####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00123
Uniform title: jayākhyasaṃhitā
Editor : kṛṣṇamācārya embar

Description: 
Transcribed from the critical edition of Embar Krishnamacharya of the Baroda Oriental Institute


Notes: 
Transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.


Revision 0:  Sept. 17, 2008

Publisher : Baroda Oriental Institute
Publication year : 1957
Publication city : Baroda
Publication country : India
####################################################




ओं

श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहिता

शास्त्रारम्भप्रयोजनं नाम प्रथमः पटलः


नमः सकलकल्याणदायिने चक्रपाणये |
विषयार्णवमग्नानां समुद्धरणहेतवे || १ ||

[शास्त्रावतरणम्]

सुसिद्धपूजिते स्थाने देवब्रह्मर्षिसेविते |
तपस्विजनसङ्कीर्णे पुण्यकृद्भिर्निषेविते || २ ||

तीर्थोत्तमे प्रभासे वै यत्र सन्निहितः सदा |
विश्वात्मा भगवान् विष्णुर्लोकानुग्रहकृत्प्रभुः || ३ ||

तत्र शुश्रूषणपरः पित्रादिगुरुसन्ततेः |
नित्यमेवापवर्गार्थी विरागी वीतमत्सरः || ४ ||

संवर्तकः कान्तिनिधिर्दृष्ट्वा मग्नं स्वकं वपुः |
प्राञ्जलिः प्रणतो भूत्वा और्वं पितरमब्रवीत् || ५ ||

संवर्तकः-

संसारार्णवमग्नस्य ममोपायो हि कथ्यताम् |
यं ज्ञात्वा न पुनर्जन्म स्यान्ममान्यस्य कस्यचित् || ६ ||

और्वः-

पुरा कृतयुगे वत्स मत्पूर्वैः संयमस्थितैः |
वेदवेदाङ्गपारज्ञै ऋषिभिश्च तपोधनैः || ७ ||

केनापि चात्मभावेन एतदालोचितं तु वै |
बहून्यब्दसहस्राणि तपस्तप्त्वा सुदारुणम् || ८ ||

प्. २) (सन्तोषनियमाढ्यं च व्रतचर्यासमन्वितम्)

[निःश्रेयसालाभान्महर्षीणां निर्वेदः]

कालेन तपसोऽन्ते वै वयं सद्धर्ममास्थिताः |
सिद्धिगोचरमप्राप्ताः प्रोच्छ्वसन्तः पुनः पुनः || ९ ||

न विद्मः किं भविष्यामो ह्यद्यापि गहने भवे |
न स्थितिः शाश्वती स्वस्थे न च बन्धपरिक्षयः || १० ||

न चैवेह स्थिरा भोगाः किं कुर्यामोऽत्र वैशसे |
इत्येवं गहने प्राप्ते तपसश्चानवस्थितेः || ११ ||

संप्राप्ताः स्म ततो मोहं तदा वाणी महत्यभूत् |
भगवद्धर्मजिज्ञासैर्ध्यानासक्तैः प्रचोदिता || १२ ||

[परतत्त्वज्ञानस्य निःश्रेयसहेतुत्वम्]

न यज्ञवेदाधिगमैर्नच दानैस्तु केवलैः |
क्रियाभिर्न त्वनेकाभिर्व्रतैश्चान्द्रायणादिकैः || १३ ||

स्वर्गे वै न भवेत् स्थैर्यं बन्धमोक्षश्च वै कुतः |
अज्ञाते परतत्त्वे तु शाश्वते चाक्षयेऽच्युते || १४ ||

व्यापके तु जगन्नाथे नित्यतृप्ते निरञ्जने |
इच्छारूपधरे नित्ये शुद्धे बुद्धे सुनिर्मले || १५ ||

एवमाद्यः परो देवो ज्ञातो यावन्न वै द्विजाः |
तावदेवापवर्गस्तु दुर्लभो युगकोटिभिः || १६ ||

तस्माद्यतध्वं येनाशु हृदावासो जगद्गुरुः |
केवलं चित्स्वरूपश्च गुणगुण्यश्च निर्गुणः || १७ ||

प्रसादमेति वै क्षिप्रमनाथानामसंशयः |
अभूतपूर्वं श्रुत्वैवं स्थितास्ते हृष्टमानसाः || १८ ||

तस्मिन्नेव क्षणे पुण्ये श्रुतमात्रेण पुत्रक |
किमेतत्केन कथितं किं तद्ब्रह्म ह्यनामकम् || १९ ||

