####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00191
Uniform title: jñānasaṅkalinītantra
Editor : caṭṭopādhyāya, rasika mohana

Description: 



Notes: 
Data entered by staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski

Revision 0: October 9, 2008

Publisher : Unknown, late 19th century
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################



पुब्लिस्हेद् इन् 
चल्चुत्त एन्द् ओf १९थ् चेन्तुर्य. स्च्रिप्त् बेन्गलि



ट्रन्स्च्रिबेद् fरोम् एदितिओन् ब्य ऋअसिक ंओहन Cअट्टोपाध्याय पुब्लिस्हेद् इन् 
Cअल्चुत्त एन्द् ओf १९थ् चेन्तुर्य. ष्च्रिप्त् Bएन्गलि


ज्ञानसङ्कलिनीतन्त्रम्

कैलाशशिखरासीनं देवदेवं जगद्गुरुम् |
पृच्छति स्म महादेवी ब्रूहि ज्ञानं महेश्वर || १ ||

देवी उवाच 

कुतः सृष्टिर्भवेद् देव कथं सृष्टिर्विनश्यति |
ब्रह्मज्ञानं कथं देव सृष्टिसंहारवर्जितम् || २ ||

ईश्वर उवाच

अव्यक्ताच्च भवेत् सृष्टिरव्यक्ताच्च विनश्यति |
अव्यक्तं ब्रह्मणो ज्ञानं सृष्टिसंहार वर्जितम् || ३ ||
ओङ्कारादक्षरात् सर्वास्त्वेता विद्याश्चतुर्दश |
मन्त्र - पूजा - तपो - ध्यानं कर्माकर्म तथैव च || ४ ||
षडङ्गं वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः |
धर्मशास्त्रपुराणानि एता विद्याश्चतुर्दश || ५ ||
तावद् विद्या भवेत् सर्वा यावद् ज्ञानं न जायते |
ब्रह्मज्ञानं पदं ज्ञात्वा सर्वविद्या स्थिरा भवेत् || ६ ||
वेदशास्त्रपुराणानि सामान्यगणिका इव |
या पुनः शाम्भवी विद्या गुप्ता कुलवधूरिव || ७ ||
देहस्थाः सर्वविद्याश्च देहस्थाः सर्वदेवताः |
देहस्थाः सर्वतीर्थानि गुरुवाक्येन लभ्यते || ८ ||
अध्यात्मविद्या हि नृणां सौख्यमोक्षकरी भवेत् |
धर्म कर्म तथा जप्यमेतत् सर्वं निवर्तते || ९ ||
काष्ठमध्ये यथा वह्निः पुष्पे गन्धः पयोऽमृतम् |
देहमध्ये तथा देवः पुण्यपापविवर्जितः || १० ||
इडा भगवती गङ्गा पिङ्गला यमुना नदी |
इडापिङ्गलयोर्मध्ये सुषुम्ना च सरस्वती || ११ ||
त्रिवेणीसंगमो यत्र तीर्थराजः स उच्यते |
तत्र स्नानं प्रकुर्वीत सर्वपापैः प्रमुच्यते || १२ ||

देवी उवाच

कीदृशी खेचरी मुद्रा विद्या च शाम्भवी पुनः |
कीदृश्यध्यात्मविद्या च तन्मे ब्रूहि महेश्वर || १३ ||

ईश्वर उवाच

मनः स्थिरं यस्य विनावलम्बनं
वायुः स्थिरो यस्य विना निरोधनम् |
दृष्टिः स्थिरा यस्य विनावलोकनं
सा एव मुद्रा विचरन्ती खेचरी || १४ ||
बालस्य मूर्खस्य यथैव चेतः
स्वप्नेन हीनोऽपि करोति निद्राम् |
ततो गतः पथो निरावलम्बः
सा एव विद्या विचरन्ती शाम्भवी || १५ ||

देवी उवाच

देवदेव जगन्नाथ ब्रूहि मे परमेश्वर |
दर्शनानि कथं देव भवन्ति च पृथक् पृथक् || १६ ||

ईश्वर उवाच 

त्रिदण्डी च भवेद् भक्तो वेदाभ्यासरतः सदा |
प्रकृतिवादरताः शाक्ता बौद्धा शून्यातिवादिनः || १७ ||
अतोर्ध्वं गामिनो ये वा तत्त्वज्ञा अपि तादृशाः |
सर्वं नास्तीति चार्वाका जल्पन्ति विषयाश्रिताः || १८ ||
उमा पृच्छति हे देव पिण्डब्रह्माण्डलक्षणम् |
पञ्चभूतं कथं देव गुणाः के पञ्चविंशतिः || १९ ||

