####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00244
Uniform title: bhagavadgītā
Main title: bhagavadgītārthasaṃgraha
Secondary title: Bhagavadgīta with the Commentary of Abhinavagupta
Commentator : abhinavagupta
Editor : lakṣmaṇa ṛaina Brahmacārī

Description: 
The Bhagavadgītā with the commentary of Abhinavagupta.  Edited by Lakṣmaṇa  Raina Brahmacārī (Laksman Joo).


Notes: 
E-texts entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: February 05, 2012 .

Publisher : Kashmiri Pratap Steam Press
Publication year : 1933
Publication city : Shrinigar
Publication country : India
####################################################

गीतार्थसंग्रह 

य एष विततस्फुरद्विविधभावचक्रात्मकः 
परस्परविभेदवान्विषयतामुपागच्छति | यदेकमयभावनावशत 
एत्यभेदान्वयं स शंभुरशिवापहो जयति बोधभासां निधिः 
|| १-१ || 

द्वैपायनेन मुनिना यदिदं व्यधायि सास्त्रं 
सहस्रशतसंमितमत्र मोक्षः | माधान्यतः फलतया 
प्रथितस्तदन्य- धर्मादि तस्य परिपोषयितुं प्रगीतम् || १-२ || 

मोक्षश्च नाम सकलाप्रविभागरूपे 
सर्वज्ञसर्वकरणादिशुभस्वभावे | आकाङ्क्ष्य विरहिते 
भगवत्यधीशे नित्योदिते लय इयान्प्रथिः समासात् || १-३ || 

यद्यप्यन्यप्रसङ्गेषु मोक्षो नामात्र गीयते | तथापि 
भगवद्गीताः सम्यक्तत्प्राप्तिदायिकाः || १-४ || 

तास्वन्यैः प्राक्तनैर्व्याख्याः कृता यद्यपि भूयसा | 
न्याययस्तथाप्युद्यमो मे तद्गूढार्थप्रकाशकः || १-५ || 

भट्टेन्दुराजादाम्नाय विविच्य च चिरं धिया | 
कृतोऽभिनवगुप्तेन सोऽयं गीतार्थसंग्रहः || १-६ || 

अथ प्रथमोऽध्यायः 

विद्याविद्यात्मनोर्द्वयोरभिभाव्याभिभावकात्मकत्वं 
प्रदर्शयितुं प्रथमाध्यायप्रस्तावः | 
नह्यनुत्पन्नविद्यालेशावकाश उपदेशभाजनम् नापि 
निर्मूलितसमस्ताविद्याप्रपञ्चः एककोटिविश्रान्तस्य तु ततः 
कोटेश्च्यावयितुमशक्यत्वात् | अज्ञविपर्यस्तयोस्तु उपदेश्यत्वं 
यदुच्यते तत्क्वचिदेव | तथात्वौन्मुख्योपदेष्टव्येऽर्थे 
सन्दिग्धतैव | अत एव संशयनिर्णोदक एवोपदेश इति 
विद्याविद्याङ्गसंघट्टमयः संशय उच्यते | 
देवासुरसृष्टिश्च विद्याविद्यामयीति तत्कथोपक्रमणमेव 
मोक्षमार्गोपदेशनम् | ज्ञानं च प्रधानं कर्माणि 
चापहर्तव्यानीति कर्मणां ज्ञाननिष्ठतया क्रियमाणानामपि 
न बन्धकत्वमिति ज्ञानप्राधान्यम् नान्तरीयकत्वं तु कर्मणाम् 
न तु ज्ञानकर्मणी समशीर्षकतया समुञ्चीयेते इत्यत्र 
तात्पर्यम् | एवमेव च मुनेरभिप्रायं यथास्थानं 
प्रतिपादयिष्याम इति 
किमन्यैस्तत्त्वदर्शनविघ्नमात्रफलैर्वाग्जालैः || 

धृतराष्ट्र उवाच 

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे सर्वक्षत्रसमागमे | मामकाः 
पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय || १-१ || 

अत्र केचिद्व्याख्याविकल्पमाहुः-कुरूणां-करणानां 
यत्क्षेत्रं-अनुग्राहकम् अत एव सांसारिकधर्माणां सर्वेषां 
क्षेत्रं-उत्पत्तिनिमित्तत्वात् 

अयं स परमो धर्मो यद्योगेनात्मदर्शनम् (याज्ञव० स्मृ०) 

इत्यस्य च धर्मस्य क्षेत्रम् समस्तधर्माणां 
क्षयादपवर्गप्राप्त्या त्राणभूतम् तदधिकारि शरीरम् | 
सर्वक्षेत्राणां क्षदेर्हिंसार्थत्वात् 
परस्परवध्यघातकभावेन वर्तमानानां 
रागवैराग्यक्रोधक्षमाप्रभृतीनां समागमो यत्र तस्मिन् 
स्थिता ये मामकाः-अविद्यापुरुषोचिता अविद्यामयाः सङ्कल्पाः | 
पाण्डवाः-शुद्धविद्यापुरुषोचिता विद्यात्मनः | ते 
किमकुर्वत-कैः खलु के जिता इति यावत् | ममेति कायतीति 
मामकः अविद्यापुरुषः | पाण्डुः शुद्धः || १ || 

सञ्जय उवाच 

दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा | 
आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत् || १-२ || 

पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् | व्यूढां 
द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता || १-३ || 

अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि | युयुधानो 
विराटश्च द्रुपदश्च महारथः || १-४ || 

धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् | पुरुजित् 
कुन्तिभोजश्च शैव्यश्च नरपुङ्गवः || १-५ || 

युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् | सौभद्रो 
द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः || १-६ || 

अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम | नायका मम 
सैन्यस्य संज्ञार्थं तान् ब्रवीमि ते || १-७ || 

सैन्ये महति ये सर्वे नेतारः शूरसम्मताः | भवान् भीष्मश्च 
कर्णश्च कृपः शल्यो जयद्रथः अश्वत्थामा विकर्णश्च 
सौमदत्तिश्च वीर्यवान् || १-८ || 

अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः | 
नानाशस्त्रप्रहरणा नास्ति नानायुद्धविशारदाः || १-९ || 

किंवानेन परिगणनेन इदं तावद्वस्तुतत्त्वमित्याह 

अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीमाभिरक्षितम् | पर्याप्तं 
त्विदमेतेषां बलं भीष्माभिरक्षितम् || १-१० || 

भीमसेनाभिरक्षितं पाण्डवीयं बलम् 
अस्माकमपर्याप्तं-जेतुमशक्यम् 
अथवा-अपर्याप्तं-कियत्तदस्मद्वलस्येत्यर्थः | इदं तु 
भीष्माभिरक्षितं बलमस्माकं संबन्धि 
एतेषां-पाण्डवानां पर्याप्तं-जेतुं शक्यम् यदि वा 
पर्याप्तं-बहु न समरे जययमेतैरिति || १-१० || 

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः | 
भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि || १-११ || 

तस्य सञ्जनयन् हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः | सिंहनादं 
विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् || १-१२ || 

ततः शङ्खाश्च भीर्यश्च पणवानकगोमुखाः | 
सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् || १-१३ || 

ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ | माधवः 
पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः || १-१४ || 

पाञ्जजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः | पौण्ड्रं 
दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः || १-१५ || 

अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः | नकुलः 
सहदेवश्व सुघोषमणिपुष्पकौ || १-१६ || 

काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः | 
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः || १-१७ || 

पाञ्चालश्च महेष्वासो द्रौपदेयाश्च पञ्च ये | सौभद्रश्च 
महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक् पृथक् || १-१८ || 

स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् | नभश्च 
पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् || १-१९ || 

अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्कपिध्वजः | प्रवृत्ते 
शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः || १-२० || 

हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते | 

अर्जुन उवाच 

सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत || १-२१ || 

यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्ध्रुकामानवस्थितान् | कैर्मया सह 
योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे || १-२२ || 

योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः | 
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः || १-२३ || 

सञ्जय उवाच 

एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत ! | सेनयोरुभयोर्मध्ये 
स्थापयित्वा रथोत्तमम् || १-२४ || 

भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् | उवाच पार्थ 
पश्यैतान्समवेतान्कुरूनिति || १-२५ || 

तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितृनथ पितामहान् | 
आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा || १-२६ || 

श्वशुरान्सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि || १-२७ || 

तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान् बन्धूनवस्थितान् | कृपया 
परयाविष्टो सीदमानोऽब्रवीदिदम् || १-२८ || 

अर्जुन उवाच 

दृष्ट्वेमान्स्वजनान्कृष्ण युयुत्सून्समुपस्थितान् | सीदन्ति मम 
गात्राणि मुखं च परिशुष्यति || १-२९ || 

वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते | गाण्डीवं स्रंसते 
हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते || १-३० || 

न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः | निमित्तानि च 
पश्यामि विपरीतानि केशव ! || १-३१ || 

न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे | न काङ्क्षे विजयं 
कृष्ण ! न च राज्यं सुखानि च || १-३२ || 

किं नो राज्येन गोविन्द ! किं भोगैर्जीवितेन वा | येषामर्थे 
काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च || १-३३ || 

त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च | आचार्याः 
पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः || १-३४ || 

मातुलाः श्वशुराः पौत्राः स्यालाः सम्बन्धिनस्तथा | एतान्न 
हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन ! || १-३५ || 

अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किमु महीकृते | 

अमी आचार्यादयः इति विशेषबुद्ध्या बुद्धावारोप्यमाणा 
वधकर्मतयावश्यं पापदायिनः | तथा 
भोगसुखादिदृष्टार्थमेतद्युद्धं क्रियते इति बुद्ध्या 
क्रियमाणं युद्धेष्ववध्यहननादि तदवश्यं पातककारीति 
पूर्वपक्षाभिप्रायः | अत एव स्वधर्ममात्रतयैव 
कर्माण्यनुतिष्ठ न विशेषधिया-इत्युत्तरं दास्यते || ३५ || 

निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ! || १-३६ || 

पापमेवाश्रयेदस्मान् हत्वैतानाततायिनः | तस्मान्नार्हा वयं 
हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् || १-३७ || 

निहत्येति आततायिनां हनने पापमेव कर्तृ | अतोऽयमर्थः 
पापेन तावदेतेऽस्मच्छत्रवो हताः परतन्त्रीकृताः तांश्च 
निहत्यास्मानपि पापमाश्रयेत् | पापमत्र लोभवशात् 
कुलक्षयादिदोषादर्शनम् || १-३६ || 

अत एव कुलक्षयादिधर्माणामुपक्षेपं करोति अर्जुनः स्वजनं 
हि कथं इत्यादिना 

स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ! | यद्यप्येते न 
पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः || १-३८ || 

कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् | कथं न 
ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् || १-३९ || 

कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ! | कुलक्षये 
प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः || १-४० || 

धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत | 
अधर्माभिभवात् कृष्ण ! प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः || १-४१ || 

स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय ! जायते वर्णसङ्करः | सङ्करो 
नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च || १-४२ || 

पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः | दोषैरेतैः 
कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः || १-४३ || 

उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः | 
उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ! || १-४४ || 

नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम | 

विशेषफलबुद्ध्या हन्तव्यादिविशेषबुद्ध्या च हननं 
महापातकमिति | एतदेव संक्षिप्याभिधातुं 
परितापातिशयसूचनायात्मगतमेवार्जुनो वचनमाह 

अहो वत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् | यद्राज्यसुखलोभेन 
हन्तुं स्वजनमुद्यताः || १-४५ || 

वयमिति - कौरवपाण्डवभेदभिन्नाः सर्व एवेत्यर्थः || १-४५ || 

एवं सर्वेष्वविवेकिषु मम विवेकिनः किमुचितम् उचितं 
तावद्युद्धान्निवर्तनम् एतत्तूचिततरमित्याह 

यदिमामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः | धार्तराष्ट्रा 
रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् || १-४६ || 

सञ्जय उवाच 

एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् | विसृज्य सशरं 
चापं शोकसंविग्नमानसः || १-४७ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

विद्याविद्योभयाघातसंघट्ट विवशीकृतः युक्त्या द्वयमपि 
त्यक्त्वा निर्विवेको भवेन्मुनिः || १-१ || 

इति 
श्रीमहामाहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भवद्गीतार्थसंग्रहे प्रथमोऽध्यायः | १ | इति शिवम् 

अथ द्वितीयोऽध्यायः 

सञ्जय उवाच 

तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् | 
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः || २-१ || 

श्रीभगवानुवाच 

कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् | 
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन || २-२ || 

आदौ लोकव्यवहाराश्रयेणैव श्रीभगवानर्जुनं प्रतिबोधयति 
क्रमात्तु ज्ञानं करिष्यतीति अतः अनार्यजुष्टम् इत्याह || २-२ 
|| 

क्लैव्यादिभिर्निर्भर्त्सनमभिदधदधर्मे तव 
धर्माभिमानोऽयमित्यादि दर्शयति 

मा क्लैब्यं गच्छ कौन्तेन नैतत्त्वययुपपद्यते | क्षुद्रं 
हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप || २-३ || 

अर्जुन उवाच 

कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन इषुभिः 
प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन || २-४ || 

गुरूनहत्वा हि महानुभावा- ञ्छ्रेयश्चर्तुं भैक्षमपीह लोके 
| न त्वर्थकामस्तु गुरून्निहत्य भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् 
|| २-५ || 

भीष्मं द्रोणं च इत्यादिना भुञ्जीय भोगान् इत्यनेन च 
कर्मविशेषानु-सन्धानं फलविशेषानुसन्धानं च हेयतया 
पूर्वपक्षे सूचयति || ५ || 

नैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः | 
यानेव हत्वा न जिजीविषाम- स्ते नः स्थिताः प्रमुखे 
धार्तराष्ट्राः || २-६ || 

नैतद्विद्यः-इत्यनेन च कर्मविशेषानुसंधानमाह | 
निरभिसंधानं तावत्कर्म नोपपद्यते | न च 
पराजयमभिसंधाय युद्धे प्रवर्तते | जयोऽपि चायमनर्थ एव 
| तदाह अहत्वा गुरून् भैक्षमपि चर्तुं श्रेयः | एतच्च 
निश्चेतुमशक्यम्-किं जयं काङ्क्षामः किं वा पराजयम् 
जयोऽपि बन्धूनां विनाशात् || ६ || 

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां 
धर्मसंमूढचेताः | यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे 
शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् || २-७ || 

न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या- द्यः शोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् 
| अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् 
|| २-८ || 

सञ्जय उवाच 

एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप | न योत्स्यानिति 
गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह || २-९ || 

तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत | सेनयोरुभयोर्मध्ये 
सीदमानमिदं वचः || २-१० || 

सेनयोरुभयोर्मध्ये-इत्यनेनेदं सूचयति-संशयाविष्टोऽर्जुनो 
नैकपक्षेण युद्धान्निवृत्तो यत एवमाह स्म-शाधि मां त्वां 
प्रपन्नम् इति || २-१० || 

अत उभयोरपि ज्ञानाज्ञानयोर्मध्यगः श्रीभगवतानुशिष्यते 

श्रीभगवानुवाच 

त्वं मानुष्येणोपहतान्तरात्मा विषादमोहाभिभवाद्विसंज्ञः 
| कृपागृहीतः समवेक्ष्य बन्धू- भिप्रपन्नान्मुखमन्तकस्य || 
२-११ || 

मानुष्यं-मनुष्यभावः | अन्तकमुखं स्वयमेते प्रविष्टा इति 
तव को बाधः || ११ || 

अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञवन्नाभिभाषसे | 
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः || २-१२ || 

शोचितुमशक्यं कलेवरं-सदा नश्वरत्वात् अशोचनार्हमात्मानं 
च शोचसि | न कश्चित् गतासुः - मृतः अगतासुः - जीवन्वा 
शोच्योऽस्ति | तथाहि-आत्मा तावदविनाशी नानाशरीरेषु 
संचरतः कास्य शोच्यता | न च देहन्तरसंचारे एव शोच्यता | 
एवं हि यौवनादावपि शोच्यता भवेत् || २-१२ || 

एवमर्थद्वयमाह 

नह्येवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः | न चैव न 
भविष्यामः सर्वे वयमितः परम् || २-१३ || 

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा | तथा 
देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति || २-१४ || 

अहं हि नैव नासम् अपि तु आसम् | एवं त्वम् अमी च राजानः || १३ 
|| आकारान्तरे च सति यदि शोच्यता तर्हि कौमारात् यौवनावाप्तौ 
किमिति न शोच्यते | यो धीरः स न शोचति | धैर्यं च 
एतच्छरीरेऽपि यस्यास्था नास्ति तेन सुकरम् | अतस्त्वं 
धैर्यमन्विच्छ || २-१४ || 

अधीरास्तु मात्राशब्दवाच्यैरर्थैर्ये कृताः स्पर्शा 
इन्द्रियद्वारेणात्मना संबन्धाः तत्कृता याः 
शीतोष्णसुखदुःखाद्यावस्था अनित्याः तास्वपि शोचन्ति | न 
त्वेवं धीरा इत्याह 

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः | 
आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ! || २-१५ || 

अथवा-मात्राभिः-इन्द्रियैर्येषां स्पर्शों न तु 
साक्षात्परमात्मना | आगमः-उत्पत्तिः | अपायो-विनाशः | 
एतद्युक्रांस्तितिक्षस्व-सहस्व || १५ || 

यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ! | 
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते || २-१६ || 

ननु यत एवागमापायिन एते सर्वे दशाविशेषास्तत एव शोच्यन्ते 
? मैवम् | तथाहि कोऽयमागमो नाम ? उत्पत्तिरिति चेत् | सापि का ? 
असत आत्मलाभः सा इति त्वसत् | असत्स्वभावता हि 
निःस्वभावता निरात्मता | निरात्मा च निःस्वभावः कथं स 
स्वभावीकर्तुं शक्यः अनीलं हि न नीलीकर्तुं 
शक्यम्-स्वभावान्तरापत्तेर्दुष्टत्वात् | तथा च शास्त्रम् 

नहि स्वभावो भावानां व्यावर्तेतौष्ण्यवद्रवेः | 

इति | अथ सत एवात्मलाभ उत्पत्तिः तदा लब्धात्मनोऽस्य जात्वपि 
अनभावात् नित्यतैवेत्यागमे का शोच्यता | एवमपायोऽपि सतोऽसतो 
वा | असत्तावदसदेव | सत्स्वभावस्यापि कथमसत्तास्वभावः | 
द्वितीये क्षणेऽसावसत्स्वभावः-इति चेत् आद्येऽपि तथा स्यादिति 
न कश्चिद्भावः स्यात् स्वभावस्यात्यागात् | अथ मुद्गरादिनास्य 
नाशः क्रियते | स यदि व्यतिरिक्तः भावस्य किं वृत्तम् ? न 
दृश्यते-इति चेत् मा नाम दर्शि भावः | न त्वन्यथाभूतः 
पटावृत इव | अव्यतिरिक्तस्तु नासावित्युक्तम् | तदेतत्संक्षिप्याह 

नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः | उभयोरपि 
दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः || २-१७ || 

अथ च लोकवृत्तेनेदमाह-असतो-नित्यविनाशिनः शरीरस्य न 
भावः-अनवरतमवस्थाभिः परिणामित्वात् | 
नित्यसतश्च-परमात्मनो नास्ति 
कदाचिद्विनाशोऽपरिणामधर्मत्वात् | तथा च वेदः 

अविनाशी वा अरेऽयमात्मानुच्छित्तिधर्मा इति | (बृ० आ० ४| ५ | १४) 

अनयोः सदसतोरन्तः-प्रतिष्ठापदं यत्रानयोर्विश्रान्तिः || १७ 
|| 

यस्तत्त्वदर्शिभिदृष्टः स खलु नित्योऽनित्यो वा-इत्याशङ्क्याह 

अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् | विनाशमव्ययस्यास्य 
न कश्चित्कर्तुमर्हति || २-१८ || 

तुश्चार्थे | आत्मा च अविनाशी || १८ || तुश्चार्थे | आत्मा च 
अविनाशी || १८ || 

अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः | 
विनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युद्ध्यस्व भारत ! || २-१९ || 

निरुपाख्यताकाले स्थूलविनाशयोगिनः तदन्यथानुपपत्तेरेव च 
विनाशिनः-प्रतिक्षणमवस्थान्तरभागिनः | यदुक्तं 

अन्ते पुराणतां दृष्ट्वा प्रतिक्षणं नवत्वहानिरनुमीयते | 

इति | मुनिनापि 

कलानां पृथगर्थानां प्रतिभेदः क्षणे क्षणे | वर्तते 
सर्वभावेषु सौक्ष्म्यात्तु न विभाव्यते || 

इति | पृथगर्थानामिति-पृथगर्थक्रियाकारित्वादिति यावत् | 
देहा अन्तवन्तो विनाशिनश्च | आत्मा तु नित्यः यतोऽप्रमेयः | 
प्रमेयस्य तु जडस्य परिणामित्वं न त्वजडस्य चिदेकरूपस्य 
स्वभावान्तरायोगात् | एवं देहा नित्यमन्तवन्तः इति 
शोचितुमशक्याः | आत्मा नित्यमविनाशी तेन न शोचनार्हः | 
तन्त्रेणायमकेः कृत्यप्रत्ययो द्वयोरर्थयोर्मुनिना दर्शित 
अशोच्यान् इति || १९ || 

य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् | उभौ तौ न 
विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते || २-२० || 

य एनमात्मानं देहं च हन्तारं हतं च वेत्ति तस्य अज्ञानम् 
अत एव स बद्धः || २० || 

न जायते म्रियते वा कदाचि- न्नायं भूत्वा भविता वा न 
भूयः | अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने 
शरीरे || २-२१ || 

एतदेव स्फुटयति-नायं भूत्वा-इति | अयमात्मा न न भूत्वा 
भविता अपितु भूत्वैव | अतो न जायते | न च म्रियते-यतो भूत्वा 
न न भविता अपितु भवितैव || २१ || 

वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् | कथं स पुरुषः 
पार्थ हन्यते हन्ति वा कथम् || २-२२ || 

य एनमात्मानं प्रबुद्धत्वाज्जानाति न स हन्ति न स हन्यते इति 
तस्य कथं बन्धः || २२ || 

वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि | 
तथा शरीराणि विहाय जीर्णा- न्यन्यानि संयाति नवानि देही 
|| २-२३ || 

यथा वस्त्राच्छादितस्तद्वस्त्रनाशे समुचितवस्त्रान्तरावृतो न 
विनश्यति एवमात्मा देहान्तरावृतः || २३ || 

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः | न चैनं 
क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः || २-२४ || 

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च | नित्यः सर्वगतः 
स्थाणुरचलोऽयं सनातनः || २-२५ || 

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते | तस्मादेवं विदित्वैनं 
नानुशोचितुमर्हसि || २-२६ || 

नास्य नाशकारणं शस्त्रादि किंचित्करम् 
चिदेकस्वभावस्यानाश्रितस्य निरपेक्षस्य निरंशस्य स्वतंत्रस्य 
स्वभावान्तरापत्त्याश्रयविनाशावयवविभागविरोधिप्रादुर्भाव 
अदि-क्रमेण नाशयितुमशक्यत्वात् | न च 
देहान्तरगमनमस्यापूर्वम् | देहान्वितोऽपि सततं देहान्तरं 
गच्छति तेन संवध्यत इत्यर्थः देहस्य 
क्षणमात्रमप्यनवस्थायित्वात् | एवंभूतं विदित्वैनमात्मानं 
शोचितुं नार्हसि || २६ || 

अथवैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् | तथापि त्वं 
महाबाहो नैनं शोचितुमर्हसि || २-२७ || 

अथाप्येनं देहं मन्यसे नित्यजातं प्रवाहस्याविनाशात् तथापि 
न शोच्यता | क्षणिकप्रक्रियया वा नित्यविनाशिनम् तथापि का 
शोच्यता | एवं यदि आत्मनस्तद्देहसंयोगवियोगाभ्यां 
नित्यजातत्वं नित्यमृतत्वं वा मन्यसे तथापि सर्वथा शोचनं 
प्रामाणिकानामयुक्तम् || २७ || 

न चैतदन्यथा नित्यत्वानित्यत्वमुपपत्तिमत्-यतः 

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च | 
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि || २-२८ || 

जन्मन एवानन्तरं नाशो नाशादनन्तरं जन्म इति चक्रवदयं 
जन्ममरणसन्तान इति किं परिमाणं शोच्यतामिति || २८ || 

अपिच 

अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ! अव्यक्तनिधनान्येव 
तत्र का परिदेवना || २-२९ || 

नित्याः सन्तु अनित्या वा यस्तावदस्य शोचकस्तं प्रत्येव 
आदावव्यक्तः अन्ते चाव्यक्तः मध्येतस्य व्यक्तता विकार इति 
प्रत्युत विकारे शोचनीयं न स्वभावे | किंच 
यत्तन्मूलकारणं किंचिदभिमतं तदेव यथाक्रमं 
विचित्रस्वभावतया स्वात्ममध्ये 
दर्शिततत्तदनन्तसृष्टिस्थितिसंहृतिवैचित्र्यं नित्यमेव | 
तथास्वभावेऽपि कास्य शोच्यता || २९ || 

एवंविधं च 

आश्चर्यवत् पश्यति कश्चिदेन- माश्चर्यवद्वदति तथैनमन्यः | 
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् 
|| २-३० || 

ननु यद्येवमयमात्मा अविनाशी किमिति सर्वेण तथैव नोपलभ्यते 
? यतोऽद्भुतवत्कश्चिदेव पश्यति | श्रुत्वापि न कश्चिदेनं 
जानाति-वेत्ति || ३० || 

देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत | तस्मात्सर्वाणि 
भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि || २-३१ || 

अतो नित्यमात्मनोऽविनाशित्वम् || ३१ || 

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि | धर्म्याद्धि 
युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते || २-३२ || 

स्वधर्मस्य चानपहार्यत्वात् युद्धविषयः कम्पो न युक्तः || ३२ 
|| 

यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् | सुकृतात्क्षत्रियाः 
पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् || २-३३ || 

अन्येऽपि ये काममयाः क्षत्रियास्तैरपि ईदृशं युद्धं 
स्वर्गहेतुत्वान्न त्याज्यम् किं पुनर्यस्य ईदृशं 
ज्ञानमुपदिष्टमिति तात्पर्यम् | न पुनः स्वर्गपर्यवसायी 
श्लोकः || ३३ || 

यद्भयाच्च भवान् युद्धान्निवर्तेत तदेव 
शतशाखमुपनिपतिष्यति भवत इत्याह 

अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि | ततः 
स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि || २-३४ || 

अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् | सम्भावितस्य 
चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते || २-३५ || 

भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः | येषां च 
त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् || २-३६ || 

अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः | निन्दन्तस्तव 
सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् || २-३७ || 

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् | 
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः || २-३८ || 

श्लोकपञ्चकमिदमभ्युपगम्य वादरूपमुच्यते यदि लौकिकेन 
व्यवहारेणास्ते भवांस्तथाप्यवश्यानुष्ठेयमेतत् || ३८ || 

सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ | ततो युद्धाय 
युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि || २-३९ || 

तव तु स्वधर्मतयैव कर्माणि कुर्वतो न कदाचित्पापसम्बन्धः 
|| ३९ || 

एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु | बुद्ध्या 
युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि || २-४० || 

एषा च तव सांख्ये-सम्यग्ज्ञाने बुद्धिः-निश्चयात्मिका उक्ता | 
एषैव च यथा योगे-कर्मकौशले योज्यते तथैव शृणु | यया 
बुद्ध्या कर्मणां बन्धकत्वं त्यक्ष्यसि | नहि कर्माणि स्वयं 
बध्नन्ति-जडत्वात् अतः स्वयमात्मा 
कर्मभिर्वासनात्मकैरात्मानं बध्नाति || ४० || 

नेहातिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते | स्वल्पमप्यस्य 
धर्मस्य त्रायते महतो भयात् || २-४१ || 

अस्यां बुद्धौ अतिक्रमेण-अपराधेन प्रमादेन नाशो न 
भवति-प्रमादस्याभावात् | यथा च परिमितेन श्रीखण्डकणेन 
ज्वालायमानोऽपि तैलकटाहः सद्यः शीतीभवति एवमनया 
स्वल्पयापि योगबुद्ध्या महाभयं संसाररूपं विनश्यति || ४१ 
|| 

न चैषा बुद्धिरपूर्वानीयते किंतर्हि 

व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकैव कुरुनन्दन | बहुशाखा ह्यनन्ताश्च 
बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् || २-४२ || 

व्यवसायात्मिका सर्वस्यैकैव सहजा धीः | निश्चेतव्यवशात्तु 
बहुत्वं गच्छति || ४२ || 

तथाच 

यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः | 
वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीतिवादिनः || २-४३ || 

कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलेप्सवः | 
क्रियाविशेषबहुला भोगैश्वर्यगतीः प्रति || २-४४ || 

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् | व्यवसायात्मिका 
बुद्धिः समाधौ न विधीयते || २-४५ || 

ये कामाभिलाषिणस्ते स्वयमेतां वाचं वेदात्मिकां 
पुष्पितां-भविष्यत्स्वर्गफलेन व्याप्तां वदन्ति | अत एव 
जन्मनः कर्मैव फलमिच्छन्ति तेऽवपिश्चितः | ते च 
तयैव-स्वयंकल्पितया वेदवाचा अपहृतचित्ता 
व्यवसायबुद्धियुक्ता अपि न समाधियोग्याः-तत्र 
फलनिश्चयत्वादिति श्लोकत्रयस्य तात्पर्यम् || २-४५ || 

अत एव च 

त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन | निर्द्वन्द्वो 
नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् || २-४६ || 

वेदास्त्रैगुण्येन करणेन विशेषेण सिन्वन्ति-बध्नन्ति न तु 
बन्धकाः | यस्मात् सुखदुःखमोहबुद्ध्या कर्माणि वैदिकानि 
क्रियमाणानि बन्धकानि अतस्त्रैगुण्यं-कामरूपं त्याज्यम् | यदि 
तु वेददूषणपरमेतदभविष्यत् प्रकृतं युद्धकरणं 
व्यघटिष्यत-वेदादन्यस्य स्वधर्मनिश्चायकत्वाभावात् | 
येषां तु फलाभिलाषो विगलितस्तेषां न वेदा बन्धकाः || ४६ 
|| 

यतो वेदाः परं तेषां सम्यग्ज्ञानोपयोगिनः अत आह 

यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके | तावान्सर्वेषु वेदेषु 
ब्राह्मणस्य विजानतः || २-४७ || 

यस्य स्वधर्ममात्रे ज्ञाने च प्राधान्यं परिमितादपि 
वेदभाषितात्कार्यम् || ४७ || 

अतश्च 

कर्मण्यस्त्वधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन | मा 
कर्मफलहेतुभूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि || २-४८ || 

कर्ममात्रे त्वं व्यापृतो भव नतु कर्मफलेषु | ननु कर्मणि 
कृते नान्तरीयकतयैव फलमापतति इति ? मैवम् | तत्र हि यदि 
त्वं फलकामना-कालुष्यव्याप्तो भवसि तदा कर्मणां फलं 
प्रति हेतुत्वम् | यदप्रार्थ्यमानं फलं तत् ज्ञानम् | 
नानिच्छोस्तदिति कर्माभावेन यः सङ्गः स एव गाढग्रहरूपो 
मिथ्या-ज्ञानस्वरूपः इति त्याज्य एव || २-४८ || 

किंतर्हि 

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय | 
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते || २-४९ || 

योगे स्थित्वा कर्माणि कुरु | साम्यं च योगः || ४९ || 

यस्य सर्वे समारम्भ निराशीर्बन्धनास्त्विह | त्यागे यस्य हुतं 
सर्वं स त्यागी स च बुद्धिमान् || २-५० || 

यस्य सर्वे व्यापारा आशीरूपेण बन्धनेन न युक्ताः | 
अभिलाषो हि बन्धकः || ५० || 

दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय | बुद्धौ 
शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः || २-५१ || 

बुद्धियोगात्किल हेतोरवरं-दुष्टफलं रिक्तं कर्म दूरीभवति 
| अतस्तादृश्यां बुद्धौ शरणमन्विच्छ-प्रार्थयस्व येन सा 
बुद्धिर्लभ्यते || ५१ || 

बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते | तस्माद्योगाय युज्यस्व 
योगः कर्मसु कौशलम् || २-५२ || 

उभे इति परस्परव्यभिचारं दर्शयति | तस्मात्-यथाहि 
सुकृत्तदुष्कृते नश्यतस्तथाकरणमेव परमं कौशलमिति 
भावः || ५२ || 

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः | 
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् || २-५३ || 

योगबुद्धियुक्ताः कर्मणां फलं त्यक्त्वा जन्मबन्धं 
त्यजन्तिब्रह्मसत्तामवाप्नुवन्ति || ५३ || 

यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति | तदा गन्तासि निर्वेदं 
श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च || २-५४ || 

श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला | समाधावचला 
बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि || २-५५ || 

तत्र च योगबुद्धिप्राप्त्यवसरे व स्फुटमेवेदमभिज्ञानम् 
श्रोतव्यस्य श्रुतस्याभिलष्यमाणस्य च आगमस्य उभयस्यापि 
निर्वेदभाक्त्वम् | अनेन 
चेदमुक्तम्-अविद्यापदनिपतितप्रमात्रनुग्राहकशास्त्रश्रवणसंस्क् 
आर-विप्रलम्भमहिमा अयं - यत्तवास्थाने 
कुलक्षयादिदोषदर्शनम् तत्तु तथा शासनबहुमानविगलने 
विगलिष्यतीति || ५५ || 

अर्जुन उवाच 

स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव | स्थिरधीः 
किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेच्च किम् || २-५६ || 