ज्ञास्यामस्तत्कथं सम्यगेवमूचुः परस्परम् |
प्. ३) संशयेऽभिनिविष्टास्तु दीर्घकालं यदा तदा || २० ||

पुनरेवोत्थिता वाणी गगनादमृतोपमा |

[परतत्त्वविवेचनम्]

यत्तदक्षरमक्षोभ्यं परं ब्रह्म सनातनम् || २१ ||

परा गतिर्या सर्वेषामच्युतं वित्त तद्द्विजाः |
मुनयो ब्रह्मनिष्णाता यमाश्रित्य भवोदधिम् || २२ ||

तरन्ति पुण्डरीकाक्षो देवो नारायणस्तु सः |
शङ्खचक्रधरं विष्णुमानन्दस्यन्दनिर्भरम् || २३ ||

ये संश्रयन्ति तं भक्त्या सूक्ष्ममध्यात्मचिन्तकाः |
ते यान्ति वै पदं विष्णोर्जरामरणवर्जिताः || २४ ||

इत्युक्त्वा च ततो भूयः सा वागस्तमिता यदा |
तदा वयं हृष्टतुष्टाः प्रायशो विगतज्वराः || २५ ||

श्रीवत्साङ्कवपुर्देवस्त्राता शास्ति जगत्त्रये |
चेतसोऽवस्थितिं कृत्वा ऋषिभिश्च तपोधनैः || २६ ||

चिन्तितं च तदा भूयो ज्ञास्यामस्तं कथं विभुम् | 

[परतत्त्वाधिगमोपायजिज्ञासया शाण्डिल्यं प्रत्यभिगमनम्]

को वेत्ता देवदेवस्य त्रैलोक्येऽस्मिन् यथार्थतः || २७ ||

प्रसन्नः कस्य भगवान् परमात्माऽप्यधोक्षजः |
प्रभावात्तपसः सर्वं चिन्तितं मनसा तदा || २८ ||

यथावद्विदितं पश्चात्सर्वेषां भावितात्मनाम् |
कृतकृत्यो जगत्यस्मिन् शाण्डिल्यः श्रूयते भुवि || २९ ||

ते चैवं स्वश्रमात्सर्वे फलपुष्पकरोद्यताः |
प्रयाताः स मुनिर्यत्र कृतकृत्योऽवतिष्ठते || ३० ||

सुखासीनो द्विजैः सार्धं योगैश्वर्यसमन्वितः |
तपसा तेजसा युक्तः पर्वते गन्धमादने || ३१ ||

नानाश्चर्यसमायुक्ते नानापुष्पोपशोभिते |
फलद्रुमसमाकीर्णे नानाधातुविचित्रिते || ३२ ||

सिद्धैरध्यासिते रम्ये देवजुष्टे मनोरमे |
तपश्शीलैस्सुदान्तैश्च योगव्रतपरायणैः || ३३ ||

प्. ४) सच्छिष्यैर्ज्ञानसंपूर्णैर्वृतश्चन्द्र इव ग्रहैः |
दृष्ट्वा(ष्टो ?) ज्ञानक्रियाढ्योऽसावृषिभिः प्राञ्जलिस्थितैः || ३४ ||

स चाभिवादितस्सर्वैः क्रमात्तेन च ते तथा |
पूजिताः फलमूलाद्यैरम्बुना कुसुमैस्सह || ३५ ||

निवृत्तेऽभ्यागते धर्मे सोत्सुकैर्भगवान्मुनिः |
पृष्टस्तपोधनैस्सर्वैः शाण्डिल्यस्सुरपूजितः || ३६ ||

[भगवत्तत्त्वतदाराधनप्रकारप्रश्नः]

भगवन्श्रोतुमिच्छामो विष्णोरद्भुतकर्मणः |
उपासालक्षणं कर्म कथयस्व प्रसादतः || ३७ ||

श्रुतमत्यद्भुतं यस्मादस्माभिर्गगनान्तरात् |
अज्ञाते भगवत्तत्वे दुर्लभा परमा गतिः || ३८ ||

तथाऽनाराधिते चैव सात्विकेन तु कर्मणा |
सन्तारणार्थमस्माकमन्येषां भविनां तथा || ३९ ||

यथार्थं भगवद्धर्म वक्तुमर्हसि सर्वथा |

[अस्य शास्त्रस्य प्रवृत्तिक्रमः शाण्डिल्यः-]