ईश्वर उवाच

अस्थि मांसं नखं चैव त्वङ्लोमानि च पञ्चमम् |
पृथ्वी पञ्चगुणा प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भासते || २० ||
शुक्रशोणितमज्जा च मलं मूत्रं च पञ्चमम् |
अपां पञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भासते || २१ ||
निद्रा क्षुधा तृषा चैव क्लान्तिरालस्यपञ्चमम् |
तेजः पञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भासते || २२ ||
धारणं चालनं क्षेपं संकोचं प्रसरं तथा |
वायोः पञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भासते || २३ ||
कामं क्रोधं तथा मोहं लज्जा लोभञ्च पञ्चमम् |
नभः पञ्चगुणाः प्रोक्ता ब्रह्मज्ञानेन भासते || २४ ||
आकाशाज्जायते वायुर्वायोरुत्पद्यते रविः |
रवेरुत्पद्यते तोयं तोयादुत्पद्यते मही || २५ ||
मही विलीयते तोये तोयं विलीयते रवौ |
रविर्विलीयते वायौ वायुर्विलीयते तु खे || २६ ||
पञ्चतत्त्वाद् भवेत् सृष्टिस्तत्त्वात् तत्त्वं वीलीयते |
पञ्चतत्त्वात् परं तत्त्वं तत्त्वातीतं निरञ्जनम् || २७ ||
स्पर्शनं रसनं चैव घ्राणं चक्षुश्च श्रोत्रकम् |
पञ्चेन्द्रियमिदं तत्त्वं मनः साधकमिन्द्रियम् || २८ ||
ब्रह्माण्डलक्षणं सर्वं देहमध्ये व्यवस्थितम् |
साकाराश्च विनश्यन्ति निराकारो न नश्यति || २९ ||
निराकारं मनो यस्य निराकारसमो भवेत् |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन साकारं तु परित्यजेत् || ३० ||

देवी उवाच

आदिनाथ मयि ब्रूहि सप्तधातुः कथं भवेत् |
आत्मा चैवान्तरात्मा च परमात्मा कथं भवेत् || ३१ ||

ईश्वर उवाच

शुक्रशोणितमज्जा च मेदो मांसं च पञ्चमम् |
अस्ति त्वक् चैव सप्तैते शरीरेषु व्यवस्थिताः || ३२ ||
शरीरं चैवमात्मानमन्तरात्मा मनो भवेत् |
परमात्मा भवेच्छून्यं मनो यत्र विलीयते || ३३ ||
रक्तधातुर्भवेन्माता शुक्रधातुर्भवेत् पिता |
शून्यधातुर्भवेत् प्राणो गर्भपिण्डं प्रजायते || ३४ ||

देवी उवाच

कथमुत्पद्यते वाचा कथं वाचा विलीयते |
वाक्यस्य निर्णयं ब्रूहि पश्य ज्ञानमुदाहर || ३५ ||

ईश्वर उवाच

अव्यक्ताज्जायते प्राणः प्राणादुत्पद्यते मनः |
मनसोत्पद्यते वाचा मनो वाचा विलीयते || ३६ ||

देवी उवाच

कस्मिन् स्थाने वसेत् सूर्यः कस्मिन् स्थाने वसेछशी |
कस्मिन् स्थाने वसेद् वायुः कस्मिन् स्थाने वसेन्मनः || ३७ ||

ईश्वर उवाच

तालुमूले स्थितश्चन्द्रो नाभिमूले दिवाकरः |
सूर्याग्रे वसते वायुश्चन्द्राग्रे वसते मनः || ३८ ||
सूर्याग्रे वसते चित्तं चन्द्राग्रे जीवितं प्रिये |
एतद्युक्तं महादेवि गुरुवाक्येन लभ्यते || ३९ ||

देवी उवाच

कस्मिन् स्थाने वसेच्छक्तिः कस्मिन् स्थाने वसेच्छिवः |
कस्मिन् स्थाने वसेत् कालो जरा केन प्रजायते || ४० ||

ईश्वर उवाच

पाताले वसते शक्तिर्ब्रह्माण्डे वसते शिवः |
अन्तरिक्षे वसेत् कालो जरा तेन प्रजायते || ४१ ||