यदा स्थास्यति बुद्धिः-इत्यनेन वचसा समाधिस्थस्य योगिनो यः 
स्थितप्रज्ञशब्दस्तत्र वाचक उक्तस्तस्य का भाषा-किं 
प्रवृत्तिनिमित्तं भाष्यते येन निमित्तेन शब्दैरर्थ इति कृत्वा 
योगिनः स्थितप्रज्ञशब्दः किं रूढ्या वाचकोऽन्वर्थतया वा 
इति एकः प्रश्नः | यद्यपि रूढौ शङ्कैव नास्ति 
तथाप्यन्वर्थतां लब्धामपि स्वरूपलक्षणनिमित्तनिरूपणेन 
स्फुटीकर्तुमेष प्रश्नः | स्थिरधीरिति 
शब्दपदार्थकोऽर्थपदार्थकश्च तत्र स्थिरधीशब्दः किं 
प्रयोगलक्षणमेवार्थमाह आहो तपस्विनमपि इति द्वितीयः 
प्रश्नः | स च स्थिरधीर्योगी किमासीत्-किमभ्यस्येत्-क्वास्य 
स्थैर्यं स्यात् इति तृतीयः | अभ्यस्यंश्च किमाप्नुयात् इति 
चतुर्थः || ५६ || 

एतदेव प्रश्नचतुष्टयं क्रमेण निर्णीयते श्रीभगवता 

श्री भगवानुवाच 

प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान् | आत्मन्येवात्मना 
तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते || २-५७ || स्थिता रूढा प्रज्ञा 
यस्य | रूढिश्च नित्यमात्मरूढित्वे सति विषयविक्षेपकृतस्य 
कामरूपस्य भ्रमस्य निवृत्तत्वात् योगिनो यः 
स्थितप्रज्ञ-शब्दोऽन्वर्थः स चेत्थंयुक्त इत्येकः प्रश्नो 
निर्णीतः || ५७ || 

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः | 
वीतरागभयक्रोधः स्थिरधीर्मुनिरुच्यते || २-५८ || 

सुखदुःखयोर्यस्य रागद्वेषरहिता वृत्तिः स मुनिरेव 
स्थिरप्रज्ञो नान्यः || ५८ || 

युक्तं चैतत् यतः 

यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् | नाभिनन्दति न 
द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता || २-५९ || 

शुभाशुभप्राप्तौ तस्याह्लादतापौ न भवतः || ५९ || 

यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः | 
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः स्थिरप्रज्ञस्तदोच्यते || २-६० || 

न चास्य पाचकवद्योगरूढित्वम् यदा यदा किलायमिन्द्रियाणि 
संहरते-आत्मन्येव कूर्म इवाङ्गानि क्रोडीकरोति विषयिभ्यो 
विषयान्निवार्य तदा तदा स्थिरप्रज्ञः | 
यद्वा-इन्द्रियार्थेभ्यः प्रभृति इन्द्रियाणि आत्मनि 
संहरते-विषयेन्द्रियादिकं सर्वमात्मसात्करोति || २-६० || 

ननु तपस्विनोऽपि कथं स्थिरप्रज्ञशब्दो न प्रवर्तते ? उच्यते- 

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः | रसवर्जं रसोऽप्यस्य 
परं दृष्ट्वा निवर्तते || २-६१ || 

यद्यपि आहार्यैः-रूपादिभिर्विषयैः संबन्धोऽस्य नास्ति 
तथापि तस्य विषया अन्तःकरणगतमुपरागलक्षणं रसं 
वर्जयित्वा निवर्तन्ते | अतो नासौ स्थिरप्रज्ञः | योगिनस्तु 
परमेश्वरदर्शनादुपरागो न भवति अन्यस्य तु तपस्विनो नासौ 
निवर्तते || ६१ || 

यत्तस्यापि हि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः | इन्द्रियाणि 
प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः || २-६२ || 

यत्-यस्मात् तस्यापि-तपस्विनो मन इन्द्रियैर्हियते अथवा 
यत्तस्य-सयत्नस्यापि | योगिना च मन एव जेतव्यम् इति द्वितीयो 
निर्णीतः || ६२ || 

तानि संयम्य मनसा युक्त आसीत मत्परः | वशे हि 
यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता || २-६३ || 

य एवं मनसा इन्द्रियाणि नियमयति नतु अप्रवृत्त्या स एव 
स्थिरप्रज्ञः | स च मत्पर एवासीत-मामेव चिदात्मानं 
परमेश्वरं अभ्यस्येत् || ६३ || 

ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते | सङ्गात् 
सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते || २-६४ || 

क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः | 
स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात् प्रणश्यति || २-६५ || 

तपस्विनो विषयत्याग एव विषयग्रहणे पर्यवस्यति | ध्यात्वा हि 
ते त्यज्यन्ते | ध्यानकाल एव च सङ्गादय उपजायन्ते-इत्यनुपायो 
विषयत्यागः स्थिरप्रज्ञस्य || ६५ || 

रागद्वेषविमुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् | 
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति || २-६६ || 

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते | प्रसन्नचेतसो ह्याशु 
बुद्धिः पर्यवतिष्ठते || २-६७ || 

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तम्य भावना | न चाभावयतः 
शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् || २-६८ || 

इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते | तदस्य हरति 
प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि || २-६९ || 

तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः | 
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता || २-७० || 

यस्तु मनसो नियामकः स विषयान्सेवमानोऽपि न 
क्रोधादिकल्लोलैरभिभूयते इति स एव स्थिरप्रज्ञो योगी-इति 
तात्पर्यम् || ७० || 

योगी च सर्वव्यवहारान् कुर्वाणोऽपि लोकोत्तरः-इति निरूपयता 
परमेश्वरेण संक्षिप्यास्य स्वरूपं कथ्यते 

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी | यस्यां 
जाग्रति भूतानि सा रात्रिः पश्यतो मुनेः || २-७१ || 

या सर्वेषां भूतानां निशा-मोहनी माया तस्यां 
मुनिर्जागर्ति-कथमियं हेयेति | यस्यां च दशायां लोको 
जागर्ति-नानाविधां चेष्टां कुरुते सा मुनेः रात्रिः यतोऽसौ 
व्यवहारं प्रत्यबुद्धः | एतदुक्तं भवति-येयं माया खलु 
तस्या मोहकत्वं नामरूपं सुखतन्त्रताभासनं च | 
तत्र-लोकः प्राच्यं स्वरूपमस्या अपरामृश्यैव द्वितीयस्मिन्रूपे 
निबद्धस्मृतिरास्ते | योगी तु तद्विपरीतस्तदीयं मोहकत्वं 
तदुन्मूलनाय पश्यति सुखतन्त्रतां तु नाद्रियते | पश्यन् 
सम्यग्ज्ञानी मिथ्याज्ञानोपघाताच्च सुखतन्त्रतानादरः | 
पश्यत एव सा रात्रिरिति चित्रम् | विद्यायां चावधत्ते योगी यत्र 
सर्वो विमूढः | अविद्यायां त्वबुद्धः यत्र जनः 
प्रबुद्धः-इत्यपि चित्रम् || ७१ || 

अत एव 

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् | 
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी || 
२-७२ || 

योगी न कामार्थं बहिर्धावति अपि त्विन्द्रियधर्मतया | तं 
विषया अनुप्रविशन्तो न तरङ्गयन्ति नदीवेगा इवोदधिम् | एवं 
तृतीयो निर्णीतः || ७२ || 

विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निस्पृहः | निर्ममो 
निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति || २-७३ || 

स योगी सर्वकामसंन्यासित्वात् शान्तिरूपं मोक्षमेति || ७३ || 

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति | 
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति || २-७४ || 

एषासौ ब्रह्मसत्ता यस्यां क्षणमात्रं स्थित्वा-अवस्थितिं 
प्राप्य शरीरभेदात् परमं ब्रह्माप्नोति इति प्रश्नचतुष्टयं 
निर्णीतमिति शिवम् || ७४ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

अहो नु चेतसश्चित्रा गतिस्त्यागेन यत्किल | आरोहत्येव 
विषयाञ्छ्रयंस्तांस्तु परित्यजेत् || २ || 

इति 
श्रीमहामाहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे द्वितीयोऽध्यायः || २ || 

अथः तृतीयोऽध्यायः 

ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन | तत्किं कर्मणि 
घोरे मां नियोजयसि केशव ! || ३-१ || 

व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे | तदेकं वद 
निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् || ३-२ || 

कर्म उक्तं ज्ञानं च | तत्र न द्वयोः प्राधान्यं युक्तम् अपितु 
ज्ञानस्य | तद्बलेन क्षपणीयत्वं यदि कर्मणां बुद्धियुक्तो 
जहातीमे इत्यादिनयेन मूलत एव तत् कर्मणा किं प्रयोजनमिति 
प्रश्नाभिप्रायः || २ || 

श्रीभगवांस्तूत्तरं ददाति 

लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ | ज्ञानयोगेन 
साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् || ३-३ || 

लोके एषा द्वयी गतिः प्रसिद्धा | सांख्यानां ज्ञानं 
प्रधानं योगिनां च कर्मेति | मया तु सैकैव निष्ठोक्ता 
ज्ञानक्रियामयत्वात्संवित्तत्त्वस्येति भावः || ३ || 

तथाहि- 

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते | न च 
संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति || ३-४ || 

न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् | कार्यते 
ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः || ३-५ || 

ज्ञानं कर्मणा रहितं न भवति कर्म च कौशलोपेतं 
ज्ञानरहितं न भवति इत्येकमेव वस्तु ज्ञानकर्मणी | तथा 
चोक्तं 

न क्रियारहितं ज्ञानं न ज्ञानरहिता क्रिया | 
ज्ञानक्रियाविनिष्पश्च आचार्यः पशुपाशहा || 

इति | तस्माज्ज्ञानान्तर्वर्ति कर्मापरिहार्यम् यतः परवश एव 
कायवाङ्मनसां परिस्पन्दात्मकत्वात् अवश्यं किंचित्करोति || ५ 
|| 

कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् | 
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मूढाचारः स उच्यते || ३-६ || 

कर्मेन्द्रियैश्चैन्न करोति अवश्यं तर्हि मनसा करोति | प्रत्युत 
मूढाचारः-मानसानां कर्मणामत्यन्तमपरिहार्यत्वात् || ६ || 

यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन | कर्मेन्द्रियैः 
कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते || ३-७ || 

कर्मसु क्रियमाणेषु न ज्ञानहानिः-मनसोऽव्यापारे 
यन्त्रपुरुषवत्कर्मणः क्रियमाणत्वात् || ७ || 

अतः 

नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः | शरीरयात्रापि 
च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः || ३-८ || 

नियतं-शास्त्रीयं कर्म कुरु शरीरयात्रामात्रस्यापि 
कर्माधीनत्वात् || ८ || 

यतः 

यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः | तदर्थं 
कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर || ३-९ || 

यज्ञार्थात्-अवश्यकरणीयात् अन्यानि कर्माणि बन्धकानि | 
अवश्य-कर्तव्यं मुक्तफलसङ्गतया क्रियमाणं न फलदम् || ९ 
|| 

सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः | अनेन 
प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् || ३-१० || 

प्रजापतिः-परमात्मा प्रजाः सहैव कर्मभिः ससर्ज | उक्तं च 
तेन प्रजानां कर्मभ्य एव प्रसवः सन्तानः एतान्येव चेष्टं 
संसारं मोक्षं वा दास्यन्ति | सङ्गात्संसारं 
मुक्तसङ्गत्वान्मोक्षम् || १० || 

यत्र येषां मोक्षप्राधान्यं तैरेव विषयाः सेव्या इत्युच्यते 

देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः | परस्परं 
भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ || ३-११ || 

देवाः-क्रीडनशीला इन्द्रियवृत्तयः करणेश्वर्यो देवता 
रहस्यशास्त्रप्रसिद्धाः ता अनेन कर्मणा 
तर्पयत-यथासंभवं विषयान्भक्षयतेत्यर्थः | तृप्ताश्च 
सत्यस्ता वो-युष्मान् आत्मन एव स्वरूपमात्रोचितापवर्गान् 
भावयन्तु-स्वात्म-स्थितियोग्यत्वात् | एवमनवरतं 
व्युत्थानसमाधिसमयपरम्परायामिन्द्रियतर्पणतदात्म-साद्भाव 
लक्षणे परस्परभावने सति शीघ्रमेव परमं 
श्रेयः-परस्परभेदविगलनलक्षणं ब्रह्म प्राप्स्यथ || ११ || 

न केवलमित्थमपवर्गे यावत्सिद्धिलाभेऽप्ययं मार्ग इत्याह 

इष्टान्कामान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः | 
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः || ३-१२ || 

यज्ञतर्पितानि हीन्द्रियाणि स्थितिं बध्नन्ति यत्र क्वापि 
ध्येयादाविति | अत एव तद्व्यापारे सति तेषां विषयाणां 
स्मृतिसंकल्पध्यानादिना भावाः-विषया इन्द्रियैरेव दत्ताः 
यदि तेषामेव उपभोगाय न दीयन्ते तर्हि स्तेनत्वं-चौर्यं स्यात् 
छद्मचारित्वात् | उक्तं हि पूर्वमेव भगवता मूढाचारः स 
उच्यते इति | अतोऽयं वाक्यार्थः-यः सुखोपायं सिद्धिमपवर्गं 
वा प्रेप्सति तेन इन्द्रियकौतुकनिवृत्ति-मात्रफलतयैव भोगा 
यथोपनतमासेव्या इति || १२ || 

यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः | भुञ्जते ते 
त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् || ३-१३ || 

अवश्यकर्तव्यतारूपशासनमहिमायातान्भोगान् येऽश्नन्ति 
अवान्तरव्यापारमात्रतया अत एव च 
पृथग्फलत्वाभावाङ्गतया | अथ 
च-इन्द्रियात्मकदेवगणतर्पणलक्षणयज्ञात् 
अवशिष्टम्-अन्तःसारस्वात्मस्थित्यानन्दलक्षणविघसं 
येऽश्नन्ति-तत्रारूढा भवन्ति तदुपादेयोपायतया तु 
विषयभोगं वाञ्छन्ति ते सर्वकिल्विषैः-शुभाशुभैर्मुच्यन्ते | 
ये तु आत्मकारणादिति-अविद्यावशात् स्थूलमेव विषयभोगं 
परत्वेन मन्वानाः आत्मार्थमिदं वयं कुर्मः-इति कुर्वते | त 
एव अघं-शुभाशुभात्मकं लभन्ते || १३ || 

अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः | यज्ञाद् भवति 
पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः || ३-१४ || 

कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् | तस्मात् 
सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् || ३-१५ || 

अन्नात्-अविभागभोग्यस्वभावात् 
कथञ्चिन्मायाविद्याकालाद्यनेकापरपर्यायात् भूतानि विचित्राणि 
भवन्ति | तच्चान्नं पर्जन्यात्-अविच्छिन्नसंवित्स्वभावादात्मनः 
भोक्तृतन्त्रात्मलाभत्वाद्भोग्यतायाः | स च पर्जन्यो-भोक्ता 
यज्ञात् भोगक्रियायत्तत्वाद्भोक्तृत्वस्य | भोगक्रिया च 
कर्मणः-क्रियाशक्तिस्वातन्त्र्यबलात् | तच्च 
स्वातन्त्र्यम्-अविच्छिन्नमपि 
अनवच्छिन्नानन्तस्वातन्त्र्यपूर्णसमुच्छलन्महेश्वरभावपरमात्म् 
अ-ब्रह्मसंस्पर्शवशात् | तच्च उच्छलदच्छानाच्छादितैश्वर्यं 
ब्रह्म-अक्षरात्-प्रशान्ताशेषैश्वर्यतरङ्गात्संविन्मात्रात् | 
इत्येवं सुव्यवस्थितोऽयं यज्ञः षडरं चक्रं वाहयन् 
अरात्रयसन्धानादपवर्गम् 
अरात्रयतन्त्रणाद्व्यवहारमासूत्रयति | इति 
विद्याविद्योल्लासतरङ्गसुभगं ब्रह्म यज्ञे एव प्रतिष्ठितम् | 
अन्ये तु-अन्नं तावद्वीर्यलोहितक्रमेण भूतकारणम् अन्नं च 
वृष्टिद्वारेण पर्जन्यात् सोऽपि यज्ञात् यज्ञः क्रियातः सा च 
ज्ञानपूर्विका ज्ञानमक्षरात् इति | अपरे तु-अन्नम्-अद्यमानं 
विषयपञ्चकमाश्रित्य भूतानि-इन्द्रियाणि 
विषयाश्चात्मस्फुरितरूपाः | अत आत्मैव विषयोपभोगेन | 
पोष्यते | अतश्च सर्वगतं ब्रह्म कर्मणि 
प्रतिष्ठितम्-तन्मयत्वात्तस्य || १५ || 

एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः | 
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति || ३-१६ || 

यस्त्वेवं नाङ्गीकरोति स पापमयः | यतः स इन्द्रियेष्वेव 
रमते नात्मनि || १६ || 

यश्चात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः | आत्मन्येव च 
सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते || ३-१७ || 

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन | न चास्य 
सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः || ३-१८ || 

आत्मरतेस्तु-कर्मेन्द्रियव्यापारतयैव कुर्वतः करणाकरणेषु 
समता | अत एव नासौ भूतेषु किंचिदात्मप्रयोजनमपेक्ष्य 
निग्रहानुग्रहौ करोति अपितु करणीयमिदम्-इत्येतावता || १८ || 

कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः | लोकसंग्रहमेवापि 
सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि || ३-१९ || 

तदत्र कुर्वतामपि सिद्धौ जनकादयो दृष्टान्ताः || १९ || 

यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः | स यत्प्रमाणं 
कुरुते लोकस्तदनुवर्तते || ३-२० || 

न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन | 
नानवाप्तमवाप्तव्यं प्रवर्तेऽथ च कर्मणि || ३-२१ || 

यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः | मम 
वर्त्मानुवर्तेरन्मनुष्याः पार्थ सर्वशः || ३-२२ || 

उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् | सङ्करस्य च कर्ता 
स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः || ३-२३ || 

तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर | असक्तो 
ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः || ३-२४ || 

सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत | 
कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् || ३-२५ || 

प्राप्तप्रापणीयस्य परिपूर्णमनसोऽपि कर्मप्रवृत्तौ 
लोकानुग्रहः प्रयोजनम्-इत्यत्र श्रीभगवानात्मानमेव 
दृष्टान्तमकरोति | तस्मादसक्त एव करणीयं कर्म कुर्यात् | 
किंच विदितवेद्यः | कर्म चेत् त्यजेत् तल्लोकानां दुर्भेद 
एवैकप्रसिद्धपक्षशिथिलितास्थाबन्धत्वेनाप्ररूढिलक्षणो 
जायते | यतः कर्मवासनां च न मोक्तुं शक्नुवन्ति 
ज्ञानधारां च नाश्रयितुम् | अथ च शिथिलीभवन्ति || २५ || 

यतस्ते न सम्यग्ज्ञानेन पूताः अतो बुद्धेर्भेदनं-विचालनं 
तेषां परमोऽनर्थ इत्यनुग्रहाय भेदयेन्न धियमेषाम् तदाह 

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् | जोषयेत् 
सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन् || ३-२६ || 

स्वयं चैवं बुद्ध्यमानः कर्माणि कुर्यात् | न च लोकानां 
बुद्धिं भिन्द्याद् || २६ || 

अज्ञानमित्युक्तं तदज्ञत्वं दर्शयति 

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि भागशः | 
अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते || ३-२७ || 

प्रकृतिसंबन्धिभिर्गुणैः सत्त्वाद्यैः किल कर्माणि क्रियन्ते | 
मूढश्चाहं कर्तेत्यध्यवस्य मिथ्यैवात्मानं बध्नाति || २७ || 

तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः | गुणा गुणेषु वर्तन्त 
इति मत्वा न सज्जते || ३-२८ || 

गुणकर्मविभागतत्त्ववित्तु प्रकृतिः करोति मम 
किमायातम्-इत्यात्मानं मोचयति || २८ || 

कर्मसङ्गिनामित्युक्तम् तत् कर्मसङ्गित्वं दर्शयति 

प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु | तानकृत्स्नविदो 
मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् || ३-२९ || 

प्रकृतिसंबन्धिभिर्गुणैः सत्वाद्यैः कृतेषु कर्मषु मूढाः 
सज्जन्ति सत्त्वादिगुणमाहात्म्यात् | तस्माद्युक्तः सन् जुषेत 
कर्माणि इत्युक्तम् || २९ || 

तत्र कथम् इति स्फुटयति- 

मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा | निराशीर्निर्ममो 
भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः || ३-३० || 

मयि सर्वाणि कर्माणि नाहं कर्ता-इति संन्यस्य स्वतन्त्रः 
परमेश्वर एव सर्वकर्ता नाहं कश्चित्-इति निश्चित्य 
लोकानुग्रहं चिकीर्षुर्लोकाचारं युद्धात्मकमनुतिष्ठ || ३० || 

ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः | 
श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते सर्वकर्मभिः || ३-३१ || 

एतच्च मतमाश्रित्य यः कश्चिद्यत्किंचित्करोति तत्तस्य न बन्धकम् 
|| ३१ || 

ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुवर्तन्ति मे मतम् | 
सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः || ३-३२ || 

एतस्मिंस्तु ज्ञाने ये न श्रद्धालवस्ते विनष्टाः-अविरतं 
जन्ममरणादिभयभावितत्वात् || ३२ || 

सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि | प्रकृतिं 
यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति || ३-३३ || 

योऽपि च ज्ञानी न तस्य व्यवहारे भोजनादौ विपर्यासः कश्चित् 
अपितु सोऽपि सत्त्वाद्युचितमेव चेष्टते | एवमेव जानन् यतो 
भूतानां-पृथिव्यादीनां प्रकृतौ विलयः आत्मा चाकर्ता 
नित्यमुक्तः इति कस्य जन्मादिनिग्रहः || ३३ || 

कथं तर्हि बन्धः ? इत्थमुच्यते- 

इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ | तयोर्न 
वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ || ३-३४ || 

श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् | स्वधर्मे 
निधनं श्रेयः परधर्मोदयादपिः || ३-३५ || 

संसारी च प्रतिविषयं रागं द्वेषं च गृह्णाति | यतः 
कर्माणि आत्मकर्तृकाण्येव विमूढत्वादभिमन्यते इति सममपि 
भोजनादिव्यवहारं कुर्वतोर्ज्ञानिसंसारिणोरस्त्ययं विशेषः 
| अयं नः सिद्धान्तः-सर्वथा मुक्तसंगस्य स्वधर्मचारिणो 
नास्ति कश्चित्पुण्यपापात्मको बन्धः | स्वधर्मो हि 
हृदयादनपायी स्वरसनिरूढ एव | न तेन कश्चिदपि रिक्तो 
जन्तुर्जायते-इत्यत्याज्यः || ३५ || 

अर्जुन उवाच 

अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः | अनिच्छमनोऽपि 
बलादाक्रम्येव नियोजितः || ३-३६ || 

पापं पापतया विदन्नपि जनः कथं तत्र प्रवर्तते ? इति 
प्रश्नः | अस्य प्रश्नस्योत्थानेऽयमाशयः-स्वधर्मो यदि 
स्वहृदयादनपायित्वादत्याज्यः कथं 
तर्ह्यधर्माचरणमेषामिति | कोऽयं स्वधर्मो नाम येनारिक्तो 
जन्तुः-इत्युक्तं भवति || ३६ || 

अत्रोत्तरं सत्यपि स्वधर्मे हृदिस्थे आगन्तुकावरणकृतोऽयं 
विल्पवः न तु तदभावकृतः-इत्याशयेन- 

श्रीभगवानुवाच 

काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः | महाशनो महापाप्मा 
विद्ध्येनमिह वैरिणम् || ३-३७ || 

द्वाभ्यामेतच्छब्दाभ्यामनयोरत्यन्तावैषम्यं सूच्यते एतौ च 
कामक्रोधौ नित्यसंबन्धिनावन्योन्याविनाभावेन वर्तेते 
इत्येकरूपतयैव व्याचष्टे | एष च महस्य- 

सुखस्य अशनो-ग्रासकारकः महतः पापस्य हेतुत्वाच्च क्रोध एव 
पापदायी | एनं च वैरिणं प्राज्ञो जानीयात् || ३७ || 

ननु अर्थाद्युपघातकं ज्ञातस्वरूपं च वस्तु हातुं सुशकं 
भवेत्-इत्यभिप्रायेणार्जुन उवाच 

भवत्येष कथं कृष्ण कथं चैव विवर्धते | किमात्मकः 
किमाचारस्तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः || ३-३८ || 

अस्य चोत्पत्तौ किं कारणं वर्धने च को हेतुः स्वरूपं चास्य 
कीदृक् उत्पन्नौ रूढीभूतश्च किमाचरति-किं करोति ? इति 
प्रश्नाः || ३८ || 

अत्रोत्तरं- 

श्रीभगवानुवाच 

एष सूक्ष्मः परः शत्रुर्देहिनामिन्द्रियैः सह | सुखतन्त्र 
इवासीनो मोहयन्पार्थ तिष्ठति || ३-३९ || 

एष तावत्सूक्ष्मः-उत्पत्तिसमयेऽलक्ष्य इन्द्रियेषु | एवं च 
वर्तमानः सुखं तन्त्रयितुमिवोत्पद्यते वस्तुतस्तु 
दुःखमोहमयः-तामसत्वात् | अत एव मोहयन् || ३९ || 

कामक्रोधमयो घोरः स्तम्भहर्षसमुद्भवः | 
अहङ्कारोऽभिमानात्मा दुस्तरः पापकर्मभिः || ३-४० || 

स्तम्भः-कुलाद्यभिमानः तत्कृतो यो हर्षः-अहमीदृशः-इति | 
अत एवाह-अहंकार इति || ४० || 

हर्षमस्य निवर्त्यैष शोकमस्य ददाति च | भयं चास्य 
करोत्येष मोहयंस्तु मुहुर्मुहुः || ३-४१ || 

अत एव च गर्वाद्वर्धतेऽभिमानस्वभावः सुखबुद्धिप्रकारेण 
च जायते इति त्रयः प्रश्नाः परिहृताः || ४१ || 

स एष कलुषी क्षुद्रश्छिद्रप्रेक्षी धनञ्जय | रजःप्रवृत्तो 
मोहात्मा मनुष्याणामुपद्रवः || ३-४२ || 

स एष इति च्छिद्राणि प्रेक्षते-अमुना च्छिद्रेणास्येहलोकपरलोकौ 
नाशयामि-इति | तथा च मोक्षधर्मेषु | 

अर्जुन उवाच 

यत्क्रोधनो यजते यद्ददाति यद्वा तपस्तप्यते यज्जुहोति | 
वैवस्वतस्तद्धरतेऽस्य सर्वं मोघः श्रमो भवति क्रोधनस्य || 

इति | रजसः प्रवृत्तस्तमोरूप इत्यर्थः || ४२ || 

धूमेनाव्रियते वह्निर्यथाऽऽदर्शो मलेन च | यथोल्वेनावृतो 
गर्भस्तथा नेनायमावृतः || ३-४३ || 

दृष्टान्तत्रयेण दुरपसर्पत्वम् अकार्यकरत्वं युगुप्सास्पदत्वं 
चोक्तम् | अयमिति-आत्मा || ४३ || 

आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा | कामरूपेण 
कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च || ३-४४ || 

कामरूप इच्छायां यतश्चरति | अनलेन च-अग्निनेव 
पूरयितुमशक्येन-दृष्टादृष्टद्वयदाहकत्वात् || ४४ || 

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते | एतैर्विमोहयत्येष 
ज्ञानमावृत्य देहिनम् || ३-४५ || 

आदौ इन्द्रियेषु सत्सु तिष्ठति | यथा चक्षुषा शत्रुर्दृष्ट 
इन्द्रियप्रदेशे एव क्रोधमात्मनो जनयति | ततो मनसि-संकल्पे | 
ततो बुद्धौ-निश्चये | एतद्वारेण मोहं जनयन् ज्ञानं नाशयति 
|| ४५ || 

अस्य निवारणे उपायमाह 

तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ | पाप्मानं 
प्रजहीह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् || ३-४६ || 

तस्मादादाविन्द्रियाणि नियमयेत्-क्रोधादिकमिन्द्रियेषु प्रथमं न 
गृह्णीयात् | ज्ञानं-ब्रह्म विज्ञानं च-भगवन्मयीं क्रियां 
नाशयति | हि-यतः अतः पाप्मानं क्रोधं त्यज | 
अथवा-ज्ञानेन-मनसा विज्ञानेन-बुद्ध्या च नाशनं-वारणं 
कृत्वा इति क्रियाविशेषणम् इन्द्रियेषूत्पन्नं संकल्पे न 
गृह्णीयात् | संकल्पितं वा न निश्चिनुयादिति तात्पर्यम् || ४६ || 

अत्र युक्तिं श्लोकद्वयेनाह 

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः | मनसस्तु परा 
बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः || ३-४७ || 

एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना | जहि 
शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् || ३-४८ || 

यत इन्द्रियाणि शत्रुलक्षणाद्विषयादन्यानि | 
तेभ्यश्चान्यन्मनः | तस्मादपि बुद्धेर्व्यतिरेकः | बुद्धेरपि 
यस्यान्यस्वभावत्वं स आत्मा | एवमिन्द्रियोत्पन्नेन क्रोधेन कथं 
मनसो बुद्धेरात्मनो वा क्षोभः ? इति पर्यालोचयेदित्यर्थः | 
रहस्यविदां त्वयमाशयः-बुद्धेर्यः परत्र वर्तते 
परोऽहंकारः-सर्वमहम्-इत्यभेदात्मा स खलु परमोऽभेदः | 
अत एव च परिपूर्णस्य खण्डनाभावान्न क्रोधादय उदयन्ते | 
अतः परमहंकारं-परोत्साहसंविदात्मकं गृहीत्वा क्रोधम् 
अविद्यात्मानं शत्रुं जहीति शिवम् || ४८ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

घनानि दारान्देहं च योऽन्यत्वेनाधिगच्छति | किं नाम तस्य 
कुर्वन्ति क्रोधाद्याश्चित्तविभ्रमाः || ३ || 

इति 
श्रीमहामाहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे तृतीयोऽध्यायः || ३ || 

अथ चतुर्थोऽध्यायः 

श्रीभगवानुवाच 

एवं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् | विवस्वान्मनवे प्राह 
मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् || ४-१ || 

एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः | स कालेनेह महता 
योगो नष्टः परन्तप || ४-२ || 

एतच्च गुरुपरम्परया प्राप्तमपि अद्यत्वे नष्टम् इत्यनेन 
भगवानस्य ज्ञानस्य दुर्लभतां गौरवं च प्रदर्शयति || २ 
|| 

स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः | भक्तोऽसि मे 
सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् || ४-३ || 

भक्तोऽसि मे सखा चेति त्वं भक्तो मत्परमः सखा च | 
चशब्देनान्वाचय उच्यते | तेन यथा भिक्षाटने भिक्षाणां 
प्राधान्यं गवानयने त्वप्राधान्यम् | एवं भक्तिरत्र गुरुं 
प्रधानं न सखित्वमपीति तात्पर्यार्थः || ३ || 

अर्जुनो भगवत्स्वरूपं जानन्नपि लोके स्फुटीकर्तुं पृच्छति- 

अर्जुन उवाच 

अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः | कथमेतद्विजानीयां 
त्वमादौ प्रोक्तवानिति || ४-४ || 

श्रीभगवानुवाच 

बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन | तान्यहं वेद 
सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप || ४-५ || 

अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् | प्रकृतिं 
स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया || ४-६ || 

यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत | 
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मांशं सृजाम्यहम् || ४-७ || 

श्रीभगवान्किल 
पूर्णषाड्गुण्यत्वाच्छरीरसंपर्कमात्ररहितोऽपि 
स्थितिकारित्वात्कारुणिकतया आत्मांशं सृजति | 
आत्मा-पूर्णषाड्गुण्यः अंशः-उपकारकत्वेनाप्रधानभूतो 
यत्र तदात्मांशं-शरीरं गृह्णातीत्यर्थः || ७ || 

परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् | 
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे || ४-८ || 

जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः | त्यक्त्वा देहं 
पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन || ४-९ || 

अत एवास्य जन्म दिव्यं यत आत्ममायया योगप्रज्ञया 
स्वस्वातन्त्र्यशक्त्या आरब्धं न कर्मभिः | कर्मापि 
दिव्यं-फलदानासमर्थत्वात् | यश्चैवमेतत्तत्वं 
वेत्ति-आत्मन्यप्येवमेव मन्यते सोऽवश्यं भगवद्वासुदेवतत्त्वं 
जानाति || ९ || 

वीतरागभयक्रोधा मन्मया मद्व्यपाश्रयाः | बहवो 
ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः || ४-१० || 

तथा चैव विदन्तः मन्मयत्वात्परिपूर्णेच्छत्वात् क्रोधादिरहिता 
निष्फलं कर्म करणीयं कुर्वाणा बहवो मत्स्वरूपमवाप्ताः 
|| १० || 

यतः- 

ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् | मम 
वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः || ४-११ || 

प्. १११) 

ये ययैव बुद्ध्या मामाश्रयन्ते तान्प्रति तदेव स्वरूपं 
गृह्णंस्ताननुगृह्णामि | एवमेव मदीयं मार्गं मन्मया 
अमन्मयाश्च सर्वे एवानुवर्तन्ते नहि ज्योतिष्टोमादिरन्यो मार्गः 
मदीयैव सा तथेच्छा | वक्ष्यते हि चातुर्वर्ण्य मया सृष्टम् 
इति | अन्यस्त्वाह-लिङर्थे लट् | यथा अतिरात्रे षोडशिनं 
गृह्णन्ति-गृह्णीयुरित्यर्थः | एवमिहापि 
अनुवर्तन्ते-अनुवर्तेरन्निति || ११ || 

काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः | क्षिप्रं हि 
मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा || ४-१२ || 

मानुष एव लोके भोगापवर्गलक्षणा सिद्धिर्नान्यत्र इति || १२ || 

चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः | तस्य 
कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् || ४-१३ || 

न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कामः फलेष्वपि | इति मां 
योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते || ४-१४ || 

मम किल कथमाकाशकल्पस्य कर्मभिर्लेपः | आकाशप्रतिमत्वं 
कामनाभावात् | इत्यनेन ज्ञानप्रकारेण यो 
भगवन्तमेवाश्रयते सर्वत्र सर्वदा आनन्दघनं 
परमेश्वरमेव न वासुदेवात्परमस्ति किंचित् इति नीत्या विमृशति 
तस्य किं कर्मभिर्बन्धः || १४ || 

एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः | कुरु कर्मैव 
तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् || ४-१५ || 

तस्मादनया बुद्ध्या पवित्रीकृतस्त्वमपि 
कर्माणि-अवश्यकर्तव्यानि कुरु || १५ || 

अथोच्यते अकरणादेव सिद्धिः - इति | तन्न यतः 

किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः | तत्ते कर्म 
प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् || ४-१६ || 

कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः | अकर्मणश्च 
बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः || ४-१७ || 

कर्माकर्मणोर्विभागो दुष्परिज्ञानः | तथा च-विहितकर्मण्यपि 
मध्ये दुष्टं कर्मास्ति-अग्निष्टोम इव पशुवधः | विरुद्धेऽपि 
च कर्मणि शुभमस्ति कर्म | तथाहि हिंस्रप्राणिवधे 
प्रजोपतापाभावः | अकरणेऽपि च शुभाशुभं 
कर्मास्ति-वाङ्मनसकृतानां कर्मणामवश्यंभावात् तेषां 
ज्ञानमन्तरेण दुष्परिहरत्वात् | अतः कुशलैरपि 
गहनत्वात्कर्म न ज्ञायते अनेन शुभकर्मणा शुभमस्माकं 
भविष्यति अनेन च कर्मणामनारम्भेण मोक्षो न भविष्यति-इति | 
तस्माद्वक्ष्यमाणो विज्ञानवह्निरेवावश्यं 
सकलशुभाशुभकर्मेन्धनप्लोषसमर्थः शरणत्वेनान्वेष्य-इति 
भगवतोऽभिप्रायः || १७ || 

तमेवोद्बोधयितुमाह- 

कर्मण्यकर्म यः पश्यत्यकर्मणि च कर्म यः | स बुद्धिमान् 
मनुष्येषु स चोक्तः कृत्स्नकर्मकृत् || ४-१८ || 

कर्मणीति-आत्मीयेषु कर्मसु यः अकर्तृत्वादकर्मत्वं पश्यति 
प्रशान्ततया | अकर्मसु च-परकृतेषु आत्मकृतत्वं जानाति 
परिपूर्णोदितस्वरूपत्वेन | स एव सर्वस्व मध्ये बुद्धिमान् 
कार्त्स्न्येन-साकल्येनासौ कर्म करोति | अतोऽस्य केन कर्मणा 
फलं दीयताम् इत्युदितदशायाम् | प्रशान्तत्वे तु कृत्स्नानि 
कर्माणि कृन्तति च्छिनत्ति | अतः सर्वमेव करोति न किंचिद्वा 
करोति-इत्युपनिषत् || १८ || 

यस्य सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिताः | 
ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः || ४-१९ || 

अत एव कामेषु-काम्यमानेषु फलेषु सङ्कल्पं विहाय 
क्रियमाणानि कर्माणि कथितकथयिष्यमाणस्वरूपे 
ज्ञानाग्नावनुप्रविश्य दह्यन्ते || १९ || 

त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः | 
कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति सः || ४-२० || 

अभिप्रवृत्तोऽपि-आभिमुख्येन प्रवृत्तोऽपि || २० || 

निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः | शारीरं केवलं 
कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् || ४-२१ || 

शरीरोपयोगि इन्द्रियव्यापारात्मकं कर्म शारीरं 
यन्मनोबुद्धिभ्यां न तथानुरञ्जितम् || २१ || 

यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः | समः 
सिद्धावसिद्धौ च कृत्वाऽपि न निबध्यते || ४-२२ || 

कर्मकर्तरि प्रयोगः स्वयमेव ह्यात्मा आत्मानं बध्नाति 
फलवासनाकालुष्यमुपाददान इत्यर्थः | अन्यथा जडानां 
कर्मणां बन्धने स्वातन्त्र्यं न तथा हृदयंगमम् || २२ || 

गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः | यज्ञायारभतः 
कर्म समग्रं प्रविलीयते || ४-२३ || 

यज्ञायेति-जातावेकवचनम् | यज्ञाः-वक्ष्यमाणलक्षणाः || 
२३ || 

यज्ञायेत्युक्तम्-तत्स्वरूपं सामान्यं तावदाह 

ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् | ब्रह्मैव तेन 
गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना || ४-२४ || 

ब्रह्मण्यर्पणं-तत एव प्रवृत्तस्य पुनस्तत्रैवानुप्रवेशनं 
यस्य तत् | ब्रह्म-समग्रं विश्वात्मकं यदेतत् हविस्तत् | 
ब्रह्मणि-परमबोधे प्रशान्तेऽग्नौ | ब्रह्मणा-येनकेनचित्कर्मणा 
हुतं-तद्दीप्त्यभिवृद्धये समर्पितम् इतीदृशं ब्रह्मकर्मैव 
समाधिर्यस्य योगिनस्तेन ब्रह्मैव गन्तव्यं ज्ञेयं 
नान्यत्किंचिदन्याभावात् | यदिवा तदर्थेन 
यदर्थाक्षेपादेवंसंबन्धः-यत्खलु ब्रह्मस्वरूपेण 
यजमानेन ब्रह्माग्नौ ब्रह्महविर्हुतं ब्रह्मणि 
ब्रह्मस्वभावदेवतोद्देशेनार्पणं यस्य तदेवं भूतं 
यद्ब्रह्मकर्म तदेव समाधिरात्मस्वरूपलाभोपायत्वात् 
तेन-ब्रह्मकर्मसमाधिना नान्यत्फलमवाप्यते अपितु ब्रह्मैवेति ये 
यथा मां प्रपद्यन्ते-इति हि निर्वाहितम् | 
मितस्वरूपी-कृतमदात्मकयज्ञस्वभावा इति 
तादृशफलभागिनः-इत्युक्तम् | 
अपरिमितपरिपूर्णमदात्मकयज्ञस्वरूपवेदिनस्तु कथं 
परिमितफललवलाम्पट्यभागिनो भवेयुरिति तात्पर्यम् | इत्यनेन | 
श्लोकेन वक्ष्यमाणैश्च श्लोकेः परमरहस्यमुपनिबद्धम् | 
तच्चास्माभिर्मितबुद्धिभिरपि यथाबुद्धि यथागुर्वाम्नायं च 
विवृतम् | मुखसंप्रदायक्रममन्तरेण नैतत् नभश्चित्रमिव 
चित्तमुपारोहतीति न वयमुपालम्भनीयाः | अत्र हविषोऽग्नेः 
करणानां च स्रुगादीनां क्रियायाश्च ब्रह्मविशेषणत्वमिति 
कैश्चिदुक्तं तदुपेक्ष्यमेव-तेषां 
रहस्यसंप्रदायक्रमेऽक्षुणत्वात् || २४ || 

दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते | ब्रह्माग्नावपरे 
यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति || ४-२५ || 

अपरे देवानि-क्रीडाशीलानि इन्द्रियाणि आश्रित्य यः स्थितो 
यज्ञो-निजनिजविषयगृहणलक्षणः तमेव परित 
उपासते-आमूलाद्विमृशन्त स्वात्मलाभं लभन्ते | अत एव ते 
योगिनः-सर्वावस्थासु सततमेव योगयुक्तत्वात् | नित्ययोगे 
ह्ययमत्र मत्वर्थीयः | एनमेव च विषयगृहणात्मकं यज्ञं 
यज्ञेनैव-तेनैव लक्षणेन अपरे-पूरयितुमशक्ये ब्रह्माग्नौ 
जुह्वति-इति कैश्चिद्याख्यातम् | मुनेस्तु 
पौर्वापर्याविरुद्धत्वाद्योऽर्थो हृदि स्थितस्तं 
प्रकाशयामः-केचिद्योगयुक्ता सन्तो 
दैवं-नानारूपेन्द्रादिदेवतोद्देशेनैव बाह्यद्रव्यमयं 
यज्ञमुपाचरन्ति | तं च क्रियमाणमेव यज्ञं 
कर्तव्यमिदमित्येव बुद्धा फलानपेक्षया अपरे-दुष्पूरे 
ब्रह्माग्नावर्पयन्ति-इति द्रव्ययज्ञा अपि परं ब्रह्म यान्ति | यतो 
वक्ष्यते सर्वेऽप्येते यज्ञविदः-इति | श्रुतिरपि यज्ञेन 
यज्ञमयजन्त देवाः-इति || २५ || 

श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति | 
शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति || ४-२६ || 

अन्ये तु संयमाग्निष्विन्द्रियाणीति | संयमः-मनः तस्य 
येऽग्नयः-प्रतिपन्नभावभावनारूपा अभिलाषप्लोषका 
विस्फुलिङ्गाः तेषु इन्द्रियाण्यर्पयन्ति | अत एव ते तपोयज्ञाः | 
इतरे ज्ञानप्रदीपितेषु फलदाहकेष्विन्द्रियाग्निषु 
विषयानर्पयन्ति-भोगवासनानिरासायैव 
भोगानभिलषन्तीत्युपनिषत् | तथा च मयैव लघ्व्यां 
प्रक्रियायामुक्तम् 

न भोग्यं व्यतिरिक्तं हि भोक्तुस्त्वत्तो विभाव्यते | एष एव हि 
भोगो यत्तादात्म्यं भोक्तृभोग्ययोः || 

इति स्पन्देऽपि 

भोक्तैव भोग्यभावेन सदा सर्वत्र संस्थितः (स्प० २ नि० ४ 
श्लो०) 

इति || २६ || 

सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे | 
आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते || ४-२७ || 

द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथाऽपरे | 
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः || ४-२८ || 

ते च सर्वान्-इन्द्रियव्यापारान्मानसान् 
मुखनासिकानिर्गमनमूत्राद्यधोनयनादीन्वायवीयांश्च 
आत्मनो-मनसः संयमहेतौ योगनाम्न्यैकाग्र्यवह्नौ सम्यक् 
ज्ञानपरिदीपिते पूरयितव्ये निवेशयन्ति-गृह्यमाणं विषयं 
संकल्प्यमानं वा तदेकाग्रतयैव परित्यक्तान्यव्यापारतया 
बुद्धा गृह्णन्तीति तात्पर्यम् | यदुक्तं शिवोपनिषदि- 

भावेऽत्यक्ते निरुद्धा चिन्नैव भावान्तरं व्रजेत् | तदा 
तन्मयभावेन विकसत्यतिभावना || (वि० भै० ६२ श्लो०) 

इति | एवं योगयज्ञा व्याख्याताः || २७ || 

एवं द्रव्ययज्ञस्तपोयज्ञो योगयज्ञश्चोक्तलक्षणाः | 
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च ये- ते संप्रति लक्ष्यन्ते- 

अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथाऽपरे | 
प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः || ४-२९ || 

अपरे नियताहाराः प्राणान् प्राणेषु जुह्वति | सर्वेऽप्येते 
यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः || ४-३० || 

प्राणम्-उदयमानं नादं प्रणवादिमात्रालयान्तम् अपाने-अस्तं 
याति स्वानन्दान्तःप्रवेशात्मनि जुह्वतीति पिण्डस्थैर्यात्मा 
स्वाध्यायः | शिष्यात्मना च नयानयग्रहणाय केचित् अस्तं 
यान्तमुदीयमाने संवेश्य तदेकीकारेणापवर्गदानात् आत्मनि 
शिष्यात्मनि च शोधनबोधनप्रवेशनयोजनरूपे स्वाध्याययज्ञे 
स्वपरानन्दमये प्रतिष्ठितमनसः | अत एव पूरकः 
प्रथममुक्तः चरमं रेचकः | प्रथमेन च पादेन 
विषयभोगान्तर्मुखीकरणम् | द्वितीयेन 
महाविदेहधारणाक्रमाद्विषयग्रहणाय निःसरणं ध्वन्यते | 
अतश्च स्वाध्याययज्ञेभ्योऽन्ये ज्ञानयज्ञाः | एते 
एवोक्तव्यापारपरिशीलनावशपरिपूरितस्वात्मशिष्यात्ममनोरथा 
ः द्वेऽप्येते गती निरुध्याहारं विषयभोगात्मकं नियम्य 
प्राणान्-सकलचित्तवृत्त्युदयान् प्राणेषु-परनिरानन्दोल्लासेषु 
जुह्वति-कुम्भकप्रशान्त्यार्पयन्ति | सर्वे चैते 
द्रव्ययज्ञात्प्रभृति ज्ञानयज्ञान्तं यज्ञस्य तत्त्वज्ञाः 
तेनैव च 
क्षपितकल्मषाः-समूलोन्मूलितभेदवासनामयमहामोहाः || ३० 
|| 

यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् | नायं 
लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम || ४-३१ || 

यज्ञेन शिष्टम्-आहृतं यज्ञाच्च-निजकरणतर्पणरूपात् 
अवशिष्टं-स्वात्मविश्रान्तिरूपं 
परानन्दनिरानन्दात्मकममृतं भुञ्जाना अपि यथेच्छं 
संसृज्यन्ते ब्रह्मतयेति 
तदुपरम्यतेऽतिरहस्यस्फुटप्रकटनवाचालतायाः | अत्र च 
बहुतरो रहस्यरसोऽन्तः संलीनीकृतोऽपि 
निविडतरभक्तिसेवासंप्रसादितगुरुचरणप्राप्तसंप्रदायमहौ. 
सध-समीकृतधातूनां चर्वणादिविषयतां 
भूतार्थास्वादहेतुतां च प्रतिपद्यते | अत्र च व्याख्यान्तराणि 
टीकाकारैः प्रदर्शितानि | तान्यस्मद्गुरुपादनिरुक्तानि च 
स्वयमेव सचेतसः संप्रधार्यन्ताम् इति किमन्येन हन्त 
व्याख्यातृवचनदूषणाविनोदनेन | तदुपक्रान्तमेवोपक्रम्यते || 
३१ || 

एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे | कर्मजान्विद्धि 
तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे || ४-३२ || 

सर्वे चैते यज्ञाः ब्रह्मणो मुखे-द्वारे उपायत्वे कथिताः | 
तेषु कर्मणामनुगमोऽस्ति | एवं ज्ञात्वा त्वमपि बन्धनात् 
मोक्षमेष्यसि || ३२ || 

श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परन्तप | सर्वं 
कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते || ४-३३ || 

अत्र त्वयं विशेषः-द्रव्ययज्ञात्केवलाज्झानदीपितो यज्ञः 
श्रेष्ठः | केवलता च मयटा सूचिता | यतः सर्वं कर्म 
ज्ञाने निष्ठामेति || ३३ || 

तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया | उपदेक्ष्यन्ति ते 
ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः || ४-३४ || 

तच्च-ज्ञानं प्रणिपातेन-भक्तया 
परिप्रश्नेन-ऊहापोहतर्कवितर्का-दिभिः सेवया-अभ्यासेन जानीहि 
| यत एवंभूतस्य तव ज्ञानिनो-निजा एव 
संवित्तिविशेषानुगृहीता इन्द्रियविशेषाः तत्त्वम् उप-समीपे 
देक्ष्यन्ति-प्रापयिष्यन्ति | तथाहि ते तत्त्वमेव दर्शयन्तीति 
तत्त्वदर्शिनः | उक्तं हि 

योग एव योगस्योपायः | ऋतम्भरा तत्र प्रज्ञा || (यो० सू० १, ४८) 

इति | अन्ये ज्ञानिनः पुरुषाः-इति व्याख्यायमाने 
भगवान्स्वयमुपदिष्टवांस्तदसत्यम्-इत्युक्तं स्यात् | 
एवमभिधाने च प्रयोजनमन्येऽपि लोकाः प्रणिपातादिना 
ज्ञानिभ्यो ज्ञानं गृह्णीयुर्न यथाकथञ्चिदिति 
समयप्रतिपादनम् || ३४ || 

यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव | येन 
भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि || ४-३५ || 

आत्मनि मयि-मत्स्वरूपतां प्राप्ते आत्मनि-इति सामानाधिकरण्यम् 
| अथोशब्दः पादपूरणे | आत्मन ईश्वरस्य साम्ये कोऽपि 
विशेष उक्तः | असाम्ये विकल्पानुपपत्तिः || ३५ || 

सर्वं कर्माखिलम्-इति यदुक्तं तत्स्फुटयितुं 
प्रथमश्लोकेनाधर्मोऽपि नश्यति-इति वदन् सर्वं कर्म-इति 
द्वितीयेन संस्कारलेशोऽपि नावतिष्ठते-इति सूचयन् अखिलम्-इति 
व्याचष्टे अपि चेत्-इत्यादि संशयात्मनः-इत्यन्तम्- 

अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः | सर्वं 
ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि || ४-३६ || 

यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन | ज्ञानाग्निः 
सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा || ४-३७ || 

नहि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते | तत्स्वयं 
योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति || ४-३८ || 

श्रद्धावांल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः | ज्ञानं 
लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति || ४-३९ || 

अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति | नायं 
लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः || ४-४० || 

समिद्धोऽभ्यासजातप्रतिपत्तिदार्ढ्यबन्धेन ज्ञानाग्रिर्भवति 
यथा तथा प्रयतनीयमिति | पवित्रं हि ज्ञानसमं नास्ति | 
अन्यस्य संवृध्द्या पवित्रत्वं न वस्तुत इत्यतिप्रसङ्गभयान्न 
प्रतायते | पवित्रतां चास्य स्वयं ज्ञास्यति सुप्रबुद्धतायाम् | 
अत्र च श्रद्धागमस्तत्परव्यापारत्वं झगित्येव 
आस्तिकत्वादसंशयत्वे सति उत्पद्यते | तस्मादसंशयवता 
गुर्वागमादृते न भाव्यं-संशयस्य सर्वनाशकत्वात् | 
ससंशयो हि न किंचिज्जानाति-अश्रद्दधानत्वात् | तस्मात् 
निःसंशयेन भाव्यमिति वाक्यार्थः || ४० || 

सकलाध्यायविस्फारितोऽर्थः श्लोकद्वयेन संक्षिप्यते- 

योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम् | आत्मवन्तं न 
कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय || ४-४१ || 

योगेनैव कर्मणां संन्यास उपपद्यते नान्यथा इति विचारितं 
विचारयिष्यते च || ४१ || 

यत एवम् 

तस्मादज्ञानसम्भूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः | छित्वैवं 
संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत || ४-४२ || 

संशयं छित्वा योगं-कर्मकौशलमातिष्ठ उक्तक्रमेण | 
ततश्च उत्तिष्ठ-त्वं स्वव्यापारं कर्तव्यतामात्रेण कुरु इति 
शिवम् || ४२ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

विधत्ते कर्म यत्किञ्चिदक्षेच्छामात्रपूर्वकम् | तेनैव 
शुभभाजः स्युस्तृप्ताः करणदेवताः || ४ || 

इति 
श्रीमहामाहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे चतुर्थोऽध्यायः || ४ || 

अथ पञ्चमोऽध्यायः 

अर्जुन उवाच 

संन्यासं कर्मणां कृष्ण ! पुनर्योगं च शंससि | 
यच्छ्रेयानेतयोरेकस्तं मे ब्रूहि विनिश्चितम् || ५-१ || 

संन्यासः प्रधानं पुनर्योग इति ससंशयस्य प्रश्नः || १ || 

श्रीभगवानुवाच 

संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ | तयोस्तु 
कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते || ५-२ || 

संन्यासः कर्म च-नात्रैकोऽभिहितः अपितु उभौ संमिलितौ 
निःश्रेयसं दत्तः | योगेन विना संन्यासो न संभवतीति 
योगस्य विशेषः || २ || 

ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति | निर्द्वन्द्वो 
हि महाबाहो ! सुखं बन्धाद्विमुच्यते || ५-३ || 

अतश्च स एव सार्वकालिकः संन्यासी येन 
मनसोऽभिलाषप्रद्वेषौ संन्यस्तौ यतोऽस्य 
द्वन्द्वेभ्यः-क्रोधमोहादिभ्यो निष्क्रान्ता धीः | स सुखं मुच्यत 
एव || ३ || 

साङ्ख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः | 
एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् || ५-४ || 

यत्साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरनगम्यते | एकं 
साङ्ख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति || ५-५ || 

इदं सांख्यम् अयं च योगः-इति न भेदः | एतौ हि 
नित्यसंबद्धौ | ज्ञानं न योगेन बिना | योगोऽपि न तेन विनेति | 
अत एकत्वमनयोः || ५ || 

संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः | योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म 
न चिरेणाधिगच्छति || ५-६ || 

तुशब्दोऽवधारणे भिन्नक्रमः | योगरहितस्य संन्यासमाप्तुं 
दुःखमेव-प्राङ्गीत्या कर्मणां दुःसंन्यासत्वात् | योगिभिस्तु 
सुलभमेवैतत्-इत्युक्तं प्राक् || ६ || 

योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः | 
सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते || ५-७ || 

सर्वभूतानामात्मभूत अत्मा यस्व स सर्वमपि कुर्वाणो न 
लिप्यते-करणप्रतिषेधारूढत्वात् || ७ || 

नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् | 
पश्यञ्शृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्श्वसन्स्वपन् || ५-८ || 

प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि | 
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन् || ५-९ || 

ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः | लिप्यते न 
स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा || ५-१० || 

अत एव दर्शनादीनि कुर्वन्नपि असावेवं 
धारयति-प्रतिपत्तिदार्ढ्येन 
निश्चिनुते-चक्षुरादीनामिन्द्रियाणां यदि स्वविषयेषु प्रवृत्तिः 
मम किमायातम् नह्यन्यकृतेन परस्य लेपः-इति | तदेव ब्रह्मणि 
कर्मणां समर्पणम् | अत्र चिह्नमस्य गतसंगता | अतो न लिप्यते 
|| १० || 

कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि | योगिनः कर्म कुर्वन्ति 
सङ्गं त्यक्त्वाऽऽत्मशुद्धये || ५-११ || 

योगिनश्च केवलैः-सङ्गरहितैः परस्परानपेक्षिभिश्च 
कायादिभिः कुर्वन्ति कर्माणि सङ्गाभावात् || ११ || 

युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् | अयुक्तः 
कामकारेण फले सक्तो निबध्यते || ५-१२ || 

नैष्ठिकीम्-अपुनरावर्तिनीम् || १२ || 

सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशीम् | नवद्वारे पुरे 
देही नैव कुर्वन्न कारयन् || ५-१३ || 

यथा वेश्मान्तर्गतस्य पुंसो न गृहगतैर्जीर्णत्वादिभिर्योगः 
एवं मम चक्षुरादिच्छिद्रगवाक्षनवकालङ्कृतदेहगेहगतस्य न 
तद्धर्मयोगः || १३ || 

न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः | न 
कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते || ५-१४ || 

एष आत्मा न किंचित्कस्यचित्करोति | प्रवृत्तिस्त्वस्य 
स्वभावमात्रं न फलेप्सया | तथाहि | संवेदनात्मनो 
भगवतः प्रकाशानन्दस्वातन्त्र्यपरमार्थस्वभावस्य 
स्वभावमात्राक्षिप्तसमस्तसृष्टिस्थितिसंहृतिप्रबन्धस्य 
स्वस्वभावान्न मनागप्यपायो जातुचित् | इति न 
कर्त्रवस्थातिरिक्तं कर्तृत्वं किंचित् | तदभावात्कानि कर्माणि 
तद् सत्त्वे कस्य फलम् को वा कर्मफलसंबन्धः | कर्मात्र क्रिया 
| कर्मफलमपि च क्रियाफलमेव | तथाहि | 
दण्डचक्रपरिवर्तनादिक्रिया नान्या | न च सा 
घटनिष्पादिता-संविदन्तर्वर्तित्वात् | तस्माच्चेतनः स्वतन्त्रः 
परमेश्वर एव तथा तथा भाति इति न तद्व्यतिरिक्तं 
क्रियातत्फलादिकमिति सिद्धान्तः || १४ || 

अत एव क्रियातत्फलयोरभावे विधिफलस्यापि नादृष्टकृतता 
काचित्-इत्यर्धेनाभिधायार्धान्तरेण संसारिणः प्रति 
तत्समर्थनं कर्तुमाह 

नादत्ते कस्यचित् पापं न चैव सुकृतं विभुः | 
अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः || ५-१५ || 

पापादीनि नैतत्कृतानि | किन्तु निजेनाज्ञानेन कृतानि 
शङ्कयेवामृते विषम् || १५ || 

अत एव 

ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः | 
तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम् || ५-१६ || 

ज्ञानेन तु अज्ञाने नाशिते ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वं स्वतः 
सिद्धम् यथा आदित्यस्य तमसि नष्टे | विनिवर्तितायां हि 
शङ्कायाममृतममृतकार्यं स्वयमेव करोति || १६ || 

तच्च तद्गतबुद्धिमनसां त्यक्तान्यव्यापाराणां 
घटते-इत्याशयं प्रकटयितु-माह- 

तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः | 
गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धौतकल्मषाः || ५-१७ || 

स्मरन्तोऽपि मुहुस्त्वेतत्स्पृशन्तोऽपि स्वकर्मणि | सक्ता अपि न 
सज्जन्ति पङ्के रविकरा इव || ५-१८ || 

यत एवं स्वभावस्तु प्रवर्तते इति अतो ध्वस्ताज्ञानानामित्थं 
स्थितिरित्याह- 

विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि | शुनि चैव श्वपाके च 
पण्डिताः समदर्शिनः || ५-१९ || 

तथा चः तेषां योगिनां ब्राह्मणे नेदृशी बुद्धिः-अस्य 
शुश्रूषादिनाहं पुण्यवान्भविष्यामि-इत्यादि | गवि न 
पावनीयमित्यादि | हस्तिनि नार्थादिधीः | शुनि 
नापवित्रापकारितादिनिश्चयः | श्वपाके च न 
पापापवित्रादिधिषणा | अत एव समं पश्यन्तीति नतु 
व्यवहरन्ति | यदुक्तं 

चिद्धर्मा सर्वदेहेषु विशेषो नास्ति कुत्रचित् | अतश्च तन्मयं 
सर्वं भावयन्भवजिज्जनः || (वि० भै० १००) 

इति अत्रापि भावयन्निति-ज्ञानस्यैवेयं धारोक्ता || १९ || 

तस्य चेत्थं संभावनेत्याह- 

न प्रहृष्येत् प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम् | 
स्थिरबुद्धिरसम्मूढो ब्रह्मविद् ब्रह्मणि स्थितः || ५-२० || 

एतस्य समदर्शिनः शत्रुमित्रादिविभागोऽपि व्यवहारमात्र एव 
नान्तः-ब्रह्मनिष्ठत्वात् || २० || 

बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम् | स 
ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमव्यमश्नुते || ५-२१ || 

बाह्यस्पर्शे विषयात्मनि सक्तिर्यस्य नास्ति || २१ || 

स ह्येवं मन्यते-इत्याह 

ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते | आद्यन्तवन्तः 
कौन्तेय न तेषु रमते बुधः || ५-२२ || 

स ह्येवं भावयति-बाह्यविषयजा भोगाः सर्वे 
दुःखकारणरूपाः तथाविधा अप्यनित्याः || २२ || 

शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक्शरीरविमोचनात् | 
कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी मतः || ५-२३ || 

न चैतद्दुःशकं-शरीरान्तकालं यावत् क्रोधकामजो वेगः 
क्षणमात्रं यदि सह्यते तदा आत्यन्तिकी सुखप्राप्तिः || २३ || 

अन्तःसुखोऽन्तरारामस्तथाऽन्तर्ज्योतिरेव यः | स पार्थ 
परमं योगं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति || ५-२४ || 

अतस्तस्यान्तरेव बाह्यानपेक्षि सुखम् तत्रैव रमते | तत्र चास्य 
प्रकाशः | व्यवहारे तु मूढत्वमिव | उक्तं च-जड एव विच 
रेदवादमतिः (प० सा० ७१) इति || २४ || 

लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः | छिन्नद्वैधा 
यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः || ५-२५ || 

एतच्च तैः प्राप्यं येषां भेदसंशयरूपौ ग्रन्थी विनष्टौ 
|| २५ || 

कामक्रोधविमुक्तानां यतीनां यतचेतसाम् | अभितो 
ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् || ५-२६ || 

तेषां सर्वतः-सर्वास्ववस्थासु ब्रह्मसत्ता पारमार्थिकी न 
निरोधकालमपेक्षते || २६ || 

स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः | 
प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ || ५-२७ || 

बाह्यस्पर्शान् बहिःकृत्वा-अनङ्गीकृत्य 
भ्रुवोः-वामदक्षिणदृष्ट्योः 
क्रोधरागात्मिकयोरन्तरे-तद्रहितेस्थानविशेषे 
चक्षुरूपलक्षितानि सर्वेन्द्रियाणि विधाय 
प्राणापानौ-धर्माधर्मौ चित्तवृत्त्यभ्यन्तरे साम्येनावस्थाप्य 
नसते-कौटिल्येनासाम्येन क्रोधादिवशाद्व्यवहरति-इति नासा 
चित्तवृत्तिः | एतदेव बाह्ये || २७ || 

यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः | विगतेच्छाभयक्रोधो 
यः सदा मुक्त एव सः || ५-२८ || 

एवंविधो योगी सर्वव्यवहारान् वर्तयन्नपि मुक्त एव || २८ || 

भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् | सुहृदं 
सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति || ५-२९ || 

यज्ञफलेषु भोक्ता-त्यक्तफलत्वात् | एवं तपःसु | ईदृशं 
भगवत्तत्त्वं विदन् यथातथास्थितोऽपि मुच्यत इति शिवम् || २९ 
|| 

अत्र संग्रहश्लोकः 

सर्वाण्येवात्र भूतानि समत्वेनानुपस्यतः | 
जडवद्व्यवहारोऽपि मोक्षायैवावकल्पते || ५ || 

इति 
श्रीमहामाहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे पञ्चमोऽध्यायः || ५ || 

अथ षष्ठोऽध्यायः 

श्रीभगवानुवाच 

अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः | स संन्यासी च 
योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः || ६-१ || 

यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव | न 
ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन || ६-२ || 

एवं प्राक्तनेनाध्यायगणेन साधितोऽर्थः श्लोकद्वयेन 
निगद्यते कार्यं-स्वजात्यादिविहितम् | संन्यासी इति योगी इति च 
पर्यायावेतौ | अत एवाह यं संन्यासमिति | तथा 
च-योगमन्तरेण संन्यासो नोपपद्यते एवं संकल्पसंन्यासं 
विना योगो न युज्यते | तस्मात्सततसंबद्धौ योगसंन्यासौ | न 
निरग्रिरित्यादिनायमर्थो ध्वन्यते-निरग्निश्च न भवति 
निष्क्रियश्च न भवति अथ च संन्यासी-इत्यद्भुतम् || २ || 

तद्यपि द्यूतमसिंहासनं राज्यम् इति युक्त्या च केवलस्य 
निष्क्रियस्य संन्यासित्वमुपपद्यते इत्युक्तम् तथापि 

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते | योगारूढस्य तस्यैव 
शमः कारणमुच्यते || ६-३ || 

मुनेः-ज्ञानवतः कर्म-करणीयं कारणं-प्रापकः | 
शमः-प्राप्तभूमावनुपरमः | कारणमत्र लक्षणम् || ३ || 

एष एवार्थः प्रकाश्यते- 

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जति | 
सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते || ६-४ || 

इन्द्रियार्थाः-विषयाः | तदर्थानि च 
कर्माणि-विषयार्जनादीनि || ४ || 

अस्यां च बुद्धाववश्यमेवावधेयमित्याह- 

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् | आत्मैव ह्यात्मनो 
बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः || ६-५ || 

अत्र च नान्य उपाय अपितु आत्मैव-मन एवेत्यर्थः || ५ || 

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः | अजितात्मनस्तु 
शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् || ६-६ || 

जितं हि मनो मित्रं घोरतरसंसारोद्धरणं करोति | अजितं तु 
तीव्रनिरयपातनाच्छत्रुत्वं कुरुते || ६ || 

तत्र जितमनस इदं रूपम्- 

जितात्मनः प्रशान्तस्य परात्मसु समामतिः | 
शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानावमानयोः || ६-७ || 

प्रशान्तः-निरहंकारः | परेष्वात्मनि च शीतोष्णादिषु च 
अभेदधीः-न रागद्वेषौ || ७ || 

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः | युक्त इत्युच्यते 
योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः || ६-८ || 

ज्ञानम्-अभ्रान्ता बुद्धिः | विविधं ज्ञानं यत्र 
तद्विज्ञानं-प्राग्युक्त्युदितं कर्म || ८ || 

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु | साधुष्वपि च 
पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते || ६-९ || 

सुहृत्-यस्याकारणमेव शोभनं हृदयम् | मित्रत्वम् अन्योन्यम् | 
अरित्वं-परस्परम् | उदासीनः-एतदुभयरहितः | 
मध्यस्थः-केनचिदंशेन मित्रं केनचिच्छत्त्रुः | द्वेषार्हो 
द्वेष्टुमशक्यो द्वेष्यः | बन्धुः-योन्यादिसंबन्धेन | एतेषु 
सर्वेषु समधीः | एवं साधुषु पापेषु च | स च 
विशिष्यते-क्रमात्क्रमं संसारात्तरत्ति || ९ || 

