल्पाभासहर्म्याणां गोपुराणां ततिस्त्विमे |
मूलालयविशालं तु चतुष्पंचषडंशके || ९ ||

सप्ताष्टांशेन हीनं तु छन्दशोभादयं भवेत् |
मूलगेहत्रिभागैकं भागमर्धांशमेव वा || १० ||

त्रिद्व्यंशचतुरंशे तु गुणांशं च तथैव च |
पंचभागे तु वेदांशं सालेषु प्रथमादिषु || ११ ||

शोभादि गोपुरान्तानां ततिर्जात्यालयं क्रमात् |
कल्प्यैवं हर्म्यमानं स्याद्धस्तमान वशात्ततः || १२ ||

द्विहस्तादि द्विरष्टान्तं एकहस्तविवर्धनात् |
शोभादि गोपुरान्तानां प्रत्येकं त्रित्रिभेदकम् || १३ ||

विकल्पाभासयोरेवं छन्दहर्म्येऽथ वक्ष्यते |
गुणहस्तं समारभ्य सप्तादशकरावधि || १४ ||

प्. १८७) एकहस्त विवृद्ध्या तु शोभादीनां त्रयं त्रयम् |
चतुर्हस्तं समारभ्य यावदष्टदशैः करैः || १५ ||

शोभादीनां तु विस्तारं जातिहर्म्ये तु विद्यते |
प्रत्येकं त्रित्रिधा मानं छन्दं पंचविधं भवेत् || १६ ||

हस्तमानेन विस्तारं क्षुद्राणां महतीं क्रमात् |
स्वस्वोदितः प्रकर्तव्यं विपरीतं विपत्करम् || १७ ||

अथवा त्रिचतुष्पंच षट्सप्ताष्टनवांशकम् |
दशैकादशहस्तं तु अधमादित्रयं त्रयम् || १८ ||

सर्वसालेषु कर्तव्यं तस्मात्ते सार्वदेशिकम् |
अथवान्यप्रकारेण शोभादीनां तु विस्तरम् || १९ ||

पंचहस्तं समारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् |
त्रयोदशकरान्तं तु शोभाव्यासं तु पंचधा || २० ||

त्रिपंचहस्तमारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् |
त्रयोविंशत्करान्तं तु द्वारशाला तु पंचधा || २१ ||

पंचविंशत्करारभ्य त्रयोविंशत्करान्तकम् |
द्वारप्रासादविस्तारं पंचधा परिकीर्तितम् || २२ ||

पंचत्रिंशत्करारभ्य चत्वारिंशत्त्रयावधि |
पंचधा द्वारहर्म्यस्य विस्तारं परिकीर्तितम् || २३ ||

स पंच चत्वारिंशत्तु पंचाशत्त्रिकरान्तकम् |
द्विद्विहस्तविवृद्ध्या तु पंचधा गोपुरस्ततम् || २४ ||

प्. १८८) द्वारायतनव्यासास्ते नतस्तदायतं शृणु |
स पादं सार्धपादोन द्विगुणं द्विगुणं तु वा || २५ ||

स त्रिभागैकभागं तु द्विभागस्त्वायतं भवेत् |
शोभादि गोपुरान्तानां एवं ह्येवं प्रगृह्यताम् || २६ ||

तेषु किंचिद्विशेषोऽस्ति तद्विशेषं शृणुष्वपि |
हस्तमानेन विस्तारं गृहीते तु विशेषतः || २७ ||

आयामं पूर्ववत्कल्प्य अनेकेष्विष्टमायतम् |
हस्तच्छेदं प्रवृद्ध्या वा हन्या वा पूर्वमाचरेत् || २८ ||

आयादि शोभनोपेतं हस्तमानेन कल्पितम् |
तौ विना हर्म्यमूलस्य वशं संकल्पितस्य तु || २९ ||

व्यासायामं समाख्यातं तेषां तुंगमथोच्यते |
विस्तारं सप्तधा भज्य शोभोच्चं रुद्रभागया || ३० ||

तारादर्धाधिकं तुंगं द्वारशालोच्छ्रयं भवेत् |
सप्ताभागेन रुद्रांशं भान्वंशं वा तृतीयके || ३१ ||

विस्तारे तु नवांशे तु मन्वंशोच्चं चतुर्थके |
विस्तारद्विगुणोत्सेधं महागोपुरमिष्यते || ३२ ||

होमादि स्थूपि पर्यन्तं प्रोक्तोच्चं तु प्रगृह्यताम् |
विस्तारायामयोर्मानं सूत्रं पाद्बाह्यमुच्यते || ३३ ||

तद्बाह्ये कूटकोष्ठादि नीव्रं प्रासादवद्भवेत् |
विस्तारस्य त्रिभागैकं चतुर्भागैकमेव वा || ३४ ||

प्. १८९) पंचभागे द्विभागं वा सालाद्बाह्ये तु निर्गतिः |
सार्धहस्तं समारभ्य षट्षडंगुलवर्धनात् || ३५ ||

पंचहस्तावधिर्यावत् क्षुद्राणां द्वारविस्तृतम् |
अल्पानां च त्रिधा प्रोक्तं द्व्यन्तराणां ततः शृणु || ३६ ||

त्रिहस्तं तु समारभ्य यावत्सप्तकरावधि |
षडंगुलविवृद्ध्या तु द्वारव्यासं प्रकीर्तितम् || ३७ ||

चतुर्हस्तं समारभ्य यावन्नवकरान्तकम् |
रसमत्रविवृद्ध्या तु महते द्वारविस्तृतम् || ३८ ||

तारे पंचांश सप्तांशं सप्तांशे तु दशायतम् |
अध्यर्धं पादहीनं तु द्विगुणं द्विगुणोन्नतम् || ३९ ||

सार्धपादं तु पादं वा द्वारोत्सेधं तु सप्तधा |
लिंगस्य मध्यमं द्वारं मध्यमं तु वदाम्यहम् || ४० ||

शिवाग्निभूतधा कृत्वा नवांगुलं विशेषतः |
लिंगमध्यात्तु वामे वा द्वारमध्यं प्रकल्पयेत् || ४१ ||

शोभादि गोपुरान्तानां द्वारमध्यं क्रमाद्विदुः |
तन्मध्याद्गोपुरायामं उभयोः पार्श्वयोस्समम् || ४२ ||

द्वरयोगं कवाटं च द्वारलक्षणवत् कुरु |
गुणभक्तिसमारभ्य यावदेकोन विंशतिः || ४३ ||

ताअत्पंक्तिस्तु विस्तारे एवमेवं प्रकल्पयेत् |
यावद्द्विपंक्तयोर्व्यासे तावदेवायपंक्तयः || ४४ ||

प्. १९०) विस्तारे पंचभागे तु गुणांशे गर्भगेहकम् |
शेषं कुड्यविशालं स्या तारार्धं वाग्रहस्तकम् || ४५ ||

शेषं भक्ति विशालं स्यादेकभूमौ द्विजोत्तमौ |
परितः कुड्यविस्तारं अनेनैव प्रकल्पयेत् || ४६ ||

एवं एकतलं ख्यातं द्वितलं तु तथोच्यते |
विस्तारे पंचभागं स्यात् आयामेऽपि तथैव च || ४७ ||

द्व्यंशांशं गर्भगेहं तु सार्धांशं कुड्यविस्तृतम् |
एकांशं कर्णकूटं स्यात् गुणांशं कोष्ठदीर्घकम् || ४८ ||

हारान्तरं शिवांशं स्यात् कल्पयेदेवमेव वा |
विस्तारं सप्तभागं स्यात् नवभागं तदायतम् || ४९ ||

युगांशं गर्भगेहं तु सार्धांशं कुड्यविस्तृतम् |
कर्णकूटं तु तारेंशं शालादीर्घं गुणांशकम् || ५० ||

हारान्तरं तदंशेन विस्तारे चैवमेव वा |
शालादीर्घं तु पंचांशं आयामं तु प्रकल्पयेत् || ५१ ||

हारान्तरं च कूटं च एकैकांशेन कल्पयेत् |
कूटान्तरसमायामं शेषं हारान्वितं भवेत् || ५२ ||

हारान्तरार्धमानेन भद्रं वा भद्रपंजरम् |
द्वितलं ह्येवमाख्यातं त्रितलं त्वधुनोच्यते || ५३ ||

नवांशं विभजेद् व्यासं आयामं च तथा भवेत् |
गर्भगेहं गुणांशं स्याद् अंशेन गृहपिण्डिका || ५४ ||

प्. १९१) आलिन्दं चैकभागेन हारव्यासं शिवांशकम् |
कर्णकूटं शिवांशेन शालादीर्घं गुणांशकम् || ५५ ||

एकांशं पंजरव्यासं अर्धांशं हारयोन्तरम् |
कल्प्येवमादिभूमं तु द्वितलं पूर्ववद्विदुः || ५६ ||

अथवान्यप्रकारेण त्रितलं शृणु सुव्रत ! |
द्वारशोभं तु विस्तारं रुद्रांशं तु तदायतम् || ५७ ||

गुणांशं गर्भगेहं तु गृहपिण्ड्यंशमुच्यते |
अलिन्दं तत्समं ख्यातं हारं भागेन कल्पयेत् || ५८ ||

अलिन्दांशं तु कुड्यं वा गर्भगेहान्वितं तु वा |
आयामे पंचभागेन कोष्ठदीर्घं प्रकल्पयेत् || ५९ ||

शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं द्वितीयं द्वितलोक्तवत् |
त्रितलं ह्येवमाख्यातं चतुर्भूमिमिदं परम् || ६० ||

विस्तारे तु दशांशे तु तद्वदायामपंक्तयः |
गर्भगेहं त्रिभागादि सार्धांशं कुड्यविस्तृतम् || ६१ ||

अलिन्दं शिवभागेन हारव्यासं तथैव च |
पंजरं कर्णकूटं च त्वेकैकांशेन कल्पयेत् || ६२ ||

कूटतारसमायामं शेषं हारान्तरान्वितम् |
शालायामे तु वेदांशं अर्धांशं हारयोन्तरम् || ६३ ||

आदिभूम्येवमाख्यातं ऊर्ध्वं पूर्ववदाचरेत् |
विस्तारे तु दशांशे तु भान्वंशं तु तदायतम् || ६४ ||

प्. १९२) पूर्वे परे च शालायां पंचभागेन कल्पयेत् |
शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं चतुभूमिमिदं परम् || ६५ ||

तारमेकादशांशं तु आयामं च तथैव च |
पूर्वे परे च पार्श्वे च शाला पंचांशमायतम् || ६६ ||

एकांशं पंजरव्यासं कूटव्यासं शिवांशकम् |
हारान्तरं तथांशं च कल्प्येवं प्रथमं तलम् || ६७ ||

तस्योर्ध्वभूमयस्सर्वाः पूर्ववत्परिकल्पयेत् |
तारमेकादशांशे तु तद्दीर्घं तु त्रयोदश || ६८ ||

गुणांशं गर्भगेहं तु द्विभागं भित्तिविस्तृतम् |
अलिन्दं चैकभागेन हाराभागेन कल्पयेत् || ६९ ||

कूटकोष्ठादि सर्वांगं प्रागिवैव प्रकल्पेयत् |
पंचभूमेस्समाख्यातं षट्तलं त्वधुना शृणु || ७० ||

तारे तु द्वादशांशे तु मंचंशे तु तदायतम् |
युगांशं गर्भगेहं तु द्विभागं भक्ति विस्तृतम् || ७१ ||

अलिन्दं भागया कल्प्य हारा भागेन कल्पयेत् |
पार्श्वशाला तु वेदांशं षडंशं मुखपृष्ठयोः || ७२ ||

हारान्तरं शिवांशं स्यात् व्योमं पंजरकूटयोः |
शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं रसभूम्यैवमेव तु || ७३ ||

त्रयोदशांशे विष्कंभे आयामे च तथैव हि |
भूतांशं गर्भगेहं तु गृहपिण्डी द्विभागया || ७४ ||

प्. १९३) अलिन्दं तु शिवांशेन खण्डहर्म्यं शिवांशकम् |
कोष्ठायामं तु भूतांशं सर्वत्रांशेन पंजरम् || ७५ ||

कूटमंशेन कर्तव्यं हारान्तरं तथैव हि |
अथवा त्रयोदशंतारं आयामं तु त्रिपंचकम् || ७६ ||

मुखे मुखे महाशाला सप्तांशेन प्रकल्पयेत् |
पंचभागेन कर्तव्यं कर्तव्यं पार्श्वदीर्घकम् || ७७ ||

शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं सर्वालंकारसंयुतम् |
सप्तभूमिस्समाख्याता तन्महागोपुरं भवेत् || ७८ ||

सालिन्दं वा विनालिन्दं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
विनालिन्दं कृतं चेत्तु कुड्यगर्भगृहं तु वा || ७९ ||

अलिन्दांशं तु संयोज्य कारयेत्तु द्विजोत्तम ! |
आदिभूम्यैवमाख्यातं ऊर्ध्वं षट्तलवद्भवेत् || ८० ||

सप्तभूमिं समाख्यातं तेषां गण्यमथोच्यते |
पादाधिष्ठानयोस्तुंगं मूलप्रासादमूलकम् || ८१ ||

चतुःपंचषडंशं वा सप्ताष्ट नव एव वा |
दशैकादशभागं वा सप्ताष्ट नव एव वा || ८२ ||

दशैकादशभागं वा कृत्वैकांशोपपीठकम् |
शेषं चानलभागं तु कृत्वैकांशं धरातलम् || ८३ ||

द्विभागं चरणोत्तुंगं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
उपपीठविधानोक्त तुंगं चैवोपपीठकम् || ८४ ||

प्. १९४) अथवा हस्तमानेन द्वारमानं यथोचितम् |
तदुच्चं तु चतुष्पंच षट्सप्ताष्टौ तु वा भवेत् || ८५ ||

नवरुद्रविभागं वा कृत्वैकांशोपपीठकम् |
उपपीठोन्नतं ख्यातं शेषं तु गुणभाजिते || ८६ ||

अधिष्ठानं तदेकांशं द्विभागं चरणायतम् |
होमादुत्तरसीमान्तं द्वारमानं विधीयते || ८७ ||

पादबन्धमधिष्ठानं द्वारशोभादिना कुरु |
स्थूप्यन्तमुत्तराद्यं च रसभागं विभाजिते || ८८ ||

प्रस्तरस्तु सपादांशं शश्यंशं गलमानकम् |
पादोन गुणभागं तु शिरश्शेषं शिखोदयम् || ८९ ||

एवमेकतलं प्रोक्तं द्वितलं शृणु सुव्रत ! |
उत्तरादि शिखान्तं च नवभागं विभाजिते || ९० ||

प्रस्तरोच्चं स पादांशं द्विभागं चरणोदयम् |
मंचमानं शिवांशं स्यात् तत्समं कन्धरोदयम् || ९१ ||

शिखरं सार्धपक्षांशं सपादांशं शिखोदयम् |
द्वितलं ह्येवमाख्यातं त्रितलं त्वधुना शृणु || ९२ ||

उत्तरादि शिखान्तं च द्वादशांशं विभाजिते |
सपादं प्रस्तरोत्सेधं सार्धद्व्यंशांघ्रिणोदयम् || ९३ ||

प्रस्तरं शशि भागेन द्विभागं चरणोदयम् |
मंचमानं शिवांशं स्याद् अंशं ग्रीवोदयं भवेत् || ९४ ||

प्. १९५) सपादाक्षांशेन शिखरं एकांशं स्थूपि मानकम् |
त्रितलं ह्येवमाख्यातं चतुर्भूमि मथोच्यते || ९५ ||

उत्तरादि शिखान्तं च द्विनवांशं विभाजिते |
पादोन द्व्यंशमंचोच्चं गुणांशं चरणोदयम् || ९६ ||

तदर्धं प्रस्तरोत्सेधं सार्धद्व्यंशांघ्रिणोदयम् |
तदर्धं प्रस्तरोत्सेधं द्विभागं चरणोदयम् || ९७ ||

तदर्धं मंचमानं तु तत्समं गलमुच्यते |
गुणांशं शिखरोत्सेधं शिखामानं शिवांशकम् || ९८ ||

चतुर्हूमिं समाख्यातं पंचभूमि मतः शृणु |
शिखान्तमुत्तराद्यं च त्रयोविंशति भाजिते || ९९ ||

द्विभागं प्रस्तरोत्सेधं सार्धाग्न्यंशांघ्रि तुंगकम् |
तदर्धं मंचमानं स्यात् पादायामं गुणांशकम् || १०० ||

तस्यार्धं प्रस्तरोत्सेधं सार्धद्व्यंशांघ्रि तुंगकम् |
तदर्धं मंचमानं तु द्विभागं चरणोदयम् || १०१ ||

प्रस्तरोच्चं शिवांशेन कन्धरोच्चं तथैव च |
सार्धद्व्यंशं शिरोत्तुंगं एकादशं स्थूपि मानकम् || १०२ ||

पंचभूमिं समाख्यातं षट्तलं चाधुना शृणु |
उत्तरादि शिखान्तं च एकोन त्रिंशदंशके || १०३ ||

द्विभागं प्रस्तरोत्सेधं पादोच्चं चतुरंसकम् |
स त्रिपादशिवांशं तु प्रस्तरोदयमीरितम् || १०४ ||

प्. १९६) सार्धाग्न्यंशांघ्रि तुंगं तु तदर्धं प्रस्तरोदयम् |
सार्धद्व्यंशांघ्रि तुंगं तु तस्यार्धं प्रस्तरोदयम् || १०५ ||

द्विभागं चरणोत्सेधं तस्यार्धं मंचमानकम् |
शिवांशं गलमानं तु सार्धद्व्यंशं शिरोदयम् || १०६ ||

स पादांशं शिखामानं सप्तभौममथोच्यते |
उत्तरादि शिखान्तं च मानं षट्त्रिंशदंशके || १०७ ||

स पादिभागमंचोच्चं सार्धवेदांशमंघ्रिकम् |
द्विभागं प्रस्तरोच्चं तु वेदांशं चरणोदयम् || १०८ ||

पादोनं द्विभागमंचं स्यात् सार्धाग्न्यंशांघ्रि तुंगकम् |
पादोन द्व्यंशमंचोच्चं गुणांशं पादमानकम् || १०९ ||

सार्धांशं प्रस्तरोत्सेधं सार्धाक्षांशांघ्रि तुंगकम् |
तदर्धं मंचमानं तु द्विभागं तलिपायतम् || ११० ||

प्रस्तरं शशिभागेन शिवांशं गलमानकम् |
पादहीनाग्निभागं तु शिरश्शेषं शिखोदयम् || १११ ||

एवं सप्ततलं ख्यातं अलंकारमथोच्यते |
मण्टपसा यथा द्वारशालां कुर्याद् द्विजोत्तम || ११२ ||

दण्डं वा द्वारशाला स्याद् प्रासादं सदनाकृतिः |
मालिकाकृति कर्तव्यं द्वारहर्म्यं द्विजोत्तम ! || ११३ ||

शालाकारं प्रकर्तव्यं द्वारगोपुरमुच्यते |
सर्वे वै गोपुराभं वा कल्पयेत्कल्पवित्तमः || ११४ ||

प्. १९७) तेष्वादौ द्वारशोभं तु वक्ष्येऽहं द्विजसत्तम ! |
एकद्वित्रितलं वापि सर्वालंकारसंयुतम् || ११५ ||

मुखे मुखे महानासी पार्श्वयोर्वंशनासिका |
वस्वकृत्याल्पनासाढ्यं प्रागुक्तविधिना द्विज ! || ११६ ||

युग्मस्थूपि समायुक्तं लूपारोहशिरस्तु वा |
मण्टपाकृतिकं वापि श्रीकान्तं तदुदाहृतम् || ११७ ||

शालाकारशिरस्तस्मिन् षण्णासीमुखपृष्ठयोः |
पाश्वयोर्वंशनासाढ्यं अयुग्मस्थूपसमन्वितम् || ११८ ||

अन्तः पादोत्तरैर्युक्तं इतिकान्तमिदं परम् |
मुखे मुखे च षण्णासी पार्श्वयोर्वंशनासिका || ११९ ||

सभाकारं शिरस्कन्धं कान्तं विजयमेव हि |
एवं त्रिविधनीत्या तु द्वारशोभाः प्रकल्पयेत् || १२० ||

मुखे मुखे महानासी पार्श्वयोश्च तथैव च |
अर्धकोटि चतस्राढ्यं पंजरं च तदाकृतिः || १२१ ||

शालाकारं शिरोपेतं अयुग्मं स्थूपिसंचितम् |
विजयं विशालमेतद्धि विशालायाममुच्यते || १२२ ||

अर्धकोटिसभ्द्रागं भद्रनासी मुखे मुखे |
पार्श्वयोर्वंशनासाढ्यं शिरोभद्रसमन्वितम् || १२३ ||

पादं प्रत्यल्पनासाढ्यं सर्वावयवसंयुतम् |
विप्रतीकान्तलंकारं वक्ष्यते तु विशेषतः || १२४ ||

प्. १९८) पूर्ववद्भूमिभागं च चतुर्दिग्भद्रसंयुतम् |
महानासी चतस्राढ्यं शिरोभद्रसमन्वितम् || १२५ ||

अन्तः पादोत्तरैर्युक्तं अयुग्मस्थूपिकान्वितम् |
त्रिविधा द्वारशालास्याद् द्वारप्रासादमुच्यते || १२६ ||

अन्तः पादोत्तरैर्युक्तं मन्धराद्यैरलंकृतम् |
द्वारोर्ध्वे रंगसंयुक्तं द्वारं तद्भद्रसंयुतम् || १२७ ||

पूर्वे परे महानासी पार्श्वयोर्वंशनासिका |
स्वस्तिका कृतिनासाढ्यं चतुष्पंजरसंयुतम् || १२८ ||

कूटकोष्ठदिसर्वांगं प्रागुक्त विधिना कुरु |
श्रीकेशालंकृतं वक्ष्ये भूमिभागादि पूर्ववत् || १२९ ||

पूर्वे परे च शालायां सभद्रं भद्रनासिका |
नानामसूरकस्तम्भं वेदिजालकतोरणैः || १३० ||

अन्तः पादोत्तरैर्युक्तं मध्यावरणसंयुतम् |
पार्श्वयोर्दण्डवक्त्राढ्यं क्षुद्रनासीविभूषितम् || १३१ ||

शालाकारं शिरोपेतं जालकादिविभूषितम् |
केशविशालालंकारं भूमिभागादि पूर्ववत् || १३२ ||

पार्श्वयोश्च मुखे पृष्ठे महानासी चतुष्टयम् |
अयुग्मस्थूपि संयुक्तं द्वारप्रासादकं त्रयम् || १३३ ||

वक्ष्येऽहं द्वारहर्म्यस्य लक्षणं द्विजसत्तम ! |
प्रागुक्तवत्प्रकर्तव्यं भूमिभागे द्विजोत्तम ! || १३४ ||

प्. १९९) सभाशिखरसंयुक्तं स्वस्तिकाकृतिनासिकाम् |
शिखरं चाष्टनासाढ्यं अयुग्मस्थूपिसंयुतम् || १३५ ||

स्वस्तिकं चेति विख्यातं दिशा शान्तिकमुच्यते |
मुखे मुखे च भद्रांगं शिरश्चायतमण्डनम् || १३६ ||

चतुर्दिक्षु महानासी विदिक्षु क्षुद्रनासिका |
अन्तः पादोत्तरैर्युक्तं अयुग्मस्थूपिकान्वितम् || १३७ ||

कूटादिभूमिभागं च प्रागिवैव प्रकल्पयेत् |
पुरे परे महानासी सतारे द्व्यंशनीव्रकम् || १३८ ||

शालाकार्या शिरः कार्यं अयुग्मस्थूपिकान्वितम् |
शालाक्रान्तं संयुक्तं नानालंकारशोभितम् || १३९ ||

नानाधिष्ठान चरणैः युक्तं तत्सोपपीठकम् |
द्वारहर्म्यं त्रिधा प्रोक्तं शृणु गोपुरलक्षणम् || १४० ||

चतुर्दिग्भद्रसंयुक्तं अन्तः पादोत्तरैर्युतम् |
शालाकारं शिरोयुक्तं भद्रनासी मुखे मुखे || १४१ ||

पार्श्वयोश्च महानासी पार्श्वयोर्द्विर्द्विनासिकाः |
मातृखण्डमिदं ख्यातं श्रीविशालमथ शृणु || १४२ ||

पूर्ववद्भूमिभागं च मूलकन्तु करीकृतम् |
शीर्षं च तसाकारं सभाकारमथापि वा || १४३ ||

नानामसूरकस्तम्भ वेदिकाभिरलंकृतम् |
चतुर्दिशि महानासी विदिक्षु क्षुद्रनासिकाः || १४४ ||

प्. २००) चतुर्मुखं ततो वक्ष्ये भूमिभागादि पूर्ववत् |
दिशिभद्रसमायुक्तं मध्यवारणसंयुतम् || १४५ ||

नानामसूरकस्तम्भं वेदिकादिरलंकृतम् |
सभाकारशिरोवापि शालाकारमथापि वा || १४६ ||

मुखे मुखे महानासी पाश्वयोर्द्विर्द्विनासिकाः |
अन्तः पादोत्तरैर्युक्तं प्रस्तरे तु तलं प्रति || १४७ ||

अन्तस्सोपानसंयुक्तं त्रिविधं द्वारगोपुरम् |
अलीन्दंशं तु कुड्यं वा वर्षस्थलमथापि वा || १४८ ||

तुलाद्यैः प्रतरावधि अलीन्दांगं यथोचितम् |
शालाकारं सभागं वा मालिका कृतिरेव वा || १४९ ||

द्वयेष्विष्टयकद्वारे कृततत्रैव प्रकल्पयेत् |
बाह्ये बाह्येंघ्रियस्थाप्य मध्ये मध्ये युतं तु वा || १५० ||

गृहपिण्डिं गर्भगेहं च प्रागिवैव प्रकल्पयेत् |
अलीन्दं हारयोर्माने विवृत्तांघ्रिकमेव वा || १५१ ||

प्रस्तरोद्दिष्टभूम्यन्तः सोपानादिसमन्वितम् |
कूटकोष्ठाद्यलंकारं ऊर्ध्वस्थवत् प्रकल्पयेत् || १५२ ||

भूमिभागमलंकारं गलान्तं परिकल्पयेत् |
शीर्षदण्डकशालाभं शालाकारं तदुच्यते || १५३ ||

लुपारो व्योक्तमांगं यत् सभाकारं समुच्यते |
प्रस्तरं प्रतिसंछाद्यं मण्ड्यं यश्वीष्टरं विना || १५४ ||

प्. २०१) मालिका कृतिकं ख्यातं मण्टपे तु परस्परम् |
गोपुरं ह्येवमाख्यातं परिवारमथ शृणु || १५५ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे गोपुरलक्षणपटलः (चतुश्चत्वारिंशः) || ४४ ||



अथ वक्ष्ये विशेषेण परिवारविधिं परम् |
अष्टौ वा षोडशं चैव द्वात्रिंशच्च यथाक्रमम् || १ ||

अन्तर्मण्डलके चैव परिवारं तु कारयेत् |
संकल्प्यान्तरहारायां परिवाराष्टकं द्विज ! || २ ||

कलाख्य परिवारं तु * * * * * * * * |
मध्यहारा चतुर्थे तु द्वात्रिंशत्परिवारकम् || ३ ||

प्राकारे मध्यमे वाथ सालाकुड्याश्रितं तु वा |
मुखायामं विना बीजे चतुरश्रे कृते सति || ४ ||

नवांशं विभजेन्मध्यमध्यांशे मूलहर्म्यकम् |
तदावृत्ताष्टभागेषु पूर्वादि क्रमयोगतः || ५ ||

प्राच्यां वै वृषभं स्थाप्य अनलं चाग्नि गोचरे |
अग्निर्दुर्गा तु वा याम्ये अथवा सप्तमातरः || ६ ||

मातॄणां दक्षिणे वीरभद्रं वामे विनायकम् |
एकबेरन्तु वा याम्ये नैर्-ऋत्यां वा विनायकम् || ७ ||

प्. २०२) कुमारं वारुणे देशे ज्येष्ठां वै वायुगोचरे |
सौम्ये तु केशवस्थानं तत्र कात्यायनी तु वा || ८ ||

भास्करीशपदे देशे पीठ वा प्रतिमा तु वा |
प्रतिमात्वालयोपेता पीठश्चेदालयं विना || ९ ||

इन्द्रानलशिवांशस्था पश्चिमाभिमुखास्थिताः |
गौर्यास्तु मालिका वाथ विमानं वा प्रकल्पयेत् || १० ||

अन्येषामपि देवानां मण्टपं वा विमानकम् |
मूलहर्म्यात्त्रिपादं वा अर्धं वा पादमेव वा || ११ ||

गर्भगेह समं वाथ गर्भार्धं वा त्रिपादकम् |
त्रिचतुष्पंचहस्तं वा परिवारालयस्ततम् || १२ ||

आभास सदनास्तेन मार्गेणैव समाचरेत् |
शान्तिकादिषु यन्मूलं गेहमेषां तदेव हि || १३ ||

कारयेत्तु नतिक्रम्य विपरीतं विपत्करम् |
त्रिवर्गमण्टपाकारं चतुद्वार समन्वितम् || १४ ||

प्. २०३) मण्टपं वा प्रकर्तव्यः शेषाणां तु यथोचितम् |
परिवारालयं प्रोक्तं प्रतिमालक्षणं शृणु || १५ ||

परिवारालये द्वारं गर्भमानेन वा पुनः |
यदुक्तं सकलानां तु तन्मानं वाथ गृह्यताम् || १६ ||

सर्वलक्षणसंयुक्तं स्थानकासनकं तु वा |
द्वात्रिंशत्परिवारं तु जालजहर्म्ये तु कल्पितम् || १७ ||

छन्दे तु षोडशाख्यातं शेषं वो स्विष्टकं भवेत् |
अथवा सर्वहर्म्येषु सर्वं वा परिकल्पयेत् || १८ ||

कात्यायन्यंशकादीनि प्रतिमा लक्षणोक्तवत् |
आदौ तु परिवाराणां वक्ष्येहं वृषलक्षणम् || १९ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे परिवारलक्षणविधिपटलः (पंचचत्वारिंशः) || ४५ ||




तुंगे पंचाशदंशे तु एकांशं चांगुलं भवेत् |
चत्वारिंशांगुलायामं गलात्पृष्ठावसानकम् || १ ||

मूर्ध्निस्वगलपर्यन्तं धर्ममात्रमुदाहृतम् |
तस्माद्ग्रीवोच्चमष्टांशं उरोऽन्तं षोडशांगुलम् || २ ||

ऊरुदीर्घं तु तस्माद्वै षण्मात्रं परिकीर्तितम् |
जानुमानं द्विमात्रं स्यात् जंघमानं षडंगुलम् || ३ ||

प्. २०४) खुरमानं द्विमात्रं स्यात्तुंगमेवं प्रकल्पयेत् |
शृंगारं तु वस्वंशं शृंगोच्चं चतुरंगुलम् || ४ ||

शृंगमूलविशालं तु चतुरंगुलमुच्यते |
अर्धांगुलं तदग्रं स्यात् अग्रं मूलात्क्रमात्कृशम् || ५ ||

किंचिद् द्व्यश्रसमायुक्तं शृंगं वाऽभ्यन्तरं बुधैः |
ललाट व्यासनन्दांशं मुखव्यासं शरांमुलम् || ६ ||

घनं च तत्समं ख्यातं नेत्रायामं द्वयांगुलम् |
अध्यर्धांगुलमुत्सेधं शफराकृतिवत्कृतम् || ७ ||

नेत्रमध्यान्मुखायामं वस्वंगुलमुदाहृतम् |
तस्माद्वै पृष्ठग्रीवान्तं षण्मात्रं परिकीर्तितम् || ८ ||

नेत्रात्कण्ठान्तरं तद्वत् पंचांशं कर्णदैर्घ्यकम् |
कर्णमूलविशालं तु द्विमात्रमिति विद्यते || ९ ||

मध्यवासं चतुर्मात्रं अग्रमंगुलविस्तृतम् |
घनमर्धांगुलं ख्यातं घ्राणं सार्धांगुलायतम् || १० ||

व्यासमेकांगुलं ख्यातं गाढं तत्सममुच्यते |
अंगुलं नासिकादूर्ध्वं तुंगमित्यभिधीयते || ११ ||

आस्यं पंचांगुलायामं अधरोच्चं द्विमात्रकम् |
त्रिमात्रं चोत्तरोष्ठं च युक्तितः कल्पयेत्क्रमात् || १२ ||

जिह्वायामविशालोच्चं त्रिद्व्येकांगुलमुच्यते |
ग्रीवव्यासं दशांशंस्यातन्मूलं द्वादशांगुलम् || १३ ||

प्. २०५) पृष्ठग्रीवस्य मूलस्य व्यासमष्टांगुलं भवेत् |
पृष्ठग्रीवाग्रविस्तारं षडंगुलमुदाहृतम् || १४ ||

ककुदुच्चं चतुर्मात्रं तस्य व्यासं षडंगुलम् |
ग्रीवस्याग्रघनं चापि अध्यर्धांगुलमुच्यते || १५ ||

ककुदस्तु शरिरोच्चं द्विर्नवांगुलमुच्यते |
शरीरमध्यमे व्यासं चतुर्दशांगुलं भवेत् || १६ ||

अपरव्यासभान्वंशं युक्तियुक्त्या समाचरेत् |
पूर्वपादोरुमूलस्य व्यासं पंचांगुलं भवेत् || १७ ||

तदूर्वाग्रं चतुर्मात्रं जानुमूलं च तत्समम् |
जंघाग्रं गुणमात्रं स्यात् सार्धाग्न्यंशं खुरस्ततम् || १८ ||

अपरे चोरुमूलस्य व्यासं वै दशमात्रकम् |
शेषं पूर्वोरुवत्कार्यं पुच्छं जंघाग्रसीमकम् || १९ ||

* * * * * * * * * लम्बयेत्तु विशेषतः |
पुच्छाग्रं केशसहितं व्यासं वेदांगुलं भवेत् || २० ||

मूलाग्रे त्वर्धमात्रं स्यात् केशदीर्घं युगांगुलम् |
बीजायामविशालं तु चतुरग्न्यंगुलं भवेत् || २१ ||

द्विमात्रं घनमित्युक्तं मुष्कायामं युगांगुलम् |
उदरात्प्यंगुलं शेषघनमित्यभिधीयते || २२ ||

स्थितं वा शयनं वापि पद्मे वा भद्रपीठके |
सुधया इष्टिकागर्भं शिलालोहजमेव वा || २३ ||

प्. २०६) घनं वाप्यघनं वापि लोहजं वृषभं कुरु |
किंचिन्यूनाधिके विप्र मानोन्मान प्रमाणके || २४ ||

तथा कर्तुं न कर्तव्यं तस्मात्तल्लक्षणान्वितम् |
कर्तव्यं विपरीतं चेत् विपरीतफलप्रदम् || २५ ||

वृषलक्षणमाख्यातं शृणुष्वानललक्षणम् |

इत्यंशुमान्काश्यपे वृषलक्षणपटलः (षट्चत्वारिंशः) || ४६ ||




उत्तमं दशतालेन कुर्याद्वैत्वनलेश्वरम् |
द्विवक्त्रं चैकहृदयं द्विनासी च षडक्षकम् || १ ||

त्रिमेखलं त्रिपादं च सप्तजिह्वाभिरावृतम् |
सव्यवक्त्रे चतुर्जिह्वा वामवक्त्रे त्रिजिह्वया || २ ||

मेषारूढं चतुःशृंगं जटामकुटसंयुतम् |
दक्षिणे तु चतुर्हस्तं वामपार्श्वे त्रिहस्तकम् || ३ ||

शक्तिरग्निस्तथा स्रुक्च स्रुवं वै दक्षिणे करे |
तोमरव्यजनं वामे घृतपात्रं विशेषतः || ४ ||

वपुः स्वर्णनिभं ख्यातं नेत्रं पिंगलसंनिभम् |
प्रभामण्डलसंयुक्तं पद्मपीठोपरिस्थितम् || ५ ||

दुकूलवसनोपेतं कल्पयेत्त्वनलेश्वरम् |
ब्राह्मीमाहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा || ६ ||

प्. २०७) वाराही चैव माहेन्द्री चामुण्डा सप्तमातरः |
दक्षिणे वीरभद्रं तु पश्चिमे तु विनायकम् || ७ ||

चतुर्भुजं त्रिणेत्रं च जटामकुटसंयुतम् |
सर्वाभरणसंयुक्तं श्वेतवर्णं वृषध्वजम् || ८ ||

शूलं चाभयंहस्तं च दक्षिणे तु करद्वयम् |
गदावरदहस्तं च वामपार्श्वे करद्वयम् || ९ ||

श्वेतपद्मासनासीनं वटवृक्षसमाश्रितम् |
चतुर्बाहुसमायुक्तं हेमवर्णसमायुतम् || १० ||

दक्षिणेऽभयशूलं च वरदं चाक्षमालिकाम् |
रक्तपद्मासनासीनं हंसवाहनकेतुकम् || ११ ||

जटामकुटसंयुक्तं पीताम्बरधराब्जकम् |
ब्राह्मणीरूपमाख्यातं ब्रह्मवृक्षसमाश्रितम् || १२ ||

चतुर्भुजा त्रिणेत्रा च अतिरक्तसमप्रभा |
शूलाभयकरास्सव्ये वामे वरदहस्तका || १३ ||

कमण्डलु जपमाला जटामकुटमण्डिताः |
ईश्वरेणोपमाह्येषां ईश्वरीति प्रकीर्तिता || १४ ||

चतुर्भुजा त्रिणेत्रा च रक्तवर्णनिभान्विता |
सर्वाभरणसंयुक्ता वालिकामण्डमाकुटी || १५ ||

शक्तिकुक्कुटहस्ता च वरदाभयपाणिका |
मयूरवाहिनी चैवोदुम्बरं वृक्षमेव वा || १६ ||

प्. २०८) शंखचक्रधरा देवी वरदाभयपाणिनी |
सुस्तना चारुवदना श्यामांगा चसुलोचना || १७ ||

पीताम्बरधरा देवी करीटमकुटान्विता |
राजवृक्षं समाश्रित्य गरुडध्वजवाहिनी || १८ ||

वैष्णवीं कारयेदेवं विष्णुभूषणभूषिताम् |
वाराहीं चतुर्भुजां शान्तां सर्वाभरणभूषिताम् || १९ ||

करजद्रुमसंयुक्तां अभिषेकं तु कल्पयेत् |
पीताम्बरधरां वापि सर्वाभरणभूषिताम् || २० ||

किरीटमकुटोपेतां विद्रुमस्य प्रभान्विताम् |
अंकुशं चाभयं सव्ये वामे वरदशक्तिकाम् || २१ ||

कल्पद्रुमं समाश्रित्य गजध्वजसुवाहिनीम् |
चतुर्भुजां त्रिणेत्रां च रक्तवर्णोर्ध्वकेशिकाम् || २२ ||

शिरोमालोपवीतां च पद्मपीठोपरि स्थिताम् |
व्याघ्रचर्माम्बरधरां नागेन्द्रस्कन्ध सुस्तनाम् || २३ ||

दंष्ट्राकरालवदनां वटवृक्षसमाश्रिताम् |
चामुण्डीलक्षणं ह्येवं एकबेरं च तद्भवेत् || २४ ||

वामपादशयाः सर्वाः दक्षिणांघ्रिपलम्बिताः |
एवं वै सप्तमातॄनां कारयेद्द्विजसत्तम ! || २५ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे मातृकालक्षणपटलः (सप्तचत्वारिंशः) || ४७ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण विघ्नराजस्य लक्षणम् |
पादादुष्णीषपर्यन्तं चतुष्षष्ट्यंशभाजितम् || १ ||

मूर्ध्ना मस्तकनिम्नान्तं अंगुलद्वयमुच्यते |
तस्माद्वै नेत्रसूत्रान्तं चतुर्मात्रमुदाहृतम् || २ ||

नेत्रसूत्राच्च हन्वन्तं भागमष्टांगुलं भवेत् |
तस्माच्च कर्णमानं स्यात् द्वयंगुलमुदाहृतम् || ३ ||

मेढ्रादुदरनिष्क्रान्तं वसुमात्रमिति स्मृतम् |
ऊरुः षडंशमानः स्यात् जानुदीर्घं गुणांगुलम् || ४ ||

जंघा चोरुसमं दीर्घं गुणं पादतलोन्नतम् |
सप्तांगुलसमायामं अंगुष्ठादि वसानकम् || ५ ||

स पादांगुष्ठायतं द्व्यंशं सार्धांशं तु कनिष्ठिका |
तर्जन्यादिकनिष्ठान्तं प्रत्येकं तु यवोनकम् || ६ ||

त्रयोदशांगुलं बाहु प्रकोष्ठायां नवांगुलम् |
चतुर्मात्रं तलायामं अग्न्यंशं मध्यमांगुलम् || ७ ||

तर्जन्या नामिका द्वौ च एकविंशद्यवं पदम् |
कनिष्ठांगुष्ठयोश्चैव दीर्घं सप्तदशा यवम् || ८ ||

द्वादशाष्टौ नवाष्टौ च सप्तसंख्या यवं क्रमात् |
अंगुष्ठादि कनिष्ठान्तं व्यासमित्यभिधीयते || ९ ||

तद्व्यासं स त्रिपादं स्याद् नखव्यासमुदाहृतम् |
नखव्यासं त्रिपादं स्याद् नखदीर्घाय वृत्तवत् || १० ||

प्. २१०) वेदं करतलव्यासं मणिबन्धं त्रयर्धकम् |
प्रकोष्ठान्तं युगांगुल्यं बाहुव्यासं षडर्धकम् || ११ ||

बाहुमूलं तु वस्वंशं मस्तकोष्टांशकं ततम् |
सप्तांगुलं नतं निम्नो मुखमध्ये दशांगुलम् || १२ ||

हस्तमूले षडंगुल्यं नाभ्यन्तं तस्य दीर्घकम् |
तदंगुलाग्रविस्तारं सार्धमात्रं द्विजोत्तम ! || १३ ||

क्रमेण कृशतां हस्तमध्ये तु सुषिरद्वयम् |
वामदन्तायतद्भवेत् वेदमात्रमित्यभिधीयते || १४ ||

दक्षिणे दन्तमूलस्य द्व्ययोच्चं समतलं भवेत् |
अधरस्य तु निष्क्रान्ताल्लम्बनं द्व्यंगुलं भवेत् || १५ ||

नेत्रायामविशालं च षड्यवं परिकीर्तितम् |
कर्णभूतांगुल व्यासं उत्सेधं चैव तत्समम् || १६ ||

अर्धांगुलं घनं चैव कर्णमूलं द्वियं गुलम् |
यद्वद्गजाननं तद्वत् कर्तव्यं तु मुखं द्विज || १७ ||

बाहुपर्यन्तविस्तारं द्वात्रिंशदंगुलं भवेत् |
एकोनविंशदंगुल्यं कक्षान्तरमुदाहृतम् || ११८ ||

स्तनान्तरं दशांगुल्यं हिक्कायस्तनद्वदेव हि |
स्तनाक्षं स यवव्यासं द्व्यंगुलं स्तनमण्डलम् || १९ ||

स्तनतारविशालं तु त्रिःपंचांगुलमुच्यते |
द्वाविंशदंगुलं ख्यातं मध्योदरविशालकम् || २० ||

नाभिनिम्नविशालं तु अध्यर्धांगुलमुच्यते |
लिंगायामं गुणांगुल्यं तस्यार्धं तस्य विस्तृतम् || २१ ||

मुष्लायामं विशालं तु गुणांगुलमुदाहृतम् |
ऊरुमूलं द्वादशांगुल्यं ऊरुमध्यं षडर्धकम् || २२ ||

जानुभागं ततांगुल्यं जंघातारं समांगुलम् |
नलकातारयुगांशं स्या पंचांशं पादविस्तृतम् || २३ ||

द्वादशाष्टौ षडर्धं च षट्पंचकयवं क्रमात् |
अंगुष्ठादिकनिष्ठान्तं पादांगुलि विशालकम् || २४ ||

तत्त्रिपादनखव्यासं तदर्धायतमण्डनम् |
स्थानकं त्वासनं वापि पद्मपीठे विशेषतः || २५ ||

स्वदन्तं दक्षिणे हस्ते वामहस्ते कपित्थकम् |
मोदकं गजहस्ते तु अंकुशं दक्षिणे करे || २६ ||

वामहस्ते तु पाशं वा नागं वा अक्षमालिकाम् |
त्रिणेत्रं हेमसंकाशं दुकूलवसनच्छदम् || २७ ||

आभंगं समभंगं वा स्थानके तु प्रकल्पयेत् |
आसने त्वासनं चेतु वामपादं तु शाययेत् || २८ ||

वामेतरोरुमूर्ध्वस्थ पादेनोकुटिकासनम् |
ईषद्वक्रतनुर्वामे कर्तव्यं तु विशेषतः || २९ ||

व्यालयज्ञोपवीतं तु किरीटमकुटान्वितम् |
सर्वाभरणसंयुक्तं महाकायं महोदरम् || ३० ||

प्. २१२) एवं विनायक ख्यातं शृणु षण्मुखलक्षणम् |


इत्यंशुमान्काश्यपे विनायकलक्षणपटलः (अष्टचत्वारिंशः) || ४८ ||





उत्तमं पंचतालेन स्कन्दं कुर्यात्सलक्षणम् |
मानोन्मानादयस्सर्वे प्रागुक्तं सर्वलक्षणम् || १ ||

द्विहस्तं वा चतुर्हस्तं षड्भुजं भानुबाहुकम् |
शक्तिं बाणं च खड्गं च चक्रं पाशं प्रसारितम् || २ ||

सर्वे वामे तु पिंछं च खेटकं कुक्कुटं तथा |
धनुर्दण्डं हलं चैव भानुहस्तान्विते धृतम् || ३ ||

षड्भूजेत्वभयं खड्गं शक्तिं दक्षिणपार्श्वके |
खेटकं चाक्षमालां च कुक्कुटं वामहस्तके || ४ ||

चतुर्भुजेऽभयं शक्तिं दक्षिणे तु करद्वयम् |
कुक्कुटं चाक्षमालां च वामहस्तधृतो गुहः || ५ ||

द्विभुजे कुक्कुटं वामे शक्तिं दक्षिणहस्तके |
अत्रानुक्तं तु यत्सर्वं उमास्कन्दसहितोक्तवत् || ६ ||

स्कन्द लक्षणमाख्यातं ज्येष्ठाविधिमतः परम् |

इत्यंशुमान्काश्यपे स्कन्दलक्षणपटलः (एकोनपंचाशः) || ४९ ||




द्विभुजांजनसंकाशां लम्बोष्ठांगनासिकाम् |
लम्बमानस्तनोकुक्षी नीलं वा रक्त वाससम् || १ ||

उत्पलं दक्षिणे हस्ते पीठे वामकरं न्यसेत् |
भद्रपीठस्थितासीनां द्विपादं चैव लम्बितम् || २ ||

सर्वाभरणसंपन्नां वासिकाबद्धमाकुटीम् |
काकध्वजसमायुक्तां अलकातिलकान्विताम् || ३ ||

तस्या दक्षिणपार्श्वे तु वृषो वै वृषभाननः |
द्विभुजो दक्षिणे हस्ते दण्डं वामे तु सूचिधृक् || ४ ||

लम्बयेद्दक्षिणं पादं वाममुत्कुटिकासनम् |
श्वेतवर्णं महाकायं सर्वाभरणभूषितम् || ५ ||

वृषं वै दक्षिणे त्वेवं वामे मण तथोच्यते |
सुस्तना यौवनांगा च सर्वाभरणभूषिता || ६ ||

कृष्णाजिननिभा रक्तवस्त्रेणैव विभूषिता |
द्विनेत्रा करण्डमकुटा वामपादं प्रलम्बितम् || ७ ||

सव्ये तत्कुटिकासीना हस्ते उत्पलधारिणी |
एवं ज्येष्ठा समाख्याता दुर्गालक्षणमुच्यते || ८ ||

चतुर्भुजा द्विनेत्रा च सस्यश्यामनिभा वरा |
सौम्या पीताम्बरोपेता पीनोरुजघनस्तनी || ९ ||

करण्डमकुटोपेता सर्वाभरणभूषिता |
अभयं दक्षिणं हस्तं खड्गं वै वामहस्तकम् || १० ||

प्. २१४) पर हस्ते तु सव्ये तु चक्रं वामे तु शंखभृत् |
समपात्स्थानकं कुर्यात् पद्मपीठोपरि स्थिता || ११ ||

नागेन्द्रेण स्तनौ बध्वा रक्तकंचुकधारिणी |
एवं दुर्गा समाख्याता विष्णुलक्षणमुच्यते || १२ ||

विष्णुं किरीटमकुटं कटिसूत्रादि भूषितम् |
पीताम्बरधरं सौम्यं चतुर्भुजसमन्वितम् || १३ ||

अभयं दक्षिणे हस्ते कटकं वामहस्तके |
परहस्ते तु वामे तु शंखं चक्रं तु दक्षिणे || १४ ||

पद्मपीठोपरिष्टात्तु सस्यश्यामनिभाकृतिम् |
आसीनं वा स्थितं वापि सव्यासव्ये श्रियावनी || १५ ||

संयुक्ता केवलं वाथ कर्तव्यं विष्णुमूर्तिनः |
एकवक्त्रं द्विहस्तं च जातिलिंगसमप्रभम् || १६ ||

ईषद्विजृम्भपद्मौ द्वौ स्कन्धेनैव करोद्धृतौ |
करण्डमकुटोपेतं स्वमण्डलमकुटो परे || १७ ||

छन्नवीरसमायुक्तं उपवीतयुतं तु वा |
रक्तरंजकबद्धाभं सर्वाभरणभूषितम् || १८ ||

समपात्स्थानकं कुर्यात् पद्मपीठोपरि स्थितम् |
सौम्यनेत्रद्वयोपेतं सौरमेवं प्रकल्पयेत् || १९ ||

श्यामवर्णं द्विहस्तं च रक्ताम्बरधरं शुभम् |
किरीटमकुटोपेतं सर्वाभरणभूषितम् || २० ||

प्. २१५) शक्तिं दक्षिणहस्ते तु वामहस्तेंकुशं धृतम् |
विशालोदरं तथाग्रीवं * शची समन्वितम् || २१ ||

द्विनेत्रं सौम्यवदनं सिंहासनोपरि स्थितम् |
आसीनं वा प्रकर्तव्यं गजारूढमथापि वा || २२ ||

इन्द्रमेवं समाख्यातं अश्विनी तु तथोच्यते |
एकसिंहासनासीनावश्विन्यौ विश्वरूपिणौ || २३ ||

दाडिमी पुष्पसंकाशौ उभयोः सोपवीतिनौ |
फुल्लरक्तोत्मलाक्षौ च पीतासृग्वस्त्रधारिणौ || २४ ||

नासत्यौ नाकमरुतौ चूडामुकुट धारिणौ |
करद्वयसमायुक्तौ स्त्रीभूषण विभूषितौ || २५ ||

अभयं दक्षिणे हस्ते पुस्तकं वामहस्तके |
लम्बितौ दक्षिणौ पादौ वामे वैकुटिकासनौ || २६ ||

देवानां भिषजोपेतौ यत्किंचित्सापिधायकौ |
तयोः पार्श्वद्वये विप्र दक्षिणादक्षिणे क्रमात् || २७ ||

मृतसंजीविनी चैव संस्थितौ चामरा धरौ |
परिविशालकरणी वश्विन्यौ पीतपिंगलौ || २८ ||

वामे सधन्वन्तरिश्चैव मत्रयं च तथैव च |
पीतरक्तनिभोपेतौ * * * कृष्णवाससौ || २९ ||

खड्गखेटकहस्तौ द्वौ सर्वाभरणभूषितौ |
अश्विन्येवं समाख्यातौ पितृरुपमथोच्यते || ३० ||

प्. २१६) पितरस्सुभगा वृद्धकेशबन्धसमन्विताः |
पीतवर्णांग केशास्ते वासीकाबद्धमस्तकाः || ३१ ||

यज्ञसूत्रसमायुक्ताः द्विभुजाः श्वेतवाससः |
नागाभरणसंयुक्ताः भस्मोद्धूलितविग्रहाः || ३२ ||

सितदन्तसमायुक्ताः सौम्यदृग्वदनान्विताः |
फलका भद्रपीठे वा पितरस्तु महासनाः || ३३ ||

वामजानूपरिन्यस्त वामहस्तसमन्विताः |
सूचिर्दक्षिणहस्तास्तु पितरस्त्रय उच्यते || ३४ ||

पितरस्तु समाख्याता शृणु वैवस्वतं ततः |
द्विभुजं कृष्णवर्णं तु खड्गखेटकधारिणम् || ३५ ||

करालदंष्ट्रवदनं रक्तमाल्यानुलेपनम् |
रक्तवस्त्रधरं चोग्रं किरीटमकुटान्वितम् || ३६ ||

दीप्ताग्नि सदृशाक्षं च महामहिषवाहनम् |
यमवत्तस्य पार्श्वस्थौ तमिवश्मश्रुवक्त्रकौ || ३७ ||

चित्रगुप्त कली चैव द्वारपार्श्वे तु संस्थितौ |
कृष्ण श्याम निभो पेतौ रक्तवस्त्रधरावुभौ || ३८ ||

पीठपार्श्वस्थितौ मृत्युसहितावुग्रतेजसौ |
नीललोहितसंकाशौ द्वौ चामरधृतिस्त्रियौ || ३९ ||

पुरतः संस्थितौ विप्र ! धर्माधर्मसमाह्वयौ |
यमः सिंहासनासीनो महिषोपरि रोहितः || ४० ||

प्. २१७) यमलक्षणमाख्यातं रोहिणी लक्षणं तथा |
करण्डमकुटा रक्ता द्विभुजा च सुशोभना || ४१ ||

सर्वाभरणसंयुक्ता नागहस्ता सिताम्बरा |
आसीनो वा स्थितो वापि सप्तसंख्या च रोहिणी || ४२ ||

रोहिण्या लक्षणं ख्यातं निर्-ऋतेर्लक्षणं तथा |
निर्-ऋतिं रक्तवर्णं तु द्विभुजं च महातनुम् || ४३ ||

खड्गं दक्षिणहस्ते तु वामहस्ते तु खेटकम् |
पीतवस्त्रधरं रौद्रं करालवसुदंष्ट्रकम् || ४४ ||

सर्वाभरणसंयुक्तं शवारूढं जगत्पतिम् |
रक्तकेशसमायुक्तं स्थितं वासीनमेव वा || ४५ ||

निर्-ऋतेश्चैवमाख्यातं ततश्चाप्सरसो विदुः |
अतिकान्ता युवा रक्ता केशभारालकान्विता || ४६ ||

नानाभरणसंयुक्ता नानापुष्पैरलंकृता |
दुकूलवसनास्सर्वा पीनोरूजघनस्थलाः || ४७ ||

मध्यै क्षौमादिसंयुक्ताः किंचित्प्रहसिताननाः |
गन्धाद्यैरनुलिप्तांगा भद्रपीठोपरि स्थिताः || ४८ ||

समभंगसमायुक्ताः सप्तसंख्याप्सराः स्मृताः |
अप्सरास्त्वेवमाख्याता वरुणस्त्वथ वक्ष्यते || ४९ ||

वरुणं शुक्लवर्णं तु द्विभुजं पाशहस्तकम् |
सर्वाभरणसंयुक्तं करण्डमकुटान्वितम् || ५० ||