देवी उवाच

आहारं काङ्क्षते कोऽसौ भुञ्जते पिबते कथम् |
जाग्रत् स्वप्नसुषुप्तौ च को वाऽसौ प्रतिबुध्यति || ४२ ||

ईश्वर उवाच

आहारं काङ्क्षते प्राणो भुञ्जतेऽपि हुताशनः |
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तौ च वायुश्च प्रतिबुध्यति || ४३ ||

देवी उवाच

को वा करोति कर्माणि को वा लप्येत पातकैः |
को वा करोति पापानि को वा पापैः प्रमुच्यते || ४४ ||

शिव उवाच

मनः करोति पापानि मनो लिप्येत पातकैः |
मनश्च तन्मना भूत्वा न पुण्यैर्न च पातकैः || ४५ ||

देवी उवाच

जीवः केन प्रकारेण शिवो भवति कस्य च |
कार्यस्य कारणं ब्रूहि कथं किञ्च प्रसादनम् || ४६ ||

शिव उवाच 

भ्रान्तिबद्धो भवेज्जीवो भ्रान्तिमुक्तः सदाशिवः |
कार्यं हि कारणं त्वञ्च पुनर्बोधो विशिष्यते || ४७ ||
मनोऽन्यत्र शिवोऽन्यत्र शक्तिरन्यत्र मारुतः |
इदं तीर्थमिदं तीर्थं भ्रमन्ति तामसा जनाः || ४८ ||
आत्मतीर्थं न जानाति कथं मोक्षो वरानने ||
न वेदं वेदमित्याहुर्वेदो ब्रह्म सनातनम् |
ब्रह्मविद्यारतो यस्तु स विप्रो वेदपारगः || ४९ ||
मथित्वा चतुरो वेदान् सर्वशास्त्राणि चैव हि |
सारं तु योगिभिः पीतं तक्रं पिबन्ति पण्डिताः || ५० ||
उच्छीष्टं सर्वशास्त्राणि सर्वा विद्या मुखे मुखे |
नोच्छिष्टं ब्रह्मणो ज्ञानमव्यक्तं चेतनामयम् || ५१ ||
न तपस्तप इत्याहुर्ब्रह्मचर्यं तपोत्तमम् |
ऊर्ध्वरेता भवेद् यस्तु स देवो न तु मानुषः || ५२ ||
न ध्यानं ध्यानमित्याहुर्ध्यानं शून्यगतं मनः |
तस्य ध्यानप्रसादेन सौख्यं मोक्षं न संशयः || ५३ ||
न होमं होममित्याहुः समाधौ तत्तु भूयते |
ब्रह्माग्नौ हूयते प्राणं होमकर्म तदुच्यते || ५४ ||
पापकर्म भवेद् भव्यं पुण्यं चैव प्रवर्तते |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन ताद्रूप्यं च त्यजेद् बुधः || ५५ ||
यावद् वर्णं कुलं सर्वं तावज्ज्ञानं न जायते |
ब्रह्मज्ञानपदं ज्ञात्वा सर्ववर्णविवर्जितः || ५६ ||

देवी उवाच

यत्त्वया कथितं ज्ञानं नाहं जानामि शङ्कर |
निश्चयं ब्रूहि देवेश मनो यत्र विलीयते || ५७ ||

शंकर उवाच

मनो वाक्यं तथा कर्म तृतीयं यत्र लीयते |
विना स्वप्नं यथा निद्रा ब्रह्मज्ञानं तदुच्यते || ५९ ||
एकाकी निस्पृहः शान्तश्चिन्ताविवर्जितः |
बालभावस्तथा भावो ब्रह्मज्ञानं तदुच्यते || ६० ||

श्लोकार्धं तु प्रवक्ष्यामि यदुक्तं तत्त्वदर्शिभिः |
सर्वचिन्तापरित्यागो निश्चिन्तो योग उच्यते || ६१ ||
निमिषं निमिषार्द्धं वा समाधिमधिगच्छति |
शतजन्मार्जितं पापं तत्क्षणादेव नश्यति || ६२ ||

देवी उवाच

कस्य नाम भवेच्छक्तिः कस्य नाम भवेच्छिवः |
एतन्मे ब्रूहि भो देव पश्चाज्ज्ञानं प्रकाशय || ६३ ||