ईदृशैश्च बन्द्यचरणैः- 

इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः | निर्दोषं हि 
समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिता || ६-१० || 

इहैव-सत्यपि शरीरसंबन्धे सर्गो जितः-साम्यावस्थत्वात् | 
संसारस्य ह्यबन्धकत्वमेषाम् | साम्ये हि ते प्रतिष्ठिताः | 
साम्यं च ब्रह्म || १० || 

ननु जितात्मनः-इत्युक्तं तत्कथं तज्जयः ? इत्याशङ्क्य 
आरुरुक्षोः कश्चिदुपायः कायसमत्वादिकश्चित्तसंयम 
उपदिश्यते 

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः | एकाकी 
यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः || ६-११ || 

आत्मानं चित्तं च युज्जीत-एकाग्रीकुर्यात् | सततमिति-न 
परिमितं कालम् | एकाकित्वादिषु सत्सु एतद्युज्यते नान्यथा || ११ 
|| 

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः | नात्युच्छ्रितं 
नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् || ६-१२ || 

तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः | उपविश्यासने 
युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये || ६-१३ || 

आसनस्थैर्यात्कालस्थैर्ये चित्तस्थैर्यम् | 
चित्तक्रियाः-संकल्पात्मानः अन्याश्चेन्द्रियक्रिया येन 
यताः-नियमं नीताः || १३ || 

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः | 
संपश्यन्नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् || ६-१४ || 

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः | मनः संयम्य 
मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः || ६-१५ || 

धारयन्-यत्नेन | नासाग्रस्यावलोकने दिशामनवलोकनम् | 
मत्परमतया युक्त आसीतेत्यर्थः || १५ || 

युञ्जन्नेवं सदात्मानं मद्भक्तोऽनन्यमानसः | शान्तिं 
निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति || ६-१६ || 

एवमात्मानं युञ्जतः-समादधतः शान्तिर्जायते | यस्यां 
संस्थापर्यन्तकाष्ठा मत्प्राप्तियोगोऽस्तीति || १६ || 

योगोऽस्ति नैवात्यशतो न चैकान्तमनश्नतः | न 
चातिस्वप्नशीलस्य नातिजागरतोऽर्जुन || ६-१७ || 

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु | युक्तस्वप्नावबोधस्य 
योगो भवति दुःखहा || ६-१८ || 

आहारेषु-आहियमाणेषु विषयेषु | विहारः-उपभोगाय 
प्रवृत्तिः | तस्याश्च युक्तत्वं-नात्यन्तासक्तिः 
नात्यन्तपरिवर्जनम् | एवं सर्वत्र | शिष्टं स्पष्टम् | 
जागरतः- इत्यादि मुनेः प्रमाणत्वाद्रेदवत् | एवमन्यत्रापि || १८ 
|| 

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते | निःस्पृहः 
सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा || ६-१९ || 

अस्य च योगिनश्चिह्नम् आत्मन्येव नियतमनाः न किञ्चिदपि स्पृहयते 
|| १९ || 

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता | योगिनो यतचित्तस्य 
युञ्जतो योगमात्मनि || ६-२० || 

यथा निवातस्थो दीपो न चलति एवं योगी | चलनमस्य 
विषयादीनामर्जनादयः प्रयासाः || २० || 

इदानीं तस्य स्वस्वभावस्य ब्रह्मणो बहुतरविशेषणद्वारेण 
स्वरूपं निरूप्यते तीर्थान्तरकल्पितेभ्यश्च रूपेभ्यो 
व्यतिरेकः- 

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवनात् | यत्र 
चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति || ६-२१ || 

सुखमात्यन्तिकं यत्तद् बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् | वेत्ति यत्र न 
चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः || ६-२२ || 

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः | यस्मिन् 
स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते || ६-२३ || 

तं विद्याद्दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् | स निश्चयेन 
योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्नचेतसा || ६-२४ || 

यत्र मनो निरुद्धमुपरमते स्वयमेव 
आत्यन्तिकं-विषयकृतकालुष्या-भावात् सुखं यत्र वेत्ति | अपरो 
लाभो-धनदारपुत्रादीनाम् | सन्नियोगलब्धश्च योगः | अन्यत्र 
सुखधीर्निवर्तते चेति वस्तुस्वभावोऽयमित्यर्थः | न 
विचाल्यते-विशेषेण न चाल्यते अपि तु संस्कारमात्रेणैवास्य 
प्रथमक्षणमात्रमेव चलनं करुणादिवशात् नतु मूढतया 
विनष्टो वताहं किं मया प्रतिपत्तव्यम् ! इत्यादि | 
दुःखसंयोगस्य वियोगो यतः | स च निश्चयेन-आस्तिकताजनितया 
श्रद्धया सर्वथा योक्तव्यः-अभ्यसनीयः | 
अनिर्विणम्-उपेयप्राप्तौ दृढतरं संसारं दुःखबहुलं प्रति 
निर्विणं वा चेतो यस्य || २४ || 

कामानां त्यागे उपायः सङ्कल्पत्याग इत्याह- 

सङ्कल्पप्रभवान् कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः | 
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः || ६-२५ || 

शनैः शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतया | आत्मसंस्थं 
मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् || ६-२६ || 

मनसैव-न व्यापारोपरमेण | धृतिं गृहीत्वा 
क्रमात्क्रममभिलाषदुःखं प्रतनूकृत्य | 
किंचिदपि-विषयाणां त्यागग्रहणादिकं न चिन्तयेत् | 
यत्त्वन्यैर्व्याख्यातं न किंचिदपि चिन्तयेत्-इति तदस्मभ्यं न 
रुचितं-शून्यवादप्रसङ्गात् || २६ || 

न च विषयव्युपरममात्रमेव प्राप्यमित्युच्यते- 

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् | ततस्ततो 
नियम्यैतदात्मन्येव शमं नयेत् || ६-२७ || 

यतो यतो मनो निवर्तते तन्निवर्तनसमनन्तरमेव आत्मनि शमयेत् | 
अन्यथा अप्रतिष्ठं चित्तं पुनरपि विषयानेवावलम्बते || २७ || 

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् | उपैति 
शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् || ६-२८ || 

तत्रात्मनि शान्तचित्तं योगिनं-कर्मभूतं सुखं 
कर्तृभूतमुपैति || २८ || 

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः | सुखेन 
ब्रह्मसंयोगमत्यन्तमधिगच्छति || ६-२९ || 

अनेनैव क्रमेण योगिनां सुखेन ब्रह्मावाप्तिः नतु 
कष्टयोगादिनेति तात्पर्यम् || २९ || 

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि | ईक्षते 
योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः || ६-३० || 

सर्वेषु भूतेषु आत्मानं-ग्राहकरूपतयानुप्रविशन्तं 
भावयेत् | आत्मनि च ग्राह्यताज्ञानद्वारेण सर्वाणि भूतानि 
एकीकुर्यात् | अतश्च समदर्शनत्वं जायते योगश्चेति 
संक्षेपार्थः | विस्तरस्तु भेदवादविदारणादिप्रकरणे 
देवीस्तोत्रविवरणे न मयैव निर्णीतः इति तत एवावधार्यः || 
३० || 

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति | तस्याहं न 
प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति || ६-३१ || 

प्रणाशः-अकार्यकारित्वात् | तथाहि | परमात्मनः सर्वगतं 
रूपं यो न पश्यति तस्य परमात्मा 
पलायितः-स्वरूपप्रकटीकाराभावात् | यच्चेदं वस्तुजातं 
तद्भासनात्मनि परमात्मनि विनिविष्टं भवति तथाविधं यो न 
पश्यति स परमार्थस्वरूपात् प्रनष्टः-तद्व्यतिरेके 
सत्यनिर्भासात् | यस्तु सर्वगतं मां पश्यति तस्याहं न 
प्रनष्टः-स्वस्वरूपेण भासनात् | भायांश्च मयि पश्यति 
तत्तेषां भासनोपपत्तो द्रष्टृतायां परिपूर्णायां स न 
प्रनष्टः परमात्मनः || ३१ || 

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः | सर्वथा 
वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते || ६-३२ || 

यस्त्वेवं ज्ञानाविष्टः सोऽवश्यमेवैकतया भगवन्तं 
सर्वगतं विदन् सर्वावस्थागतोऽपि न लिप्यते || ३२ || 

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन | सुखं वा यदि वा 
दुःखं स योगी परमो मतः || ६-३३ || 

सर्वस्य च सुखदुःखे आत्मतुल्यतया पश्यति इति 
स्वरूपमेतदनूदितम् न पुनरेषोऽपूर्वो विधिः || ३३ || 

अर्जुन उवाच 

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ! एतस्याहं न 
पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम् || ६-३४ || 

चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् | तस्याऽहं 
निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् || ६-३५ || 

योऽयमिति-परोक्षप्रत्यक्षवाचकाभ्यामेवं सूच्यते | 
भगवदभिहितानन्तरोपायपरम्परया 
स्फुटमपि-प्रत्यक्षनिर्दिष्टमपि ब्रह्म 
मनसश्चाञ्चल्यदौरात्म्यात्सुदूरे वर्तते इति परोक्षायमाणम् | 
प्रमथ्नाति दृष्टादृष्टे | बलवत्-शक्तम् | 
दृढं-दुष्टव्यापारात् वारयितुमशक्यम् || ३५ || 

अत्रोत्तरं- 

श्रीभगवानुवाच 

असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् | अभ्यासेन तु कौन्तेय 
वैराग्येण च गृह्यते || ६-३६ || 

वराग्येण विषयोत्सुकता विनाश्यते | अभ्यासेन मोक्षपक्षः 
क्रमात्क्रमं विषयीक्रियते इति द्वयोरुपादानम् | उक्तं च तत्र 
भवता भाष्यकृता 

उभयाधीनश्चित्तवृत्तिनिरोधः | (यो० द० १, १२) 

इति || ३६ || 

असंयतात्मनो योगो दुष्प्राप इति मे मतिः | वश्यात्मना तु यतता 
शक्योऽवाप्तुमुपायतः || ६-३७ || 

अत एषा प्रतिज्ञा-असंयतात्मनः-अविरक्तस्य न 
कथंचिद्योगावाप्तिः | वश्यात्मनेति-वैराग्यवता | 
यतमानेनेति-साभ्यासेन | उपायान्-अनेकसिद्धान्तादिशास्त्रविहितान् 
संश्रित्य || ३७ || 

अर्जुन उवाच 

अयतः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः | लिप्समानः सतां 
मार्गं प्रमूढो ब्रह्मणः पथि || ६-३८ || 

अनेकचित्तोविभ्रान्तो मोहस्यैव वशं गतः | अप्राप्य 
योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति || ६-३९ || 

प्राप्ताद्योगात् यदि चलितेऽपि चित्ते श्रद्धा न हीयते विनष्ट 
श्रद्धो हि सिद्धयोगोऽपि सर्वं निष्फलं कुरुते | उक्तं हि 

यदा प्राप्यापि विज्ञानं दूषितं चित्तविभ्रमात् | तदैव 
ध्वंसते श्रीघ्रं तूलराशिरिवानलात् इति || ३९ || 

कच्चिन्नोभयविभ्रंशाच्छिन्नाभ्रमिव नश्यति | अप्रतिष्ठो 
महाबाहो विनाशं वाधिगच्छति || ६-४० || 

एतन्मे संशयं कृष्ण च्छेत्तुमर्हस्यशेषतः | त्वदन्यः 
संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते || ६-४१ || 

योगस्य सम्यक् सिद्धावजातायां किं लोकान्निष्क्रान्तः सम्यक् च 
ब्रह्मणि न लीनः इति नश्येत् अथवा 
ब्रह्मण्यप्रतिष्ठत्वाद्विनश्यति परलोकबाधाय इति प्रश्नः || 
४१ || 

अत्र निर्णयं- 

श्रीभगवानुवाच 

पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते | न हि कल्याणकृत् 
कश्चिद् दुर्गतिं जातु गच्छति || ६-४२ || 

न तस्य योगभ्रष्टस्येह लोके परलोके वा 
नाशोऽस्ति-अनष्टश्रद्धत्वादिति भावः | 
तस्य-लोकद्वयाविनाशिनः | स हि कल्याणं 
भगवन्मार्गलक्षणं कृतवान् | न च तदग्निष्टोमादिवत्क्षयि 
|| ४२ || 

प्राप्य पुण्यकृतांल्लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः | 
शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते || ६-४३ || 

शाश्वतस्य-विष्णोः समाः-वैष्णवानि त्रीणि वर्षाणि | 
शुचीनामिति-येषां भगवदंशस्पर्शि चित्तम् || ४३ || 

अथवा योगिनामेव जायते धीमतां कुले | एतद्धि दुर्लभतरं 
लोके जन्म यदीदृशम् || ६-४४ || 

यदि तु तारतम्येनास्यापवर्गेण भवितव्यं तदा योगिकुल एव 
जायते | एत एवाह-एतद्धि दुर्लभतरम्-इति | श्रीमतां गेहे 
किलावश्यमेव विघ्नाः सन्ति संसिद्धौ मोक्षात्मिकायाम् || ४४ || 

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदैहिकम् | ततोभूयोऽपि 
यतते संसिद्धौ कुरुनन्दन || ६-४५ || 

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सन् | जिज्ञासुरपि 
योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते || ६-४६ || 

अवशः-परतन्त्र एव किल तेन-पूर्वाभ्यासेन बलादेव 
योगाभ्यासं प्रति नीयते | न चैतत् सामान्यं 
योगजिज्ञासामात्रेणैव हि शब्दब्रह्मातिवृत्तिः 
मन्त्रस्वाध्यायादिरूपं च शब्दब्रह्म अतिवर्तते-न स्वीकुरुते || 
४६ || 

प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्विषः | 
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् || ६-४७ || 

ततो-जिज्ञासानन्तरम् यत्नवान्-अभ्यासक्रमेण देहान्ते 
वासुदेवत्वं प्राप्नोति | न चासौ तेनैव देहेन सिद्ध इति मन्तव्यम् 
अपितु बहूनि जन्मानि तेन तदभ्यस्तमिति मन्तव्यम् | अत एव 
यस्यानन्यव्यापारतया भगवद्व्यापारानुरागित्वं स 
योगभ्रष्ट इति निश्चेयम् || ४७ || 

योगस्य प्राधान्यमाह- 

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः | 
कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद् योगी भवार्जुन ! || ६-४८ || 

तपस्विभ्योऽधिकत्वं पूर्वमेव सूचितम् | 
ज्ञानिभ्योऽधिकत्वंज्ञानस्य योगफलत्वात् | कर्मिभ्य 
उत्कर्षः-स एव कर्माणि कर्तुं वेत्ति || ४८ || 

न च निरीश्वरं कष्टयोगमात्रं संसिद्धिदमित्युच्यते- 

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना | श्रद्धावान् भजते 
यो मां स मे युक्ततमो मतः || ६-४९ || 

सर्वयोगिमध्ये य एव मामन्तःकरणे निवेश्य भक्तिश्रद्धातत्परो 
गुरुचरणसेवालब्धसंप्रदायक्रमेण मामेव-नान्यत् 
भजतेविमृश्यते स युक्ततमः-परमेश्वरसमाविष्टः इति 
सेश्वरस्य ज्ञानस्य सर्वप्राधान्यमुक्तमिति शिवम् || ४९ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

भगवन्नामसंप्राप्तिमात्रात्सर्वमवाप्यते | फलिताः शालयः 
सम्यग्वृष्टिमात्रेऽवलोकिते || ६ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे षष्ठोऽध्यायः || ६ || 

अथ सप्तमोऽध्यायः 

श्रीभगवानुवाच 

मययासक्तमनाः पार्थ ! योगं युञ्जन्मदाश्रितः | असंशयं 
समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु || ७-१ || 

ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः | 
यज्ज्ञात्वा न पूनः किंचिज्ज्ञातव्यमवशिष्यते || ७-२ || 

ज्ञानविज्ञाने ज्ञानक्रिये एव | ततो न किंचिदवशिष्यते-सर्वस्व 
ज्ञेयस्य ज्ञानक्रियानिष्ठत्वात् || २ || 

मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये | यततामपि 
सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः || ७-३ || 

अस्य च वस्तुनः सर्वो न योग्यः | इत्यनेन दुर्लभत्वात् 
यत्नसेव्यता-माह || ३ || 

भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च | अहङ्कार इतीयं 
मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा || ७-४ || 

अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् | जीवभूतां 
महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् || ७-५ || 

इयमिति-प्रत्यक्षेण या संसारावस्थायां 
सर्वजनपरिदृश्यमाना | सा चैकैव सती प्रकाराष्टकेन 
भिद्यते इति एकप्रकृत्यारब्धत्वादेकमेव विश्वमिति 
प्रकृतिवादेऽप्यद्वैतं प्रदर्शितम् | सैव जीवत्वं-पुरुषत्वं 
प्राप्ता परा ममैव नान्यस्य च | सोभयरूपा 
वेद्यवेदकात्मकप्रपञ्चोपरचनविचित्रा | तत एव 
स्वात्मविमलमुकुरतलकलितसकलभावभूमिः स्वस्वभावात्मिका 
सततमव्यभिचारिणी प्रकृतिः | इदं जगत्-भूम्यादि || ५ || 

एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय | अहं कृत्स्नस्य 
जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा || ७-६ || 

उपधारय-अभ्यासाहितानुभवक्रमेणात्मसमीपे कुरु | एवं च 
त्वमेवोपधारय-यदहं वासुदेवीभूतः सर्वस्य प्रभवः 
प्रलयश्च | अहम्-इत्यनेन 
प्रकृतिपुरुषपुरुषोत्तमेभ्योऽव्यतिरिक्तोऽपीश्वरः सर्वथा 
सर्वानुगतत्वेन स्थित इति सांख्ययोगयोर्नास्ति भेदवादः-इति 
प्रदर्शितम् || ६ || 

मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्तु धनञ्जय | मयि सर्वमिदं 
प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव || ७-७ || 

सूत्रे मणिगणा एव-यथा 
तन्तुरनवध्रियमाणरूपोऽप्यन्तर्लीनतया स्थितः एवमहं 
सर्वत्र || ७ || 

रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रकाशः शशिसूर्ययोः | प्रणवः 
सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु || ७-८ || 

अप्स्विति-सर्वत्रास्वाद्यमानो योऽनुद्भिन्नमधुरादिविभागः 
सामान्यः सोऽहम् | एवं प्रकाशः-मृदुत्वचण्डत्वादिरहितः | 
खे-आकाशे यः शब्द इति सर्वस्यैव शब्दस्य 
नभोगुणत्वादत्रावधारणम् यः केवलं गगनगुणतया ध्वनिः 
संयोगविभागादिसामग्र्यन्तररहितोऽवहितहृदयैर्ब्रह्मगुहागहन् 
अगामी योगिगणैः संवेद्योऽनाहताख्यः 
सकलश्रुतिग्रामानुगामी तद्भगवतस्तत्त्वम् | पौरुषं-येन 
तेजसा पुरुषोऽहमिति सार्वभौमं प्रतिपद्यते || ८ || 

पुण्यः पृथिव्यां गन्धोऽस्मि तेजश्चाऽस्मि विभावसौ | जीवनं 
सर्वभूतेषु तपश्चाऽस्मि तपस्विषु || ७-९ || 

यो धरायां केवलधर्मतया गन्धगुणः स स्वभावपुण्यः 
पूत्युत्कटादीनि तु भूतान्तरसंबन्धात् | उक्तं च 

दृढं भूमिगुणाधिक्याद्दुर्गन्ध्यग्निगुणोदयात् | 
जडमम्बगुणौदार्यात् * * * * * * * * * * || 

इत्यादि || ९ || 

बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् | 
बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् || ७-१० || 

बलं बलवतामस्मि कामरागविवर्जितम् | धर्माविरुद्धो भूतेषु 
कामोऽस्मि भरतर्षभ || ७-११ || 

बीजं-सूक्ष्ममादिकारणम् | कामरागविवर्जितं 
बलं-सकलवस्तुधारणसमर्थर्म्जोरूपम् | कामः-इच्छा 
संविन्मात्ररूपा यस्या घटपटादिभिधर्मरूपैर्नास्ति 
विरोधः | इच्छा हि सर्वत्र भगवच्छक्तितयानुयायिनी न 
क्वचिद्विरुध्यते धर्मैस्तु-आगन्तुकैर्घटपटादिभिर्भिद्यते इति 
तदुपासकतया शुद्धसंवित्स्वभावत्वं ज्ञानिनः | उक्तं च 
शिवोपनिषदि- 

इच्छायामथवा ज्ञाने जाते चित्तं निवेशयेत् | (वि० भै०, १८) 

इति | जात एव नतु बाह्यप्रसृते इत्यर्थः | एवं व्याख्यानं 
त्यक्त्वा ये परस्परानुपघातकं त्रिवर्गं सेवेत-इत्याशयेन 
व्याचक्षते ते संप्रदायक्रममजानाना भगवद्रहस्यं च 
व्याचक्षाणा नमस्कार्या एव || ११ || 

ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये | मत्त एवेति तान् 
विद्धि नत्वहं तेषु ते मयि || ७-१२ || 

त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत् | मोहितं 
नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् || ७-१३ || 

सत्त्वादीनि मन्मयानि नत्वहं तन्मयः | अत एव च भगवन्मयः 
सर्वं भगवद्भावेन संवेदयते | नतु 
नानाविधपदार्थविज्ञाननिष्ठो भगवत्तत्वं प्रतिपद्यते इति 
सकलमानसावर्जक एष क्रमः | अनेनैव चाशयेन वक्ष्यते 
वासुदेवः सर्वमिति इति ज्ञानेन यो 
बहुजन्मोपभोगजनितकर्मसमतासमनन्तरसमुत्पन्नपरशक्तिपातान् 
उ-गृहीतान्तः करणोऽसौ प्रतिपद्यते भगवत्तत्वं सर्वं 
वासुदेवः-इति बुद्धा स महात्मा स च दुर्लभ इति | एवं 
ह्यबुद्ध्यमानं प्रत्युत सत्त्वादिभिर्गुणैर्मोहितमिदं जगत् 
गुणातीतं वासुदेवतत्त्वं नैवोपलभते || १३ || 

कथं खलु सत्त्वादिमात्रस्थिता भगवतस्तत्त्वं न विदुः ? 
इत्याह 

दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया | मामेव ये 
प्रपद्यन्ते मायामतितरन्ति ते || ७-१४ || 

देवः-क्रीडाकरः तत्र भवा दैवी-क्रीडा ममेयमित्यर्थः | 
तेन सत्त्वादीनां वस्तुतः 
संविन्मात्रपरब्रह्मानतिरिक्ततायामपि यत्तदतिरिक्ततावगमनं 
तदेव गुणत्वं-भोक्तृतत्त्वपारतन्त्र्यं भोग्यत्वम् | तच्च 
भेदात्मकं रूपं संसारिभिरनिर्वाच्यतया तान् प्रति 
मायारूपम् | अतो ये परमार्थब्रह्मप्रकाशविदस्ते तदनतिरिक्तं 
विश्वं पश्यन्तो गुणानां-सत्त्वादीनां गुणतालक्षणां 
भेदावभासस्वभावां मायामतितरन्तीति 
मामेव-इत्येवकारस्याशयः | ये तु यथास्थितं 
भेदावभासमात्रं विदुस्ते मायां नातिक्रामन्ति | तद्युक्तमुक्तं 
नत्वहं तेषु-इति || १४ || 

न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः | 
माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः || ७-१५ || 

ये च मां सत्यप्यधिकारिणि काये नाद्रियन्ते ते दुष्कृतिनो 
नराधमाः मूढाः-आसुरास्तामसाः | इति मायामहिमैवायम् || 
१५ || 

चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनः सदा | आर्तो 
जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ || ७-१६ || 

तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते | प्रियो हि 
ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः || ७-१७ || 

उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतः | आस्थितः स हि 
युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् || ७-१८ || 

बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान् मां प्रपद्यते | वासुदेवः 
सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः || ७-१९ || 

ये तु मां भजन्ते ते सुकृतिनः ते च चत्वारः | सर्वे चैते 
उदाराः यतोऽन्ये कृपणबुद्धयः आर्तिनिवारणमर्थादि च 
तुल्यपाणिपादोदरशरीरसत्त्वेभ्योऽधिकतरं वा आत्मन्यूनेभ्यो 
मार्गयन्ते | ज्ञान्यपेक्षया तु न्यूनसत्त्वाः | यतस्तेषां 
तावत्यपि भेदोऽस्ति भगवत इदमहमभिलष्यामि-इति भेदस्य 
स्फुटप्रतिभासात् | ज्ञानी तु मामेवाभेदतयावलम्बते इति 
ततोऽहमभिन्न एव | तस्य चाहमेव प्रियो नतु फलम् | अत एव स 
वासुदेव एव सर्वम्-इत्येवं दृढप्रतिपत्तिपवित्रीकृतहृदयः || 
१९ || 

कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः | तं तं 
नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया || ७-२० || 

यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति | तस्य 
तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् || ७-२१ || 

स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते | लभते च ततः 
कामान् मयैव विहितान्हितान् || ७-२२ || 

अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम् | देवान्देवयजो 
यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि || ७-२३ || 

ये पुनः स्वेन स्वेनोत्तमादिकामनास्वभावेन विचित्रेण 
परिच्छिन्नमनसस्ते कामनापहृतचेतनास्तत्समुचितामेव 
ममैवावान्तरतनुं देवताविशेषमुपासते | अतो मत्त एव 
कामफलमुपाददते | किन्तु तस्य अन्तोऽस्ति-निजयैव वासनया 
परिमितीकृतत्वात् | अत एवेन्द्रादिभावनातात्पर्येण यामादि 
कुर्वन्तस्तथाविधमेव फलमुपाददते | मत्प्राप्तिपरास्तु मामेव 
|| २३ || 

ननु सर्वगते भगवत्तत्त्वे किमिति देवतान्तरोपासकानां मितं 
फलम् ? उच्यते- 

अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः | परं 
भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् || ७-२४ || 

ते खलु अल्पबुद्धित्वात् मत्स्वरूपं 
पारमार्थिकमविद्यमानव्यक्तिकं न प्रत्यभिजानते | अपितु 
निजकामनासमुचिताकारविशिष्टज्ञानस्वभावं 
व्यक्तिमेवापन्नं विदन्ति नान्यथा | अत एव न नाम्नि आकारे वा 
कश्चिद्ग्रहः | किन्तु सिद्धान्तोऽयमत्र यः कामनापरिहारेण 
यत्किंचिद्देवतारूपमालम्बते तस्य तत् शुद्धमुक्तभावेन 
पर्यवस्यति | विपर्यात्तु विपर्ययः || २४ || 

नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः | मूढोऽयं 
नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् || ७-२५ || 

वेदाऽहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन | भविष्यन्ति च 
भूतानि मां तु वेद न कश्चन || ७-२६ || 

सर्वेषां नाहं गोचरतां प्राप्नोमि || २६ || 

ननु च कर्माण्येव क्रियमाणानि प्रलयकाले मोक्षं विदधते | 
अन्यथा किमिति महाप्रलय उपजायते ? इत्याशङ्कायामारभते- 

इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत | सर्वभूतानि सम्मोहं 
सर्गे यान्ति परन्तप || ७-२७ || 

इच्छाद्वेषक्रोधमोहादिभिस्तावन्मोहात्मक एव स परं 
स्फीतीभाव-मुपनीयते | येन प्रकृतिजठरान्तर्वर्ति समग्रमेव 
जगत् निजकार्यकरणमात्राक्षममेव प्रसुप्ततामवलम्बते | 
आमोहं-वासनानुभवात्प्रतिदिनम् रात्रिसमये सौषुप्तवत् | नतु 
तावता विमुक्तरूपता-मोहानुभवसमाप्तौ 
पुनर्विचित्रव्यापारसंसारदर्शनात् || २७ || 

येषां त्वन्तं गतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् | ते 
द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रताः || ७-२८ || 

जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये | ते ब्रह्म तद्विदुः 
कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् || ७-२९ || 

ये तु विनष्टतामसाः पुण्यापुण्यपरिक्षयक्षेमीकृतात्मानस्ते 
विपाटितमहामोहवितानाः सर्वमेव भगवद्रश्मिखचितं 
जरामरणमयतमिस्रस्रुतं ब्रह्म विदन्ति || २९ || 

साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः | 
प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः || ७-३० || 

आध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविकाधियज्ञिकानि च ममैव 
रूपान्तराणि | प्रयाणकाले च नित्यं भगवद्भावितान्तः 
करणत्वान्मां जानन्ति येतो येषां जन्मपूर्वमेव 
भगवत्तत्त्वं तेऽन्तकाले परमेश्वरं संस्मरेयुः | किं 
जन्मासेवनया-इति ये मन्यन्ते तेषां तूष्णींभाव एव शोभन 
इति शिवम् || ३० || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

स्फुटं भगवतो भक्तिराहिता कल्पमञ्जरी | 
साधकेच्छासमुचितां येनाशां परिपूरयेत् || ७ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे सप्तमोऽध्यायः || ७ || 

अथ अष्टमोऽध्यायः 

अर्जुन उवाच 

किं तद् ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम | अधिभूतं च 
किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते || ८-१ || 

अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन् मधुसूदन | प्रयाणकाले च 
कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः || ८-२ || 

ते ब्रह्म तद्विदुः इत्यादिना यद्भगवतोपक्षिप्तं 
तत्प्रश्ननवकपूर्वकं निर्णयति | अधियज्ञः कथं कोऽत्र 
देहे तिष्ठतीति शेषः || २ || 

श्रीभगवानुवाच 

अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते | 
भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसंज्ञितः || ८-३ || 

बृहत्वाद्बृंहकत्वाच्च परं ब्रह्म | अत एव 
अध्यात्मशब्दवाच्यम् | यतः स्वः-अनिवृत्तधर्मा चैतन्याख्यो 
भावः | तस्य च चैतन्यस्वभावस्य 
ब्रह्मणोऽपरिच्छिन्नबाह्यलक्षणतया 
क्रोडीकृतविश्वशक्तेरैश्वर्यलक्षणात्स्वातन्त्र्यात् 
बहिर्भावावभासनात्मा बहिर्भूतभावान्तरावभासनात्मा च 
यो विसर्गः क्रमेण भूतानां-ब्रह्मादिप्रमातॄणां 
भावानां-जडानाम् उद्भवकारी-जडाजडवैचित्र्यनिर्भासकः 
| तथा भूतभावस्य-विगलितसकलवितथप्रपञ्चस्य सत्यत्वस्य 
उद्भवं करोतीति || ३ || 

अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम् | 
अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर || ८-४ || 

क्षरति-स्रवति परिणामादिधर्मेणेति क्षरः-घटादिः 
पदार्थग्राम उच्यते | पुरुषः-आत्मा स चाधिदैवतम्-तत्र 
सर्वदेवतानां परिनिष्ठितत्वात् | अत एवाशेषयज्ञभोक्तृत्वेन 
यज्ञान्-अवश्यकार्याणि कर्माणि अधिकृत्य यः स्थितः 
पुरुषोत्तमः सोऽहमेव | अहमेव च देहे स्थित इति 
प्रश्नद्वयमेकेन यत्नेन निर्णीतम् || ४ || 

अथ योऽवशिष्टः प्रश्नः कथं प्रयाणकाले ज्ञेयोऽसि इति 
तं निर्णयति- 

अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् | यः प्रयाति स 
मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः || ८-५ || 

यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् | तं तमेवैति 
कौन्तेय सदा तद्भावभावितः || ८-६ || 

तस्मात् सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च | 
मदर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम् || ८-७ || 

न केवलं स्वस्थावस्थायां यावदन्तकालेऽपि 
मामेवेति-व्यवच्छिन्न-सकलोपाधिकम् | कथं चास्वस्थावस्थायां 
विनिवृत्तसकलेन्द्रियचेष्टस्य भगवान् 
स्मृतिपथमुपेयात्-इत्युपायमपि उपदिशति-सर्वावस्थासु 
व्यावहारिकीष्वपि यस्य भगवत्तत्त्वं न हृदयादपयाति तस्य 
भगवत्येव सकलकर्मसंन्यासिनः सततं भगवन्मयस्यावश्यं 
स्वयमेव भगवत्तत्त्वम्. स्मृतिविषयतां यातीति | सदा 
तद्भावभावितत्वं चात्र हेतुः | अत एवाह-येनैव वस्तुना सदा 
भावितान्तःकरणः तदेव मरणसमये स्मर्यते-तद्भाव एव च 
प्राप्यते इति सर्वथा मत्परम एव मत्प्रेप्सुः 

स्यादित्यत्र तात्पर्यम् | नतु यदेवान्ते मर्यते 
तत्तत्त्वमेवावाप्यते-इति | एवं हि सति ज्ञानिनोऽपि 
यावच्छरीरभाविधातुदोषविकलितचित्तवृत्तेर्जडतां प्राप्तस्य 
तामसस्येव गतिः स्यात् | न चाभ्युपगमोऽत्र 
युक्तः-प्रमाणभूतश्रुतिविरोधात् | अस्ति हि- 

तीर्थे श्वपचगृहे वा नष्टस्मृतिरपि परित्यजन्देहम् | 
ज्ञानसमकालमुक्तः कैवल्यं याति हतशोकः || (प० सा०, श्लो० 
८३) 