प्. २१८) पीतवस्त्रधरं जातं महाबलपराक्रमम् |
यज्ञसूत्रेणसंयुक्तं मकरस्थानकान्वितम् || ५१ ||

ऋषयः पीतवर्णास्तु नानावर्णाम्बरान्विताः |
वृद्धाश्च द्विभुजाः शान्ताः जटाचूडसमन्विताः || ५२ ||

चिबुकाहृदयान्ताश्च उपवीतसमायुताः |
भस्मना च त्रिपुण्ट्रास्ते स्थानकास्त्वासनास्तु वा || ५३ ||

दण्डं दक्षिणहस्ते तु छत्रं वामकरे धृताः |
दण्डं विनाथवा (हस्ते) सव्ये वै ज्ञानमुद्रिकाः || ५४ ||

वामजानूपरिन्यस्त वामहस्त समन्विताः |
अत्र्यगस्त्थौ वसिष्ठश्च गौतमांगिरसौ तथा || ५५ ||

विश्वामित्रो भरद्वाजः ऋषयः सप्तकीर्तिताः |
द्विभुजस्तु महावीर्यः ताम्राक्षो धूम्रसंनिभः || ५६ ||

ध्वजं वै दक्षिणे हस्ते वामहस्तेन दण्डधृक् |
कुंचितांघ्रियुतो वायुः शाललम्बरभूषितः || ५७ ||

नानाभरणसंयुक्तः केशास्य सुविकीर्णकः |
सिंहासनोपरिष्टात्तु शीघ्रयात्रो सुखस्थितः || ५८ ||

वायुरेवं समाख्यातो रुद्रलक्षणमुच्यते |
चतुर्भुजास्त्रिणेत्राश्च जटामकुटमण्डिताः || ५९ ||

शुक्लवस्त्रधरास्सर्वे शुक्लवर्णाः प्रकीर्तिताः |
समपादाः स्थानकाश्च सर्वे पद्मोपरि स्थिताः || ६० ||

प्. २१९) सर्वाभरणसंयुक्ताः सर्वपुष्पैरलंकृताः |
अभयं परशुं सव्ये वरदं कृष्णवामके || ६१ ||

महादेवः शिवो रुद्रः शंकरो नीललोहितः |
ईशानो विजयो भीमो देवदेवो भवोद्भवः || ६२ ||

कपालीशस्त्विमे विप्र रुद्रा एकादशस्मृताः |
सोमस्सिंहासनासीनः कुन्दशंखनिभान्वितः || ६३ || 

प्रभामण्डलसंयुक्तो द्विभुजस्सौम्यवक्त्रकः |
आसीनो वा स्थितो वापि कुमुदाभ्यां ज्वलत्करः || ६४ ||

हेमयज्ञोपवीतांगः सर्वाभरणभूषितः |
शुक्लवस्त्रधरश्शान्तः सर्वपुष्पैरलंकृतः || ६५ ||

त्रिविधः क्षेत्रपालस्तु सात्विको राजतामसः |
श्वेतं रक्तं तथा कृष्णं साल्विकादि गुणं भवेत् || ६६ ||

द्विभुजं चतुर्भुजं शान्तं राजसं षड्भुजान्वितम् |
तामसंचाष्टदोर्दण्डं इत्येवं सात्विकादिकम् || ६७ ||

स्थानकं पद्मपीठे तु भद्रपीठे तु वा विदुः |
शूलं दक्षिणहस्ते तु कपालं त्वितरे धृतम् || ६८ ||

द्विभुजं ह्येवमाख्यातं चतुर्भुजमथोच्यते |
परहस्ते तु सव्ये खट्वांगं जंगमन्यके || ६९ ||

अथवा पूर्वहस्ते तु अभयं वरदान्वितम् |
पूर्ववत्परहस्तौ द्वौ घण्टा वामहस्तके || ७० ||

प्. २२०) सात्विकं त्वेवमाख्यातं राजसं तु ततः शृणु |
शूलं खड्गं च घण्टां च दक्षिणे तु करत्रये || ७१ ||

खेटकं च कपालं च नागपाशं च वामके |
तामसं तु धनुर्बाणं दक्षिणेऽदक्षिणे धृतम् || ७२ ||

शेषं राजसवत्ख्यातं रक्तकेशोर्ध्वमण्डलम् |
उग्रदृष्टि समायुक्तं नानानागविभूषितम् || ७३ ||

त्रिणेत्रं नग्नकं चैव क्षेत्रपालं प्रकल्पयेत् |
ईशो वै द्विभुजः शान्तः सर्वाभरणभूषितः || ७४ ||

जटामकुटसंयुक्तं शुक्लवर्णद्युतिस्सदा |
शुक्लयज्ञोपवीतश्च शुक्लपद्मोपरि स्थितः || ७५ ||

शूलं दक्षिणहस्ते तु कपालं वामहस्तके |
ईशमेवं समाख्यातं ततो वै भास्करं क्रमात् || ७६ ||

द्विभुजाः पद्महस्ताश्च रक्तपद्मासने स्थिताः |
रक्तमण्डलसंसक्ताः करण्डमकुटान्विताः || ४७ ||

रक्तपद्मधरास्सर्वे सर्वाभरणभूषिताः |
छन्नवीरसमायुक्ता भास्करा द्वादशैव तु || ७८ ||

वैकर्तनो विवस्वांश्च मार्ताण्डो भास्करो रविः |
लोकप्रकाशकश्चैव लोकसाक्षी त्रिविक्रमः || ७९ ||

आदित्यश्च महासूर्यस्त्वंशुमाली दिवाकरः |
एते वै द्वादशादित्या उत्तरादि क्रमात् स्थिताः || ८० ||

प्. २२१) एवं षोडशमाख्यातं द्वात्रिंशदथ वक्ष्यते |
अनन्तं चतुर्भुजं सौम्यं सर्वाभरणभूषितम् || ८१ ||

जपापुष्पनिभाकारं करण्डमकुटान्वितम् |
सितवस्त्रधरं शान्तं त्रिणेत्रं पद्मसंस्थितम् || ८२ ||

अभयं वरदोपेतं टंकशूलधरं शुचिम् |
आचार्यं चतुर्भुजं शान्तं सर्वाभरणभूषितम् || ८३ ||

हिरण्यसदृशप्रख्यं दुकूलवसनान्वितम् |
अभयं वरदोपेतं खड्गखेटकधारिणम् || ८४ ||

सुस्थितः पद्मपीठे तु कुर्यादेवं प्रकल्पयेत् |
अभयश्चतुर्भुजश्शान्तो जटामकुटमण्डितः || ८५ ||

अतिरक्तसमप्रख्यः सर्वाभरणभूषितः |
अभयं वरदोपेतः शूलपाशधरो भवेत् || ८६ ||

मोटी हस्तद्वयोपेता सौम्याननद्विनेत्रका |
अत्यन्त सुन्दरा शान्ता सर्वाभरणभूषिता || ८७ ||

नानागन्धानुलिप्तांगा नानापुष्पोपशोभिता |
करण्डमकुटोपेता पद्मपीठोपरि स्थिता || ८८ ||

किंचिद्विशाअलकुक्षी च पीनोरुजघनस्तनी |
दुकूलपट्टदेवांगैः नानावस्त्रधरा वरा || ८९ ||

सस्य श्यामनिभाकारा रक्तोत्पलधृतः करा |
आजानुलम्ब्य वामे तु हस्ता च समभंगिका || ९० ||

प्. २२२) सूक्ष्मा नीलनिभाशान्ता हेमवस्त्रधरा वरा |
चतुर्भुजा त्रिणेत्रा च सर्वाभरणभूषिता || ९१ ||

अभया वरदोपेता टंकशूलधरा तथा |
गौरीलक्षणमाख्यातं यथा सकललक्षणम् || ९२ ||

तथैव कारयेद्धीमान् स्थापयेत्केवलात्मिकाम् |
शिवश्चतुर्भुजः शान्तः सर्वाभरणभूषितः || ९३ ||

जटामकुटसंयुक्तः शंखकुन्देन्दुसंनिभः |
अभयं वरदोपेतः खड्गखेटकधारणः || ९४ ||

पद्मपीठपरिष्टात्तु स्थानकासन एव हि |
चतुर्वक्त्रश्चतुर्बाहुः हरितालसमप्रभः || ९५ ||

जटामकुटसंयुक्तः पिंगाक्षस्सर्वभूषणः |
कृष्णाजिनोत्तरीयश्च यज्ञसूत्रसमन्वितः || ९६ ||

शुक्लवस्त्रधरः शान्तः कटिसूत्रस्समेखलः |
शुक्लमाल्यानुलेपश्च कर्णकुण्डलमण्डितः || ९७ ||

दक्षिणे चाक्षमालां च कूर्चं चैव तु धारयेत् |
कमण्डलं कुशं वामे दक्षिणे स्रुक्स्रुवौ धरः || ९८ ||

आज्यस्थालीं कुशं चैव वामहस्ते तु धारयेत् |
अभयं वरदौ पूर्वे हस्तौ वा द्विजसत्तम ! || ९९ ||

आसने तु भवांघ्रिश्च शाययेत्तु परस्परम् |
मेढ्रमूलोपरिष्टात्तु वामहस्तोर्ध्ववक्त्रकम् || १०० ||

प्. २२३) सव्यहस्तं च तस्योर्ध्वे तद्वनास्वात्र्यद्य अच्युतम् |
दक्षिणे चाक्षमालां च वामहस्ते कमण्डलुम् || १०१ ||

सरस्वती दक्षिणे भागे सावित्री वामपाश्वके |
आसीनो वा स्थितो वापि पद्मपीठोपरि स्थितः || १०२ ||

शिवोत्तमं श्वेतवर्णं तु चतुर्दोर्भिस्समन्वितम् |
सर्वाभरणसंयुक्तं शुक्लवस्त्रोपवीतकम् || १०३ ||

नेत्रद्वयसमायुक्तं करण्डमकुटान्वितम् |
अभयवरदोपेतं शूलपाशधृतं शुचिम् || १०४ ||

पद्मपीठोपरिष्टात्तु स्थानकं समपादकम् |
भृगुः शुक्लनिभश्शान्तः शुक्लवस्त्रधरस्ततः || १०५ ||

करण्डमकुटोपेतो हस्तद्वयसमन्वितः |
अभयवरदोपेतः सर्वाभरणभूषितः || १०६ ||

स्थानकं वासनं वापि पद्मपीठोपरि स्थितः |
पूर्वमेवोदितस्त्वीशः तथात्रैव तु कल्पयेत् || १०७ ||

अगस्त्यं कौशिकं कृत्वा स्थापयेत्स्थापकोत्तमः |
एकवक्त्रं चतुर्बाहुं नेत्रत्रयसमन्वितम् || १०८ ||

क्षौमवस्त्रधरं शान्तं बन्धूककुसुमप्रभम् |
जटामकुटसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम् || १०९ ||

अभयवरदोपेतं टंकशूलधरं शुचिम् |
विद्येशं पूर्ववत्कृत्वा स्थापयेद्देशिकोत्तमः || ११० ||

प्. २२४) सरस्वतीं चतुर्बाहुं श्वेतपद्मासनासिकाम् |
जटामकुटसंयुक्तां शुक्लवर्णां सिताम्बराम् || १११ ||

यज्ञोपवीतसंयुक्तां रत्नकुण्डलमण्डिताम् |
सर्वाभरणसंयुक्ता मुक्ताहारा सुलोचना || ११२ ||

व्याख्यानं चाक्षमाला च दक्षिणे तु करद्वये |
पुस्तकं कुण्डिकां वामे त्रिणेत्रा चारुरूपिणी || ११३ ||

भृग्वादि प्रमुखैः सर्वमुनिभिः सेविता परा |
एवं लक्षणसंयुक्ता वाग्देवी परिकीर्तिता || ११४ ||

लक्ष्मीः पद्मासनासीना द्विभुजा कांचनप्रभा |
हेमरत्नोज्वलन्नक्र कुण्डलाभ्यां सुमण्डिता || ११५ ||

सुयौवना सुरम्यांगा कुंचितभ्रूसविभ्रमा |
रक्ताक्षी पीतगन्धा च कंचुकाच्छादनस्तनी || ११६ ||

शिरसो मण्डलं शंखचक्रसीमान्तपंकजम् |
अम्बुजं दक्षिणे हस्ते वामे श्रीफलमुच्यते || ११७ ||

मध्ये विपुलसुश्रोणी शोभनाम्बर वेष्टिता |
मेखला कटिसूत्रा च सर्वाभरणभूषिता || ११८ ||

एकाक्षसदृशास्त्वेक नेत्रं कुर्याद्विशेषतः |
पशुपतिवत्कृत्वाथ स्थापयेद्देशिकोत्तमः || ११९ ||

धरो ध्रुवश्च सोमश्च स्त्वापस्त्वनल एव च |
अनिलः प्रत्युषश्चैव प्रभावश्च तथैव च || १२० ||

प्. २२५) वसवो ह्यष्टकाः सर्वे रक्तवर्णा द्विनेत्रकाः |
पीताम्बर धराः सर्वे आसीनास्त्वास्थितास्तु वा || १२१ ||

खड्गखेटकहस्ताश्च सर्वाभरणभूषिताः |
करण्डमकुटोपेता रौद्रास्सर्वे प्रकीर्तिताः || १२२ ||

पशुपतिमिव कार्यो महादेवो द्विजोत्तम ! |
एकरुद्रमिव कार्यो त्रिमूर्तिर्द्विजसत्तम ! || १२३ ||

धनदः सर्वयक्षेन्द्रः सर्वाभरणभूषितः |
तप्तकांचनसंकाशो हस्तद्वयसमन्वितः || १२४ ||

वरदाभय हस्तश्च गदा वा वामहस्तके |
पद्मपीठो परिष्टात्तु द्विनेत्रो मेषवाहनः || १२५ ||

रक्ताम्बरधरौ सौम्यो शंखपद्मनिधी उभौ |
भूताकारौ महाबलौ शंखपद्मनिधी ततः || १२६ ||

आसीनौ पद्मपीठे तु पद्महस्तौ द्विजोत्तम ! |
करण्डमकुटोपेतौ सितवासोत्तरीयकौ || १२७ ||

दक्षिणेऽदक्षिणे शंखनिधिपद्मनिधी क्रमात् |
धनदस्य तु वामे तु देवीं कुर्यात्सलक्षणाम् || १२८ ||

धनदं ह्येवमाख्यातं प्राग्वद्रुद्रं च कल्पयेत् |
कालाग्निरुद्रमूर्तेस्तु लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना || १२९ ||

चतुर्भुजं त्रिणेत्रं च ज्वालाकेशोपशोभितम् |
खड्गखेटकसंयुक्तं शरचापधृतं परम् || १३० ||

प्. २२६) रक्तवस्त्रधरं रौद्रं सर्वाभरणभूषितम् |
रक्तोर्ध्वकेशसंयुक्तं सिंहासनोपरिस्थितम् || १३१ ||

चतुर्भुजं त्रिणेत्रं च नीलोत्पलसमप्रभम् |
करण्डमकुटोपेतं सर्वाभरणभूषितम् || १८२ ||

अभयवरदोपेतं टंकशूलधृतं परम् |
रक्तवस्त्रसमायुक्तं पद्मपीठोपरिस्थितम् || १३३ ||

श्रीकण्ठं ह्येवमाख्यातं नागदेवमथोच्यते |
त्रिणेत्रं चतुर्भुजं सौम्यं रक्ताभं सितवाससम् || १३४ ||

अभयवरदोपेतं परहस्ते तु नागधृत् |
करण्डमकुटोपेतं नागं पंचफणान्वितम् || १३५ ||

सर्वाभरणसंयुक्तं पद्मपीठोपरि स्थितम् |
भीमं चतुर्भुजं रौद्रं सर्वाभरणभूषितम् || १३६ ||

जटामकुटसंयुक्तं मतिरक्तसमप्रभम् |
अभयं वरदं चैव शूलं पाशं च धारयेत् || १३७ ||

सितवस्त्रसितं चैव रौद्रदृष्टिं सदंष्ट्रकम् |
सस्यांकुरनिभाभूमिः नीलालकसमन्विता || १३८ ||

करण्डमकुटोपेता सर्वाभरणभूषिता |
पीतवस्त्रधरा चैव प्रसन्नवदनान्विता || १३९ ||

पद्मं वाप्युत्पलं वाथ उभयोर्हस्तयोर्धृता |
पद्मपीठोपरिष्टात्तु आसीना वा स्थितापि वा || १४० ||

प्. २२७) शिखण्डिनः स्वभावस्तु चतुर्भुजसमन्वितः |
करण्डमकुटोपेतः सर्वाभरणभूषितः || १४१ ||

रक्तवस्त्रधरश्शान्तः अभयवरदान्वितः |
खड्गखेटकसंयुक्तः पद्मपीठोपरिस्थितः || १४२ ||

मरुद्गणा धूम्रवर्णाः द्विभुजाः स्वतिसुन्दराः |
केशभारसमायुक्ताः सर्वाभरणभूषिताः || १४३ ||

रक्तवस्त्रधरास्सर्वे अभयवरदान्विताः |
खड्गखेटकसंयुक्ताः पीनोरुजघनस्थलाः || १४४ ||

पद्मपीठोपरिष्टात्तु अष्टौ देवा मरुद्गणाः |
उग्रश्चतुर्भुजो रौद्रः रक्तवर्णसमन्वितः || १४५ ||

करण्डमकुटोपेतः सर्वाभरणभूषितः |
अभयवरदोपेतं टंकशूलसमन्वितम् || १४६ ||

स्थानकं पद्मपीठे तु शुक्लवस्त्रधरश्शुचिः |
शनैश्चरं कृष्णवर्णं द्विभुजं सितवस्त्रकम् || १४७ ||

करण्डमकुटोपेतं सर्वाभरणभूषितम् |
दण्डं दक्षिणहस्ते तु वरदं वाममुच्यते || १४८ ||

स्थानकं पद्मपीठे तु त्वासनं वा विशेषतः |
ईषत्पंगुमिव स्थाने ईषद्धृस्वतनुः स्मृतः || १४९ ||

प्रतिमां ह्येवमाख्यातं पीठं चेल्लक्षणं शृणु |
भानुद्वयांगुलं तारं उत्सेधं भानुमात्रकम् || १५० ||

प्. २२८) मेखलात्रयसंयुक्तं वेदमात्रविशालकम् |
गुणांगुलं तदुत्सेधं पद्मोच्चं तु गुणांगुलम् || १५१ ||

षडंशं पद्मविस्तारं शेषोर्ध्वकम्पनीव्रकम् |
शिलाभिर्वेष्टकाभिर्वा सुधया वा प्रकल्पयेत् || १५२ ||

परिवारासमं ह्येवं महापीठविधिं शृणु |
प्रासादस्य तु विस्तारं यत्तद्दण्डमिहोच्यते || १५३ ||

मूलहर्म्यं समारभ्य षडष्टौ दण्डमानतः |
दशद्वादशदण्डो वा मनुदण्डावसानकम् || १५४ ||

षोडशाष्टादशो वापि महापीठं प्रकल्पयेत् |
अथवान्यप्रकारेण पीठस्थानं विधीयते || १५५ ||

त्रिसाले तु चतुष्पंच साले वै यिव मध्यमे |
महापीठं प्रकर्तव्यं तस्य लक्षणमुच्यते || १५६ ||

मूलधामस्य द्वारोच्चं उत्तमं पीठविस्तृतम् |
त्रिपादं मध्यमं प्रोक्तं द्वारतुंगार्धकन्यसम् || १५७ ||

शुद्धद्वारस्य विस्तारमधमं पीठमुच्यते |
द्विगुणं मध्यमं प्रोक्तं त्रिगुणं श्रेष्ठमुच्यते || १५८ ||

अथवा व्योमहस्तं तु अधमं पीठविस्तृतम् |
द्विहस्तं मध्यमं प्रोक्तं त्रिहस्तं श्रेष्ठमुच्यते || १५९ ||

तद्विस्तारसमं तुंगं कृत्वा चैवाष्टविंशति |
उपानोच्चं द्विभागं स्याद् षडंशं जगती भवेत् || १६० ||

प्. २२९) कुमुदोच्चं तु भूतांशं कम्पमेकांशमुच्यते |
वेदांशं कर्णमानं तु ऊर्ध्वकम्पं शिवांशकम् || १६१ ||

महापट्टीगुणांशं वा द्विभागं वा विशेषतः |
वेदांशं पद्मतुंगं तु द्विभागं कर्णिकोदयम् || १६२ ||

अथवा कर्णिकोत्सेधं गुणांशं द्विजसत्तम ! |
पद्मोच्चं पंचभागं तु महापट्टी द्विभागया || १६३ ||

उपानोच्चं शिवांशेन शेषं पूर्ववदेव हि |
अथ पीठोदयं विप्र धरातलं यथा कुरु || १६४ ||

तदूर्ध्वे पद्ममानं तु पीठोच्चं न्यंशमुच्यते |
अधिष्ठानोक्तमार्गेण वेशनिष्क्रान्तमाचरेत् || १६५ ||

पद्मतारे युगांशं वा भूतांशं कर्णिका भवेत् |
पीठाकारं युगाश्रं वा वृत्तं वाष्टाश्रमेव वा || १६६ ||

कलाश्रं वाथ कर्तव्यं तद्द्वयं मण्डलाम्बुजम् |
लोहजं शैलजं वाथ इष्टकामयमेव वा || १६७ ||

सुधया वेष्टकागर्भं नानाचित्रैविचित्रितम् |
भूतैश्च मकरैर्व्यालैः वृषभैश्च विभूषितम् || १६८ ||

नानावर्णैर्विचित्रं वा भूषयेद्धेमराजतैः |
पीठव्यासे तु षट्सप्त वसुनन्दांशकेऽपि वा || १६९ ||

अंशमस्योपपीठोच्चं उपपीठोक्तवत्कुरु |
तदूर्ध्वे तु महापीठं उक्तव्यासोदयान्वितम् || १७० ||

प्. २३०) उपपीठं विना पीठं कर्तव्यं वा द्विजोत्तम ! |
आमोदं प्राग्दले विप्र प्रमोदं यमदिग्दले || १७१ ||

प्रमुखं वारुणे चैव दुर्मुखं सौम्यदिग्दले |
तामसं चाग्निदिग्भागे राजसं नैर्-ऋते दले || १७२ ||

सात्विकं वायुदिग्भागे विघ्नकर्तारमीशके |
विघ्नकर्तारमित्युक्तं तद्विघ्नं तदुदाहृतम् || १७३ ||

भूम्यन्तरिक्षस्वर्गे च सर्वभूतगुणात्मकम् |
तत्सर्वात्मकमित्युक्तं महापीठं द्विजोत्तम ! || १७४ ||

तासामार्तिनिवृत्त्यर्थं नित्यं वल्यन्तमर्चयेत् |
तासामार्तिहरायाथ नित्योत्सवप्रदक्षिणम् || १७५ ||

भूमिप्रदक्षिणं कृत्वा द्वितीयं त्वन्तरिक्षकम् |
स्वर्गप्रदक्षिणं पश्चात् कृतं तद्वासिनां हि तत् || १७६ ||

जगदार्तिविनाशार्थं कल्प्येवं साधकोत्तमः |
पश्चिमाभिमुखे हर्म्ये किंचिद्भेदं वदाम्यहम् || १४७ ||

वृषस्थाने कुमारं तु कौमारे वृषभं न्यसेत् |
वारुणे तु महापीठं शेषं पूर्ववदाचरेत् || १७८ ||

परिवारविधिः प्रोक्तः पश्चाल्लिंगस्य लक्षणम् || १७८ � ||


इत्यंशुमान्काश्यपे परिवारविधिः पटलः (पंचाशः) || ५० ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण शिवलिंगस्य लक्षणम् |
संहारे विषया भूतालयं गच्छन्त्यशेषतः || १ ||

यथा सृष्टिस्तथा तस्मिन् सृष्टिर्वा लिंगमुच्यते |
संहारे निष्कलं शान्तं पण्यमानमुदीरितम् || २ ||

मुक्तित्वं सर्वजन्तूनां स्वात्मनः परमं विना |
सर्वत्र व्यापिनं गुह्यं सर्वलोकैकनायकम् || ३ ||

तस्माद्वै सृष्टिकाले तु शान्तितत्वं समुद्भवेत् |
तच्छान्तेः शक्तिसंभूतं तस्मान्नादस्य संभवम् || ४ ||

तस्माद्बिन्दुस्समुत्पन्नं नादं सादाख्यमुच्यते |
बिन्दोर्मनोन्मनी ख्याता तस्यामीश्वरसंभवः || ५ ||

ईश्वरात्तु महेशस्य सृष्टिस्तस्मात्तु वैष्णवम् |
तस्मात्प्रजेशस्संभूतः प्रजेशात्तु विशेषतः || ६ ||

त्रीणि चैव तु त्रिंशच्च त्रिशत त्रिसहस्रकम् |
देवता ऋषयश्चैव दानवाप्सरयोनयः || ७ ||

संभवास्तुदिता विप्र तेष्वादौ त्रीणि निष्कलम् |
बिन्द्वन्तं सकलं ख्यातं मिश्रं नादान्यबिन्दुकम् || ८ ||

नादं लिंगाकृतिर्ज्ञेया बिन्दुः पीठांगमुच्यते |
लिंगं शिवमयं ख्यातं पीठं तस्यात्मिकायतम् || ९ ||

तस्माच्छिवात्मिकाश्चैव शिवात्मी चानलोष्णवत् |
जगदार्तिविनाशार्थं सर्वप्राणि हितावहम् || १० ||

प्. २३२) देवादीनां हितार्थाय ध्यानपूजा निमित्तकम् |
लिंगयोनि प्रकारेण सादाख्यं तत्वमुद्भवम् || ११ ||

सर्वेषामुदयार्थं तत् प्रोच्यते लिंगलक्षणम् |
तल्लिंगं त्रिविधं प्रोक्तं चलं चैवाचलं तथा || १२ ||

चलाचलमिति ख्यातं क्रमेणैव विशेषतः |
रत्नजं लोहजं वाथ लिंगं कृत्वा सयोनिकम् || १३ ||

लिंगद्रव्येतरं वाथ योनिं कृत्वा लक्षणम् |
शिरसोद्वर्तनोपेतं लक्षणोद्धारवर्जितम् || १४ ||

वृत्ताकारमशेषं तु कृते लिंगोदयार्थकम् |
उदयेनलैकभागं वा वेदांशैकमथापि वा || १५ ||

पीठं प्रवेशयेच्छेषं दृश्यमानसमन्वितम् |
गमागमाक्षमं चैष्टदंशे न्यस्त्वोद्धृतक्षयम् || १६ ||

यत्तल्लिंगं चलं ख्यातं अचलस्य त्रिभागिकम् |
शैलजं बाणजलिंगं वा गर्भगेहे तु विष्ठरे || १७ ||

स्थापयेच्चलवत्पीठे चैवं दृश्यं चलाचलम् |
अमजं सूत्रसंयुक्तं बाणलिंगं तु तद्विना || १८ ||

तेष्वादौ चललिंगं तु लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
सुमासतिथिनक्षत्रे लग्ने वारे शिलां ग्रहेत् || १९ ||

आचार्यः शिल्पिसंयुक्तः शिलाग्रहणमारभेत् |
दिव्यन्तरिक्षभौमादिनिमित्तान्युपलक्षयेत् || २० ||

प्. २३३) वायसे दक्षिणे वामाद् आगतश्च तथैव च |
एवं वै दक्षिणे वामे हस्तिमांसेन संयुतम् || २१ ||

कन्यागोदर्शनं चैव गायस्त्वा वाहनं तथा |
दध्ना च पूर्णकुंभं च क्षीरकुंभ तथैव च || २२ ||

पुष्पं पुष्पधृतो विप्र सुता भर्तृवती स्त्रियः |
अन्नं च मांसहारं च शिवभक्तिपरायणः || २३ ||

ज्वालानलं च दीपं च जलैः पूर्णघटं वृषम् |
वराहं च गजं चैव वेश्या चात्यन्तसुन्दरी || २४ ||

शुभान्येतानि दिव्यानि अशुभं विपरीतकम् |
उल्कापातं दिशादाहं न्वहाकथ (?) प्रवर्तनम् || २५ ||

अशुभान्यन्तरिस्थं भौमांद्या शोभनोच्यते |
मुक्तकेशशिराश्चैव विकीर्णाकेशसंयुताः || २६ ||

तैलाभ्यंगं च नग्नं च काषाय वसनान्वितम् |
दर्शनेन च मृद्भाण्डैः तैलपात्रं तथैव च || २७ ||

छिन्ननासिकमर्त्याश्च हीनांगास्त्वधिकांगकाः |
अभावपुत्रनारी च विधवा च तथैव च || २८ ||

तथैव बहुभक्षश्च भौमान्येतानि वर्जयेत् |
शुभं चेद्गमनं कुर्यात् अशुभेषु निवर्तयेत् || २९ ||

शुभेषु गच्छेदाचार्यः शिल्पिना गमनं चरेत् |
पर्वते सागरे तीर्थे क्षेत्रे चैव वने तथा || ३० ||

प्. २३४) क्षीरवृक्षसमीपे च देवहर्म्यसमीपके |
नदी तटाकतीरे वा शिलां संगृह्य देशिकः || ३१ ||

अन्य स्थानेन गृह्यात्तां गृहीते कर्तृनाशनम् |
श्वेतारक्ता च पीता च कृष्णा चैव चतुर्विधा || ३२ ||

गोक्षीरशंखकुन्देन्दु मुक्ता स्फटिकसंनिभा |
मल्लिकाकुसुमाभा च श्वेतायां सप्तधा स्मृताः || ३३ ||

जपालिंशुकपुष्पाभा इन्द्रगोपसमप्रभा |
दाडिमी पुष्पसंकाशा बन्धूककुसुमप्रभा || ३४ ||

जातिलिंगसमाकारा शशरत्नसमप्रभा |
रक्ता सप्तविधा ख्याता एवमेव द्विजोत्तम ! || ३५ ||

सुवर्णसदृशाकारा सर्षपपुष्पसंनिभा |
आसनापुष्पसंकाशा हरिद्रस्य च चूर्णवत् || ३६ ||

कूष्माण्डकुसुमप्रख्या हेरण्डकुसुमप्रभा |
आरग्वधस्य पुष्पाभा पीतशैलाद्विसप्तधा || ३७ ||

महिषाक्षांजनाभासा नीलोत्पलसमप्रभा |
भृंगमायूरकर्णाभा महिषस्य च नासिवत् || ३८ ||

राजावर्त निभाकारा कृष्णमुद्गसमप्रभा |
ह्रस्वमुद्गसमाकारा कृष्णशैला दश स्मृता || ८९ ||

श्वेता रक्ता च पीता च कृष्णा विप्रादिषु क्रमात् |
सर्वकामार्थ मोक्षं च दद्यात्सततमेव च || ४० ||

प्. २३५) परेषां वा परे श्रेष्ठं परेषां परमं विना |
प्रतिलोमानुलोमाभ्यां बीजयोग्यं तु गृह्यताम् || ४१ ||

आचार्यः शिल्पिभिश्चैव सितवस्त्रधरावुभौ |
शुक्लमाल्यानु लिप्तांगौ पंचांगभूषणान्वितौ || ४२ ||

कुठारादीनि संग्राह्य शिलां गच्छेत्समाहितौ |
यस्मिन्देशे शिलांशं तु तां कृत्वा तु प्रदक्षिणम् || ४३ ||

दोषादोषां शिलां दृष्ट्वा परिच्छेद्य विशेषतः |
वातातपाग्नि दग्धां च संकीर्णं क्षीरवारिणा || ४४ ||

दुर्देशस्थां तटस्थां च कर्मान्ते तु सुयोजिताम् |
शर्कराढ्यां तथैवान्यैः झर्झरां रुक्षसंनिभाम् || ४५ ||

रेखाबिन्दुकलंकादि संयुक्तां परिवर्जयेत् |
सूत्रपातवदाकारा वीररश्मि समायुता || ४६ ||

वर्षपातवदाकारा रेखा वै त्रिविधा स्मृता |
जम्बूफलसमाकारा स्तनाक्षसदृशोपमा || ४७ ||

अन्यद्वावृत्तसाकारा त्रिविधो बिन्दुरेव हि |
कृष्णलोहनिभाकारा कृष्णभृंगस्य संनिभा || ४८ ||

शिखिपिंछनिभाकारा कलंका च चतुर्विधा |
खर्जूर पत्र साकारा दूर्वास्तंभ निभा तथा || ४९ ||

वेण्वंकुरवदाकारा लूतपादवदाय च |
इक्षोरग्रसमाकारा हरीका पंचधा स्मृता || ५० ||

प्. २३६) शंखाभं हेमसदृशं कांसलोहसमप्रभम् |
दरिरूपं त्रिधा ख्यातं सर्वदोषभयावहम् || ५१ ||

कृष्णाश्वनि सिता रेखा सर्वसंपत्समृद्धिदा |
कृष्णे कृष्णा तु नाशाय श्वेते कृष्णा तथैव च || ५२ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन इतरा परिगृह्यताम् |
हरिका कृष्णशैले तु सितवर्णं विशेषतः || ५३ ||

खर्जूरपत्रसदृशा दूर्वास्तम्बाकृतिः शुभा |
अन्या कृत्याशुभा ख्याता गोधान्यधननाशनम् || ५४ ||

कलंकं रोगदं ज्ञेयं त्रासं राष्ट्र विनाशनम् |
बिन्दुः पुत्रविनाशं स्यात् दरी सर्वविनाशनम् || ५५ ||

एवं परीक्ष्य बहुधा कारयेल्लक्षणान्विताम् |
बाला युवतिर्वृद्धा च पुंस्त्रीनपुंसकं तथा || ५६ ||

सुरैराकृतिभेदैश्च परिच्छेदविधिं शृणु |
घनकम्बुध्वनी ह्रस्वा शिला बाला इति स्मृता || ५७ ||

घण्टाध्वनिसमा दीर्घा यौवना सा प्रकीर्तिता |
विवृतध्वनिसंयुक्ता या सा वृद्धा प्रकीर्तिता || ५८ ||

घण्टाध्वनि समादान्ता दीर्घा सा पुंशिला युवा |
तालध्वनिसमाकारा दीर्घा या सा शिला स्त्रियः || ५९ ||

अस्निग्धा वाथ रुक्षा वा स्वरहीना नपुंसका |
सुरैरेव समाख्यातां आकृत्या भेदमुच्यते || ६० ||

प्. २३७) चतुरश्रा च वस्वश्रा स्त्रीशिलेति प्रकीर्तिता |
आयताश्रा च वृत्ता च दशद्वादशकोणका || ६१ ||

पुंलिंगा सा शिला ख्याता सुवृत्ता सा नपुंसका |
दशाश्रां द्वादशाश्रां च बालां वृद्धां च वर्जयेत् || ६२ ||

पुंशिला गृहितं लिंगं स्त्रीशिलाभिस्तु पिण्डिका |
नपुंसकशिलायां तु पादाधारशिलायद् || ६३ ||

कर्तव्यं विपरीतं यत् तदा कर्तुर्विनाशनम् |
प्रागग्रां वोदगग्रां वा शिलां संग्राह्य शिल्पिकः || ६४ ||

प्रागग्रे पश्चिमे मूलेप्युदगग्रे च दक्षिणे |
अधोभागे मुखं ख्यातं ऊर्ध्वगता भवेत् || ६५ ||

एवं परीक्ष्यसंग्राह्या गव्यैः क्षाल्यो हृदा बुधः |
सद्यमंत्रेण संस्नाप्य गन्धपुष्पादिभिर्यजेत् || ६६ ||

तस्यास्तु शांकरे देशे शान्तिहोमं च कारयेत् |
अग्न्याधानादिकं सर्वं अग्निकार्योक्तमाचरेत् || ६७ ||

समिधं हृदयेनैव मूलेनाज्यं तु होमयेत् |
चरुहोममघोरेण पुरुषेणैव तण्डुलम् || ६८ ||

तिलमीशानमन्त्रेण सर्षपं कवचेन तु |
शतमर्धं तदर्धं वा प्रत्येकं तु शताहुतिः || ६९ ||

स्विष्टमग्नेतिमंत्रेण पूर्णाहुतिमथाचरेत् |
ततो वह्निं समुद्वास्य पूजोद्वासादिकं न्यसेत् || ७० ||

शिलां छेद्य हृदा विद्वान् शस्त्रमंत्रेण पूजयेत् |
कवचं तु समुच्चार्य शिलाच्छेदनमाचरेत् || ७१ ||

तदूर्ध्वं शिल्पिकार्यं तु स्थपत्यादि समाचरेत् |
गर्भगेहप्रमाणं च द्वारमानं तथैव च || ७२ ||

स्तम्भं च तालमानं च हस्तमानांगुलं तथा |
लिंगमानोद्धृतं सप्त तेषां प्रत्येकनैकधा || ७३ ||

गर्भगेहं तु पंचांशं गुणांशं श्रेष्ठमुच्यते |
श्रेष्ठोत्तमादिनवधा प्रोच्यते द्विजसत्तम ! || ७४ ||

प्रासादे त्वादिभूमौ तु स्तम्भदीर्घसमं हि तत् |
तदुत्तममितिख्यातं तस्यार्धं मध्यमं भवेत् || ७५ ||

तयोर्मध्येष्टभागे तु नन्दभेदं द्विजोत्तम ! |
स्तम्भयामततैवे तु नवभागं विभाजिते || ७६ ||

नवधा लिंगमानं तु स्तम्भमानं द्विजोत्तम ! |
अधिष्ठानोदये विप्र स्तम्भमानवदाचरेत् || ७७ ||

एकहस्तं समारभ्य साष्टांशं च विवर्धनात् |
नवहस्तविधिर्यावत् संख्या षष्टि स पंचकम् || ७८ ||

पंचहस्तविमानादि हर्म्यं हस्तावसान्वितम् |
पंचहस्तादधो हर्म्यं लिंगं स्तम्भवशं विना || ७९ ||

हस्तादि गुणहस्तान्तं विकल्पाभास हर्म्ययोः |
त्रिहस्तं षट्करान्तं तु लिंगं छन्द विमानके || ८० ||

प्. २३९) षट्करादि नवान्तं तु लिंगं जाति ग्रहोचितम् |
एवं हस्तं समाख्यातं तालमानमथोच्यते || ८१ ||

तालादि नवतालान्तं एकतालविवर्धनात् |
सा लिंगो नवसंख्या स्युः कल्प्यजातिरथो भवेत् || ८२ ||

त्रयोदशांगुलमारभ्य यावन्नन्दशतांगुलम् |
तदेकानैकभागं च लिंगमानांगुलेन तु || ८३ ||

त्रिभागसहितं लिंगं हस्तक्षीणं न कारयेत् |
हस्तमानात्क्षयं लिंगं वृत्ताकारं विशेषतः || ८४ ||

वेदानलोदयोवांशं विष्ठरे योजयेद्बुधः |
शेषं तु दृश्यमानं स्यात् विकल्पाभास हर्म्यके || ८५ ||

विष्ठरे वेशलिंगं तु विकल्पो परिगृहे विना |
एकांगुलं समारभ्य यावद्रुद्रांगुलावधि || ८६ ||

लोहजं रत्नजं वत्यूर्ध्वे शैलजमुच्यते |
त्रयोदशांगुलाधस्तात् शैलजं तु न कारयेत् || ८७ ||

एवं त्वनेकभेदेन प्रोच्यते लिंगमानकम् |
नागरं द्राविडं लिंगं वेसरं च वदाम्यहम् || ८८ ||

लिंगोदये तु वेदांशं एकांशं कन्यसं ततो |
तुंगे त्र्यंशं शिवांशं तु विस्तारं श्रेष्ठमुच्यते || ८९ ||

तयोर्मध्येऽष्ट भागे तु नवधा तारमुच्यते |
अधोदये कलांशे तु पंचांशं शान्तिकं भवेत् || ९० ||

प्. २४०) वेदांशं पौष्टिकं ख्यातं गुणांशं जयदं भवेत् |
आभिचारं द्विभागं स्याद् व्यासमेवं चतुर्विधम् || ९१ ||

एवं त्रयोदशव्यासं नागरे तु विधीयते |
लिंगोच्चे द्विन्नवांशे तु रसभूतयुगांशके || ९२ ||

गुणांशे शान्तिकादि स्याद्राविडे तु चतुर्विधम् |
वेसरं च चतुर्भेदं हर्म्यलिंगस्य पिण्डिका || ९३ ||

वेसरे लिंग तुंगे तु विंशत्यंशं विभाजिते |
अष्टांशं सप्तषट्पंच भागैर्व्यासं प्रकल्पितम् || ९४ ||

शान्तिकं पौष्टिकं चैव जयदात् भुदकं भवेत् |
वेसरं च चतुर्भेदं हर्म्यं लिंगस्य पिण्डिका || ९५ ||

पादाधारशिलाश्चैव एकजाति स्वयं करम् |
यत्रैव कल्पितं लिंगं वर्धहेतु मुदाहृतम् || ९६ ||

अन्योन्यसंकरश्चेत्तु राज्ञो मुख भयावहम् |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन संकरं न समाचरेत् || ९७ ||

लिंगानां नागराद्येवं ख्यातमायादि तच्छृणु |
लिंगस्योत्सेधमानं तु मानांगुलेन भाजयेत् || ९८ ||

मात्राच्छेदं प्रवृद्ध्या वा हान्या वा परिपूरयेत् |
श्रेष्ठान्तराधमर्मार्वामात्रपूर्णं परिग्रहेत् || ९९ ||

उत्सेधमात्रमष्टाभिर्वृद्धितं ऋक्षसंख्यया |
हृत्वा ते दिनसंख्या तु अश्विन्यादि द्विजोत्तम ! || १०० ||

नवभिर्गुणिने सप्ता हृत्वात्वर्कादि वारके |
प्. २४१) अनले गुणिते चाष्ट हृते योनिमुदाहृतम् || १०१ ||

अष्टाभिर्वृद्धिते भानु हृते त्वायमुदाहृतम् |
नवभिर्गुणिते नाडि हृते शेषं व्ययं भवेत् || १०२ ||

युगवृद्ध्या हृते त्वंशं नवमं तस्करादिभिः |
आयाधिक्यं व्ययं हीनं संपदामास्पदं सदा || १०३ ||

ध्वजं सिंअहवृषे हस्ती शुभयोनिमुदाहृतम् |
सितसौम्यशशी जीवो सप्तवारे शुभाशुभम् || १०४ ||

नृपकर्तुश्च जन्मर्क्षात् लिंग-ऋक्षावसानकम् |
जन्मत्रयं च वेदाष्टा ऋतु नन्दाभ्यवर्जितम् || १०५ ||

शुभावहदिनान्येते शेषकास्त्वशुभावहाः |
भानुवारादि संयुक्तं विशाखादिश्चतुश्चतुः || १०६ ||

रिपुत्वामरणं नाशं अपमृत्युर्यथा क्रमम् |
शेषं योगं परिग्राह्य शुभमानं तु संगृहेत् || १०७ ||

समलिंगं वर्धमानं शैवाधिक्यं च स्वस्तिकम् |
सर्वतो भद्रलिंगं च सार्वदेशिकमेव च || १०८ ||

धारालिंगं मुखं लिंगं लिंगमष्टविधं भवेत् |
समलिंगं तु विप्राणां नृपाणां वर्धमानकम् || १०९ ||

शैवाधिक्यं तु वैश्यानां शूद्राणां स्वस्तिकं भवेत् |
सर्वेषामितरं लिंगं सर्वकामफलप्रदम् || ११० ||

एवमेव महादेवो लिंगं भेदं नृणां हितम् |
प्. २४२) इष्टायामविशाले तु चतुर श्रीकरं पुरा || १११ ||

पश्चाद् भागत्रयं कल्प्य अनेन विधिना बुधः |
चतुरश्रमधोभागं ब्रह्मभागमथोच्यते || ११२ ||

मध्ये तु वसुकोणं स्यात् विष्ण्वंशं तत्प्रकीर्तितम् |
ऊर्ध्वभागे तु वृत्तस्य तच्छिवांशेति विद्यते || ११३ ||

अंशं प्रत्यविधानेन त्वशेषं तु शिवात्मकम् |
वृक्षस्य मूलमध्याग्रं शाखापुष्पसमन्वितम् || ११४ ||

शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसगन्धौ तथैव च |
चर्म चा रुद्रमेकस्य एकैकांशः प्रकीर्तितः || ११५ ||

तथाप्यंशभेदयुक्तस्य प्रमाणभेदं न विद्यते |
तथैव शिवलिंगस्य भागं प्रत्यविभिभेदिना || ११६ ||

लिंगतारं युगाश्रं तु कृत्वा कर्णार्धकं क्रमात् |
कोणात्कोणं तु संकल्प्य तेन मानेन देशिकः || ११७ ||

तद्बाह्ये च्छेदयेद्विद्वान् अष्टाश्रं तद्भवेदिह |
अथवा लिंगतारं तु सप्तभागं विभाजिते || ११८ ||

गुणांशं मध्यपट्टं स्याद् छेदयेत्तु बहिर्बुधः |
अथवा वसुभागे तु मध्यपट्टं रसांशकम् || ११९ ||

छेदयेत्तु विशेषं तु वस्वश्रत्रिविधा वहि |
अष्टाश्रं पट्टविस्तारे चतुरश्रीकृते सति || १२० ||

तत्कोणार्धं तु वस्वश्रं कोणात्कोणं तु लांछयेत् |
प्. २४३) तद्बाह्यं तु परिच्छेद्य कलाश्रं तद्भवेदिह || १२१ ||

कलाश्राश्रे तु संछेद्य वृत्ताकारं तु तद्भवेत् |
अष्टाश्रादीनि विन्यासं चतुरश्रं तु लभ्यते || १२२ ||

लिंगायामे त्रिभागे तु एकांशं चतुरश्रकम् |
मध्ये वोमं तु वस्वश्रं अग्रे वृत्तं शिवांशकम् || १२३ ||

समलिंगमिति ख्यातं विप्रादीनां तु वृद्धिदम् |
भानुद्व्यंशे ततायामे सप्तांशं चतुरश्रकम् || १२४ ||

अष्टांशेनाष्टकोणं तु नवांशं वृत्तमुच्यते |
षट्सप्तवसुभागं वा पंच षट्सप्त एव वा || १२५ ||

चतुष्पंचषडंशं वा वर्धमानं चतुर्विधम् |
लिंगायामे दशांशे तु गुणांशं चतुरश्रकम् || १२६ ||

वस्वश्रं चैव तत्तुल्यं युगांशं स्याच्छिवांशकम् |
शिवाधिकमिति ख्यातं अथवान्यप्रकारतः || १२७ ||

वेदवेदशरं वापि पंच पंच षडंशकम् |
षट्षट्सप्तांशकैर्वापि शैवाधिक्यं चतुर्विधम् || १२८ ||

लिंगायामे नवांशे तु चतुरश्रं द्विभागया |
वस्वश्रं तु गुणांशेन वेदाश्रं वृत्तमुच्यते || १२९ ||

स्वस्तिकं ह्येवमाख्यातं सर्वतो भद्रमुच्यते |
मूलादग्रं सुवृत्तं तु लिंगोत्तुंगं त्रिभागिके || १३० ||

तलवेशं तदेकांशं व्योमांशं योनिबन्धनम् |
प्. २४४) पूजाभागं तदेकांशं सर्वतो भद्रमेव हि || १३१ ||

सार्वदेशिकलिंगे तु वृत्ताकारमशेषकम् |
भूतवेदगुणांशं वा लिंगोच्चे तु विभाजिते || १३२ ||

पीठे तु वेशमेकांशं शेषं पूजांशमुच्यते |
सार्वदेशिकलिंगं तु एवमेव प्रकल्पयेत् || १३३ ||

समलिंगोच्छ्रयं नन्दभागं कृत्वा विशेषतः |
षडंशैर्वर्तुलैर्नाहं सप्तांशैर्मध्यनाहकम् || १३४ ||

वसुभागमधोनाहं यत्तत्त्रैराशिकं भवेत् |
सर्वजात्यार्हकं चैव त्रैराशिकमिदं परम् || १३५ ||

मूलादग्रं युगाश्रं तु धारालिंगं तु तच्च वै |
समत्वमूलवेदाश्रं शेषं वस्वश्रमेव वा || १३६ ||

चतुरश्रं अधोभागं अष्टाश्रं मध्यमं भवेत् |
पूजाभागं कलाश्रं तु धारालिंगं त्रिधाभवेत् || १३७ ||

तदाश्रमूर्ध्निपर्यन्तं यवार्धं वा यवान्नतम् |
समलिंगस्य धारस्य सर्वप्राणि हितावहम् || १३८ ||

धारालिंगं समाख्यातं मुखलिंगमथोच्यते |
पूजाभागं त्रिधाकृत्वा ऊर्ध्वभागे मुखं भवेत् || १३९ ||

पंचमूर्ध्नि चतुर्वक्त्रं ग्रीवा चैकसमायुतम् |
कर्णाष्टौ द्वादशाक्षं च सर्वलक्षणसंयुतम् || १४० ||

लिंगाकारमधस्तस्य तस्याधः पिण्डिकान्वितम् |
प्. २४५) अत ऊर्ध्वस्य भागं तु चतुर्विंशच्छतांशकैः || १४१ ||

त्रयवाधिकचन्द्रांशं उष्णीषोच्चमुदाहृतम् |
केशान्तं निम्नभागं स्यात् मुक्तादामलकाकृतिः || १४२ ||

केशान्ताद्दक्ष सूत्रान्तं युगांशं त्रयबाधिकम् |
नेत्रसूत्रात्पुटान्तं च पुटान्ताद् हनुमानकम् || १४३ ||

प्रत्येकं त्र्ययबाधिक्यं युगांशं परिकीर्तितम् |
हन्वादिगलमानं तु चतुर्यवमुदाहृतम् || १४४ ||

यवैकोनयुगांशं तु कर्णोच्चमिति विद्यते |
शेषं लिंगाकृतिख्यातं कल्पयेल्लक्षणान्वितम् || १४५ ||

चतुर्वक्त्रं चैकवक्त्रं वा चतुर्बाहु द्विबाहुकः |
स्तनसूत्रोपरीबिम्बं लक्षणेन समन्वितम् || १४६ ||

हिक्कासूत्रोपरिष्टाद्वा शेषं लिंगाकृतिर्भवेत् |
मुखलिंगमिदं ख्यातं नृपाणामभिवृद्धये || १४७ ||

विष्कम्भमष्टधा कृत्वा मूले मध्ये तदग्रके |
भागहीनं तु संकल्प्य स्थूलमूलमुदाहृतम् || १४८ ||

ह्रासयेच्छिवभागादि शिरःस्थूलं तदुच्यते |
एवमार्षकमाख्यातं ऋषिभिः पूजितं वरम् || १४९ ||

गुणाश्रं पंचकोणं च षट्सप्तद्वादशाश्रकम् |
दशनवाश्रकं चैव अग्रे तारमनोपमम् || १५० ||

फलका दर्पणाकारं एकरेखमरेखकम् |
प्. २४६) शिरसोद्वर्तनं हीनमानोन्मानेनन्वितम् || १५१ ||

दिव्यं स्वायंभुवं चेति ख्यातं देवैः सुपूजितम् |
बाणेन पूजितं भोगे बाणलिंगमुदाहृतम् || १५२ ||

स्थूलं सूक्ष्मं शिरोमूलं क्रमेण परिपठ्यते |
उन्नतं तु मुखं ख्यातं स्पर्शने त्वतिशीतलम् || १५३ ||

बाणलिंगमिदं ख्यातं मधुवर्णसमानवत् |
विष्ठरे तु प्रवेशांशं सार्वदेशिकलिंगवत् || १५४ ||

लोहजं रजतं चैव सार्वदेशिकवत्कुरु |
लिंगभेदं समाख्यातं शिरसोद्वर्तनं शृणु || १५५ ||

लिंगमूर्तादि केशान्तं शिरसोद्वर्तनं भवेत् |
तस्माल्लिंगोदये चोर्ध्वे शिरसोद्वर्तनं द्विज ! || १५६ ||

छत्राकारं भवेत्पूर्वं कुक्कुटाण्डं द्वितीयकम् |
तृतीयं त्रिपुषाकारं अर्धचन्द्रं चतुर्थकम् || १५७ ||

यस्य लिंगस्य विष्कंभं अष्टधा भाजयेद्बुधः |
ऊर्ध्वादर्धांशमालम्ब्य प्रथमं छत्रशीर्षकम् || १५८ ||

द्वात्रिंश द्विभजेत्तारं ऊर्ध्वभूतांशं लम्बितम् |
छत्राभं तु द्वितीयं स्यात् सप्तांशं तु तृतीयकम् || १५९ ||

चतुर्थं तु नवांशं तु छत्राभं तु चतुर्विधम् |
द्विजानां च नृपाणां च छत्राभं सर्वकामदम् || १६० ||

सर्वेषामपि लिंगानां प्रशस्तं छत्रशीर्षकम् |
प्. २४७) व्यासे द्वात्रिंशदंशे तु मनुपक्षकलांशकैः || १६१ ||

सप्तादशांशकं चैव कुक्कुटाण्डं चतुर्विधम् |
वर्धमाने तु लिंगे तु प्रशस्तं क्षत्रियार्हकम् || १६२ ||

द्वाविंशांशे शिरस्तारे धर्मरुद्रांशकैस्तथा |
भानुत्रयोदशांशैस्तु त्रिपुषाभं चतुर्विधम् || १६३ ||

शिवाधिके प्रशस्तं वा वैश्यार्हं सर्वकामदम् |
त्रिंशत्यंशे विशालेऽस्मिन्द्वाविंशत्येक विंशतिः || १६४ ||

विंशदेकोनविंशांशं अर्धचन्द्रं चतुर्विधम् |
स्वस्तिकाख्येषु लिंगेषु कर्तव्यं शूद्रवृद्धिदम् || १६५ ||

सार्वदेशिकलिंगानां अन्येषां च विशेषतः |
छत्रादिशीर्षकाकारो कर्तृजातिवशान्नयेत् || १६६ ||

दैविकार्षकलिंगानां अष्टांशं शीर्षकं भवेत् |
शिरसोद्वर्तनोत्सेधं गुण एकविभाजिते || १६७ ||

युंज्यादंशं तु लिंगोच्चात् शिरसो वर्तनान्वितम् |
उष्णीषमनमाख्यातं शिरोमानं तदुच्यते || १६८ ||

मूर्ध्नि मध्यात्तदंशांतं परितोद्वर्तयेत्क्रमात् |
यावल्लम्बांशसीमान्तं मूर्ध्नि मध्यात् नतम् || १६९ ||

छत्रशीर्षकलिंगानां मूर्ध्नि मध्यात् नतं यवम् |
वक्त्रत्रयसमायुक्तं कर्तव्यं छत्रशीर्षकम् || १७० ||

शीर्षकाच्छीर्षकात्सर्वं एवं क्रमेणोच्यते |
प्. २४८) शीर्षके लिंगतारोच्चं उक्तादन्यं न कारयेत् || १७१ ||

उक्तादन्यं कृतं चेत्तु राजराष्ट्रभयावहम् |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन उक्तमार्गेण कारयेत् |
लिंगलक्षणमाख्यातं पिण्डिकालक्षणं शृणु || १७२ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे लिंगलक्षणपटलः (एकपंचाशः) || ५१ ||




अथातो नागरादीनां लिंगानां पीठलक्षणम् |
आदौ तु वक्ष्यते विप्र सकलानां ततो विदुः || १ ||

शैलजे तु शिलापीठं सुधयेष्टकयापि वा |
दारुजे दारुजं वाथ इष्टकामयमेव वा || २ ||

रत्नलोहादि लिंगानां स्वयोनिं लोहजं तु वा |
लिंगोत्सेधसमं पीठ विस्तारं चोत्तमं भवेत् || ३ ||