ईश्वर उवाच

चलच्चित्ते वसेच्छक्तिः स्थिरचित्ते वसेच्छिवः |
स्थिरचित्तो भवेद्देवि स देहस्थोऽपि सिध्यति || ६४ ||

देवी उवाच

कस्मिन् स्थाने त्रिधा शक्तिः षट्चक्रं च तथैव च |
एकविंशतिब्रह्माण्डं सप्तपातालमेव च || ६५ ||

ईश्वर उवाच

ऊर्ध्वशक्तिर्भवेत् कण्ठः अधशक्तिर्भवेत् गुदः |
मध्यशक्तिर्भवेन्नाभिः शक्त्यतीतं निरञ्जनम् || ६६ ||
आधारं गुह्यचक्रं तु स्वाधिष्ठानं च लिङ्गकम् |
चक्रभेदं मयाख्यातं चक्रातीतं नमो नमः || ६७ ||
कायोर्ध्वं च ब्रह्मलोकः स्वाधः पातालमेव च |
ऊर्ध्वमूलमधःशाखं वृक्षाकारं कलेवरम् || ६८ ||

देवी उवाच

शिव शंकर ईशान ब्रूहि मे परमेश्वर |
दशवायुः कथं देव दशद्वाराणि चैव हि || ६९ ||

ईश्वर उवाच

हृदि प्राणः स्थितो वायुरपानो गुदसंस्थितः |
समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमाश्रितः || ७० ||
व्यानः सर्वगतो देहे सर्वागात्रेषु संस्थितः |
नाग ऊर्ध्वगतो वायुः कूर्मस्तीर्थानि संस्थितः || ७१ ||
कृकरः क्षोभिते चैव देवदत्तोऽपि जृम्भणे |
धनञ्जयो नादघोषे निविशेच्चैव शाम्यति || ७२ ||
एष वायुर्निरालम्बो योगिनां योगसम्मतः |
नवद्वारं च प्रात्यक्षं दशमं मन उच्यते || ७३ ||

देवी उवाच

नाडीभेदं च मे ब्रूहि सर्वगात्रेषु संस्थितम् |
शक्तिः कुण्डलिनी चैव प्रसूता दशनाडिका || ७४ ||

ईश्वर उवाच

इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना चोर्ध्वगामिनी |
गान्धारी हस्तिजिह्वा च प्रसवा गमनायता || ७५ ||
अलम्बुसा यशा चैव दक्षिणाङ्गे च संस्थिताः |
कुलश्च शङ्खिनी चैव वामाङ्गे च व्यवस्थिताः || ७६ ||
एतासु दशनाडीषु नानानाडीप्रसूतिका |
द्विसप्ततिसहस्राणि शरीरे नाडिकाः स्मृताः || ७७ ||
एता यो विन्दते योगी स योगी योगलक्षणः |
ज्ञाननाडी भवेद्देवी योगिनां सिद्धिदायिनी || ७८ ||

देवी उवाच

भूतनाथ महादेव ब्रूहि मे परमेश्वर |
त्रयो देवा कथं देव त्रयो भावास्त्रयो गुणाः || ७९ ||

ईश्वर उवाच

रजोभावस्थितो ब्रह्मा सत्त्वभावस्थितो हरिः |
क्रोधभावस्थितो रुद्रस्त्रयो देवास्त्रयो गुणाः || ८० ||
एकमूर्तिस्त्रयो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः |
नानाभावं मनो यस्य तस्य मुक्तिर्न जायते || ८१ ||
वीर्यरूपी भवेद् ब्रह्मा वायुरूपः स्थितो हरिः |
मनोरूपः स्थितो रुद्रस्त्रयो देवास्त्रयो गुणाः || ८२ ||
दयाभावस्थितो ब्रह्मा शुद्धभावस्थितो हरिः |
अग्निभावस्थितो रुद्रस्त्रयो देवास्त्रयो गुणाः || ८३ ||
एकं भूतं परं ब्रह्म जगत् सर्वं चराचरम् |
नानाभावं मनो यस्य तस्य मुक्तिर्न जायते || ८४ ||
अहं सृष्टिरहं कालोऽप्यहं ब्रह्माऽप्यहं हरिः |
अहं रुद्रोऽप्यहं शून्यमहं व्यापी निरञ्जनम् || ८५ ||
अहं सर्वात्मको देवि निष्कामो गगनोपमः |
स्वभावनिर्मलं स्वान्तं स एवाहं न संशयः || ८६ ||
जितेन्द्रियो भवेच्छूरो ब्रह्मचारी सुपण्डितः |
सत्यवादी भवेद् भक्तो दाता धीरो हितेरतः || ८७ ||
ब्रह्मचर्यं तपोमूलं धर्ममूला दया स्मृता |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन दयाधर्मं समाश्रयेत् || ८८ ||