इति | तस्मादेवं विध्यनुवादौ | सदा येन भावितमन्तःकरणं 
तदेवान्ते-प्रयाणानन्तरं प्राप्यते | तच्च स्मर्यते न वा-इति 
नात्र निर्बन्धः | अन्वाचयश्चायमपिशब्देन सूचितः | 
स्मरणस्यासर्वथाभावं वाशब्दः स्फुटयति | सदा च 
मत्परमो जनः सर्वथा स्यात्- इति तात्पर्यं मुनिरेव प्रकटयति 
यदाह तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर इति | तेनेत्थमत्र 
पदसङ्गतिः-सदा यं यं भावं स्मरन् कलेवरं त्यजति 
अन्तेऽपि वा स्मरन् वाग्रहणादस्मरन्वा तं तमेमैति | यतोऽसौ 
सदा तद्भावेन भावितः | अन्ये तु-कलेवरं त्यजति सति 
अन्ते-कलेवरत्यागक्षणे बन्धुपुत्रादिप्रमात्रगोचरे 
श्वासायासहिक्कागद्गदिकादिचेष्टाचरमभाविनि क्षणे 
शरीरदार्ढ्यबन्धप्रतनूभावाद्देहकृतसुखदुःखमोहवन्ध्ये 
कालांशे देहत्यजनशब्दवाच्ये यदेव स्मरति तदेव 
प्रथमसंविदनुगृहीतमस्य रूपं संपद्यते | तादृशे च काले 
स्मरणस्य कारणं-सदा तद्भावभावितत्वमिति | त्यजति-इति 
सप्तमी योज्या-इति प्राक्तन एवार्थः | ननु एवमन्तकाले किं 
प्रयोजनं तत्स्मरणेन ? क एवमाह-प्रयोजनमिति किन्तु 
वस्तुवृत्तोपनतमेव तद्भवति तस्मिन्नन्त्ये क्षणे | ननु 
पुत्रकलत्रबन्धुभृतेः शिशिरोदकपानादेर्वा अन्त्ये क्षणे 
दृष्टं स्मरणम् इति तद्भावापत्तिः स्यात् ? मैवम् | नहि 
सोऽन्त्यः क्षणः-स्फुटदेहावस्थानात् | नह्यसावन्त्यः 
क्षणोऽस्मद्विवक्षितो भवादृशैर्लक्ष्यते | तत्र त्वन्त्ये क्षणे 
येनैव रूपेण भवितव्यं तत्संस्कारस्य दूरवर्तिनोऽपि 

जातिदेशकालव्यवहितानामपि आनन्तर्ययम् 
स्मृतिसंस्कारयोरेकरूपत्वाद् (यो० सू० ४, ९) 

इति न्यायेन प्रबोधेन भाव्यम् | तद्वशात्तत्स्मरणं तत्स्मृत्या 
तद्भावप्राप्तिः | कस्यचित्तु देहस्य स्वस्थावस्थायामपि तदेव 
काकतालीयवशाद्व्यज्यते | यथा मृगादेः पुराणे वर्णनम् 
तत्कृतं तु मृगत्वम् | अत एव प्रयाणकालेऽपि च माम्-इत्यादौ 
अपि च-इति ग्रहणम् | ये हि सदा भगवन्तं भावयन्ति-एवं 
भूता भविष्यामः-इति | तेषां 

तज्जः संस्कारोऽन्यसंस्कारप्रतिबन्धी || (यो० सू० १/५०) 

इति न्यायेन तस्यामलक्ष्यायामन्तदशायां 
संस्कारान्तरापहस्तनेन तत्संस्कारकृते तत्तत्त्वस्मरणे 
देहसद्भावक्षणकृते च तस्य स्मरणेऽनन्तरं 
देहविनिपातक्षण एव 
कालसंस्कारनिवृत्तेस्तदिदमित्यादिवेद्यविभागानवभासात् 
संविन्मात्रसतत्त्वपरमेश्वरस्वभावतैव भवति-इति 
श्रीमदभिनवगुप्तगुरुणां संमतम् इत्यलम् | 
असंशयमिति-नात्र सन्देग्धव्यमिति || ७ || 

अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसानन्यगामिना | परमं पुरुषं दिव्यं 
याति पार्थानुचिन्तयन् || ८- ८ || 

अनुचिन्तयन्निति शरीरभेदानन्तरं निवृत्तकलेवरकृतव्यथः 
पश्चाद्भगवन्तं चिन्तयन्निति || ८ || 

कविं पुराणमनुशासितार मणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः | 
सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूप मादित्यवर्णं तमसः परस्तात् || ९ 
|| 

प्रयाणकाले मनसाचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव | 
भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक् स तं परं पुरुषमुपैति 
दिव्यम् || ८-१० || 

एवमनुस्मरेदिति | आदित्यवर्णमिति-आदित्यवर्णत्वं 
वासुदेवतत्त्वस्य 
परिच्छेदकम्-आकृतिकल्पनादिविभ्रान्तिमयमोहतमसोऽतीतत्वात् 
रवित्वेन उपमानमित्याशयः | भ्रुवोर्मध्ये-इति प्राग्वत् || १० || 

यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः | 
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेणाभिधास्ये 
|| ८-११ || 

सम्यग् गृह्यते-निश्चीयतेऽनेनेति संग्रहः-उपायः | तेनोपायेन 
तत्पदम् अभिधास्ये-उपायमत्र सतताभ्यासाय वक्ष्ये || ११ || 

सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च | 
मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम् || ८-१२ || 

द्वाराणि-इन्द्रियाणि | हृदि-इत्यनेन विषयसंगाभाव उच्यते नतु 
विष्ठास्थानाधिष्ठानम् | आत्मनः प्राणम्-आत्मसारथिम् 
इच्छाशक्त्यात्मनि मूर्ध्नि-सकलतत्त्वातीते धारयन्निति 
कायनियमः || १२ || 

ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन् | यः प्रयाति 
त्यजन्देहं स याति परमां गतिम् || ८-१३ || 

अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः | तस्याहं 
सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः || ८-१४ || 

ओमिति जपन्निति वाङ्नियमः | मामनुस्मरन्निति चेतसोऽनन्यगामिता 
| यः प्रयाति-दिनाद्दिनमपुनरावृत्तये गच्छति | तथा च-देहं 
त्यजन्-कथं मे पुनरिदं सकलापत्स्थानं शरीरं मा 
भूयात्-इत्येवं यो मामनन्यचेताः स्मरति सततमेव यातिजानाति 
स मद्भावम् | नत्वत्र मुनेः परंब्रह्माद्वैतपदोपक्षेपविरोधी 
उत्क्रान्तौ भरः | तथा चोक्तं 

व्यापिन्यां शिवसत्तायामुत्क्रान्तिर्नाम निष्फला | अव्यापिनि शिवे 
नाम नोत्क्रान्तिः शिवदायिनी || 

इति | यदि वा सतताभ्यासोऽपि यैर्न कृतस्तथापि 
कुतश्चित्स्वतन्त्रेश्वरेच्छादेर्निमित्तादन्त्ये एव क्षणे यदा 
तादृग्भावो जायते तदायमुत्क्रान्तिलक्षण उपायः 
संस्कारान्तरप्रतिबन्धक उक्तः | अत एव यदक्षरं वेदविदो 
वदन्ति इत्यादिना अभिधास्ये इत्यन्तेन प्रतिज्ञा कृता 
क्षणमात्रस्यापि भगवदनुचिन्तनस्य 
सकलसंस्कारविध्वंसनलक्षणामद्भुतवृत्तिं प्रतिपादयितुम् | 
यदाहुराचार्यवर्याः 

निमेषमपि यद्येकं क्षीणदोषे करिष्यसि | पदं चित्ते तदा 
शंभो किं न संपादयिष्यसि || (स्त० चिं० श्लो० ११४) 

इति | अत एव प्रयाणकाले स्मरणेन विना खण्डना-इति येषां 
शङ्का तान् वीतशङ्कान्कर्तुमुक्तम्-अनन्यचेताः सततमिति-अन्यत्र 
फलादौ साध्ये यस्य न चेत इत्यर्थः | तस्याहं सुलभ 
इति-तस्य न किंचित्प्रयाणकालौचित्यपर्येषणम्-तीर्थसेवा 
उत्तरायणम् आयतनसंश्रयः सत्त्वविवृद्धिः सचिन्तकत्वं 
विषुवदादि-पुण्यकालः दिनम् अकृत्रिमपवित्रभूपरिग्रहः 
स्नेहमलविहीनदेहता 
शुद्धवस्त्रादि-ग्रहः-इत्यादिक्लेशोऽभ्यर्थनीय इत्यर्थः | 
यत्प्रागुक्तं-तीर्थे श्वपचगृहे वा-इत्यादि || १४ || 

ननु मद्भावं याति-इत्युक्तम् | तत्किं प्राप्तेऽपि पुनरावृत्तिरस्ति 
? इत्याशङ्क्याह- 

मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् | नप्नुवन्ति 
महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः || ८-१५ || 

अन्यतस्तु सर्वत एव पुनरावृत्तिरस्तीति समनन्तरेण श्लोकेन 
प्रतिपाद-यिष्यते | मां तु प्राप्य न पुनर्योगिनो 
जन्मादित्रासमाप्नुवन्ति || १५ || 

आब्रह्म भुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन | मामुपेत्य तु कौन्तेय 
पुनर्जन्म न विद्यते || ८-१६ || 

ब्रह्मलोकमाप्तानामपि पुनरावृत्तिरस्ति-इति सर्वैर्व्याख्यातम् | 
एतदभ्युप-गमे च तदुपरितनलोकगतिर्मुक्तिः-इत्यभिहितं स्यात् | 
तच्च न हृदयंगमम् इति 
संशयमहामोहकलुषीकृतान्तर्दुशामस्माकं 
प्रतिभातीयमागमाधिगता व्याख्यावर्त्तिः आब्रह्म-यावत् 
ब्रह्मपदं प्राप्तं तावत् 
यस्मात्कस्माच्चित्तिर्यगूर्ध्वाधस्तात्भुवनात् 
पुनरावर्तन्ते-चक्रवत्स्थानान्तरमविरतं भ्राभ्यन्तो 
विपरिवर्तन्ते इति || १६ || 

ननु क एवं जानाति यत्सर्वभुवनेभ्यः पुनरावृत्तिः | 
ब्रह्मादय एव हि तावच्चिरतरस्थायिनः श्रूयन्ते | ते एव 
तावत्कथं पुनरावर्तिनः | पुनरावर्तित्वे हि तेऽपि स्युः 
प्रभवाप्ययधर्माणः ? इत्याह- 

सहस्रयुगपर्यन्तमहर्ये ब्रह्मणो विदुः | रात्रिं 
युगसहस्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः || ८-१७ || 

अव्यक्ताद्व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे | रात्र्यागमे 
प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके || ८-१८ || 

भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते | 
रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे || ८-१९ || 

ये खलु दीर्घदृश्वानस्ते ब्रह्मणोऽपि रात्रिं दिनं पश्यन्ति 
प्रलयोदयतया | तथाच | अहरहस्त एव विबुध्य निजां निजामेव 
चेष्टामनुरुध्यन्ते | प्रतिरात्रि च तेषामेव 
निवृत्तपरिस्पन्दानां शक्तिमात्रत्वेनावस्थानम् | एवं सृष्टौ 
प्रलये च पुनः पुनर्भावः | नान्येऽन्ये उपसृज्यन्ते अपितु ते एव 
जीवाः कालकृतस्तु चिरक्षिप्रप्रत्ययात्मा विशेषः | एष च 
परिच्छेदः प्रजापतीनामप्यस्ति | ततश्च तेऽपि 
प्रभवाप्ययधर्माण एव-इति स्थितम् || १९ || 

सर्वतो लोकेभ्यः पुनरावृत्तिर्नतु मां प्राप्य इति स्फुटयति- 

परस्तस्मात्तु भावोऽन्यो व्यक्ताव्यक्तः सनातनः | यः स 
सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति || ८-२० || 

अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् | यं प्राप्य न 
निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम || ८-२१ || 

पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया | यं प्राप्य 
न पुनर्जन्म लभन्ते योगिनोऽर्जुन || ८-२२ || 

यस्यान्तःस्थानि भूतानि यत्र सर्व प्रतिषिठतम् | 

उक्तप्रकारं कालसंकलनाविवर्जितं तु वासुदेवतत्त्वम् | 
व्यक्तम्-सर्वानुगतम् तत्त्वेऽपि अव्यक्तं-दुष्प्रापत्वात् | तच्च 
भक्तिलभ्यमित्यावेदितं प्राक् | तत्रस्थं चैतद्विश्वम् | यत् 
खल्वविनाशि रूपं सदा तथाभूतं तत्र कः 
पुनःशब्दस्यावृत्तिशब्दस्य चार्थः | स हि मध्ये 
तत्स्वभावविच्छेदापेक्षः | न च 
सदातनविश्वोत्तीर्णविश्वाव्यतिरिक्तविश्वप्रतिष्ठात्मकपरबोध 
स्वातन्त्र्य-स्वभावस्य श्रीपरमेश्वरस्य तद्भावप्राप्तिः येन 
स्वभावविच्छेदः कोऽपि कदाप्यस्ति | अतो युक्तमुक्तं-मामुपेत्य 
तु-इति || २२ || 

एवं च सतताभ्यासेन येषां क्लेशं विनैव 
भगवदाप्तिस्तेषां वृत्तमुक्तम् इदानीमुत्क्रान्त्या येऽपवर्गं 
भोगं चेच्छन्ति तेषां कश्चिद्विशेष उच्यते- 

यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः | प्रयाता यान्ति 
तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ || ८-२३ || 

अनावृत्तिः-मोक्षः | आवृत्तिः-भोगाय || २३ || 

अग्निज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् | तत्र प्रयाता 
गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः || ८-२४ || 

धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् | तत्र 
चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते || ८-२५ || 

उत्तरेण-ऊर्ध्वेन अयनं-षाण्मासिकम् | तच्च 
प्रकाशादिधर्मकत्वात् दहनादिकैः शब्दैरुपचर्यते | अतो 
विपरीतं विपर्ययेण | तत्र चन्द्रमसो 
भोग्यांशानुप्रवेशाद्भोगायावृत्तिः || २५ || 

शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते | 
अनयोर्यात्यनावृत्तिमाद्ययावर्ततेऽन्यया || ८-२६ || 

अनयोर्गत्योर्मध्यादाद्यया-अनावृत्तिः-मोक्षः | अन्यया भोगः || 
२६ || 

नैते सृती पार्थ जानन् योगी मुह्यति कश्चन | तस्मात्सर्वेषु 
कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन || ८-२७ || 

एते सृती यो वेत्ति-आभ्यन्तरेण क्रमेण 
योगाभ्यासस्वीकृतेनेत्यर्थः | एतच्च वितत्य प्रकाश्यमानं 
ग्रन्थं विस्तारयतीत्यलम् | सर्वे ये काला आभ्यन्तराः 
तद्विषयं योगमभ्यस्येत् | अस्मद्गुरवस्त्वाहुः-सर्वानुग्राहकतया 
मध्ये आभ्यन्तरकालकृतमुत्क्रान्तिभेदमभिधाय प्रकृतमेव 
बाह्यकालविषयं मुख्यं प्रमेयमुपसंहृतम् तस्मात्सर्वेषु 
कालेषु-इत्यादिना || २७ || 

वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम् | 
अभ्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् || 
८-२८ || 

अभ्येति-अभिभवति-सर्वकर्मसंस्काराणां भगवत्स्मृत्या 
विफलीकरणात् | सर्वकर्मपरिक्षये चासौ सुखेनैव विन्दति 
परं शिवमिति शिवम् || २८ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

सर्वतत्त्वगतत्वेन विज्ञाते परमेश्वरे | अन्तर्बहिर्न सावस्था न 
यस्यां भासते विभुः || ८ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहेऽष्टमोऽध्यायः || ८ || 

अथ नवमोऽध्यायः 

श्रीभगवानुवाच 

इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे | ज्ञानं 
विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् || ९-१ || 

अनसूयत्वं ज्ञानसंक्रान्तौ कारणं मुख्यम् | 
ज्ञानविज्ञाने-प्राग्वत् || १ || 

राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् | प्रत्यक्षावगमं 
धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् || ९-२ || 

राजते-सर्वविद्यामध्ये दीप्यते या | इहैव ह्युच्यते-अध्यात्मविद्या 
विद्यानाम् इति | राज्ञाम्-जनकादीनामत्राधिकारस्तेषां 
रहस्यम्-अतिगुप्तत्वात् क्षत्रियसुलभेन वीरभावेनाविकम्पत्वात् | 
कर्तुम्-अनुष्ठातुं सुसुखम् | न चास्य ब्रह्मोपासनात्मनः 
कर्मणोऽन्यकर्मवदुपभोगादिना व्ययोऽस्ति || २ || 

अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप | अप्राप्य मां 
निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि || ९-३ || 

निवर्तन्ते-पुनःपुनर्जायन्ते म्रियन्ते च || ३ || 

मया ततमिदं कृत्स्नं जगदव्यक्तमूर्तिना | मत्स्थानि 
सर्वभूतानि न चाऽहं तेष्ववस्थितः || ९-४ || 

मत्स्थानि सर्वभूतानीति-सुचिरमपि गत्वा अन्यस्य 
प्रतिष्ठाधाम्नोऽविद्यमानत्वात् | 
भूतरूपबोध्यात्मकप्रसिद्धतदीयजडरूपपुरःसरीकारेण 
तदवभासे तद्विपरीतबोधस्वभावतिरोधानम् | इत्येतदाह-न 
चाहं तेष्ववस्थितः-इति || ४ || 

न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् | भूतभृन्न च 
भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः || ९-५ || 

न च मत्स्थानि-अविद्यान्धानां तत्त्वादृष्टेः | नहि मूढा 
अविच्छिन्नसंवित्स्वभावं परमेश्वरं 
समस्तवस्तुपरिच्छेदप्रतिष्ठास्थानं मन्यन्ते | अपितु कृशो 
देवदत्तोऽहम् इदं वेद्मि भूतले इदं स्थितम्-इति मितमेव 
स्वभावं प्रतिष्ठा-स्थानतया पश्यन्ति | ननु 
कथमेतद्विरुद्धम् ? इत्याह- पश्य मे योगमैश्वरम्-इति | 
योगः-शक्तिः-युज्यमानत्वात् | एतदेव ममैश्वर्यं-यदेवं 
निरतिशयाद्भुतवृत्तिस्वातन्त्र्यमित्यर्थः || ५ || 

यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् | तथा सर्वाणि 
भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय || ९-६ || 

एवं हि सर्वभावेषु चराम्यनभिलक्षितः | 
भूतप्रकृतिमास्थाय सहैव च विनैव च || ९-७ || 

यद्वदाकाशवायवोरविनाभाविन्यपि संबन्धे न जातुचिन्नभः 
स्पृश्यता श्रूयते एवं सकलसंसारविसार्यपि भगवत्तत्त्वं 
न सर्वजनविषयम् || ७ || 

सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् | कल्पक्षये 
पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् || ९-८ || 

प्रकृतिम्-अव्यक्तरूपाम् || ८ || 

प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः | 
भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् || ९-९ || 

स्वां प्रकृतिमवष्टभ्य-इत्येतावता जडोऽपि स्वतोऽयं 
भावग्रामः परप्रकृत्यन्वयात्प्रकाशतां प्राप्तः || ९ || 

न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय | 
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु || ९-१० || 

मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् | हेतुनानेन कौन्तेय 
जगद् विपरिवर्तते || ९-११ || 

न च मेऽस्ति कर्मबन्धः-औदासीत्येन वर्तमानोऽहं यतः | अत 
एवाहं जगन्निर्माणेऽनाश्रितव्यापारत्वाद्धेतुः || ११ || 

अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमास्थितम् | परं 
भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् || ९-१२ || 

सोऽहं सर्वजनान्तःशायी 
सर्वस्यात्मपररूपतयावज्ञास्पदम्-यन्मानुषादि-चतुर्दशविधस 
र्गव्यतिरिक्त ईश्वरो नोपलभ्यते स कथमस्तीति || १२ || 

मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः | आसुरीं 
राक्षसीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः || ९-१३ || 

तेषां च कर्म ज्ञानमाकाङ्क्षाश्च सर्वं 
निष्फलम्-अवस्तुविषयत्वात् | आसुरीं राक्षसीं 
चेति-उद्रिक्तरजस्तमोधर्माण इति || १३ || 

महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिताः | 
भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् || ९-१४ || 

सततं कीर्तयन्तश्च यतन्तश्च यतव्रताः | नमस्यन्तश्च मां 
भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते || ९-१५ || 

ज्ञानयज्ञेन चाऽप्यन्ये यजन्तो मामुपासते | एकत्वेन पृथक्त्वेन 
बहुधा विश्वतोमुखम् || ९-१६ || 

दैवीं-सात्त्विकीम् | यजन्तो-बाह्यद्रव्यादियागैः | अन्ये तु मां 
ज्ञानयज्ञेनैवोपासते | अतः केचित् एकतया-ज्ञानतः | केचिद् 
बहुधा-कर्मयोगात् | मत्परा एव सर्वे || १६ || 

ननु कर्म तावत्कारककलापव्याप्तभेदोद्रेकि कथमभिन्नं 
भगवत्पदं प्रापयतीति ? उच्यते- 

अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाहमहमौषधम् | 
मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम् || ९-१७ || 

पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः | वेद्यं 
पवित्रमोङ्कार ऋक्साम यजुरेव च || ९-१८ || 

गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं सुहृत् | प्रभवः 
प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम् || ९-१९ || 

तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च | अमृतं चैव 
मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन || ९-२० || 

एकस्यैव निर्भागस्य ब्रह्मतत्त्वस्य परिकल्पितसाधनाधीनं 
कर्मपुनरेकत्वं निर्वर्तयति-क्रियायाः 
सर्वकारकात्मसाक्षात्कारेणावस्थाने भगवत्पदप्राप्तिं 
प्रत्यविदूरत्वात् | उक्तं च- 

सेयं क्रियात्मिका शक्तिः शिवस्य पशुवर्तिनी | बन्धयित्री 
स्वमार्गस्था ज्ञाता सिद्ध्युपपादिका || (स्प०, ३ नि०, १६ श्लो०) 

इति | मयाप्युक्तं- 

उपक्रमे यैव बुद्धिर्भावाभावानुयायिनी | उपसंहृतिकाले सा 
भावाभावानुयायिनी || 

इति तत्र तत्र वितत्य विचारितचरमेतत् इतीहोपरम्यते | 
तषाम्यहमित्यादि-अद्वैतकथाप्रसङ्गेनोक्तम् || २० || 

नन्वेवं यदि बाह्ययागादिनापि ब्रह्माप्तिः 
तर्ह्यग्निष्टोमादिष्वपि किमन्यो याज्यः ? अभ्युपगमे भेदवादः 
वासुदेव एवेति चेत् कथं नापवर्गस्तैः ? तदर्थमुच्यते- 

त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं 
प्रार्थयन्ते | ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोक- मश्नन्ति दिव्यान्दिवि 
देवभोगान् || ९-२१ || 

ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं 
विशन्ति | एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा 
लभन्त || ९-२२ || 

यद्यपि ते मामेव यजन्ते तथापि स्वर्गमात्रप्रार्थनया 
मितकर्मनिजसत्त्वदुर्बलतया स्वर्गादिमात्रेणैव 
फलेनावच्छिन्दन्ति | अत एवैषां पुनरावर्तको धर्मः | एवं ते 
गतागतं लभन्ते नतु यागस्य पुनरावृत्तिप्रसवधर्मा 
स्वभावः || २२ || तथाहि 

अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते | तेषां 
नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् || ९-२३ || 

तेभ्योऽन्ये मां चिन्तयन्तः कथम्? अनन्या-अविद्यमानम् 
अन्यत्-मद्व्यतिरिक्तं कामनीयं फलं येषामिति | 
योगः-अप्रतिलब्धमत्स्वरूपलाभः | 
क्षेमं-प्राप्तभगवत्स्वरूपप्रतिष्ठालाभपरिरक्षणम् | येन 
योगभ्रष्टत्वशङ्कापि न भवेदित्यर्थः || २३ || 

येऽप्यन्यदेवताभक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः | तेऽपि मामेव 
कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् || ९-२४ || 

अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च | नतु 
मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्चलन्ति ते || ९-२५ || 

यान्ति देवव्रता देवान्पितृन्यान्ति पितृव्रताः | भूतानि यान्ति 
भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् || ९-२६ || 

पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति | तदहं 
भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः || ९-२७ || 

येऽपि च नामधेयान्तरैरुपासते तेऽपि मामेवोपासते | नहि 
ब्रह्मव्यतिरेकि किंचिदुपास्यमस्ति | किन्तु-अविधिनेति विशेषः | 
अविधिः-अन्यो विधिः नानाप्रकारैर्विधिभिरहमेव 
परंब्रह्मसत्तास्वभावो याज्य इति | नतु 
यथान्यैर्दर्शनान्तरदूषणसमुपार्जितमहापातकमलीमसैर्व्य 
अख-खतम्-अविधिना-दुष्टविधिनेति | एवं हि सति मामेव यजन्ते 
सर्वयज्ञानां चाहमेव भोक्ता-इति 
दृश्यमानमेतदसमञ्जसीभवेत् | इत्यलं कल्मषकलिलैः साकं 
संलापेन | अस्मद्गुरवस्तु निरूपयन्ति-अन्या-स्वात्मव्यतिरिक्ता 
भेदवादनयेन ब्रह्मस्वभावहीनैव काचिद्देवता-इति गृहीत्वा 
तामेव यजन्ते | तेऽपि वस्तुतो मामेव-स्वात्मरूपं यजन्ते किन्तु 
अविधिना-दुष्टेन विधिना भेदग्रहणरूपेणेति | अत एवाह-नतु 
मां-स्वात्मानं तत्त्वेन-देवतारूपतया भोक्तृत्वेन जानन्ति 
अतः चलन्ते-मद्रूपात् | किं देवव्रतत्वेन देवान्यान्ति-इत्यादि 
एतदेव चलनमिति यावत् | ये तु मत्स्वरूपमभेदेन विदुस्ते 
देवभूतपितृयागादिनापि मामेव यजन्ते | ते च मद्याजिनो मामेव 
गच्छन्तीत्युपसंहरिष्यति | ननु द्रव्यत्यागार्थमुद्दिष्टा 
देवतेत्युच्यते तत्कथमनुद्दिश्य स्वात्मतत्त्वस्य याज्यत्वम् आदित्यः 
प्रापणीयः चरुः-इति 
विधिशेषभूतदेवतोद्देशात्मकविध्यन्तरभावितो ह्यसावुद्देशः 
| न च स्वात्मविषयो विधिरस्ति-इत्यभिप्रायेणाह अविधिपूर्वकं 
मामिति | स्वात्मव्यतिरिक्तायां देवतायामस्ति अपेक्ष्यो 
विधिः-अप्राप्तप्रापणरूपत्वात् | स्वात्मा तु परमेश्वरो न 
विधिपूर्वको-विधिपरिप्रापितत्वाभावात् | नहि तदनुद्देशन 
किंचित्प्रवर्तते | तेन विधिपरिप्रापितेन्द्रादिदेवतोद्देशेषु 
सर्वेषु स स्वात्मा विश्वावभासनस्वभावः 
तदुद्देश्यदेवतावभासभित्तिस्थानीयतयैवाहमहमिकया 
सततावभासमानः स्रक्सूत्रकल्पः सततोद्दिष्ट इति 
युक्तिसिद्धमेतत् मामेव यजन्ति-अविधिपूर्वकत्वात् | 
मुख्यभूतमत्प्राप्तिफलस्य तान्प्रति कर्त्रभिप्रायत्वं नास्ति 
अपितु परिमितदक्षिणास्थानीयेन्द्रादिपदमात्रप्राप्तेरेव 
याजकवच्चरितार्थत्वमेषाम्-इति प्रथयितुं परस्मैपदम् | 
यदुक्तं मयैव- 

वदान्वेद न वेद शांभवपदं दूयेत निर्वेदवान् स्वगार्थी 
यजमानतां प्रतिजहज्जातो यजन्याजकः | सर्वाः 
कर्मरसप्रवाहप्रसराः संवित्स्रवन्त्योऽखिला- 
स्त्वामानन्दमहाम्बुधिं विदधते नाप्राप्य पूर्णां स्थितिम् || 

इति || २७ || 

एवं य उक्तक्रमेण वेत्ति-तस्येन्द्रादिदेवतायागोऽपि 
परमेश्वरयाग इति यदप्यन्यत्कर्म तदपि 
महेश्वरस्वात्मार्चनरूपं तस्यैव सर्वत्रोद्देशात्-इत्याह 

यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् | यत्तपस्यसि कौन्तेय 
तत्कुरुष्व मदर्पणम् || ९-२८ || 

शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः | 
संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि || ९-२९ || 

देवतान्तरयाजिनो यतो मितमनोरथाः फलं लघयन्ति अतस्त्वं 
सर्वे प्रागुक्तोपदेशक्रमेण मदर्पणं-मन्मयत्वेन भावनं कुरु 
| एष एव च संन्यासयोगः | इति विस्तीर्णं विस्पष्टप्रायं 
पुरस्तादेव || २९ || 

समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः | ये भजन्ति तु 
मां भक्त्या मयि ते तेषु चाऽप्यहम् || ९-३० || 

अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् | साधुरेव स मन्तव्यः 
सम्यग्व्यवसितो हि सः || ९-३१ || 

क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति | कौन्तेय 
प्रतिजानीहि न मद्भक्तः प्रणश्यति || ९-३२ || 

प्रतिजाने इति-युक्तियुक्तोऽयमर्थो 
भगवत्प्रतिज्ञातत्वात्सुष्ठुतमां दृढो भवति || ३२ || 

मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः | स्त्रियो 
वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् || ९-३३ || 

किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा | 
अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् || ९-३४ || 

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु | मामेवैष्यसि 
युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः || ९-३५ || 

पापयोनयः-पशुपक्षिसरीसृपादयः | स्त्रिय इत्यज्ञाः | 
वैश्या इति-कृष्यादिकर्मान्तररताः | शूद्रा इति-कार्त्स्न्येन 
वैदिकक्रियानधिकृताः परतन्त्रवृत्तयश्च | तेऽपि मदाश्रिता 
मामेव यजन्ते | (गजेन्द्रमोक्षणादीनि चरितानि हि 
परमकारुणिकस्य भगवतः सहस्रशः श्रूयन्ते) | किमङ्ग 
पुनरेतद्विपरीतवृत्तयः | 
केचिदाचक्षते-द्विजराजन्यप्रशंसापरमेतद्वाक्यं नतु 
स्त्र्यादिष्वपवर्गप्राप्तितात्पर्येण-इति | ते हि भगवतः 
सर्वानुग्राहिकां शक्तिं मितविषयतया खण्डयन्तः तथा 
परमेश्वरस्य परमकृपालुत्वमसहमानाः न मे द्वेष्योऽस्ति न 
प्रियः अपि चेत्सुदुराचारः इत्यादीन्यन्यानि 
चैवंप्रकारस्फुटार्थप्रतिपादकानि वाक्यानि विरोधयन्तो 
निरतिशययुक्तिप्रपञ्चसाधिताद्वैतभगवत्तत्त्वे भेदलिङ्गं 
बलादेवानयन्तो अन्यांश्चागमविरोधानचेतयमानाः कथमिदं 
कथमिदम्-इति पर्यनुयुज्यमाना यदि 
परमन्तर्गभीकृतजात्यादिमहाग्रहाविष्टान्तःकरणाः 
मात्सर्यावहित्थलज्जाजिह्मीकृतावाङ्मुखदृष्टयः समग्रस्य 
जनस्यासत्प्रलापिन इति हास्यरसविषयभावमात्मन्यारोपयन्ति | 
यत्पूर्वैव व्याख्या सर्वस्य करोति शिवमिति शिवम् || ३५ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

अद्वैते ब्रह्मणि परा सर्वानुग्रहशालिनी | शाक्तिर्विजृम्भते 
तेन यतनीयं तदाप्तये || ९ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे नवमोऽध्यायः || ९ || 

अथ दशमोऽध्यायः 

प्राक्तनैर्नवभिरध्यायैर्य एवार्थो लक्षितः स एव 
प्रतिपदपाठैरस्मिन्नध्याये प्रतायते | तथा चाह-भूय 
एव-इति | उक्तमेवार्थं स्फुटीकर्तुं पुनः कथ्यमानं 
शृण्विति | अर्जुनोऽप्येवमेवाभिधास्यति-भूयः कथय 
इति-इत्यध्यायतात्पर्यम् | शिष्टं निगदव्याख्यातमिति किं 
पुनरुक्तेन | संदिग्धं तु निर्णेष्यते | 

श्रीभगवानुवाच 

भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः | यत्तेऽहं 
प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया || १०-१ || 

न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः | अहमादिर्हि 
देवानां महर्षीणां च सर्वशः || १०-२ || 

यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् | असम्मूढः स 
मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते || १०-३ || 

बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः | सुखं 
दुःखं भवो भावो भयं चाभयमेव च || १०-४ || 

असंमोहः-उत्साहः || ४ || 

अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः | भवन्ति भावा 
भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः || १०-५ || 

महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा | मद्भावा मानसा 
जाता येषां लोक इमाः प्रजाः || १०-६ || 

एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः | सोऽविकम्पेन 
योगेन युज्यते नात्र संशयः || १०-७ || 

अहं सर्वस्य प्रभवो इतः सर्वं प्रवर्तते | इति मत्वा भजन्ते 
मां बुधा भावसमन्विताः || १०-८ || 

मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् | कथयन्तश्च मां 
नित्यं तुष्यन्ति च रमयन्ति च || १०-९ || 

परस्परबोधनया अन्योन्यबोधस्फारसंक्रमणात् सर्व एव हि 
प्रमातार एक ईश्वरः-इति विततव्याप्त्या सुखेनैव 
सर्वशक्तिकसर्वगतस्वात्मरूपताधिगमेन माहेश्वर्यमेषामिति 
भावः || ९ || 

तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् | ददामि 
बुद्धियोगं तं येन मां प्रापयन्ति ते || १०-१० || 

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः | 
नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता || १०-११ || 

अर्जुन उवाच 

परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् | पुरुषं 
शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् || १०-१२ || 

आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा | असितो देवलो 
व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि माम् || १०-१३ || 

सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मे वदसि केशव | न हि ते भगवन्व्यक्तिं 
विदुर्देवा महषयः || १०-१४ || 

स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम | भूतभावन 
भूतेश देवदेव जगत्पते || १०-१५ || 

वक्तुमर्हस्यशेषेण विभूतीरात्मनः शुभाः | 
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि || १०-१६ || 

कथं विद्यामहं योगिंस्त्वामहं परिचिन्तयन् | केषु केषु च 
भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया || १०-१७ || 

विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन | भूयः कथय 
तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् || १०-१८ || 

श्रीभगवानुवाच 

हन्त ते कथयिष्यामि विभूतिरात्मानः शुभाः | प्राधान्यतः 
कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे || १०-१९ || 

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः | अहमादिश्च मध्यं 
च भूतानामन्त एव च || १०-२० || 

आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् | 
मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी || १०-२१ || 

वेदानां सामवेदोऽहं देवानामस्मि वासवः | इन्द्रियाणां 
मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना || १०-२२ || 

रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् | वसूनां 
पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् || १०-२३ || 

पुरोधसां च मुख्यं विद्धि पार्थ ! बृहस्पतिम् | 
सेनान्यामप्यहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः || १०-२४ || 

महर्षीणां भृगुरहं गिरामप्येकमक्षरम् | यज्ञानां 
जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः || १०-२५ || 

अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः | 
गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः || १०-२६ || 

उच्चैः श्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् | ऐरावतं 
गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् || १०-२७ || 

आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् | प्रजनश्चास्मि 
कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः || १०-२८ || 

अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् | पितृणामर्यमा 
चास्मि यमः संयमतामहम् || १०-२९ || 

प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् | मृगाणां च 
मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् || १०-३० || 

पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् | झषाणां 
मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी || १०-३१ || 

सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन | अध्यात्मविद्या 
विद्यानां वादः प्रवदतामहम् || १०-३२ || 

अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च | अहमेवाक्षयः 
कालो धाताऽहं विश्वतोमुखः || १०-३३ || 

मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् | कीर्तिः 
श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा || १०-३४ || 

बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् | मासानां 
मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः || १०-३५ || 

द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् | जयोऽस्मि 
व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् || १०-३६ || 

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः | 
मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः || १०-३७ || 

दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् | मौनं चैवास्मि 
गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् || १०-३८ || 

यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन | न तदस्ति विना 
यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् || १०-३९ || 

नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप | एष 
तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया || १०-४० || 

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा | तत्तदेवावगच्छ 
त्वं मम तेजोंशसम्भवम् || १०-४१ || 

अथवा बहुनैतेन किं ज्ञानेन तवार्जुन ! विष्टभ्याहमिदं 
कृत्स्नमेकांशेन जगत्स्थितः || १०-४२ || 

अहमात्मा इत्यनेन व्यवच्छेदं निवारयति अन्यथा स्थावराणां 
हिमालयः इत्यादिवाक्येषु हिमालय एव भगवान्नान्यः इति 
व्यवच्छेदेन निर्विभागत्वाभावात् ब्रह्मदर्शनं 
खण्डितमभविष्यत् | यतो यस्याखण्डाकारव्याप्तिस्तथा चेतसि 
नोपारोहति तां च जिज्ञासति तस्यायमुपदेशग्रन्थः | तथाहि | 
उपसंहारे भेदाभेदवादं-यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वम् 
इत्यनेनाभिधाय पश्चादभेदमेवोपसंहरति- 

अथवा बहुनैतेन* * * * * * * * * विष्टभ्याहम् * * * * * * 
एकांशेन जगत्स्थितः || 

इति | उक्तं हि- 

पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि | 

इति | प्रजानां सृष्टिहेतुः सर्वमिदं भगवत्तत्त्वमेव 
तैस्तैर्विचित्रै रूपैर्भाव्यमानं सकलस्य विषयतां यातीति 
शिवम् || ४२ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

इच्छायामिन्द्रिये वापि यदेवायाति गोचरम् | 
हठाद्विलापयंस्तत्तत्प्रशान्तं ब्रह्म भावयेत् || १० || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे दशमोऽध्यायः || १० || 

अथ एकादशोऽध्यायः 

समनन्तरेणाध्यायेन य एवार्थ उक्तस्तमेव 
प्रत्यक्षीकर्तुमर्जुनः पृच्छति | यो 
ह्युपदेशक्रमेणार्थोऽवगतः स एव 
प्रत्यक्षसंविदोपारुह्यमाणः स्फुटीभवति | तदर्थमेवेमे 
उक्तिप्रत्युक्ती उच्येते 

अर्जुन उवाच 

मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् | यत्त्वयोक्तं 
वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम || ११-१ || 

भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया | त्वत्तः 
कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् || ११-२ || 

एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वरम् | द्रष्टुमिच्छाम्यहं 
रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम || ११-३ || 

मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो | योगीश्वर ततो मे 
त्वं दर्शयात्मानमव्ययम् || ११-४ || 

श्रीभगवानुवाच 

पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः | नानाविधानि 
दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च || ११-५ || 

पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा | 
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि पाण्डव || ११-६ || 

इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् | मम देहे 
गुडाकेश यच्चान्यद् द्रष्टुमिच्छसि || ११-७ || 

नतु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा | दिव्यं ददामि ते 
चक्षुः पश्य मे रूपमैश्वरम् || ११-८ || 

संजय उवाच 

एवमुक्त्वा ततो राजन् महायोगीश्वरो हरिः | दर्शयामास 
पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् || ११-९ || 

अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् | अनेकदिव्याभरणं 
दिव्यानेकोद्यतायुधम् || ११-१० || 

दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् | सर्वाश्चर्यमयं 
देवमनन्तं विश्वतोमुखम् || ११-११ || 

दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता | यदि भाः सदृशी सा 
स्याद्भासस्तस्य महात्मनः || ११-१२ || 

तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा | 
अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा || ११-१३ || 

ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः | प्रणम्य 
शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत || ११-१४ || 

अर्जुन उवाच 

पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् 
| ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ मृषींश्च सर्वानुरगांश्च 
दिव्यान् || ११-१५ || 

अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् | 
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर 
विश्वरूप ! || ११-१६ || 

किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् | 
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्षं समन्ता द्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् 
|| ११-१७ || 

त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् | 
त्वमव्ययः सात्त्वतधर्मगोप्ता सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे || 
११-१८ || 

सात्त्वतधर्मगोप्तेति सत्-सत्यं-क्रियाज्ञानयोरुभयोरपि 
भेदाप्रतिभासात्मकं तथा सत्तात्मकं प्रकाशरूपं तत्त्वं 
विद्यते येषां ते-सात्त्वताः | तेषां 
धर्मः-अनवरतग्रहणसंन्यासपरत्वात्सृष्टिसंहारविषयः 
सकलमार्गोत्तीर्णः तं गोपायते | एतदेवात्राध्याये रहस्यं 
प्रायशो देवीस्तोत्रविवृत्तौ मया प्रकाशितम् | तत्सहृदयैः 
सोपदेशैः स्वयमेवावगम्यते इति किं पुनः पुनः 
स्फुटतरप्रकाशनवाचालतया || १८ || 

अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य- मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् | 
पश्यामि त्वा दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् 
|| ११-१९ || 

द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः 
| दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदृ ग्लोकत्रयं प्रव्यथितं 
महात्मन् || ११-२० || 

अमी हि त्वा सुरसङ्घा विशन्ति केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति 
| स्वस्तीति चोत्तचैव महर्षिसङ्घाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः 
पुष्कलाभिः || ११-२१ || 

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च 
| गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव 
सर्वे || ११-२२ || 

रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम् | 
बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः 
प्रव्यथितास्तथाऽहम् || ११-२३ || 

नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं 
दीप्तविशालनेत्रम् | दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा 
धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो || ११-२४ || 

दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि 
| दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास || 
११-२५ || 

अमी सर्वे धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः 
| भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ सहास्मदीयैरपि 
योधमुख्यैः || ११-२६ || 

वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि 
| केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः 
|| ११-२७ || 

नानारूपैः पुरुषैर्बाध्यमाना विशन्ति ते वक्त्रमचिन्त्यरूपम् | 
यौधिष्ठिरा धार्तराष्ट्राश्च योधाः शस्त्रैः कृत्ता 
विविधैः सर्व एव || ११-२८ || 

त्वत्तेजसा निहता नूनमेते तथाहीमे त्वच्छरीरे प्रविष्टाः | 
यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा वज्रन्ति || 
११-२९ || 

तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभितो ज्वलन्ति | 
यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय 
समृद्धवेगाः | तथैव नाशाय विशन्ति लोका स्तवापि वक्त्राणि 
समृद्धवेगाः || ११-३० || 

लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ता ल्लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः | 
तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं भास स्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो || 
११-३१ || 

आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद | 
विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् || 
११-३२ || 

तव प्रवृत्तिं न वेद्मि-केनाशयेनेदृशीयमुग्रतेति || ३२ || 

श्रीभगवानुवाच 

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो ल्लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः | 
ऋतेऽपि त्वा न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु 
योधाः || ११-३३ || 

तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून्भुङ्क्ष्व राज्यं 
समृद्धम् | मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव 
सव्यसाचिन् || ११-३४ || 

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णं तथान्यानपि 
लोकवीरान् | मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व 
जेतासि रणे सपत्नान् || ११-३५ || 

तदत्र भगवतोत्तरं जगतो विद्याविद्यात्मनः 
शुद्धाशुद्धमिश्रसंविद्वलग्रासीकारादभिधीयते-इति 
प्राशयः सूत्रितमत्राध्याये रहस्यम् 
उट्टङ्कितमात्रसंवित्तिसमर्थेभ्योऽस्तु | 
कियत्पंक्तिलेखनायासदौः स्थित्यमालम्भेमहि | अत्र यदुक्तं 
मया हतेषु त्वं निमित्तं यशस्वी भव इति-भगवता 
तत्प्रत्युक्तं यदुक्तं प्रागर्जुनेन नैतद्विद्भः कतरन्नोः 
गरीयः-इत्यादि || ११-३५ || 

संजय उवाच 

एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी | 
नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः 
प्रणम्य || ११-३६ || 

अर्जुन उवाच 

स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च | 
रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च 
सिद्धसङ्घाः || ११-३७ || 

प्रकीर्त्या-प्रकीर्तनेन || ३७ || 

कस्माच्चैते न नमेयुर्महात्मन् गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे | 
अनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् || ११-३८ 
|| 

सत्-पदार्थत्वेन | असत्-उपलम्भं प्रत्यविषयत्वात् | अथवा 
अभावोऽपि धियि निजनिजविशिष्टवाचकसंश्लेषितो 
ज्ञानाकारमश्नुवानो न परब्रह्मसत्ताव्यतिरिक्तः | 
सदसद्रूपाभ्यां च परम्-तदुभयबुद्धितिरोधाने 
तद्रूपोपलब्धेः || ३८ || 

त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् | 
वेत्ताऽसि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूपम् 
|| ११-३९ || 

वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं 
प्रपितामहश्च | अनादिमानप्रतिमभावः सर्वेश्वरः 
सर्वमहाविभूते || ११-४० || 

नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते | 
नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व || 
११-४१ || 

नमो नमः-इत्यनेन पौनः पुन्यं भक्त्यतिशयाविष्कारकम् यदेव 
भगवतातिक्रन्ताध्यायैरभ्यधायि स्वस्वरूपं तदेवार्जुनः 
प्रत्यक्षोपलम्भविषयापन्नं स्तोत्रद्वारेण प्रकटयतीति 
तद्व्याख्यानं केवलं पौनरुक्त्यप्रसङ्गायेति विरम्यते || ४१ || 

नहि त्वदन्यः कश्चिदपीह देव लोकत्रये दृश्यतेऽचिन्त्यकर्मा | 
अनन्तवीर्योऽमितविक्रमस्त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः || 
११-४२ || 

सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखे च | 
अजानता महिमानं तवेमं मया प्रमादात्प्रणयेन वापि || ११-४३ 
|| 

यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशययासनभोजनेषु | 
एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् || 
११-४४ || 

पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य विश्वस्य गुरुर्गरीयान् | न 
त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव || 
११-४५ || 

तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीढ्यम् 
| पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियास्यार्हसि देव सोढुम् 
|| ११-४६ || 

दिव्यानि कर्माणि तवाद्भुतानि पूर्वाणि पूर्वे ऋषयः स्मरन्ति | 
नान्योऽस्ति कर्ता जगतस्त्वमेको धाता विधाता च विभुर्भवश्च 
|| ११-४७ || 

तवाद्भुतं किं नु भवेदसह्यं किं वा शक्यं परतः 
कीर्तयिष्ये | कर्तासि सर्वस्य यतः स्वयं वै विभो ततः 
सर्वमिदं त्वमेव || ११-४८ || 

अत्यद्भुतं कर्म न दुष्करं ते कर्मोपमानं नहि विद्यते ते | 
नते गुणानां परिमाणमस्ति न तेजसो नापि बलस्य नर्द्धेः || 
११-४९ || 

अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो 
मे | तदेव मे दर्शय देव रूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास || 
११-५० || 

किरीटिनं गदिनं चक्रहस्त- मिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं 
तथैव | तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते 
|| ११-५१ || 

श्रीभगवानुवाच 

मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् | 
तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् || 
११-५२ || 

न वेदयज्ञाधिगमनैर्न दानै- र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः 
| एवंरूपं शक्यमाहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर 
|| ११-५३ || 

मा ते व्यथा मा च विमूढत भूद् दृष्ट्वा रूपं घोरमुग्रं 
ममेदम् | व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं 
प्रपश्य || ११-५४ || 

संजय उवाच 

इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः 
| आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा 
|| ११-५५ || 

अर्जुन उवाच 

दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तवसौम्यं जनार्दन | इदानीमस्मि 
संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः || ११-५६ || 

सकलोपसंहारान्ते परमप्रशान्तरूपां ब्रह्मतत्त्वस्थितिं 
ददाति-इत्युपसंहारे भगवतः सौम्यता || ५६ || 

श्रीभगवानुवाच 

सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम | देवा अप्यस्य 
रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः || ११-५७ || 

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया | शक्य एवंविधो 
द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा || ११-५८ || 

भक्त्या त्वनन्यया शक्य ह्यहमेवंविधोऽर्जुन | ज्ञातुं 
द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप || ११-५९ || 

मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः | निर्वैरः 
सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव || ११-६० || 

अविद्यमानान्यज्ञेयरमणीया येषां भक्तिः परिस्फुरति तेषां 
मां प्रपद्यते वासुदेवः सर्वम् 
इत्यादिपूर्वाभिहितोपदेशचमत्कारात् विश्वात्मकं 
वासुदेवतत्त्वमयत्नत एव बोधपदवीमवतरतीति शिवम् || ६० || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

शुद्धाशुद्धविमिश्रोत्थसंविदैक्यविमर्शनात् | भूर्भुवः 
स्वस्त्रयं पश्यन्समत्वेन समो मुनिः || ११ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे एकादशोऽध्यायः || ११ || 

अथ द्वादशोऽध्यायः 

अर्जुन उवाच 

एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते | ये 
चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः || १२-१ || 

एवम्-उक्तेन नयेन ये सेश्वरब्रह्मोपासकाः ये च 
केवलमात्ममात्र-मुपासते तेषां विशेषाख्यानाय प्रश्नः || १ 
|| 

श्रीभगवानुवाच 

मययावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते | श्रद्धया 
परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः || १२-२ || 

माहेश्वर्यविषयो येषां समावेशः-अकृत्रिमस्तन्मयीभावः ते 
युक्ततमा मम मताः-इत्यनेन प्रतिज्ञा क्रियते || २ || 

ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते | सर्वत्रगमचिन्त्यं च 
कूटस्थमचलं ध्रुवम् || १२-३ || 

सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः | ते प्राप्नुवन्ति 
मामेव सर्वभूतहिते रताः || १२-४ || 

क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् | अव्यक्ता हि 
गतिर्दुःखं देहभृद्भिरवाप्यते || १२-५ || 

ये पुनरक्षरं ब्रह्मोपासते आत्मानं 
सर्वत्रगम्-इत्यादिभिर्विशेषणैरात्मनः सर्वे ईश्वरधर्मा 
आरोप्यन्ते | अतो ब्रह्मोपासका अपि मामेव यद्यपि यान्ति 
तथाप्यधिकतरस्तेषां क्लेशः | आत्मनि 
किलापहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकारोपं विधाय 
पश्चात्तमेवोपासते इति स्वतःसिद्धगुणग्रामगरिमणि 
ईश्वरेऽयत्नसाध्ये स्थितेऽपि द्विगुणमायासं विन्दन्ति || ५ || 

ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः | अनन्येनैव 
योगेन मां ध्यायन्त उपासते || १२-६ || 

तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् | भवामि न 
चिरात्पार्थ मययावेशितचेतसाम् || १२-७ || 

मययेव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय | निवत्स्यसि त्वं 
मययेव योगमुत्तममास्थिः || १२-८ || 

प्रागुक्तोपदेशेन तु ये सर्वं मयि संन्यस्यन्ति तेषामहं 
समुद्धर्ता-सकलविघ्नादिक्लेशेभ्यः | चेतस आवेशनं 
व्याख्यातम् | तथा च एष एवोत्तमो योगोऽकृत्रिमत्वात् | तथा च 
मम स्तोत्रे- 

विशिष्टकरणासनस्थितिसमाधिसंभावना- विभाविततया यदा 
कमपि बोधमुल्लासयेत् | न सा तव सदोदिता स्वरसवाहिनी या 
चिति- यतस्त्रितयसंनिधौ स्फुटमिहापि संवेद्यते || 

यदा तु विगतेन्धनः स्ववशवर्तितां 
संश्रय-न्नकृत्रिमसमुल्लसत्पुलककम्पबाष्पानुगः | 
शरीरनिरपेक्षतां स्फुटमुपाददानश्चितः स्वयं झगिति 
बुध्यते युगपदेव बोधानलः || तदैव तव देवि 
तद्वपुरुषाश्रयैर्वर्जितं महेशमवबुध्यते 
विवशपाशसंक्षोभकम् || 

इत्यादि || ८ || 

अहावेशयितुं चित्तं न शक्नोषि मयि स्थिरम् | अभ्यासयोगेन ततो 
मामिच्छाप्तुं धनञ्जय || १२-९ || 

तीव्रतरभगवच्छक्तिपातं चिरतरप्रसादितगुरुचरणानुग्रहं 
च विना दुर्लभ आवेशः-इत्यभ्यासः || ९ || 

अभ्यासेऽप्यसमर्थोः सन्मत्कर्मपरमो भव | मदर्थमपि कर्माणि 
कुर्वन्सिद्धिमवाप्स्यसि || १२-१० || 

अभ्यासोऽपि न शक्यते-विघ्नाद्यभिभवात् | अतस्तन्नाशाय 
कर्म-पूजाजपस्वाध्यायहोमादीन् कुरु || १० || 

अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमास्थितः | 
सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान् || १२-११ || 

यदि च भगवत्कर्म कर्तुं न शक्तोऽसि-अज्ञत्वात् 
शास्त्रोक्तक्रमावेदनात् | तत्सर्वं मयि संन्यसेः 
आत्मनिवेदनद्वारेणेत्याशयः | अमुमेवाशयमाश्रित्य 
लघुप्रक्रियायां मयैवोक्तं- 

ऊनाधिकमविज्ञातं पौर्वापर्यविवर्जितम् | यच्चावधानरहितं 
बुद्धेर्विस्खलितं च यत् || तत्सर्वे मम सर्वेश भक्तस्यार्तस्य 
दुर्मतेः | क्षन्तव्यं कृपया शंभो यतस्त्वं करुणापरः || 
अनेन स्तोत्रयोगेन तवात्मानं निवेदये | पुनर्निष्कारणमहं 
दुःखानां नैमि पात्रताम् || 

इति | पारमेश्वरेषु हि सिद्धान्तशास्त्रेषु 
आत्मनिवेदनेऽयमेवाभिप्रायः || ११ || 

तदिदं तात्पर्यमुपसंह्रियते- 

श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते | 
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरा || १२-१२ || 

ज्ञानम्-आवेशात्म अभ्यासाच्छ्रेयः-अभ्यासस्य तत्फलत्वात् | 
तस्मादेवावेशात् ध्यानं-भगवन्मयत्वं विशिष्यते-विशेषत्वं 
याति-अभिमतप्राप्त्या | सति ध्याने-भगवन्मयत्वे कर्मफलानि 
संन्यसितुं युज्यन्ते | अन्यथाज्ञातरूपे क्व संन्यासः | 
कर्मफलत्यागे च आत्यन्तिकी शान्तिः | अतः 
सर्वमूलत्वादावेशात्मकं ज्ञानमेव प्रधानम् || १२ || 

अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च | निर्ममो 
निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी || १२-१३ || 

मैत्री-अमत्सरता यस्यास्तीति | एवं करुणः | ममामी-इत्यादिः 
ममकारः अहमुदारोऽहं तेजस्वी अहं सहनः-इत्यादिः 
अहंकारः-एतौ यस्य न स्तः | क्षमा-अपकारिणं शत्रुं 
प्रत्यद्वेषबुद्धिः || १३ || 

सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः | 
मययर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः || १२-१४ || 

सततं योगी-व्यवहारावस्थायामपि प्रशान्तान्तः करणत्वात् 
|| १४ || 

यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः | 
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः || १२-१५ || 

अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः | 
सर्वारम्भफलत्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः || १२-१६ || 

यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति | 
शुभाशुभफलत्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः || १२-१७ || 

समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानावमानयोः | 
शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः || १२-१८ || 

तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येनकेनचित् | अनिकेतः 
स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः || १२-१९ || 

ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते | श्रद्दधाना 
मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः || १२-२० || 

अनिकेतः-इदमेव मया कर्तव्यम्-इति यस्य नास्ति प्रतिज्ञा | 
यथाप्राप्तहेवाकितया सुखदुःखादिकमुपभुज्जानः 
परमेश्वरविषयसमावेशितहृदयः सुखेनैव प्राप्नोति 
परमकैवल्यमिति शिवम् || २० || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

परमानन्दवैवश्यसञ्जातावेशसंपदः | स्वयं 
सर्वास्ववस्थासु ब्रह्मसत्ता ह्ययत्नतः || १२ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे द्वादशोऽध्यायः || १२ || 

अथ त्रयोदशोऽध्यायः 

अर्जुन उवाच 

प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च | 
एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव || १३-१ || 

क्वचिच्छ्रुतौ क्षेत्रज्ञ उपास्यः-इति श्रूयते | स च किमात्मा 
उतेश्वरः अथ तृतीयः कश्चिदन्य एव ? इति प्रश्नाशङ्कायां 
श्रीभगवानादिशति- 

श्रीभगवानुवाच 

इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते | एतद्यो वेद तं 
प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः || १३-२ || 

क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत | 
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम || १३-३ || 

संसारिणां शरीरं क्षेत्रं यत्र कर्मबीजप्ररोहः | अत एव 
तेषामात्मा आगन्तुककालुष्यरूषितः क्षेत्रज्ञ उच्यते | 
प्रबुद्धानां तदेव क्षेत्रम् | अन्वर्थभेदस्तु तद्यथा-क्षिणोति 
कर्मबन्धमुपभोगेन त्रायते जन्ममरणभयादिति | तांश्च प्रति 
परमात्मा वासुदेवः क्षेत्रज्ञः एतत्क्षेत्रं यो वेद-वेदयति 
इत्यन्तर्भावितण्यर्थो विदिः | तेन यत्प्रसादादचेतनमिदं 
चेतनीभावमायाति स एव क्षेत्रज्ञो नान्यः कश्चित् | विशेषस्तु 
परिमितव्याप्तिकं रूपमालम्ब्य आत्मेति भण्यते 
अपरिच्छिन्नसर्वक्षेत्रव्याप्त्या परमात्मा भगवान्वासुदेवः 
ममेति कर्मणि षष्ठी-अहमनेन ज्ञानेन ज्ञेय इत्यर्थः || ३ || 

तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् | स च यो 
यत्स्वभावश्च तत्समासेन मे शृणु || १३-४ || 

ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् | 
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितम् || १३-५ || 

येन विकारं गच्छति यद्विकारि | 
समासेन-इत्यविभागेनैवैतान्प्रश्नान् साधारणोत्तरेण 
परिच्छिनत्ति | यद्यपि च ऋषिभिर्बहुधा वेदैश्चोक्तमेतत् तथापि 
समासेनाहं व्याचक्ष इति || ५ || 

महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च | इन्द्रियाणि दशैकं 
च पञ्च चेन्द्रियगोचराः || १३-६ || 

अव्यक्तं-प्रकृतिः | इन्द्रियाणि-मनसा सहैकादश | 
इन्द्रियगोचराः-रूपादयः पञ्च || ६ || 

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः | 
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् || १३-७ || 

चेतना-दृक्शक्तिः पुरुषः | धृतिरिति अन्ते किल सर्वस्य-आ 
ब्रह्मणः क्रिमिपर्यन्तस्य प्रारब्धे निष्पन्ने वा कार्ये 
कामक्रोधादिषु च इयतैव मम पर्याप्तं किमन्येन 
ईदृशश्चाहं नित्यमेव भूयासम्-इति प्राणसंघारिणी 
धृतिराश्वासनात्मिका पररहस्यशासनेषु रागशब्दवाच्या 
जायते || ७ || 

एवं क्षेत्रं व्याख्यातं क्षेत्रज्ञश्च | इदानीं 
ज्ञानमुच्यते- 

अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् | आचार्योपासनं 
शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः || १३-८ || 

इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च | 
जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् || १३-९ || 

असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु | नित्यं च 
समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु || १३-१० || 

मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी | 
विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि || १३-११ || 

अध्यात्मज्ञाननिष्ठत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् | 
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा || १३-१२ || 

अनन्ययोगेनेति-परमात्मनो महेश्वरादन्यदपरं न 
किंचिदस्ति-इत्यनन्यरूपो यो निश्चयः स एव योगः-तेन निश्चयेन 
मयि भक्तिः | अत एव सा न 
कदाचिद्व्यभिचरति-व्यभिचारहेतुत्वाभिमतानां 
कामनानामभावात् तासामपि वा चित्तवृत्त्यन्तररूपाणां 
तदेकमयत्वात् | एवं सर्वत्रानुसंधेयम् एतद्विपरीतमज्ञानम् 
तथा मानित्वादीनि || १२ || 

एतेन ज्ञानेन यज्ज्ञेयं तदुच्यते- 

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते | 
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते || १३-१३ || 

सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् | सर्वतः 
श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्त्य तिष्ठति || १३-१४ || 

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् | असक्तं 
सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च || १३-१५ || 

बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च | 
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् || १३-१६ || 

अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् | भूतभर्तृ च 
तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च || १३-१७ || 

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते | ज्ञानज्ञेयं 
ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् || १३-१८ || 

अनादिमत्परं 
ब्रह्म-इत्यादिभिर्विशेषणैर्ब्रह्मस्वरूपाक्षेपानुग्राहकं 
सर्वप्रवादाभिहितविज्ञानापृथग्भावं कथयति | एतानि च 
विशेषणाणि पूर्वमेव व्याख्यातानीति किं निष्फलया 
पुनरुक्त्या || १८ || 

एतत्क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः | मद्भक्त 
एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते || १३-१९ || 
एतत्क्षेत्रज्ञानज्ञेयात्मकं त्रयं यो वेत्ति स एव मद्भक्तः | 
स च मद्भावमेति || १९ || 

एतल्लक्षणं कृत्वा परीक्षा क्रियते- 

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि | विकारांश्च 
गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् || १३-२० || 

प्रकृतिरप्यनादिः-कारणान्तराभावात् | विकाराः-पटादयः 
|| २० || 

कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते | पुरुषः 
सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते || १३-२१ || 

प्रकृतिरिति कार्यकारणभावे हेतुः | पुरुषस्तु 
प्राधान्याद्भोक्ता || २१ || 

पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् | कारणं 
गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु || १३-२२ || 

प्रकृतिपुरुषयोः पङ्ग्वन्धवत्किलान्योन्यापेक्षा वृत्तिः || २२ || 

उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः | परमात्मेति 
चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः || १३-२३ || 

अत एवास्य शास्त्रकृद्भिर्नानाकारैर्नामभिरभिधीयते 
रूपम्-उपद्रष्टा-इत्यादिभिः | अयमत्र तात्पर्यार्थः | 
प्रकृतिः तद्विकारश्चतुर्दशविधः सर्गः तथा 
पुरुषः-एतत्सर्वमनादि नित्यं च ब्रह्मतत्त्वाच्छुरितत्वे सति 
तदनन्यत्वात् || २३ || 

तथा चाह- 

य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह | सर्वथा 
वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते || १३-२४ || 

एवम्-अनेन सर्वाभेदरूपेण ब्रह्मदर्शनेन यो योगी प्रकृतिं 
पुरुषं गुणांश्च तद्विकारान् जानाति | सर्वेण प्रकारेण 
यथातथा वर्तमानोऽपि स मुक्त एवेत्यर्थः || २४ || 

ध्यानेनाऽऽत्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना | अन्ये साङ्ख्येन 
योगेन कर्मयोगेन चापरे || १३-२५ || 

अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते | तेऽपि चातितरन्त्येव 
मृत्युं श्रुतिपरायणाः || १३-२६ || 

ईदृशं च ज्ञानं प्रधानं कैश्चिदात्मतया उपास्यते | 
अन्यैः प्रागुक्तेन सांख्यनयेन | अपरैः कर्मणा | इतरैरपि 
स्वयमीदृशं ज्ञानमजानद्भिरपि 
श्रवणप्रवणैर्यथाश्रुतमेवोपास्यते | तेऽपि मृत्युंसंसारं 
तरन्ति | येनकेनचिदुपायेन भगवत्तत्त्वमुपस्यमानमुत्तारयति | 
अतः सर्वथैवमासीतेत्युक्तम् || २६ || 

यावत्किञ्चित्सम्भवति सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् | 
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ || १३-२७ || 

यत्किंचित् चरमचरं च तत्सर्वं क्षेत्रज्ञातिरेकि न 
संभवतीति || २७ || 

समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् | 
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति || १३-२८ || 

अत एव 

समं पश्यन् हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् | न 
हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् || १३-२९ || 

सर्वत्रैव समबुद्धिर्योगी आत्मानं न हिनस्ति-दुस्तरे 
संसारार्णवे न पातयति || २९ || 

प्रकृत्यैव हि कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः | यः पश्यति 
तथात्मानमकर्तारं स पश्यति || १३-३० || 

यस्य हि ईदृशी स्थिरतरा बुद्धिर्भवति-प्रकृतिरेवेदं करोति 
नाहं किंचित् स सर्वं कुवाणोऽपि न करोति | एवमकर्तृत्वम् || 
३० || 

यदि वा 

यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमुनपश्यति | तत एव च विस्तारं 
ब्रह्म सम्पद्यते तदा || १३-३१ || 

अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्माऽयमव्ययः | शरीरस्थोऽपि 
कौन्तेय न करोति न लिप्यते || १३-३२ || 

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते | सर्वत्रावस्थितो 
देहे तथात्मा नोपलिप्यते || १३-३३ || 

विस्तीर्णत्वेन सर्वव्याप्त्या यदा भूतानां 
पृथक्तां-भिन्नताम् आत्मन्येव पश्यति आत्मन एव चोदितां तां 
मन्यते | तदापि सर्वकर्तृत्वान्न लेपभाक् | यतोऽसौ परमात्मैव 
शरीरस्थोऽपि न लिप्यते-आकाशवत् || ३३ || 

यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः | क्षेत्रं 
क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत || १३-३४ || 

ननु एकः परमात्मा कथमनेकानि क्षेत्राणि व्याप्नोति 
?-इत्याशङ्का प्रसिद्धेन रविणा दृष्टान्तेनापाकृता | 
कृत्स्नं क्षेत्रं-चराचराणि क्षेत्राणीत्यर्थः || ३४ || 

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा | 
भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् || १३-३५ || 

एवमध्यायेन यदुक्तं ज्ञेयं ज्ञानं 
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरन्तरं भूतप्रकृतेश्च 
स्वल्पात्परिणामधर्मत्वान्मोचनं तत् ये ज्ञानलक्षणेन 
सर्वत्राप्रतिहतेनालौकिकेन चक्षुषा पश्यन्ति ते वासुदेवतां 
प्राप्य लभन्त एव परमं शिवमिति शिवम् || ३५ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

पुमान्प्रकृतिरित्येष भेदः संमूढचेतसाम् | परिपूर्णास्तु 
मन्यन्ते निर्मलात्ममयं जगत् || १३ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे त्रयोदशोऽध्यायः || १३ || 

अथ चतुर्दशोऽध्यायः 

श्रीभगवानुवाच 

परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् | 
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः || १४-१ || 

यदेव पूर्वोक्तं ज्ञानं तदेव पुनः प्रकर्षेण प्रत्येकं 
गुणस्वरूपनिरूपणया वैतत्येन वक्ष्यामि | 
यज्ज्ञात्वा-इत्यनेनास्य ज्ञानस्य दृष्टप्रत्ययतां प्रसिद्धिं 
चाह || १ || 

इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः | सर्गेऽपि 
नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च || १४-२ || 