पूजांशोच्च समं पीठं तारं कन्यसमुच्यते |
तयोर्मध्येऽष्टभागे तु उत्तमादि त्रयं त्रयम् || ४ ||

पीठव्यासं त्रिधाभज्य द्विभागं चोत्तमोन्नतम् |
व्यासार्धमधमोत्तुंगं तयोर्मध्येष्टभाजिते || ५ ||

नवधापीठतुंगं तु उत्तमादि त्रयं त्रयम् |
क्रमेण कथिता विप्र नागरा ह्येव मुच्यते || ६ ||

प्. २४९) लिंगस्योच्च समं व्यासं श्रेष्ठं तन्नवभाजिते |
सप्तांशं कन्यसं व्यासं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते || ७ ||

नवधा विस्तृतं ख्यातं ब्रह्मविष्ण्वंशयोरपि |
उदयं वसुधा भज्य द्विभागं वानलांशके || ८ ||

एकांशं वा विशेषेण स्थलांशे तु निवेशयेत् |
शेषं पीठोदयं ख्यातं एवं द्राविडमाचरेत् || ९ ||

पूजांशपरिणाहेन समं श्रेष्ठविशालकम् |
परिणाहे कलांशे तु भान्वंशमधमंततीः || १० ||

तयोर्मध्येष्टभागे तु नवधा पीठविस्तृतम् |
विष्णुभागसमोच्चं तु पीठं कन्यसमुच्यते || ११ ||

सपादं श्रेष्ठमाख्यातं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते |
नवधा पिण्डिकोत्तुंगं वेसरे ह्येवमाचरेत् || १२ ||

अथवा लिंगविष्कंभं त्रिगुणं पीठविस्तृतम् |
अथवा लिंगविष्कंभं चतुरश्रीकृते सती || १३ ||

तत्कर्णद्विगुणं वाथ सार्धद्विगुणमेव वा |
त्रिगुणं वा विशालं तु पीठानां तु विशेषतः || १४ ||

गर्भगेह त्रिभागैकं चतुर्भागैकमेव वा |
पीठव्यासं समाख्यातं विष्णुभागसमोन्नतम् || १५ ||

सामान्यं नागरादीनां लिंगानां पिण्डिका इमाः |
उपानबाह्यविस्तारं सर्वेषां तु विशेषतः || १६ ||

प्. २५०) तदष्टा नवदशांशेन हीनमग्रविशालकम् |
विष्णुभागसमोत्तुंगं सपादं सार्धमेव वा || १७ ||

सामान्यपिण्डिकानां तु नागरादि समुन्नतम् |
लिंगानां सकलानां च सामान्यं पीठलक्षणम् || १८ ||

सकलोदये नवांशे तु व्योमांशं कन्यसोदयम् |
गुणांशं श्रेष्ठमानं तु तयोर्मध्येऽष्टभाजिते || १९ ||

नवधा पीठतुंगं तु तस्य विस्तारमुच्यते |
पीठतुंगसमव्यासं अधमं पीठमुच्यते || २० ||

द्विगुणांशोत्तमव्यासं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते |
नवधा विस्तृतं ख्यातं सकलानां विशेषतः || २१ ||

पिण्डिका गोमुखोपेता लिंगानां तु विधीयते |
गोमुखारहितं पीठं सकलानां विशेषतः || २२ ||

समाश्रं समवृत्तं वा लिंगानां तु विधीयते |
सायताश्राय वृत्तं वा प्रतिमानासनं तु वा || २३ ||

पद्मपीठं भद्रपीठं वेदिका परिमण्डलम् |
पीठं चतुर्विधं ख्यातं अलंकारं द्विजोत्तम ! || २४ ||

कलांशं विभजेत्तुंगं उपानोच्चं द्विभागया |
भूतांशोच्चमधः पद्मं कण्ठं पादुकसादृशम् || २५ ||

ऊर्ध्वपद्मं तु वेदांशं द्विभागं पट्टिकोदयम् |
शिवांशं घृतवार्युच्चं षोडशं दलसंयुतम् || २६ ||

प्. २५१) क्षुद्रं दलं तयोर्मध्येऽप्यष्टौ वाथ महादलम् |
अर्धांगुलं दलाग्रोच्चं मानांगुलेन सुव्रत ! || २७ ||

लिंगभेदांगुलार्धं वा दलाग्रस्य समुच्छ्रयम् |
पीठतार त्रिभागैकं गोमुखादीर्घमुच्यते || २८ ||

तद्दीर्घसदृशं तस्य मूलव्यासमुदाहृतम् |
मूलतारत्रिभागैकं तस्याग्रं विस्तृतं भवेत् || २९ ||

मूलादग्रं क्रमात्क्षीणं तद्घनं व्याससादृशम् |
त्रिपादं वार्धवा नीव्र त्रिभागैकांशमेव वा || ३० ||

व्यासत्रिभागभागं तु जलमार्गविशालकम् |
पट्टिकोर्ध्वसमं निम्नं तस्यादीषं ततं तु वा || ३१ ||

उपानाद्यंगवेशं च नीव्रं सौन्दर्यमाचरेत् |
अधिष्ठानांगवद्वेश नीव्रं वा परिकल्पयेत् || ३२ ||

पद्मपीठं समाख्यातं भद्रपीठमथोच्यते |
कृत्वा तु षोडशोत्सेधं भागेनोपानमुच्यते || ३३ ||

जगत्युच्चं तु वेदांशं गुणांशं कुमुदोदयम् |
शिवांशं पट्टिकामानं कण्ठमानं गुणांशकम् || ३४ ||

तदूर्ध्वकंपमेकांशं द्विभागा पट्टिका भवेत् |
शश्यंशं घृतवारि स्यात् एतत्तु भद्रमुच्यते || ३५ ||

पीठोच्चे तु कलांशे तु द्विभागं पादुकोदयम् |
गुणांशं जगती मानं कुमुदोच्चं तु तत्समम् || ३६ ||

प्. २५२) व्योमांशं कंपमानं तु कण्ठमानं द्विभागया |
तस्योर्ध्वकंपमेकांशं गुणांशा पट्टिका भवेत् || ३७ ||

एकांशं घृतवारि स्याद् एतद्भद्रकमुच्यते |
भद्रमेव तथा ख्यातं वेदिपीठमथोपरि || ३८ ||

त्रयोदशांशे पीठोच्चं द्विभागं पादुकोदयम् |
तदूर्ध्वपद्मतत्तुल्यं कंपमंशेन कारयेत् || ३९ ||

द्विभागं कण्ठमानं तु ऊर्ध्वकंपं शिवांशकम् |
तदूर्ध्वे पद्ममक्षांशं पट्टिका चैव तत्समम् || ४० ||

घृतवार्युदयं व्योमभागेन परिकल्पयेत् |
अथवोदयं तु वस्वंशे उपानोच्चं शिवांशकम् || ४१ ||

एकांशं घृतवारि स्यात् शेषं वेदीयुगाश्रकम् |
वेदिका पीठमाख्यातं तदेवाक्षांशपट्टिका || ४२ ||

कर्तव्यं च त्रिधैकं हि वेदिका पीठमुच्यते |
पद्मं वा भद्रपीठं वा वृत्तं तत्परिमण्डलम् || ४३ ||

अधिष्ठानांगवद्वाथ पीठांगं परिकल्पयेत् |
उपपीठांगवद्वाथ तत्तन्नाम्ना प्रकीर्तिताः || ४४ ||

जयदं चतुरश्रं स्यात् योन्याकारं प्रकल्पयेत् |
शान्तिः स्याद्धनुषाकारं गुणाश्रं रिपुनाशनम् || ४५ ||

वर्धनाहे तु वृत्तं स्यात् पंचाश्रं पुष्टिदं भवेत् |
रोगनाशकरं चाष्टकोणमेवं क्रमाद्विदुः || ४६ ||

प्. २५३) एष्वाकारेषु पीठांगान् प्रागुक्त विधिना कुरु |
द्रव्योत्कृष्टैर्नवा वाथ जीर्णोद्धारे द्विजोत्तम ! || ४७ ||

पूर्वाकृतिर्यथा कार्यं तथा कुर्यात्पुनः पुनः |
पश्चादन्या कृतिर्विप्र गुणं वा गदायतम् || ४८ ||

आर्जवं मुखभद्रं वा भद्रं चेत्समभद्रवत् |
लिंगानां सायतं पीठं न कुर्यात्तु कदाचन || ४९ ||

समाश्रं समवृत्तं वा सायताश्रं तथान्यकम् |
सर्वं च सकलानां तु कर्तव्यं संपदां पदम् || ५० ||

पिण्डिका लक्षणं प्रोक्तं पादशैलादिकं शृणु |


इत्यंशुमान्काश्यपे पिण्डिका लक्षण पटलः (द्विपंचाशः) || ५२ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण पादशैलादिलक्षणम् |
लिंगतारत्रयं व्यासं तत्त्रिपादसमुन्नतम् || १ ||

श्रेष्ठमध्यकनिष्ठोच्चं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते |
व्यासं तु नवभागं तु तत्त्रिपादोक्तमुन्नतम् || २ ||

तदर्धमधमोत्तुंगं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते |
तुंगं तु नवधा प्रोक्तं पादाश्म नागरे विदुः || ३ ||

गर्भगेहविशालाक्षं श्रेष्ठं व्यासमुदाहृतम् |
तदर्धं कन्यसं प्रोक्तं तयोर्मध्येष्टभाजिते || ४ ||

प्. २५४) नवधा च शिलाव्यासं तत्त्रिपादोत्तमोदयम् |
तदर्धमधमं ख्यातं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते || ५ ||

नवधा तस्य तुंगं तु द्राविडं ह्येवमुच्यते |
नालीगृहत्रिभागैक भागमुत्तमविस्तृतम् || ६ ||

तदर्धमधमं ख्यातं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते |
व्यासं तु नवधा तुंगं तत्त्रिभागोत्तमोन्नतम् || ७ ||

तदर्धमधमं तुंगं तयोर्मध्येऽष्टभाजिते |
तुंगं तु नवधा प्रोक्तं पादाश्म वेशरान्वितम् || ८ ||

लिंगव्यासार्धमाधिक्यं व्यासं तद्वसुभाजिते |
एकांशमवटे निम्नं लिंगमूलवदाकृतिः || ९ ||

रत्निमानामप्राण नवकोष्ठं बिले कुरु |
अन्यत्र समतां कुर्यात् आधाराख्य शिला स्मृता || १० ||

तदश्मपीठसीमान्तं नन्द्यावर्तशिलादयः |
लिंगात्पीठावसानं वा एकद्वित्र्यंगुलाधिकम् || ११ ||

नन्द्यावर्तशिलाव्यासं नागरे तु विधीयते |
पीठव्यसाद्यवैकं वा द्राविडाक्षान्तिकादिकम् || १२ ||

लिंगव्यासनवांशे तु पीठादेकैकवर्धनात् |
नन्द्यावर्तशिलाव्यासं नवधा वेसरं हि तत् || १३ ||

लिंगस्य परितः कल्प्यं चत्वारं चतुरश्रकम् |
चतुरश्रोचितायामे तेषां दीर्घमुदाहृतम् || १४ ||

प्. २५५) उत्तराग्रं तु प्राग्भागे प्रागग्रं दक्षिणे न्यसेत् |
पश्चिमे चोत्तराग्रं तु प्रागग्रं चोत्तरे न्यसेत् || १५ ||

शांकरे प्रथमस्याग्रं अनलाग्रं द्वितीयके |
तृतीयमूलं निर्-ऋतौ वायुमूलं चतुर्थकम् || १६ ||

नन्द्यावर्तशिलास्त्वेवं योज्यकल्कगुलोदकैः |
ऊर्ध्वेष्टबन्धनं लिप्य स्थापयेत्पिण्डिकां बुधैः || १७ ||

सुधा वा वज्रबन्धं वा लिप्य पीठं प्रयोजयेत् |
एकाश्मं चोत्तमं पीठं द्वाभ्यां वै मध्यविष्ठरम् || १८ ||

त्रिचतुष्पंचभिर्वाथ कन्यसं पीठमुच्यते |
पीठानां तु गलादूर्ध्वं अश्वत्वेकेन कारयेत् || १९ ||

बहुवस्तु गलाधस्तात् पीठंधरं गले कुरु |
गलाधस्ताद् दृषद्वौ चेद् पूर्व वै चापरे न्यसेत् || २० ||

त्रयश्चोत्तरतस्त्वेकं वामे वामे परद्वयम् |
चत्वारं चेच्चतुष्कोणे चतुरश्रं प्रकल्पयेत् || २१ ||

द्विपराश्रं तु कर्तव्या पिण्डिका लक्षणान्विता |
अथवा चाष्टबन्धैर्वा निश्छिद्रं सुदृढं कुरु || २२ ||

इष्टका चेत्तु बहुभिः कर्तव्या सुधयान्विता |
लोहजं रत्नजं चैव दारुजं चैवमेव तु || २३ ||

सर्वेषां बंधनं चाष्ट बन्धमिव्यभिधीयते |
विष्णुभागार्धसीम्ना च पिण्डिकोर्ध्वं समुन्नयेत् || २४ ||

प्. २५६) नतोन्नतं न कर्तव्यं कर्तव्ये कर्तृनाशनम् |
नपुंसकशिलाभिस्तु पीठाधस्ताच्छिलां नयेत् || २५ ||

एवं ब्रह्मशिलादीनि प्रोक्तं तदविशेषतः |

इत्यंशुमान्काश्यपे पादशिलादिलक्षणपटलः (त्रिपंचाशः) || ५३ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण लक्षणोद्धारलक्षणम् |
लिंगस्य मुखनिर्माणं लक्षणोद्धारमिष्यते || १ ||

प्रासादस्याग्रतो वापि शांकरे दक्षिणेऽपि वा |
नवाष्टसप्तहस्तं वा मण्टपं चतुरश्रकम् || २ ||

षोडशस्तंभसंयुक्तं सर्वालंकारसंयुतम् |
मण्टपस्य त्रिभागैकं तन्मध्ये वेदिकां कुरु || ३ ||

हस्तमात्रसमुत्सेधां दर्पणोदरसंनिभाम् |
गोमयालेपनं कृत्वा पिष्टचूर्णैरलं कृताम् || ४ ||

नानातोरणसंयुक्तां नानापुष्पैरलंकृताम् |
शालिभिस्थण्डिलं कृत्वा वेदिकायां विशेषतः || ५ ||

तण्डुलैश्च तिलैर्दर्भैः लाजपुष्पैरलं कृताम् |
अधमत्रयलिंगानां एवं मण्टपमाचरेत् || ६ ||

शेषाणां लिंगदीर्घस्य वेदिकाविस्तृतं भवेत् |
तेनैव त्रिगुणैर्व्यासं मण्टपस्य विशालकम् || ७ ||

प्. २५७) अन्यत्सर्वमलंकारं प्रागिवैव समाचरेत् |
वेद्यूर्ध्वे शाययेल्लिंगं प्राक्शिरश्चोर्ध्ववक्त्रकम् || ८ ||

परितोऽष्ट घटान्न्यस्त्वा सकूर्चान्सापिधानकान् |
ससूत्रान्नववस्त्राढ्यान् गन्धतोयेन पूरितान् || ९ ||

वासोपिधानान्हेमाढ्यान् लोकपालांश्च देशिकः |
गन्धैः पुष्पैश्च धूपैश्च अर्चयेत्तु स्वनामतः || १० ||

लिंगमूलस्य वामे तु पिण्डिकां च निधापयेत् |
रक्तेन शालिना वेष्ट्य लिंगपीठौ समर्चयेत् || ११ ||

वेदिकायास्ततस्त्वैन्द्रे कुण्डं वा स्थण्डिलं गुरुः |
अग्न्याधानादिकं सर्वं अग्निकार्योक्तमाचरेत् || १२ ||

ब्रह्मवृक्षसमिद्भिस्तु होमं कृत्वा तु सद्यतः |
आ वो राजेति मंत्रेण इदं विष्ण्विति मंत्रतः || १३ ||

ब्रह्मजज्ञानमंत्रेण पूजाहोमं समाचरेत् |
चरुं हुत्वात्वघोरेण प्रत्येकाष्टशताहुतिः || १४ ||

रात्रौ प्रतिसरं बध्वा लिंगपीठौ द्विजोत्तम ! |
स्वर्णरजतकार्पास सूत्रैर्वा हृदयेन तु || १५ ||

प्राग्वदग्निं समभ्यर्च्य स्विष्टं पूर्णाहुतिं चरेत् |
एवं जागरणं रात्रौ प्रभाते सुमुहूर्तके || १६ ||

देशिकश्च शुचिर्भूत्वा सकलीकृत विग्रहः |
सितवस्त्रोत्तरीयाढ्यः सितमाल्यानुलेपनः || १७ ||

प्. २५८) सितयज्ञोपवीताढ्यः शिवद्विजकुलोद्भवः |
स्थपतिश्च शुचिर्भूत्वा यज्ञसूत्रपवित्रधृत् || १८ ||

प्रभाते सुमुहूर्ते तु लक्षणोद्धारमाचरेत् |
पायसं घृतसंयुक्तं शिरः स्थाने बलिं हरेत् || १९ ||

रक्तशालिं परित्यज्य गन्धाद्यैरर्चयेद्धृदा |
रत्नेन तं लिखेल्लिंगं मध्ये सूत्रं तु पातयेत् || २० ||

मुखभागे तु मध्ये तु नालं कुर्यात्सलक्षणम् |
लिंगमानेन मतिमान् सूत्रविस्तारमुच्यते || २१ ||

रुद्रभागोदयं ग्राह्य शिरसो वर्तनान्वितम् |
वेदविंशच्छतांशं च कृत्वैकांशांगुलं स्तृतम् || २२ ||

तदंशं वसुधा भज्यं तदेकयव मुच्यते |
उत्तमोत्तमलिंगानां सूत्रं पंचयवंतती || २३ ||

शेषाणामपि लिंगानां वर्धयेन्न तु ह्रासयेत् |
अधमत्रयलिंगानां सूत्रतारं यवं भवेत् || २४ ||

सूत्रविस्तारमेवं स्याद् खातं चैव तु तत्समम् |
लक्षणं शिरसि व्याधिः ललाटे मरणं भवेत् || २५ ||

नेत्रसूत्रे त्वपस्मारं आस्ये चान्नविनाशनम् |
चिबुके बन्धुनाशं स्यात् कर्णे स्कन्धविनाशनम् || २६ ||

स्तनदेशे सुतं हन्ति तस्मादेशाद्विवर्जयेत् |
शिरसा सहरुद्रांशं गुणभागविभाजिते || २७ ||

प्. २५९) एकांशमूर्ध्वके * * स्थानादूर्ध्वतदंशके |
तदधस्थांशके विप्र लक्षणोद्धारमाचरेत् || २८ ||

पद्मस्य मुकुलाकारं यथायुक्ति यथाकृतिः |
द्विजानामभिवृद्ध्यर्थं नृपाणां च जयावहम् || २९ ||

खड्गौ प्रत्यान्विताकारं कुञ्जराक्षमिवाकृतिः |
शंखं चांकुशयोर्भेदान्नृपाणामभिवृद्धये || ३० ||

कराञ्जलि समाकारं गोकर्णाकृति वर्तुलम् |
वैश्यानां तत्त्रिकोणं च शूलवृत्तायतं तथा || ३१ ||

शूद्रस्य वृद्धिकरं त्रीणि वैश्यानां तस्य लक्षणम् |
लक्षणोद्धारणोक्तांशं रुद्रभागविभाजिते || ३२ ||

मुकुलोदयमेकांशं तद्व्यासं चापि तत्समम् |
तन्मूलनालदीर्घं तु नवभागमुदाहृतम् || ३३ ||

तन्नालमेकसूत्रं वा सूत्रद्वित्रियुतं तु वा |
सूत्रद्वित्रियुतं चेत्तु सूत्रान्तरं यवत्रयम् || ३४ ||

यवद्वयान्तरं वाथ नालतारं द्विजोत्तम ! |
नालमूले च तस्याग्रे सीमासूत्रं समालिखेत् || ३५ ||

तन्नालं चैकसूत्रं चेत् लिंगमध्ये विशेषतः |
सूत्रोक्त व्यासखातं च नालयामे तु कल्पयेत् || ३६ ||

नालाधस्तात्तु व्योमांशं त्यज्य विष्णुशिरोपरि |
मणिरेखां ततः कुर्यान्मुकुलादास्फिगन्तकम् || ३७ ||

मणिरेखयोन्तरं पद्ममूले पद्मसमं तु वा |
पद्मतार त्रिधैकं वा वेदांशेऽग्न्यंशमेव वा || ३८ ||

पंचांशे तु युगांशे वा पद्मतारार्धमेव वा |
मुकुलमूलेन्तरं ह्येवं नालमूलेन्तरं शृणु || ३९ ||

नालायामसमं वार्धं त्रिपादं वा युगांशके |
त्रिभागं पंचभागे तु वेदभागमथोपरि || ४० ||

नालमूले समे वेशमणिरेखाद्वयोन्तरम् |
मूलादग्रं क्रमात्क्षीणं मणिरेखां ततः कुरु || ४१ ||

नालमूले समे तिर्यक् द्वा पृष्ठे तु सबन्धयेत् |
मणिरेखाव्यासखातं लिंगस्योचितसूत्रवत् || ४२ ||

मणिरेखालम्बनालदीर्घ तुंगसमेव वा |
तस्मात्तन्मूलपर्यन्तं वसुभागविभाजिते || ४३ ||

मणिरेखालम्बनं विप्र नवधा परिकीर्तितम् |
सर्वेषु लक्षणोद्धारेष्वेवं वै मणिरेखके || ४४ ||

प्रथमं लक्षणं प्रोक्तं द्वितीयं लक्षणं शृणु |
लक्षणोद्धारणांशं तु दशभागविभाजिते || ४५ ||

मुकुलोदयमेकांशं वस्वंशं नालदीर्घकम् |
नालाधस्तात्तु व्योमांशं नीत्वा शेषं तु पूर्ववत् || ४६ ||

द्वितीयं लक्षणं ख्यातं तृतीयं लक्षणं शृणु |
लक्षणोद्धारभागं तु धर्मभागविभाजिते || ४७ ||

प्. २६१) एकांशं मुकुलोत्तुंगं नवांशं नालदीर्घकम् |
शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं चतुर्थं लक्षणं शृणु || ४८ ||

लक्षणांशं तु नवधा भज्यैकांशं तु कुड्मलम् |
सप्तांशं नालदीर्घं तु शेषं पूर्ववदेव हि || ४९ ||

चतुर्थं लक्षणं प्रोक्तं पंचमं लक्षणं शृणु |
लक्षणांशं वसुधा भज्य व्योमांशं मुकुलोदयम् || ५० ||

षडंशं नालदीर्घं तु नालाधस्ताच्छिवांशकम् |
तदेव सप्तभागं तु नालदीर्घमुदाहृतम् || ५१ ||

शेषं प्रागिव कर्तव्यं * * * * * * * * |
* * * * * * * * सप्तमं लक्षणं शृणु || ५२ ||

लक्षणांशे तु सप्तांशे शश्यंशं मुकुलोदयम् |
भूतांशं नालदीर्घं तु शेषं पूर्ववदेव हि || ५३ ||

षडंशं नालदीर्घं तु शेषं प्रागिव संख्यया |
एवमष्टविधं ख्यातं नालायामं द्विजोत्तम ! || ५४ ||

अग्राकारेब्जमुकुलात् भानुसंख्यात्सुसुव्रतम् |
यथेष्टनालकर्तव्यं वसुसंख्यासु मे द्विज || ५५ ||

अग्राकारे दृढसूत्रं प्रकर्तव्यं लिंगेषूक्त प्रमाणतः |
स्थापयेत्तु ततो लिंगं प्रागुदग्रंदुरष्टके || ५६ ||

लक्षयेत्पिण्डिकावक्त्रं लिंगसौम्ये निधापयेत् |
स्थापितैः कलशैः स्नाप्य लिंगपीठौ हृदा गुरुः || ५७ ||

प्. २६२) गव्यैर्गन्धोदकैः स्नाप्य गन्धपुष्पादिभिर्यजेत् |
लम्बकूर्चसमायुक्तं सर्वालंकारशोभितम् || ५८ ||

रथे वा शिबिकायां वा ग्रामं कृत्वा प्रदक्षिणम् |
आचार्यं शिल्पिनं पूज्य वस्त्र हेमांगुलीयकैः || ५९ ||

ततो जलाशयं प्राप्य जलाधीवासनं कुरु |
लक्षणोद्धारमाख्यातं प्रतिमालक्षणं शृणु || ६० ||


इत्यंशुमान्काश्यपे लक्षणोद्धारविधिपटलः (चतुः पंचाशः) || ५४ ||



प्रतिमालक्षणं वक्ष्ये शृणुत्वैकाग्रमानसः |
अचलं च चलं चैव चलाचलमिति त्रिधा || १ ||

मृण्मयं शर्करां चैव सौधजं च चलं स्मृतम् |
शैलजं दारुजं चैव धातुजं रत्नजं तथा || २ ||

चलाचलमिति ख्यातं चलमेवं तु लोहजम् |
अर्धचित्रं च चित्रं च चित्राभासमिति त्रिधा || ३ ||

अर्धांगदर्शनं बिम्बं अर्धचित्रमिति स्मृतम् |
सर्वावयव दृष्टं यत् तच्चित्रं हि विधीयते || ४ ||

निम्नोन्नतविहीनेन पटभित्त्यादिकल्पना |
अर्धचित्रं तु सुधया चान्यैश्चित्रवदर्धकम् || ५ ||

प्. २६३) आभासं धातुभिः कुर्यात् चित्रकर्मविधानतः |
चित्रं चित्रार्धमाभासं फलं श्रेष्ठान्तराधमम् || ६ ||

इष्टकायाः पटं श्रेष्ठं पटादाभासकं वरम् |
आभासादर्ध चित्रं तु तस्माद्वै मृण्मयं वरम् || ७ ||

मृण्मयाद्दारुजं श्रेष्ठं दारुजाच्छैलजं वरम् |
शैलजाल्लोहजं श्रेष्ठं कर्तॄणां च फलं तथा || ८ ||

लोहजेषूत्तमं स्वर्णं मध्यमं रजतं भवेत् |
ताम्रजं कन्यसं ख्यातं तेषु तेषु फलं तथा || ९ ||

बिम्बमानं च द्रव्यं च श्रेष्ठान्तराधमं भवेत् |
सर्वद्रव्येषु दैवत्यं सममेवेति विद्यते || १० ||

समं चेद्दिव्यदेवेशं फलं श्रेष्ठादयं कथम् |
ऊषरे सुन्धभूमौ च मार्दवे च महीतले || ११ ||

पृथगेकजातिवृक्षं तु स्थापने तु विशेषतः |
फलस्थलानुसारेण यथालाभं तथा भजेत् || १२ ||

स्थलभेदेन वृक्षस्यं भेदमात्रं न विद्यते |
तथा द्रव्यफलं तुल्यं द्रव्यभेदे फलप्रदम् || १३ ||

तस्मात्तेषु यथा लाभं द्रव्येण सकलं कुरु |
यो नरः कृतवान्भूमौ पुत्रमित्रकलत्र युक् || १४ ||

यथेष्टविषयोपेतः शक्रादि विषयं सुखम् |
न नश्यते ततो विप्र ! सालोद्यादि पदाश्रितम् || १५ ||

प्. २६४) मनसा कर्मणा वाचा यो नरः सहकारिणा |
असौ वित्तानुसारेण कर्तृलब्धफलानुभाक् || १६ ||

तस्मादन्येन कर्तव्यं स कर्तुं शिवात्मकम् |
सुखासनं तु प्रथमं उमा स्कन्दं द्वितीयकम् || १७ ||

तृतीयं चन्द्रमौलिं च चतुर्थं वृषवाहनम् |
पंचमं नृत्तमूर्तिं च गंगाधरमतः परम् || १८ ||

सप्तमं त्रिपुरारिं च वैवाह्यं त्वष्ठमं तथा |
नवमं चार्धनारिं च दशमं गजहारिणम् || १९ ||

ततो पाशुपतं विद्यात् कंकालं द्वादशं स्मृतम् |
त्रयोदशं हरेरर्धं भिक्षाटनं चतुर्दश || २० ||

चण्डेश्वर प्रसादं तु पंचादशमुदाहृतम् |
षोडशं दक्षिणामूर्तिं ततः कालारिमुच्यते || २१ ||

ततो वै लिंगमुद्भूतं मूर्तिरष्टादशा भवेत् |
सर्वासां प्रतिमानां तु मानमादौ वदाम्यहम् || २२ ||

सर्वेषामपि लिंगानां शिरोमानं विनोदयम् |
गृहीतं विद्यमानेषु अन्येषु शिरसा सह || २३ ||

स्थूलदेशे परीणाहं विस्तारं चैव तत्रैव |
पूजांश द्विगुणं ग्राह्य द्वात्रिंशद्विभजेत्समम् || २४ ||

तेषु वै सप्तविंशांशं पंचविंशांशमेव वा |
त्रिभागाधिकविंशच्च एकविंशतिरेव वा || २५ ||

प्. २६५) एकोन विंशदंशं वा षोडशं वा त्रयोदश |
रुद्रांशं नन्दभागं वा सप्तांशं पंच एव वा || २६ ||

अथवा रुद्रभागोच्चं नवभागविभाजिते |
तेष्वेकांशं समारभ्य एकैकांश विवर्धनात् || २७ ||

यावद्वै सप्तविंशांशं तावद्वै सप्तविंशतिः |
रुद्रांशोच्चे तु बिम्बोच्चं साष्टत्रिंशति भेदकम् || २८ ||

तथैव लिंगतारे च लिंगनाहे च कल्पयेत् |
लिंगे बिम्बोच्च भेदं तु मन्वाधिकशतं भवेत् || २९ ||

गर्भगेहं तदाद्यं तु भागे नन्दविधोन्नतम् |
अथवा गर्भगेहं तु त्रिन्नवांशविभाजिते || ३० ||

सप्तविंशतिमानं स्युरेकादेकांशवर्धनात् |
अथवा गर्भगेहं तु द्विनवांशं विभाजिते || ३१ ||

एकांशदेकवृद्ध्या तु बिम्बमष्टादशान्वितम् |
शुद्धद्वारस्य चोत्सेधं चतुर्भागविभाजिते || ३२ ||

पंचांशमुत्तमोत्सेधं मध्यमं चतुरंशकम् |
अधमं तु गुणांशं स्यात् त्रिविधं द्वारमानकम् || ३३ ||

अधमोत्तमयोर्मध्ये वसुभागविभाजिते |
नवधा स गलोत्तुंगं द्वारमाने विधीयते || ३४ ||

अथवा द्वारतुंगं तु सप्तविंशति भाजिते |
एकैकांशविहीनेन बिम्बोच्चं सप्तविंशतिः || ३५ ||

प्. २६६) एवं हि द्वारमानेन षट्त्रिंशत्कौतुकोदयम् |
तथाधिष्ठानमाने च स्तम्भमानविभाजिते || ३६ ||

सद्मबाह्यस्य विस्तारे हस्ते चैव प्रकल्पयेत् |
एकादिनवहस्तान्तं नवधा हस्तमानकम् || ३७ ||

तलादि नवतालान्तं तथा नवविधं भवेत् |
कर्तुश्च हृदयान्तं वा स्तनान्तं बाहुसीमकम् || ३८ ||

हन्वन्तं चास्य सीमान्तं नेत्र सूत्रावसानकम् |
कर्तुश्चोदयतुल्यं वा यजमानवशादिमे || ३९ ||

अथवा कर्तृतुंगं तु नवभागविभाजिते |
एकैकांशविहीनेन नवधा सकलोदयम् || ४० ||

चतुर्विंशच्छतं भागं पूजांशं तु विभाजिते |
एकांशमंगुलं ख्यातं मूललिंगांगुलान्वितम् || ४१ ||

मानांगुलं पुराप्रोक्तं नव प्रासादमानके |
कर्तुर्दक्षिणहस्ते तु मध्यमांगुलिमध्यमे || ४२ ||

पर्वदीर्घं तु तारं वा मात्रांगुलविधिः स्मृतः |
सप्तांगुलं समारभ्य द्विद्व्यंगुलविवर्धनात् || ४३ ||

त्रयोविंशतिकं यावत् शतान्तत्रिभिरंगुलैः |
बिम्बमानं तु कर्तव्यं मानौ द्वाभ्यां परार्थकम् || ४४ ||

गृहे त्वात्मार्थ बिम्बानां मानं मात्रांगुलेन तु |
कर्तव्यमन्यथा चेत्तु कर्तव्ये कर्तृनाशनम् || ४५ ||

प्. २६७) अंगुलैनिर्मितं बिम्बं सर्वजात्यर्हकं शुभम् |
अंगुलें गुलसंख्याभिशायादीषच्छुभेक्षणम् || ४६ ||

त्रिष्वंगुलि प्रमाणेषु जात्यंशं च न रोपयेत् |
अंगुलादन्यद्यन्मानं वेदाशीति विभज्य च || ४७ ||

एकांशं रोपयेत्तस्मात् जात्यंशं तद्द्विजादिभम् |
द्विभागाधिकषष्ट्यंशं भज्यैकांशसमन्वितम् || ४८ ||

नृपजात्यंशकं ह्येवं नृपाणामृद्धिकारणम् |
चतुर्विंशति भागं तु कृत्वैकांशसमन्वितम् || ४९ ||

वैश्यजात्यंशकं ख्यातं वैश्यानामभिवृद्धिदम् |
षोडशांशेंशमारोप्य शूद्र-ऋद्धिकरं भवेत् || ५० ||

एवं जात्यंशसंयुक्तं अंशमष्टगुणीकृतम् |
सप्तविंशतिभिर्ह्रासे शेषमश्वादिमं भवेत् || ५१ ||

तद्दिनं जाति ऋक्षं स्यान्नृपवास्तुदिनान्वितम् |
सुशोभनेन युक्तं चेत् कर्तृवास्तु नृपादिनाम् || ५२ ||

त्रिंशाद्या शतभागान्तं बिम्बोच्चं तु विभाजिते |
शश्यंशं रोपयेद्यावत् शुभायादीनि संभवम् || ५३ ||

तन्मानं कौतुकोच्चं स्यात्पादादुष्णीषकावधि |
आयांशकमिदं ख्यातं चैकांशायादिकल्पयेत् || ५४ ||

अष्टाभिर्वर्धयेद्यंशं भानुभिर्ह्रासयेद्द्विज ! |
शेषमायमिति ख्यातं अंशमष्टगुणीकृतम् || ५५ ||

प्. २६८) सप्तविंशतिभिर्ह्रासे शेषमश्वादिभं भवेत् |
नवभिर्गुणिते त्वंशं नाडिभिर्ह्रासयेत्ततः || ५६ ||

सेषं व्ययमिति ख्यातं अंशं वै त्वनलेन तु |
वर्धयेद्वसुभिर्ह्रासे शेषं ध्वजादयो भवेत् || ५७ ||

नवभिर्वर्धयेत्त्वंशं सप्तभिर्ह्रासवारकम् |
वर्धयेद्वेदसंख्या तु ह्रासयेन्नवसंख्यया || ५८ ||

शेषमंशकमित्युक्तं एवमायादिषड्भवेत् |
आयाधिक्यं व्ययं क्षीणं पुष्कलायं सुशोभनम् || ५९ ||

ध्वजधूमश्च सिंहश्च श्वावृषोखरहस्तिकाकयः |
योनयश्चाष्ट ते तेषु तेषु केतुहरी वृषम् || ६० ||

गजश्च शुभदा ज्ञेया गर्हिताः शेषयोनयः |
विपत्तिः प्रत्यरं चैव वर्ज्यं वैनाशिकं तथा || ६१ ||

षष्ठाष्ट द्वादशं लग्नं वर्ज्यं शेषाः शुभावहाः |
कर्तुश्च ग्रामनक्षत्रात् नृपवास्तुदिनं तथा || ६२ ||

गणयेद्बिम्ब-ऋक्षान्तं शोभनं तु परिग्रहेत् |
वारं सूर्यादि संख्या तु भौमवारं विवर्जयेत् || ६३ ||

सूर्यारवारसौरिश्च मध्यमं च इति स्मृतम् |
भानु वारादि संयुक्तं विशाखादि चतुश्चतुः || ६४ ||

योगं तु मरणं नाशं अमृतं च यथा क्रमम् |
तस्करं भुक्तिशक्तिश्च धन्यं राजं च षण्डकम् || ६५ ||

प्. २६९) अभयं रथनं प्रेष्य नवांशकमुदाहृतम् |
तेषु तस्कर षण्डं च ऋणं चैव तु वर्जयेत् || ६६ ||

गणेषु सुरमानुष्यं योगमात्र विवर्जयेत् |
एवं परीक्ष्य शोभाढ्यं आयामं तु सुयोजयेत् || ६७ ||

चातुर्वर्णाभिवृध्यर्थं जात्यंशकं प्रयोजयेत् |
तस्मादुभयभागोऽपि प्रशस्ता वेशकाण्डपा || ६८ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे प्रतिमालक्षणपटलः (पंचपंचाशः) || ५५ ||




उत्तमं दशतालादि लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
मृण्मयं चेत्तु बिम्बं वै शूलस्थापनमाचरेत् || १ ||

शैलजा प्रतिमा चेत्तु शिलाग्रहणं लिंगवत् |
लोहजं सकलं चेत्तु मधूच्छिष्ठेन निर्मितम् || २ ||

स्थण्डिलं शालिभिः कुर्यादालयाग्रे तु मण्टपे |
कुशाशयं तु संकल्प्य दर्भैः पुष्पैः परिस्तरेत् || ३ ||

तदूर्ध्वे फलकं न्यस्त्वा दारुजं प्राग्दिशाग्रकम् |
आचार्यः शिल्पकर्ता च शुद्धमानं परिग्रहेत् || ४ ||

तन्मान सेवितांगानि त्वथ नैव तु कारयेत् |
प्राक्शिरश्चोर्ध्व वक्त्रं तु फलकायां निधापयेत् || ५ ||

प्. २७०) गन्धैः पुष्पैश्च धूपैश्च दीपैश्चाभ्यर्च्य देशिकः |
तस्य दक्षिण पार्श्वे तु शिवाग्निं तु प्रकल्पयेत् || ६ ||

समिदाज्यैश्च चरुभिः हृदाचाष्टशताहुतिः |
द्रव्यान्ते व्याहृतिं हुत्वा पूर्णाहुतिं तु मूलतः || ७ ||

ध्यात्वा बिम्बा कृति त्वग्नि मध्ये मूलमुदाहरेत् |
आत्मना निजतद्रूपं हृदयं मन्त्रमुच्चरन् || ८ ||

* * * * * * * * न दर्शयेदंगात् क्रमात् |
अंगुष्ठाग्रं तु पार्ष्ण्यन्ततलं सप्तदशांगुलम् || ९ ||

हिक्कासूत्रादधो बाहुदीर्घं ऋक्षांगुलं भवेत् |
कोर्परोच्चं द्विमात्रं स्यात् एकविंशत्प्रकोष्ठकम् || १० ||

सार्धत्रयोदशं तस्मात् मध्यांगुलाग्र सीमयुक् |
ततो वै मुखविस्तारं सार्धभान्वंगुलं भवेत् || ११ ||

मुखान्तस्य तु विस्तारं सार्धत्रयोदशांगुलम् |
ग्रिवाग्रं सार्धनन्दांशं ग्रीवामूलं दशांगुलम् || १२ ||

हिक्काधो बाहुसीमान्त चत्वारिंशच्छिवाधिकम् |
सार्धद्वाविंशदंशं तु कक्षयोरन्तरस्ततम् || १३ ||

नवांशं चतुर्यवोपेतं बाहुमूलविशालकम् |
एकविंशति भागं स्यात् स्तनदेशे तु विस्तरम् || १४ ||

हृदयावधिविस्तारं एकोनविंशदंशुलम् |
कलांशं चतुर्यवोपेतं मध्यव्यासमुदाहृतम् || १५ ||

प्. २७१) एकोन विंशदंशं तु श्रोणी तारमुदाहृतम् |
कटिरग्रविशालं तु त्रिनवांगुलमुच्यते || १६ ||

तदधः कटिपार्श्वान्तं विस्तारार्धांश विंशतिः |
पादोनमनुभागं तु ऊरुमूलविशालकम् || १७ ||

सपाद * * भागं तु ऊरुमध्यविशालकम् |
पादोन धर्मभागं तु जातु व्यासमुदाहृतम् || १८ ||

स पादवसुभागं तु जंघामूलविशालकम् |
पादोन सप्तभागं तु जंघामध्यविशालकम् || १९ ||

तयोर्मध्य ततं विप्रवस्सभागमुदाहृतम् |
पादोन पक्षभागं तु नलकाविस्तृतं भवेत् || २० ||

त्रियवाधिकपंचांशं गुल्फव्यासमुदाहृते |
अक्षादातवतुंगं तु सार्धवेदांगुलं भवेत् || २१ ||

पार्ष्णितारं चितत्तुल्यं पार्ष्ण्योरुच्चं तदेव हि |
तलमध्यं षडंशं स्यात् यवद्वयसमायुतम् || २२ ||

दलाग्रविस्तृतं सप्तभागमित्यभिधीयते |
द्वियवाधिकवेदांशं पादांगुष्ठायतं भवेत् || २३ ||

यवोपेतद्वयांशं तु तस्य विस्तारमुच्यते |
तारार्धघनविस्तारं पादोनायतवर्तुलम् || २४ ||

त्रयवोपेत वेदांशं तर्जन्यायाममुच्यते |
पादोन वेदभागं तु मध्यांगुलायतं भवेत् || २५ ||

प्. २७२) यवोपेताग्निभागं तु अनामिकायाममिष्यते |
सार्धपक्षांशमानं तु कनिष्ठांगुलि दीर्घकम् || २६ ||

प्रादेशिन्यादिक्रमात्तारं नवसप्तार्थ सप्तषट् |
यवमानं स्वतारार्धं नखं पूर्वोक्तवद्विदुः || २७ ||

तत्तदंगुलि विस्तारं वेदांशं विभजेद्बुधः |
त्रिभागमंगुलाग्रोच्चं शेषं स्यात्तु नखोदयम् || २८ ||

त्रियवाधिकवस्वंशं बाहुमध्यविशालकम् |
स पादसप्तभागं तु कोर्परव्यासमुच्यते || २९ ||

पादोन रसभागं तु प्रोकोष्ठं मध्यविस्तृतम् |
पादोन चतुरंशं तु मणिबन्ध विशालकम् || ३० ||

सप्तांशं तु तलायामं सार्धषण्मध्यमांगुलम् |
स पादभूतभागस्यानामिकायामयुच्यते || ३१ ||

यवाधिकं तु पंचांशं तर्जन्यायाममुच्यते |
स पादवेदभागं तु दीर्घांगुष्ठ कनिष्ठयोः || ३२ ||

अंगुष्ठमूलविस्तारं रुद्रायवमुदाहृतम् |
तर्जन्याष्ट यवा ख्यातं नवयवाख्यमध्यमम् || ३३ ||

अनामिकाष्टयवा ख्याता कनिष्ठा सप्तसंख्यया |
अंगुष्ठाद्यंगुलान्तं तु मूलविस्तारमेव हि || ३४ ||

तन्मूलं तु कलेशांशं हीनमग्रविशालकम् |
अग्रतारं रसांशे तु पंचांशं नखविस्तृतम् || ३५ ||

प्. २७३) पार्श्वयोर्मांसलं शेषं वृत्तायतनखाकृतिः |
स पादनखतारं तु नखयाममुदाहृतम् || ३६ ||

नखायामद्वयं चाग्रपर्वदीर्घं प्रशस्यते |
अंगुष्ठं मूलपर्वस्य दीर्घं सप्तदशायवम् || ३७ ||

तर्जनीमूलपर्वं तु अनामिकोच्चद्वयांगुलम् |
मध्यमामूलपर्वस्य दीर्घमष्टादशा यवाः || ३८ ||

कनिष्ठमूलपर्वस्य त्रयोदशयवाः स्मृताः |
मूलाग्रपर्वयोर्मध्य दीर्घमध्यस्थ पर्वसु || ३९ ||

अंगुष्ठं तु द्विपर्वस्या शेषा त्रिपर्वसंयुतः |
सार्धभूतांगुलं विप्रतलाग्रं विप्रलंभवेत् || ४० ||

रसांशमध्यविस्तारं हस्तस्यैव तलस्य तु |
तलमूलविशालं तु सार्धषड्भागमुच्यते || ४१ ||

अंगुष्ठमूलमारभ्य तर्जनीमूलमन्तकम् |
अंगुष्ठमूलमारभ्य मणिबन्धावसानकम् || ४२ ||

दीर्घं वेदांगुलं प्रोक्तं तदर्धांशं घनं भवेत् |
पार्ष्णिहस्तवनाग्न्यंशं अग्रमंगुष्ठवत्क्षयम् || ४३ ||

अंगुल्यानामधस्तात्तु सार्धांशं मांसलं ततम् |
द्विभागं पार्ष्णिहस्तस्य शुकोदरविशालकम् || ४४ ||

शेषमध्यतलं निम्नं भूतवेदाग्नि वा * *? |
सूक्ष्मरेखां लिखेत्तस्मिन्शंखं वा चक्रशूलकम् || ४५ ||

प्. २७४) पद्माभं वा तलं रेखां * * * * प्रकल्पयेत् |
यवाकैकर्तुनिम्नं स्यात् रेखानां तु द्विजोत्तम ! || ४६ ||

वृत्ता पेक्षितांगेषु व्यासं पंचविभाजिते |
एकांशं तु परिग्राह्य विस्तारं द्विगुणायतम् || ४७ ||

यत्ततोहमिदं ख्यातं नाहं तेनैव कल्पितम् |
कर्णोर्ध्वे शिरसा नाहं सास्त्रिंशांगुलं भवेत् || ४८ ||

कर्णोर्ध्वे त्वपरे भागे द्वादशं चांगुलं भवेत् |
कर्णोर्ध्वे पूर्वभागं तु द्वाविंशांगुलकं भवेत् || ४९ ||

कर्णयोः पृष्ठनाहं तु भान्वंगुलमुदाहृतम् |
तयोर्मध्यस्थ भागं तु कर्णयोरन्तरस्थितिः || ५० ||

शिरसो मध्यमान्मूर्ध्नि मण्डलं चतुरंगुलम् |
गुडाग्रकेशान्तं सार्धनवांगुलमुदाहृतम् || ५१ ||

तदेव मण्डलात्कण्ठकेशान्तं च नवांगुलम् |
मण्डलात्पृष्ठकेशान्तं सार्धधर्मांगुलं भवेत् || ५२ ||

ललाटे तिर्यजानां तु नवांगुल मुदाहृतम् |
केशान्ता दक्षिसूत्रं स्यात् द्वयोर्मध्ये भ्रुवः स्थितिः || ५३ ||

भ्रुवाग्रौ तून्नतौ चैव चापाकारं यथा कुरु |
द्व्यन्तरं तु भ्रुवोर्विप्र सार्धवेदयवं भवेत् || ५४ ||

पंचांगुलं भ्रुवायामं मध्यतारं यवद्वयम् |
बालचन्द्राग्रवत्क्षीणं भ्रुवाग्रौ तस्य मध्यमम् || ५५ ||

प्. २७५) कनीनिकायामविस्तारं यवमानमुदाहृतम् |
कृष्णमण्डलविस्तारं चोत्सेधं षड्यवं भवेत् || ५६ ||

सितान्तं तत्समं व्यासं कृष्णमण्डलपार्श्वयोः |
शबराकृतिकं वापि धनुराकृतिरेव वा || ५७ ||

अर्धचन्द्राकृतिर्वाथ नेत्राकारं प्रकल्पयेत् |
तदाकारानुकूलोच्चं सितमण्डलयोर्द्विज ! || ५८ ||

नेत्रान्तेऽर्धयवं रक्तं मण्डलं तु सितांशकम् |
* * * कृष्ण मध्ये तु जोतिर्मण्डलकं यवम् || ५९ ||

तदष्टांशैकभागं तु तन्मध्ये दृष्टिमण्डलम् |
तत्सार्धयवमानं तु ऊर्ध्ववर्मततं भवेत् || ६० ||

अधोवर्म च तत्तुल्यं दीर्घमष्टादशा यवम् |
नेत्रयोरन्तरं विप्र ! स पादद्व्यंगुलं भवेत् || ६१ ||

अधोवर्मस्थितिर्विप्र ! नेत्रस्य तु विधीयते |
कर्तुर्नाशमथोदृष्टिः ऊर्ध्वदृष्टिर्विपत्करम् || ६२ ||

बन्धुनाशो भवेत्पार्श्व दृष्टिश्चेद् ग्रामवासिनाम् |
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन सममेव निरीक्षणम् || ६३ ||

नेत्रमेवं समाख्यातं नासिका लक्षणं पुनः |
नासिकापुट बाह्ये तु तारमष्टा दशायवम् || ६४ ||

तदर्धमग्रविस्तारं तस्यार्धं मूलविस्तृतम् |
गोजिमूलात्तु नास्यग्रं तुंगं तद्द्व्यंगुलं भवेत् || ६५ ||

प्. २७६) पुटयोर्मध्यभित्तिस्तु पुष्करं चेति विद्यते |
अध्यर्धयवमालम्ब्य नासाग्रं पुटसूत्रतः || ६६ ||

सार्धवेदयवं गोजिदीर्घं तस्यार्धविस्तृतम् |
उत्तरोष्ठस्योर्ध्वनिम्न गोजिनाम्ना प्रशंसितम् || ६७ ||

यवमानं ततं गोजि कृत्वैव नासिकां द्विज ! |
स पाद चतुरंशं तु आस्यादीर्घं तिर्यग्विदुः || ६८ ||

उत्तरोष्ठायतं चास्यादीर्घं तुलमुदाहृतम् |
उत्तरोष्ठस्य मध्ये तु तारं सार्धत्रयं यवम् || ६९ ||

आवृष्ठ्या कृतशांतारं आस्य सीमावसानकम् |
यवमानघनं पली उत्तरोष्ठस्य चोपरि || ७० ||

त्रिवक्रे चोत्तरा पाली ततोष्ठ सदृशायताः |
अष्टादशयवा प्रोक्ता अधरोष्ठस्य दीर्घकम् || ७१ ||

यवाधिकांगुलं तस्य विस्तारं द्विजसत्तम ! |
अधरं पालिका सार्ध यवमानमथोच्यते || ७२ ||

चिबुकादधरोच्चं तु सार्धषड्यवमुच्यते |
किंचित्प्रहसिताकारं आस्य युक्तानुकारयेत् || ७३ ||

अधराच्चिबुकालम्बं सार्धपक्षांगुलं भवेत् |
चिबुकात्तु हनोर्वंशं सार्धाष्टयवमुच्यते || ७४ ||

सार्धद्व्यंगुलकां तस्य तारमायतवृत्तवत् |
हनोः सन्ध्यैकर्णबन्धान्तं त्वन्तरं द्वादशांगुलम् || ७५ ||

प्. २७७) हरोर्बाह्यं समारभ्य पादोन युगमात्रकम् |
कर्णवेशमिति ख्यातं ततः कर्णं वदामिते || ७६ ||

नेत्रान्तात्कर्णबाह्यान्तं द्व्यन्तरं सप्तमात्रकम् |
कर्णस्य तु विशालं तु अष्टादश यवाः स्मृताः || ७७ ||

अक्षिसूत्रोर्ध्वतः कर्णतुंगं चाष्टादशं यवम् |
तदर्धं चोर्ध्वबन्धा तु शेषं वृत्तममूर्ध्वतः || ७८ ||

नेत्रसूत्रादधः कर्णबन्धं सप्तदशा यवा |
सार्धवेदांगुलं तस्मात् तस्य नालं प्रलम्बयेत् || ७९ ||

पूर्वाल ततं व्योमभागं सार्धांशका परम् |
नालयोर्व्यासमाख्यातं घनमर्धांगुलं तयोः || ८० ||

नालान्तरं त्रिपादं च वेदांशं व्रततायतम् |
कर्णतुंगमशेषं तु यवैकोन नवांगुलम् || ८१ ||

पिप्पली घनमर्धांशं दिगुणं हिततायतम् |
उत्सेधं सार्धमात्रं स्यात् मूलादग्रं क्षयानुगम् || ८२ ||

द्विभागं पिबुषी दीर्घं द्वियवार्धांश विस्तृतम् |
अक्षसूत्रादयः कर्णद्वारमर्धांगुलं भवेत् || ८३ ||

कर्णद्वारंतती निम्नं सममेव हि वर्तुलम् |
कर्णपालीघनं सार्धयवनीवं चतुर्यवम् || ८४ ||

पृष्ठकर्णस्य विस्तारं अध्यर्धांगुलमुदाहृतम् |
केशान्तात् पृष्ठकर्णं तु द्व्यन्तं द्व्यर्धमात्रकम् || ८५ ||

प्. २७८) पृष्ठकेशावसाने तु कृकार्धांशकं नतम् |
तस्याधः पृष्ठदीर्घोच्चं युगांशं त्रियवाधिकम् || ८६ ||

कृकाटिकादयः पृष्ठग्रिवाग्रं तु नवांगुलम् |
पृष्ठग्रीवस्य मूलस्य तारं सार्धदशांगुलम् || ८७ ||

मूलादग्रं क्रमात्क्षीणं ग्रीवं वृत्तांगमुच्यते |
हिक्कासूत्रोपरि स्कन्धसंधीतुंगं युगांगुलम् || ८८ ||

कर्णबन्धादयस्सार्ध षण्मात्रं स्कन्धसीमकम् |
सप्तांगुलघनं स्कन्धं हिक्कावधि क्रमात्क्षयम् || ८९ ||

पृष्ठग्रीवादधस्तात्तु ककुन्मानं दशांगुलम् |
तस्मादा कटिसंधान्त वशमृक्षांशमायतम् || ९० ||

तद्वशं नत विस्तारं सार्धषोडशकं यवम् |
वंशमानादधस्तात्तु वंशमूलं गुणांगुलम् || ९१ ||

अपरे तुंगमेवं स्यात् तस्मिन्व्यासं वदामि ते |
सार्ध ऋक्षांगुलं प्रोक्तं कक्षयोरन्तरं द्विज ! || ९२ ||

कक्षाधोहंसफलकातुंगं सप्तांगुलं भवेत् |
कक्षोर्ध्वे बाहुसीमान्तं सप्तांगुलमुदाहृतम् || ९३ ||

सार्धषोडशमात्रं तु मध्यव्यासमुदाहृतम् |
नाभिसूत्रे तु विस्तारं सार्धविंशांगुलं भवेत् || ९४ ||

कटिसन्धौ तु विस्तारं त्रिषडंशमुदाहृतम् |
पादोन धर्मभागं तु स्फिक् पिण्डं प्रतिविस्तृतम् || ९५ ||

प्. २७९) सुत्तौ तौ समाख्यातौ तयोर्मध्ये चतुर्यवम् |
अपरे तारमेवोक्तं पार्श्वव्यासमथोच्यते || ९६ ||

कक्षस्याग्रविशालं तु सप्तमात्रमुदाहृतम् |
स पादषोडशमात्रं स्यात् स्तन सूत्रे तु विस्तृतम् || ९७ ||

स वेदद्वादशांशं तु मध्यपार्श्वघनं भवेत् |
श्रोणी मध्यघनं पार्श्वे सप्तदशांगुलं भवेत् || ९८ ||

