####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00522
Uniform title: gorakṣaśataka
Author : gorakṣanātha attributed to

Description: 
A short yogic tract.


Notes: 
Data-entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski.

Revision 0: Sept. 12, 2021.

Publisher : Oxford University Press
Publication year : 1928
Publication city : 
Publication country : India
####################################################



गोरक्षशतकम्

ओं हठयोगगोरक्षशतकप्रारम्भः

श्रीगुरुं परमानन्दं वन्दे स्वानन्दविग्रहम् |
यस्य संनिध्यमात्रेण चिदानन्दायते तनुः || १ ||

अन्तर्निश्चलितात्मदीपकलिकास्वाधारबन्धादिभिः यो योगी 
युगकल्पकालकलनात् त्वं जजेगीयते |
ज्ञानामोदमहोदधिः समभवद् यत्रादिनाथः स्वयं 
व्यक्ताव्यक्तगुणाधिकं तम् अनिशं श्रीमीननाथं भजे || २ ||

नमस्कृत्य गुरुं भक्त्या गोरक्षो ज्ञानम् उत्तमम् |
अभीष्टं योगिनां ब्रूते परमानन्दकारकम् || ३ ||
गोरक्षः शतकं वक्ति योगिनां हितकाम्यया |
ध्रुवं यस्यावबोधेन जायते परमं पदम् || ४ ||
एतद् विमुक्तिसोपानम् एतत् कालस्य वञ्चनम् |
यद् व्यावृत्तं मनो मोहाद् आसक्तं परमात्मनि || ५ ||
द्विजसेवितशाखस्य श्रुतिकल्पतरोः फलम् |
शमनं भवतापस्य योगं भजति सज्जनः || ६ ||
आसनं प्राणसंयामः प्रत्याहारोऽथ धारणा |
ध्यानं समाधिर् एतानि योगा�न्गानि भवन्ति षट् || ७  ||
आसनानि तु तावन्ति यावत्यो जीवजातयः |
एतेषाम् अखिलान् भेदान् विजानाति महेश्वरः || ८ ||
चतुराशीतिलक्षाणां एकम् एकम् उदाहृतम् |
ततः शिवेन पीठानां षोडेशानं शतं कृतम् || ९ ||
आसनेभ्यः समस्तेभ्यो द्वयम् एव विशिष्यते |
एकं सिद्धासनं प्रोक्तं द्वितीयं कमलासनम् || १० ||

योनिस्थानकम् अ�न्घ्रिमूलघटितं कृत्वा दृढं विन्यसेन् मेढ्रे पादम् 
अथैकम् एव नियतं कृत्वा समं विग्रहम् |
स्थाणुः संयमितेन्द्रियोऽचलदृशा पश्यन् भ्रुवोर् अन्तरम् एतन् 
मोक्षकवाटभेदजनकं सिद्धासनं प्रोच्यते || ११ ||

वामोरूपरि दक्षिणं हि चरणं संस्थाप्य वामं तथा दक्षोरूपरि 
पश्चिमेन विधिना धृत्वा कराभ्यां दृढम् |
अ�न्गुष्ठौ हृदये निधाय चिबुकं नासाग्रम् आलोकयेद् एतद्व्याधिविकारहारि 
यमिनां पद्मासनं प्रोच्यते || १२ ||