श्रुणुध्वं संयतास्सर्वे विष्णोरद्भुततेजसः || ४० ||

सारभूतमिदं शास्त्रं ज्ञानोपनिषदं महत् |
रहस्यमप्रकाश्यं च ब्रह्मगर्भं च शाश्वतम् || ४१ ||

अनुग्रहार्थं च पुरा कथितं नारदस्य तत् |
तथाचातिरहस्यत्वाल्लोकेऽस्मिन्न प्रकाशितम् || ४२ ||

न चापि चोदितं चैव केनचिद्धर्मगौरवात् |
तथोक्तस्य (तथाऽनेक ?) दिनस्यान्ते अन्तर्धानगतं तु तम्(त् ?) || ४३ ||

भूयश्चैवावतीर्णेन विष्णुना प्रभवष्णुना |
मुनेर्वै स्वांशभूतस्य यदुक्तं पुनरेव हि || ४४ ||

बदर्याश्रमसंस्थेन प्रभुना लोककारिणा |
धर्ममार्गावतारार्थं व्रतेनानेन सत्तमाः || ४५ ||

सिद्धानं शृण्वतां चैव तथा गगनचारिणाम् |
प्. ५) देवानां च ऋषीणां च नरादीनां तथैव च || ४६ ||

मृकण्डुतार्क्ष्यपूर्वाणामादित्यानां महात्मनाम् |
किन्नराणां च दैत्यानां वसूनां भावितात्मनाम् || ४७ ||

साङ्ख्यानां योगसिद्धानां ज्ञानविज्ञानवेदिनाम् |

[गुरोर्नारदादधिगतस्यास्य शास्त्रस्य मुनीन् प्रति 
यथाधिगतमुपदेशप्रतिज्ञा]

तच्छृणुध्वं मुनिश्रेष्ठाः धर्मं संसारतारकम् || ४८ ||

यादृक्प्राप्तं मया पूर्वं परितुष्टाच्च नारदात् |
सर्वज्ञानक्रियायुक्तं सर्वसिद्धिप्रसाधनम् || ४९ ||

संक्षिप्तं च महार्थं यत्तथा सम्यग्विवेकदम् |
ज्ञात्वैवं सारभूतं च अधीतं हि पुरा मया || ५० ||

यस्माद्वै धर्मकामार्थमोक्षाणामाशुसिद्धिकृत् |
अधीत्य च श्रुतं पश्चात् ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् || ५१ ||

यत्प्रसादात्तु वै भूयो भवेऽस्मिन्न भवाम्यहम् |
तद्युष्मभ्यं प्रवक्ष्यामि आम्नायेन यथास्थितम् || ५२ ||

[श्रद्धाभक्तिपूर्वकमुपसन्नस्यैव शास्त्रस्यास्योपदेशे पात्रता |]

रहितं संशयैस्सर्वैर्गुरुशिष्यक्रमेण तु |
परिज्ञातं क्रमेणैव यस्माच्छास्त्रं फलप्रदम् || ५३ ||

तस्मान्नयं द्विजाः पूर्वमाश्रयध्वं प्रयत्नतः |
भक्तिश्रद्धासमेतं तु अस्तित्वे (आस्तिक्ये ?) नाप्यलङ्कृतम् || ५४ ||

सर्वस्वमपि यो दद्यात् भक्तिश्रद्धाविवर्जितः |
नयाचारविनिर्मुक्तो मानी शास्त्रार्थदूषकः || ५५ ||

न तस्य शास्त्रं वक्तव्यं ब्रूते वा यस्स यात्यधः |
समाचारेण यो ब्रूयाच्छृणुयाद्यश्च तावुभौ || ५६ ||

गच्छेतां तु जगद्योनेः पदं घोरविपर्ययात् |

[गुरोर्महिमानुवर्णनगर्भं गुरौ भक्तेः 
श्रेयःसाधनत्ववर्णनम्]

शास्त्रायत्ता यतः सर्वे भोगमोक्षादयो द्विजाः || ५७ ||

वैष्णवं ज्ञानवक्तारं विद्याद्विष्णुवद्गुरुम् |
प्. ६) पूजयेद्वाङ्मनःकायैस्स शास्त्रज्ञस्स वैष्णवः || ५८ ||

श्लोकपादस्य वक्ताऽपि यतः पूज्यस्सदैव हि |
किं पुनर्भगवद्विष्णोस्स्वरूपं विवृणोति यः || ५९ ||