ततः श्रोण्युदयं विप्र ! सप्तमात्रमुदाहृतम् |
नाभिसूत्रादधश्चोर्ध्वे चतुर्थं त्र्यंगुलं हि तत् || ९९ ||

श्रोण्यधस्तात् कटेरुच्चं सार्धभूतांगुलं भवेत् |
तत्कटेस्तु घनं धीमान् सार्धभान्वंगुलं भवेत् || १०० ||

स्फिक् पिण्डं चोरुमूलात्तु नीव्रं सार्धयुगांगुलम् |
तत्पिण्डालम्बनं चार्ध सूत्रान्दाधोगांगुलम् || १०१ ||

श्रोण्यधस्तात्कटे रुच्चं सार्धसूत्रादधोयुगांगुलम् |
कक्षाग्रधरनिम्नं तु सार्धद्व्यंगुलकं भवेत् || १०२ ||

ग्रीवा सुवृत्ति नाहं तु रेखा द्वौ परिवेष्टितम् |
कर्णमूलेन तत्तारं तुंगं चैव चतुर्यवम् || १०३ ||

हिक्काया स्वाक्षमात्रं तु जर्तृसूत्रमुदाहृतम् |
हिक्कामध्यात्तु कक्षान्तं भान्वंशात्पादहीनकम् || १०४ ||

हिक्कादास्तनसूत्रान्तं स्तनान्तरसमं भवेत् |
हृदायस्तनयोर्मध्ये निम्नमध्यर्धमात्रकम् || १०५ ||

प्. २८०) तिलं वै कर्णमध्ये तु यवत्रयप्रमाणकम् |
तस्यार्धं वा समावृत्तं कल्पयेत्तु त्रिपुण्ड्यवत् || १०६ ||

कर्णमूले नतं हिक्कासूत्राधस्तात्प्रकल्पयेत् |
हिक्कासूत्रोपरिष्ठात्तु नीलकर्णं प्रकल्पयेत् || १०७ ||

हृदयास्तन पीठोच्चं द्व्यंगुलं समुदाहृतम् |
सप्तादशयवा ख्यातं स्तनमण्डलविस्तृतम् || १०८ ||

तन्मध्ये चूचुकोच्चं तु व्यासं चैव यवद्वयम् |
नाभेस्तु नतविस्तारं व्योमांशं द्वियवाधिकम् || १०९ ||

तन्नाभिदक्षिणावर्तं मूलतारं यवद्वयम् |
तन्नाभ्यवटमध्यस्थं नाभिसूत्रं द्विजोत्तम ! || ११० ||

नाभेरथ पादेन श्रोण्युच्चं पंचमात्रकम् |
तदधस्तात्कटिश्रोणी सार्धत्र्यंगुलकं भवेत् || १११ ||

तस्मादामेढ्रमूलान्तं मेढ्रपीठं युगांगुलम् |
स पादपंचमात्रं तु लिंगदीर्घमुदाहृतम् || ११२ ||

लिंगमूलविशालं तु सप्तादशयवा तता |
लिंगायामत्रिभागैकमग्र मण्ड्या यवं भवेत् || ११३ ||

तदग्रग्रन्थि(गण्डि ?)मूलं तु यवमानं बृहत्तरम् |
रक्तोत्पलमुकुलाभं अग्रमण्ड्याग्रमुच्यते || ११४ ||

मुष्कायामविशालं तु सार्धवेदांगुलं भवेत् |
घनं सार्धगुणांशं तु तन्मूलोर्ध्वोऽग्रबन्धनम् || ११५ ||

प्. २८१) मेढ्रपीठसमूलस्य व्यासं सप्तार्धमात्रकम् |
मेढ्रपीठस्य मूलान्तं ऊरुमूलस्य मांसलम् || ११६ ||

जानुमण्डलविस्तारं स पादं चतुरंगुलम् |
सार्धत्र्यंगुलकं प्रोक्तं जानुमण्डलनीव्रकम् || ११७ ||

सार्धद्व्यंगुलकं प्रोक्तं पृष्ठजान्वोन्नतं भवेत् |
मध्ये तु पाश्वयोः शेषं यथा सौन्दर्यमाचरेत् || ११८ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे उत्तमदशतालविधिपटलः (षट्पंचाशः) || ५६ ||




मध्यमं दशतालेन स्त्रीमानमथ वक्ष्यते |
उमासरस्वतीदुर्गा उषा भूषिश्च मातरः || १ ||

लक्ष्मीं ज्येष्ठां च अनेन विधिना कुरु |
ईशो ब्रह्मा तथा विष्णुशक्तिरित्यभिधीयते || २ ||

तेषामनुगुणं मानं तत्तच्छक्तेस्तु मानकम् |
शंभोर्नासाग्रसीमान्तं शक्त्युच्चं ह्युत्तमोत्तमम् || ३ ||

शंभोर्वास्तनसीमान्तं अधमाधममुच्यते |
तयोर्मध्येऽष्टभागे तु नवधा शक्तिमानकम् || ४ ||

शंभोर्हिक्कान्तमुत्कृष्टं स्तनान्तमधमाधमम् |
तयोर्मध्येऽष्टभागे तु नवधा शक्तिमानकम् || ५ ||

प्. २८२) एवमष्टादशोत्सेधं पादादुष्णीषसीमकम् |
तस्माज्जात्यंशमायांशं योजयेत्क्रममिच्छताम् || ६ ||

त्रिभंगासनमूर्तीनां अन्याभिधानमूर्तिनाम् |
देव्युच्चं समपादस्य स्थानकं स्यैव युक्तितः || ७ ||

दुर्गा ज्येष्ठा च लक्ष्मी च मातरश्च विशेषतः |
मानकल्पे तु लिंगानां मानैः संकल्प्य देशिकः || ८ ||

मूललिंगस्य गौरी तु लिंगमानेन कल्पयेत् |
स विंशतिशतं भागं स्त्रीमाने तु विभाजिते || ९ ||

एकांशमंगुलं ख्यातं तदष्टांशं यवं भवेत् |
तदंगुलैर्यवैश्चैव चांगमानं प्रमीयते || १० ||

उमादीनां तु देवीनां * * मेवांगुलं यवम् |
उष्णीषोदयमेकांशं केशान्तं तु गुणांगुलम् || ११ ||

केशान्तादक्षिसूत्रान्तं स त्रिपाद युगांशकम् |
अक्षिसूत्रात्पुटान्तं तु सार्धवेदांगुलं भवेत् || १२ ||

नासापुटात्तु हन्वन्तं स त्रिपादगुणांगुलम् |
तस्याधः कण्ठमानं तु चतुर्भागमुदाहृतम् || १३ ||

हिक्काच्च हृदयान्तं च हृदयान्नाभि सीमकम् |
नाभ्याश्च योनिपर्यन्तं समं त्रयोदशांगुलम् || १४ ||

ऊरुदीर्घं तु षड्विंशत् जानुमानं युगांगुलम् |
ऊरुदीर्घ समं जंघा दीर्घं पादतलं युगम् || १५ ||

प्. २८३) कलांशं पादतलायामं पार्ष्ण्या गुष्ठाग्रसीमकम् |
तर्जन्यांगुष्ठयोर्दीर्घं चतुर्भागमुदाहृतम् || १६ ||

सार्धत्रिभागमं मध्यं त्रिभागं तु दनामिकम् |
सार्धद्विभागमानं तु कनिष्ठांगुलिदीर्घकम् || १७ ||

द्विरष्टौ सार्धसप्तांशं पातालरसभिर्यवैः |
अंगुष्ठादि कनिष्ठान्तं चरणांगुलि विस्तृतम् || १८ ||

त्रिद्व्यंशं तु नखव्यासं पादोनायत वर्तुलम् |
अंगुलीनां मुखोच्चं तु नखव्याससमं भवेत् || १९ ||

पादं तलाग्रविस्तारं षण्मात्रमिति विद्यते |
मध्ये पंचांगुलं पार्ष्णिः विस्तारं चतुरंगुलम् || २० ||

अक्षिगुल्फान्तविस्तारं पंचभागं विधीयते |
नलकाततियेदांशं जंघामध्यं रसांगुलम् || २१ ||

जानुव्यासं तु सप्तांशं भान्वंशं ह्यूरुमूलकम् |
भानुद्विगुणभागं तु विस्तारं कटिसंधयोः || २२ ||

योनिपीठविशालं तु सप्तांगुलमुदाहृतम् |
योनितारं चतुर्भागं अधोगाश्वत्थपत्रवत् || २३ ||

विस्तारसदृशोत्सेधं योनिं कुर्यात्समांसलम् |
श्रोणि स्थाने तु विस्तारं स यवं विंशदंगुलम् || २४ ||

नाभेश्च निम्नविस्तारं षड्यवं परिकीर्तितम् |
मध्यमस्य विशालं तु रुद्रांगुलमुदाहृतम् || २५ ||

प्. २८४) स्तनाधस्तात्तु विस्तारं सार्धत्रयोदशांगुलम् |
स्तनतारं नवांशं स्यात् गुणांशं स्तन चूचुकम् || २६ ||

स्तनोच्चं सार्धवेदांशं अक्षं मध्यांगुलोन्नतम् |
स्तनाक्षं च स्तनं चैव वृत्तं कृत्वाति सुन्दरम् || २७ ||

स्तनान्तरं यवाष्टांशं छन्नवीरं तु तत्र वै |
कक्षयोरन्तरं विप्र सप्तादशांगुलं स्मृतम् || २८ ||

बाहुपर्यन्तविस्तारं एकत्रिंशांगुलं भवेत् |
हिक्कासूत्रादधो बाहुदीर्घं षड्विंशदंगुलम् || २९ ||

कोर्परोच्चं द्विभागं स्यात् प्रकोष्ठं द्विनवांगुलम् |
मणिबन्धात्तलायामं सप्तांगुलमुदाहृतम् || ३० ||

तस्मान्मध्यांगुलं षड्भिः पंचांशे तर्जनी भवेत् |
अनामिका तर्जनीतुल्यं भागांगुष्ठकनिष्ठयोः || ३१ ||

अंगुलीनां तु दैर्घ्यं वा हस्तयोरुभयोरपि |
नवसप्ताष्टसप्तं तु यवांगुष्ठादि विस्तृतम् || ३२ ||

तत्षडंशे चतुर्भागं नखतारमिहोच्यते |
यवद्वयाधिकं तारात् नखायामं तु तीक्षणवत् || ३३ ||

हस्तस्य तलविस्तारं पंचांगुलं विधीयते |
मणिबन्धविशालाग्नि भूतांशं कोर्परस्य तु || ३४ ||

षडंशं बाहुमध्ये तु सप्तांशं बाहुमूलके |
तस्मात्तन्मणिबन्धान्तं तरुणं वेणुवत्कृशम् || ३५ ||

प्. २८५) हस्तविस्तारमेवं स्यात् सप्तांशं ग्रीवविस्तृतम् |
अग्रे मूले तु विस्तारं षडंशं स्याद्यवाधिकम् || ३६ ||

रुद्रांशं मुखविस्तारं कुक्कुटाण्डसमाकृतिः |
भ्रूकेशान्तयोर्मध्यं सार्धद्व्यंगुलकं भवेत् || ३७ ||

भ्रूमध्यान्ते तु तत्रान्तं स पादद्व्यंगुलं भवेत् |
पुटदास्यावसाअं तु स यवैकांगुलं भवेत् || ३८ ||

तदर्धं गोजिदीर्घं तु तस्यार्धं तस्य विस्तृतम् |
अधरं स यवांगुल्यं शेषं हन्वन्तमानकम् || ३९ ||

कर्णवेशं तु चिबुकात् सार्धत्र्यंगुलकं भवेत् |
द्विभागं कर्णविस्तारं स पादं चतुरंशकम् || ४० ||

कर्णदीर्घमिति ख्यातं तस्मान्नालं प्रलम्बयेत् |
द्विभागं कर्णविस्तारं स पादं चतुरंशकम् || ४१ ||

कर्णदीर्घमिति ख्यातं तस्मान्नालं प्रलम्बयेत् |
नालालम्बं तु पंचांशं कर्णबन्धनसंयुतम् || ४२ ||

हस्तिहस्तोपमं पादं हस्तं गोपुच्छवत्कृतम् |
शेषमुत्तमतालोक्तमार्गेणैव समाचरेत् || ४३ ||

स्त्रीणां सामान्यमेतद्धि विशेषमधुना शृणु |
गौरी वै द्विभुजा शान्ता प्रसन्नवदनाम्बुजा || ४४ ||

करण्डमुकुटा वाथ करीटमुकुटान्विता |
मकुटं केशबन्धं वा तेषु तत्सुन्दरं कुरु || ४५ ||

प्. २८६) केशान्तान्मकुटोत्तुंगं अष्टादशांगुलाधमम् |
एकविंशांगुलं मध्यं श्रेष्ठं भानुद्वयांगुलम् || ४६ ||

शिरोनाहाद्यवाधिक्यं मकुटं मूलविशालकम् |
मूलं सप्ताष्टधा भज्य भागोनाग्रविशालकम् || ४७ ||

किरीटमकुटे चैव केशबन्धमथाचरेत् |
मूलादग्रं क्रमात्क्षीणं करण्डमकुटस्य तु || ४८ ||

पद्मस्य मुकुलाकारं मकुटाग्रं प्रकल्पयेत् |
त्रिपंचसप्तनन्दैर्वा करण्डैस्तु विराजितम् || ४९ ||

चतुष्पूरिमसंयुक्तं नानापुष्पोभशोभितम् |
ललाटपट्टसंयुक्तं मुक्तादामलकाकृतिः || ५० ||

कर्णे कुण्डलसंयुक्तं चतुर्मात्रोन्नतायतौ |
मकरं कुण्डलं वाथ वृत्तकुण्डलमेव वा || ५१ ||

कटकैः कटिसूत्रैश्च हारोपग्रीवसंयुतम् |
बाहुपूरिमसंयुक्तं छन्नवीरसमन्वितम् || ५२ ||

यज्ञोपवीतयुक्तं वा केयूराढ्य सुशोभिता |
दुकूलवसना देवी श्यामवर्णांगसुन्दरी || ५३ ||

दक्षिणं सुस्थितं पादं वामपादं तु कुंचितम् |
आभंगे तु गुणांशं तु वेदांशं समभंगके || ५४ ||

नतमानमिति ख्यातं सूत्रं वक्ष्ये यथाक्रमम् |
ललाटमध्याद्वामे तु नेत्रान्ते च पुटान्तके || ५५ ||

प्. २८७) हनोर्वामे समालंब्य * नयोरन्तरे तथा |
नाभेर्दक्षिणपार्श्वे तु वामोरुर्दक्षिणं स्पृशेत् || ५६ ||

अवामचरणे पार्ष्णि वामपार्श्वे तु लम्बयेत् |
पादांगुष्ठद्वयोश्चैव द्वन्तरं षोडशांगुलम् || ५७ ||

तत्त्रिभागैकभागं तु पार्ष्ण्यन्तरमुदाहृतम् |
एवमाभंगमाख्यातं समभंगमथ शृणु || ५८ ||

ललाटमध्यान्नासाग्रात् पादपार्ष्ण्योश्च मध्यमे |
प्रसार्य ब्रह्मसूत्रं तु द्वन्तरं तु वदाम्यहम् || ५९ ||

सूत्रास्तनयोर्मध्ये वामे स्यात्तु गुणांगुलम् |
तत्सूत्राद्दक्षिणे नाभे नीव्रकं द्व्यंगुलं भवेत् || ६० ||

तत्सूत्राद्दक्षिणे योनिमूलमध्यं युगांगुलम् |
तत्सूत्राद्वामतो जानु नीव्रं गुणांगुलं भवेत् || ६१ ||

पादांगुष्ठद्वयोश्चैव द्वन्तरं द्विनवांगुलम् |
तत्त्रिभागैकभागं तु पाष्ण्यौ द्वन्तरमिष्यते || ६२ ||

उत्पलोद्धृतहस्तोर्ध्व स्तनक्षस्य समं भवेत् |
नाभेस्तु मणिबन्धान्तं सार्धत्रयोदशांगुलम् || ६३ ||

पार्श्वमध्यमबाह्योश्च द्वन्तरं सप्तमात्रकम् |
कटिसंधैस्तु वेदां(शं) लम्बहस्तस्य कोर्परम् || ६४ ||

ऊर्वोस्तु मणिबन्धान्तं द्वन्तरं मनुमात्रकम् |
ऊर्वाग्रात्तत्कराग्रान्तं दशांगुलमुदाहृतम् || ६५ ||

एवं संकल्पयेद्गौरीमिदमन्यच्च वक्ष्यते |
सुस्थितं वामपादं तु दक्षिणं कुंचितं भवेत् || ६६ ||

ललाटमध्यनासाग्रात् पादयोः पार्ष्णिमध्यमे |
प्रसार्य ब्रह्मसूत्रं तु द्वन्तरं तु प्रमीयते || ६७ ||

तत्सूत्रात्स्तनयोर्मध्ये दक्षिणे तु गुणांगुलम् |
तत्सूत्राद्वामतो नाभि नीव्रं द्व्यंगुलकं भवेत् || ६८ ||

तत्सूत्राद्वामतो योनिमुलमध्यं गुणांगुलम् |
तत्सूत्राद्दक्षिणे जानु नीव्रं गुणांगुलं भवेत् || ६९ ||

शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं गौरीलक्षणमेव हि |
सरस्वत्यादि शक्तीनां प्रागेव प्रोच्यतेऽथवा || ७० ||


इत्यंशुमान्काश्यपे मध्यमदशतालस्त्रीमानपटलः (सप्तपंचाशः) || 
५७ ||



कन्यसं दशतालं तु शृणु वक्ष्ये द्विजोत्तम |
चन्द्रादित्याश्विनी चैव ऋषयश्च ग्रहस्तथा || १ ||

आचार्यः शतमखश्चैव चण्डेशः क्षेत्रपालकम् |
कन्यसं दशतालेन कारयेत्तु विचक्षणः || २ ||

उष्णीषमंगुलं प्रोक्तं केशमानं युगांगुलम् |
केशान्ताद्धनु पर्यन्तं सार्धभान्वंगुलं भवेत् || ३ ||

प्. २८९) युगांगुलमिति प्रोक्तं कर्णमानं द्विजोत्तम ! |
हिक्कादिस्तनसूत्रान्तं सार्धभान्वंगुलं भवेत् || ४ ||

स्तनाधोनाभिपर्यन्तं तत्समं चेति कीर्तितम् |
वामेस्तु मेढ्रमूलान्तं सार्धद्वादशमात्रकम् || ५ ||

तन्मेढ्रमूलादूर्वाग्रं पंचविंशतिमात्रकम् |
वेदांगुलं तु जानु स्यात् जंघासमोरुसादृशम् || ६ ||

वेदांशं चरणोत्सेधं तुंगमेवं विधीयते |
उष्णीषात्पृष्ठकेशान्तं सार्धभान्वंगुलं भवेत् || ७ ||

उष्णीषात्पार्श्वकेशान्तं अष्टांगुलमिति स्मृतम् |
उष्णीषात्पूर्वकेशान्तं पंचांगुलमुदाहृतम् || ८ ||

केशान्ताद्धनु पर्यन्तं मानं तु गुणभाजिते |
केशान्तादक्षिसूत्रान्तं व्योमांशमिति विद्यते || ९ ||

अक्षिसूत्रात्पुटान्तं च पुटान्ताद्धन्वन्तकं तथा |
यवोपेतद्विमात्रं तु नेत्रयोरन्तरं द्विज ! || १० ||

तत्समं नयनायामं भूतमात्रं भ्रुवायतम् |
भ्रूमध्यादूर्ध्वकेशान्तं सप्तादश यवस्तथा || ११ ||

यवं भ्रूमध्यमव्यासं अनुपूर्वात्कृशाग्रके |
षडंशं नेत्र विस्तारं ऊर्ध्ववर्म यवार्धकम् || १२ ||

अधोवर्म च तत्तुल्यं करवीरं यवं भवेत् |
नेत्रायामं त्रिधा कृत्वा एकांशं कृष्णमण्डलम् || १३ ||

प्. २९०) कृष्णमण्डल मध्ये तु ज्योतिर्मण्डलकं यवम् |
यूकमानेन दृष्टिः स्यात् ज्योतिर्मण्डलमध्यमे || १४ ||

अधोवर्मस्थितं नेत्रसूत्रे कुर्याद्विशेषतः |
तस्य केशान्तयोर्मध्ये भ्रूस्थितिर्वार्धचन्द्रवत् || १५ ||

कर्णस्थानं च तन्मानं उत्तमं दशतालवत् |
घ्राणमूलस्य विस्तारं यवमत्रमुदाहृतम् || १६ ||

नासिकाग्रविशालं तु व्योमांगुलमुदाहृतम् |
अधरोष्ठस्य चायामं पक्षांगुलमुदाहृतम् || १७ ||

तदर्धं तस्य विस्तारं चिबुकं तु यवद्वयम् |
विस्तारं तत्समं विद्यात् निम्नमर्धयवं भवेत् || १८ ||

तस्मादधरनिष्ठान्तं स यवं व्योममात्रकम् |
ग्रीवामूलविशालं तु वस्वंगुलमुदाहृतम् || १९ ||

ग्रीवाग्रस्य तु विस्तारं सार्धसप्तांगुलं भवेत् |
वक्षःस्थलस्य विस्तारं सप्तत्रिंशतिमात्रकम् || २० ||

पंचविंशति मात्रं तु बाहुदीर्घमुदाहृतम् |
तस्मादधर निष्ठान्तं स यवं व्योममात्रकम् || २१ ||

ग्रीवामूलविशालं तु वस्वंगुलमुदाहृतम् |
आयामं तु प्रकोष्ठस्य एकोन विंशदंगुलम् || २२ ||

तस्मात्तन्मध्यमाग्रान्तं सार्धद्वादशमात्रकम् |
तदर्धं तु तलायामं शेषं मध्यांगुलं पदम् || २३ ||

प्. २९१) अंगुष्ठस्य तु दीर्घं तु अष्टादशयवं स्मृतम् |
सार्धवेदांगुलं प्रोक्तं अनामिकायास्तु दैर्घ्यकम् || २४ ||

तथैव तर्जनीदीर्घं कनिष्ठस्य युगांशकम् |
धर्माब्धिवसु षड्भूत यवांगुष्ठादि विस्तृतम् || २५ ||

तन्मूलेऽष्टांशहीनं तु शेषमग्रविशालकम् |
अग्रव्यासे तु भूतांशं वेदांशं न विस्तृतम् || २६ ||

विस्तारात्पादमाधिक्यं नखायाममुदाहृतम् |
अंगुष्ठं तु द्विपर्व स्यात् अन्यांगुल्यः स्त्रिपर्वकाः || २७ ||

तलमध्ये त्रिरेखाभिः शूलाभं वाब्जपत्रवत् |
तलमूलप्रदेशस्य घनं कोलकमध्यमे || २८ ||

अष्टांशं हीनमात्रं तु घनमित्यभिधीयते |
तलायामसमं चैव तलस्यैव तु विस्तृतम् || २९ ||

मणिबन्धस्य विस्तारं त्रिमात्रं द्वियवाधिकम् |
प्रकोष्ठमूलविस्तारं सार्धभूतांशमुच्यते || ३० ||

बाह्वग्रस्य तु विस्तारं सार्धषण्मात्रमुच्यते |
बाहुमध्यविशालं तु सप्तांगुलमुदाहृतम् || ३१ ||

बाहुमूलस्य विस्तारं वस्वंगुलमुदाहृतम् |
हिक्कासूत्रात्तु कक्षान्तं अष्टमात्रमुदाहृतम् || ३२ ||

द्वाविंशदंगुलं प्रोक्तं कक्षान्तरमुदाहृतम् |
हृदयावधिविस्तारं अष्टादशांगुलं भवेत् || ३३ ||

प्. २९२) उदरस्य विशालं तु सप्तदशांगुलं भवेत् |
श्रोणी प्रदेशविस्तारं अष्टादशांगुलं भवेत् || ३४ ||

षड्यवं नाभिविस्तारं नाभिनिम्नं द्वयं भवेत् |
स्तनमण्डलविस्तारं अर्धांगुलमुदाहृतम् || ३५ ||

चूचुकं द्वियवं प्रोक्तं उत्सेधं तत्समं भवेत् |
उभयोस्तनयोरन्तः सार्धद्वादशमात्रकम् || ३६ ||

मुष्कायामं तु वेदांशं विस्तारं चैव तत्समम् |
लिंगं पंचांगुलं दैर्घ्यं उत्पलं मुकुलोपमम् || ३७ ||

कटिप्रदेश विस्तारं षड्यवाष्टदशांगुलम् |
ऊरुमूलविशालं तु सार्धद्वादशमात्रकम् || ३८ ||

जानुमध्यविशालं तु सार्धवस्वंगुलं भवेत् |
जंघामूलविशालं तु सार्धषण्मात्रमुच्यते || ३९ ||

नलकायास्तु विस्तारं सार्धवेदांगुलं भवेत् |
अंघ्रितलाग्रविस्तारं कौशिकांगुलमुच्यते || ४० ||

तलमध्यविशालं तु भूतांगुलमुदाहृतम् |
पादांगुष्ठसमायामं चतुर्मात्रमुदाहृतम् || ४१ ||

तस्याग्राद्गुल्फमध्यान्तं सार्धद्वादशमात्रकम् |
अनामिकाया दीर्घं तु त्रयस्त्रिंशद्यवं भवेत् || ४२ ||

मध्यांगुल्यं च तत्तुल्यं वेदांशं तदनामिका |
कनिष्ठिकाया दीर्घं तु सार्धवह्न्यंगुलं भवेत् || ४३ ||

प्. २९३) सप्ताष्टनवधर्मं तु त्रयोदशयवं क्रमात् |
कनिष्ठाद्यंगुलीनां तु विस्तारं प्रविधीयते || ४४ ||

अग्रमूलसमं प्रोक्तं विस्तारं तत्त्रिभाजिते |
द्विभागं नखविस्तारं तत्तुल्यायतवर्तुलम् || ४५ ||

तलाग्रांगुष्ठमूले तु सार्धवह्न्यंगुलं भवेत् |
कनिष्ठिकाया मूले तु घनं तत्त्रियवं भवेत् || ४६ ||

अक्षात्पार्ष्ण्यन्तरं भागं पार्ष्ण्युत्सेधं च तत्समम् |
पृष्ठमण्डलविस्तारं पादोन नवमात्रकम् || ४७ ||

वक्षस्थले परे व्यासं पंचविंशति मात्रकम् |
कक्षयोरन्तरं पृष्ठे चतुर्विंशति मात्रकम् || ४८ ||

अत्रानुक्तं तु यत्सर्वं उत्तमं दशतालवत् |
एवं लक्षणमाख्यातं तेषामाकृतिपूर्ववत् || ४९ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे अधमदशतालविधिपटलः (अष्टपंचाशः) || ५८ ||




नवतालोत्तमं वक्ष्ये शृणुत्वेकाग्रमानसः |
वसवश्चाष्टमूर्तिश्च विद्येशा लोकपालकाः || १ ||

अन्याश्च देवताश्चैव नवतालोत्तमेन तु |
सद्वादशशतांशं तु बेरमानविभाजिते || २ ||

प्. २९४) उष्णीषमेकभागेन केशान्तं तु गुणांगुलम् |
केशान्तादक्षि सूत्रान्तं वेदमात्रं विधीयते || ३ ||

तस्मान्नेत्रात्पुटान्तं च वेदमात्रमुदीरितम् |
पुटाद्याद्धनुपर्यन्तं वेदांशं प्रविधीयते || ४ ||

कर्णमानं तु वेदांशं भान्वंशं हृदयावधि |
हृदयान्नाभिसीमान्तं तावद्वादश मात्रकम् || ५ ||

नाभ्यादि मेढ्रमूलान्तं भानुमात्रं विधीयते |
ऊरुदीर्घं चतुर्विंशत् दशजानु युगांशकम् || ६ ||

जंघादीर्घोरु तुल्यं स्याद्वेदांशं चरणोदयम् |
हिक्काधो बाहुदीर्घं तु चतुर्विंशति भागया || ७ ||

द्विर्नवांशं तु कोष्ठं स्याद्रुद्रांशं तु तलायतम् |
तन्मध्यांगुलमायामं षडंगुलमुदाहृतम् || ८ ||

कन्यसं दशतालोक्तमार्गे शेषं समाचरेत् |
तस्माद्येव यवार्धं हि अंगं प्रत्येनमाचरेत् || ९ ||

मानमेवं समाख्यातं लक्षणं कथितं पुरा |

इत्यंशुमान्काश्यपे उत्तमनवतालविधिपटलः (एकोनषष्ठितमः) || ५९ ||




प्. २९५) मध्यमं नवतालं तु वक्ष्ये संक्षेपतः क्रमात् |
यक्षाप्सरोगणाश्चैव अस्त्रमूर्तिमरुद्गणाः || १ ||

मध्यमं नवतालेन कर्तव्यं द्विजसत्तम ! |
अष्टोत्तरशतांगुल्यं पतिमोच्चं विभाजिते || २ ||

उष्णीषं व्योमभागेन केशं पादोनकं त्रिकम् |
केशान्तान्नेत्रसूत्रान्तं युगांशं तद्यवोनकम् || ३ ||

पुटान्तं चैव तत्तुल्यं हन्वन्तं तथा भवेत् |
पादोन चतुरंशं तु ग्रीवमानमुदाहृतम् || ४ ||

भान्वंशानि यवोनं तु हिक्काद् हृदयावधि |
वाभ्यन्तं चैव तत्तुल्यं मेढ्रमूलान्तकं तथा || ५ ||

पादाधिकगुणोपेतं विंशांशं चोरुदीर्घकम् |
जानुग्रीवसमं तुंगं जंघा चोरुसमं भवेत् || ६ ||

जानु तुल्यं तलोत्सेधं बाहुचोरुसमं भवेत् |
सप्तदशांगुलं प्रोक्तं प्रकोष्ठस्य तु दैर्घ्यकम् || ७ ||

षडंशाग्नियवोनं तु तलायामं करस्य तु |
तत्समं मध्यमायामं शेषं युक्त्या समाचरेत् || ८ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे मध्यमनवतालविधिपटलः (षष्ठितमः) || ६० ||




अधमं नवतालस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
विद्याधरगणाश्चैव त्वसुराश्च तथैव च || १ ||

पितरस्सिद्धगन्धर्वा नवतालाधमेन तु |
स वेदशतभागं तु कौतुकोच्चं विभाजिते || २ ||

उष्णीषोच्चं त्रिपादं स्यात्केशं सार्धत्रिभागया |
.* * * * * * * * * * हृदयान्तकम् || ३ ||

तस्मान्नाभ्यन्तकं तद्वत् मेढ्रमूलान्तकं तथा |
ऊरुदीर्घं त्रयोविंशत् यवोनं तु विधीयते || ४ ||

ग्रीवं पादतलं जानुतुल्यं जंघोरुसादृशम् |
बाहुचोरुसमं दीर्घं प्रकोष्ठं षोडशांगुलम् || ५ ||

तलदीर्घं तु भूतांशं तत्समं मध्यमांगुलम् |
शेषं युक्त्या तु कर्तव्यं सर्वांगं तु विधीयते || ६ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे अधमनवतालविधिपटलः (एकषष्टितमः) || ६१ ||



अथ वक्ष्ये विशेषेण अष्टतालविधिं परम् |
शतांशमध्यबिम्बोच्चं कृत्वोष्णीषं शिवांशकम् || १ ||

सार्धद्वांशं तु केशान्तं केशान्ताद्धनुसीमकम् |
पादोनरुद्रभागं स्यात् तत्त्रिभागं विभाजिते || २ ||

प्. २९७) शिवांशं व्यक्षिसूत्रान्तं पुटान्तं चैव तत्समम् |
पुटान्ताद्धन्वन्तकं शेषं सार्धाग्न्यंशं गलोदयम् || ३ ||

हिक्कादि हृदयान्तं तु रुद्रांशं तु द्व्यवोनकम् |
नाभ्यन्तं चैव तत्तुल्यं मेढ्रमूलान्तकं तथा || ४ ||

सार्धत्रिसत्पभागं च ऊरुदीर्घमुदाहृतम् |
जानुकर्णसमं तुंगं जंघाचोरुसमा भवेत् || ५ ||

जानुकूलतलोत्सेधं बाहुचोरुसमायतम् |
प्रकोष्ठं तु कलांशं स्यात् सार्धभूतांगुलं तलम् || ६ ||

तत्समं मध्यमांगुल्यं शेषं प्रागिव चोदितम् |
त्रिपंचमात्रमित्युक्तं पादस्य तु तलायतम् || ७ ||

अत्रानुक्तं तु यत्सर्वं कन्यसं दशतालवत् |


इत्यंशुमान्काश्यपे अष्टतालविधिपटलः (द्वाषष्ठितमः) || ६२ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण सप्ततालविधिं परम् |
पिशाचप्रतिमोत्सेधं अष्टाशीत्यंशकं भवेत् || १ ||

उष्णीषमर्धभागेन केशान्तं शशिभागया |
सार्धद्व्यंशं तु नेत्रान्तं सार्धाग्न्यंशं पुटान्तकम् || २ ||

चिबुकान्तं च तत्तुल्यं वेदांशं तु गलोदयम् |
स्तनान्तं सप्तभागं तु रुद्रांशं नाभिसीमकम् || ३ ||

प्. २९८) तथा वै योनिमूलान्तं विंशांशं चोरुदीर्घकम् |
जानुमानं द्विभागेन जंघा चोरुसमा भवेत् || ४ ||

चरणोच्चं द्विभागेन मन्वंशं तु तलायतम् |
ऊरुदीर्घसमं बाहुप्रकोष्ठदीर्घं त्रिपंचकम् || ५ ||

तलायामं तु वेदांशं भूतांशं तस्य विस्तृतम् |
तलायामसदृशं मध्यमांगुलि दीर्घकम् || ६ ||

शेषं प्रागुदितोक्तेन व्यासं कुर्याद्धीकृतम् |
सप्ततालं समाख्यातं शेषं प्रागपरोदितम् || ७ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे सप्ततालविधिपटलः (त्रिषष्ठितमः) || ६३ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण सुखासनविधिं परम् |
आर्जवं राजसं भावं भद्रपीठे सुखासनम् || १ ||

वामांघ्रिं शाययेत्पीठे दक्षिणांघ्रिं तु लम्बयेत् |
ऊर्ध्वकायोपरिष्टात्तु सार्धवेदांगुलाधिकम् || २ ||

स्फिक्पिण्डमानमेतद्धि आसनोर्ध्वे विशेषतः |
आसनात्पूर्वकेशान्तं जान्वोर्ध्वे बाह्यावसानकम् || ३ ||

जान्वोस्तु पूर्वकेशान्तं जानुबाह्वाग्र बाह्यकम् |
परहस्तद्वयोर्मध्ये बाह्यमभ्यन्तरं भवेत् || ४ ||

प्. २९९) आसने नवसूत्रोऽस्ति पूर्वसूत्राधुना शृणु |
मौलिमध्ये तु नासाग्रे स्तनान्ते नाभिमध्यमे || ५ ||

वामांघ्रिगुल्फमध्ये तु ब्रह्मसूत्रं प्रलम्बयेत् |
सूत्राद्दक्षिणजान्वन्तं एकत्रिंशांगुलं भवेत् || ६ ||

अथवा त्रिंशदंगुल्यं एकोनत्रिंशमेव वा |
सूत्रातदंघ्रिनलकात् अन्तरं द्वादशांगुलम् || १ ||

त्रयोदशांगुलं वापि मन्वंगुलमथापि वा |
पीठात्तदंघ्रिपार्ष्ण्योस्तु नीव्रं द्वित्र्यंगुलं तु वा || ८ ||

तत्सूत्रादभये हस्ते मध्यरेखावसानकम् |
चतुर्दशांगुलं प्रोक्तं त्वन्तरं तु द्विजोत्तम ! || ९ ||

अभये मध्यमांगुल्याग्रान्तं चिबुकोर्ध्व समं भवेत् |
तत्सूत्रात्कटके हस्ते मणिबन्धस्य मध्यमात् || १० ||

पंचादशांगुलं प्रोक्तं त्वन्तरं तु द्विजोत्तम ! |
ऊरोस्तु मणि बन्धान्तं एकद्वित्र्यंगुलं तु वा || ११ ||

कटकं सिंहकर्णं वा तद्धस्तं प्रविधीयते |
तर्जन्यादि कनिष्ठान्तं तत्तन्मूलान्तवर्जि(क्रि?)ता || १२ ||

ईषद्वक्र तदंगुष्ठं एवं स्यात्कटकाकृतिः |
मध्यान्मध्यतलान्तं तु अर्धमर्धान्तनामिका || १३ ||

वक्रो शेषांगुला प्राग्वत् सिंहकर्णमिदं परम् |
हिक्कासूत्रसमं कुर्यात् कर्तर्याग्रे करौ परौ || १४ ||

प्. ३००) वक्रे वाऽनामिकांगुष्ठौ तलमर्धावसानकौ |
किंचिद्वक्रं कनिष्ठं तु शेषो द्वौ तदृजु क्रिया || १५ ||

कर्तर्या कृतिरेवं स्यात् लक्षणं चाति सुन्दरम् |
कोर्परं श्रोणि पार्श्वात्तु पंचषट्सप्तमात्रकम् || १६ ||

कुक्षिमध्ये च नासाग्रे पूर्वसूत्रं तु संस्पृशेत् |
मेढ्रमूलात्तु वामांघ्रि गुल्फमध्यं रसांगुलम् || १७ ||

अथवा सप्तमात्रं तु पंचमात्रमथापि वा |
नाभिमध्यात्तु वामांघ्रिनलका मध्यं चतुर्दश || १८ ||

त्रयोदशांगुलं वाथ भान्वंगुलमथापि वा |
मौल्यग्रं मध्यमात्सूत्रात् द्वन्तरं मनु मात्रकम् || १९ ||

सार्ध त्रयोदशान्तं वा त्रयोदशांगुलमेव वा |
ऋज्वागतं सुखासीनं प्रवालसदृशं प्रभुम् || २० ||

त्रिणेत्रं प्रसन्न वदनं संपन्नं राजसं गुणम् |
व्याघ्राजिनाम्बरधरं दुकूलवसनान्वितम् || २१ ||

कर्तरी परहस्तौ द्वौ बाह्येवाभ्यन्तराननम् |
दक्षिणे परशुं वामे कृष्णं न्यस्य करद्वये || २२ ||

अभयं दक्षिणे वामे कटकं सिंहकर्णवत् |
वामकर्णे विशेषेण शंखपत्रं निधापयेत् || २३ ||

त्रिचतुः पंचमात्रं वा षट्सप्तमण्डलस्तती |
कर्णनालघनं ह्येवं त्रिगुणं पत्रविस्तृतम् || २४ ||

प्. ३०१) यवं पत्रघनं प्रोक्तं श्वेताभं चातिमार्दवम् |
दक्षिणे मकराख्यं तु कुण्डलं सिंहमेव वा || २५ ||

कुण्डल व्यास तुंगं तु त्रिचतुः पंचमात्रकम् |
युक्तं वै कुण्डलं कृत्वा कर्णे स्कन्धोपरिन्यसेत् || २६ ||

अथवा कर्णयोर्विप्र ! वृत्तकुण्डलकं न्यसेत् |
वृत्तकुण्डलविस्तारं अष्टादशयवं भवेत् || २७ ||

वेदांगुलं तु तत्तुंगं कुम्भाब्जमुकुलोत्पलम् |
अन्यं वा सुन्दरोपेतं कल्पयेद्वृत्तकुण्डलम् || २८ ||

जटामकुटसंयुक्तं युग्मसंख्या जटान्वितम् |
मकुटस्योदयं विप्र ! चतुर्विंशांगुलं भवेत् || २९ ||

त्रिस्सप्तांगुलतुंगं वा द्विर्नवांगुलमेव वा |
केशान्तान्मकुटोच्चं तु ललाटपट्टसंयुतम् || ३० ||

मुखान्त सदृशं विप्र मकुटं मूलविशालकम् |
तत्सप्ताष्ट नवांशैकं हीनमग्रविशालकम् || ३१ ||

चतुष्पूरिमसंयुक्तं कृत्तिमाननसंयुतम् |
कटिसूत्रं त्रिसंख्याभिः सूत्रं प्रतियवं घनम् || ३२ ||

कटिसन्धोपरिष्टात्तु कटिसूत्रं प्रबन्धयेत् |
पंचषट्सप्तमात्रं वा कृत्तिमाननविस्तृतम् || ३३ ||

तद्विस्तारसमं तुंगं मेढ्रस्योपरि कल्पयेत् |
कटिसूत्रादूरुमानं मध्यत्रिंशावसानकम् || ३४ ||

प्. ३०२) मुक्तादामोरुदामस्याभ्यन्तरे रत्नसंयुतम् |
कटिसूत्रं समाख्यातं कटकं वलयं शृणु || ३५ ||

कटके वलयोपेतं प्रकोष्ठं द्विजसत्तम ! |
कनिष्ठांगुलिपरीणाहं वलयं त्वार्दवा हि तत् || ३६ ||

अथवा वलयस्यैव घनं द्वित्रियवं तु वा |
रचितं रत्नकाण्डैस्तु प्रकोष्ठे तु निधापयेत् || ३७ ||

मार्दवं रत्नबन्धं वा कृत्वा तु वलयं द्विज ! |
केयूरं कोर्परे न्यस्त्वा वलयस्य घनान्वितम् || ३८ ||

एकाकारं तु केयूरं अष्टमात्राब्जसंयुतम् |
नानारत्नसमायुक्तं शैवालाभमथापि वा || ३९ ||

पत्रपूरिमसंयुक्तं बाहुमध्ये द्विजोत्तम ! |
पत्रपूरिमनालं तु केयूरसदृशं घनम् || ४० ||

तत्पुरीमदतोत्तालं बाह्यं त्रिद्व्यावृतं तु वा |
त्रिचतुष्पंचमात्रं वा पत्रपूरिमविस्तृतम् || ४१ ||

तद्व्यासाध्यर्धतुंगं वा पादोन द्विगुणं तु वा |
द्विगुणं वापि तत्तुंगं तद्बाहुवलयं भवेत् || ४२ ||

मध्यांगुलं विना शेषास्त्वंगुला मुद्रिकान्विताः |
मुद्रिका मूलपर्वस्थ वृत्तं यवघनान्वितम् || ४३ ||

उदरबन्धविशालं तु एकद्वित्र्यंगुलं तु वा |
यवं द्वियवं वाथ उदरबन्धघनं भवेत् || ४४ ||

प्. ३०३) नानालंकारसंयुक्तं नानारत्नैर्विचित्रितम् |
नाभेरूर्ध्वगुणांशं तु त्यक्तोदरं तु बन्धयेत् || ४५ ||

पादयोर्मध्यमादन्या स्वंगुलामुद्रिकान्विताः |
यवद्वयेन सर्वे * व्यंगुलानां तु मध्यका || ४६ ||

पादौ जालकसंयुक्तौ गुल्फाधस्ताद् द्विजोत्तम ! |
जालकाबन्धसूत्रं तु यवद्वयघनान्वितम् || ४७ ||

तत्सूत्राज्जालकालंबं त्रिपंचयवमात्रकम् |
त्रियवं जालकान्नालं शेषं वै जालकोदयम् || ४८ ||

तदुन्नत समं व्यासं यवमानं तु तद्घनम् |
शेषं तद्घ्रासगाढं वा गाढहीनं घनं तु वा || ४९ ||

गाढयुक्तं तु वृत्तं स्यात् दन्तपाषाणसंयुतम् |
घनपाषाणरहितं तुंगार्धं नीव्रमुच्यते || ५० ||

परशोर्हरिणीदीर्घं भान्वंगुलमुदाहृतम् |
परशुं हरिणीं चैव युक्त्या सौन्दर्यमाचरेत् || ५१ ||

यज्ञोपवीतसंयुक्तं यवाष्टांशघनान्वितम् |
उपवीतं त्रित्रिसूत्रं उदरसूत्रसमन्वितम् || ५२ ||

एवमेवोरुसूत्रं स्यात् उपवीतघनं समम् |
वामस्कन्धोपरिन्यस्त्वा नाभ्यधस्तांगुलान्तरम् || ५३ ||

यज्ञोपवीतदीर्घं स्यात् नाभेर्दक्षिणपार्श्वकम् |
अपरे वंशमाश्रित्य यज्ञसूत्रं निधापयेत् || ५४ ||

उरःसूत्रं समालम्ब्यं स्तनादष्टांगुलान्तरम् |
यज्ञोपवीतमेवं स्यात् छन्नवीरमथ शृणु || ५५ ||

यज्ञोपवीतवत्प्राग्वत् स्कन्धयोरुभयोरपि |
पार्श्वयोश्चैव श्रोण्यूर्ध्वे न्यस्त्वा स्तनान्तरैकवत् || ५६ ||

ग्रीवे हारविजानीयात् हिक्काधस्तात् षडंगुलम् |
लम्ब्य वेदांगुलं तारं यवत्रय घनान्वितम् || ५७ ||

नानारत्नैर्हिरण्यैश्च हारं कृत्वातिसुन्दरम् |
हिक्कासूत्रोपरिष्टात्तु उपग्रीवं तु बन्धयेत् || ५८ ||

रुद्राक्षं वाथ रत्नं वा हेमवृत्तमणिं तु वा |
उपग्रीवमिदं ख्यातं हृन्मालात्वधुनोच्यते || ५९ ||

कर्णादुदरबन्धान्तं अक्षमालां तु बन्धयेत् |
एतद्धृदयमाला स्यात् स्कन्धमाला तथोच्यते || ६० ||

स्कन्धे तु स्कन्धमालास्यान्नानापुष्पैर्विराजितम् |
सर्वांगसुन्दरं देवं शेषं युक्त्या समाचरेत् || ६१ ||

एवं सुखासनं प्रोक्तं उमास्कन्दसहितं तथा ||

इत्यंशुमान्काश्यपे सुखासनमूर्तिलक्षणपटलः (चतुष्षटितमः) || ६४ ||



अथ वक्ष्ये विशेषेण सोमास्कन्देश्वरं द्विज ! |
सुखासनं यथा प्रोक्तं तथा देवो विधीयते || १ ||

प्. ३०५) देवस्य वामपार्श्वे तु पार्वती तत्सुखासने |
शाययेद्दक्षिणं पादं वामपादं प्रलम्बयेत् || २ ||

आसनस्योपरिष्टात्तु स्फिग्मानं चतुरंगुलम् |
ऊर्ध्वकायसमायुक्तं आसनोपरिकल्पयेत् || ३ ||

किंचिद्देवाश्रितं वक्त्रं लम्बितं भंगसंयुतम् |
वरदं वामहस्तं तु उत्पलं दक्षिणे करे || ४ ||

किंचिद्वक्रांगुलाः सर्वे वामहस्ततलोर्ध्वगम् |
वरदं चाति विख्यातं पुष्पधृत्सिंहकर्णवत् || ५ ||

सस्यश्यामनिभा देवी सर्वाभरणभूषिता |
रक्ताम्बरधरा देवी छन्नवीरसमन्विता || ६ ||

अथवान्यप्रकारेण देवीभंगं वदामि ते |
वामोरु बाह्यपीठात्तु वामहस्ते तले न्यसेत् || ७ ||

प्राग्वदुत्पलसंयुक्तं दक्षिणं हस्तमुच्यते |
पीठात्तु दक्षिणं जानुं किंचिदुद्धृतसंयुतम् || ८ ||

त्रिचतुःपंचमात्रं वा पीठाज्जान्वन्तरं भवेत् |
षट्सप्ताष्टांगुलं वाथ पीठाज्जान्वन्तरं भवेत् || ९ ||

एवं द्विविधरीत्या तु देवीभंगं विधीयते |
स्त्रीमानस्योक्तमार्गेण देवीमानं तु गृह्यताम् || १० ||

स्थानकानां तु देवीनां देवीं च स्थानकं भवेत् |
आसने चासनं ख्यातं विपरीतं विपत्करम् || ११ ||

प्. ३०६) देवी लक्षणमेवोक्तं स्कन्दलक्षणमुच्यते |
देवी देवेशयोर्मध्ये स्थापयेत्स्कन्दमूर्तिनम् || १२ ||

देव्या हिक्कावसानान्तं स्कन्दमानं तदुत्तमम् |
स्तनाक्षान्तं कनिष्ठ स्यात्तयोर्मध्येऽष्टभाजिते || १३ ||

नवधा स्कन्दमानं तु उत्तमादित्रयं त्रयम् |
जात्यंशकयुतं वापि हीनं वापि प्रकल्पयेत् || १४ ||


वेदषड्धर्मभागं तु तन्मानं तु विभाजिते |
एकांशमंगुलं ख्यातं तदष्टांशं यवं भवेत् || १५ ||

एकांगुलं शिरोमानं केशान्तं चैव तत्समम् |
द्विभागं नेत्रसूत्रान्तं पुटान्तं चैव तत्समम् || १६ ||

गुणांशं हनुसीमान्तं ग्रीवोच्चं तु गुणांगुलम् |
हिक्कासूत्रात्स्तनान्तं तु नवभागमुदाहृतम् || १७ ||

स्तनान्तान्नाभिसीमान्तं वस्वंगुलमुदाहृतम् |
वामेस्तु मेढ्रमूलान्तं सप्तभागमिति स्मृतम् || १८ ||

भान्वंशमूरुदीर्घं स्यात् जानुदीर्घं द्वियंगुलम् |
जंघादीर्घोरुतत्तुल्यं मध्यं पादतलान्वितम् || १९ ||

दशांघ्रेस्तु तलायामं बाहुदीर्घं चतुर्दश |
कोष्ठायामं दशांशं तु तलं वेदांगुलायतम् || २० ||

युगांशं मध्यमायां सार्धहीन मनामिका |
तत्समं तर्जनी दीर्घं कनिष्ठोच्चं गुणांगुलम् || २१ ||

प्. ३०७) अंगुष्ठायाममग्न्यंशं युगांशं तलविस्तृतम् |
प्रकोष्ठाग्रं गुणांशं तु तन्मूलं चतुरंगुलम् || २२ ||

भूतांशं बाहुमूलं तु विस्तारं द्विजसत्तम ! |
सार्धाष्टांशं मुख व्यासं सप्तांशं कर्णविस्तृतम् || २८ ||

कक्षयोरन्तरव्यासं त्रयोदशांगुलं भवेत् |
भान्वंशं हृदयविस्तारं रुद्रांशं मध्यविस्तृतम् || २४ ||

श्रोणिस्थाने तु भान्वंशं कटिस्थाने त्रयोदश |
उरुमूलविशालं तु वस्वंगुलमुदाहृतम् || २५ ||

षडंशं जानुविस्तारं जंघामूलं युगांगुलम् |
गुणांशं नलकातारं षडंशं तलविस्तृतम् || २६ ||

पार्ष्णिव्यासं युगांशं स्याच्छेषं युक्त्या तु कल्पयेत् |
केशान्ते वासिकोपेतं करण्डमकुटान्वितम् || २७ ||

उभयोर्हस्तयोः पुष्पं वामं वरदमेव वा |
कटकं वाथ तद्धस्ते सिंहकर्णमथापि वा || २८ ||

दक्षिणं पुष्पहस्तं वा कपित्थाम्रफलं तु वा |
कटिसूत्रयुतं नग्नं छन्नवीरसमन्वितम् || २९ ||

मुद्रिका चोपग्रीवादिबालभूषणभूषितम् |
आसीनो वा स्थितो वाथ नृत्तं वा स्कन्दमाचरेत् || ३० ||

आसीने चरणौ द्वौ तु विष्टरोपरि शाययेत् |
स्थिते पादतलौ द्वौ तु समभंगमिव स्थितौ || ३१ ||

प्. ३०८) चरणौ कुंचितौ द्वौ तु किंचिद्गमनमेव वा |
नृत्तं चेत्सुस्थितं सव्यपादं वक्रसमन्वितम् || ३२ ||

उद्धृत्य चान्यपादं तु पीठात्सप्तांगुलावधि |
षण्मात्रमथवा पंचमात्रान्तं वा समुद्धरेत् || ३३ ||

फलेन वरदं वामहस्त न्यस्तं तु सूपितम् |
अथवा वामहस्तं तु फलं न्यस्त्वा प्रसारयेत् || ३४ ||

हिक्कासूत्रसमोद्धृत्य मणिबन्धोर्ध्वसीमकम् |
द्वन्तरं लम्बसूत्रं च नृत्तमूर्तिवदाचरेत् || ३५ ||

उमास्कन्दसहितं प्रोक्तं शृणुष्वेन्दुधरं हरम् |


इत्यंशुमान्काश्यपे उमास्कन्दसहितलक्षणपटलः (पंचषष्टितमः) || ६५ 
||




अथ वक्ष्ये विशेषेण चन्द्रशेखरलक्षणम् |
केवलं गौरीसहितं आलिंगं त्रिविधं भवेत् || १ ||

केवलं गौरीसहितं सहजं गौरिसंयुतम् |
आलिंगमेकहस्तेन देवो देवी परस्परम् || २ ||

उमालिंगमिदं ख्यातं एवं त्रिविधमुच्यते |
केवलं समपादं तु स्थानकं सहितं तु वा || ३ ||

समभंगं वातिभंगं वा लिंगं चन्द्रशेखरम् |
केवलं मुक्तिदं ख्यातं सहजं ह्युभयप्रदम् || ४ ||

प्. ३०९) सा लिंगमिन्दुधृन्मूर्तिं सर्वकामफलप्रदम् |
तेष्वादौ समपादं तु स्थानकं शृणु सुव्रत ! || ५ ||

बिम्बमानोदयाः सर्वे प्रागेव परिकल्पयेत् |
लम्बमानोपमानं च त्वधुना वक्ष्यते क्रमात् || ६ ||

प्रलम्बफलकायामं चत्वारिंशच्छिवार्धकम् |
अष्टादशांगुलं तारं सार्धं वा द्व्यंगुलं घनम् || ७ ||

चतुष्पादसमायुक्तं पादोच्चं प्रतिमोन्नतम् |
ऋक्षांगुलसमायुक्तं स्थापयेत्समभूतले || ८ ||

सीमासूत्रं विनिश्चित्य प्रलम्बफलकोपरि |
पूर्वे परे च पार्श्वे च मानसूत्रं प्रसारयेत् || ९ ||

तदन्ते सुषिरं कल्प्य सूत्राण्यालम्बयेत्ततः |
सूत्रस्यानुगुणं बिम्बं कारयेद् द्विजसत्तम ! || १० ||

पूर्वे च पार्श्वयोः पृष्ठे कायमध्ये च लम्बयेत् |
एतानि पंचसूत्राणि ब्रह्मसूत्रमुदाहृतम् || ११ ||

कक्षान्तरे मुखान्ते च द्वौ सूत्रे च प्रलम्बयेत् |
एवं हि नवसूत्राढ्यं स्थानकं चासमन्तथा || १२ ||

मकुटस्य तु मध्ये च ललाटस्य तु मध्यमात् |
नासाग्र मध्यमे चैव हनोर्मध्ये तथैव च || १३ ||

हिक्काद्धृन्मध्यमाच्चैव नाभेश्चैव तु मध्यमात् |
लिंगमध्योरुमध्यात्तु पादयोश्च तलान्तरे || १४ ||

प्. ३१०) लम्ब्यैवं पूर्वसूत्रं स्यात् अपरस्तमथोच्यते |
मकुटस्य मध्यमाच्चकृकटीकायां तु मध्यमात् || १५ ||

ककुन्मध्याद्वंशमध्या स्फिक्पिण्डयोन्तरे तथा |
ऊरुजान्वोश्च जंघान्तं पार्ष्णिद्वयोन्तरे तथा || १६ ||