षट्चक्रं षोडशाधारं त्रिलक्षं व्योमपञ्चकम् |
स्वदेहे ये न जानन्ति कथं सिध्यन्ति योगिनः || १३ ||
एकस्तम्भं नवद्वारं गृहं पञ्चाधिदैवतम् |
स्वदेहं ये न जानन्ति कथं सिध्यन्ति योगिनः || १४ ||
चतुर्दलं स्याद् आधारः स्वाधिष्ठानं च षट्दलम् |
नाभौ दशदलं पद्मं सूर्यस�न्ख्यदलं हृदि || १५ ||
कण्ठे स्यात् षोडशदलं भ्रूमध्ये द्विदलं तथा |
सहस्रदलम् आख्यातं ब्रह्मरन्ध्रे महापथे || १६ ||
आधारः प्रथमं चक्रं स्वाधिष्ठानं द्वितीयकम् |
योनिस्थानं द्वयोर् मध्ये कामरूपं निगद्यते || १७ ||
आधाराख्यं गुदस्थानं प�न्कजं च चतुर्दलम् |
तन्मध्ये प्रोच्यते योनिः कामाक्षा सिद्धवन्दिता || १८ ||
योनिमध्ये महालि�न्गं पश्चिमाभिमुखं स्थितम् |
मस्तके मणिवद् बिम्बं यो जानाति स योगवित् || १९ ||
तप्तचामीकराभासं तडिल्लेखेव विस्फुरत् |
त्रिकोणं तत्पुरं वह्नेर् अधोमेढ्रात् प्रतिष्ठितम् || २० ||
यत् समाधौ परं ज्योतिर् अनन्तं विश्वतोमुखम् |
तस्मिन् दृष्टे महायोगे यातायातं न विद्यते || २१ ||
स्वशब्देन भवेत् प्राणः स्वाधिष्ठानं तदाश्रयः |
स्वाधिष्ठानात् पदाद् अस्मान् मेढ्रम् एवाभिधीयते || २२ ||
तन्तुना मणिवत् प्रोतो यत्र कन्दः सुषुम्णया |
तन्नाभिमण्डलं चक्रं प्रोच्यते मणिपूरकम् || २३ ||
द्वादशारे महाचक्रे पुण्यपापविवर्जिते |
तावज् जीवो भ्रमत्य एव यावत् तत्त्वं न विन्दति || २४ ||
ऊर्ध्वं मेढ्राद् अधो नाभेः कन्दयोनिः खगाण्डवत् |
तत्र नाड्यः समुत्पन्नाः सहस्राणां द्विसप्ततिः || २५ ||
तेषु नाडिसहस्रेषु द्विसप्ततिर् उदाहृताः |
प्रधानं प्राणवाहिन्यो भूयस् तत्र दश स्मृताः || २६ ||
इडा च पि�न्गला चैव सुषुम्णा च तृतीयका |
गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी || २७ ||
अलम्बुषा कुहूश् चैव श�न्खिनी दशमी स्मृता |
एतन् नाडिमयं चक्रं ज्ञातव्यं योगिभिः सदा || २८ ||
इडा वामे स्थिता भागे पि�न्गला दक्षिणे तथा |
सुषुम्णा मध्यदेशे तु गान्धारी वामचक्षुषि || २९ ||
दक्षिणे हस्तिजिह्वा च पूषा कर्णे च दक्षिणे |
यशस्विनी वामकर्णे चासने वाप्य अलम्बुषा || ३० ||
कुहूश् च लि�न्गदेशे तु मूलस्थाने च श�न्खिनी |
एवं द्वारम् उपाश्रित्य तिष्ठन्ति दशनाडिकाः || ३१ ||
इडापि�न्गलासुषुम्णा च तिस्रो नाड्य उदाहृताः |
सततं प्राणवाहिन्यः सोमसूर्याग्निदेवताः || ३२ ||
प्राणोऽपानः समानश् च उदानो व्यानौ च वायवः |
नागः कूर्मोऽथ कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः || ३३ ||
हृदि प्राणो वसेन् नित्यं अपानो गुदमण्डले |
समानो नाभिदेशे स्याद् उदानः कण्ठमध्यगः || ३४ ||
उद्गारे नागाख्यातः कूर्म उन्मीलने स्मृतः |
कृकरः क्षुतकृज् ज्ञेयो देवदत्तो विजृम्भणे || ३५ ||
न जहाति मृतं चापि सर्वव्यापि धनञ्जयः |
एते सर्वासु नाडीषु भ्रमन्ते जीवरूपिणः || ३६ ||
आक्षिप्तो भुजदण्डेन यथोच्चलति कन्दुकः |
प्राणापानसमाक्षिप्तस् तथा जीवो न तिष्ठति || ३८ ||
प्राणापानवशो जीवो ह्य अधश् चोर्ध्वं च धावति |
वामदक्षिणमार्गेण चञ्चलत्वान् न दृश्यते || ३९ ||
रज्जुबद्धो यथा श्येनो गतोऽप्य आकृष्यते(?) |
गुणबद्धस् तथा जीवः प्राणापानेन कृष्यते || ४० ||
अपानः कर्षति प्राणः प्राणोऽपानं च कर्षति |
ऊर्ध्वाधः संस्थिताव् एतौ संयोजयति योगवित् || ४१ ||
हकारेण बहिर् याति सकारेण विशेत् पुनः |
हंसहंसेत्य अमुं मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा || ४२ ||
षट्शतानि त्वहोरात्रे सहस्राण्य एकविंशतिः |
एतत् स�न्ख्यान्वितं मन्त्र जीवो जपति सर्वदा || ४३ ||
अजपा नाम गायत्री योगिनां मोक्षदायिनी |
अस्याः स�न्कल्पमात्रेण सर्वपापैः प्रमुच्यते || ४४ ||
अनया सदृशी विद्या अनया सदृशो जपः |
अनया सदृशं ज्ञानं न भूतं न भविष्यति || ४५ ||
कुन्दलिन्याः समुद्भूता गायत्री प्राणधारिणी |
प्राणविद्या महाविद्या यस् तां वेत्ति स योगवित् || ४६ ||
कन्दोर्ध्वं कुण्डली शक्तिर् अष्टधा कुण्डलाकृति |
ब्रह्मद्वारमुखं नित्यं मुखेनाच्छाद्य तिष्ठति || ४७ ||
येन द्वारेण गन्तव्यं ब्रह्मस्थानम् अनामयम् |
मुखेनाच्छाद्य तद्द्वारं प्रसुप्ता परमेश्वरी || ४८ ||
प्रबुद्धा वह्नियोगेन मनसा मारुता हता |
सूचीवद् गुणम् आदाय व्रजत्य ऊर्ध्वं सुषुम्णया || ४९ ||
प्रस्फुरद्भुजगाकारा पद्मतन्तुनिभा शुभा |
प्रबुद्धा वह्नियोगेन व्रत्य ऊर्ध्वं सुषुम्णया || ५० ||
उद्घटयेत् कपाटं तु यथा कुञ्चिकया हठात् |
कुण्डलिन्या तथा योगी मोक्षद्वारं प्रभेदयेत् || ५१ ||