व्यथन्तीति-च्छान्दसत्वात्तिङ्प्रत्ययः | एवमन्यत्रापि 
सुप्तिङ्प्रत्यये वाच्यम् || २ || 

तत्रादौ संसृतौ क्रममाह- 

मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं ददाम्यहम् | सम्भवः 
सर्वभूतानां ततो भवति भारत || १४-३ || 

हातव्ये ज्ञाते तत्कारणे च सुकरं हि हानम् | 
मम-तावदव्यपदेश्यपरमानन्दरूपस्य 
महद्ब्रम्ह-वृंहकात्मीयशक्तिरूपं ब्रह्म | आत्मीयामेव हि 
विमर्शशक्तिमालम्ब्याहमनादीनात्माणून् अनुग्रहार्थं 
संसारयामि || ३ || 

अत एव- 

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः | तासां ब्रह्म 
महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता || १४-४ || 

सर्वासु योनिषु आदिकारणतया बृंहिका 
भगवच्छाक्तिः-सकलसंसारवमनस्वभावा माता | पिता 
त्वहं-शक्तिमानव्यपदेश्यः || ४ || 

सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः | निबध्नन्ति 
महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् || १४-५ || 

देही चायमात्मतया सत्त्वरजस्तमोभिर्धर्मैरपवर्गपर्यन्ताय 
भोगाय निबध्येत || ५ || 

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् | सुखसङ्गेन 
बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ || १४-६ || 

रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् | तन्निबध्नाति 
कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् || १४-७ || 

क्रमेणैषां रूपमुच्यते | सत्त्वं-निर्मलम् | तृष्णा सङ्गस्य 
समुद्भवो यतः || ७ || 

तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् | 
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नानि भारत || १४-८ || 

दुर्लभस्यापि 
चिरतरसञ्चितपुण्यशतलब्धस्यापवर्गप्राप्तावेककारणस्य 
मानुष्यकस्य वृथातिवाहनं-प्रमादः | तथाह्युक्तं- 

आयुषः क्षण एकोऽपि सर्वरत्नैर्न लभ्यते | स वृथा नीयते 
येन स प्रमादी नराधमः || 

इति | आलस्यं-शुभकरणीयेषु | निःशेषेण द्राणम् कुत्सिता 
गतिः-निद्रा || ८ || 

सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत | ज्ञानमावृत्य तु 
तमः प्रमादे सञ्जयत्युत || १४-९ || 

सञ्जयति-योजयति || ९ || 

रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत | रजः सत्त्वं 
तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा || १४-१० || 

रजस्तमसी अभिभूय सत्त्वं वर्धते | रजस्तु सत्त्वतमसी | 
तमः सत्त्वरजसी | उक्तं हि अन्योन्याभिभवेन गुणवृद्धिः | 

इति || १० || 

प्. २८८) 

सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाशमुपजायते | ज्ञानं यदा तदा 
विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत || १४-११ || 

लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमश्च तृट् | रजस्येतानि 
जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ || १४-१२ || 

अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च | तमस्येतानि जायन्ते 
विवृद्धे कुरुनन्दन || १४-१३ || 

सर्वद्वारेषु-सर्वेन्द्रियेषु | लोभादयः क्रमेणैव 
रजस्युद्रिच्यमाने जायन्ते | एवमप्रकाशादयः क्रमेणैव 
तमोविवृद्धावाविर्भवन्ति || १३ || 

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् | तदोत्तमविदां 
लोकानमलान्प्रतिपद्यते || १४-१४ || 

यदा समग्रेणैव जन्मनानवरतसात्त्विकव्यापाराभ्यासात्सत्त्वं 
विवृद्धं भवति तदा प्राप्तप्रलयस्य शुभलोकावाप्तिः || १४ || 

रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते | तथा प्रलीनस्तमसि 
मूढयोनिषु जायते || १४-१५ || 

एवं जन्माभ्यस्तराजसकर्मणः प्रयाणात् विमिश्रोपभोगाय 
मानुप्यावाप्तिः | तथा-तेनैव क्रमेण यदा समग्रेण जन्मना 
तामसमेव कर्माभ्यस्यते तदा नरकतिर्यग्वृक्षादिदेहेषूत्पद्यते 
| ये तु व्याचक्षते-मरणकाल एव सत्त्वादौ विवृद्धे एतानि 
फलानि-इति | ते न सम्यक्शारीरेऽनुभवे प्रविष्टाः | यतः 
सर्वस्यैव सर्वथान्त्ये क्षणे मोह एवोपजायते | 
अस्मद्व्याख्यायां च संवादीनीमानि श्लोकान्तराणि || १५ || 

कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् | रजसस्तु 
फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् || १४-१६ || 

सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च | प्रमादमोहौ 
जायेते तमसोऽज्ञानमेव च || १४-१७ || 

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः | 
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गछन्ति तामसाः || १४-१८ || 

नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टाऽनुपश्यति | 
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति || १४-१९ || 

गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् | 
जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते || १४-२० || 

अत्र केचिदसंबद्धाः श्लोकाः कल्पिताः पुनरुक्तत्वात्ते त्जाज्या 
एव | एतद्गुणातीतवृत्तिस्तु मोक्षायैव कल्पते || २० || 

ननु यदि अयं देही तत्कथं गुणातीतो भवति | सर्वथैव हि 
कयाचिच्चित्तवृत्त्या वर्तते सा च त्रैगुण्यादन्यतमा अवश्यं 
भवति ?-अनेनाभिप्रायेण पृच्छति अर्जुनः 

अर्जुन उवाच 

कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो | किमाचारः 
कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते || १४-२१ || 

अत्रोत्तरं- 

शीभगवानुवाच 

प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव | न द्वेष्टि 
सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति || १४-२२ || 

यद्यपि प्रकाशादिकाः सर्वेषु धर्मेषु वर्तन्ते तथापि 
योगिनस्तेषु प्रकाशादिषु न रज्यन्ते नापि द्वेषवन्तो भवन्ति | 
अपितु केवलपिण्डधर्मतयैते स्थिताः न मां क्षोभयितुमलम्-इति 
मन्वाना गुणातीता भवन्ति || २२ || 

अत एवाह- 

उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते | गुणा वर्तन्ते इत्येव 
योऽज्ञस्तिष्ठति नेङ्गते || १४-२३ || 

समदुःखसुखःस्वप्नः समलोष्टाश्मकाञ्चनः | 
तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः || १४-२४ || 

मानावमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रापरिपक्षयोः | 
सर्वारम्भफलत्यागी गुणातीतः स उच्यते || १४-२५ || 

यः अज्ञो निर्विवेकस्तिष्ठति स एव ज्ञः-सम्यग्ज्ञानात् | तथा 
हि | नेङ्गते-न स्वरूपाच्च्यवते | अत्र 
चोपायः-शरीरेन्द्रियादिस्वभाव एष यत्प्रवर्तनम् नतु फलं 
किंचिदहमभिसन्दध इति स्थिरा बुद्धिः || २५ || 

मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते | स 
गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते || १४-२६ || 

अनेन मूलभूतमुपायमुपदिशति मां चेति | चशब्दोऽवधारणे 
यो मामेव सेवते | अनेन-फलादिसाकाङ्क्षो मामङ्गत्वेना श्रयति 
फलं प्रधानतया-इति निरन्तः | अत एव नास्याव्यभिचारिणी 
मक्तिः-फलं प्रति ह्यसावास्थावानिति | यस्तु फलं 
किंचिदप्यनभिलष्यन् किमेतदलीकमनुतिष्ठसि-इति 
पर्यनुयुज्यमानोऽपि 
निरन्तरभगवद्भक्तिवेधविद्रुतान्तःकरणतया 
कण्टकितरोमवान् 
वेपमानतनुर्विस्फारितनयनयुगलपरिवर्तमानसलिलसंपातः 
तूष्णींभावेनैवोत्तरं प्रयच्छति | स एवाव्यभिचारिण्या 
भगवतो महेश्वरस्याग्रशक्त्या भक्त्या पवित्रीकृतो नान्य इति 
ज्ञेयम् || २६ || 

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च | शाश्वतस्य च 
धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च || १४-२७ || 

अहमेव हि ब्रह्मणः प्रतिष्ठा | मयि सेव्यमाने ब्रह्म भवति 
अन्यथा जडरूपतया ब्रह्म उपास्यमानं मोक्षमपि 
सौषुप्तादविशिष्टमेव प्रापयेदिति शिवम् || २७ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

लसद्भक्तिरसावेशहीनाहंकारविभ्रमः | स्थितेऽपि 
गुणसंमर्दे गुणातीतः समो यतिः || १४ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे चतुर्दशोऽध्यायः || १४ || 

अथ पञ्चदशोऽध्यायः 

श्रीभगवानुवाच 

ऊर्ध्वमूलमधः शाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् | छन्दांसि 
यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् || १५-१ || 

अनेन शास्त्रान्तरेषु यदुच्यते-अश्वत्थः सर्वं स 
एवोपासनीयः-इत्यादि तस्य भगवद्भह्योपासा तात्पर्यमित्युच्यते | 
मूलंप्रशान्तं रूपम् | तत् ऊर्ध्वं-सर्वतो हि निवृत्तस्य 
तदाप्तिः | छन्दांसि पर्णानीति-यथा वृक्षस्य 
मानत्वफलवत्त्वसरसतादयः पर्णैः सूच्यन्ते एवं 
ब्रह्मतत्त्वस्य वेदोपलक्षितशास्त्रद्वारिका प्रतीतिरित्याख्यायते 
|| १ || 

अधश्चोर्ध्वं प्रसृता यस्य शाखा गुणप्रवृद्धा 
विषयप्रवालाः | अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि कर्मानुबन्धीनि 
मनुष्यलोके || १५-२ || 

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा | 
अश्वत्थमेनं सुविरूढमूल- मसङ्गशस्त्रेण शितेन च्छित्त्वा 
|| १५-३ || 

ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गतो न निवर्तेत भूयः | 
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये- द्यतः प्रवृत्तिः प्रसृता 
पुराणी || १५-४ || 

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः | 
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञै- र्गच्छन्त्यमूढाः 
पदमव्ययं तत् || १५-५ || 

गुणैः-सत्त्वादिभिः | प्रवृद्धाः-देवादिस्थावरान्ततया | 
तस्य च शुभाशुभात्मकानि कर्माणि अघस्तनमूलानि | तं 
छित्त्वेति-विशेष्ये क्रियाभिधीयमाना सामर्थ्यादत्र 
विशेषणपदमुपादत्ते दण्डी प्रैष्याननुब्रूयात्-इति विधिवत् | 
तेनाधोरूढानि मूलान्यस्य च्छिन्द्यादिति | तत्-पदं-प्रशान्तम् 
अव्ययं पदं तदेव || ५ || 

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः | यद्गत्वा न 
निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम || १५-६ || 

सूर्यादीनां तत्रानवकाशः | तेषां कालाद्यवच्छेदात् 
वेद्यत्वात् करणोपकारकत्वात् | तस्य तु दिक्कालाद्यनवच्छेदात् 
वेदकत्वात् करणप्रवर्तकत्वात्-तदतीतत्वात् || ६ || 

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः | मनः 
षष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति || १५-७ || 

ब्रह्मण एवायमंश इति | अज्ञानधर्मतया 
परिपूर्णस्यासंवेदनाञ्चेतनतानिवृत्तेश्चांशत्वमुपचरितं 
न पुनर्वस्तुतोऽंशवत्तोपपद्यते- 

प्रदेशोऽपि ब्रह्मणः सार्वरूप्यमनतिक्रान्तः | (अविकल्प्यश्च) 

इति हि श्रुतिः | एषैव चौपचारिकता यथावसरं योजनीयेति न 
विप्रतिपत्तव्यम् || ७ || 

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः | गृहीत्वैतानि 
संयति वायुर्गन्धानिवाशयात् || १५-८ || 

अवाप्नोति-गृह्णाति | उत्क्रामति-त्यजति | एतैः सह | यथा वायुः 
सर्वगतो विश्रान्तिधाम पार्थिवं प्राप्य ततो गन्धमानीय 
स्थानान्तरे तत्सहित एव संक्रामति एवं जीवः पुर्यष्टकेन 
सह | एवं सृष्टौ संहारे चैतैः साहित्यमस्योक्त्वा स्थितावपि 
स्थानासनमननादिरूपायां विषयग्रहणात्मिकायां 
तत्सहितस्यैवास्य व्यापार इति निश्चीयते || ८ || 

श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च | 
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते || १५-९ || 

तिष्ठन्तमुत्क्रामन्तं वा भुञ्जानं वा गुणान्वितम् | विमूढा 
नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः || १५-१० || 

मन इत्यनेनान्तःकरणमुपलक्ष्यते | अत एव 
शरीरस्थितियोगात्तिष्ठन्तम् | शरीरान्तरग्रहणाय 
उत्क्रामन्तम् | विषयान्वा भुञ्जानं मूढा न 
पश्यन्ति-अप्रबुद्धत्वात् | प्रबुद्धास्तु सर्वत्रैव 
बोधरूपमेवानुसन्दधाना जानन्त्येव 
इत्यलुप्त-समाधयः-तेषां यत्नपरत्वात् || १० || 

यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् | 
यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः || १५-११ || 

अकृतात्मनां तु यत्नोऽपि न फलाय-अपरिपक्वकषायत्वात् | नहि 
शरदि सलिलादिसामग्रीसंमर्देऽपि धान्यबीजानि उप्यमानानि 
फलसंपदेऽलम् | अत एव सामग्री एव सास्य न भवति-अन्यदेव 
किल मधुमाससंभृतजलधरपटलीप्रेरितमम्भः | काचिदेव च 
सा भूः यस्यां शिशिरविवशीकृतायां रविकरस्पर्शेनैव 
कान्तिः | एवमकृतात्मनां यत्नो न 
सकलाङ्गपरिपूर्णत्वमायाति | एत एव प्राप्याप्युपायं 
पारमेश्वरदीक्षादि ये 
तथाविधक्रोधमोहादिग्रन्थिसन्दर्भगर्भीकृतान्तर्दृशः 
तेषूपाय एव साकल्यं न भजतीति मन्तव्यम् | यदुक्तं- 

क्रोधादौ दृश्यभावे हि दीक्षितोऽपि न मुक्तिभाक् | 

इति || ११ || 

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् | यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ 
तत्तेजो विद्धि मामकम् || १५-१२ || 

गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा | पुष्णामि 
चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः || १५-१३ || 

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमास्थितः | 
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् || १५-१४ || 

अर्कादितेजस्रयरूपतया 
दशमाध्यायसूचितसृष्टिस्थितिसंहारप्रकटीकरणे 
श्रीगुरवः प्राहुः-भूतपञ्चकस्य समस्तव्यस्ततया 
यल्लोकधारकत्वं तद्भगवत एव माहेश्वर्यमित्येतदनेन | 
तथाहि | रवितेजसः प्रकाशकत्वं धारकत्वं 
च-तेजोधराद्वयतादात्म्यात् | तदेतदुक्तं-यदादित्यगतम् इति 
गामाविश्य च इति चार्धद्वयेन | चान्द्रं तेजः प्रकाशकं 
पोषकं च-जलतेजोयोगात् | तदुक्तं-यच्चन्द्रमसि इत्यनेन भागेन 

पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः | 

इति चार्धश्लोकेन | वाह्नं तु तेजः 
प्रकाशनशोषणदहनस्वेदनपचनात्मकं-पृथिव्यप्तेजोवायुयोगा 
त् | तदेतदिहोक्तं-यच्चाग्नौ इत्यनेन अहं वैश्वानरः-इत्यनेन च 
| नभस्तु बोधावकाशरूपतया सर्वगतमेव || १४ || 

अत एव बोध्यरूपतामुक्त्वा 
तद्बोध्यस्वरूपपृष्ठपतितस्वातन्त्र्यबोधस्वभावमात्मानं 
परस्वभावं परमेश्वररूपं सर्वज्ञानस्वतन्त्रं 
सर्वकर्तारं दर्शयितुमाह- 

सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च 
| वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृतद्वेदविदेव चाहम् || 
१५-१५ || 

सर्वस्य वेद्यस्य यत् हृत्-समस्ताहरणस्वतन्त्रबोधस्वभावं 
तत्राहमिति यो विमर्शस्तत एवापूर्वाभासनामयं ज्ञानं 
विश्वमहासृष्टिरूपम् | अयं घट एव-इति 
सर्वात्मकभावखण्डनासारं विकल्पज्ञानात्मकमपोहनं 
पाशवसृष्टिरूपमायामयप्रमात्रुचितम् | स्मरणं च 
संस्कारशेषतां नीतस्य संहृतस्य पुनरवभासनात्मकमिति 
इयता समस्तज्ञानानि संहृतानि | इति सर्वज्ञतापूर्वकं 
स्वातन्त्र्यरूपं कर्तृत्वमुक्तम् | सर्वैरिति-संभूय किल 
सर्वशास्त्राणां परमेशतत्त्वमेव निरूप्यम् | 
वेदवेदान्तकर्तृत्वेन कर्मफलतत्संबन्धादिद्वारतया 
अशेषविश्वनिर्माणे तदुन्मूलनेन पुनः स्वरूपप्रतिष्ठापने 
भगवत एव स्वातन्त्र्यमिति विश्वकर्तृत्वमुक्तम् | अन्ये तु 
अपोहनम्-अनेनाकृतेनेदं भवति इति व्यतिरेकबुद्धिः | वेदान्तं 
करोति इत्यात्मसाद्भावेन | एवं वेदम् || १५ || 

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च | क्षरः सर्वाणि 
भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते || १५-१६ || 

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः | यो 
लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः || १५-१७ || 

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः | अतोऽस्मि लोके वेदे च 
प्रथितः पुरुषोत्तमः || १५-१८ || 

लोके द्वाविमौ पुरुषौ-इति ग्रन्थेनेदमुच्यते-लोके 
तावदप्रबुद्धस्वभावोऽपि सर्व 
पृथिव्यादिभूतारब्धशरीरमात्मानं चेतनं क्षररूपं 
जानातीति लोकस्य मूढत्वात् द्वैतधीर्न निवर्तते | अहं तु 
सकलानुग्राही द्वैतग्रन्थिं विभिद्य सकललोकव्यापकतया वेद्य 
इति | क्षरमतीतः-भूतानां जडत्वात् | 
अक्षरमतीतः-आत्मनोऽप्रबुद्धत्वे सर्वव्यापकत्वखण्डनात् | 
पुरुषोत्तमो लोके वेदेऽपि स उत्तमः पुरुषः-इत्यादिभिर्व्याक्यैः 
स एव परमात्माद्वय एवमुच्यते || १८ || 

यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् | स सर्वविद्भजति मां 
सर्वभावेन भारत || १५-१९ || 

एवं जानानः सर्वमयं मामेव ब्रह्मतत्त्वमुपासीनः सर्वं 
मन्मयत्वेन विदन् सर्वेण भावेन-मूर्तिक्रियाज्ञानात्मकेन मामेव 
भजते | यत्पश्यति तद्भगवन्मूर्तितये-त्यादि | तथा च मयैव 
शिवशक्त्यविनाभावस्तोत्रे- 

तव च काचन न स्तुतिरम्बिके सकलशब्दमयी किल ते तनुः | 
निखिलमूर्तिषु मे भवदन्वयो मनसिजासु बहिष्प्रसरासु च || 

इति विचिन्त्य शिवे शमिताशिवे जगति जातमयत्रवशादिदम् | 
स्तुतिजपार्चनचिन्तनवर्जिता न खलु काचन कालकलापि मे || 

इति || १९ || 

इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ | एतद्बुद्ध्वा 
बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत || १५-२० || 

गुह्यतमं-सर्वाद्वयप्रतिपादकत्वात् | एतदेव बुद्धा 
बुद्धिमत्त्वं नतु व्यवहारबुद्धा | एतेन च ज्ञातेनैव 
कृतकृत्यता नतु कृतेनापि 
शत्रुविजयार्थाहरणस्त्र्युपभोगादिना | चकारोऽद्भुतद्योतकः | 
कृतेन हि कृतकृत्यता दृष्टा एतेन तु ज्ञातेनैवेति चित्रम् | 
इतिशब्देन शास्त्रस्य समाप्तिः सूचिता-वक्तव्यस्य परिपूर्णतया 
समाप्तत्वात् | तथाहि | षोडशाध्यायेन शिष्यस्यार्जुनस्य 
केवलं योग्यता प्रतिपाद्यते | नतूपदिश्यते किंचित् | दैवी 
ह्येवंविधा संपत् आसुरी चाविद्यामययेतादृशी संपत् | त्वं 
च विद्यामयीं दैवीं संपदंमभिप्राप्तः-इत्येतावति हि 
तात्पर्यम् | यद्वक्ष्यति मा शुचः संपदं दैवीम्-इति | अत एव 
पूर्वं विद्याविद्यासंघट्टनिरूपणावसरे 
देवासुरसंग्रामच्छलेन विद्याविद्ययोः संघर्ष इति सूचितम् | 
एवं च शिष्यस्वरूपे प्राधान्येन निरूप्यमाणे 
प्रसङ्गतोऽन्यदप्युक्तम् | इत्यध्यायद्वयं भविष्यति | 
उपदेशस्त्वित एव परिसमाप्तः | सर्वभावेन हि 
परमेश्वरभजनमावेशरूपं प्राप्यम् | तदर्थं 
चात्यत्सर्वमित्युक्तं प्राक् | सर्वमाहेश्वरस्वरूपावेश एव हि 
परमं शिवमिति शिवम् || २० || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

हृत्वा द्वैतमहामोहं कृत्वा ब्रह्ममयीं चितिम् | लौकिके 
व्यवहारेऽपि मुनिर्नित्यं समाविशेत् || १५ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे पञ्चदशोऽध्यायः || १५ || 

अथ षोडशोऽध्यायः 

एतद्बुद्ध्वेत्युक्तम् | बोधश्च नाम श्रुतिमयज्ञानानन्तरं 
इदमित्थम्-इत्येवंभूतयुक्तिचिन्ताभावनामयज्ञानोदयेन 
विचारविमर्शपरामर्शादिरूपेण 
विजातीयन्यक्कारविरहिततद्भावनामयस्वभ्यस्ताकारविज्ञानलाब् 
हे सति भवति | यद्वक्ष्यते- 

विमृश्यैवमशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु || (१८ अ० | ६३ श्लो०) 

इति | तत्र श्रुतिमये ज्ञाने गुरुशास्त्रे एव प्राधान्येन 
प्रभवतः | युक्तिचिन्ताभावनामये तु विमर्शक्षमता 
असाधारणा शिष्यगुणसंपत् प्रधानभूता | 
अतोऽर्जुनस्यास्त्येवासौ | इत्यभिप्रायेण वक्ष्यमाणं 
विमृश्यैवम्-इति वाक्यं सविषयं कर्तुं 
परिकरबन्धयोजनाभिप्रायेणाह भगवान्गुरुः- 

श्रीभगवानुवाच 

अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः | दानं दमश्च 
यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् || १६-१ || 

अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागऽसक्तिरपैशुनम् | दया 
भूतेष्वलौल्यं च मार्दवं ह्रीरचापलम् || १६-२ || 

तेजः क्षमा धृतिस्तुष्टिरद्रोहो नातिमानिता | भवन्ति सम्पदं 
दैवीमभिजातस्य भारत || १६-३ || 

दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च | अज्ञानं 
चाभिजातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम् || १६-४ || 

दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता | मा शुचः सम्पदं 
दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव || १६-५ || 

आसुरभागसंनिविष्टा तामसी किलाविद्या | सा प्रवृद्धया 
दिव्यांशग्राहिण्या विद्यया बाध्यते इति वस्तुस्वभाव एषः | 
त्वं च विद्यात्मानं दिव्यमंशं सात्त्विकमभिप्रपन्नः | 
तस्मादान्तरीं मोहलक्षणामविद्यां विहाय 
वाह्याविद्यात्मशत्रुहननलक्षणं शास्त्रीयव्यापारम् 
अनुतिष्ठ-इत्यध्यायारम्भः | तथाहि | दिव्यांशस्येमानि 
चिह्नानि तानि स्फुटमेवाभिलक्ष्यन्ते दमः-इन्द्रियजयः | 
चापलं-पूर्वापरमविमृश्य यत्करणं तदभावोऽचापलम् | 
तेजः-आत्मन्युत्साहग्रहणेन मितत्वापाकरणम् | दैवी 
संपदेषा | सा च तव विमोक्षाय-कामनापरिहारात् | अतस्त्वं 
शोकं मा प्रापः | यथा-भ्रात्रादीन् हत्वा सुखं 
कथमश्नुवीय-इति | शिष्टं स्पष्टम् || ५ || 

द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च | दैवो विस्तरतः 
प्रोक्त आसुरं पार्थ मे शृणु || १६-६ || 

एषा दैवी संपदुक्ता अभयमित्यादिना | आसुरीमाह 

प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः | न शौचं नापि 
चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते || १६-७ || 

प्रवृत्तिः-कुत इदमुत्पन्नमिति | निवृत्तिः-क प्रलीयते इति || ७ || 

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् | 
अपरस्परसम्भूतमकिंचत्कमहेतुकम् || १६-८ || 

न किंचित् दृष्टादन्यत् कार्यं विद्यते यत्रेति-अकिंचित्कम् || ८ || 

एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः | 
प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽशुभाः || १६-९ || 

काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः | असद्ग्रहाश्ताः 
(-श्तिः) क्रूराः प्रचरन्त्यशुचिव्रताः || १६-१० || 

चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः | कामोपभोगपरमा 
एतावदिति निश्चिताः || १६-११ || 

आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः | ईहन्ते 
कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् || १६-१२ || 

चिन्ता तेषां प्रलयान्ता-अविरतं संसृतिप्रलयाव्युपरमात् | 
एतावदिति-कामोपभोग एव परं कृत्यं तन्नाशाच्च परं 
क्रोधः | अत एवाह कामक्रोधपरायणाः-इति || १२ || 

इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम् | इदमस्तीदमपि मे 
भविष्यति पुनर्धनम् || १६-१३ || 

असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि | ईश्वरोऽहमहं 
भोगी सिद्धोऽहं बलवान् सुखी || १६-१४ || 

आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया | यक्ष्ये दास्यामि 
मोदिष्ये इत्यज्ञानविमोहिताः || १६-१५ || 

अनेकचित्ता विभ्रान्ता मोहस्यैव वशं गताः | प्रसक्ताः 
कामभोगेषु पतन्ति निरयेऽशुचौ || १६-१६ || 

अनेकचित्ता इति-निश्चयाभावात् | अशुचौ निरये-अवीच्यादौ 
जन्ममरणसन्ताने च || १६ || 

आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः | यजन्ते 
नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधपूर्वकम् || १६-१७ || 

अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः | 
मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः || १६-१८ || 

यज्ञैर्यजन्ते नाम-निष्फलमित्यर्थः | क्रोधेन हि सर्वं 
नश्यतीत्यर्थः | यद्वा | नामयज्ञैः-संज्ञामात्रेणैव ये 
यज्ञास्तैः | अथवा | नामार्थं-प्रसिद्ध्यर्थं ये यज्ञाः 
येन यज्ञयाज्ययम्-इति व्यपदेशो जायते | ते दम्भपूर्वका एव 
नतु फलन्ति | क्रोधादिरूषितत्वादेव लोकान्द्विषन्तो मामेव 
द्विषन्ति | अहं वासुदेवो हि सर्वावासः || १८ || 

तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमान् | 
क्षिपाम्यजस्रमशुभास्वासुरीष्वेव योनिषु || १६-१९ || 

आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि | मामप्राप्यैव 
कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् || १६-२० || 

आत्मनि च द्वेषवन्तः आत्मनो ह्यहितं निरयपातहेतुमाचरन्ति | 
तांश्चाहं आसुरीष्वेव योनिषु क्षिपामि || २० || 

त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः | कामः 
क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत् || १६-२१ || 

यतः कामादिकं त्रयं नरकस्यैव द्वारम् तस्मादेतत्त्यजेत् || २१ 
|| 

एतैर्वियुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः | आचरत्यात्मनः 
श्रेयस्ततो याति परां गतिम् || १६-२२ || 

न चैतत् पुरुषवचनमित्यनादरणीयम् अपितु अनादि शास्त्रमत्र 
प्रमाणम्-इत्युच्यते 

यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः | न स 
सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् || १६-२३ || 

तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ | ज्ञात्वा 
शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि || १६-२४ || 

शास्त्रविधिं त्यजतः स्वमनीषयैव कार्याकार्यविचारं 
कुर्वतः प्रत्युत नरकपातः | तस्मादात्मबुद्ध्या 
कार्याकार्यव्यवस्थां मा कार्षीरिति तात्पर्यम् || २४ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

अबोधे स्वात्मबुद्ध्यैव कार्यं नैव विचारयेत् | किन्तु 
शास्त्रोक्तविधिना शास्त्रं बोधविवर्धनम् || १६ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे षोडशोऽध्यायः || १६ || 

अथ सप्तदशोऽध्यायः 

अर्जुन उवाच 

ये शास्त्रविधिमुत्सृत्य वर्तन्ते श्रद्धायान्विताः | तेषां 
निष्ठा तु का कृष्णा सत्त्वमाहो रजस्तमः || १७-१ || 

शास्त्रविधिमनालम्ब्य ये व्यवहारमाचरन्ति तेषां का गतिरिति 
प्रश्नः || १ || 

तदत्रोत्तरं श्रद्धानुसारेण दीयते श्रीभगवता- 

श्रीभगवानुवाच 

त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा | सात्त्विकी 
राजसी चैव तामसी चेति ताः शृणु || १७-२ || 

तत्र चायमाशयः शास्त्रं नाम किल 
पक्षपातारूषितबुद्धिपूर्वकत्वविहीनम् तथा 
परामर्शदार्ढ्यरूपं बोधस्वातन्त्र्यादेव 
दृढपरामृष्टतया फलादिस्वभावम् 
शुद्धविमर्शनिःष्यन्दवाक्तत्त्वपरमार्थपरब्रह्मस्वभावम् 
स्वतन्त्रप्रसरतया आन्तराद्बोधस्वभावाद्बहिः प्रसरपर्यन्तम् 
सुसूक्ष्मप्रणवादिरूपात् 
व्यवहारप्रसिद्धप्रवादपरम्परापर्यन्तम् | यदाह- 

तद्विदां च स्मृतिशीले | 

इति | तच्च स्वत एव हिताहितोपदेशाय कार्याकार्यविवेचकम् | यस्य 
स्वभावत एव सत्त्वातिरेकसुकुमारं हृदयं तेनाचरितं 
शास्त्रितमेव | अन्यस्तु रजस्तमः कलुषीकृतः 
शास्त्रोक्तमप्याचरन्नाचरति-शास्त्रार्थस्य 
कार्त्स्न्येनाननुष्ठानात् | शास्त्रं हि सत्त्ववतामेव फलवदिति 
शास्त्रमेवाह- 

यस्य हस्तौ च पादौ च मनश्चैव सुसंयतम् | विद्या तपश्च 
शीलं च स तीर्थफलमश्नुते || 

इति नान्योऽसंयतत्वात् | तस्माच्छास्त्रार्थः परित्यक्तकामक्रोध 
मोहेषु सफल इति तात्पर्यमस्याध्यायस्य तदेवैतत्प्रतायते 
स्पष्टार्थत्वाच्च न विव्रियते | किन्तु केवलं 
पाठविप्रतिपत्तिनिवारणायैव लिख्यते || २ || 

सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत | 
श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः || १७-३ || 

यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षरक्षांसि राजसाः | 
भूतप्रेतपिशाचांश्च यजन्ते तामसा जनाः || १७-४ || 

अशास्त्रविहितं घोरं तपस्तप्यन्ति ये जनाः | 
दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः || १७-५ || 

कर्षयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतनम् | मां 
चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान् || १७-६ || 

सत्त्वानुरूपा-इत्यत्र सत्त्वशब्दः स्वभावपर्यायः | अयं 
पुरुषः-आत्मा श्रद्धया अन्यव्यापारोपरिवर्तिन्या अवश्यं 
संबद्धः | स च तन्मय एव बोद्धव्यः | अचेतनम्-अविवेकित्वात् | 
मां च कर्षयन्तः-शास्त्रार्थाननुष्ठानात् | अत एव ते 
स्वबुद्धिविरचितां तपश्चर्यां कुर्वाणाः प्रत्युत तामसाः || 
६ || 

आहारोऽपि सत्त्वादिभेदात् त्रिधा श्रद्धावत् | तथा 
यज्ञतपोदानानि-तदुच्यते- 

आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः | यज्ञस्तपस्तथा 
दानं तेषां भेदमिमं शृणु || १७-७ || 

आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः | रस्याः स्निग्धाः 
स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः || १७-८ || 

कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः | आहारा 
राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः || १७-९ || 

यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत् | उच्छिष्टमपि 
चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् || १७-१० || 

यातयाममिति-याता यामा यस्य || १० || 

अफलाकांक्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते | यष्टव्यमित्येव 
मनः समाधाय स सात्त्विकः || १७-११ || 

मनः समाधाय-निश्चयेनानुसन्धाय || ११ || 

अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यतः | इज्यते विद्धि 
तं यज्ञं राजसं चलमध्रुवम् || १७-१२ || 

दम्भार्थमपीति | दम्भो-लोको मामेवंविधं जानीयादिति || १२ || 

विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् | श्रद्धाविरहितं 
यज्ञं तामसं परिचक्षते || १७-१३ || 

विधिहीनमिति-शास्त्रीक्तक्रियाहीनम् | 
तदेवासृष्टान्नादिभिर्विशेषणैर्वितन्यते || १३ || 

देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम् | ब्रह्मचर्यमहिंसा च 
शारीरं तप उच्यते || १७-१४ || 

आर्जवम्-ऋजुता | (अगोप्यविषया धृष्टता) || १४ || 

अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् | 
स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते || १७-१५ || 