एवमालम्बयेत्सूत्रं अपराश्रितमेव हि |
पार्श्वयोः कर्णपाल्यन्तात् ग्रीवामध्यात्तथैव च || १७ ||

वाह्वोस्तु मध्यमालंब्य गुल्फमध्ये तु लम्बयेत् |
देहमध्यगते नैव पंचसूत्रं प्रलम्बयेत् || १८ ||

श्रोत्राभ्यन्तरगं सूत्रं स्तनचूचुकमध्यगम् |
पादमध्यप्रदेशिन्यां मध्यमे तु प्रलम्बयेत् || १९ ||

ऊरुजान्वोश्च जंघान्ते पार्ष्णिद्वयान्तरे तथा |
अक्षमध्ये कटी पार्श्वे मध्ये चैव तु लम्बयेत् || २० ||

पूर्वसूत्रात्तु मौल्याग्रमध्यं द्वादशमात्रकम् |
अपरसूत्रात्तु मौल्यग्रं मध्यं षण्मात्रमुच्यते || २१ ||

पूर्वसूत्राल्ललाटान्तं अन्तरं तु द्विमात्रकम् |
अपरसूत्राच्छिरः पृष्ठं पादोनं तु युगांगुलम् || २२ ||

पूर्वसूत्रात्तु हन्वन्तं स यव द्व्यंशमुच्यते |
कृकाटिकापरसूत्रं तु यवोनाग्न्यंगुलान्तरम् || २३ ||

पूर्वसूत्रात्तु हिक्कान्तं त्वभ्यन्तररसांगुलम् |
ककुथोपरसूत्रा तु षोडशं तु यवान्तरम् || २४ ||

प्. ३११) उरसः पूर्वसूत्रात्तु द्व्यन्तरं तु द्विमात्रकम् |
ककुन्मध्यात्परसूत्राद्यन्तरं मनुयवार्धकम् || २५ ||

मध्योदरं स्पृशेत् पूर्वसूत्रं वै तत्समे परे |
वंशनिम्नापरं सूत्रं पादोन द्व्यंशकान्तरम् || २६ ||

प्राक्सूत्रान्नाभिमध्यात्तु त्वन्तरं सार्धमात्रकम् |
नाभिसूत्रसमे पृष्ठे सार्धपक्षांगुलं भवेत् || २७ ||

प्राक् सूत्रान्मेढ्रमूलान्तं गुणांगुलमुदाहृतम् |
तत्समे त्वपरे सूत्रात् अन्तरं सार्धमात्रकम् || २८ ||

ऊरु मध्ये तु पुरतो जानुमध्ये तथैव च |
जंघामध्ये च नलका मध्ये चैव पुरोगतम् || २९ ||

तिर्यक् सूत्रं तु संकल्प्य त्वन्तरं तु प्रमीयते |
तत्तत्स्थाने परे चैव तिर्यक् सूत्रं प्रकल्पयेत् || ३० ||

ऊरुमध्यगसूत्रात्तु पूर्वसूत्रद्वयांगुलम् |
तत्रैवापरसूत्रान्तं यवोन चतुरंगुलम् || ३१ ||

जानुमध्यगसूत्रात्तु पूर्वसूत्राद्रसांगुलम् |
तत्रैव परसूत्रान्तात् पादो न पंचमात्रकम् || ३२ ||

जंघामध्यं तु प्राक् सूत्राद्वस्वंगुलमुदाहृतम् |
तत्रैवापरसूत्रान्तं षड्विंशति यवं भवेत् || ३३ ||

प्राक्सूत्रान्नलकामध्यं सार्धवस्वंगुलं भवेत् |
नलकापरसूत्रान्तं पादोन पंचमात्रकम् || ३४ ||

प्. ३१२) द्व्यर्धमंगुष्ठयोरग्रं पूर्वसूत्राद्विशेषतः |
तत्सूत्रात्पार्ष्णिपर्यन्तं सार्धमन्वंशमिष्यते || ३५ ||

प्राक्सूत्रात्कायमध्यस्थ सूत्रं स्याद्द्विनवांगुलम् |
तत्कायमध्यसूत्रात्तु शिरः पृष्ठं युगार्धकम् || ३६ ||

तत्कायमध्यसूत्रात्तु ककुत्पंचांगुलार्धकम् |
उरोमध्यप्रदेशे तु पृष्ठे सार्ध षडंगुलम् || ३७ ||

सूत्रान्मध्योदरः पृष्ठे सार्धवेदांगुलं भवेत् |
नाभिप्रदेशे पृष्ठे तु सार्धभूतांगुलं भवेत् || ३८ ||

कटि नीव्रं षडर्धं स्यात्सार्धाष्टांश स्फिगग्रकम् |
ऊरुमध्यापरं वेदजानु पृष्ठं तथैव च || ३९ ||

जंघामध्ये गुणांशं तु नलका द्व्यंगुलं भवेत् |
पार्श्वसूत्रौ च मध्यस्थं समसूत्रे तु संस्थिताः || ४० ||

पार्श्वसूत्रात्पुरो बाहु पर्यन्तं चतुरंगुलम् |
तत्सूत्रादपरे बाहु पर्यन्तं वसुमात्रकम् || ४१ ||

पूर्वापरकरौ मध्यौ कोर्परान्तं तु लग्नकौ |
तत्करे बाह्यविस्तृतौ चतुरंगुलमिष्यते || ४२ ||

कर्तरी परहस्ताग्रौ हिक्कासूत्रसमाभवेत् |
मध्यांगुलाग्रमुभयोस्तनसूत्रसमं भवेत् || ४३ ||

अभयं दक्षिणं हस्तं वरदं वाममुच्यते |
प्राक्सूत्रादभये हस्ते मध्यं पंचदशांगुलम् || ४४ ||

प्. ३१३) वरदं वामहस्तं तु अधोमुखं तु प्रकल्पयेत् |
तलमूलं कटिं स्पृष्ट्वा मेढ्रान्तं तु च तत्करे || ४५ ||

मध्यांगुल्यग्रमालम्ब्य ऊरोर्नीव्रं युगांगुलम् |
ऊर्ध्ववक्त्रं तु वरदात् पृष्ठनाभिसमेढ्रकम् || ४६ ||

वरदं हस्ततले मध्यात् सर्वसूत्रात्कलांगुलम् |
कर्तरी मणिबन्धास्तु बाहु बाह्यमुखं भवेत् || ४७ ||

अथवा रुद्रभागं तु दशांगुलमथापि वा |
कोर्परात् पूर्वसूत्रान्तं रससप्तदशांगुलम् || ४८ ||

अष्टादशांगुलं वाथ एकोन विंशदेव वा |
ऊरुमूलाद् द्वयोरन्तः एकांगुलमुदाहृतम् || ४९ ||

ऊरोर्मध्यान्तरं विंशत् यवमानमुदाहृतम् |
जान्वन्तरं चतुर्मात्रं जंघयोः पंचमात्रकम् || ५० ||

नलकान्तरं रसांशं तु भूतांशं गुल्फयोन्तरम् |
पार्ष्ण्यन्तरं चतुर्मात्रं रसांशं पादतलान्तरम् || ५१ ||

पदांगुष्ठाग्रयोरन्तः व्यान्तरं वसुमात्रकम् |
आर्जवं राजसंभावं कल्प्येवं द्विजसत्तम ! || ५२ ||

कर्तरी परहस्तौ द्वौ जटामकुटसंयुतम् |
* * * * * * * * दक्षिणेऽर्धेन्दुशेखरे || ५३ ||

वामेन्दु शेखरं वाथ प्रवालसदृशं प्रभुम् |
त्रिनेत्रं सौम्यवदनं सर्वाभरणभूषितम् || ५४ ||

प्. ३१४) पीताम्बरधरं देवं वस्त्राग्रौ नलकान्तकौ |
उभयोः पार्श्वयोरेवं अम्बरं ऊरुमध्यगम् || ५५ ||

केवलं ह्येवमाख्यातं वामे गौरी समन्वितम् |
तद्गौरी सहितं ख्यातं भिन्नपीठैक एव वा || ५६ ||

तदेव भंग संयुक्ते देवी देवौ परस्परम् |
देवो वरदहस्तेन देवीं बाह्य पराश्रिताम् || ५७ ||

स्तननाभ्यन्तरं वामपार्श्वमालिंगतं कुरु |
पार्श्वसूत्रात्परे वामबाहुमालिंगनं तु वा || ५८ ||

देवी दक्षिणहस्तेन शम्भोर्दक्षिण पार्श्वतः |
कटिसूत्रोपरि स्पृष्ट्वा पुष्पं वामकरोद्धृतम् || ५९ ||

अथवा प्राग्वद्देवेशो देव्यास्तु दक्षिणे करे |
रक्तोत्पलं परिग्राह्य वामहस्तं प्रलम्बितम् || ६० ||

एवमालिंगमूर्तिस्तु त्रिधा मार्गेण कल्पयेत् |
सर्वाभरणसंयुक्तं प्रभामण्डलसंयुतम् || ६१ ||

चन्द्रशेखरमाख्यातं वृषारूढमतः शृणु |


इत्यंशुमान्काश्यपे चन्द्रशेखरमूर्तिलक्षणपटलः (षष्षष्टितमः) || ६६ 
||




वृषवाहनमूर्तेस्तु लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
आभंगं समभंगं वा कल्पयेत्कल्पवित्तमः || १ ||

दक्षिणं सुस्थितं पादं वामपादं तु कुंचितम् |
उष्णीषमध्यमाद्वामे ललाटाद्वामके तथा || २ ||

वामनेत्रावसाने च वामनासापुटान्तके |
दक्षिणे स्तनपीठस्य वामे नाभेश्च मध्यमे || ३ ||

वामोरुमध्यमे पार्ष्ण्योः मध्ये सूत्रं प्रलम्बयेत् |
एवं तु समभंगं स्यात् न त मानं युगांगुलम् || ४ ||

मुखे पूर्ववदुद्दिष्टे दक्षिणे तु स्तनौ तथा |
नाभेर्वामे गुणांशे तु वामोरोर्मध्यमे तथा || ५ ||

सु स्थितांघ्रौ तु गुल्फस्य ब्रह्मसूत्रं प्रलम्बयेत् |
अति भंगमिदं ख्यातं न तं पंचांगुलं भवेत् || ६ ||

वृषस्य मस्तकोर्ध्वे तु न्यसेद्वै वामकोर्परम् |
हिक्कासूत्रादधो विप्र ! कला वा द्विनवांगुलम् || ७ ||

वामकोर्परलम्बं स्यात् तस्मादासनसीमकम् |
वृषभस्योदयं ख्यातं वृषं लक्षणवत्कृतम् || ८ ||

वृषमूर्ध्नि तु हस्तेस्तु मध्यांगुलाग्रसीमकम् |
नाभिसूत्रसमं कुर्यादंगुलं वा नतोन्नतम् || ९ ||

तदहस्ततलं मध्यात् पूर्वसूत्रं यमद्वयम् |
अधोमुखं प्रकर्तव्यं तद्धस्तं तु प्रसारयेत् || १० ||

प्. ३१६) दक्षिणे पूर्वहस्ते तु पार्ष्णिनाभेरधो बुधः |
पक्षषोडशमात्रं वा नतं तत्सिंहकर्णवत् || ११ ||

वक्रदण्डायुधं तस्मिन् कल्पयेत्तु चलाचलम् |
स्थितांघ्रिजानूर्ध्व सीमान्तं हिक्कासूत्रान्तमुन्नतम् || १२ ||

कनिष्ठांगुलि परीणाहं अग्रे वक्रान्वितं भवेत् |
लोहजं दारुजं वाथ वक्रदण्डं तु कारयेत् || १३ ||

तद्धस्त मणिबन्धात्तु ऊरुमूलान्तदन्तरम् |
पंचषट्सप्तमात्रं वा वसुनन्दांगुलं तु वा || १४ ||

परहस्त द्वयोश्चैव टंकं कृष्णमृगं धरेत् |
टंकं दक्षिणहस्ते तु वामहस्ते मृगं भवेत् || १५ ||

परहस्तद्वयोरग्रं हिक्कासूत्रसमं भवेत् |
एकद्वित्रिचतुष्पंचमात्रं वाथ नतं तु वा || १६ ||

जटामकुटयुक्तं वा जटाभारं तु लालितम् |
जटाबन्धधरो वापि कर्तुरिच्छावशान्नयेत् || १७ ||

सर्वाभरणसंयुक्तं रक्ताभं रक्तवासभृत् |
वामपार्श्वे ह्युमादेवी दक्षिणे वा विशेषतः || १८ ||

सुस्थितं दक्षिणं पादं वामपादं तु कुंचितम् |
उत्पलं दक्षिणं हस्तं वामहस्ते प्रसारितम् || १९ ||

स्त्रीमानोक्तविधानेन उमादेवीं तु कारयेत् |
वृषवाहनमाख्यातं नृत्तमूर्तिरथोच्यते || २० ||


इत्यंशुमान्काश्यपे वृषभवाहनमूर्तिलक्षणपटलः (सप्तषष्टितमः) || 
६७ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण नृत्तमूर्तेस्तु लक्षणम् |
रुरुन्धवधनार्थं तु तद्भूता चर्ममुण्डनी || १ ||

रुरुंधवधनं कृत्वा तस्मास्वत्पंक्तिता मता |
तदाहिंसोत्सुका देवा तदासुखनिवृत्तये || २ ||

तदा नृत्तं करिष्यामि सर्वलोकहिताय वै |
देवानामार्तिनाशाय राजराष्ट्र विवृद्धये || ३ ||

नृत्तमष्टशतं भेदं तेषादौ नवमुच्यते |
प्रागुक्तविधिना ग्राह्य बिम्बमानं द्विजोत्तम ! || ४ ||

उत्तमं दशतालेन सर्वांगं परिकल्पयेत् |
भानुरुद्रदशांशेन तुंगं नृत्तानतं भवेत् || ५ ||

उष्णीषमध्यमात्सव्ये ललाटान्मध्य दक्षिणे |
नीत्वा शिवांगुलं सव्ये नेत्रान्ते च पुटान्तके || ६ ||

हनोः सव्ये तु हिक्कायां मध्ये नाभेश्च मध्यमे |
वामोर्वाभ्यन्तरे चैव स्थितां प्रौ (?) गुल्फमध्यमे || ७ ||

प्रभामण्डलमध्यात्तु पूर्वसूत्रं प्रलम्बयेत् |
ललाटात्सूत्रनीव्रं तु युगांशं वार्धहीनकम् || ८ ||

प्. ३१८) गुल्फात्सूत्रान्तरं चैव तद्वदेव विधीयते |
हिक्कामध्यात्तु सूत्रान्तं सार्धसप्ताष्टवांगुलम् || ९ ||

मकुटो वक पक्षाग्रात् सार्धाष्टांशं तथैव च |
ऊर्ध्वकुक्षी स्पृशेत्पूर्वसूत्रमेवं प्रकल्पयेत् || १० ||

तत्सूत्राद् डोलबाह्वग्रं अर्धाधिक कलांगुलम् |
तस्मादपरबाह्वग्रं युगांगुलमुदाहृतम् || ११ ||

तस्मादग्नि कराग्रान्तं साष्टत्रिंशांगुलं तु वा |
चत्वारिंशतिमात्रं वा तस्मादौ गुणमात्रकम् || १२ ||

हिक्कासूत्रसमोद्धृत्य तद्धस्त मध्यमाग्रकम् |
तद्धस्ततलमध्ये वा मध्यांगुल्याग्र पर्वके || १३ ||

मध्ये पर्वेऽथवा धृत्वा त्वनलं पात्रसंयुतम् |
पात्रं विनाथवा वह्निं पंचांशं विस्तृतान्वितम् || १४ ||

तुंगं सप्तांगुलं वाष्टनवमात्रमथापि वा |
त्रिपंच सप्तजिह्वायां कल्पयेत्तु यथोचितम् || १५ ||

अष्टाविंशति मात्रं वा त्रिंशदंगुलमेव वा |
चत्वारिंशति मात्रं वा वामे संख्याः क्रमान्नयेत् || १६ ||

तद्धस्ते मणिबन्धोर्ध्वे हिक्कासूत्रसमं भवेत् |
डमरुके मध्यपीठस्य सूचिकर्णान्तमुद्धृतम् || १७ ||

तर्जन्यग्रं तु सुचिः स्यात् तर्जनी ऋजुता भवेत् |
अथवा चर्मसूत्रं तु पीड्यमध्यांगुलोपरि || १८ ||

प्. ३१९) अनामिकोपरिष्टात्तु डमरुकं परिकल्पयेत् |
डमरुकदीर्घविस्तारं वसुपंचांगुलं तथा || १९ ||

मध्यं गुणांगुलं व्यासं पद्माकारं प्रकल्पयेत् |
वलयद्वयसंयुक्तं वर्मसूत्रेण बन्धितम् || २० ||

यद्द्रव्येण कृतं बिम्बं तद्द्रव्येण समाचरेत् |
सूच्यग्रात्कर्णसीमान्तं चत्वारिंशति मात्रकम् || २१ ||

स पंच चत्वारिंशच्च अष्टाविंशत्त्रयस्तथा |
पार्श्वसूत्रसमं सूचिं चाग्निस्ते मध्यमांगुलम् || २२ ||

दक्षिणे पूर्वहस्तं तु अभयं परिकल्पयेत् |
प्राक्सूत्रादभये हस्ते मध्यं भानुद्वयांगुलम् || २३ ||

तन्मध्यमांगुलाग्रं तु हिक्कासूत्रसमोद्धृतम् |
सूत्रान्तात्कोर्परं नीव्रं चत्वारिंशति मात्रकम् || २४ ||

अभये प्रकोष्ठमध्ये तु भुजंगवलयं न्यसेत् |
प्रकोष्ठमध्यनाहस्य पादं तस्य तु देशिकः || २५ ||

तदेतदुपरि ख्यातं फणं पंचांगुलं भवेत् |
सप्तांगुलविशालं तु घनमेकांगुलं भवेत् || २६ ||

पुरस्थितान्मोक्ष्यं तु जीह्वा नीव्रसमन्वितम् |
भुजंगवलयं ह्येवं कल्पयेत्कल्पवित्तमः || २७ ||

सूत्रात्कक्षान्तरं सव्यपार्श्वे द्वादशमात्रकम् |
सूत्रान्मध्योदरं वामे नवांगुलमुदाहृतम् || २८ ||

प्. ३२०) वामे स्फिक् पिण्डनीव्रं तु सूत्रादष्टादशांगुलम् |
सूत्रात्कुंचितजान्वोऽस्तु त्वन्तरं तु दशांगुलम् || २९ ||

नवांगुलं चाष्टमात्रं च जानुनीव्रं यथाक्रमम् |
भानुरुद्रदशांगुल्यं नतमानेन कल्पयेत् || ३० ||

स्थितांघ्रि जान्वोर्वामांघ्री जानुनीव्रं प्रकल्पयेत् |
कलांगुलं त्रिपंचमनुमात्रं वा जंघोस्तुद्वन्तरं त्रिधा || ३१ ||

स्थितांघ्रि नलका मध्याद्वामपार्ष्ण्यन्तरं बुधः |
स वेद चत्वारिंशांशत्यंगुलं तु विधीयते || ३२ ||

स सप्त षट्चत्वारिंशदंगुलं वाथ तद्भवेत् |
स्थित जान्वोद्धृतं पार्ष्ण्योः चतुर्विंशति मात्रकम् || ३३ ||

त्रयस्त्रिंशति मात्रं वा जान्वोः पार्ष्ण्यन्तरं द्विधा |
उद्धृतांघ्रितलान्तं च स्थितजानूर्ध्व तत्समम् || ३४ ||

उद्धृतांघ्रेस्तु जानूर्ध्वं नाभिसूत्रसमं भवेत् |
कोर्पराड्डोलहस्तस्य नाभि सूत्राद्दशांगुलम् || ८५ ||

एकादशांगुलं वाथ कल्पयेत्कोर्परान्तकम् |
तद्धस्तो मणिबन्धाच्च वामजान्वोऽस्तु व्यन्तरम् || ३६ ||

दशांगुलं वाथ कर्तव्यं नवांगुलमथापि वा |
डोलहस्ते तु मध्यस्थादंगुलाग्रं विशेषतः || ३७ ||

वामपादे तु जंघान्तं अन्तरं धर्ममात्रकम् |
नवांगुलान्तरं वापि रुद्रांगुलमथापि वा || ३८ ||

प्. ३२१) डोलहस्तो भयान्तं तु द्व्यन्तरं तु दशांगुलम् |
अन्यान्युक्तानि नीव्राणि यथा सौन्दर्यमाचरेत् || ३९ ||

केशान्ताद्बकपक्षस्य तुंगमष्टादशांगुलम् |
सप्तादशांगुलं वाथ षोडशांगुलमेव वा || ४० ||

तदर्धं वा त्रिपादं वा तस्य विस्तारमेव हि |
सुविकीर्ण जटाभारं पंचसप्त च नन्दकम् || ४१ ||

रुद्रसंख्याथवा विप्र उभयोः पार्श्वयोस्तथा |
द्वात्रिंशांगुलमारभ्य सैकषष्ठ्यंगुलान्तकम् || ४२ ||

अंगुलांगुल वृद्ध्या तु जटादीर्घमुदाहृतम् |
अधो जटादीर्घमेवं हि तस्मादूर्ध्वोर्ध्वमूर्धनि || ४३ ||

कनिष्ठांगुलि परीणाहं जटानाहमुदाहृतम् |
जटान्तरं पुष्पमालाभिः अलंकृत्य विशेषतः || ४४ ||

नागं चैवार्क पुष्पं च धुर्धूरकुसुमं तथा |
हसितं शीर्षकं चैव करोटी रत्नबन्धनम् || ४५ ||

भूषयित्वा तु मरुदे दक्षिणेऽर्धेन्दुशेखरम् |
सिन्दूरालं कृतस्कन्दं अक्षमाल्यैरलंकृतम् || ४६ ||

भस्मोद्धूलित दिव्यांगं किंचित्प्रहसिताननाम् |
यज्ञोपवीतसंयुक्तं उरुसूत्रसमन्वितम् || ४७ ||

देवांगे वोदरे मध्ये बाह्या वामेऽर्धनिर्गती |
प्रभामण्डलमाश्रित्योदरबन्धाग्रकं द्विज ! || ४८ ||

प्. ३२२) व्याघ्रचर्माम्बरोपेतं ऊरुत्र्यंशावसानकम् |
डोलबाहूर्ध्वतो बध्वा व्याघ्रचर्म द्विजोत्तम ! || ४९ ||

लम्बनं बाहुमूलं तु भानु वा मनुमात्रकम् |
तदर्धं वा त्रिपादं वा विस्तारं तद्विजोत्तम ! || ५० ||

पादौ नूपुरसंयुक्तौ सर्वाभरणभूषितम् |
हस्तपादांगुलीः सर्वाः रत्नहेमांगुलीयकाः || ५१ ||

मध्यमांगुलि वर्ज्या तु शेषा वै मुद्रिकाकान्विता |
दक्षिणं कुंचितं पादं अपरोपरि स्थितम् || ५२ ||

तिर्यक् पादतलं न्यस्त्वा नृत्तं कुर्यान्महेश्वरम् |
वामपादतलोद्धृत्य तिर्यग्दोर्दक्षिणानुगम् || ५३ ||

डोलहस्तमथार्त्य अपस्मारमथोच्यते |
त्रिचतुष्पंच वक्त्रं वा अपस्मारस्य दैर्घ्यकम् || ५४ ||

अष्टाचत्वारिंशांशं वा अपस्मारोदयं कुरु |
उष्णीषमेकभागेन केशान्तं च तथा भवेत् || ५५ ||

वस्वंगुलं मुखायामं गलमर्धांगुलं भवेत् |
अध्यर्धांगुलमायामं कर्णव्यासं तु शेषतः || ५६ ||

हिक्कादि हृदयान्तं तु रसांगुलमुदाहृतम् |
हृदादि नाभि पर्यन्तं तत्समं परिकीर्तितम् || ५७ ||

नाभ्यादि मेढ्रमूलान्तं मानं षण्मात्रमुच्यते |
ऊरुदीर्घं तु सप्तांशं जानुदीर्घं द्वयांगुलम् || ५८ ||

प्. ३२३) जंघा दीर्घोरुतुल्यं स्यात् द्वयांशं चरणोदयम् |
मन्वंशं तु करं हिक्का मध्यांगुलाग्रसीमकम् || ५९ ||

शेषं युक्त्या तु कर्तव्यं शयेत्तु तदधोमुखम् |
शंभोः सव्ये शिरः स्थाप्य वामे पादौ विकीर्णितौ || ६० ||

अपस्मारोदरोच्चं तु धर्मनन्दाष्टमात्रकाः |
तन्मुखं तु समुद्धृत्य व्याललीलामुदान्वितम् || ६१ ||

व्यालं वै वामहस्ते तु दक्षिणं तस्य मुद्रिकाम् |
सस्य श्याम निभाकारं अपस्मारं द्विजोत्तम ! || ६२ ||

कलांशं पद्मपीठोच्चं विस्तारं तच्चतुर्गुणम् |
स पादं सार्धपादोन द्विगुणं वा तदायतम् || ६३ ||

ऊर्ध्वपद्ममधः पद्मपिण्डिका लक्षणोक्तवत् |
प्रभामण्डलसंयुक्तं अनेन विधिना कृतम् || ६४ ||

गुणांगुलं समारभ्य यावच्छतांगुलावधि |
तावदेकांगुलार्द्ध्या तु साष्ठनदिथोदयम् || ६५ ||

एकांगुलं समारभ्य एकांगुलविवर्धनात् |
प्राग्वत् संख्याघनं ख्यातं दण्डस्य प्रथमस्य तु || ६६ ||

तत्तदष्टांशहीनं तु ऊर्ध्वोर्ध्वक्रमशः कृशम् |
एकद्वित्रिचतुष्पंच षट्सप्ताष्टनवं दश || ६७ ||

पुनः पुनस्तथा संख्या उपर्युपरि कल्पयेत् |
कर्तरीश्चावशात्तेषु दण्डसंख्या तु तत्कुरु || ६८ ||

प्. ३२४) नानादललताभिश्च नानापुष्पोपशोभितम् |
तस्योपरिष्टादनलं हस्ते त्वग्निरिवाकृतिः || ६९ ||

कर्तव्यं परितो विप्र ! तत्समं व्यन्तरानतम् |
भानुमण्डलबद्धीमान् प्रभामण्डलवर्तिनम् || ७० ||

तस्य वामेऽप्युमादेवीं प्रागुक्त विधिना कुरु |
एतत्स्यात्प्रथमं नृत्तं सर्वलोकहितावहम् || ७१ ||

तदेव दक्षिणे पार्श्वे जटाग्रे जाह्नवी भवेत् |
शंभोर्देहांगुलेनैव षोडशांगुलमुन्नतम् || ७२ ||

स्त्रीमानोक्तांगसंपन्ना हृदयांजलि संयुता |
एवं जाह्नवीसंयुक्तं नृत्तं चैव द्वितीयकम् || ७३ ||

तदेव वामपादं तु अपस्मारोपरि स्थितम् |
उद्धृतं दक्षिणं पादं वामहस्तं प्रसारितम् || ७४ ||

ललाटमध्याद्वामे तु वामनासापुटान्तकम् |
लम्बयेद् ब्रह्मसूत्रं तु स्थितं पादस्य गुल्फके || ७५ ||

शेषं प्रागिवकर्तव्यं नृत्तं चैव तृतीयकम् |
सुविकीर्ण जटाभारं जटामकुटसंयुतम् || ७६ ||

जटामण्डलसंयुक्तं शेषं प्रथमनृत्तवत् |
चतुर्थं नृत्तमेतद्धि सर्वप्राणि हितावहम् || ७७ ||

उष्णीषोर्ध्वेऽर्कमात्रान्तं सव्यपादं समुद्धरेत् |
स्ववक्रं वामपादं तु अपस्मारोपरि स्थितम् || ७८ ||

प्. ३२५) भुजाष्टकसमायुक्तं एतत्पंचकमुच्यते |
अभयं शूलपाशं च डमरुं दक्षिणे करे || ७९ ||

कपालमग्नि पात्रं च घण्टां हस्तिकरोपमम् |
गजहस्तोपमं हस्तं प्रसार्यं दक्षिणानुगम् || ८० ||

यद्वत्प्रथमनृत्तस्य पूर्वसूत्रं प्रसारयेत् |
चिह्नं पंचमनृत्तस्य एवमेवेति विद्यते || ८१ ||

दोर्भिः षोडशभिर्युक्तं वामे गौरी समन्वितम् |
स्कन्दधृत् * * * * * वामहस्ते धृतांजलिः || ८२ ||

तदंजलि करो मध्यं न्वन्त हिक्कावसानकम् |
स्कन्दो भयकराभ्यां तु हनुस्तनं धृगादरात् || ८३ ||

एवं गौरीं समीक्ष्येशमित्यादिस्ते द्विहस्तया |
अभयं डमरुकं चैव वज्रं शूलं तथैव च || ८४ ||

पाशं दक्षिणां तथा दण्डं नागं वै दक्षिणे तथा |
सव्यानुगकरण्डैर्वा वेतालं वामानुभंगजापमम् || ८५ ||

अनलं मीयरं चैव वलयं केतुरेव च |
घण्टां चैव कपालं च वामपार्श्वेऽष्टहस्तके || ८६ ||

पादेन पंचमं नृत्तस्य यत्तत्तद्वद् विधीयते |
षष्ठमेवं समाख्यातं सप्तमं शृणु सुव्रत ! || ८७ ||

त्रिणेत्रं चाष्टहस्तं च सुविकीर्ण जटायुतम् |
कुंचितं वामपादं तु अपस्मारोपरि स्थितम् || ८८ ||

प्. ३२६) वामभागे शिरस्तस्य सुविकीर्णांघ्रि दक्षिणे |
उद्धृतं दक्षिणं पादं अंगुष्ठ जंघाग्रसीमकम् || ८९ ||

पूर्वसूत्रात्तदंगं तु नीव्रं भान्वंगुलं भवेत् |
अभयं शूलपाशं च डमरुं दक्षिणे करे || ९० ||

कपालं चाग्निपात्रं च तथा विस्मयहस्तकम् |
गजहस्तोपमं वामे चतुर्थो ह्येवमेव हि || ९१ ||

गजहस्तोपमं हस्तं सव्यासव्यानुगं तु वा |
ललाटस्य तु मध्यात्तु वामे तु स्तनमध्यमे || ९२ ||

वामांघ्रि नलका मध्ये लम्बयेद् ब्रह्मसूत्रकम् |
तत्सूत्राद्वामजान्वोऽस्तु नीव्रं नवांगुलं भवेत् || ९३ ||

नतमानं दशांशं स्यात् वामे गौरी समायुतम् |
सप्तमं नृत्तमाख्यातं जगदार्तिविनाशनम् || ९४ ||

तदेव षड्भुजोपेतं अभयं डमरुं तथा |
शूलं दक्षिणपार्श्वे तु कपालं विस्मयं तथा || ९५ ||

गजहस्तोपमं वामे सूत्रं प्रागुक्तदष्टकम् |
पंचमस्य च नृत्तस्य षष्टमं शृणु सुव्रत ! || ९६ ||

नेत्रद्वयोऽपि विख्यातो शेषास्तु त्रीणि नेत्रकम् |
चतुर्भुजं त्रिणेत्रं च जटामकुटसंयुतम् || ९७ ||

अभयं डमरुं सव्ये वामेऽग्निगजहस्तवत् |
अपस्मारं विना पीठे वामांघ्रिः कुंचितं स्थितम् || ९८ ||

प्. ३२७) तत्तत्पुरः स्थितं पीठे सव्यपादकनिष्ठिकाम् |
तत्पादं कुंचितं युक्त्या सूत्रं युक्त्या तु लम्बयेत् || ९९ ||

नवमं नृत्तमाख्यातं गंगाधरमतः परम् |

इत्यंशुमान्काश्यपे नृत्तमूर्तिलक्षणपटलः (अष्टषष्टितमः) || ६८ ||




गंगाधरमहं वक्ष्ये संक्षेपाच्छृणु सुव्रत ! |
सुस्थितं दक्षिणं पादं वामपादं तु कुंचितम् || १ ||

ललाटमध्यमात्सव्ये नीत्वा नवयवान्तकम् |
दक्षिणेऽप्यक्षिसीमान्ते सव्यनासापुटान्तके || २ ||

हिक्कामध्ये समालंब्य नाभेस्सव्ये द्वयांगुलम् |
दक्षिणे मेढ्रमूलस्य मध्यमाद् द्व्यंगुलान्तके || ३ ||

पार्ष्ण्योश्च मध्यमे चैव ब्रह्मसूत्रं प्रलम्बयेत् |
युगांशं नतमानं तु पादांगुष्ठ द्वयोन्नतम् || ४ ||

अष्टादशांगुलं प्रोक्तं त्र्यंशं पार्ष्णिद्वयोत्तरम् |
विश्लीषं स्याज्जटाबन्धं वामेत्वीषन्नताननम् || ५ ||

दक्षिणे पूर्वहस्तं तु वरदेव्याननाश्रितम् |
वामे तु पूर्वहस्तेन देवीमालिंगनं कुरु || ६ ||

दक्षिणे परहस्तं तु जटाजाह्नविसंयुतम् |
उष्णीषान्तं समुद्धृत्य वामे कृष्णमृगं धृतम् || ७ ||

प्. ३२८) देवस्य वामपार्श्वे तु गौरीर हिताननम् |
सुस्थितं वामपादं तु कुंचितं दक्षिणे भवेत् || ८ ||

आभंगेन नतं सूत्रं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
प्रसार्य दक्षिणं हस्तं वामहस्तं तु पुष्पधृत् || ९ ||

अथवा दक्षिणं हस्तं प्रकोष्ठं तिर्यग गतम् |
श्रोण्यधस्तात्तलम्बं स्याद्वस्त्रद्धृतमिवाकृतिः || १० ||

सर्वालंकारसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम् |
गम्भीरं दक्षिणे पार्श्वे ऋषिभिः प्रार्थितेश्वरः || ११ ||

गंगाधरहरं देवं ततो वै त्रिपुरान्तकम् |


इत्यंशुमान्काश्यपे गंगाधरमूर्तिलक्षणपटलः (एकोनसप्ततितमः) || ६९ 
||




त्रिपुरान्तकमूर्तेस्तु लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
त्रिचतुष्पंचमात्रं स्यात् नतमानं यथाक्रमम् || १ ||

आभंगं समभंगं चाप्यति भंगमिति त्रिधा |
प्रतिमोच्चं नतं तुंगं भंगमानं हि कल्पयेत् || २ ||

पादांगुष्ठ द्वयोश्चैव त्वन्तरं षोडशांगुलम् |
आभंगं तद्विजानीयात् अष्टादशांगुलं समम् || ३ ||

विंशत्यंगुलमाख्यातं अतिभंगमिति त्रिधा |
तत्त्रिभागैकभागं तु पार्ष्ण्योश्च त्वन्तरं भवेत् || ४ ||

प्. ३२९) उष्णीषाद्वामपार्श्वे तु नेत्रान्ते तत्पुटान्तके |
हनोर्वामे समालंब्य दक्षिणस्तन वामके || ५ ||

नाभेर्दक्षिणपार्श्वे तु वामोरुः सव्यपार्श्वके |
दक्षिणांघ्रौ तु पार्ष्ण्योस्तु वामपार्श्वे तु लम्बयेत् || ६ ||

आभंगसूत्रमाख्यातं समभंगमथ शृणु |
ललाटं मध्यनासाग्रं पादयोः पार्ष्णिमध्यमे || ७ ||

लम्बयेत्पूर्वसूत्रं तु अन्तरं तु वदाम्यहम् |
तत्सूत्राद्वामपार्श्वे तु हिक्कामध्यं शिवांगुलम् || ८ ||

अर्धांगुलं तु तत्सूत्रात् वामे हृदयमध्यमम् |
तत्सूत्राद्दक्षिणे नाभिमध्यमं तु द्वियंगुलम् || ९ ||

तत्सूत्राद्दक्षिणे चैवमग्रं चैव युगांगुलम् |
तत्सूत्राद्वामगोजानोरन्तरं द्वादशं यवम् || १० ||

समभंगमिति ख्यातं अतिभंगमथ शृणु |
उष्णीषाद्वामपार्श्वे तु नेत्रान्ते तत्पुटान्तके || ११ ||

दक्षिणस्तन मध्ये तु तत्सूत्रं तु गुणांगुलम् |
नाभिमध्यात्तु वामे तु सूत्रनीव्रं द्वयंगुलम् || १२ ||

तत्सूत्राद्वामजान्वन्तं मध्यमं त्रिविधीयते |
वामांघ्रिपार्ष्णिसव्ये तु पार्श्वसूत्रं प्रलम्बयेत् || १३ ||

स्पर्शनं वेशनं नीव्रं समपादस्थानकोक्त च |
एवं त्रिभंगसूत्रेषु संमिश्रं तु न कारयेत् || १४ ||

प्. ३३०) उत्तमं त्वतिभंगं स्यात् मध्यमं समभंगकम् |
आभंगमधमं ख्यातं त्रिपुरान्तकमूर्तिनः || १५ ||

दक्षिणं सुस्थितं पादं वामपादं तु कुंचितम् |
दक्षिणे पूर्वहस्तोर्ध्वं नाभिसूत्रावसानकम् || १६ ||

सिंहकर्णं तु तद्धस्तं पाणिमध्यं तु पीडितम् |
बाणायामं सप्तविंशत्यंगुलं तु विधीयते || १७ ||

कनिष्ठांगुलि परीणाहं देवेशस्य करे तु तत् |
आस्यं पंचांगुलं व्यासं मात्रोच्चं व्याससादृशम् || १८ ||

आस्यतुंगसमं पुच्छं अग्न्यंगुलं तदायतम् |
वामहस्ते धनुर्धृत्वा कक्षान्तं तत्करोर्ध्वकम् || १९ ||

एकद्वित्र्यंगुलं वापि तस्य नेत्रोद्धृतं तु वा |
विंशदंगुलतुंगं त्रिः पंचसप्तनवांगुलम् || २० ||

हीनं वाप्यधिकं वापि नवधा धनुषायुधम् |
पूर्णमुष्टिस्तु नाहं स्यान्मध्यादग्रं क्रमात्कृशम् || २१ ||

अग्रमध्यांगुलं व्यासं वृत्तं वर्णैर्विचित्रितम् |
बाणनाहं त्रिभागैकं रज्जुनाहं तु तन्तुना || २२ ||

धनोर्दार्घैकभागे तु सप्तांशं रज्जुदैर्घ्यकम् |
तद्दीर्घस्यानुकूल्यं तु धनोर्वक्रमुदाहृतम् || २३ ||

त्रिवक्रसहितं वाथ बालचन्द्राभमेव च |
धनुषाकृतिरेव स्यात् लोहजं दारुजं तथा || २४ ||

प्. ३३१) कर्तरी परहस्तौ द्वौ टंककृष्णमृगान्वितौ |
टंकं दक्षिण हस्ते तु वामहस्ते मृगं धृतम् || २५ ||

जटामकुटसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम् |
प्रवालसदृशप्रख्यं वामे गौरीसमन्वितम् || २६ ||

त्रिपुरान्तकमूर्तेस्तु प्रथमं लक्षणं त्विदम् |
तदेव वामपादं तु अपस्मारोपरिस्थितम् || २७ ||

शेषं प्रागिव कर्तव्यं द्वितीयं लक्षणं भवेत् |
सुस्थितं वामपादं तु दक्षिणं कुंचितं भवेत् || २८ ||

शेषं प्रागिव कर्तव्यं सूत्रं चितिरपार्श्वकम् |
तृतीयं लक्षणं प्रोक्तं चतुर्थं लक्षणं शृणु || २९ ||

तदेव वामपादं तु अपस्मारोपरिस्थितम् |
प्रागिवैव विशेषं तु चतुर्थं लक्षणं तु वा || ३० ||

कटके बाणधरे हस्ते मध्यरेखा कलांगुलम् |
तिथ्यंशं मनुमात्रं वा त्रयोदशांगुलमेव वा || ३१ ||

भानुरुद्रांगुलं वाथ अन्तरं षड्विधं भवेत् |
तत्करे कोर्परं नीव्रं श्रोणिपार्श्वे तथा भवेत् || ८२ ||

कक्षाद्धनुर्धरे हस्ते मणिबन्धान्तरं तथा |
तत्करे कोर्परोद्धृत्यं हृदयान्तमुदाहृतम् || ३३ ||

एकद्वित्रिचतुष्पंचमात्रं तस्मात्तदन्तु वा |
सर्वेषामपि सामान्यप्यन्तरं कथितं मया || ३४ ||

प्. ३३२) तदेव पूर्वहस्तौ द्वौ कटको हृदि सीमके |
वामदक्षिणहस्तं च क्रमादूर्ध्वमधोमुखम् || ३५ ||

बाणमूलधृतं सव्यं वामबाणासनोद्धृतम् |
परहस्ते दक्षिणे टंकं धनुश्चैव तु वामके || ३६ ||

तद्धस्ते तु मृगं वाथ वामे गौरीसमन्वितम् |
अपस्मारं विना पादं नतं सूत्रं च प्रागिव || ३७ ||

एवं चतुर्भुजोपेतं मूर्तं पंचविधं भवेत् |
अतिभंगसमोपेतं अष्टहस्तसमन्वितम् || ३८ ||

बाणं च परशुं खड्गं अभयं दक्षिणे करे |
धनुर्विस्मयहस्तं च खेटकं कटकं तथा || ३९ ||

वामहस्ते समाख्यातं पूर्वसूत्रात् करान्तकम् |
यथा शोभनतुंगं वा कल्पयेद्गौरिसंयुतम् || ४० ||

षष्ठमेवं समाख्यातं सप्तमं दशदोर्युतम् |
बाणं चक्रं तथा शूलं टंकं वज्रं च दक्षिणे || ४ ||

धनुश्शंखं तथा सूचिविस्मयं खेटकं तथा |
वामे पंचकरे ख्यातं अतिभंगमथोपरि || ४२ ||

तदेव दक्षिणं जानुं रथस्याधो निधापयेत् |
तत्पूर्वे वामपादं तु तलं न्यस्त्वा रंथोपरि || ४३ ||

रथं तु मुकुलोपेतं मुकुलं रज्जुना वृतम् |
मुकुलाभ्यन्तरे ब्रह्मा चतुर्वक्त्रश्चतुर्भुजः || ४४ ||

प्. ३३३) तस्य दक्षिण हस्तौ द्वौ वेणुदण्डकमण्डलुम् |
कुण्डिकं पद्मपाशं च वामहस्तद्वये धृतम् || ४५ ||

रथस्य मुकुला धस्ताद् वृषभं श्वेतवर्णकम् |
रथं त्वापन्नमार्गेण कल्पयेत्कल्पवित्तमः || ४६ ||

त्रिपुरान्तकमाख्यातं अष्टभेदं द्विजोत्तम ! |
प्रवालसदृशं वर्णं सत्वराजसमाश्रितम् || ४७ ||

सर्वाभरणसंयुक्तं एकवक्त्रं त्रिणेत्रकम् |
तस्य वामेऽप्युमा देवीं प्रागुक्तविधिना कुरु || ४८ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे त्रिपुरान्तकमूर्तिलक्षणपटलः (सप्ततितमः) || ७० ||




अथ कल्याण मूर्तेस्तु लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
ललाटमध्यमाद्वामे वामनेत्रावसानके || १ ||

वामनासापुटान्ते च हिक्कामध्ये तु लम्बयेत् |
दक्षिणे नाभि मध्यात्तु देववह्न्यंगुलं तु वा || २ ||

नीत्वा हिक्कांघ्रिगुल्फस्य मध्ये सूत्रं प्रलम्बयेत् |
अन्तरं मानसूत्रं च समभंगं यथा तथा || ३ ||

सुस्थितं वामपादं तु दक्षिणं कुंचितं भवेत् |
दक्षिणे पूर्वहस्तं तु गौरीदक्षिणहस्तधृत् || ४ ||

प्. ३३४) वरदं वामहस्तं तु परहस्तं द्वये ततः |
दक्षिणे परशुं वामे परे कृष्णमृगं धृतम् || ५ ||

जटामकुटसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम् |
देवं प्रवालवर्णाभं देवेशस्य विशेषतः || ६ ||

सस्य श्याम निभा देवीं प्राग्वन्मानादिसंयुता |
उत्पलं वामहस्ते तु धृता दक्षिणहस्तकम् || ७ ||

शंभोर्हस्तेन संग्राह्य जलालम्बननाश्रितम् |
पार्वत्यानुगता श्रीभूमिः सर्वाभरणभूषिता || ८ ||

हस्ताभ्यां संस्पृशेदेतौ गौर्यास्तु कटिं द्विज ! |
देवाग्रे कारयेत्कुण्डे होमकर्म प्रजापतिः || ९ ||

शंभोर्वै स्तनसीमान्तं ब्रह्मणस्योदयं बुधः |
चतुर्भुजं चतुर्वक्त्रं सर्वाभरणभूषितम् || १० ||

कुण्डिकां चाक्षमालां च वामेऽवामेधरो परे |
स्रुक्स्रुवौ पूर्वहस्ते तु धृतो वामेतरे क्रमात् || ११ ||

उत्तराभिमुखासीनं पद्मपीठे प्रजापतिः |
प्रागग्रौ देवि देवेशौ देवी देवस्य दक्षिणे || १२ ||

दक्षिणाभिमुखो विष्णुर्होमस्योत्तरदिक् स्थितः |
शंभोर्नास्यग्रसीमान्तं श्रेष्ठं हीनं स्तनान्तकम् || १३ ||

तयोर्मध्येऽष्टभागेन नवधा केशवोदयम् |
श्यामवर्णं समाभंगं शंखचक्रं परे करे || १४ ||

प्. ३३५) हिरण्यकरकेणाषः पूर्वहस्तदयोरपि |
संग्राह्य वरदे हस्ते दद्यादुदकपूर्वकम् || १५ ||

अनादि गोत्रसंभूतं तं शिवं परमेश्वरम् |
आदिगोत्रामिमां गौरीं तथैवाहं ददाम्यहम् || १६ ||

इत्युक्त्वा वरदे हस्ते भक्त्या दद्योदकं हरिः |
अष्टलोकेश विद्येशाः सिद्धयक्षगणादयः || १७ ||

ऋषयश्चैव गन्धर्वा मातरश्चान्य देवताः |
तत्तच्छक्तिसमोपेता हृदयांजलिसंयुताः || १८ ||

संभ्रान्तमनसोपेताः संवीक्ष्य परितः स्थिताः |
एवं कल्याणमूर्तेस्तु अर्धनारीश्वरं तथा || १९ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे कल्याणसुन्दरमूर्तिलक्षणपटलः (एकसप्ततितमः) || 
७१ ||




अथार्धनारीमूर्तेस्तु वक्ष्येऽहं शृणु सुव्रत ! |
चतुर्भुजं च द्विभुजं द्विविधं परिकीर्तितम् || १ ||

समभंगस्थानकस्योक्तमार्गेणैव नतायतः |
सुस्थितं दक्षिणं पादं वामपादं तु कुंचितम् || २ ||

वामेऽर्धपार्वती युक्तं दक्षिणेऽर्धं महेश्वरम् |
अभयं परशुं सव्ये हस्ते तत्तु शिवांशकम् || ३ ||

प्. ३३६) वृषभमूर्ध्नि विन्यस्त कोर्परं वामहस्तके |
तदन्यवामहस्ते तु कटकं पुष्पसंयुतम् || ४ ||

द्विभुजे वरदं सव्ये वामहस्ते तु पुष्पधृत् |
शिवस्या भरणं सव्ये वामे स्त्रीभूषणान्वितम् || ५ ||

पुंस्तनं दक्षिणे पार्श्वे वामे स्त्रियः पयोधरम् |
अथवा कुंचितं सव्यं पादं वामं तु सुस्थितम् || ६ ||

सव्यं शूलधरं हस्तं वामं पुष्पधरं भवेत् |
वरदं दक्षिणं हस्तं अन्योक्षशिरकोर्परम् || ७ ||

कपालं दक्षिणे हस्ते वामहस्तं प्रसारितम् |
दक्षिणे रौद्रदृष्टिः स्याद्वामपार्श्वे तु शीतलम् || ८ ||

दुकूलं चोरुमध्यान्तं सव्यं गुल्फान्तमन्यकम् |
एवं समासतः प्रोक्तं अर्धनारीश्वरं हरम् || ९ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे अर्धनारीश्वरमूर्तिलक्षणपटलः (द्वासप्ततितमः) || 
७२ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण गजारेर्मूर्तिलक्षणम् |
ललाटमध्यनासाग्रात् वा वेतुस्तनमध्यमात् || १ ||

वामस्फिक् पिण्डमध्यात्तु पूर्वसूत्रं प्रसारयेत् |
तत्सूत्राद्दक्षिणे वामपादपार्ष्ण्यन्तरं द्विज ! || २ ||

साष्टत्रिंशतिमात्रं वा षट्त्रिंशत्यंगुलं तु वा |
तत्सूत्रादमतः सव्यपादांगुष्ठान्तरं द्विज || ३ ||

एकविंशति मात्रं वा एकोनविंशदेव वा |
सर्वाभरणसंयुक्तं चतुर्दोरष्ट एव वा || ४ ||

चतुर्भुजं चेत्पाशं च गजचर्म च दक्षिणे |
गजशृंगं च चर्मं च वामपार्श्वे करद्वये || ५ ||

चतुर्दोरेवमाख्यातं अष्टहस्तमथोच्यते |
शूलं डमरुकं पाशं गजचर्म च दक्षिणे || ६ ||

गजशृंगं कपालं च गजचर्म च विस्मयम् |
वामपार्श्वे तु चत्वारो हस्ता एवं प्रकीर्तितम् || ७ ||

शंभोर्वामांघ्र्यधस्तात्तु गजस्यैव तु मस्तकम् |
मकुटस्योपरिष्टात्तु गजपुच्छं प्रकल्पयेत् || ८ ||

पार्श्वयोर्गजपादास्तु यथा युक्त्या तु कारयेत् |
प्रभामण्डलवच्छेषं गजचर्म प्रकल्पयेत् || ९ ||

व्याघ्रचर्माम्बरोपेतं दुकूलवसनान्वितम् |
सर्वालंकारसंयुक्तं अतिरत्नसमप्रभम् || १० ||

एवं तु गजहामूर्तिः प्रथमं तु विधीयते |
शूलं खड्गं तथा चर्म गजशृंगं च दक्षिणे || ११ ||

कपालं खेटकं घण्टां गजचर्म च वामके |
ललाटमध्यनासाग्रदक्षिणस्तनमध्यमात् || १२ ||

सव्यस्फिक् पिण्डमध्यात्तु लम्बयेद् ब्रह्मसूत्रकम् |
सुस्थितं वामपादं तु गजमूर्ध्नस्तु देशिक ! || १३ ||

प्. ३३८) उद्धृतं दक्षिणं पादं तिर्यगुत् टितं भवेत् |
तदंघ्रिपार्ष्ण्यात् स्फिक् पिण्डात्वन्तरं चतुरंगुलम् || १४ ||

तज्जानुर्वामक्षस्य सीमासूत्रं समं नयेत् |
एवं द्विविधमाख्यातं गजहारिं च चोच्यते || १५ ||

स्कन्दोद्धृतह्युमादेवी शंभोर्वामे भयान्विता |
एवं हि कल्पितं बिम्बं राजराष्ट्रविवृद्धिदम् || १६ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे गजहारिमूर्तिलक्षणपटलः (त्रिसप्ततितमः) || ७३ ||




अथ वक्ष्ये पाशुपत मूर्तेर्लक्षणमुच्यते |
समपादं स्थानकं च चन्द्रशेखरमूर्तिवत् || १ ||

त्रिणेत्रं चतुर्भुजं सौम्यं ऊर्ध्वकेशं महातनुम् |
अभयं शूलहस्तं च दक्षिणे तु करद्वयम् || २ ||

वरदं चाक्षमालां च वामपार्श्वकरद्वयम् |
प्रवालसदृशप्रख्यं सौम्यनेत्राति शीतलम् || ३ ||

सर्वाभरणसंयुक्तं किंचित्प्रहसिताननम् |
नित्योत्सवायबिम्बं तत् स्थानकं वासनं तु वा || ४ ||

तदेवाग्नि समकर्णं रक्ताक्षं कुटिलभ्रुवम् |
तीक्ष्णदंष्ट्रास्य संयुक्तं व्यालयज्ञोपवीतकम् || ५ ||

प्. ३३९) ज्वालामाला शिखाकारं अतिरक्त निवासधृत् |
शूलं ह्यधोमुखं धृत्वा कपालं वरदे धृतम् || ६ ||

अथवाभयं विना शूलमूलं भृत्त्वा तु तत्करे |
शूलाग्रं वरदेनैव संग्राह्य त्र्यजथो धृतम् || ७ ||

दक्षिणे तु परे हस्ते टंकं खड्गं तु वामके |
रौद्रं पाशुपतं ह्येतत् बिम्बे लिंगे तु पूजितम् || ८ ||

ध्यानपूजानिमित्ताय तन्मूर्तिं च वदाम्यहम् |
एतां मूर्तिं सकृद् ध्यायेत् सर्वशत्रुविनाशनम् || ९ ||

एतां तु रौद्र मूर्तिं तु प्रतिमां तु न कारयेत् |


इत्यंशुमान्काश्यपे पाशुपतमूर्तिलक्षणपटलः (चतुस्सप्ततितमः) || ७४ ||




अथ कंकालमूर्तेस्तु लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
पादौ तु पादुकोपेतौ वामपादं तु सुस्थितम् || १ ||

प्रेक्ष्यधा सव्यपादं तु त्वीषच्चैव समुद्धृतम् |
शुद्ध श्वेतानिभं वर्णं च सर्वाभरणभूषितम् || २ ||

रत्नकंचुकबद्धांग जटामकुटमण्डितम् |
धूर्धूरपुष्पं नागं च वामे सव्येन्दुशेखरम् || ३ ||

हसितं वक्त्रं संधार्य सुगेयगणसेवितम् |
किंचित्प्रकाशितान्तस्थ दर्शनं सुविलासितम् || ४ ||

प्. ३४०) गेयशृंगारसंयुक्तं आस्यमेवं प्रकीर्तितम् |
कर्णौ कुण्डलसंयुक्तौ वामे शाखादलं तु वा || ५ ||

पूर्वहस्तद्वयोर्वामे ढक्का सव्ये प्रहारकम् |
दक्षिणं हरिणी वक्त्रे व्याहितं सिंहकर्णवत् || ६ ||

वामहस्ते तु पिंछं च कंकालास्थीं च धारयेत् |
ततस्थ्या कृति निर्माणद्विपादद्विकरान्वितम् || ७ ||

कृष्णश्यामनिभाकारं अपाने दण्डवेशनम् |
दण्डं कंकालपादौ द्वौ रज्जुना बन्धयेद्बुधः || ८ ||

केतुकिंकिणि नेत्राढ्य निष्कान्तं रुचिरं तु वा |
एतत्कंकाल नाम्ना तु वामस्कन्धोपरि न्यसेत् || ९ ||

अनेकभूतैर्जायाभिः सेवितं त्वादरान्वितैः |
बलिपात्रधरं भूतं वामाग्रे गमनान्वितम् || १० ||

दर्व्यात्वनन्तु तत्पात्रे निधाय कृतिजायया |
किंचित्प्रकाशितं योनि संयुक्ता नग्नवाससः || ११ ||

संभ्रान्तमनसोपेताः जायास्सर्वास्त्वनेकशः |
ललाटवामपार्श्वे तु नेत्रान्ते तत्पुटान्तके || १२ ||