कृत्वा सम्पुटितौ करौ दृढतरं बद्ध्वा तु पद्मासनं गाढं वक्षसि 
सन्निधाय चिबुकं ध्यात्वा च तत् प्रेक्षितम् |
वारं वारम् अपानम् ऊर्ध्वम् अनिलं प्रोच्चारयेत् पूरितं मुञ्चन् प्राणम् 
उपैति बोधम् अतुलं शक्तिप्रबोधान् नरः || ५२ ||

अ�न्गानां मर्दनं कुर्याच् छ्रमजातेन वारिणा |
कट्वम्ललवणत्यागी क्षीरभोजनम् आचरेत् || ५३ ||
ब्रह्मचारी मिताहारी त्यागी योगपरायणः |
अब्दाद् ऊर्ध्वं भवेत् सिद्धो नात्र कार्या विचारणा || ५४ ||
सुस्निग्धं मधुराहारं चतुर्थांशविवर्जितम् |
भुज्यते सुरसम्प्रीत्यै मिताहारः स उच्यते || ५५ ||
कन्दोर्ध्वं कुण्डली शक्तिर् अष्टधा कुण्डलाकृतिः |
बन्धनाय च मूढानां योगिनां मोक्षदा स्मृता || ५६ ||
महामुद्रां नमोमुद्राम् उड्डियानं जलन्धरम् |
मूलबन्धं च यो वेत्ति स योगी सिद्धिभाजनम् || ५७ ||
शोधनं नाडिजालस्य चालनं चन्द्रसूर्ययोः |
रसानां शोषणं चैव महामुद्राभिधीयते || ५८ ||