देवी उवाच

योगेश्वर जगन्नाथ उमायाः प्राणवल्लभ |
वेदसन्ध्या तपो ध्यानं होमकर्म कुलं कथम् || ८९ ||

ईश्वर उवाच

अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च |
ब्रह्मज्ञानसमं पुण्यं कलां नार्हति षोडशीम् || ९० ||
सर्वदा सर्वतीर्थेषु यत् फलं लभते शुचिः |
ब्रह्मज्ञानसमं पुण्यं कलां नार्हति षोडशीम् || ९१ ||
न मित्रं न च पुत्राश्च न पिता न च बान्धवाः |
न स्वामी च गुरोस्तुल्यं यद्दृष्टं परमं पदम् || ९२ ||
न च विद्यागुरोस्तुल्यं न तीर्थं न च देवताः |
गुरोस्तुल्यं न वै कोऽपि यद्दृष्टं परमं पदम् || ९३ ||
एकमप्यक्षरं यस्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् |
पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्त्वा चानृणी भवेत् || ९४ ||
यस्य कस्य न दातव्यं ब्रह्मज्ञानं सुगोपितम् |
यस्य कस्यापि भक्तस्य सद्गुरुस्तस्य दीयते || ९५ ||
मन्त्रं पूजां तपो ध्यानं होमं जप्यं बलिक्रियाम् |
संन्यासं सर्वकर्माणि लौकिकानि त्यजेद् बुधः || ९६ ||
संसर्गाद् बहवो दोषा निःसङ्गाद् बहवो गुणाः |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन यतिः सङ्गं परित्यजेत् || ९७ ||
अकारः सात्त्विको ज्ञेय उकारो राजसः स्मृतः |
मकारस्तामसः प्रोक्तस्त्रिभिः प्रकृतिरुच्यते || ९८ ||
अक्षरा प्रकृतिः प्रोक्ता रक्षरः स्वयमीश्वरः |
ईश्वरान्निर्गता सा हि प्रकृतिर्गुणबन्धना || ९९ ||
सा माया पालिनी शक्तिः सृष्टिसंहारकारिणी |
अविद्या मोहिनी या सा शब्दरूपा यशस्विनी || १०० ||
अकारश्चैव ऋग्वेद उकारो यजुरुच्यते |
मकारः सामवेदस्तु त्रिषु युक्तोऽप्यथर्वणः || १०१ ||
ओङ्कारस्तु प्लुतो ज्ञेयस्त्रिनाद इति संज्ञितः |
अकारस्त्वथ भूर्लोक उकारो भुव उच्यते || १०२ ||
सव्यञ्जनो मकारस्तु स्वर्लोकस्तु विधीयते |
अक्षरैस्त्रिभिरेतैश्च भवेदात्मा व्यवस्थितः || १०३ ||
अकारः पृथिवी ज्ञेया पीतवर्णेन संयुतः |
अन्तरीक्षं उकारस्तु विद्युद्वर्ण इहोच्यते || १०४ ||
मकारः स्वरिति ज्ञेयः शुक्लवर्णेन संयुतः |
ध्रुवमेकाक्षरं ब्रह्म ओं इत्येवं व्यवस्थितम् || १०५ ||
स्थिरासनो भवेन्नित्यं चिन्तानिद्राविवर्जितः |
आसु स जायते योगी नान्यथा शिवभाषितम् || १०६ ||
य इदं पठते नित्यं शृणोति च दिने दिने |
सर्वपापविशुद्धात्मा शिवलोकं स गच्छति || १०७ ||

देवी उवाच

स्थूलस्य लक्षणं ब्रूहि कथं मनो विलीयते |
परमार्थं च निर्वाणं स्थूलसूक्ष्मस्य लक्षणम् || १०८ ||

शिव उवाच

येन ज्ञानेन हे देवि विद्यते न च किल्बिषी |
पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च |
स्थूलरूपी स्थितोऽयं च सूक्ष्मश्च अन्यथा स्थितः || १०९ ||

इति ज्ञानसङ्कलिनीतन्त्रं समाप्तम् ||


###########   END OF FILE  #######