हन्वन्तस्य तु वामे तु हिक्कामध्ये हृदिस्तथा |
नाभेस्सव्ये युगांगुल्ये वामपादस्य गुल्फके || १३ ||

मध्ये तु लम्बयेद् ब्रह्मसूत्रं हीनाधिकं विना |
आभंगस्योक्त मार्गेण नतमानं प्रकल्पयेत् || १४ ||

प्. ३४१) व्याघ्रचर्माम्बरोपेतं दूकूलवसनान्वितम् |
दक्षिणे कटिपार्श्वे तु क्षुरिकाश्चैव बन्धयेत् || १५ ||

क्षुरिकां हेमसंकाशां उपबन्धसमन्विताम् |
उभयोः पार्श्वयोर्हस्ते नानानागविभूषितम् || १६ ||

ऋषिभिर्देवगन्धर्व सिद्धविद्याधरादिभिः |
हृदयांजलि संयुक्ते संभ्रान्तमनसान्वितैः || १७ ||

संमानितं सदानन्दं सेवितं तैः सुपूजितम् |
वीथिं संमार्जयेद्वायुः पर्जन्यो जलसेचनम् || १८ ||

पुष्पवृष्टिं कृता देवाः शंख * * * * * * |
* * * * * * * * ऋषयः स्तोत्र पाठकाः || १९ ||

ऋग्यजुस्सामाथर्वैश्च स्तुत्यं कुर्यात्पुरे पुरे |
चर्मबन्धं च कंसं च कदम्बं सुषिरमेव वा || २० ||

शंखध्वनिसमायुक्तं पंचशब्द महारथैः |
तुम्बुरु नारदाः सर्वैश्च गेयकर्म सलक्षणम् || २१ ||

छत्रं धृत्वा रविच्चित्रं चामरा दिव्ययोषितः |
सर्वलोकोपकारार्थं इन्द्रस्य भवनादिषु || २२ ||

रक्षां करोम्यहं विप्र कंकालस्य तु मोक्षदम् |

काश्यपोवाच ||

त्वया वै धारितस्यास्य कंकालस्योद्भवं कथम् || २३ ||

इदानीं पुरतो विप्र मृत्युते तु जनार्दनः |
तद्देहं भुवनादित्वं भये यस्तु स्वशक्तयः || २४ ||

प्. ३४२) कम्पितात्तु समस्ताण्डात् तदा स्वण्डाधिवासिनः |
प्रार्थये युस्तु मां भक्त्या तेषां भयनिवृत्तये || २५ ||

अण्डानां सुस्थितार्थं तु सर्वे लोकोपकारकम् |
कंकालं मोचनार्थं तु तद्धृतैव महद्विज ! || २६ ||

भिक्षान्ते मोचयेदेतत् कंकालं माधवे भवेत् |
एवं कंकालमाख्यातं हर्यर्धं च ततः शृणु || २७ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे कंकालमूर्तिलक्षणपटलः (पंचसप्ततितमः) || ७५ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण हर्यर्धं तु हरं परम् |
आर्जवं सुस्थितं देवं स्थानकं समपादकम् || १ ||

दक्षिणे त्वभयं वामे कटकं ह्यूरुमाश्रितम् |
परशुं दक्षिणे हस्ते वामे शंखायुधं परम् || २ ||

सव्ये वामे च मुकुटे जटाकीटं प्रकल्पयेत् |
प्रवालश्यामवर्णं च तद्योग्याभरणान्वितम् || ३ ||

दक्षिणं तूग्रदृष्टिं स्यात् वामे दृष्ट्याति शीतलम् |
किंचित्प्रकाशितं चोर्ध्वदृष्ट्या चैव ललाटके || ४ ||

सर्वाभरणसंयुक्तं उचिताम्बरभूषितम् |
शिरश्चक्रसमायुक्तं तस्यलक्षणमुच्यते || ५ ||

प्. ३४३) रुद्रांगुल विशालं तु तद्भान्वंशेन तद्घनम् |
सुवृत्तं चक्रवद्विप्र ! पद्माकृतिरथापि वा || ६ ||

शिरश्चक्रविशालं तु सप्तभागैकभागिकम् |
शिरश्चक्रस्य नालस्य विस्तारं द्विजसत्तम || ७ ||

चक्रतार त्रिभागैकं चक्रादाशिरसोत्तमम् |
अग्रे ललाटपट्टस्य शिरश्चक्रस्य नालकम् || ८ ||

गुणांगुले कृकाट्योर्ध्वे चक्रनालस्थितिर्भवेत् |
चक्राद्गुणांगुलं लम्ब्य पुष्पमाला तु मध्यमात् || ९ ||

सर्वेषामपि देवानां देवीनां ह्येवमाचरेत् |


इत्यंशुमान्काश्यपे हर्यर्धमूर्तिलक्षणपटलः (षट्सप्ततितमः) || ७६ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण भिक्षाटनमहेश्वरम् |
पादौ पादुकसंयुक्तौ वामपादं तु सुस्थितम् || १ ||

ईषदुद्धृत्य सव्यं तु भगवान्गमनोत्सुकः |
ललाटमध्यमात्सव्ये यवाष्टौ वा नवान्तरे || २ ||

नासाग्रादधरे वामे हिक्कामध्यात्तु वामके |
हृन्मध्ये नाभिसव्ये तु षोडशं तु यवान्तरे || ३ ||

स्थितांघ्रिगुल्फमध्ये तु पूर्वसूत्रं प्रलम्बयेत् |
आभंगवत्ततः ख्यातं समभंगमथापि वा || ४ ||

प्. ३४४) पादौ पादुकसंयुक्तौ पादुकारहितं तु वा |
सुविकीर्णजटाभारं जटामण्डलमेव वा || ५ ||

विवृतबन्धजटावाथ नग्नरूपं नताननम् |
ललाटपट्टसंयुक्तं ककोटिट्यन्दुशेखरम् || ६ ||

सर्वाभरणसंयुक्तं कटिसूत्रविवर्जितम् |
शुद्धश्वेतनिभं प्रोक्तं नानानागविभूषितम् || ७ ||

दक्षिणे पूर्वहस्तं तु मृगास्यास्यष्टिकं भवेत् |
वामे तु पूर्वहस्तं तु वरदं स्यात्कपालधृत् || ८ ||

दक्षिणे परहस्ते तु डमरुं च धरेद्द्विज ! |
वामे तु शिखिपिंछं तु कर्तव्यं शीतलं धृतम् || ९ ||

सितवस्त्रोत्तरीयं तु नागेन कटिवेष्टितम् |
श्वेतयज्ञोपवीतं तु नीलकण्ठं त्रिपुण्ट्रवत् || १० ||

पद्मपीठोपरिष्टात्तु शेषं कंकालमूर्तिवत् |

काश्यप उवाच ||

त्वमेव वक्तुं तस्यैव हेतुं मे वक्तु मर्हसि || ११ ||

ईश्वर उवाच ||

देवासुर महायुद्धे ब्रह्मणस्तु शिरस्तु भृत् |
तद्दावानाम पार्श्वं स्यादनवेषं वदेत्सदा || १२ ||

तेना सुरास्ते विजिता देवा स्वपवाश्रिताः |
देवतास्तु हितास्सर्वे प्रार्थयेयुस्तु मां द्विज || १३ ||

प्. ३४५) देवानां विजयार्थं तु सर्वलोकोपकारकम् |
दानवानां विनाशार्थं ब्रह्ममूर्तिं हनाम्यहम् || १४ ||

तत्कपालास्समस्ताण्डा दवहेतयस्तु कंपिताः |
तद्ब्रह्माण्डाधिपाः सर्वे महाभयसमन्विताः || १५ ||

प्रविशेयुस्तु महादेवा वदेयुस्वण्डकात्वनम् |
अन्यानां सुप्रतिष्ठार्थं देवानामभयार्थकम् || १६ ||

सर्वलोकोपकारार्थं सर्वप्राणिहितावहम् |
तत्कपालस्यमोक्षार्थं भिक्षाकारोऽस्म्यहं द्विज || १७ ||

एवं कृते तु भिक्षान्ते कपालं मोक्षमादिशेत् |


इत्यंशुमान्काश्यपे भिक्षाटनमूर्तिलक्षणपटलः (सप्तसप्ततितमः) || ७७ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण चण्डेशानुग्रहं भवेत् |
उमा सहितवत्सर्वं वामे किंचिन्नताननम् || १ ||

दक्षिणे त्वभयं वर्ज्यं तद्धस्तं वरदं भवेत् |
वामे तु कटकं वर्ज्यं न्यस्त्वा चण्डेशमूर्धनि || २ ||

हृदयांजलिसंयुक्तो चण्डेशो भक्तिसंयुतः |
आसीनोऽथसुखासीनश्चण्डेशः स्वर्णसंनिभः || ३ ||

देवी देवेशयोर्मध्ये स्कन्दमूर्तिं विना द्विज |
चण्डेशानुग्रहं ख्यातं दक्षिणामूर्ति तत्परम् || ४ ||

इत्यंशुमानकाश्यपे चण्डेशानुग्रहमूर्तिलक्षणपटलः 
(अष्टसप्ततितमः) || ७८ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण दक्षिणामूर्तिलक्षणम् |
लम्बितं दक्षिणं पादं वामांघ्रेर्नलकाग्रकम् || १ ||

सव्योर्वग्रे निधातव्यं वामपादं तु शाययेत् |
ललाटदक्षिणे सव्ये नेत्रान्ते तत्पुटान्तके || २ ||

हिक्कामध्यस्य वामे तु हृदयं मध्यवामके |
यवत्रयान्तरं नीत्वा लम्ब्य वामे तु मध्यमे || ३ ||

मेढ्रमूलस्य मध्यात्तु पूर्वसूत्रं प्रलम्बयेत् |
नत मध्यर्धमात्रं स्यात् चतुर्भुजसमन्वितम् || ४ ||

दक्षिणे पूर्वहस्तं तु ज्ञानमुद्रां तु कारयेत् |
दक्षिणे परहस्तं तु अक्षमालासमन्वितम् || ५ ||

वरदं वामहस्तं स्यात् दण्डहस्तमथापि वा |
वामजानूपरिष्टात्तु वरदे तलपृष्ठकम् || ६ ||

वामजानूपरिष्टात्तु दण्डं चेत्कोर्परं न्यसेत् |
वामे त्वपरहस्ते तु वह्निं वा व्यालमेव वा || ७ ||

अत्यर्जुवक्त्रं सर्वांगं मार्दवं स्फटिकावटम् |
सुकीर्णमूर्धांगं वापि जटामण्डलमेव वा || ८ ||

वामे धूर्धूरनागं च दक्षिणेऽर्धेन्दुशेखरम् |
हसितं वक्त्रसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम् || ९ ||

सितवस्त्रोत्तरीयं च सितयज्ञोपवीतकम् |
त्रिणेत्रं शंखपत्रं तु वामे सर्वं तु कुण्डलम् || १० ||

प्. ३४७) कर्णौ द्वौ शंख पत्रं वा कुण्डलं वाथ मण्डितम् |
रुद्राक्षैः कण्ठमाला च भस्मना च विभूषितम् || ११ ||

व्याघ्रचर्माम्बरोपेतं सर्वक्लेश विवर्ज्तम् |
नारदो जमदग्निश्च वसिष्ठो भृगु दक्षिणे || १२ ||

भारद्वाजः शोनकश्च अगस्त्यो वामपार्श्वके |
नान्दिना किंनराद्यैश्च वटवृक्षसमुद्गृहम् || १३ ||

अपस्मारोपरिष्टात्तु लम्बपादतलं न्यसेत् |
सूत्रात्पादजंघापार्ष्ण्यन्तं त्रिवेदमनुमात्रकम् || १४ ||

सूत्रात्तत्पादजान्वोस्तु अन्तरं मनुमात्रकम् |
श्यामवर्णमपस्मारं नागलीलासमन्वितम् || १५ ||

धर्मव्याख्यानमूर्त्येवं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
तदेव वामपादेन कुटीकासनसंयुतम् || १६ ||

पूर्वहस्तद्वये वीणाधृतो वै तु द्विजोत्तम ! |
शेषं प्रागिव कर्तव्यं एतद्वीणाकरं भवेत् || १७ ||

तदेव वीणाहीनं तु ज्ञानमुद्राभयान्वितम् |
वामं प्रसारितं हस्तं वामजानुर्ध्वकोपरि || १८ ||

दक्षिणे ह्यपरे चाक्षमाला वामेब्जवोत्पलम् |
शुद्धश्वेतनिभं वर्णं शेषं पूर्ववदाचरेत् || १९ ||

ज्ञानमूर्तिरिति ख्यातं सर्वकारणकारणम् |
अन्योन्यांघ्रितलं विप्र ! स्फिक् पिण्डाधः प्रकल्पयेत् || २० ||

प्. ३४८) ज्ञानमुद्राहृदस्थाने भ्यन्तरमुखं करम् |
वरदं वामहस्तं तु मेढ्रपीठोपरिन्यसेत् || २१ ||

अपरे दक्षिणे वाब्जमालाक्षं वामहस्तके |
नासाग्रं तु समीश्चक्ष्याक्षवार्जवं सूत्रदेहके || २२ |

अपरे तु जटालं स्यात् ऋषिभिस्सेवितं वरम् |
योगमूर्तिरिति ख्यातं सर्वपापहरं परम् || २३ ||

एवं चानेकभेदेन दक्षिणामूर्तिरुच्यते |


इत्यंशुमान्काश्यपे दक्षिणामूर्तिलक्षणपटलः (एकोनाशीतितमः) || ७९ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण कालदाहस्य लक्षणम् |
वसुनन्ददशांशं वा नतमानं द्विजोत्तम || १ ||

रुद्रभान्वंगुलं वाथ नतमानमथोच्यते |
ललाटदक्षिणे सव्यनेत्रमध्ये तथैव च || २ ||

हिक्कामध्यर्धवामे तु वामस्तनाक्ष दक्षिणे |
नाभिमध्यात्तु वामे तु सूत्रान्तरं यवाष्टकम् || ३ ||

मेढ्रमूलस्य मध्यात्तु वामे षडंगुलं नयेत् |
स्थितोंघ्रिगुल्फ मध्ये तु पूर्वसूत्रं प्रसारयेत् || ४ ||

देवस्य दक्षिणं पादं पद्मपीठोपरि स्थितम् |
प्रथमं नृत्तमूर्तेस्तु दक्षिणस्थितपादवत् || ५ ||

प्. ३४९) वामपादं तदुद्धृत्य कुंचितं तलमुद्धृतम् |
अंगुष्ठमुद्धृतांघ्रेस्तु कालस्य हृदये न्यसेत् || ६ ||

स दंष्ट्रास्यं त्रिणेत्रं च जटामकुटमण्डितम् |
चतुर्हस्तसमायुक्तं अष्टहस्तमथापि वा || ७ ||

दक्षिणे पूर्वहस्तं च शूलं कर्णान्तमुद्धृतम् |
दक्षिणे परहस्तं तु परशुं वामदं तु वा || ८ ||

वामे पूर्वकरं नाभिसीमान्तं सूच्यधोमुखम् |
सूच्यग्रात्पूर्वसूत्रान्तं कलामन्वंगुलं तु वा || ९ ||

कर्णे शूलधरे हस्ते मणिबन्धान्तरं तु वा |
वामे त्वपरहस्तं तु विस्मयं परिकल्पयेत् || १० ||

हिक्कासूत्रसमं टंकं करं तद् द्व्यन्तरं मुखम् |
उष्णीषान्तं समुद्धृत्य विस्मयेऽनामिकाग्रकम् || ११ ||

कर्णान्तं मणिबन्धान्तं शूलहस्तसमान्तरम् |
चतुर्हस्तं समाख्यातं अष्टहस्तमतः शृणु || १२ ||

शूलं च परशुं वज्रं खड्गं दक्षिणहस्तके |
विस्मयं खेटकं पाशं सूचिहस्तं च वामके || १३ ||

विद्रुमस्य निभाकारं सर्वाभरणभूषितम् |
कालहामूर्तिराख्याता अधस्थात्कालमुच्यते || १४ ||

महाभयसमायुक्तं स पाशं हृदयेंजलिम् |
विकीर्णपादौ मां दृष्ट्वा शाययेदूर्ध्ववक्त्रकम् || १५ ||

प्. ३५०) कालहामूर्तिराख्याता लिंगोद्भवमतः परम् |


इत्यंशुमान्काश्यपे कालहारिमूर्तिलक्षणपटलः (सप्ततितमः) || ८० ||




व्यत्यस्त पादताण्डेश्वराय नमः ||

अथ वक्ष्ये विशेषेण लिंगोद्भवमतः परम् |
लिंगाकारस्य मध्ये तु चन्द्रशेखरमूर्तिवत् || १ ||

नलका पादतलं विप्र ! लिंगारूढसमन्वितम् |
ब्रह्मा तु हंसरूपेण ऊर्ध्वगं वामपार्श्वके || २ ||

विष्णुर्वराहरूपेण दक्षिणांशे त्वधोगतम् |
विष्णुर्दक्षिणपार्श्वे तु वामपार्श्वे पितामहः || ३ ||

हृदयांजलि संयुक्तौ स्थितौ लिंगं समीक्षितौ |
रक्तश्यामहिरण्याभं ईशविष्णुपितामहान् || ४ ||

एवं लिंगोद्भवं ख्यातं वृक्षसंग्रहणं तथा |


इत्यंशुमान्काश्यपे लिंगोद्भवमूर्तिलक्षणपटलः (एकाशीतितमः) || ८१ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण वृक्षसंग्रहणं परम् |
देवानां चैव देवीनां शूलार्थं वृक्षमुच्यते || ६ ||

प्. ३५१) स्त्रीपुंनपुंसकं चेति वृक्षभेदं त्रिधा भवेत् |
स्निग्धे वास्निग्धा भूमौ वा आर्जवं सुदृढं घनम् || २ ||

अल्प स्कन्धसमायुक्तं फलं पंचदलं दृढम् |
शीतलोष्णं च संमिश्रं अल्पस्नेहरसान्वितम् || ३ ||

यत्तत्पुंलिंगमाख्यातं देवानां तदिहोच्यते |
स्निग्धे वा स्निग्धभूमो च आर्जवं चातिमार्दवम् || ४ ||

मूलादग्रं क्रमात्क्षीणं पुष्पं चैव फलं दलम् |
अतिमार्दवसंयुक्तं अतिशीतलसंयुतम् || ५ ||

अतिस्नेहसमायुक्तं रसं चैव तथा भवेत् |
एतत् स्त्री वृक्षमाख्यातं देवीनां शूलयोग्यकम् || ६ ||

क्षीणमूलसमायुक्तं पत्रं पुष्पं फलं तथा |
अतिदुर्बलसंयुक्तं यत्तद् षण्डमुदाहृतम् || ७ ||

चन्दनं चंपकं चैव रक्तचन्दनमेव च |
सालं च खादिरं चैव सोमशीर्षकतिन्दुकम् || ८ ||

अर्जुनं शिंशुपं चैव राजादन मधूककम् |
आम्रकं कुसुमं चैव सप्तपर्णं च धन्वनम् || ९ ||

शूलयोग्याद्रुमाः ख्यातास्तेषां तत्सुदृढं गृहेत् |
जीर्णा वक्रान्तराश्रुत्यां शिरः शून्याति शालिकाः || १० ||

स्वयं पतित वृक्षाश्च स्वयमेव तु शोषिताः |
वक्रकोटरसंयुक्ता व्यालपक्षिसमाश्रिताः || ११ ||

प्. ३५२) वाताशनि पदाभिन्ना वल्लीजातिभिरावृताः |
गुल्मवल्मीकमाश्रित्य चण्डाला वा समाश्रिताः || १२ ||

देवालय सभा चैत्यश्वशानपथिजाद्रुमाः |
नृपमन्दिरं संश्रित्य कर्मकारालयाश्रिताः || १३ ||

रुद्रमन्दिरसंश्रित्य चर्मकारालयाश्रिताः |
अन्धा (क्र?)चैव तु वृक्षाश्च अन्यकर्मसु योजिताः || १४ ||

वर्जयेत्तु प्रयत्नेन गृहीते कर्तृनाशनम् |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन दोषाढ्यं परिवर्जयेत् || १५ ||

प्रशस्त ऋक्षवारेषु शस्तवृक्षं तु संगृहेत् |
आचार्यः शिल्पकश्चात्र वृक्षस्थाने तु संगृहेत् || १६ ||

निरीक्ष्य बहुवृक्षाश्च उक्तवृक्षं परिग्रहेत् |
वृक्षाधस्ताद्गुणादीनि व्यपोह्यावपनं गुरुः || १७ ||

एतन्मंत्रं समुच्चार्य अष्टदिक्षु बलिं क्षिपेत् |
एतद्वृक्षाश्रिता देवा दानवाश्च पिशाचकाः || १८ ||

नागागरुडगन्धर्वाः सिद्धविद्याधराश्च ये |
यूयं बिम्बार्थ वृक्षात्तु गच्छेयुस्ते यथा सुखम् || १९ ||

इत्युक्त्वा तु बलिं दद्यात् दध्याज्यान्नं सपुष्पकम् |
रक्तचन्दनसंयुक्तं गन्धतोयसमन्वितम् || २० ||

वृक्षस्येशानदिग्भागे ततो होमं समाचरेत् |
स्थण्डिलं सिकतैः कुर्याद्धस्तमात्रप्रमाणतः || २१ ||

प्. ३५३) अग्न्याधानादिकं सर्वं अग्निकार्योक्तमाचरेत् |
समिदाज्यैश्चरुभिश्च होमं कृत्वा तु देशिकः || २२ ||

समिधो हृदयेनैव मूलेनाज्यं तु होमयेत् |
अघोरेण चरुं हुत्वा प्रत्येकाष्टशताहुतिः || २३ ||

जयादिरभ्यतानैश्च राष्ट्रभृच्चैव होमयेत् |
ततश्चाग्निं समुद्वास्य वृक्षं प्रोक्ष्य शिवाम्भसा || २४ ||

शिवात्मकेति मन्त्रं तु जप्य वृक्षं स्पृशेद्बुधः |
वृक्षस्य पूर्वभागे तु मुखं पृष्ठं तु पश्चिमम् || २५ ||

दक्षिणं सव्यपार्श्वं स्याद्वामपार्श्वं तथोत्तरम् |
ध्यात्वैवं लक्षयित्वा तु पश्चाच्छेदनमारभेत् || २६ ||

अस्त्रमंत्रं जपेद्वृक्षमूलं त्रिश्छेद्यलक्षयेत् |
क्षीरं तोयं घृतं श्रेष्ठं सृक् स्रु(?)वे वन्यशोभनम् || २७ ||

असृक्स्रावेऽस्त्रमंत्रेण शान्ति होमं समाचरेत् |
वृक्षमूलमशेषं तु स्थपतिश्छेदयेत्क्रमात् || २८ ||

पूर्वे वा चोत्तरे देशे वृक्षस्य पतनं शुभम् |
अन्यत्र पतितं वृक्षं वर्जयेत्तु प्रयत्नतः || २९ ||

स्कन्धच्छेदं ततः कुर्यात् आर्जवं तं तरुं कुरु |
गव्यैर्गन्धोदकैः स्नाप्य गन्धमाल्यैरलंकृतम् || ३० ||

नववस्त्रेण संछाद्य दर्भैर्वा सूक्ष्मरज्जुना |
स्यन्दने शिबिकायां वा रोप्य स्कन्धेन वा बुधः || ३१ ||

धृत्वा शनैश्शनैर्गत्वा कर्ममण्टपमाचरेत् |
मण्टपं मार्जनं कृत्वा गोमयालेपनं कुरु || ३२ ||

पिष्टचूर्णैरलं कृत्य तन्मध्ये स्थूल वालुकैः |
स्थण्डिलं कारयेद्विद्वान् शूलदीर्घसमायुतम् || ३३ ||

तस्यार्धं विस्तरोपेतं चतुरंगुलमुन्नतम् |
प्रागग्रं शाययेत्तस्मिन् शूलवृक्षमधोमुखम् || ३४ ||

आशुष्कं रक्षयेद्विद्वान् मासं पक्षमथापि वा |
पश्चाच्छूलं तु कर्तव्यं त्वरितं तु न कारयेत् || ३५ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे वृक्षसंग्रहणपटलः (द्व्यशीतितमः) || ८२ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण शूललक्षणमुत्तमम् |
ऊर्ध्वकायसमं वं?श दण्डदीर्घमुदाहृतम् || १ ||

मध्योदरविशालस्य चतुर्भागैकविस्तृतम् |
मूलेष्टांश विहीनं तु तस्याग्रं अ ततं भवेत् || २ ||

नाभ्यन्तं चतुरश्रं तु हिक्कान्तं वसुकोणकम् |
तदूर्धं वृत्तमाख्यातं शेषं वर्तुलमेव वा || ३ ||

द्वात्रिंशदंगुलायामं वक्षोदण्डायतं भवेत् |
विस्तारं सार्धषण्मात्रं सार्धसप्तांगुलं तु वा || ४ ||

प्. ३५५) विस्तारार्धघनं ख्यातं वक्षो दण्डं तदुच्यते |
अग्रं युगांगुल व्यासं मध्यादग्रं क्रमात्कृशम् || ५ ||

वक्षोदण्डस्य मध्ये तु छिद्रं सार्धगुणांगुलम् |
हिक्कासूत्रादधस्तात्तु यावत्स्याद्द्व्यंगुलावधि || ६ ||

वक्षोदण्डोर्ध्वसाम्यं स्याद् द्व्यंशं दण्डे तु योजयेत् |
षोडशांगुलमायामं कटिदण्डस्य देशिक || ७ ||

वस्वंगुलं तु तत्तारं घनं वेदांगुलं भवेत् |
मध्ये युगांगुलं छिद्रं नाभेः पंचांगुलादधः || ८ ||

कटिदण्डोर्ध्व मध्ये स्याद्वंशदण्डे तु योजयेत् |
वक्षोदण्डाग्रयोर्विप्र ! कटिदण्डाग्रयोरपि || ९ ||

अथ वक्त्र शिखां कुर्यात् अनेन विधिना बुधः |
एकद्वित्रिचतुष्पंच षट्सप्ताष्टकरं तु वा || १० ||

बिम्बोचितकरं यत्तत् संख्या वक्रशिखान्विताः |
द्व्यंगुलं च शिखायामं हस्तसंख्यापि तन्ततः || ११ ||

वक्षोदण्डविशालं तु हस्तसंख्यात्तु भाजिते |
शिखाव्यासं तदेकांशं मूलेग्रे तु कृशं क्रमात् || १२ ||

कटिदण्डाग्रयोर्वक्रशिखायामं गुणांगुलम् |
सार्धांगुलं तु तत्तारं सुवृत्तं तद्घनं समम् || १३ ||

स्थानकं सकलं चेत्तु ऊरुदीघोपरि द्विजः ! |
अष्टांगुलं समारोप्य ऊरुशूलायतं भवेत् || १४ ||

प्. ३५६) आसने सकलं चोरुदीर्घादूर्ध्वं न रोपयेत् |
ऊरुमूले सुषिं कृत्वा कटिदण्डाग्रयोर्बुधः || १० ||

शिखायामं समायोज्य यावद्बलधयं यथा |
जानुमानं द्विधा कृत्वा ऊरुजंघाद्वयोरपि || १६ ||

आरोपयेच्छिखामानं तस्मादारोपयेद्बुधः |
गुणांगुलं शिखामानं जंघादीर्घोभयैर्युतम् || १७ ||

मध्यच्छिद्रसमायुक्तं ऊर्वग्रं द्विशिखान्वितम् |
जंघामूलं त्रिभागैकं शिखा व्यासमुदाहृतम् || १८ ||

जानुसंधिं विना वाथ स्थानके सकलं कुरु |
संधि हीनांघ्रिशूलं तु एवमेवं विधीयते || १९ ||

जंघादीर्घोपरिष्टात्तु तालमानं तु रोपयेत् |
ऊरुमध्यत्रिभागैकं ऊरुदण्डस्य विस्तृतम् || २० ||

तस्याग्रं तु त्रिपादं स्याज्जंघामूलं तु तत्समम् |
जंघामूलत्रिभागैकं हीनं जंघाग्रविस्तृतम् || २१ ||

त्रिधापादतलायामं कृत्वा भागद्वयान्वितम् |
स?लाग्रविस्तृतं तद्द्वित्रिद्व्यंश विस्तृतान्वितम् || २२ ||

एतत्पादतलं शूलं स्यात्समध्यायता परे |
कर्तव्यं सुषिरं तस्मिन् जंघाग्रादधिकायतम् || २३ ||

योज्य स्निग्ध दृढं कृत्वा बाहुमूलमथोच्यते |
बाहुमूलविशालं तु गुणांगुलमुदाहृतम् || २४ ||

प्. ३५७) अग्रं तु द्व्यंगुलं व्यासं प्रकोष्ठाग्र विशालकम् |
बाहुप्रकोष्ठयोश्चैव कोर्परं जानुवद्भवेत् || २५ ||

द्व्यंगुलं तु शिखामानं योजयेत् तु दृढं यथा |
पर्श्वयोर्वंशदण्डस्य पार्श्वदण्डे तु योजयेत् || २६ ||

कक्षान्तरं तु तद्दीर्घं तद्व्यासं तु गुणांगुलम् |
वंशदण्डसमं नीव्रं ऊर्ध्वाधस्ताच्छिखान्वितम् || २७ ||

अग्रौ तु वक्षो दण्डे तु मूलौ तु कटिदण्डके |
योजयेत्सुदृढं छिद्रे गुणांशं व्यन्तरान्वितम् || २८ ||

अग्रौ मूलौ निरुद्धं स्यात् पार्श्ववंशद्वयोरपि |
हस्तपादतलं श्रोत्रं ताम्रपत्रेण योजयेत् || २९ ||

आर्जवे वक्रबिम्बे च शूलं चैव तथा कुरु |
देवानां शूलमेवं स्यात् देवीनामथ वक्ष्यते || ३० ||

मध्योदरं त्रिधा भज्य एकांशं वंशविस्तृतम् |
अष्टांश हीनमग्रस्य विशालं तत्सुवृत्तकम् || ३१ ||

बाहुपर्यन्त विस्ताराद्बाहुतत्यर्धवर्जितम् |
वक्षोदण्डायतं शेषं तस्यान्तं विसृतं भवेत् || ३२ ||

युगांशं पृष्ठमानं तु शेषं गर्ते तु वेशनम् |
जंघा दण्डात्तु षण्मात्रं रोपयेत्स्थानके बुधः || ३३ ||

गर्भगर्त प्रवेशार्धं तलाधस्तात्तु तद्भवेत् |
शूलमेवं समाख्यातं उपधाशूलमुच्यते || ३४ ||

प्. ३५८) भित्तिमध्यं समारभ्य वक्षो दण्डपुरान्तकम् |
उपशूलायतं प्रोक्तं अष्टांगुलततं भवेत् || ३५ ||

वेदांगुलं तु तन्नीव्रं शूलयोग्यद्रुमैर्बुधः |
शूलव्याससमं मध्यं छिद्रं तद्विशिखान्वितम् || ३६ ||

भित्तिमध्यात्तु शूलस्य मूलं बध्वा दृढं बुधैः |
वक्षोदण्डकटीदण्डं धृत्वा वंशाख्यशूलकम् || ३७ ||

छिद्रे दृढतरं चाग्निं तत्पूर्वे कीलबन्धनम् |
उपथाशूलशिखान्तं च वक्षोदण्डपुरं समम् || ३८ ||

उपथाशूलशिखायां तु वंशाग्रे सुषिरं कुरु |
लोहजं दारुजं वाथ कीलं संयोजयेद्दृढम् || ३९ ||

बिम्बास्तच्छूलमाख्यातं तस्मादुक्तवदाचरेत् |
शूललक्षणमाख्यातं शूलस्थापनमुच्यते || ४० ||


इत्यंशुमान्काश्यपे शूललक्षणपटलः (त्र्यशीतितमः) || ८३ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण शूलस्थापनमुत्तमम् |
कर्षणोदितमासे च ऋक्षवारमुहूर्तके || १ ||

निश्चित्य स्थापनं तस्य पूर्वे कृत्वांकुरार्पणम् |
प्रासादस्याग्रतो वैशे मण्टपं च चतुरश्रकम् || २ ||

प्. ३५९) पंचहस्तकरं वापि नवहस्तमथापि वा |
पंक्तित्रयसमायुक्तं षोडशांघ्रिसमन्वितम् || ३ ||

दलमष्टांगुलोत्सेधं पंक्तिव्यासांघ्रितुंगकम् |
यथा लाभं परीणाहं निर्व्रणं दारुणा दृढम् || ४ ||

बिले वंशानुवंशाढ्यं नालिकेरदलादिभिः |
छादयेत्तु वितानेन मुक्तास्रग्दर्भमालिकाम् || ५ ||

तरंग वेष्टनोपेतं द्वारतोरणसंयुतम् |
चतुर्द्वारसमायुक्तं स्तम्भवेष्टनसंयुतम् || ६ ||

चतुर्द्वारं विनान्यत्र निश्छिद्रं जालकं तु वा |
मण्टपस्य त्रिभागैकं मध्ये वेदी विशालकम् || ७ ||

तत्त्रिभागैकभागं तु वेदिकोदयमिष्यते |
गुणांगुलं विशालोच्चात्तस्याधश्चोपवेदिकाम् || ८ ||

दर्पणोदरसंकाशां कृत्वा रक्तमृदा कृताम् |
कृत्वान्यत्राग्नि कुण्डानि त्वनेन विधिना कुरु || ९ ||

चतुरश्रं धनुर्वृत्तं पद्मं पूर्वादि दिक्षु च |
शक्रशांकरयोर्मध्ये वृत्तकुण्डं प्रकल्पयेत् || १० ||

कुण्डमेवं समाख्यातं केवलानां विशेषतः |
गौरी सहितबिम्बं चेत् कोणेष्वश्वत्थ पत्रवत् || ११ ||

कुण्डानि कल्पयेच्छेषं प्रागिवैव प्रकल्पयेत् |
कुण्डं लक्षणवत्कृत्वा सर्वकुण्डानि देशिकः || १२ ||

प्. ३६०) गोमयालेपनं कृत्वा पिष्टचूर्णैरलंकृतम् |
ब्राह्मणान्भोजयेत्तस्मिन् पुण्याहं वाचयेत्ततः || १३ ||

महेन्द्रे तु पदे वास्तु होमं कृत्वा विधानतः |
वेदिकाभ्यग्निकुण्डानि पर्यग्निकरणं कुरु || १४ ||

तद्दिनाद्दिवसात्पूर्वे रात्रौ पूर्वायामधिवासयेत् |
स्थण्डिलं वेदिकायां तु चाष्टद्रोणैश्च शालिभिः || १५ ||


कर्तव्यं नलिनं तत्र साष्टपत्रं सकर्णिकम् |
तण्डुलैस्तिलदर्भैश्च लाजैः पुष्पैरलंकृतम् || १६ ||

शपंच हितेनैव वस्त्रेणैव तु कल्पयेत् |
धूपदीपसमायुक्तं पुष्पैरर्घैरथार्चयेत् || १७ ||

मण्टपस्योत्तरे पार्श्वे स्नानश्वभ्रं प्रकल्पयेत् |
तन्मध्ये दारुपीठं तु न्यस्त्वा तस्योपरि न्यसेत् || १८ ||

प्राङ्मुखं स्थापयेच्छूलं गव्येनैवाभिचेषयेत् |
शुचिवोहव्यमन्त्रेण कृत्वा गन्धोदकैर्हृदा || १९ ||

स्थापयेद्देव देवीं च गन्धपुष्पादिभिर्यजेत् |
कौतुकं बन्धयेद्देवं तयोर्दक्षिणहस्तके || २० ||

पुष्पैः कार्पाससूत्रैर्वा कवचेनैव बन्धयेत् |
लम्बकूर्चसमायुक्तं नववस्त्रेण वेष्टयेत् || २२ ||

नृत्तगीतसमायुक्तं वेदध्वनिसमायुतम् |
शयने शाययेच्छूलं प्राक्शिरश्चोर्ध्ववक्त्रकम् || २२ ||

तस्य वामे ह्युमादेवी शूलं दक्षिणतस्तथा |
प्. ३६१) तयोः शिरोन्तिके देशे स्थापयेत्तद्घटद्वयम् || २३ ||

ससूत्रं सापिधानं च वरकूर्च सुवेष्टितम् |
द्रोणगन्धाम्बु संपूर्णं शिवकुंभं तदुच्यते || २४ ||

तस्यार्धतोयसंपूर्णं प्राग्वत्सूत्रादिभिर्युतम् |
गौरीशूलसमायुक्ते गौरीकुंभमिदं वरम् || २५ ||

मुलमन्त्रं शिवे कुम्भे न्यस्त्वा गन्धादिभिर्यजेत् |
गौरीकुंभं तथाऽभ्यर्च्य स्वस्वमन्त्रैर्विशेषतः || २६ ||

परितोऽष्टघटं न्यस्त्वा सूत्रवस्त्रादिसंयुतान् |
विद्येशमूलमन्त्रैश्च स्थाप्य गन्धादिभिर्यजेत् || २७ ||

वास्तुहोमाग्निना कुण्डे त्वग्निं संकल्प्य देशिकः |
अग्न्याधानादिकं सर्वं अग्निकार्योक्तमाचरेत् || २८ ||

अश्वत्थं पूर्वकुण्डे तु वह्निमाग्नेय गोचरे |
याम्ये तु सौन्दरं ख्यातं खादिरं नैर्-ऋतौ द्विजः || २९ ||

बिल्वं पश्चिमदिग्भागे मायूरं वायुगोचरे |
वटं वै सौम्यकुण्डे तु त्वर्कं वै त्वीशगोचरे || ३० ||

प्रधाने ब्रह्म वृक्षस्य समिद्गौरी समन्वितम् |
विना कोणेषु कुण्डानि विना गौरीं द्विजोत्तम ! || ३१ ||

समिधो हृदयेनैव पुरुषेण घृताहुतिः |
अघोरेण चरुं हुत्वा लाजं वामेन होमयेत् || ३२ ||

सक्तुमीशानमन्त्रेण तिलं वै शिरसा हुनेत् |
प्. ३६२) सर्षपं कवचेनैव शिखया मुद्गमेव च || ३३ ||

गुलमस्त्रेण प्रत्येकं अष्टोत्तरशतं हुनेत् |
द्रव्यान्ते व्याहृतिं हुत्वा देवी देवेशयोस्समम् || ३४ ||

जयादिरभ्यातानैश्च राष्ट्रभृद्भिश्च होमयेत् |
दिशास्वध्ययनं वेदान् स्तोत्रं वै विदिशासु च || ३५ ||

उच्चार्याध्ययनं तत्र ह्युपांशुर्होममाचरेत् |
देवीदेवेशयोर्मूल मन्त्रमष्टशताहुतिः || ३६ ||

घृतेनैव तु हुत्वाऽठ शूलं स्पृष्ट्वा परस्परम् |
नृत्तगीतैश्च वाद्यैश्च रात्रिशेषं व्यपोह्य च || ३७ ||

प्रभाते विमले धीमान् आचार्यो मूर्तिपैस्सह |
जलस्नानं च कर्तव्यं भस्मस्नानमनन्तरम् || ३८ ||

शुक्लवस्त्रोत्तरीयं च शुक्लयज्ञोपवीतधृत् |
शुक्लमाल्यानुलेपाद्यैः भूष्यपंचांगभूषणैः || ३९ ||

पवित्रपाणिनोपेतः सकलीकृतविग्रहः |
आचार्यः सुप्रसन्नात्मा शिवद्विजकुलोद्भवः || ४० ||

प्रविश्य मण्टपं पश्चात् शूलकुंभं हुताशनम् |
गन्धादिभिस्समभ्यर्च्य पूजनं च विशेषतः || ४१ ||

जयादिरभ्यातानैश्च राष्ट्रभृच्चापि होमयेत् |
स्विष्टमग्नेति मन्त्रेण पूर्णाहुतिमथाचरेत् || ४२ ||

प्रविश्यगर्भगेहं तु एकाशीति पदं कुरु |
प्. ३६३) मण्डूकाख्यपदे वाथ सप्तसप्तांशमेव वा || ४३ ||

गर्भगेहं तु कर्तव्यं ज्ञात्वा ब्रह्मादयं पदम् |
स्थानकं देविकांशे तु आसनं मानुषे पदे || ४४ ||

गर्भगेहपरे भागे स्थापयेद्देशिकोत्तमः |
आसनं भद्रपीठे तु स्थानकं वेदिकोपरि || ४५ ||

प्रागुक्त विधिना पीठव्यासायामोदया कृतिः |
कर्तव्यं सुन्दरं तस्मिन् आधाराख्य शिलां न्यसेत् || ४६ ||

पीठव्यास त्रिपादं तु आधाराख्यशिलां न्यसेत् |
समाश्रं सायतं वापि तदर्धं तद्घनं भवेत् || ४७ ||

स्थानकं सकलं चेत्तु पादाधस्ताद्द्विजोत्तम ! |
आधाराख्यशिलायां तु रत्नगर्तं प्रकल्पयेत् || ४८ ||

निम्नं षडंगुलं ख्यातं गर्तव्यासं गुणांगुलम् |
मूले तु नवरत्नं वा हेमं वा तत्र निक्षिपेत् || ४९ ||

शूलपादतलाधस्तात् स षण्मात्रायतान्वितम् |
प्रागेव कल्पयेद्धीमान् स्थापनार्थं बलान्वितम् || ५० ||

आसने तु चतुर्मात्रं वंशदण्डे निधाय च |
मुहूर्ते समनुप्राप्ते गुरवे संनिवेदयेत् || ५१ ||

आचार्यस्तु समुद्धृत्य बाह्यधाम प्रदक्षिणम् |
सर्वातोद्यसमायुक्तं सर्ववाद्यसमन्वितम् || ५२ ||

प्रविशेद्गर्भगेहं तु मूलमन्त्रमुदाहरन् |
प्. ३६४) स्थापयेदवटे शूलतलाधस्ताद्दृढं यथा || ५३ ||

अष्टबन्धदृढं कृत्वा सुधया वा विशेषतः |
तस्य वामे तु संस्थाप्य गौरीशूलं विशेषतः || ५४ ||

आधाराख्य शिलायां तु गर्भभाजनमावटम् |
पंचषट्सप्तमात्रं वा गर्तव्यासं तथा नवम् || ५५ ||

गर्भन्यासं तु तत्रैव गर्भभाजनसंयुतम् |
प्रागुक्त विधिना स्थाप्य गन्धपुष्पादिभिर्यजेत् || ५६ ||

स्थापयेत्पूर्ववच्छूलं मूलं वै गर्भभाजनम् |
यत्र शेषं तु यत्कर्मशिल्पिभिस्तु विशेषतः || ५७ ||

कर्तव्यं लक्षणोपेतं स्थपतिः शिल्पिरुच्यते |
स्थपतिश्चित्रकर्मज्ञो योज्यश्चान्यैर्न कारयेत् || ५८ ||

कृतं चेदन्यथा विप्र ! कर्ता चान्यो भविष्यति |
आचार्यं पूजयेत्तत्र वस्त्रहेमांगुलीयकैः || ५९ ||

दक्षिणां दापयेत्तत्र पंचनिष्कहिरण्यकम् |
शूलस्थापनमाख्यातं रज्जुबन्धमथ शृणु || ६० ||

इत्यंशुमान्काश्यपे शूलस्थापनविधिपटलः (चतुरशीतितमः) || ८४ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण रज्जुबन्धं शृणु द्विज ! |
सर्वासु शूलसंध्यासु ताम्रपत्रैस्तु वेष्टयेत् || १ ||

शूलेऽष्टबन्धमालिप्य रज्जुबन्धं ततो विदुः |
श्रीवेष्टकं कुन्दुरुष्कं गुग्गुलं च गुलं तथा || २ ||

सर्जरसं गैरिकं च घृततैलेऽष्टबन्धनम् |
श्रीवेष्टनं चतुर्भागं कुन्दुरुष्कं गुणांशकम् || ३ ||

गुग्गुलं पंचभागं स्याद् एकांशं गुलमुच्यते |
सर्जरसं तु वस्वंशं गैरिकं तु गुणांशकम् || ४ ||

षडैते सूक्ष्मचूर्णं तु कृत्वाज्यं तैलमिश्रितम् |
मृत्पात्रे तं विनिक्षिप्य पाचेत्क्षौद्राकृतिर्यदा || ५ ||

तदा तु शूलमालिप्य रज्जुबन्धं ततः कुरु |
रज्जुबन्धं तु नाभेस्तु मध्यस्योदूर्ध्वगं त्रिधा || ६ ||

सुषुम्ना मध्यमेऽप्याथ पिंगला तस्य दक्षिणा |
इडा वै तस्य वामस्था प्रधाना नाडयस्त्विमे || ७ ||

द्व्यंगुलं परिणाहं तु युतास्ते वै त्रि कीर्तिताः |
तेषां नाडी त्रयाणां तु योगं भ्रूमध्यमे भवेत् || ८ ||

तदधो विवृता स्विष्टद्व्यंश दण्डे पुराश्रिताः |
भ्रूमध्यान्मूर्ध्निपर्यन्तं त्रिनाडी चैकवद्भवेत् || ९ ||

तन्मूर्धोपरिनाडिस्तु सप्तशाखानु भेदिनः |
गान्धारी हस्ति जिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी || १० ||

प्. ३६६) अलंबुषा कुहूचैव शंखिनी तेऽभिधानकाः |
गान्धारी सव्यनेत्रान्तं हस्तिजिह्वेतराक्षिकाः || ११ ||

पुषाद्दक्षिणकर्णान्तं वामकर्णे यशस्विनी |
अलम्बुषा मेढ्रमूलान्ता वक्रदन्ता कुहूर्भवेत् || १२ ||

नाभिमध्यावसानं तु शंखिनीलम्बनं भवेत् |
तेष्वादौ च चतुर्नाडी यवत्रयघनान्विता || १३ ||

शेषानाडी त्रयाणां तु चतुर्यवघनं भवेत् |
दक्षिणावर्तिताः सर्वे द्विवत्यैने प्रकीर्तिताः || १४ ||

सुषुम्नादीनि संख्यान्तं दशनाडीति विद्यते |
प्रधाननाडी त्रयाणां तु मूलमेढ्रावसानकम् || १५ ||

तेषां नाडिभिन्नास्तु नाडयोऽष्टादश स्मृताः |
विमला शोषिणी पृथ्वी महसी तेजसी तथा || १६ ||

वायवी गगनी चैव मर्दनी रोदनी तथा |
रसवादी मृदंगी च संगिनी * * * * * || १७ ||

* * दौरसनाड्यस्तु सव्यपादाग्रमूलकम् |
ऊरुमूलैवमावृत्य परितो नलकान्तकम् || १८ ||

लम्बितास्ते समाख्यातास्ता वै पिंगलगा * * |
शब्दांगादीनि षट्संख्या इडामूले समुद्भवाः || १९ ||

एषा वै रसनाडी च वामपादौ तु सव्यवत् |
नलकाग्रैकमावृत्य षण्मा * ग्रेक वर्तिताः || २० ||

प्. ३६७) सुषुम्नामूलगाः शेषा वंशपार्श्वे गरोहिताः |
वक्षोदण्डोपरिष्टात्तु तिर्यग्बाहुगास्त्विमाः || २१ ||

गगनी मर्दनी चैव रोदनी दक्षिणे करे |
रसवादी मृदंगी च संगिनी वामबाहुके || २२ ||

बाहुमूलैकमावृत्य त्रिष्वग्रं चैकवद्भवेत् |
तदस्याग्रादष्टशाखा स्युः दक्षिणेऽदक्षिणे तथा || २३ ||

बाहुमूलाग्रचान्तं तु नाडयोऽष्टौ प्रसारिताः |
तेषामग्रैकवद्विप्र ! मणिबन्धैकमावृतम् || २४ ||

एकं वाऽनेकहस्तं वा हस्तं प्रत्येकमाचरेत् |
एवं हि प्रतिमानां तु मुख्यनाड्यष्टविंशतिः || २५ ||

प्रधाननाडयस्त्वेवं कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
तेषां भिन्नास्तथा विप्र चतुष्षष्टिश्च नाडयः || २६ ||

तस्मादनेकधा नाडी सर्वांगं तु समावृताः |
द्विसप्तति सहस्राणि नाडयः परिकीर्तिताः || २७ ||

स्वावृतं शूलजीर्णकाश्वत्थ पत्रवत् |
नालिकेरफलत्वग्म्यन्नत्यल्प सलिलान्वितम् || २८ ||

चर्मसारं गृहीत्वा तु सारमन्यं व्यपोह्य च |
नाडयस्तेऽपि संकल्प्य पश्चादावृतनाडिकाः || २९ ||

षड्यवं तु परीणाहं रज्जुमापादयेद्दृढम् |
पश्चान्निरन्ध्रं रज्जुभ्यां बन्धयेद्दक्षिणा वृतम् || ३० ||

प्. ३६८) हृत्पद्ममष्टपत्रं तु रज्जुना कारयेद्बुधः |
तस्यनालं तु नाभ्यन्तं सुषुम्ना सहबन्धितम् || ३१ ||

जीवस्थानं तु तत्पद्मं इत्युक्तं हि मया तव |
मूलमंत्रमनुस्मृत्य रज्जुबन्धमिदं कुरु || ३२ ||

रज्जुबन्धमिदं ख्यातं मृत्संस्कारमतः परम् |

इत्यंशुमान्काश्यपे रज्जुबन्धविधानपटलः (पंचाशीतितमः) || ८५ ||




मृत्संस्कारमहं वक्ष्ये संक्षेपाच्छृणु सुव्रत ! |
जांगलं चानुरूपं च समंशं मृत्त्रिधा भवेत् || १ ||

अशक्त्या खननेत्यन्तं सुदृढं जांगजं भवेत् |
तनुबालुकसंयुक्तं क्लेशात्खननमक्षमम् || २ ||

गर्ते मनोरमांगस्तु दृष्टं यत्सानुरूपकम् |
तयोर्मिश्रमिवाकारं मिश्रभूस्तमुदाहृतम् || ३ ||

तेष्वशोष्यमलोपेते शुद्धभूमौ मनोरमे |
नदीदीर्घतटाके वा श्वेता सृक् पीतकृष्ण वा || ४ ||

पंकं संग्राह्य पात्रेषु स्रावयेन्नव वाससा |
पात्रे संशोषयेत्पंकं यावदालद्रवान्वितम् || ५ ||

तावद्रक्ष्य चतुःक्षीरवृक्षमोद्भववद्गलैः |
खादिनार्जुनतोयैश्च पात्रे पाकं तु मर्दयेत् || ६ ||

प्. ३६९) पिण्डक्षमं तु यावत् तावच्छोष्य ततो विदा |
त्रिफलोषिताम्भसा चैव शोषयेच्च पुनः पुनः || ७ ||

इष्टद्रवसमायुक्तं पिण्डं कृत्वा तु तं मृदा |
पिण्डे हस्ते ततो रेखा दृशेत्पिण्डं ततः कुरु || ८ ||

यवताराष्टके नैव कल्प्यं मानांगुलेन तु |
रुद्रांगुलपरीणाहं प्रशस्तमृदुदाहृतम् || ९ ||

सिकतं च शिखा चूर्णि * * * * * * * * |
सादृशं चोत्कृतैकांशं योजयेत्तु मृदा सह || १० ||

त्रिफलाम्भसोभिर्दिशाभ्योष्ट सप्तमेव गोधुमापि च |
मृदेषांशं समायोज्य नालिकेरफलोदकैः || ११ ||

पात्रे तु मर्दयेत्सम्यक् दशाहाति क्रमे ततः |
श्रीवेष्टं गुग्गुलं चैव कुन्दुरुष्कं तथैव च || १२ ||

तथा सर्जरसं चूर्णं मृत्कलांशे शिवांशकम् |
पात्रे मृत्तिं समायोज्य दधिचामर्दयेत्सुधीः || १३ ||

शुण्ठी च पिप्पली चैव मरीचि रजनी तथा |
समचूर्णं तु कर्तव्यं मृद्दशांशेन संयुतम् || १४ ||

मधुक्षीरघृतेनैव मृदं पात्रे तु मर्दयेत् |
कपित्थ बिल्वनिर्यास चूर्णौ द्वौ समतां कुरु || १५ ||

मृदः पंचदशांशेन चूर्णतैलसमायुतम् |
मर्दयेत्तु क्रमात्सम्यक् कुष्ठं च हरितालकम् || १६ ||

प्. ३७०) चन्दनागरुकर्पूर रोचनादि च तत्समम् |
संग्राह्य चूर्णं कर्तव्यं मृद्दशांससमन्वितम् || १७ ||

अतसी स्नेहसंयुक्तं मर्दयेद्देशिकोत्तमः |
स्वर्णं रजतचूर्णं च वल्मीक कुलिरावटे || १८ ||

दीर्घिके नदि सस्यादि सागरे च हलस्थले |
गजदन्ते वृषशृंगे मृदं चैव विशेषतः || १९ ||

यथा लाभं तु संग्राह्य नानागन्धसमन्वितम् |
कपित्थनिर्यासतोयैः मधु वा मर्दयेद्बुधः || २० ||

पंचरात्रिमतिक्रम्य नालिकेरफले ततः |
त्वक्सारं तु परिग्राह्य एकं सार्धद्वयांगुलम् || २१ ||

सारद्वयंगुलं वाथ मानेन च्छेदयेद्बुधः |
मृच्चतुर्थ्या समायुक्तं मध्यलेपनमारभेत् || २२ ||

तदूर्ध्वे तु मृदं लिप्य ततो वैरज्जुवेष्टनम् |
तद्रज्जु व्यन्तरं विप्र एकद्वित्र्यंगुलं तु वा || २३ ||

ततोऽपि मृत्समालिप्य यावदा शोषणं द्विज ! |
तावन्निरीक्ष्य कर्तव्यं मृल्लेपं तु शनैः शनैः || २४ ||

शूलबाह्यगत व्यासचतुर्भागविभाजिते |
एकांशावधिकं लिप्य अनुरूपमुदाहृतम् || २५ ||

द्व्यंशावसानमिश्रं स्याज्जांगलं त्वनलं विधि |
तत्तद्देशमृदेनैव तत्र वेद्यांशमालिपेत् || २६ ||

शेषं कल्के समापूर्य वेदांशेशसवत्कलम् |
शेषं कार्पास तैलेन युक्तं कल्कं तु लेपयेत् || २७ ||

मृत्संस्कारमिदं ख्यातं कल्कसंस्कारमुच्यते |


इत्यंशुमान्काश्यपे मृत्संस्कारविधिपटलः (षष्ट्यशीतितमः) || ८६ ||




अथ कल्कविधानं तु वक्ष्ये संक्षेपतः क्रमात् |
नद्यां वापि तटाके वा दीर्घिकायामथापि वा || १ ||

सस्य क्षेत्रे तथा विप्र त्रिरुषारजले शुभे |
सुदृशाग्राणि तुल्यागा स्थूल वालुकसाश्रिताः || २ ||

संग्राह्य शर्करां ह्येषां पेष्य प्रक्षालनं कुरु |
शर्करां शोषणं कृत्वा सूक्ष्म चूर्णं तु तत्कुरु || ३ ||

त्रिफलोदकेन संमृज्य पिण्डं कृत्वा तु शोषयेत् |
कपित्थनिर्यासस्यैव जलं त्रिविधमुच्यते || ४ ||

पंचांशं चैव निर्यासात् सार्धं वा पंच षड्गुणम् |
सृतस्वच्छजलं चैव सैकं चेति क्रमोदिताः || ५ ||