वक्षोन्यस्तहनुर् निपीड्य सुचिरं योनिं च वामा�न्घ्रिणा हस्ताभ्याम् 
अवधारितं प्रसरितं पादं तथा दक्षिणम् |
आपूर्य श्वसनेन कुक्षियुगलं बद्ध्वा शनै रेचयेद् एषा पातकनाशिनी 
सुमहती मुद्रा न्?णां प्रोच्यते || ५९ ||
चन्द्रा�न्गेन समभ्यस्य सूर्या�न्गेनाभ्यसेत् पुनः |
यावत् तुल्या भवेत् स�न्ख्या ततो मुद्रां विसर्जयेत् || ६०  ||
न हि पथ्यम् अपथ्यं वा रसाः सर्वेऽपि नीरसाः |
अपि मुक्तं विषं घोरं पीयूषम् अपि जीर्यते || ६१ ||
क्षयकुष्ठगुदावर्त गुल्माजीर्णपुरोगमाः |
तस्य दोषाः क्षयं यान्ति महामुद्रां तु योऽभ्यसेत् || ६२  ||
कथितेयं महामुद्रा महासिद्धिकरा न्?णाम् |
गोपनीया प्रयत्नेन न देया यस्य कस्यचित् || ६३ ||
कपालकुहरे जिह्वा प्रविष्टा विपरीतगा |
भ्रुवोर् अन्तर्गता दृष्टिर् मुद्रा भवति खेचरी || ६४ ||
न रोगो मरणं तन्द्रा न निद्रा न क्षुधा तृषा |
न च मूर्च्छा भवेत् तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् || ६५ ||
पीड्यते न स रोगेण लिप्यते न च कर्मणा |
बाध्यते न स कालेन यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् || ६६ ||
चित्तं चरति खे यस्माज् जिह्वा चरति खे गता |
तेनैषा खेचरी नाम मुद्रा सिद्धैर् निरूपिता || ६७ ||
बिन्दुमूलं शरीरं तु शिरास् तत्र प्रतिष्ठिताः |
भावयन्ति शरीरं या आपादतलमस्तकम् || ६८ ||
खेचर्या मुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्ध्वतः |
न तस्य क्षरते बिन्दुः कामिन्यालि�न्गितस्य च || ६९ ||
यावद् बिन्दुः स्थितो देहे तावत् कालभयं कुतः |
यावद् बद्धा नभोमुद्रा तावद् बिन्दुर् न गच्छति || ७० ||
चलितोऽपि यदा बिन्दुः सम्प्राप्तश् च हुताशनम् |
व्रजत्य ऊर्ध्वं हृतः शक्त्या निरुद्धो योनिमुद्रया || ७१  ||
स पुनर् द्विविधो बिन्दुः पण्डुरो लोहितस् तथा |
पाण्डुरं शुक्रम् इत्य आहुर् लोहितं तु महाराजः || ७२ ||
सिन्दूरद्रवस�न्काशं रविस्थाने स्थितं रजः |
शशिस्थाने स्थितो बिन्दुस् तयोर् ऐक्यं सुदुर्लभम् || ७३ ||
बिन्दुः शिवो रजः शक्तिर् बिन्दुम् इन्दू रजो रविः |
उभयोः स�न्गमाद् एव प्राप्यते परमं पदम् || ७४ ||
वायुना शक्तिचारेण प्रेरितं तु महारजः |
बिन्दुनैति सहैकत्वं भवेद् दिव्यं वपुस् तदा || ७५ ||
शुक्रं चन्द्रेण संयुक्तं रजः सूर्येण संयुतम् |
तयोः समरसैकत्वं योजानाति स योगवित् || ७६ ||
उड्डीनं कुरुते यस्माद् अविश्रान्तं महाखगः |
उड्डीयानं तद् एव स्यात् तव बन्धोऽभिधीयते || ७७ ||
उदरात् पश्चिमे भागे ह्य अधो नाभेर् निगद्यते |
उड्डीयनस्य बन्धोऽयं तत्र बन्धो विधीयते || ७८ ||
बध्नाति हि सिराजालम् अधोगामि शिरोजलम् |
ततो जालन्धरो बन्धः कण्ठदुःखौघनाशनः || ७९ ||
जालन्धरे कृते बन्धे कण्ठसंकोचलक्षणे |
पीयूषं न पतत्य अग्नौ न च वायुः प्रकुप्यति || ८०  ||