सत्यमिति | अस्यैव स्वरूपनिरूपणं प्रियहितम्-इत्यनेन क्रियते | 
प्रियं च तत्काले हितं च कालान्तरे | ईदृशं वाक्यं 
सत्यमित्युच्यते नतु यथावृत्तकथनमात्रम् || १५ || 

मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः | 
भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते || १७-१६ || 

भावः-आशयः तस्य सम्यक् शुद्धिः भावसंशुद्धिः || १६ || 

श्रद्धया परयोपेतं तपस्तत्त्रिविधम् नरैः | 
अफलाकांक्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते || १७-१७ || 

सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् | क्रियते तदिह 
प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम् || १७-१८ || 

मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः | 
परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् || १७-१९ || 

त्रिविधेऽपि तपसि श्रद्धा | सात्त्विकस्य हि तन्मयी एव श्रद्धा | 
राजसस्य तु रजसि-दम्भादावेव श्रद्धा | तमोनिष्ठस्य पुनः 
परोत्सादनादावेव श्रद्धा | इति त्रिविधमपि तपः स्रद्धयोपेतं 
मुनिराह || १९ || 

दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे | देशे काले च पात्रे च 
तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् || १७-२० || 

दातव्यमिति-दद्यातिति नियोगमात्रं पालनीयमिति || २० || 

यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः | दीयते च 
परिक्लिष्टं तद्राजसमिति स्मृतम् || १७-२१ || 

दोषाभिसन्धानाय परिक्लिष्टं-मितादिदोषात् || २१ || 

अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते | असत्कृतमवज्ञातं 
तत्तामसमुदाहृतम् || १७-२२ || 

दानस्य चासत्करणं तत्संप्रदानाद्यसत्करणात् | एवं 
लौकिकानां सात्त्विकादित्रिप्रकाराशयानुसारेण क्रिया 
व्याख्याता || २२ || 

इदानीं ये गुणत्रितयसंकटोत्तीर्णधियस्ते क्रियां 
कथमाचरन्तीति तादृक् प्रकार उच्यते- 

ओं तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः | ब्राह्मणास्तेन 
वेदाश्च यञाश्च विहिताः पुरा || १७-२३ || 

तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः | प्रवर्तन्ते 
विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् || १७-२४ || 

तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः | दानक्रियाश्च 
विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः || १७-२५ || 

सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते | प्रशस्ते कर्मणि 
तथा सच्छब्दः पार्थ गीयते || १७-२६ || 

यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते | कर्म चैव 
तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते || १७-२७ || 

ओं-तत्-सत्-इत्येभिस्त्रिभिः शब्दैर्ब्रह्मणो 
निर्देशः-संमुखीकरणम् | तत्र ओम्-इत्यनेन 
शास्त्रार्थोऽयमादेहसंबन्धमूरीकार्य इति सूच्यते | तत्-इति 
सर्वनामपदेन सामान्यमात्राभिधायिना 
विशेषपरामर्शमात्रासमर्थेन फलानभिसंधानं 
ब्रह्मण्युच्यते अभिसंधानस्य विशेषपरिग्रहमन्तरेणाभावात् 
सकलविशेषानुग्राहिस्वेऽपि सकलफलसंधाने 
सर्वकर्तृतायामपि विशिष्टफलायोगात् | सत्-इत्यमुया श्रुत्या 
प्रशंसाभिधीयते | क्रियमाणमपीदं यज्ञादिकं दुष्टमिति 
बुद्ध्या क्रियमाणं तामसतामेति | विशिष्टफलाभिधानेन च 
क्रियमाणं न च सत् बन्धाधायकमेवेति | तस्मात् 
कर्तव्यमिदम्-इति मन्वाना यज्ञादि कुर्वाणा अपि न बध्यन्ते | 
अनेनैवाभिप्रायेणादिपर्वण्युक्तं- 

तपो न कल्कोऽध्ययनं न कल्कः स्वाभाविको वेदविधिर्न कल्कः | 
प्रसह्य वित्ताहरणं न कल्कस्तान्येव भावोपहतानि कल्कः || 
(महा० भा०) 

इति | कल्कः-बन्धकः | स्वाभाविक इति ब्राह्मणेन निष्कारणं 
षडङ्गं वेदादि अध्येतव्यम्-इति | 
प्रसह्य-शास्त्रलोकप्रसिद्धोचितया चेष्टया | 
भावेन-सत्त्वादिगुणत्रययोगिना चित्तेन उपहतान्येतान्येव 
बन्धकानि नान्यथेति तात्पर्यम् | अतो यज्ञादि 
यावच्छरीरभावितया कार्यमेव | तदर्थे विहितं कर्म-अर्जनादि 
| यदि वा-ओम्-इत्यनेन समुपशान्तसमस्तप्रपञ्चम् | 
तत्-इत्यनेनोद्भिद्यमानविश्वतरङ्गपरामर्शमात्रात्मकेच्छास्वात 
न्त्र्यस्व-भावम् | 
सत्-इत्यनेनेच्छास्वातन्त्र्यभरविजृम्भमाणभेदकम् पूर्णत्वेऽपि 
तावच्चित्रस्वभावतया भवनमिति प्रतिपाद्यते | तथा चोक्तं 
सद्भावे साधुभावे च इति | तेन परमं प्रशान्तं रूपं 
पुरस्कृत्य दित्सा-यियक्षातितप्सात्मकेच्छातरङ्गसंगतं च 
मध्येकृत्य दानयज्ञतपःक्रियाकरककलापपरिपूर्णं 
यच्चरमं वपुरिदमुल्लसितम् एतत्खलु समं त्रितयमनर्गलस्य 
स्वाभाविकं रूपम् इति कस्य किं कथं कुतः क्व केन फलं 
स्यादिति || २७ || 

इदानीमश्रद्धावतः तामसं कर्म सर्वथैव 
निष्फलम्-कारककलापसंयोजनसमुपजनितप्रयासमात्रफलमेव 
इति सर्वथा अश्रद्धावता न भाव्यमित्युच्यते- 

अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् | असदित्युच्यते 
पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह || १७-२८ || 

असदिति-अप्रशस्तम् | तस्मात्प्रशस्ते कर्मणि यतमानानां 
सुखेनैव भवति शिवमिति शिवम् || २८ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

स एव कारकावेशः क्रिया सैवाविशेषिणी | तथापि 
विज्ञानवतां मोक्षार्थे पर्यवस्यति || १७ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहे सप्तदशोऽध्यायः || १७ || 

अथ अष्टदशोऽध्यायः 

अर्जुन उवाच 

संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् | त्यागस्य च 
हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन || १८-१ || 

पूर्वमुक्तं स त्यागी स च बुद्धिमान् इति | तथा स संन्यासी च 
योगी च न निरग्निः इत्यादि | अतस्त्यागिसंन्यासिनोर्द्वयोः 
श्रवणात् विशेषजिज्ञासोरयं प्रश्नः || १ || 

अत्रोत्तरं- 

श्रीभगवानुवाच 

काम्यानां कर्मणां त्यागं संन्यासं कवयो विदुः | 
सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः || १८-२ || 

काम्यानि-अग्निष्टोमादीनि | सर्वकर्मेति | 
सर्वेषां-नित्यनैमित्तिक-कर्मणां क्रियमाणत्वेऽपि 
फलत्यागस्त्यागः | अत्र चाध्याये यदवशिष्टं वक्तव्यमस्ति 
तत्प्राक्तनैरेव तत्रभवद्भट्टभास्करादिभिर्वितत्य 
विमृष्टमिति किमस्माकं 
तद्गूढार्थप्रकाशनमात्रप्रतिज्ञानिर्वाहणसाराणां 
पुनरुक्तप्रदर्शनप्रयासेन || २ || 

तदत्रैव विशेषनिर्णयाय मतान्युपन्यस्यति- 

त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः | 
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे || १८-३ || 

दोषवत्-हिंसादिमत्त्वात्पापयुक्तम् | तत्कर्म त्याज्यं (न सर्वं 
शुभफलम्)-इति केचित्त्यागे विशेषं मन्यन्ते सांख्यगृह्या इव | 
अन्ये तु-मीमांसाकञ्चुकानुप्रविष्टा क्रत्वर्थो हि 
शास्त्रादवगम्ये इति | तथा तस्माद्या वैदिकी हिंसा * * * * * | 
इत्यादिनयेनेतिकर्तव्यतांशभागिनी (हिंसा) हिंसैव न भवति 
न हिंस्यात् इति सामान्यशास्त्रस्य तत्र बाधनात् | श्येनाद्येव तु 
हिंसा | 

फलांशे भावनायाश्च प्रत्ययोऽनुविधायकः (श्लो० वा०) 

इत्यन्यान् यज्ञादीन् हिंसादियोगिनोऽपि न त्यजेत् | 
शास्त्रैकशरणकार्याकार्यविभागाः पण्डिता इति मन्यन्ते || ३ 
|| 

निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम | त्यागो हि 
पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः || १८-४ || 

यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् | यज्ञो दानं 
तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् || १८-५ || 

एतान्यपि च कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च | कर्तव्यानीति मे 
पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् || १८-६ || 

नियतस्य च संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते | मोहात्तस्य 
परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः || १८-७ || 

दुःखमित्येव यः कर्म कायक्लेशभयात् त्यजेत् | स कृत्वा 
राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् || १८-८ || 

कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन | सङ्गं त्यक्त्वा 
फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः || १८-९ || 

न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते | त्यागी 
सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः || १८-१० || 

नहि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः | यस्तु 
कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते || १८-११ || 

तत्र त्वयं 
निश्चयः-प्राग्लक्षितगुणस्वरूपवैचित्र्यात्त्यागस्यैव 
सत्त्वरजस्तमोमयया चित्तवृत्त्या क्रियमाणस्य 
तद्विशिष्टस्वभावावभासिवस्तुस्थित्या त्यागो 
नाम-परब्रह्मविदां सिद्ध्यसिद्ध्यादिषु समतया 
रागद्वेषपरिहारेण फलप्रेप्साविरहेण कर्मणां निर्वर्तनम् | 
अत एवाह-राजसं तामसं च त्यागं कृत्वा न 
कश्चित्फलसंबन्धः इति | सात्त्विकस्य तु त्यागात् 
शास्त्रार्थपालनात्मकं फलम् | त्यक्तगुणग्रामग्रहस्य 
पुनर्मुनेः सत्यतस्त्यागवाचोयुक्तिरुपपत्तिमती || ११ || 

अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् | 
भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् || १८-१२ || 

अत्यागिनाम्-फलमयानाम् || १२ || 

अधुना व्यवहारदशायामपि पञ्चस्वपि कर्महेतुषु स्थितेषु 
बलादेवामी अविद्यान्धाः पुमांसः स्वात्मन्येव 
सकलकर्तृभावभारमारोपयन्ति | अतो निजयैव धियात्मानं 
बध्नन्ति नतु वस्तुस्थित्या अस्य बन्धः-इत्युपदिश्यते- 

पञ्चेमानि महाबाहो कारणानि निबोध मे | साङ्ख्ये कृतान्ते 
प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् || १८-१३ || 

कृतोऽन्तो निश्चयो यत्रेति कृतान्तः-सिद्धान्तः || १३ || 

अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् | विविधाश्च 
पृथक्चेष्टा दैवमेवात्र पञ्चमम् || १८-१४ || 

शरीरवाङ्मनोभिर्हि यत्कर्मारभतेऽर्जुन | न्याययं वा 
विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः || १८-१५ || 

तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः | 
पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः || १८-१६ || 

यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते | हत्वापि स 
इमांल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते || १८-१७ || 

अधिष्ठानम्-विषयः | दैवम्-प्रागर्जितं शुभाशुभम् | 
पञ्चैते अधिष्ठाना-दयः सामग्रीरूपतां प्राप्ताः 
सर्वकर्मसु हेतवः | अन्ये तु अधिष्ठीयते अनेन सर्वं कर्मेति 
बुद्धिगतं रजो लब्धवृत्तिकं 
धृतिश्रद्धासुखविविदिषाविविदिषारूपपञ्चकपरिणामिकर्मयोग 
शब्द-वाच्यमधिष्ठानं क्वचित्प्रयत्नशब्देनोक्तम् | 
कर्ता-अनुसन्धाता बुद्धिलक्षणः | करणम्-मनश्चक्षुरादि 
बाह्यमपि च खड्गादि | चेष्टाप्राणापानादिका | दैवशब्देन 
धर्माधर्मौ | ताभ्यां च बुद्धिगताः सर्वेऽपि भावा 
उपलक्षिताः | अन्ये त्वधिष्ठानमीश्वरं 
मन्यन्ते-अकृतबुद्धित्वादनिश्चितप्रज्ञतया | यः 
पुनरहंकारवियोगदार्ढ्येन प्रागुक्तयुक्तिशतशोधितेन कर्माणि 
करोति न स बन्धभाक्-कृतबुद्धित्वादित्याशयः || १७ || 

ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना | करणं कर्म 
कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः || १८-१८ || 

कर्मणि चोदना-प्रवृत्तीच्छा | तत्समये 
येषामबोधमात्रनिष्ठत्वाज्ज्ञानज्ञेयज्ञातृश्रुतिवाच्यता 
तेषामेव सम्यग्ग्रहणरूपं यत्फलाभिसंधानेनात्मीयबुद्ध्या 
स्वीकरणम्-अहमेतद्भोक्ष्ये यतो मया कृतम्-इत्येवंरूपम् तत्समये 
तथा निर्वर्तनावसरे 
करणकर्मकर्तृशब्दामिधेयत्वमाविष्टत्वात् | अतो योगिनामावेशो 
नास्तीति तान्प्रति करणादिगिरां प्रसङ्गो नास्ति अपितु 
ज्ञानमात्रे एव तात्पर्यम् || १८ || 

अथैषां षण्णामपि संक्षेपेण गुणभेदाद्भेदं 
दर्शयितुमाह- 

ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः | प्रोच्यते 
गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि || १८-१९ || 

गुणानां संख्यानं-निश्चयो यत्र तत्र सांख्यीयकृतान्ते 
ज्ञानादि त्रिविधमुच्यते यत्तच्छृण्विति संगतिः | 
ज्ञानम्-इत्यनेन ज्ञाने क्रियायां च यत्करणं तद्द्विविधमुक्तम् 
| एवं कर्मेति ज्ञेयं कार्यं च | ज्ञाता कर्ता चेति || १९ || 

तत्र सर्वभूतेषु इत्यादिना श्लोकत्रयेण ज्ञानकरणस्य 
त्रैरूप्यमुक्तम् | अत एव येन-इति तृतीया | इयता च 
ज्ञानकरणसामान्यस्य स्वरूपमुक्तम् | नियतम् इत्यादिना 
श्लोकत्रयेण कर्मणो ज्ञेयकार्यरूपस्य द्वैविध्यम् | मुक्तसङ्गः 
इत्यादिना श्लोकत्रयेण तु कर्तुर्द्विरूपस्य संक्षेपेण स्वरूपम् | 
करणविशेषस्य स्वरूपभेदप्रतिपादनार्थं बुद्धेस्त्रैविध्यं 
निरूपितम् तद्वारेण करणान्तराणामपि त्रैविध्यमुपलक्षितम् | 
करणस्य त्वितिकर्तव्यतापेक्षित्वादितिकर्तव्यतायाश्च 
धृत्यादिपञ्चकरूपत्वेऽपि श्रद्धायाः 
पूर्वमुक्तत्वाद्विविदिषाविविदिषयोश्च 
धृतिसुखाभ्यामाक्षेपात्तयोस्त्रैविध्यं धृत्या यया इत्यनेन 
सुखं त्विदानीम्-इत्यनेन चोक्तम् | तदाह 

सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते | अविभक्तं 
विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् || १८-२० || 

विभक्तेषु-देवमनुष्यादितया || २० || 

पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान् पृथग्विधान् | वेत्ति 
सर्वेषु भूतेषु तद्राजसमिति स्मृतम् || १८-२१ || 

पृथक्त्वेन-इह मे प्रीतिरिह मे द्वेषः-इत्यादिबुद्ध्या || २१ || 

यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिनत्कार्ये सक्तमहेतुकम् | अतत्त्वार्थवदल्पं 
च तत्तामसमुदाहृतम् || १८-२२ || 

अहेतुकम्-कारणमविचार्यैव अभिनिवेशावेशवशात् 
क्रोधरागादिग्रहणं यत्तत्तामससंज्ञम् || २२ || 

नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम् | अफलप्रेप्सुना कर्म 
यत्तत् सात्त्विकमुच्यते || १८-२३ || 

नियतम्-कर्तव्यमिति || २३ || 

यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः | क्रियते 
क्लेशबहुलं तद्राजसमिति स्मृतम् || १८-२४ || 

क्लेशैः-अविद्याद्यैः बहुलम्-व्याप्तम् || २४ || 

अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम् | मोहादारभ्यते 
कर्म यत्तत्तामसमुच्यते || १८-२५ || 

मोहात्-अभिनिवेशमयात् || २५ || 

मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः | 
सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते || १८-२६ || 

अहं कर्ता इति न वदन् तच्छीलस्तद्धर्मा तत्साधुकारी वा यो 
भवतीति-अनहंवादी-इत्यनेन णिनिना 
व्यवहारमात्रसंवृतिवशेन योगिनोऽपि अहं करोमि-इति वचो न 
निषिद्धम् || २६ || 

रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः | 
हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परकीर्त्यते || १८-२७ || 

हर्षशोकान्वितः-सिद्ध्यसिद्ध्योः || २७ || 

अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः | विषादी 
दीर्घसूत्रश्च कर्ता तामस उच्यते || १८-२८ || 

निकृतिः-नैर्घृण्यम् || २८ || 

बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु | 
प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय || १८-२९ || 

बुद्धिः-निश्चयः | धृतिः-सन्तोषः | सर्वो हि सुकृतं 
दुष्कृतं वा कृत्वा अन्ते अवश्यं कृतं करणीयं 
किमन्येन-इति धियं गृह्णाति | अन्यथा क्रियाभ्यो व्युपरमे को 
हेतुः स्यात् | अतः सर्वस्यैव धृतिरस्तीति तात्पर्यार्थः | 
पदार्थस्त्वप्रसिद्धो व्याख्यायत एव || २९ || 

प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये | बन्धं 
मोक्षं च या बुद्धिर्वेद सा पार्थ सात्वकी मता || १८-३० || 

यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च | अयथावत् 
प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी || १८-३१ || 

अयथावत्-असम्यक् || ३१ || 

अधर्मं धर्ममिति या बुद्ध्यते तमसान्विता | 
सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा तामसी मता || १८-३२ || 

धृत्या मया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः | 
योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा सात्त्विकीमता || १८-३३ || 

मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः योगेन धारयति यता किं 
ममोपभोगादिभिः सर्वथैवात्मारामो भूयासम्-इति मन्वानः || 
३३ || 

यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन | प्रसङ्गेन 
फलाकांक्षी धृतिः सा पार्थ राजसी || १८-३४ || 

प्रसङ्गेनेति-न तथाभिनिवेशेन || ३४ || 

यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मोहमेव च | न विमुञ्चति 
दुर्मेधा धृतिः सा तामसी मता || १८-३५ || 

निद्राकलहादिष्वेव यया सन्तोषं बध्नाति तत्परतया-सा 
तामसी धृतिः || ३५ || 

सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ | 
अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति || १८-३६ || 

यत्तदात्त्वे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् | तत्सुखं सात्त्विकं 
विद्यादात्मबुद्धिप्रसादजम् || १८-३७ || 

तदात्वे-अभ्यासकाले | विषमिव-जन्मशताभ्यस्तविषयसङ्गस्य 
दुष्परिहरत्वात् | उक्तं च श्रुतौ- 

क्षुरस्य धारा विषमा दुरत्यया | 

इत्यादि | आत्मप्रसादाद्बुद्धिप्रसादो 
जायते-अन्यस्यापेक्ष्यमाणस्याभावात् || ३७ || 

विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् | परिणामे विषमिव तत् 
राजसमिति स्मृतम् || १८-३८ || 

विषयेन्द्रियाणां परस्परसंयोगजं सुखम् चक्षुष इव 
रूपसंबन्धात् || ३८ || 

यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः | 
निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् || १८-३९ || 

निद्रातः-आलस्येन प्रमादेन पूर्वं व्याख्यातेन यत्सुखं 
तत्तामसम् || ३९ || 

न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः | सत्त्वं 
प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः || १८-४० || 

एवं कर्तृकर्मकरणानां बुद्धिधृत्योः सुखस्य च 
सत्त्वादिभेदभिन्नानां 
परस्पराङ्गाङ्गिभावबाध्यबाधकत्वसमुच्चयाद्वृत्तिक्रमयौगप 
द्यादि-योगादपरिसंख्येयभेदत्वाद्विविधफलप्रसवसमर्थत्वम् | 
इत्यनेन कर्मणां प्राक् सूत्रितं गहनत्वं वितत्य सहेतुकं 
निर्णीतम् | सर्वे चैते देवतादिस्थावरान्ता गुणत्रयसंबन्धं 
नातिक्रामन्ति | उक्तं हि 

आ ब्रह्मणश्च कीटान्तं न कश्चित्तत्त्वतः सुखी | करोति 
विकृतीस्तास्ताः सर्व एव जिजीविषुः || 

इति | तत्त्वतो हि सुखं गुणातिक्रान्तमनसः नेतरस्येत्याशयः | 
एवमियता षण्णां प्रत्येकं त्रिस्वरूपत्वं धृत्यादीनां च 
प्रतिपादितम् | तन्मध्यात्सात्त्विके राशौ वर्तमानो दैवीं 
सम्पदं प्राप्त इह ज्ञाने योग्यः त्वं च तथाविधः-इत्यर्जुनः 
प्रोत्साहितः | अधुना त्विदमुच्यते-यदि तावदनया ज्ञानबुद्ध्या 
कर्मणि भवान्प्रवर्तते तदा स्वधर्मप्रवृत्त्या 
विज्ञानपूततया च न कर्मसंबन्धस्तव | अथैतन्नानुमन्यसे 
तदवश्यं तव प्रवृत्त्या तावद्भाव्यम् जातेरेव तथाभावे 
स्थितत्वात् | यतः सर्वः स्वभावनियतः 
कुतश्चिद्दोषात्तिरोहिततत्स्वभावः कञ्चित्काल भूत्वापि 
तत्तिरोधायकविगमे स्वभावं व्यक्तापन्नं लभत एव | 
तथाह्येवंविधो वर्णानां स्वभावः | एवमवश्यं भाविन्यां 
प्रवृत्तौ ततः फलविभागिता भवेत्-तदाह 

ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप | कर्माणि 
प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः || १८-४१ || 

शमो दमस्तथाः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च | ज्ञानं 
विज्ञानमास्तिक्यं ब्राह्मं कर्म स्वभावजम् || १८-४२ || 

शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् | 
दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् || १८-४३ || 

कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् | 
पयुत्थानात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् || १८-४४ || 

स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः | 
स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु || १८-४५ || 

यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् | स्वकर्मणा 
तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः || १८-४६ || 

श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् | 
स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्विषम् || १८-४७ || 

सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् | सर्वारम्भा हि 
दोषेण धूमेनाऽग्निरिवावृताः || १८-४८ || 

असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः | नैष्कर्म्यसिद्धिं 
परमां संन्यासेनाधिगच्छति || १८-४९ || 

सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे | समासेने तु 
कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा || १८-५० || 

बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च | 
शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च || १८-५१ || 

विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः | ध्यानयोगपरो 
नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः || १८-५२ || 

अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् | विमुच्य 
निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते || १८-५३ || 

ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न हृष्यति | समः सर्वेषु 
भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् || १८-५४ || 

भक्त्या मामभिजानाति योऽहं यश्चास्मि तत्त्वतः | ततो मां 
तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् || १८-५५ || 

सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः | 
मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् || १८-५६ || 

चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य भारत | बुद्धियोगं 
समाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव || १८-५७ || 

मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि | अथ 
चेत्त्वमहङ्कारां न मोक्ष्यसि विनंक्ष्यसि || १८-५८ || 

यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे | मिथ्यैप व्यवसायस्ते 
प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति || १८-५९ || 

स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा | कर्तुं नेच्छसि 
यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत् || १८-६० || 

ब्राह्मणादीनां कर्मप्रविभागनिरूपणस्य स्वभावोऽवश्यं 
नातिक्रामतीति क्षत्रियस्वभावस्य भवतोऽनिच्छतोऽपि प्रकृतिः 
स्वभावाख्या नियोक्तृतामव्यभिचारेण भजते | केवलं तया 
नियुक्तस्य पुण्यपापसंबन्धः | अतो 
मदभिहितविज्ञानप्रमाणपुरःसरीकारेण कर्माण्यनुतिष्ठ | 
तथा सति बन्धो निवर्त्स्यति | इत्यस्यार्थस्य 
परिकरबन्धघटनतात्पर्यं महावाक्यार्थस्य | 
अवान्तरवाक्यानां स्पष्टार्थः | समासेन संक्षेपेण 
ज्ञानस्य प्रागुक्तस्य | निष्ठां वाग्जालपरिहारेण 
निश्चितामाह-बुद्ध्या विशुद्धया-इत्यादि | 
सर्वमेतद्व्याख्यातप्रायमिति न पुनरायस्यते || ६० || 

ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्येष वसतेऽर्जुन | 
भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया || १८-६१ || 

तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत | तत्प्रसादात्परां 
सिदिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् || १८-६२ || 

एष ईश्वरः परमात्मावश्यं शरणत्वेन ग्राह्यः | तत्र 
ह्यधिष्ठातरि कर्तरि बोद्धरि स्वात्ममये विमृष्टे न कर्माणि 
स्थितिभाञ्जि भवन्ति | नहि 
निशिततरनखरकोटिविदारितसमदकरिकरटगलितमुक्ताफलनिकर 
परिकर-प्रकाशितप्रतापमहसि सिंहकिशोरके गुहामधितिष्ठति 
चपलमनसो विद्रवणमात्रबलशालिनो हिरणपोतकाः स्वैरं 
स्वव्यापारपरिशीलनापटुभावमवलम्बन्ते इति | तमेव शरणं 
गच्छ-इत्युपक्रम्य मत्प्रसादात्-इति निर्वाहवाक्यमभिदधद्भगवान् 
परमात्मानमीश्वरं वासुदेवं चैकतया योजयतीति || ६२ || 

इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया | 
विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु || १८-६३ || 

तदेवेदं ज्ञानमुक्तम् | गुह्यात्-वेदान्तादपि 
गुह्यम्-परमाद्वैतप्रकाशनात् | एतच्चाशेषेण 
विमृश्येति-तात्पर्यमत्र विचार्येत्यर्थः | तच्च तात्पर्यं 
यथावसरमस्माभिः शृङ्ग्राहिकयैव प्रकाशितं यद्यपि 
तथापि स्फुटमशेषविमर्शनं प्रदर्श्यते-उपादेयतमं ह्यदः 
| नास्मिन्निरूप्यमाणे श्रूयमाणे वा मतिस्तृप्यति || ६३ || 

गुह्यतमं यदत्र निश्चितम् तज्ज्ञानमिदानीं शृणु-इत्याह 

सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः | इष्टोऽसि मे 
दृढमतिस्ततो वक्ष्यामि ते हितम् || १८-६४ || 

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु | मामेवैष्यसि 
सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे || १८-६५ || 

मन्मना भव-इत्यादिना शास्त्रे ब्रह्मार्पण एव सर्वथा 
प्राधान्यम्-इति निश्चितम् | ब्रह्मार्पणकारिणः 
शास्त्रमिदमर्थवदित्युक्तम् || १८-६५ || 

आह च- 

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज | अहं त्वां 
सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः || १८-६६ || 

सर्वधर्मानिति | यदिदं युद्धकरणे प्रासङ्गिकबन्धुवधादि 
तस्य सर्वस्याहं कर्ता-इत्यात्मधर्मतां 
परित्यज्य-तथाचार्यादिहननक्रियानिषेधे मम धर्मो 
भविष्यति-इति मनसा विहाय | मामेवैकं सर्वकर्तारं 
परमेश्वरं स्वतन्त्रं शरणं सर्वस्वभावाधिष्ठायकतया 
व्रज | अत एवाहं सर्वज्ञः सर्वेभ्यः पापेभ्यस्त्वां 
मोक्षयिष्यामीति | मा शुचः-किंकर्तव्यतामोहं मा गाः || ६६ 
|| 

इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन | न चाशुश्रूषवे 
वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति || १८-६७ || 

अस्य ज्ञानस्य गोप्यमानत्वं सिद्धिदम्-सर्वजनाविषयत्वात् | 
तपसा तावत्पापग्रन्थौ विशीर्णे कुशलपरिपाकोन्मुखता भवति 
| इति पूर्वं तपः तपसः श्रद्धा जायते | सैवात्र भक्तिः | 
श्रद्धाप्युपजाता कदाचिन्न प्ररोहति-सौदामनीव 
क्षणदृष्टनष्टत्वात् | ततस्तत्प्ररोहे श्रोतुमिच्छा भवति | 
इयदपि च कस्यचिदनीश्वरे वस्तुनि शुष्कसांख्यादिज्ञाने भवति 
| सेश्वरेऽपि वा कस्यचित्फलार्थितया फलमेव प्रधानीकृत्य 
भगवन्तं च स्वात्मानं तदुपकरणपात्रीकरणेन न्यक्कृत्य 
भवेत् | यदुक्तं 

पुरुषश्च कर्मार्थत्वात् कर्माण्यपि फलार्थत्वात् | (पू० मी० 
सू०) 

इति | एवमुभयथापि भगवत्यसूयैवानादर इत्यर्थः || ६७ || 

य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति | भक्तिं मयि 
परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः || १८-६८ || 

भक्तिमिति-एतदेव मयि भक्तिकरणं यद्भक्तेष्वेतन्निरूपणम् | 
अभिधास्यति-आभिमुख्येन शास्त्रोक्तप्रक्रियया 
धास्यति-वितरिष्यति | स मन्मयतामेतीति विधिरेवैष 
नार्थवादः | एवमन्यत्र || ६८ || 

न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः | भविता न च मे 
तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि || १८-६९ || 

अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः | ज्ञानयज्ञेन 
तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः || १८-७० || 

श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः | सोऽपि मुक्तः 
शुभांल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् || १८-७१ || 

कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा | 
कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय || १८-७२ || 

अर्जुन उवाच 

नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाऽच्युत | स्थितोऽस्मि 
गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव || १८-७३ || 

नष्टो मोहः-इत्यादिना युद्धप्रवृत्तिस्तावदर्जुनस्योत्पन्ना नतु 
सम्यग्ब्रह्म-वित्त्वं जातम्-इति 
सूचयन्भाविनोऽनुगीतार्थस्यावकाशं ददाति || ७३ || 

सञ्जय उवाच 

इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः | 
संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् || १८-७४ || 

व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यतरं महत् | योगं 
योगीश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम् || १८-७५ || 

राजन् संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् | 
केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च पुनः पुनः || १८-७६ || 

तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्युद्भुतं हरेः | विस्मयो मे 
महाराज प्रहृष्ये च पुनः पुनः || १८-७७ || 

यत्र योगीश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः | तत्र 
श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम || १८-७८ || 

संजयवचनेन संवादमुपसंहरन्नेतदर्थस्य 
गाढप्रबन्धक्रमेण निरन्तरचिन्तासन्तानोपकृतनैर्यन्तर्यादेव 
चान्ते सुपरिस्फुटनिर्विकल्पानुभवरूपतामापाद्यमानं 
स्मरणमात्रमेव परब्रह्मप्रदायकम्-इत्युच्यते | एवं 
भगवदर्जुनसंवादमात्रस्मरणादेव तत्त्वावाप्त्या 
श्रीविजयविभूतय इति शिवम् || ७८ || 

अत्र संग्रहश्लोकः 

भङ्क्त्वा ज्ञानविमोहमन्थरमयीं सत्त्वादिभिन्नां धियं 
प्राप्य स्वात्मविभूतसुन्दरतया विष्णुं विकल्पातिगम् | 
यक्तिंचित्स्वरसोद्यदिन्द्रियनिजव्यापारमात्रस्थिते- र्हेलातः कुरुते 
तदस्य सकलं संपद्यते शङ्करम् || १८ || 

इति श्रीमहामहेश्वराचार्यवर्यराजानकाभिनवगुप्तपादविरचिते 
श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहेऽष्टादशोऽध्यायः || १८ || 

श्रीमान्कात्यायनोऽभूद्वररुचिसदृशः 
प्रस्फुरद्बोधतृप्त-स्तद्वंशालङ्कृतो यः 
स्थिरमतिरभवत्सौशुकाख्योऽतिविद्वान् | विप्रः श्री 
भूतिराजस्तदनु समभवत्तस्य सूनुर्महात्मा येनामी 
सर्वलोकास्तमसि निपतिताः प्रोद्धृता भानुनेव || १ || 

तच्चरणकमलमधुपो भगवद्गीतार्थसंग्रहं व्यदधात् | 
अभिनवगुप्तः सद्दिवजलोटककृतचोदनावशतः || २ || 

अत इदमयथार्थं वा यथार्थमपि सर्वथा नैव | 
विदुषामसूयनीयं कृत्यमिदं बान्धवार्थं हि || ३ || 

अभिनवरूपा शक्तिस्तद्गुप्तो यो महेश्वरो देवः | 
तदुभययामलरूपमभिनवगुप्तं शिवं वन्दे || ४ || 

परिपूर्णोऽयं श्रीमद्भगवद्गीतार्थसंग्रहः | 
कृतिस्त्रिनयनचरणसरोरुह चिन्तनलब्धप्रसिद्धेरभिनवगुप्तस्येति 
शिवम् || 

###########   END OF FILE  #######