स्वच्छसेकजलैः पिण्डं पेषयेन्नवनीतवत् |
पश्चात्कार्पासतूलैश्च मिश्रं कृत्वा सुषेषयेत् || ६ ||

कल्कभिन्नं तु यत्तत्तु कदली दण्डतन्तुवत् |
एतत्कल्कं समालिप्य प्रथमं कल्कमेव हि || ७ ||

प्. ३७२) निर्यासात् त्रिगुणं सार्धत्रिगुणं वा चतुर्गुणम् |
मरीचित्रिफलं ह्येवं त्रिविधं परिपठ्यते || ८ ||

तेष्वं चौतु जलाभ्यां तु मर्दयेत्तु पुनः पुनः |
क्रमेण लेपयेत्कल्कं द्वियवं त्रियवं घनम् || ९ ||

शनैः शनैः क्रमाल्लिप्य भिन्नच्छिद्रं विवर्जितम् |
द्विमासं सार्धमासं वा मासं वा शोषयेत्ततः || ११ ||

कूर्चं न्यस्त्वा ततो विप्र षेषन्या पेषयेत्क्रमात् |
ततः स्वच्छजलैः कल्कं प्रमाणान्तन्तु पूरयेत् || ११ ||

बहुकृत्वा प्रमाणं तु शोध्यमानं समानयेत् |
अंगोपांगं च प्रत्यंगान् कल्पयेल्लक्षणान्वितम् || १२ ||

हस्तपादोदरादीनि अंगमित्यभिधीयते |
उपांगं भूषणं ख्यातं प्रत्यंगं चिह्नवाहनम् || १३ ||

कपित्थस्यैव निर्यासात्तत्सार्धत्रिगुणांभसा |
पाटाश्चादन्तु कर्तव्यं कल्कमालेपयेत्ततः || १४ ||

तत्कल्कं तु यवाष्टांशं दशाहं दपरस्ततः |
निर्यासतोयं कूर्चेन सेचषेष्या तु षेषयेत् || १५ ||

मण्डनानि तदूर्ध्वस्तं मण्डयेल्लक्षणान्वितम् |
पश्चाद्वै चिक्कणं लिप्य श्वेतवर्णं ततो लिपेत् || १६ ||

इत्येवं कल्कसंस्कारं लक्षणं सकलस्य तु |


इत्यंशुमान्काश्यपे कल्कसंस्कारलक्षणपटलः (सप्ताशीतितमः) || ८७ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण वर्णसंस्कारलक्षणम् |
शिवात्परं च सद्भावं अव्यक्ताच्छान्तिसंभवम् || १ ||

शान्तेः शक्तिसमुत्पन्नं तस्मान्नादं स बिन्दुकम् |
तस्माद् व्योम समुत्पन्नं तस्मादनिलसंभवम् || २ ||

अनिलादग्नि संभूतं तस्माद्वैजलसंभवम् |
तस्माद्वै भुवनं जातं भुवने वर्णसंभवम् || ३ ||

श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णं चैव चतुर्विधम् |
जले तु श्वेतसंभावं अग्नौ रक्तनिभोद्भवम् || ४ ||

भुवने पीतसंभूतं त्वनिले कृष्णसंभवम् |
विष्णुर्महेश्वरो धाता रुद्रो वर्णाधिपाः क्रमात् || ५ ||

विप्रक्षत्रियविट्च्छूद्रा सितवर्णादयो भवेत् |
श्वेतं रक्तं च पीतं च कृष्णं विप्र चतुर्विधम् || ६ ||

श्वेतं चैव तु शुक्लं च धवलं चावदातकम् |
मुक्ताभं चेन्दुवर्णाभं श्वेतवर्णमिति स्मृतम् || ७ ||

शंखवर्णसमं शुक्लवर्णमित्युदितो मया |
राजताभं च गोक्षीरसदृशं धवलं भवेत् || ८ ||

तारका सदृशं विप्र अवदातमुदाहृतम् |
अरुणं रक्त शोणं च पाटलं च चतुर्विधम् || ९ ||

अरुणं शशरक्ताभं जपापुष्पाभरक्तकम् |
शोणं किंशुकपुष्पाभं लाक्षासारं तु पाटलम् || १० ||

प्. ३७४) स्वर्णपिंगलपीतं च हरितालं चतुर्विधम् |
स्वर्णवर्णसमं स्वर्णं पिंगं रजनिसारवत् || ११ ||

हरितालं तु पीतं स्यात् हरितं मार्जालनेत्रवत् |
नीलं श्यामं च कालं च कृष्णं चैव चतुर्विधम् || १२ ||

मेघवर्णसमं नीलं श्यामं वै वनवायसम् |
शिखिकण्ठसमं कालं कृष्णं स्याद्गृहपक्षवत् || १३ ||

एवं षोडशभेदं तु वर्णमेवं स्वतन्त्रकम् |
घरणीजन्द्रच्छेदं रक्तं हंसांघ्री संभवम् || १४ ||

अथवा जातिलिंगं तु रक्ताभं द्विविधं स्मृतम् |
गोदावर्यास्तु संभूतं हरितालमुदाहृतम् || १५ ||

अतसी पुष्पसंकाशं राजावर्ताश्ममुच्यते |
श्यामपाषाण सारं तु श्याममित्यभिधीयते || १६ ||

दीपोद्भूतं च चूर्णं तु कृष्णवर्णमुदाहृतम् |
एवमादि कलावर्णं तस्मात्तस्मिन्ननेकधा || १७ ||

मृच्छेदं लाक्षासारं च दीपोद्भवरजस्तथा |
पद्मं चाविरि नीलान्यद् धातुरित्यभिधीयते || १८ ||

एवं स्वतन्त्र प्रधानास्तु वर्णबिम्बार्हकं क्रमात् |


इत्यंशुमान्काश्यपे वर्णसंभवपटलः (अष्टाशीतितमः) || ८८ ||




सुवर्णार्हकवर्णं च वक्ष्येऽहं द्विजसत्तम ! |
पीताश्म तु च पीता स्यात्तदश्म चूर्णवत्कृतम् || १ ||

नालिकेरोदकैर्मिश्रं दध्यारक्तनिभं भवेत् |
तत्सुधा कर्म रक्तं स्यात् शंखदण्डं सितं भवेत् || २ ||

राजावर्तं च श्यामं च पाषाणौ द्वौ च पूजितौ |
इतराभासशक्ताः स्युः सुधाकर्मसु सुव्रतः || ३ ||

अथ सुकरवर्णं तु वक्ष्येऽहं द्विजसत्तम ! |
सितरक्तसमं मिश्रं गौरवं च मुदाहृतम् || ४ ||

सितपीतं समं मिश्रं यत्तत्कर्बुरकं भवेत् |
सित कृष्णसमं मिश्रं धूम्रवर्ण मुदाहृतम् || ५ ||

श्वेतं कृष्णं च पीतं च समभागं तु मिश्रकम् |
सारशविरिदं ख्यातं वर्णकर्मसुचोदितम् || ६ ||

श्वेतं रक्तं च संमिश्रं कर्बूरकमुदाहृतम् |
रक्तं पीतं समं मिश्रं बकुलस्य फलाकृतिः || ७ ||

ज्वलनच्छविराख्यातं अग्निवर्णमिदं परम् |
पीतस्य द्विगुणं रक्तं मिश्रितं चातिरक्तकम् || ८ ||

उदयार्कसमं चैतद् वर्णमित्यभिधीयते |
रक्तस्य द्विगुणं पीतमिश्रितं गुलवर्णकम् || ९ ||

पीतस्य तु तदर्धं तु मिश्रितं कपिलं भवेत् |
पीतं वेदांशरक्ताढ्यं शफरस्य निभं भवेत् || १० ||

प्. ३७६) कृष्णस्य द्विगुणं रक्तं मिश्रितं तु कषा?यकम् |
श्वेतस्य द्विगुणं पीतं मिश्रितं पिंगलं भवेत् || ११ ||

श्वेतस्य त्रिगुणं पीतं मिश्रं कल्हारसादृशम् |
कृष्णस्य द्विगुणं पीतं मिश्रितं चबुसंनिभम् || १२ ||

तदेव तु नृणां वर्णं स्यात् कृष्णं पीतसमं तु वा |
हरितालं श्यामसमं मिश्रं शुकपक्षसमं भवेत् || १३ ||

तदेवारितालमाधिक्यं धान्यांकुरमुदाहृतम् |
श्यामं स्याद्धरितालाढ्यं कुंकुष्ठारीतालार्धकम् || १४ ||

मिश्रितं सस्यश्यामं स्यात् कृष्णं लाक्षासमन्वितम् |
जम्बूफलसमन्वे तु वर्णमित्युच्यते मया || १५ ||

जातिलिंगसमं लाक्षासारलोहितमुच्यते |
कृष्णनीलसमं मिश्रं केशवर्णमुदाहृतम् || १६ ||

सस्यश्यामं च रक्तं च संमिश्रमष्टवर्णकम् |
कृष्णं रक्तसमं मिश्रं मधुवर्णमुदाहृतम् || १७ ||

तदेवरक्तमाधिक्यं मानुषं वर्णमुच्यते |
मानुषारक्तमाधिक्यं वर्णरूक्षहरीतकी || १८ ||

तस्माच्छयामनिभोपेत नात्रवर्णमुदाहृतम् |
तेषु यद्द्रव्यमल्पेन बाहुमानसमन्वितम् || १९ ||

बहुसारेति तत्ख्यातं बहुद्रव्याल्पमानितम् |
अल्पसारमिति ख्यातं सारेल्पकल्पितं विदुः || २० ||

वर्णानामानुकूल्यं तु सारमेवं समाश्रितम् |

प्. ३७७) इत्यंशुमान्काश्यपे संकरवर्णपटलः (एकोननवतितमः) || ८९ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण वर्णलेपनमुत्तमम् |
शैलदा षष्टिकागर्भं त्रिधा वै वर्णलेपनम् || १ ||

शैलजे वर्णपक्ष्या वै अंगोपांगं शिलामयम् |
उपरिष्टात् पटाच्छाद्य तस्योर्ध्वे शर्करं लिपेत् || २ ||

तदूर्ध्वे चिक्कणं लिप्य श्वेतवर्णादयस्ततः |
बिम्बोचितनिभं लिप्य प्रतिष्ठां सम्यगाचरेत् || ३ ||

अथवा शैलजे बिम्बे पटाच्छाद्यं विनोर्ध्वतः |
शर्करां यवमानं तु लिप्य चिक्कणलेपनम् || ४ ||

श्वेतं च बिम्बवर्णं च क्रमेणैवोचितं लिपेत् |
शिलागर्भमिति ख्यातं वर्णभिन्नस्तमेव वा || ५ ||

शूलस्थापनकर्मादिदारुगर्भं तु पूर्ववत् |
चित्रं वाप्यर्धचित्रं वा पक्वेष्टका सुधान्वितम् || ६ ||

अंगं संपूर्णकं कृत्वा पटमाच्छादयेत्ततः |
शर्करादीनि सर्वाणि शैलजे तु यथा तथा || ७ ||

कर्तव्यमिष्टका गर्भदारुमिश्रितमेव वा |
एवं त्रिविधरीत्या तु वर्णगर्भमुदाहृतम् || ८ ||

प्. ३७८) आदौ श्वेतनिभं लिप्य बहुस्वच्छसैर्जलैः |
जलैः क्रमेण वर्णं तु त्रिभिः कृत्वा तु लेपयेत् || ९ ||

तदूर्ध्वं पाण्डुवर्णं तु लेपयेद्द्विजसत्तम ! |
सितबिम्बनिभं चैवं सुमिश्रं च तु पाण्डुवत् || १० ||

सितवर्णेन बिम्बानां पाण्डुवर्णान्विता भवेत् |
रक्ताभीति निभस्यातां पाण्डुवर्णं प्रकल्पयेत् || ११ ||

बन्धं स्वच्छं च मध्यं च उदरं च त्रिधा भवेत् |
कपित्थस्यैव निर्यासैः त्रिबन्धं तु प्रकल्पयेत् || १२ ||

स्वच्छं तैलोपमं ख्यातं मध्यमं मधुसादृशम् |
तरणादधिसादृश्यं स्निग्धं तं मन्तुरं भवेत् || १३ ||

मेदुरेण भवेच्छ्लिष्टकल्कसंधानमाचरेत् |
कल्कमर्दनकार्यं तु कारयेन्मध्य वारिणा || १४ ||

कल्कस्वच्छजलेनैव पेषणं तु समाचरेत् |
सुधाकर्म जलोपेतं गोमहीषं च चर्मयोः || १५ ||

पाच्यसारं तु बन्धं स्याज्जलपातांसुकं भवेत् |
जलपातं विना यत्र * * कपित्थकं द्विज ! || १६ ||

स निर्यासजलं बन्धमुक्तमन्यन्नकारयेत् |
कल्कं षोडशधा भज्य षट्पंच चतुरं तु वा || १७ ||

कपित्थ निर्यासै * * स्वच्छेनैव जलेन तु |
स कृच्चिक्कणमालेपं कारयेद्द्विजसत्तम ! || १८ ||

प्. ३७९) चिक्कणं कल्कसारं स्यात् तद्विधं चिक्कणं भवेत् |
जलपाते सुधा धारा पाते शर्करार्द्रवत् || १९ ||

चिक्कणं द्विविधं ह्येवं कल्पयेत्तु यथोचितम् |
चिक्कणार्हकबन्धं तु दशभागविभाजिते || २० ||

एकांशरहितं बन्धं सतलेपनयोग्यकम् |
चिक्कणे बन्धकूलं वा सितलेपन कर्मणि || २१ ||

सितबन्धसमं वाथ * * * तद्विहीनकम् |
पाण्डुवर्णस्य बन्धं स्यात् त्रिःकृत्वा पाण्डुलेपनम् || २२ ||

षड्वर्णं तु ततो लिप्य क्रमेणैव तु देशिकः |
बिम्बस्वभाववर्णं तु षट्कृत्वा तु समालिपेत् || २३ ||

पाण्डुबन्धं तु विंशांशे त्वंशहीनं तु यज्जलम् |
षड्वर्गेष्वादि वर्णस्य बन्धमित्युमदायताः || २४ ||

तदादि वर्णबन्धं तु विंशांशेन विहीनकम् |
द्वितीयवर्णबन्धं स्यात् तद्वद्बन्धनकं तथा || २५ ||

षण्णामपि बन्धानां बन्धमेवं क्रमशोन्नतम् |
प्रथमाद्युचितैर्बन्धैः षड्वर्णं च लिपेत्क्रमात् || २६ ||

पत्रहीनं च बिन्दुं च सूपमुद्वर्तनं तथा |
प्रवर्तं च षडैतानि वर्णं लेपनकं विदुः || २७ ||

दीर्घं पत्रमिति ख्यातं रहितं वै तिर्यग्गतम् |
सर्षपास्तरणं यद्वत् तद्वद्बिन्दुमुदाहृतम् || २८ ||

प्. ३८०) सूक्ष्मबिन्दुस्तु धूपं स्याद् तस्माद्वै सूक्ष्मबिन्दु वा |
तदुर्वक्त्र नमाख्यातं ततोच्चं तद्विभाजितम् || २९ ||

सूक्ष्मचूर्णसमायुक्तं वर्णलेपं प्रवर्तकम् |
षड्वर्णक्रममेवं हि लेपयेत्तु परस्परम् || ३० ||

इत्यंशुमान्काश्यपे वर्णलेपनक्रमपटलः (नवतितमः) || ९० ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण भक्तानां लक्षणं परम् |
सर्वेषामथ भक्तानां पदं वै तु चतुर्विधम् || १ ||

सालोक्यं चैव सामीप्यं सायुज्यं च तथैव च |
सारूप्यपद विप्राश्च चतुर्भेदमुदाहृतम् || २ ||

पुरुषो वा स्त्रियो वाथ तेषु यत्पदमाश्रितम् |
तत्तत्पादानुकूल्यं तु प्रतिमां कारयेद्बुधः || ३ |

स्वजाति चिह्नसंयुक्तं सालोक्यपदमाश्रितम् |
तथा सामीप्य देवानां ममचिह्नाकृतिस्तु वा || ४ ||

मम चिह्नाकृतिर्युक्ताः शेषा वै त्रिपदाश्रिताः |
बाला च यौवना वृद्धा त्रिधावस्थाः प्रकीर्तिताः || ५ ||

वत्सरत्रयमारभ्य यावदं तु कलाब्दकम् |
तेष्वान्तवयसो पेता भक्ता बाला इति स्मृताः || ६ ||

प्. ३८१) तस्मात् सप्तति वर्षान्तं वयसा यौवनान्विताः |
तदूर्ध्व वयसोपेता वृद्धा इति बिदुर्बुधाः || ७ ||

बालस्तु पंचतालेन शेषावयसुमेन वै |
स्थानकं चासनं चैव याननृत्तं तथैव च || ८ ||

चतुर्भेदेन कर्तव्या मद्भक्ता मानुषा बुधः |
आभंगसमभंगं वा ह्यतिभंगमिति त्रिधा || ९ ||

सव्यं वा सव्यपादं वा कुंचितं चितरास्थितम् |
द्वौ द्वौ स्वजातिच्छिह्नं तद् हृदाञ्जलि करोऽथवा || १० ||

टकं दक्षिणहस्ते भृत् वरदं वामहस्तके |
हस्तं रूक्षसमायुक्तं स्थानकं ह्येवमाचरेत् || ११ ||

पद्मेव भद्रपीठे वा वामपादं तु शाययेत् |
लंबन्तु दक्षिणं पादं हस्तं पूर्ववदेव हि || १२ ||

आसनं ह्येवमाख्यातं योजयेत्कुटिलासनम् |
टंकं दक्षिणहस्ते तु पाशं वामकरे धृतम् || १३ ||

युक्त्यान्यं वा धृतं विप्र यानमूर्तिं प्रकल्पयेत् |
नृत्तं त्रिविधमुद्दिष्टं सात्विकं राजसं युताम् || १४ ||

तामसं चेति विख्यातं क्रमाद्बाह्यन्तरान्तगम् |
वयसोपेतभक्तानां योग्यमित्युदितं मया || १५ ||

तेषादौ सात्विकं नृत्तं वक्ष्येहं शृणु सुव्रत ! |
भक्तानामुदयं चापि मानं कल्पोक्तवद्भवेत् || १६ ||

प्. ३८२) षट्सप्तांगुलं वाथ नतमानं विधीयते |
स वक्रं वामपादं तु पद्मपीठोपरिन्यसेत् || १७ ||

उद्धृतं दक्षिणं पादं पीठाद्वै वेदमात्रकम् |
पंचषट्सप्तमात्रं वा पीठादुद्धृतमानकम् || १८ ||

तत्समं ब्रह्मसूत्रं तु तदंघ्र्यंगुष्ठनीव्रकम् |
* * * * द्विहस्तं स्यात् सूचि हिक्कान्तमुच्यते || १९ ||

तद्धस्तमणिबन्धात्तु त्रयोदशांगुलमन्तरम् |
तद्धस्ते कोर्परं नीव्रं पृष्ठसूत्राद्यमं विदुः || २० ||

* * * दण्डहस्तं स्यात् हिक्कासूत्रान्तमुद्धृतम् |
मणिबन्धाध्वसीमा स्याल्लम्ब * * प्रलम्बयेत् || २१ ||

ललाटमध्यान्नासाग्रात् हिक्कामध्यान्तमेव हि |
स्थितांघ्रिनलकामध्ये ब्रह्मसूत्रं प्रलम्बयेत् || २२ ||

तत्सूत्राद्वामतो नाभिमध्यं सार्धांगुलं भवेत् |
तत्सूत्राद्दक्षिणे सव्य हस्त * * * मात्रकम् || २३ ||

सूत्रात्स्थितांघ्रिजान्वन्तं रससप्ताष्टमात्र वा |
ललाटाद्गुल्फान्तसूत्रान्तं अक्षांगुलं भवेत् || २४ ||

नासा ओष्ठर मध्यं च ब्रह्मसूत्रं तु संस्पृशेत् |
अथो कुक्षिस्पृशेत्सूत्रं नासाग्रे चैव संस्पृशेत् || २५ ||

अथवा दक्षिणं पादं पीठस्थिता * * * * |
उद्धृतं वामपादं तु शेषं तदनुकूलितम् || २६ ||

प्. ३८३) सर्वाभरणसंयुक्तं बालं चेन्नग्नमेव वा |
सवस्त्रं वाथ कौपीनं कल्पयेत्कल्पवित्तमः || २७ ||

यौवनाश्च प्रवृद्धाश्च नानावस्त्रेण वेष्टितम् |
सात्विकं नृत्तमाख्यातं राजसं शृणु सुव्रत ! || २८ ||

सूचिं वाऽप्यथ दण्डस्ते वक्रदण्डं तु वांजलि |
दशनन्दाष्टमात्रं वा पीठात्पादोद्धृतं भवेत् || २९ ||

शेषं प्रागिव कर्तव्यं एवं राजसमेव हि |
दण्डहस्तं विना वामहस्तं वा मकुटीं स्पृशेत् || ३० ||

दण्डं दक्षिणहस्ते तु धृत्वा त्वीषन्नताननम् |
एकं वा द्वित्रिमात्रं वा पीठादुद्धृतपादकम् || ३१ ||

भस्मोद्धूलितसर्वांगं अक्षमाल्यैरलंकृतम् |
तामसं ह्येवमाख्यातं एवं स्याद्भक्तलक्षणम् || ३२ ||

प्रणवादिनमोन्तं च स्वनामपदमध्यकम् |
भक्तानां मन्त्रमाख्यातं तेनैवार्चनमाचरेत् || ३३ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे भक्तलक्षणपटलः (एकनवतितमः) || ९१ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण चण्डेशस्य तु लक्षणम् |
रुद्रस्यैव तु ऋक्षांशं चण्डेशमभिधीयते || १ ||

प्. ३८४) गणेशावरणे त्वीशे पूजितस्तु तथा भवेत् |
शूलं च परशुं खड्गं वज्रमंकुशमेव च || २ ||

क्षुरिका चाभयं दण्डं दक्षिणेऽष्टायुधं भवेत् |
खेटकं भिन्दिपालं च पाशं घण्टां तथैव च || ३ ||

वरदं व्याघ्रहस्तं च सूचिं नागं च वामके |
जटामकुटसंयुक्तं रौद्रदृष्टिसमन्वितम् || ४ ||

त्रेतायामष्टहस्तं तु अतिरक्तसमप्रभम् |
विक्रान्तचण्डनाम्ना तु सुविकीर्णजटान्वितम् || ५ ||

वाहनं तु हयं विद्यात् किंचित् प्रहसिताननम् |
अभयं शूलपरशुं खड्गं वै दक्षिणे करे || ६ ||

वरदं खेटकं पाशं घण्टां वामकरोद्धृतम् |
द्वापरे तु चतुर्दोर्भिः हेमाभं सिंहवाहनम् || ७ ||

जटामण्डलसंयुक्तं सितयज्ञोपवीतकम् |
* * * * * दंष्ट्रं * * रौद्रवदनान्वितम् || ८ ||

टंकं शूलं च दक्षिणे * * * * * * * * |
पाशांकुशं च वामे तु भद्रपीठोपरिस्थितम् || ९ ||

द्विभुजं चण्डेशनाम्ना तु प्रोच्यते द्वापरे युगे |
कलौ तु द्विभुजं शान्तं जटामकुटमण्डितम् || १० ||

जटामण्डलयुक्तं वा केशबन्धमथापि वा |
कृष्णाभं वाथ रक्ताभं सौम्यनेत्राननान्वितम् || ११ ||

प्. ३८५) आभंगं समभंगं वा समपात्स्थानकं तु वा |
भंगं चेद्दक्षिणं पादं कुंचितं त्वितरं स्थितम् || १२ ||

अथवा दक्षिणं पादं स्थितमन्यत्तु कुंचितम् |
वीरचण्डेशनाम्ना तु स्थानकं त्वासनं तु वा || १३ ||

आसीनं चेत्तु वामांघ्रिशाययेदन्यलम्बितम् |
दक्षिणं शयितं पादं वामलम्बिमथापि वा || १४ ||

टंकं दक्षिणहस्ते तु वरदं वामहस्तके |
हृदयांजलिहस्तौ वा टकमभ्यन्तरोचितम् || १५ ||

टंकहीनं तु वा पुष्पं मालयांजलिना धृतम् |
ईषद्दक्षिणपार्श्वे तु लम्बिताननमेव वा || १६ ||

वाहनं वृषभं ख्यातं श्वेतवस्त्रधरं परम् |
एवं चतुर्विधं चादिचण्डेशमभिधीयते || १७ ||

परिवारे तु बिम्बानां उक्तमानं विधीयते |
कन्यसं दशतालेन सर्वांगं परिकल्पयेत् || १८ ||

चण्डेशलक्षणं प्रोक्तं भूमानमधुनोच्यते |


इत्यंशुमान्काश्यपे चण्डेश लक्षणपटलः (द्वनवतितमः) || ९२ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण भूमानं शृणु सुव्रत ! |
समाश्रमायताश्रं च विषमाग्रं तथैव च || १ ||

प्. ३८६) योन्याकारार्धचन्द्रं च त्रिकोणं वृत्तमेव च |
पंचाश्रं च षडश्रं च सप्ताश्रं चाष्टकोणकम् || २ ||

रुद्रधा कथितं रूपं क्रममानं वदाम्यहम् |
पूर्वात्पश्चादुदीच्यन्तं मानयेत्सकलस्थलम् || ३ ||

भुजं हस्तं करं चैव पार्श्वं पर्यायवाचकाः |
भुजेनैव तु जंघोर्ध्वौ घनं वा पादमुच्यते || ४ ||

समाश्रमेवमाख्यातं आयताश्रं तथैव च |
विषमाश्रे विशेषोऽस्ति तं विशेषं शृणुष्वथ || ५ ||

पूर्वपश्चिमहस्तौ द्वौ संयोज्यार्धं भुजा भवेत् |
तदल्प्य द्विगुणं कृत्य तन्मानं तु महाभुजाः || ६ ||

अर्धचन्द्रं समाख्यातं त्रिकोणमधुना शृणु |
त्रिभुजेष्वेव हस्तं तु मानदण्डेन मानयेत् || ७ ||

तदर्धं चाल्पहस्तं स्यात् तत्पार्श्वमुत्तमोत्तमम् |
यवादग्रावसानं तु मानयेत्तन्महाभुजाः || ८ ||

त्रिकोणमेवमाख्यातं वृत्ताकारमथ शृणु |
कलांशं विभजेन्नाहं पंचांशं तस्य विस्तृतम् || ९ ||

तत्तारं तु त्रिपंचांशं कृत्वा त्यागद्वयं त्यजेत् |
शेषं द्वयोदशांशं तु वृत्तस्य तु भुजा भवेत् || १० ||

तदेवाल्पभुजा ख्यातं महाहस्तं च तद्भवेत् |
वृत्तमेवं समाख्यातं पंचाश्रमधुनोच्यते || ११ ||

प्. ३८७) पंचषट्सप्तकोणानां सममेतदुदाहृतम् |
क्षेममध्यममारभ्य यावत्पार्श्वस्य मध्यम् || १२ ||

तन्मानेन हृते वृत्तं वृत्तं च मानयेद्बुधः |
वृत्तबाह्यगतां चैषां मानयेत्तु त्रिकोणवत् || १३ ||

पंचाश्रमेवमाख्यातं अष्टाश्रमधुनोच्यते |
भुजान्तेषु महाशासु प्रागग्रं चोदगग्रकम् || १४ ||

द्वौ द्वौ सूत्रं न्यसेद्धीमान्वेदाश्रं पंचसंख्यका |
त्रिकोणं च चतुष्कोणं चत्वारस्तं प्रसंभवा || १५ ||

तद्वेदाश्रं त्रिकोणं च पूर्ववन्मानयेद्बुधः |
वस्वश्रमेवमाख्यातं शेषं युक्त्या समाचरेत् || १६ ||

युगाश्रं पंचदण्डेन काकं नीतिरि विद्यते |
पंचमाषं तु पादं स्यात् चतुष्पादं तु पाटिका || १७ ||

क्रोशं पंचदशं दण्डं अर्धकर्णं तु तद्द्वयम् |
त्रितयं कर्णमित्युक्तं चतुष्कोणं तु योजयेत् || १८ ||

एवं भूमानमाख्यातं ग्रामादिरथ वक्ष्यते ||


इत्यंशुमान्काश्यपे भूमानविधिपटलः (त्रिनवतितमः) || ९३ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेण ग्रामादीनां च लक्षणम् |
त्रिपंचदण्डमारभ्य द्विद्विदण्डविवर्धनात् || १ ||

प्. ३८८) एकोनविंशदण्डानां चत्वारिंशत् त्रयाधिकम् |
भेदं ग्रामादि विस्तारमत्याभा समुदाहृतम् || २ ||

सैकं तु शतदण्डादि दशदण्डविवर्धनात् |
यावदष्टसहस्रान्तं जात्येकं त्रिंशतिर्भवेत् || ३ ||

माषा वि * * समान्य मायामं पंचधा भवेत् |
आयादि संपदार्थं तु दण्डच्छेदं विनायतम् || ४ ||

हीनं वात्वधिकं वापि ओजसं स्यात्परिग्रहेत् |
भानुद्विगुणमाधिक्यं त्रिशतं भूसुरद्विज ! || ५ ||

षोडशद्विशतं चैव पंचाशतमतः परम् |
विप्रैरधिष्ठितं वास्तु त्रिधाभा समुदाहृतम् || ६ ||

चतुर्विंशत्सहस्रं च विकल्पं त्रिविधं भवेत् |
सप्तषट्पंचसाहस्रं छन्दोभेदं त्रिधा भवेत् || ७ ||

भानुसंख्या सहस्रं च दशसाहस्रमेव वा |
तथैवाष्टसहस्रं च जातिभेदं त्रिधा भवेत् || ८ ||

अन्याभात्याशक्तान्तामेकादि नवसीमकम् |
अत्यन्ताभास भेदं च नवधा द्विजसत्तम ! || ९ ||

ह्यासायामं भुजाभ्यं च वदौघं च विदुर्बुधाः |
अष्टाभिर्वर्धयेद्धीमान् गुणव्रासं वसुभिर्हरेत् || १० ||

शेषं ध्वजादि योनिं स्यात् परितापवटं तथा |
त्रिंशार्धववशेषं तु नन्दादि निधयोद्भवेत् || ११ ||

विदेव वर्गभिर्ग्रासे शेषं भानु दिवाकरम् |
आयाधिक्यं व्ययं क्षीणं संपदामास्पदं पदम् || १२ ||

योनि धूमं च धानं च खरकाकं तथैव च |
प्. २८९) व्याधिरोगभयक्लेशं वर्धयेयुः परस्परम् || १३ ||

ध्वजसिंह वृषं चैव गजं चैव सुखावहम् |
वारेषु सितशशी वृद्धिः गुरुवारे च ऋद्धिदम् || १४ ||

वर्जिताश्चान्य वारादि गृहितेव विदास्पदम् |
भद्रा चैव जया पूर्णा तिथयस्तु शुभावहाः || १५ ||

नन्दायां यत्तु रिक्तायां श्रिश्रिकाममशोभनम् |
कर्तृजन्मादिनाध्वास्तु * *  स्तुदिनसीमकम् || १६ ||

गणयेज्जन्मनक्षत्रं वेदं चैव ऋतुस्तथा |
वसुनन्ददिनं श्रेष्ठं जन्मादि च पुनः पुनः || १७ ||

पूजितास्त्वितरा वर्ज्यावैनाशिकं विवर्जयेत् |
विषाय द्वादशं लग्नं मत्यावसुर वर्जयेत् || १८ ||

तिथिवारादीनि योज्य अयोग्यं परिवर्जितम् |
भुक्तजन्मदिनद्वास्तु नाम ऋक्षविरोधिकम् || १९ ||

एवं परीक्ष्य बहुधा विन्यासं च ततः शृणु |
मेषे च मिथुने कर्किसिंहतौलिकवृश्चिके || २० ||

कुंभे च मकरे भानुगते पक्षार्क्ष शोभने |
ग्रामाद्यारम्भणं श्रेष्ठं गृहारम्भं च शोभनम् || २१ ||

धनुर्मीनेऽथवा चैव कन्यायां भानुसंगते |
ग्रामारम्भं न कर्तव्यं विपरीतं न कारयेत् || २२ ||

कथमे तत्र वासीनां व्याधि शोकमुदाहृतम् |
प्. ३९०) विप्रैरधिष्ठितं यत्तन् मलक्ष्म्या विद्यते द्विज ! || २३ ||

नृपवासं पुरा ख्यातं वैश्यानां नागरं भवेत् |
ग्रामाः स्यदन्यवासं तु कुटिका चेति कीर्तितम् || २४ ||

खेटकं चेति विख्यातं विटपं चेति कीर्तितम् |
समस्तजाति संयुक्तं क्रयविक्रयकैर्युतम् || २५ ||

द्वीपान्तरागत द्रव्य क्षौमरत्नधनादिभिः |
सागराणां तु पार्श्वे तु सागरानुगतायतम् || २६ ||

तत्तद्वर्तनमाख्यातं शेषं युक्त्याभिधानतः |
जले पर्ववधंकस्तिवने वा गिरिसंगरे || २७ ||

देवैर्भूतपिशाचैर्वा मर्त्यानां दुष्प्रयोजनम् |
समस्तजाति संयुक्तं सर्वद्रव्यसमन्वितम् || २८ ||

राजवेश्मसमायुक्तं वर्तदुर्गमिति स्मृतम् |
प्रागुक्त विधिना विप्र दिक्परिच्छेदनं कुरु || २९ ||

भूमिं समतलं कृत्वा पदविन्यासमाचरेत् |
सकलं पादमेवं स्यात् पेचकं तु चतुष्पदम् || ३० ||

नवांशं पीठमाख्यातं महापिठं कलांशकम् |
पंचविंशत्युपपीठं स्यात् षड्विंशत्युपपीठकम् || ३१ ||

स्थण्डिलं सप्तसप्तांशं अष्टांशं मण्डुकं भवेत् |
षण्णवत्याधिकं चैव शतभद्र महासनम् || ३२ ||

पंचविंशद्द्विशतं पद्मगर्भमुदाहृतम् |
प्. ३९१) रसाधिकं च पंचांशं * शत त्रियुतं भवेत् || ३३ ||

द्विशतासनवासीतिवृतभोगमुदाहृतम् |
त्रितं च षट्चतुर्युक्तं कर्णौषकमुदाहृतम् || ३४ ||

* * * * * * * * विशालं चादि विद्यते |
सुसंहितपदं चैव चत्वारिंशच्चतुष्पदम् || ३५ ||

सवेदाशीतिकं चातुशतीकप्रतिकान्तकम् |
सनन्दपंचवेदांशं पंचादशविशालकम् || ३६ ||

षट्सप्तति पंच शतं विप्रगर्भमिति स्मृतम् |
विन्यषड्द्विशतं पंच * * कोष्ठसमन्वितम् || ३७ ||

षट्सप्तति षट्पीतं च यत्तत् स्याद् विप्रभोगकम् |
नवविंशतिकं सप्तशतं विप्रतिकान्तकम् || ३८ ||

विशालाक्षपदं वेदाशीति सप्तशतांशकम् |
सैकाष्टपंचयुतं चाष्टशतं तु विप्राणाम् || ३९ ||

विश्वेशसारमित्युक्तं एतन्नवशतांशकम् |
सैकाष्टकाधिकं दशशतमीश्वरस्य कारकम् || ४० ||

चतुर्विंशति संयुक्तं सहस्रचित्तकान्तकम् |
विन्यासार्धं तु ग्रामाणां पदं च त्रिंशतं भवेत् || ४१ ||

तेष्वादौ पंचभेदं तु अत्याभासमभं भवेत् |
तदन्ते तत्समाभासं सविकल्पात्तदान्तकम् || ४२ ||

पंचसंख्या विकल्पान्ते छन्दानां भागमिष्यते |
प्. ३९२) शेषजाति विभागं स्यात् विन्यासार्धक्रमं भवेत् || ४३ |

कर्तुरिच्छानुसारान्तं सर्ववास्तुषु वास्तु च |
युगांशे सूत्रमध्ये तु ओजांशे पदमध्यमे || ४४ ||

समस्तविविधं कुर्यात् इतरच्च न कारयेत् |
एकद्वित्रिचतुष्पंचदण्डं वा वीथिविस्तृतम् || ४५ ||

वास्तुमध्यगता वीथीप्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः |
ब्रह्मवीथिरिति ख्याता नाभिवीथीति चोच्यते || ४६ ||

बाह्ये परिवृतं यत्तद्वीथि मंगलमुच्यते |
तदेव जघनं वीथि रथवीथिरिहोच्यते || ४७ ||

द्वारायतन संयुक्ता राजवीथिरुदाहृता |
तिर्यग्द्वारसमायुक्ता या सा नारा च संज्ञिता || ४८ ||

उत्तराभिमुखी मार्गा क्षुद्रार्गलेति संज्ञिता |
वीथीनाराचकादीनां पथनाम्ना प्रशंसिता || ४९ ||

ग्रामादिषु विशेषेण पदनाम्नान्तरेषु च |
जने वीथेर्वष्ठा च गृहकर्मसुखावहम् || ५० ||

सूत्रसंधि चतुष्काद्यैः भयास्तेष्टं न भाव्यते |
तस्माद्यथेष्टशैलेषु दिष्टमाने गृहं कुरु || ५१ ||

मानसूत्रस्य बाह्ये तु सूत्रादीनां तु बाधक |
प्रथमध्यपथाग्रे च कर्मबाह्ये गृहोन्नतम् || ५२ ||

दण्डकं स्वस्तिकं चैव प्रस्तारं च प्रकीर्तितम् |
नन्द्यावर्तपरागं च पद्मकं श्री प्रतिष्ठितम् || ५२ ||

प्. ३९३) वास्तु भेदोष्टधा ज्ञेयः प्रत्येकं स्थाप्य नैकधा |
दण्डाकारैकवीथी स्यात् प्राङ्मुखं वाप्युदङ्मुखम् || ५४ ||

पक्षद्वयसमायुक्ता पक्षवंशं च दण्डवत् |
मुखे मुखे विनिष्ठान्तं यत्तद्दण्डकमुच्यते || ५५ ||

प्राङ्मुखात्वेक वीथी स्यान् मध्ये त्वेक मुदङ्मुखम् |
कर्करी दण्डकं ह्येवं चतुर्दिग्वेश्मनिर्गमम् || ५६ ||

तदेव परितो वीथी बाह्ये पक्षयमन्वितम् |
पर्जन्यांशे च पूषांशे दौवारिके तथैव च || ५७ ||

नागांशे चैव निस्त्रान्तं वेश्मनार्धपथं भवेत् |
जनवीध्यावसानं तु तर्हिवीथी द्विजोत्तम ! || ५८ ||

वीथ्यन्तरेषु जालं स्याद्वग्रहं वायुगोचरः |
श्रीकरं दण्डकं ह्येतत् सर्वेषां दण्डसंपदम् || ५९ ||

तदेव नाभिवीथी द्वौ विना स्वस्तिकमुच्यते |
प्रागग्रं गुणवीथी स्यादुदगग्रं तथैव च || ६० ||

चतुष्पंचरसं चाथ सप्ताष्ट नवकं तु वा |
कल्पितं प्रस्तरं ख्यातं सर्वभेदा द्विजोत्तम ! || ६१ ||

वीथिनांशेन नीव्रं च श्रीकरं दण्डकं भवेत् |
प्रागग्रं वेदवीथी स्यात् उदगग्रं तथैव च || ६२ ||

पंचषट्सप्तचाष्टौ च नवधर्मशिवैरपि |
त्रयोदशपदं वाथ प्रकीर्णं नवधा भवेत् || ६३ ||

प्. ३९४) महेन्द्रो ग्रहक्षतश्चैव पुष्पदन्तेन देव वा |
भल्लाटस्यांगके चैव प्रवेशं परिकल्पयेत् || ६४ ||

प्राङ्मुखं वह्निवीथी स्यादुदगग्रं त्रयोदश |
मनु वा षट्कला वा यत् सप्तादश पदं तु वा || ६५ ||

नन्द्यावर्तमिदं पंच भेदमत्र विधीयते |
महेन्द्रादिष्वंशकेषु प्रवेशं तु प्रकीर्णवत् || ६६ ||

प्राङ्मुखं रथवीथीस्यादुदग्वक्त्रं तु षोडश |
एक वीथ्या त्रयोविंशत् दन्तं परागमष्टधा || ६७ ||

परा प्रागिव कर्तव्यं उपद्वाराण्यथोच्यते |
पर्जन्यांशेन्तरिक्षांशे पुष्य * * * * शके || ६८ ||

दौवारिके च पापांशे * * * चोदिकांशके |
उपद्वाराष्टको पेतं परागं चेदि विद्यते || ६९ ||

प्राङ्मुखं सप्तवीथी स्यादुदगग्रैक विंशतिः |
अष्टाविंशतिकं यावत् तावदेकविवर्धनात् || ७० ||

एवमष्टविधं ज्ञातं श्रीप्रतिष्ठितलक्षणम् |
एतद्वाराष्टकोपेता उपद्वाराष्टकान्विता || ७१ ||

अथवा वेद वेशं वा उपवेशं तु पूर्ववत् |
दण्डकाद्यष्टवस्त्राणां भेदं वै हिनका तथा || ७२ ||

ग्रामादीनां च विस्तारं भानुधर्माष्टसप्तधा |
भूतवेदांशकं कृत्वा नगसप्तदशांशकम् || ७३ ||

प्. ३९५) भूतवेदाग्निभागं तु क्रमाद्भागविधिं शृणु |
मानसूत्राद्बहिर्विप्र ! स्यान्तरं षड्विधं भवेत् || ७४ ||

एक द्वित्रिचतुष्पंचहस्तं वापि प्रविस्तरात् |
त्रिपंच सप्तहस्तं वा नवरुद्रकरं तु वा || ७५ ||

त्रयोदशकरं वाथ व प्रतुंगमुदाहृतम् |
त्रिचतुःपंचषट्सप्त वस्वग्रं वा विशेषतः || ७६ ||

व प्रमूलं ततः कृत्वा एकांशेनाग्रविस्तृतम् |
शिलाभिरिष्टकाभिर्वा मुद्रा वा परिकल्पयेत् || ७७ ||

चित्रभं बुद्बुदाभं वा कृकलासवदाकृतिः |
उपचस्यापरद्वार वप्रशीर्षकमाचरेत् || ७८ ||

करालमुद्गगुल्माषा कल्कचिक्कण कर्मवान् |
लक्षं समालिपेदूर्ध्वे इष्टकामस्तयोरपि || ७९ ||

मृण्मयैर्दारुभिः पात्रैः छादयेत्तु तृणादिभिः |
तद्बाह्याभ्यन्तरे चैव खल्लुरीवेष्टमानतः || ८० ||

वासार्थं सत्पदादीनां रक्षणं तु विशेषतः |
तद्बाह्ये इष्टकानेन प्रचारभूम्या वृतं भवेत् || ८१ ||

बाह्ये भीष्टमानेन परिखां परिकल्पयेत् |
वप्रस्याभ्यन्तरे विप्र ! देवतास्थापनं भवेत् || ८२ ||

शिवहर्म्यं च मातॄणां सदं बाह्ये तु वा भवेत् |
परिखायास्तु साह्ये च त्वसंकल्प्य द्विजोत्तम || ८३ ||

प्. ३९६) आदित्यांशे तु भानुः स्यात् आग्नेययां कालिकोष्ठकम् |
भूतांगे विष्णुगेहं स्यात् सुग्रीवे सुगतालयम् || ८४ ||

जिनालयं पदोंकाराजांशे वा पयक्षे विनायकम् |
मन्दुरालयं तु वायव्ये सुख्ये कन्यायनिग्रहम् || ८५ ||

मन्त्राणामालयं सौम्ये वायव्यां शांकरेऽपि वा |
एवमेषु शिवहर्म्यं स्यात् सौनाशान्तरेऽपि वा || ८६ ||

पर्जन्यांशे जयन्ते वा महेन्द्रा देवतां हिके |
वारुणांशे तु वा विप्र ! कर्तव्यं शिवमन्दिरम् || ८७ ||

शिवालयान्मातृकोष्ठं च कर्तव्यं तु बहिर्मुखम् |
अभ्यन्तरमुखो विष्णुः विवस्वान्पश्चिमाननम् || ८८ ||

शेषाः पूर्वमुखाः सर्वे कारयेद्विधिपूर्वकम् |
सूत्रे संधौ चतुष्के च शूलशैवाष्टकेऽपि वा || ८९ ||

षट्के चैव तु वीथ्यग्रे देवालयं न कारयेत् |
वापीकूपतटाकादि सर्वत्र परिकल्पयेत् || ९० ||

ब्रह्मणोंशे सभास्थानं वारुणे हरिमन्दिरम् |
बाह्ये शक्रे कुलालानां नापितानां तु शांकरे || ९१ ||

दक्षिणे रोमदण्डीनां करुणं चैव तत्र वै |
मत्स्योपजीवनानां तु पश्चिमे वास उच्यते || ९२ ||

शांकरे च क्रयाणां त्वाभरणं तत्समीपके |
वप्र बाह्ये त्वबाह्ये वा कर्मकारादयोनिले || ९३ ||

प्. ३९७) तद्बाह्ये त्वल्प्रदूरे तु रजकानां गृहं भवेत् |
महेन्द्रादग्निभागं स्यात् भक्ष्यं भोज्यं च विक्रयम् || ९४ ||

वस्त्राणां विक्रयं चैव तण्डुलं धान्यकादिकम् |
उत्तरे लवणं चैव तैलं चन्दनपुष्पकम् || ९५ ||

तद्बाह्ये क्रोशमात्रेण चण्डालावासमुच्यते |
शांकरे परिबाह्ये तु शतदण्डे श्मशानकम् || ९६ ||

वायव्यां वा श्मशानं च प्रण्यमाने विशेषतः |
अपणं मानसूत्रं तु बाह्ये सालान्तरं भवेत् || ९७ ||

हेमरत्नादयश्चैव सर्वत्रैवाह्यकं भवेत् |
ग्रामादि लक्षणं प्रोक्तं गृहविन्यासकं शृणु || ९८ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे ग्रामादिलक्षणपटलः (चतुर्नवतितमः) || ९४ ||




अथ बेरं ताम्रजं शैलं दारवं वा विधीयते |
दारवान्मृण्मयं श्रेष्ठं मृण्मयाच्छैलमुत्तमम् || १ ||

शैलजात्ताम्रजं मुख्यं भवति ध्रुवार्च्चाचेत् |
ताम्रजं शिलैर्वा कुर्यात् बेरायामं तदर्धायाममुत्तमम् || २ ||

गुणांशान्मध्यमं द्व्यंशं मध्यमात्तच्छरांशकम् |
* * * * * * * * गुणांशमधमं तथा || ३ ||

तद्धामविसृतार्धं द्विधा कृत्वा तस्या परार्धं 
षड्विंशतिभागं कृत्वा तत् पूर्वार्धमंशेन
सहैकैकसमयोजयेत् | सप्तविंशति तदुत्सेधं भवति | गर्भागारस्य 
चतुर्चतुर्भागं त्रिभागं द्विभागं शरांशाद् गुणांशगर्भार्धं 
वा | तस्यापरार्धमपूर्ववत् कुर्यात् | पादोत्सेधं द्वारोत्सेधं वा | 
तत्पादहीनमर्धं वा * * वांशो हीनमष्टमांशोनं वा अधिष्ठानस्य 
पादमर्धं त्रिपादसमं पादाधिकपादो द्विगुणं वा | तन्मानेन 
गुणांश हस्तमानांगुलेन पंचविंशत्यंगुलाद्यैक 
चत्वारिंशदंगुलान्तं द्व्यंगुलबृद्ध्यांगुलि भेदं न तथा भवति | 
यन्मान समन्ताष्टांशं कृत्वा एकद्वित्रि चतुरंशाधिन्नेत्रांस्य 
बाहुस्तनान्तमित्येतद् नवधा भवति | एतेष्विष्टमानं विनिश्चित्य 
प्. ३९९) पदादुष्णीषान्तं ध्रुवभेतकारयेत् | तच्चित्रं चित्रार्घं 
चित्राभासमिति त्रिविधं भवति | उत्तमं चित्रं मध्यमचित्रमाभासमयं 
षण्मानैः सहिअं चित्रनाहार्धसंदर्शनमर्धचित्रं नाहोन्नतिभ्यां 
हीनं अयत्नदाभासा सा सर्वत्रलोहजं मृण्मयं चित्रमेवार्ध 
चित्रमेवार्धचित्रं न कारयेत् | कुर्याच्चेदाभिचारिकं भवति | लोहजं 
दारवं चित्रं अर्धं वा कारयेत् | आभासं पटकुट्यादि लेख्यं बेरे 
चित्रर्चनमैहिकामुष्मिकप्रदं अर्धविचित्रार्चनं वा 
केवलामुष्मिकफलप्रदं आभासेऽर्चनमैहिक फलप्रदं तथाभासं 
द्विविधं भवति | अचलमित्यचलभित्तौ लिखितं च | लंपटे लिखितं 
तस्मादचलमेव कारयेत् | दाभासं भित्तौ समुल्लिखितस्तन्नक्षिमोचनं 
ध्रुवबेरशुद्धिं च कृत्वा | देवीमानं | देव्या बाहुस्तनान्तं वा 
कण्ठान्तं वा देव्योर्मननम् | मन्योर्विंशशेषिकयोरन्येषां 
परिवाराणां च तत्तत्समम् | पादहीनं मध्यपादं वा 
तत्तदालयवशाद्वा कारयेत् | ब्रह्माणं शंकरं च ध्रुवबेरसमं 
नवांशोनमष्टांशोनं वा कारयेत् | येन द्रव्येण देवः कृतः तेन 
द्रव्येण देव्यादिपरिवान्तं तत्तदालयक्रमेण कारयेत् |

इति श्री वैखानसे मरीचि प्रोक्त बेरोन्नतकल्पविधि पटलः || 



अथ वक्ष्ये विशेषेण प्रतिमानां तु लक्षणम् |
प्रकारं पापनाशं स्यात् तिकारं शान्तिकं विदुः || १ ||

मकारं पुत्रवृद्धिं स्यात् नकारं पुण्यदं भवेत् |
मूलबेरस्य मानं तु आलयांशेन कारयेत् || २ ||

आलयांशविभागेन ज. * न्मांशकेन च |
द्व्यंशेनैव कर्तव्यं प्रतिमानां तु कारयेत् || ३ ||

मूलबेरस्य सार्धं वात्त्रिभागं वा द्विभागकम् |
अर्धांशेनोत्तमं विद्यात् तृतीयांशंतु मध्यमम् || ४ ||

तुरीयांशं च भागेन त्वधमं च प्रकीर्तितम् |
उत्तमं मध्यमं वाप्य धमं वाथ कन्यसम् || ५ ||

बेरमानं च कर्तव्यं प्रतिमानां तु लक्षणम् |
युक्तायुक्तं विचार्याथ प्रतिमानां च कारयेत् || ६ ||

बेरमानविधिः

प्. ४०१) शिलाग्रहणविधिः


अन्तर्गर्भास्तु विज्ञेया बाह्यलक्षणलक्षिताः |
लक्षितेषां लेपयेत् * * * * * * * * * |
ब्रह्माणं वज्रपाणिं च शूलपाणिं च वैष्णवम् || १ ||

अजक्षीरेण संयोज्य उपलं लेपयेत्तदा |
लेपिते यत्क्लिन्नं स्यात् एकरात्रोषिते तथा || २ ||

स गर्भान्तर्विजानीयात् सितागोसासुवृश्चिकम् |
श * * * कृष्णजीर्णे तु * * * * * * |
कासीसं पीतलोध्रं च गोक्षीरेण तु षेषयेत् || ३ ||

लेपिते तु शिलां तेन रुधिराभा यदा भवेत् |
दिवसैस्सक्थुभिश्चैव एकरात्रोषितं तथा || ४ ||

तद्दशस्तत्रिविज्ञेया कूर्मेवाथ न संशयः |
पृथ्वीत्रशूलिनी ब्राह्मं महीं क्षीरं च षेषितम् || ५ ||

लेपिते तु शिलान्तेन रुधिराभयदा भवेत् |
कृष्णमनो भवेत्तत्र कृकलासमथापि वा || ६ ||

मत्तकं करवीरं च कुष्ठमंजिफलत्रयम् |
एतानि श्लिष्णयित्वा तु स्त्रीस्तन्येनैव पोषयेत् || ७ ||

अश्मानं  शक्तमत्रयदि स्यात् |
कालकूटविषं तत्र न तु हस्तेन संस्पृशेत् || ८ ||

ग्रहाणां लक्षणं ह्येवं शिलाग्रहणमारभेत् |
शिला स्थापयित्वा तु भुवं पश्चात् समीपतः || ९ ||

प्. ४०२) ततो गुरुः ||

पंचगव्येन संप्रोक्ष्य पवमानमुदीरयन् |
गन्धं पुष्पं तथा धूपं दीपं नैवेद्यमेव च || १० ||

सद्यादि वामभिर्दत्वा शिलायां संप्रपूजयेत् |
ततोऽस्य पूर्वभागे तु होमकर्म समारभेत् || ११ ||





पंचांशं लिंगविष्कंभं चतुरश्री कृते तु तत् |
तत्कर्णद्विगुणांशं वा द्विगुणं वार्धमेव वा || १ ||

पीठव्यासमिति ख्यातं तेन तत्त्रिचतुर्गुणम् |
गर्भगेहस्य विस्तारं कुड्यं गर्भसमं तु वा || २ ||

त्रिभागं वाग्निभागेशं गर्भगेहार्धमेव वा |
अग्निव्यासमिति ख्यातं प्राग्वत् * * तु शक्तिकात् || ३ ||

रुद्रांशं नाहसदृशं पीठतारमुदाहृतम् |
तेन द्वित्रिचतुर्गुण्यं गर्भगेहस्य विस्तरम् || ४ ||

नालीगृहं तु संकुंड्य तारं त्रिपादमेव वा |
पूर्ववद्भित्तिकाख्यातं नाहं रुद्रांशकस्य तु || ५ ||

चतुरश्रीकृते कर्णं पीठव्यासमुदाहृतम् |
तेनैव द्विगुणांशं वा त्रिगुणं वा चतुर्गुणम् || ६ ||

प्. ४०३) गर्भगेहविशालं स्यात् तस्यार्धं कुड्यविस्तृतम् |
पंचभागैकभागं वा अग्न्यंशेंशमथापि वा || ७ ||

चतुर्भागैकभागं वा तुंगं प्रागिव कल्पयेत् |
पूजांशोच्चे युगाश्रं तु द्विगुणे वा युगाश्रके || ८ ||

कर्णं पीठविशालं स्यात्तेन द्वित्रिचतुर्गुणम् |
पंचांगुणं तु वा गर्भगेह व्यासमुदाहृतम् || ९ ||

त्रिचतुष्पंच षड्भागेकांशं कुड्यविशालकम् |
शान्तिकाभ्युदयं ख्यातं पूर्ववद्द्विजसत्तम ! || १० ||

रुद्रांशतारद्विगुणं चतुरश्री कृते सति |
कर्णपीठततं ख्यातं तद्द्वयं गर्भविस्तृतम् || ११ ||

त्रयं वा विसृतं तस्य चतुर्गुणमथापि वा |
त्रिचतुष्पंच भागेंशं कुड्यस्य व्यासमुच्यते || १२ ||

पूजांशस्य परीणाहे द्विरष्टांशं विभाजिते |
मंचांशं चतुरश्राभे कर्णपीठ विशालकम् || १३ ||