पार्ष्णिभागेन सम्पीड्य योनिम् आकुञ्चयेद् गुदम् |
अपानम् ऊर्ध्वम् आकृष्य मूलबन्धोऽभिधीयते || ८१ ||
अपानप्राणयोर् ऐक्यात् क्षयान् मूत्रपुरीषयोः |
युवा भवति वृद्धोऽपि सततं मूलबन्धनात् || ८२ ||
पद्मासनं समारुह्य समकायशिरोधरः |
नासाग्रदृष्टिर् एकान्ते जपेद् ओ�न्कारम् अव्ययम् || ८३ ||
भूर् भुवः स्वर् इमे लोकाः सोमसूर्याग्निदेवताः |
यस्या मात्रासु तिष्ठन्ति तत् परं ज्योतिर् ओम् इति || ८४ ||
त्रयः कालास् त्रयो वेदास् त्रयो लोकास् त्रयः स्वेराः |
त्रयो देवाः स्थिता यत्र तत् परं ज्योतिर् ओम् इति || ८५ ||
क्रिया चेच्छा तथा ज्ञाना ब्राह्मी रौद्री च वैष्णवी |
त्रिधा शक्तिः स्थिता यत्र तत् परं ज्योतिर् ओम् इति || ८६ ||
आकाराश् च तथोकारो मकारो बिन्दुसंज्ञकः |
तिस्रो मात्राः स्थिता यत्र तत् परं ज्योतिर् ओम् इति || ८७ ||
वचसा तज् जयेद् बीजं वपुषा तत् समभ्यसेत् |
मनसा तत् स्मरेन् नित्यं तत् परं ज्योतिर् ओम् इति || ८८ ||
शुचिर् वाप्य अशुचिर् वापि यो जपेत् प्रणवं सदा |
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रम् इवाम्भसा || ८९ ||
चले वाते चलो बिन्दुर् निश्चले निश्चलो भवेत् |
योगी स्थाणुत्वम् आप्नोति ततो वायुं निरोधयेत् || ९० ||
यावद् वायुः स्थितो देहे तावज् जीवनम् उच्यते |
मरणं तस्य निष्क्रान्तिस् ततो वायुं निरोधयेत् || ९१  ||
यावद् बद्धो मरुद् देहे यावच् चित्तं निराकुलम् |
यावद् दृष्टिर् भ्रुवोर् मध्ये तावत् कालभयं कुतः || ९२  ||
अतः कालभयाद् ब्रह्मा प्राणायामपरायणः |
योगिनो मुनयश् चैव ततो वायुं निरोधयेत् || ९३ ||
षट्त्रिंशद�न्गुलो हंसः प्रयाणं कुरुते बहिः |
वामदक्षिणमार्गेण ततः प्राणोऽभिधीयते || ९४ ||
शुद्धिम् एति यदा सर्वं नाडीचक्रं मलाकुलम् |
तदैव जायते योगी प्राणसंग्रहणे क्षमः || ९५ ||
बद्धपद्मासनो योगी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत् |
धारयित्वा यथाशक्ति भूयः सूर्येण रेचयेत् || ९६ ||
अमृतं दधिस�न्काशं गोक्षीररजतोपमम् |
ध्यात्वा चन्द्रमसो बिम्बं प्राणायामी सुखी भवेत् || ९७ ||
दक्षिणो श्वासम् आकृष्य पूरयेद् उदरं शनैः |
कुम्भयित्वा विधानेन पुरश् चन्द्रेण रेचयेत् || ९८ ||
प्रज्वलज्ज्वलनज्वाला पुञ्जम् आदित्यमण्डलम् |
ध्यात्वा नाभिस्थितं योगी प्राणायामे सुखी भवेत् || ९९ ||

प्राणं चोदिडया पिबेन् परिमितं भूयोऽन्यया रेचयेत् पीत्वा पि�न्गलया 
समीरणम् अथो बद्ध्वा त्यजेद् वामया |
सूर्यचन्द्रमसोर् अनेन विधिना बिम्बद्वयं ध्यायतः शुद्धा नाडिगणा 
भवन्ति यमिनो मासत्रयाद् ऊर्ध्वतः || १०० ||

यथेष्ठं धारणं वायोर् अनलस्य प्रदीपनम् |
नादाभिव्यक्तिर् आरोग्यं जायते नाडिशोधनात् || १०१ ||

इति गोरक्षशतकं सम्पूर्णम्





###########   END OF FILE  #######