तेनैव द्विगुणं वापि त्रिगुणं वा चतुर्गुणम् |
नालिगेहं विशालं स्यात् तदर्धं कुड्यविस्तृतम् || १४ ||

चतुर्भागैकभागं वा वस्वंशेंशमथापि वा |
अग्निभागैकभागं वा गर्भकुड्यं तु पूर्ववत् || १५ ||

लिंगविष्कम्भकर्णं तु चतुरश्री कृते बुधः |
तत्कर्णं तु दशांशेन पिण्डिका व्यासमुच्यते || १६ ||

प्. ४०४) तेन द्वित्रिगुणं वापि चतुष्पंचगुणं तु वा |
नालीगृहविशालं स्यात् तस्यार्धं भित्ति विस्तृतम् || १७ ||

त्रिचतुष्पंच षट्सप्तभागैकांशं तु भावयेत् |
कुट्टिमस्य विशालं तु तुंगं पूर्ववदेव हि || १८ ||

लिंगविष्कम्भत्रिगुणं पीठ व्यासमुदाहृतम् |
तेन द्वित्रिगुणं वापि नालीगेहविशालकम् || १९ ||

तदर्धं त्रिचतुर्भागं भागं वा कुड्यविस्तृतम् |
शान्तिकाभ्युदयं प्राग्वत् कर्तव्यं हि विशेषतः || २० ||

विष्कंभे चतुरश्रे तु कर्णमध्यर्धमेव वा |
द्विगुणं द्विगुणार्धं वा त्रिगुणं पिण्डिका ततः || २१ ||

तेन द्वित्रिचतुष्पंच गुणं वा गर्भगेहकम् |
पीठव्याससमं सार्धद्विगुणं द्विगुणार्धकम् || २० ||

कुड्यव्यासमिति ख्यातं तुंगं पूर्वतदेव हि |
पूजांशस्यैव द्विगुणं पीठ व्यासमुदाहृतम् || २३ ||

तेन द्वित्रिचतुष्पंच गुणं वा नालिगेहकम् |
तदर्धं त्रिपादमग्न्यंशं भित्तिव्यासमुदाहृतम् || २४ ||

शान्तिकाभ्युदयं प्राग्वत् कल्पयेद्देशिकोत्तमः |
हीने हीनप्रमाणेषु द्वन्तरेष्टविभाजिते || २५ ||

प्रत्येकं नवधा पीठ व्यासन्नालीगृहं तथा |
कुड्यव्यासं च हर्म्यैश्च कर्तव्यं नवधा द्विज ! || २६ ||

प्. ४०५) एकानेकतलं वापि कूटकोष्ठादिसंयुतम् |
साधारं वा निराधारं प्रागुक्त विधिना कुरु || २७ ||

एवं स्वायंभुवानां च लिंगानां बाणसंज्ञताः |
रत्नलोहजलिंगानां पीठनालीगृहायतम् || २८ ||

कारयेत्तु विशेषेण सर्वलोकहिताय वै |
स्थूलमूलं शिरः स्थूलं मध्यस्थूलं तु आर्षकम् || २९ ||

स्थूलदेशे * * नाहं विष्कंभं चैव संगृहेत् |
पाषाणं च शिरोमानं विना तुंगं तु संगृहेत् || ३० ||

पौरुषाद्यन्यलिंगानां नाहं त्रिस्सप्तधा भजे |
तेष्वेकांशकलांशेंशं लिंगमध्यात्तु दक्षिणे || ३१ ||

व्यपोह्य निर्मितं सूत्रं गर्भगेहस्य मध्यमम् |
प्रासादमध्यसूत्रं च द्वारमध्यं तदेव हि || ३२ ||

नेमयुक्त्यात्र्यक्लत् सूत्रं कल्प्य प्रासादमाचरेत् |
येन लिंगेन यन्मानं निर्मितं सदनस्य तु || ३३ ||

युग्मं वा युग्महस्तं तु हस्तच्छेदं प्रपूरयेत् |
यवादि रसमात्रान्तं हीनं वाप्यधिकं तु वा || ३४ |

गर्भगेहविशालं स्यात् समाश्रमायताश्रकम् |
स पादं सार्धपादोनद्विगुणं त्रिगुणं तु वा || ३५ ||

गर्भगेहायतं ख्यातं कुड्यं तदर्धविस्तृतम् |
त्रिपादं वा त्रिभागैकं शेषं पूर्ववदेव हि || ३६ ||

प्. ४०६) नागरे शान्तमूर्तीनां राजसानां तु द्राविडे |
वेसरे नृत्तमूर्तीनां रौद्राणां यानमूर्तिनाम् || ३७ ||

क्रमेण सदनं ख्यातं तत्तद्युक्त्या तु कल्पयेत् |
विपरीतं न कर्तव्यं सर्वोदय फलार्थिभिः || ३८ ||


इत्यंशुमान्काश्यपे लिंगप्रासादपटलः (पंचनवतितमः) || ९५ ||




अथ वक्ष्ये विशेषेणं जीर्णोद्धारविधिं परम् |
जीर्णदेहं त्यजेद्देही तदन्यं परिपठ्यते || १ ||

तदा तज्जीर्णदेहं तु असुरादि गुणाश्रिताः |
तस्माच्छीघ्रं प्रयत्नेन जीर्णोद्धारं समाचरेत् || २ ||

लिंग वा प्रतिमाहर्म्यं मण्टपं गोपुरं तु वा |
प्रकारं परिवारं वा जीर्णास्ते तु स लक्षणम् || ३ ||

तेन द्रव्येण चोत्कृष्टैः पूर्ववत्परिकल्पयेत् |
पंजरं कूटकोष्ठं वा महानास्यल्पमेव वा || ४ ||

धरातलांघ्रिवस्तूपी वेदीजालकतोरणम् |
यदंगं तेषु विच्छिन्नं तदंगं प्राग्वदाचरेत् || ५ ||

उपानादौ च सदने भिन्ने छिन्ने तु पातके |
तांस्त्यक्त्वाद्येष्टकादीनि प्रथमारंभवत्कुरु || ६ ||

प्. ४०७) मानादिष्वधिकं हीनं कर्तव्यं तत्सलक्षणैः |
मोहाद्धीने तु वाधिक्ये कर्तुर्वित्तायुषक्षयम् || ७ ||

राष्ट्रक्षोभं सदाप्येते नृपतेर्मृत्युमाचरेत् |
तस्मात्सर्वप्रयतेन सदनं प्राग्वदाचरेत् || ८ ||

जीर्णावस्थौ तु मानं तद् अनुक्तमार्गेण चाश्रितौ |
पुनश्शास्त्रोक्तमार्गेणाधिक मानादिभिर्युतम् || ९ ||

कर्तव्यं विजयायुष्यं नृपतेर्नित्यमावहेत् |
पूर्वमानादिषु क्षीणं पुनः कर्म न कारयेत् || १० ||

अति मोहेन कुर्वीत सर्वदोषास्पदं भवेत् |
परिवारालयं पीठं प्राकारं गोपुरं तथा || ११ ||

प्रतिमामण्टपादीनि मण्टपाश्च सभास्तथा |
पुरा सुमाननीयापि पुनः कर्माधिकं शुभम् || १२ ||

सोक्तस्थाने गते वापि पुनर्बाह्यगतं शुभम् |
प्राग्वच्च सुदृढं कृत्वा संप्रोक्षणमथाचरेत् || १३ ||

लोहजानां तु बिम्बानां अंगहीनं तु संभवे |
तदंगं पूर्ववत्कृत्वा स्थापनं सम्यगाचरेत् || १४ ||

हिक्कादूर्ध्वे तु विच्छिन्ने त्यक्त्वान्यं परिपठ्यते |
नलकादिषु विच्छिन्ने पादयोर्हस्तयोऽस्तु वा || १५ ||

तेनैव जीर्णलोहेन पूर्ववद्बिम्बमाचरेत् |
अब्दत्रयं तु तल्लोहं खात्वा भूमौ विशेषतः || १६ ||

प्. ४०८) पश्चादग्नौ द्रुतं कृत्वा पुनर्बिम्बं समाचरेत् |
मृण्मये वर्णहीने तु पुनः कृत्वा तु पूर्ववत् || १७ ||

कल्करज्जु मृदो वापि भिन्नच्छिन्नादि संभवेत् |
तत्तदंगं पुनः कार्यं शूलं चैव तथैव हि || १८ ||

दारुशूलेष्टका वापि शूलदोषविहीनकम् |
तदेव संगृहेद्धीमान् दोषाढ्यं परिवर्जयेत् || १९ ||

लिंगे पीठेश्रहीने तु सूत्रहीने तु वा लिखेत् |
व्यपोह्य लिंगपीठं च स्थापयेत् पूर्ववद्बुधः || २० ||

जीर्णलिंगं च पीठं च बिम्बं वै सागरे न्यसेत् |
आर्षे च पौरुषे वापि पूर्वमेवा कृतालये || २१ ||

पश्चात्कृतं शिवं हर्म्यं पूर्वद्रव्यैर्नवाधिकम् |
कल्पयेत्पंचसालानां बाह्ये बाह्यन्तरेऽपि वा || २२ ||

मूलवस्तु समं चैवाधिकालयं विशेषतः |
महामर्यादि सालस्या भ्यन्तरे तु न कारयेत् || २३ ||

क्षीणालयं प्रकर्तव्यं बाह्ये त्रित्रिगुणानु वा |
महामर्यादि बाह्ये तु गत्वालयं प्रकल्पयेत् || २४ ||

उत्तमान्तरमाख्यातं एवमेवं प्रकल्पितम् |
मर्यादेर्महाशायां बाह्ये वा प्राग्वदन्तरम् || २५ ||

नीत्वा तु नाशनं कर्तृप्रजानाशं महाव्याधिं विशेषतः |
कलहंसस्य नाशं च सिध्यते नात्र संशयः || २६ ||

प्. ४०९) परितः शेष देवानां भागेषु शिवमन्दिरम् |
कर्तव्यं विजयायुष्यं पुत्रपौत्रादिवर्धनम् || २७ ||

यत्रैव कल्पितं हर्म्यं पूर्वे परिपश्चिमाननम् |
मूलवस्तु समीक्ष्यैवं कल्पयेत्कल्पवित्तमः || २८ ||

मध्योत्तमान्तरे विप्र ! परिवारसमन्वितम् |
परिवारविहीनं तु कल्पितं कन्यसान्तरम् || २९ ||

एवमेवान्य देवानां आलये विप्र कल्पयेत् |
मूलगेहेर्चितं देवं चान्यं वा तत्र पूजयेत् || ३० ||

पौषाच्चदार्षकं श्रेष्ठं आर्षाद्वैगाणवं वरम् |
गाणवाद्देविकं श्रेष्ठं तस्मात्स्वायंभुवं वरम् || ३१ ||

क्षेत्रहर्म्यं समाख्यातं कोटिवृद्ध्युत्तरं फलम् |
फलार्थिभिः कल्पितं तदनुकर्म द्विजोत्तम ! || ३२ ||

इत्यंशुमान्काश्यपे जीर्णोद्धारपटलः (षण्णवतितमः) || ९६ ||




बाह्य लक्षणमुद्दिष्टं शृणुष्वाभ्यन्तरं तु यत् |
चतुरश्रां शिलां सम्यक् छेदयेत् तु विचक्षणः || १ ||

तक्षकच्छेदके चैव शूलं यत्र प्रदृश्यते |
स गर्भान्तं विजानीयाद्यत्नेन तु परीक्ष्यते || २ || 

प्. ४१०) मंजिष्ठवर्णे मण्डूकं कर्कटं हरितालके |
पीतकोयासिता सर्पं खद्योतमधुवर्णकैः || ३ ||

कपिले मूषिकं विद्यात् स्फटिकाभे जपं स्मृतम् |
रक्तमण्डलिकं तत्र चित्रवर्णेन वृश्चिका || ४ ||

शफरं कृष्णचित्रे तु किंशुकाभेन्द्रगोपकम् |

एते ....

शंकोत्सेधे षण्णवत्यष्टभागं 
एकैकांशं द्व्यंगुलं तस्य धीमान् |
युक्त्या युक्त्या शंकुतुंगस्य मानं
छायाश्चायाद् दक्षिणे दक्षिणे च || ५ ||

अर्थलाभगृहच्छेदं गृहिणी मरणं तथा |
क्लेशोऽर्थ लाभो मरणं सुखमैश्वर्यमेव च || ६ ||

क्रमाच्चक्रादिकं विद्यान्मध्ये कूपं विनाशयेत् |
मध्यकोणं तथा रज्जु द्वारपार्श्वे तु वर्जयेत् || ७ ||

क्षेत्रारामगृणाणां तु कूपन्यासविधिक्रमम् |
देवालये च चाग्नेययां विशेषेण विधीयते || ८ ||

कर्तुराश्यानुकूलं वा वास्तु क्षेत्रे विधीयते |
अधोमुखं निरीक्ष्याणि पूजितानि विशेषतः || ९ ||

तिर्यङ्मुखानि मध्यानि वर्जयेदूर्ध्ववक्त्रकम् |
पक्षच्छिद्राणि रिक्तां च वर्जयेत् कृष्ण ऋक्षकम् || १० ||

प्. ४११) व्यतीपातं च परिघं वैधृतिं परिवर्जयेत् |
गुरुशुक्रज्ञवारेषु सोमवारेषु खानयेत् || ११ ||

दशाहे कूपसूतिः स्यात् पश्चात् पुण्याहमाचरेत् |
एवमेव विधानेन कूपन्यासविधिक्रमम् || १२ ||

अष्टविद्येश्वरा ह्येते त्रिणेत्राश्च चतुर्भुजाः |
अभया वरदोपेताः टंकशूलसमन्विताः || १३ ||

रक्तं श्वेतं तथा नीलं पीतं कृष्णं च कुंकुमम् |
अरुणाभांजनप्रख्यं क्रमाद्वर्ण प्रमाणकम् || १४ ||

अनन्तादि शिखण्ड्यन्तं प्राग्दलादिषु पूजयेत् |
आयुधानां मुखं दीर्घं कारयेत् तु विचक्षणः || १५ ||

एकादि चेष्टपर्यन्तं नाहमानं विधीयते |
पूर्णमुष्टिस्तु नाहं स्यात् कारयेत् तु विचक्षणः || १६ ||

सहजं चलनं चैव आयुधानां विधीयते ||




महाशिवाराधनं वक्ष्ये शृणुत्वं शरवणोद्भव ! |
लिंगे बेरे तथा चान्ये पीठे वा पूजयेच्छिवम् || १ ||

निष्कलं निष्कलं ज्ञेयं सकलं सकलाकृतिम् |
तयोस्तु पीठमाख्यातं कल्पयेत् कल्पवित्तमः || २ ||

प्. ४१२) पूर्वे वा पश्चिमे वापि दक्षिणे चोत्तरेऽपि वा |
द्वारं कुर्याद्विशेषेण पश्चिमं मुक्तिदं गुह || ३ ||

उत्तरं शान्तिदं ज्ञेयं विजयं दक्षिणामुखम् |
* * * * * * * * पूर्वादि परिकल्पितम् || ४ ||

देविकं मानवं तद्वान्नरैर्दक्षिणोत्तरम् |
स्वायंभूर्देविकं बाणं सर्वदेवदिगाश्रयम् || ५ ||

लिंगं प्रधानमेवं हि रन्ध्रं कुर्यात्तु षण्मुख ! |
बेरं चैव तथै * हं देविके चार्षकेऽपि वा || ६ ||

शैलजे लोहजे वाथ सौधजेनैव कारयेत् |
सौधजेनैव सिध्यर्थं शैलजं मुक्तिदं परम् || ७ ||

लोहजं सुखदं ज्ञेयं शैलं चैव चलाचलम् |
स्थानकं चासनं यानं नृत्तरूपं तथैव च || ८ ||

स्थानकं सर्व सिध्यर्थं आसनं सौख्यदं स्मृतम् |
स्थानकं चासनाख्यं च तामसं शयनं गुह ! || ९ ||

धर्मकामार्थमोक्षार्थं नृत्तरूपं सुखावहम् |
लिंगे चैव विशेषेण स्थानकासनकं शृणु || १० ||

वर्धमानं स्थितं लिंगं आसीनं तु शिवाधिकम् |
या कर्म शिवं ज्ञेयं एवं तद्भेदमुच्यते || ११ ||

हर्म्यमानेन लिंगं वा बेरं वापि प्रकल्पयेत् |
लिंगबेरवशाद्धाम कारयेद्वा विजायते || १२ ||

प्. ४१३) कल्पनाद्रूपमेवोक्तं ध्यानरूपमथ शृणु |
त्रिणेत्रं चतुर्भुजं वापि द्विनेत्रं द्विभुजं तु वा || १३ ||

एकवक्त्रं द्विवक्त्रं वा त्रिवक्त्रं वेदवक्त्रकम् |
पंचवक्त्रयुतो वापि शतसाहस्रमेव वा || १४ ||

द्विशतादि सहस्रान्तं एवमेवं विधीयते |
एकपादं द्विपादं वा त्रिपादं सहस्रमेव वा || १५ ||

श्वेतवर्णं च रक्तं च श्यामवर्णं तथैव च |
नीलवर्णं च कृष्णं च वर्णमेवं विधीयते || १६ ||

जटाजूटोर्ध्वकेशं वा जटापिंगसमोऽपि वा |
नागखड्गायुधो वापि शूलपाशायुधोऽपि वा || १७ ||

टंकशूलायुधो वापि सर्वायुधकरोऽपि वा |
निरायुधकरो वापि एवमेवं तु कारयेत् || १८ ||

सर्वायुध धृतो वापि निरायुध करोऽपि वा |
जटाग्रे जाह्नवीं चैव त्रिधारूपं तु मेव वा || १९ ||

पूर्णचन्द्रधरो वापि भूषयेन्मकुटोपरि |
हर्यर्धं गिरिजार्धं वा कल्पयेत्तु महाशिवम् || २० ||

हर्यर्धं दक्षिणे भागे वामभागेऽर्धनारिणम् |
वामे तु गिरिजार्धं स्याद् दक्षिणे रुद्ररूपकम् || २१ ||

विपरीतनृपां सर्वधर्मकामार्थमोक्षदम् |
विष्णुं प्रजापतिं चैव धनदो विजयोऽपि वा || २२ ||

प्. ४१४) गौरी स्कन्दो वृषो वापि सव्यवामे सहासने |
प्राग्वच्च स्थापयेद्वापि कारयेद्द्विविधा मतः || २३ ||

लिंगं वा सकलं वापि केवलं कारयेत्पुनः |
तयोर्योगप्रतिष्ठां चेत् सकलं भित्तिमाश्रितम् || २४ ||

बाणं वा मानुषं लिंगं स्थापयेद्धाममध्यमे |
चललिंगं तु वा वत्स ! पूजयेच्छिवसंनिधौ || २५ ||

बाणं रत्नजलिंगं वा स्फटिकं चलमेव च |
पट्टिकान्तं गलान्तं वा होमान्तं कुमुदान्तकम् || २६ ||

तत्सीमे जलनिस्रा वा नालं तत्रैव विन्यसेत् |
पूर्वे वा चोत्तरे वापि नालस्थानं वदाम्यहम् || २७ ||

प्रतिबन्धं पद्मबन्धं पादबन्धमथापि वा |
अधिष्ठानं तथा शक्तिमार्गेणैव तु कारयेत् || २८ ||

जातिच्छन्दविकल्पाद्यैः एकमेकेन कारयेत् |
नागरं द्राविडं वापि वेसरं चतुरायतम् || २९ ||

वृत्तं वृत्तायतं चैव सभाकृतिरथापि वा |
विस्तारद्विगुणोत्तुंगं अल्प्य हर्म्येति चोच्यते || ३० ||

एकनासियुतो वापि देवनासियुतोऽपि वा |
नासिकारहितो वापि वाहनं रहितोऽपि वा || ३१ ||

सिंहारूढं वृषारूढं भूतारूढमथापि वा |
दिङ्मूर्तिरहितं वापि एभिमूर्तिरथापि वा || ३२ ||

देवाश्च दानवाश्चैव यक्षराप्स ऋषिस्तथा |
नानानासिसमायुक्तं नानायोनिसमाकुलम् || ३३ ||

एवमेवक्रमं धाम कल्पयेत् तु षडानन ! |
बेरस्योच्छ्रार्धमानाश्च मानेनैवासनं गुरुः || ३४ ||

पूजापीठं तु कर्तव्यं सप्तमात्रप्रमाणतः |
मेखलत्रयसंयुक्तं दलाष्टकसमन्वितम् || ३५ ||

अर्चापीठमिति ख्यातं कल्पयेदेवमेव तु |
अर्चारूपमिदं प्रोक्तं पूजाभागन्न विद्यते || ३६ ||

आवाहनोद्वहं नोक्तं पूजाभेदं न विद्यते |
आवहनोद्वहं नोक्तं पूजयेत्प्रति संधिषु || ३७ ||

प्रतिदिनं प्रतिपक्षं प्रतिमासं प्रतिवत्सरम् |
युगे युगेषु पे वत्स पूजां कुर्याद्विशेषतः || ३८ ||

वैदिकैस्तांत्रिकैर्मन्त्रैः एतत् तन्त्रोक्तमार्गतः |
पूजयेद्देव देवेशं अन्यतन्त्रैर्नकारयेत् || ३९ ||






रथाकारं लिखेच्चक्रं नवावयवसंयुतम् |
रथांगानां चतुष्कं च द्वयं तत्रैव कीलकम् || १ ||

अग्रे द्वयं तथा पीठे स्वामिनक्षत्रमादिनः |
रथांगं च त्रयं पूर्वं कीलके भत्रयं तथा || २ ||

प्. ४१६) रज्जु द्वयं रथांगानां द्वयं कीलकमेव च |
पश्चाद्रथांगं पीठं च क्रमादक्षाणि विन्यसेत् || ३ ||

स्थानेष्वेतेषु ऋक्षाणां विन्यसेच्च त्रयं त्रयम् |
त्वक् स्थाने शास्तु मन्दारा स्थिता तत्र विनाशदा || ४ ||

रथांगेर्कधरासूनुशनिराह्वादयः स्थिताः |
तदिग्भागरथांगे तु भिन्नं भवति भूतले || ५ ||

रव्यादयः कीलके च द्विग्रहो वा त्रयोऽपि वा |
रविलुप्तकरा नीचाः तस्य भंगं विनिर्दिशेत् || ६ ||

रज्जौ रज्जु विनाशं च पीठे देवस्य नाशनम् |
क्षीणे नीचारिमूढस्थाः चन्द्रयोगे ध्रुवं फलम् || ७ ||

शुक्रः पणफरे ज्ञो वा आपोक्लीवगतोऽपि वा |
रथचक्रं विजानीयाद् दारुभिन्दन्न संशयः || ८ ||

केन्द्रे पणफरे चक्रे मन्दारफणवीक्षिते |
रथचक्रं नरं हन्ति रज्जुभीन्नं न संशयः || ९ ||

उत्सवे चरलग्ने च स्थापने च स्थिरे तथा |
रथारोहे ध्वजारोहे चरे चोभय राशिषु || १० ||

नेष्टं चतुष्टये वक्रं भयभे तद्वर्गोऽपि विलग्नकः |
करोति वसुधा नाशं तद्द्वारेऽपि शुयासतः || ११ ||

चरामुख्यास्तत्र व्ययकटकतौलि तु धनुर्मीने |
चावस्थितः सकल पापाः शुभकराः || १२ ||

प्. ४१७) शशिन्यापोक्लीबे गुरुभृगुज केन्द्रेऽपि च तथा |
रथानां यात्रा स्युः शुचिनि निधने पंचम पदे || १२ ||

यात्रालग्ने नैधने नाम पुंत्रिकोणे मातेद्युने |
चन्द्रसूर्यारसौराद्य पश्चाच्छक्र भिद्यते राहुदण्डताकेतुः कर्ता पुत्र 
भार्यार्थ हानिम् || १३ ||

त्रिषडायगतैः पापैः कण्टकाद्यैः शुभयुतैः |
रथमायाति तच्छीघ्रं शरत्काले च भानुवत् || १४ ||

लग्नेशे बलवर्जिते निधनगे क्रूरेक्षिते संयुते |
रज्जुर्मृतिलग्नगे दिनपतौ भौ पेतन्ति ध्वजाः |
मन्दे विप्रतिचक्रकीलसहितः राहौ * * संयुते |
चिद्यः स्याच्छदिलग्नगे रथपतिभूमौ निवेशस्तथा || १५ ||

रथप्रयाणलग्नेशे चक्रेशे क्रूरसंयुते |
चक्रं निपतितं भूमौ कीलेन सह भिद्यते || १६ ||

त्रिकोणे सबले जीवे केन्द्रे च बलसंयुते |
रथमायाति तच्छीघ्रं शरत्काले च भानुवत् || १७ ||

रथप्रयाणकेन्द्रेषु रविराह्वारभानुजाः |
निघ्नन्ति रज्जुकीलाद्यैः तच्चक्रं च पतेद्भुवि || १८ ||

यात्रोदये यदा भानुः अस्तगे तत्सुतो यदि |
विनाशयति तच्छीघ्रं चक्रं कीलेन रज्जुभिः || १९ ||

प्. ४१८) निमज्जति रथं चक्रं न भूमेर्मन्दिरो यथा |
आदित्ये सबले केन्द्रे न गच्छति * कं पतिः || २० || 

सबले केन्द्रगे सौम्ये त्रिकोणो वाथ नायके |
त्रिषडायगताः पापाः रथं सम्यक् प्रवर्तते || २१ ||

त्रिकोणे कण्टके पापे रथयात्रोदये सति |
कर्ता मरणमायाति स राष्ट्रं नाशयत्यसौ || २२ ||

* * * * * * * * * * नाथे सभूमि मे |
विनाशती च तच्चक्रं सरथं रज्जुना सह || २३ ||

रथयात्रा चरेष्विष्टा द्विस्वभावेषु मध्यमा |
केन्द्र त्रिकोणगे पापे शुभषष्ठान्त्यगो यदि || २४ ||

पापेक्षिते शुभैर्मुक्ते रथयानं चिराद्भवेत् |
केन्द्र त्रिकोणगे मन्दे द्वादशाष्टमगो यदि || २५ ||

दिनत्रयेणरित्यादि रथभंगं च निर्दिशेत् |
केन्द्रे चन्द्रे गुरौ कोणे भृणु सौम्य निरीक्षिते || २६ ||

चरलग्ने यदा यानं घटिकानां त्रयोदश |
द्वादशे नवमे पापे पापलग्ने शुभेक्षिते || २७ ||

द्वितीये केन्द्रगे सौम्ये रथयानं दिनार्धतः |
पीठे राहुसमायुक्ते रथांगे शनिसंगते || २८ ||

प्. ४१९) कीलके पापसंयुक्ते रथभंगोऽत्र विद्यते |
पीठे दिनमणौ भौमे रथांगे पापसंयुते || २९ ||

रज्जौ च कीलके सौम्ये रथयानं चिरेण तु |
अचिराद्रथयानं स्यात् पीठे दे * न्दु पूजिते || ३० ||

रथांगे शशिविच्छक्रा रज्जौ सूर्ये शुभेक्षिते ||




बलि पीठं प्रवक्ष्यामि बाह्ये पीठ चतुष्टयम् |
प्राच्यां वै स्थापिते पीठे श्रीकरं चेति कीर्तितम् || १ ||

दक्षिणे स्थापिते पीठे श्रीविशालमिति स्मृतम् |
पश्चिमे स्थापिते पीठे श्रीभद्रमिति कीर्तितम् || २ ||

उत्तरे स्थापितं पीठं श्रीनिवासमिति स्मृतम् |
प्राच्यां श्रीकरस्य प्रतिष्ठायां ब्राह्मणानां तु वृद्धये || ३ ||

श्रीविशालप्रतिष्ठायां क्षत्रियाणां च वृद्धये |
श्रीभद्रस्य प्रतिष्ठायां वैश्यानां च विवृद्धये || ४ ||

श्रीनिवासप्रतिष्ठायां शूद्राणां चाभिवृद्धये |
एवमेव प्रकारेण चतुर्द्वारे विशेषतः || ५ ||

श्रीश्च सरस्वती चैव ब्राह्मी सावित्रि एव च |
पीठस्याधिपतीनां तु पूर्वादीनां यथाक्रमम् || ६ ||

सुप्रभेदे -------- बलि पीठलक्षणम् ||

४२०) गर्भगेहस्य पंचांशे चतुष्कं चोत्तमोन्नतम् |
त्रिभागं मध्यमं प्रोक्तं द्विभागमधमं स्मृतम् || ७ ||

द्वारोत्सेधसमं श्रेष्ठं तत्त्रिभागं तु मध्यमम् |
द्वारार्धमधमं विद्यात् उत्सेध समविस्तृतम् || ८ ||

उत्सेधं सुविभज्याथ भागमेकोनविंशति |
भागेनोपानकोच्चं तु चतुर्भिर्जगती भवेत् || ९ ||

कुमुदं तु त्रिभागे तु तदूर्ध्वैकेन पट्टिका |
कर्णं कुर्यात्त्रिभागैः एकेनैवोर्ध्व पट्टिका || १० ||

महापट्टिका द्व्यंशेन दलोत्सेधं त्रिदलाष्टकम् |
कर्णिका चैकभागेन प्रोक्तमुत्सेधमुत्तमम् || ११ ||

प्रवेशनिर्गमं वक्ष्ये विस्तारोत्सेधकांशकम् |
समस्तांशमुपानन्तु मन्वंशं जगती तथा || १२ ||

भान्वंशं कुमुदं विद्यात् दिगंशं पट्टिका तथा |
अष्टांशं कण्ठविस्तारं दशांशं चोर्ध्वपट्टिका || १३ ||

द्वादशांशं महापट्टी दशांशमष्टदलविस्तरम् |
* * * * * * * * त्रयंशेन तु कर्णिका || १४ ||

चतुरश्रं यथा पीठं कुर्यात्पद्मदलं विना |
स्थापनान्ते त्वथैतानि पूजयेत् तु विशेषतः || १५ ||

प्रतिष्ठाविधिमार्गेण कारयेद्देशिकोत्तमः |




प्. ४२१) कारणे परिवारबलिः ||

मूलधाम्नश्च द्वारोच्चं उत्तमं पीठविस्तृतम् |
त्रिपादं मध्यमं प्रोक्तं द्वारतुंगार्धकन्यसम् || १ ||

शुद्धद्वारस्य विस्तारं अधमं पीठमुच्यते |
द्विगुणं मध्यमं प्रोक्तं त्रिगुणं श्रेष्ठमुच्यते || २ ||

अथवा व्योमहस्तेन अधमं पीठविस्तृतम् |
द्विहस्तं मध्यमं प्रोक्तं त्रिहस्तं श्रेष्ठमुच्यते || ३ ||

तद्विस्तारसमं तुंगं कृत्वा चैवाष्टविंशति |
उपानोच्चं द्विभागं स्यात् षडंशं जगती भवेत् || ४ ||

कुमुदोच्चं तु भूतांशं कंपमेकांशमुच्यते |
वेदांशं कर्णमानं तु ऊर्ध्वकंपं शिवांशकम् || ५ ||

महापट्टीद्वयांशं तु द्विभागं वा विशेषतः |
वेदांशं पद्मतुंगं तु द्विभागं कर्णिकोदयम् || ६ ||

अथवा कर्णिकोत्सेधं गुणांशं द्विजसत्तम ! |
पद्मोच्चं पंचभागं तु महापट्टी द्विभागतः || ७ ||

उपानोच्चं शिवांशेन शेषं पूर्ववदेव हि |

क्षुद्रपीठलक्षणम् ||

अन्तर्मण्डलमध्ये तु भित्याश्रयमथापि वा || ८ ||

बलिपीठं प्रकर्तव्यं कौशिकांगुलसंयुतम् |
अधमं द्विगुणं मध्यं त्रिगुणं चोत्तमोन्नतम् || ९ ||

प्. ४२२) वेदाश्रं वाथ वृत्तं वा सर्वपीठं प्रकल्पयेत् |
विस्तारसमतुंगं स्यात् त्रिपादं चार्धमेव वा || १० ||

त्रिमेखलं तु कुर्वीत द्विमेखलमथापि वा |
एकमेखलया युक्तं ऊर्ध्वे पद्मसमन्वितम् || ११ ||

पद्मपीठं तु कुर्वीत पद्माकारं स कर्णिकम् |
मातॄणां नवपीठं स्यात् ज्येष्ठायां पीठकत्रयम् || १२ ||

अन्येषामेकमेवं स्यात् चण्डेशस्य तथैव हि |
अन्तर्मण्डलदेशे तु इन्द्रादि बलिपीठकम् || १३ ||

स्थापयेत् तु क्रमेणैव मण्डपोपान बाह्यतः |
अन्तर्मण्डलतारस्य सदृशं द्विगुणं तु वा || १४ ||

अन्तस्तारस्य बाह्ये तु कल्पयेत्कल्पवित्तमः |
तस्यास्तु मध्यमे भागे परिवाराष्ट विन्यसेत् || १५ ||

वृषादि चण्डपर्यन्तं स्थापयेदष्टदिक्षु च |
यस्य विस्तारपचत आयामं च विधीयते || १६ ||

चतुर्भागाधिकं पंचभागं वाधिकमेव वा |
त्रिभागेनाधिकं चैव द्विद्धं पंचार्धमाधिकम् || १७ ||

मेव वा द्विगुणं तद्द्विगुणं पादाधिकं तु वा |
द्विगुणार्धं तु आयामं गोपुरेषु विधीयते || १८ ||

प्रासादस्य विस्तारं यत्तद्दण्डमिहोच्यते |
मूलहर्म्यं समारभ्य षडष्टदण्डमानतः || १९ ||

प्. ४२३) दशद्वादशदण्डो वा मनुदण्डावसानकम् |
षोडशाष्टादशो वापि महापीठं प्रकल्पयेत् || २० ||

अथवान्यप्रकारेण पीठस्थानं विधीयते |
तृतीय साले चतुष्पंचसाले चैव तु मध्यमे || २१ ||

महापीठं प्रकर्तव्यं तस्य लक्षणमुच्यते |
मूलधामस्य द्वारोच्चं उत्तमं पीठविस्तृतम् || २२ ||

त्रिपादं मध्यमं प्रोक्तं द्वारतुंगार्धकन्यसम् |
शुद्धद्वारस्य विस्तारं अधमं पीठविस्तृतम् || २३ ||

द्विहस्तं मध्यमं प्रोक्तं त्रिहस्तं श्रेष्ठमुच्यते |
तद्विस्तारसमं तुंगं कृत्वा चैवाष्टविंशति || २४ ||

उपानोच्चं द्विभागं स्यात् षडंशं जगतिर्भवेत् |
कुमुदोच्चं तु भूतांशं कंपमेकांशमुच्यते || २५ ||

वेदांशं कर्णमानं तु ऊर्ध्वकंपं शिवांशकम् |
महापट्टी गुणांशं तु द्विभागं वा विशेषतः || २६ ||

वेदांशं पद्मतुंगं तु महापट्टी द्विभागया |
उपानोच्चं शिवांशेन द्विभागं कर्णिकोदयम् || २७ ||

अथवा कर्णिकोत्सेधं गुणांशं द्विजसत्तम ! |
पद्मोच्चं पंचभागं तु महापट्टी द्विभागया || २८ ||

उपानोच्चं शिवांशेन शेषं पूर्ववदेव हि |
अथवा पीठोदयं विप्र धरातलं यथा कुरु || २९ ||

प्. ४२४) तदूर्ध्व पद्ममानं तु पीठोच्चे न्यंशमुच्यते |
अधिष्ठानोक्तमार्गेण वेशनिष्क्रान्तमाचरेत् || ३० ||

पद्मतारे युगांशं वा भूतांशं कर्णिकायतम् |
पीठागारं युगाश्रं वा वृत्तं वाष्टाश्रमेव वा || ३१ ||

कलाश्रं वाथ कर्तव्यं तद्द्व्यया मण्डलाम्बुजम् |
लोहजं शैलजं वाथ इष्टकामयमेव वा || ३२ ||

सुधया वेष्टकागर्भं नानाचित्रैर्विचित्रितम् |
भूतैश्च मकरैर्व्यालैः वृषभैश्च विभूषितम् || ३३ ||

नानावर्णैर्विचित्रं यत् भूषयेद्धेमराजतैः |
पीठव्यासे तु षट्सप्त वसुनन्दांशकेऽपि वा || ३४ ||

अंशमस्योपपीठोच्चं उपपीठोक्तवत् कुरु |
तदूर्ध्वे तु महापीठं उक्तवस्योदयान्वितम् || ३५ ||

उपपीठं विना पीठं कर्तव्यं वा द्विजोत्तम ! |
आमोदं प्राग्दले चैव प्रमोदो याम्यदिग्दले || ३६ ||

प्रमुखः पश्चिमे चैव उत्तरे विमुखस्तथा |
अविघ्नस्त्वीशदिग्भागे विघ्नकर्तारमानले || ३७ ||

सात्विकं नैर्-ऋते भागे राजसं वायुकोणके |
तामसं कर्णिकामध्ये नीलरुद्रस्वरूपकम् || ३८ ||

भूम्यन्तरिक्ष स्वर्गं च सर्वभूतगुणात्मकम् |
तत्सर्वात्मकमित्युक्तं महापीठं द्विजोत्तम ! || ३९ ||

प्. ४२५) पश्चिमाभिमुखे हर्म्ये किंचिद्भेदं वदाम्यहम् |
वृषस्थाने कुमारं तु कौमारे वृषभं न्यसेत् || ४० ||

वारुणे तु महापीठं शेषं पूर्ववदाचरेत् |
परिवारविधिः प्रोक्तः पश्चाल्लिंगस्य लक्षणम् || ४१ ||

क्रमुकं वेणुदण्डं वा चन्दनं वापि खादिरम् |
चम्पका देवदारुश्च स्तवका जाति बिल्वकम् || ४२ ||

अवक्रं निर्व्रणं चैव कृमिकोटरवर्जितम् |
प्रासादस्य समं वापि प्रासादग्रीवमेव वा || ४३ ||

वृषस्थल समं वापि गोपुरोत्सेधमेव वा |
द्वितल त्रितलान्तं वा दण्डस्योत्सेधमुच्यते || ४४ ||

पूगनालिकतालं च चम्पकं बिल्वचन्दनम् |
अश्वत्थं खादिरं चैव न्यग्रोर्धसार तिंत्रिणी || ४५ ||

पलाशं नृपसारं च बिल्वसारं तथैव च |
मधूकसारवृक्षं च ध्वजदण्डमिहोच्यते || ४६ ||

वृषस्थलावसानान्तं ग्रीवान्तं गोपुरान्तकम् |
दण्डमानमिति प्रोक्तं ध्वजदण्डमिहोच्यते || ४७ ||

बलिपीठं तु तन्मानं उच्छ्रयं कर्णिकासमम् |
गेहगोपुरयोर्मध्ये बलिपीठं तु विन्यसेत् || ४८ ||

प्. ४२६) वाहनं बलिपीठं तु ध्वजपीठं तु विन्यसेत् |
महत्यल्पं च द्विविधं ध्वजमुत्तुंगमिष्यते || ४९ ||

क्षुद्रं प्रासादमुत्सेधं ध्वजदण्डमिति स्मृतम् |
स्तूप्यन्तं शिखरान्तं च नासिकान्तं गलान्तकम् || ५० ||

प्रस्तरान्तसमुत्सेधं उपदण्डं द्विहस्तकम् |
हस्तार्धपादहीनं तु एकहस्तावसानकम् || ५१ ||

एवं दीर्घविधि प्रोक्तं अयदूर्ध्वं तु पद्मकम् |
मूलप्रासादविस्तारं तत्समं वा त्रिपादकम् || ५२ ||

ध्वजदण्डोच्छ्रयं प्रोक्तं मानमार्गमितीष्यते |
गोपुरात्पूर्वा परान्तं तु प्रासादसममेव वा || ५३ ||

पैशाच पीठं न्यस्ताध धामार्ध त्रिपदांशकम् |
हस्त त्रिपंचसप्ताभि नवहस्तान्तमेव वा || ५४ ||

उच्छ्रयेति दशा सप्त पद्मत्रयंशं तु गजासरा |
एकांशं पद्मतुंगं तु कम्पमंशांशमम्बुजम् || ५५ ||

कुमुदं त्रिभागमेवं तु ऊर्ध्वपद्मं शिवांशकम् |
मधोकंपपद्मांशं प्रोक्तं वेदांशं कण्ठमुच्यते || ५६ ||

कम्पभागेन कर्तव्यं पद्मांशं पट्टिका गुणम् |
एकपत्रपद्ममधा कम्पमंशं मथकर्णिका || ५७ ||

पंचमधोर्ध्वपद्मं तु गुणभागं विधीयते |
चक्रं वापि त्रिशूलं वा प्रासाद स्यार्धमेव वा || ५८ ||

प्. ४२७) पादोनाष्टांशभागेन आयुधस्य समुच्छ्रयम् |
एकादि नवहस्तान्तं माननिर्णयमिष्यते || ५९ ||

एवं तु परिवाराणि प्रोक्तानि शास्त्रपारग |
नन्दाष्टपंक्त्याष्ट नव विंशदष्टा-
कुम्भे च मूर्ध्नि गलप्रस्तरान्तम् |
पादोन पादादि अधस्तूपिकान्तं 
नारायण्यमेकभूमं प्रधानम् || ६० ||

यानकं स्थानकं शयनमासनं च चतुर्विधम् |
आर्षकं स्थानकं चैव स्वायंभुवमथासनम् || ६१ ||

मानुषं राक्षसं बाणं गाणवं शयनं भवेत् |
देविकं यानकं प्रोक्तं एवं लक्षणमुच्यते || ६२ ||

चतुरश्रं स्थानकं प्रोक्तं आसनं तु सुवृत्तकम् |
यानकं त्वश्रमेवोक्तं अष्टाश्रं शयनं भवेत् || ६३ ||

पीठाकृतितताश्चैव एवं लक्षणमुच्यते |
वृत्तपीठस्थिता गौरी भद्रपीठं तु चासनम् || ६४ ||

शयनं पद्मपीठा च बलिपीठाधिपीशक्तिमिहोच्यते |
आमोदश्च प्रमोदश्च प्रमुखो विमुखस्तथा || ६५ ||

अविघ्नो विघ्नकर्तारो बलिपीठाधिदेवताः |
विस्तारस्तम्भतो बाह्ये जन्मात् स्तूप्यन्तमुन्नतम् || ६६ ||

प्. ४२८) अथवा शिखरान्तं स्यात् विमानानां समुन्नतम् |

बलिदेवताः ||

दैविकं तु भवादीनां इन्द्रादीनां तु मानुषम् || ६७ ||

भूतादीनां स्वयं भूतं आर्षकं परिवारकम् |
वसूनां बाणलिंगे तु विद्येशानां तु दैविकम् || ६८ ||

यक्षादि राक्षसा लिंगं बलिदेवाः प्रकीर्तिताः |
भवश्शर्वस्तथेशानः पशुपतिर्नीललोहितः || ६९ ||

उग्रो भीमो महा देवो इत्यष्टौ मूर्तयस्तथा |
पीतं च कुंकुमं कृष्णं अरुणं भिन्नांजनप्रभम् || ७० ||

नीलं श्वेतं तथा रक्तं अष्टमूर्तेश्च वर्णकम् |
अभयवरदाः सर्वे पाशांकुश चतुर्भुजाः || ७१ ||

त्रिणेत्रास्त्वेकवक्त्राश्च द्विपादाश्चैव नूपुराः |
जटामकुटसंयुक्ता मूर्तिरूपाः प्रकीर्तिताः || ७२ ||

सालास्सालान्तरे मध्ये ध्वजस्थानं विधीयते |
अथवा दण्डमानेन मूलं प्रासादमारभेत् || ७३ ||

द्वित्रिदण्डविवृद्ध्या तु पंचसप्तनवान्तकम् |
रुद्रत्रयोदशान्तं वा दशपंचसुसप्तकम् || ७४ ||

एकोनविंशतिश्चैव दण्डमानं प्रकीर्तितम् |
पंचभागद्विभागं तु सप्तभागे त्रिभागिकम् || ७५ ||

प्. ४२९) नवभागे चतुर्भागं प्राकाराणां विधीयते |
पूर्वं शून्यविशालं चेत् यथाशोभं यथा रुचि || ७६ ||

एवं तु बहुधा प्रोक्तं कल्पयेत् तु यथारुचि |
अन्तर्मण्डल सालादिमध्यगोपुरमध्यतः || ७७ ||

नवपंचैकदण्डोऽपि वसुदिक्षु चतसृषु |
प्रधान स्वग्रदेशस्था ध्वजं तत्संख्यया मताः || ७८ ||

|| शुभमस्तु ||

पीठरन्ध्रे भगाकारं योनिमध्ये सलक्षणम् |
ऊर्ध्वाग्रं तत्प्रकर्तव्यं अथवा रन्ध्रमुच्यते || ७९ ||

भगाकारं कृताख्याता योनि मध्ये क्रमोध्वयुक् |
बाणरत्नादिकं चैव देवी पीठस्य लक्षणम् || ८० ||

रन्ध्रमध्ये भगाकारं ऊर्ध्वाग्रं लक्ष्मपीठकम् |
रन्ध्रस्यैव द्विभागेन तन्मूले भ्रमरे लिखेत् || ८१ ||

पीठोदयकलांशं तु एकांशं रत्नमेव च |
दशांशं सिकतैर्युक्तं पंचांशं बन्धयेत् क्रमात् || ८२ ||

पूजांश षोडशांशैकं उत्सेधं तु विधीयते |
तन्मानं पदविस्तारं अष्टबन्धं तथोच्यते || ८३ ||

भिन्ने घटे यथाकाशे तथाकाशे प्रलीयते |
जीर्णबेरं तु न त्याज्यं पूजितं निष्फलं भवेत् || ८४ ||

प्. ४३०) न दर्शनं न सेवा च नार्चनं नाभिवन्दितम् |
मोहेन पूजनं कुर्यात् तत्कर्ता मरणं व्रजेत् || ८५ ||

देवे जीर्णे पुनः सृष्टे देव्या प्राच्या पति स्थितः |
ताभिरेव पुनर्देव्या योज्यानन्य सृजेत् पुनः || ८६ ||

नोद्वाहं च न कर्तव्यं सन्तदेवासु पूजयेत् |
लिंगे जीर्णे पुनः सृष्टे योगे प्राच्या पतिस्थितः || ८७ ||

भोगवीरं तथा प्राच्या योज्यानन्यत् सृजेत् पुनः |
नोद्वाहं च कर्तव्यं सन्तदेवासु पूजने || ८८ ||

लिंगस्य जीर्णिते सत्ति लिंगमात्रं परित्यजेत् |
पीठस्य जीर्णिते सत्ति पीठमात्रं परित्यजेत् || ८९ ||

लिंगपिण्डिसमं जीर्णं लिंगपीठं परित्यजेत् |
भोगवीरं तथा प्राच्या योज्यानन्यत् सृजेत् पुनः || ९० ||

लिंगं चतुर्विधं ज्ञात्वा स्थावरं शास्त्रचोदितम् |
दैविकं चार्षकं चैव गाणवं मानुषं तथा || ९१ ||

चतुर्विधेषु भेदेषु दैविकं लक्षणं शृणु |


दैविकलिंगम् ||

दीर्घाकारं भवेल्लिंगं निम्नोन्नतसमन्वितम् || ९२ ||

रेखाकोटर संयुक्तं मुखे तारायतोन्नतम् |
पार्वताग्राकृतिं लिंगं वह्वग्रं त्वग्रतः शिखा || ९३ ||

प्. ४३१) कराभ्यां संपुटाकारं ब्रह्मसूत्रविवर्जितम् |
इत्येतैर्लक्षणैर्युक्तं लिंगं दैविकमुच्यते || ९४ ||

आर्षलिंगम् ||

मूलस्थूलं भवेल्लिंगं अग्रमूलं तथैव च |
मध्यस्थूलं तु लिंगानां नालिकेरफलाकृति || ९५ ||

कदलीफलाकृति श्रीबिल्वस्यैव फलाकृतिः |
लिंगमार्षकमाख्यातं ब्रह्मसूत्रविवर्जितम् || ९६ ||

गाणवलिंगम् ||

कूष्माण्डस्य फलाकारं मातुलुंगफलाकृति |
उर्वारुकफलाकारं कपित्थस्य फलाकृति || ९७ ||

तालफलवदाकारं गाणवं लिंगमुच्यते |

मानुष लिंगम् ||

द्वारं वा गर्भमानं वा हस्तमानमथापि वा || ९८ ||

शिल्पशास्त्रोक्तमानं वा छत्राकारशिरोन्नतम् |
एकवर्णं सुसंस्निग्धं ब्रह्मसूत्रसमन्वितम् || ९९ ||

इत्येतैर्लक्षणैर्युक्तं लिंगं मानुषमुच्यते |
अथ वक्ष्ये विशेषेण शिवरात्रिं सुपूजयेत् || १०० ||

कृतत्रेतायुगे चैव द्वापरे च कलौ युगे |
युगे युगे तु संपूज्य कृतायां तु गुहो यजेत् || १०१ ||

प्. ४३२) त्रेतायां विघ्नराजेन द्वापरे चाच्युतो यजेत् |
ब्रह्मेन्द्र ऋषिभिश्चैव कलौ संपूजितो हरः || १०२ ||

माघकृष्णचतुर्दश्यां फाल्गुने च द्वितीयके |
चैत्रमासे त्रयोदश्यां वैशाखे कृष्णपंचमी || १०३ ||

ज्येष्ठे शुक्लतृतीये च आषाढे चाष्टमी यजेत् |
द्वादश्यां श्रावणे चैव पूर्वाषाढे तु पंचमी || १०४ ||

तुलायां सप्तमी चैव कृष्णाष्टम्यां तु कृत्तिकाम् |
द्वादश्याभार्द्रमासे तु पुष्यमासे तु सप्तमी || १०५ ||

एवं संवत्सरे पूज्यशिवरात्र्युपवासके |
माघमासे चतुर्दश्यां तत्फलं शिवरात्रिकम् || १०६ ||

एकमासे द्विपक्षे तु रात्राधिक्य तिथिर्वरम् |
शिवं संपूज्य तद्रात्रौ तत्फलं लभते नरः || १०७ ||

पक्षाक्षं सममेवं स्यात् पूर्वरात्रौ शिवं यजेत् |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन सर्वरात्रौ विशेषतः || १०८ ||

रात्रावधिकपक्षे तु शिवपूजा विधीयते |
तद्रात्रौ शिवरात्रिः स्याद्देवसान्निध्यमेव च || १०९ ||

शर्वरी पक्षहीनं तु सा दोषाबहुलास्तथा |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन सर्वमासं क्रमेण तु || ११० ||

नित्यसिध्यवसने तु शिवरात्रिं समाचरेत् |
यामं प्रतिविशेषेण शिवपूजां विशेषतः || ११ ||

प्. ४३३) न वाहे चैव सप्ताहे पंचाहे वांकुरार्पणम् |
अंकुराण्यर्पयेत् पश्चात् पूर्वोक्त विधिना सह || ११२ ||

तद्दिनस्य तु पूर्वे तु मण्डपं शोधयेत्ततः |
पंचगव्येन संपूज्य कौतुकं बन्धयेत् ततः || ११३ ||

बिल्वपत्रं तु संपूज्य सर्वगन्धसमन्वितम् |
वस्त्रेण वेष्टयेद्धीमान् बिलपत्राधिवासनम् || ११४ ||

प्रभाते विमले धीमान् देशिकः स्नानमाचरेत् |
पूर्वाह्ने तर्पणं चैव मध्याह्ने तु प्रदक्षिणम् || ११५ ||

सायाह्ने पूजनं कृत्वाप्येवमेवं व्रतं चरेत् |
ब्रह्मक्षत्त्रिय विट्छूद्रा उपवाससमन्विताः || ११६ ||

द्विजानां शिवभक्तानां सर्वेषां प्राणिनामपि |
सर्वासां चैव नारीणां उपवासं तथैव च || ११७ ||

न निद्रानं प्रयत्नेन सर्वकार्याणि साधयेत् |
यत्फलं सर्वसिद्धिं च इष्टकाम्यं तथैव च || ११८ ||

आयुष्यकं च सिद्धिं च सर्वमोक्षं तथैव च |
अमंगल्योपवासी च पुनर्जन्म सुमंगली || ११९ ||

अपत्नीकोपवासी च पुनः पत्नी समन्वितः |
इष्टकाम्यफलं काम्यं शिवरात्र्युपवासके || १२० ||

निद्रायां तु फलं हीनं निद्राहीनं तु तत्फलम् |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन उपवासमनिद्रकम् || १२१ ||

प्. ४३४) ऋग्यजुस्सामवेदानां चतुर्भिः प्रतियामके |
ब्राह्मणैर्मुनिभिस्सार्धं देशिकस्संप्रपूजयेत् || १२ ||

विघ्नेशं पूजयेत् पूर्वं सौरपूजामतः परम् |
शालिभिः स्थण्डिलं कृत्वा पुण्याहं वाचयेत्ततः || १२||

पूर्वे तु पंचगव्यं स्यात् पंचामृतं द्वितीयके |
तृतीये स्नानमाप्यं तु इक्षुसारं चतुर्थके || १२४ ||

यामं प्रतिविशेषेण पूजयेद्देशिकोत्तमः |
पूर्वे तु स्नपनं प्रोक्तं अष्टोत्तरशतं भवेत् || १२५ ||

द्वितीये स्नपनं प्रोक्तं पंचाशत्कलशं भवेत् |
तृतीये स्नपनं चैव पंचविंशति संख्यया || १२६ ||

चतुर्थे स्नपनं चैव नवकुम्भेन पूजयेत् |
यामं प्रति विशेषेण स्नपनं कारयेद्बुधः || १२७ ||

पूर्वयामे तु संस्थाप्य बिल्वपत्रैस्समर्चयेत् |
द्वितीये पद्मपुष्पैश्च तृतीये जातिपुष्पकैः || १२८ ||

नन्द्यावर्तैश्च संपूज्य चतुर्यामं तु पूजयेत् |
चतुस्संध्यार्चनं कुर्यात् बिल्वपत्रैस्समन्वितम् || १२९ ||

मुद्गान्नं प्रथमे चैव द्वितीये पायसान्नकम् |
तृतीये कृसरान्नं स्यात् शुद्धान्नं स्याच्चतुर्थके || १३० ||

यामं प्रतिविशेषेण क्षेत्रपालं समर्चयेत् |
यामं प्रतिविशेषेण बलिहोमं समाचरेत् || १३१ ||

प्. ४३५) देशिकं पूजयेत्तत्र वस्त्र हेमांगुलीयकैः |
एवं संपूज्य विधिवत् शिवलोके महीयते |

		---------------------------------

सूर्येन्दु वह्निमय भास्वर दीप्य पीठां 
स्वेच्छा गृहीत सृणिपाशशरेक्षु चापाम् |
बालेन्दु मौलिमलकाभरणां त्रिणेत्रां
नित्यं नमामि मनसा महनीयकीर्तितम् || १३३ ||

पृथ्वी गृहं सुरदलाम्बुजमष्टपत्रं 
लोकाश्रकं द्विदशकोणमथाष्टकोणम् |
अन्तस्त्रिकोणमदि मध्यममादि पीठं
तत्सर्वमम्ब तव रूपमनुस्मरामि || १३४ ||

बालार्क मण्डलाभासं चतुर्बाहुं त्रिलोचनाम् |
पाशांकुशधनुर्बाणान् धारयन्तीं शिवांभजे ||

			(शुभमस्तु)

###########   END OF FILE  #######