शास्त्रस्य चैव वक्ताऽपि तद्भावगतमानसः |
विभोः शास्त्रस्य च गुरोस्त्रितयस्यास्य पूजनात् || ६० ||

फलं भवत्यनूनं वै इह लोके परत्र च |
नारायणः परं ब्रह्म तज्ज्ञानेनाभिगम्यते || ६१ ||

ज्ञानस्य साधनं शास्त्रं तच्छास्त्रं गुरुवक्त्रगम् |
ब्रह्मप्राप्तिरतो हेतोर्गुर्वधीना सदैव हि || ६२ ||

हेतुनाऽनेन वै विप्रा गुरुर्गुरुतमःस्मृतः |
यस्माद्देवो जगन्नाथः कृत्वा मर्त्यमयीं तनुम् || ६३ ||

मग्नानुद्धरते लोकान् कारुण्याच्छास्त्रपाणिना |
तस्माद्भक्तिर्गुरौ कार्या संसारभयभीरुणा || ६४ ||

शास्त्राञ्जनेन योऽज्ञानतिमिरं विनिपातयेत् |
शास्त्रं पापहरं पुण्यं पवित्रं भोगमोक्षदम् || ६५ ||

शान्तिदं च महार्थं च वक्ति यस्स जगद्गुरुः |

[अथ तत्त्वशुश्रूषया मुनिभिः शिष्यभावः]

इत्युक्तास्तेन मुनयो मुनिना ब्रह्मवेदिना || ६६ ||

त्यक्तासनास्ततस्सर्वे बभूवुश्शान्तमानसाः |
तत्पादमूले पतितास्तच्चित्तास्तत्परायणाः || ६७ ||

[अथोपदेशारम्भः]

दत्तो मूर्ध्नि ततस्तेषां मुनीनां भावितात्मनाम् |
विष्णुहस्तश्च (?) तुष्टेन मुनिना ब्रह्मवेदिना || ६८ ||

अथोवाच स विप्रेन्द्रः प्रणिपत्याच्युतं हरिम् | 
क्रमागतं महच्छास्त्रं ज्ञानामृतंफलप्रदम् || ६९ ||

[अस्य शास्त्रस्यारम्भकालं-प्रवर्तकपुरुषविशेष-
आख्याविशेषाणां निरूपणम्]

कृते युगे प्रवृत्ते तु कस्मिंश्चिन्मुनिसत्तमाः |
प्. ७) पौष्करे ब्रह्मकल्पे तु प्रत्यक्षस्थेऽप्यघोक्षजे || ७० ||

कामक्रोधविनिर्मुक्ते प्रवृद्धे तु पितामहे |
स्थिते निष्कण्टके सम्यक्त्रैलोक्ये सचराचरे || ७१ ||

संप्रवृद्धे तथा धर्मे अधर्मे नाशमागते |
नारदेन यथा पृष्टो देवः कमललोचनः || ७२ ||

जयार्थमपि भक्तानां हितार्थमपि चात्मनः |
अनुष्टुप्छन्दोबद्धेन सारात्सारतरा शुभा || ७३ ||

प्रोक्ता त्रैलोक्यगुरुणा पृच्छते नारदाय तु |
सारभूतं समुद्धृत्य संहिताऽमृतगर्भिणी || ७४ ||

सर्वज्ञत्वगुणेनैव कृत्स्नं ज्ञात्वा च तत्त्वतः |
सार्धकोटिप्रमाणं तु ज्ञातृज्ञानोपबृंहतिम् || ७५ ||

जयाव्यं निषदं तन्त्रं ब्रह्ममूलाद्विनिस्सृतम् |
अमूर्ताद्गगनाद्यद्वत् निर्घातो जायते स्वयम् || ७६ ||

शान्तात्संविन्मयात्तद्वच्छास्त्रं शब्दात्म चोत्थितम् | 
अविकारमसङ्कल्पं यद्रूपं तत्परं विभोः || ७७ ||

यद्विकारं जगद्धातुश्शब्दब्रह्मेति तत्स्मृतम् |
ततःप्रभृति कालाच्च लोकेऽस्मिन्मुनिसत्तमाः || ७८ ||

जयेति विमलं नाम प्रणीतं विश्वकर्मणा |



[अधिकः पाठः]

पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम् |
इति सर्वत्र विख्यातं भगवच्छास्त्रगौरवम् || १ ||

सात्त्वतं पौष्करं चैव जयाख्यं तन्त्रमुत्तमम् |
रत्नत्रयमिति ख्यातं तद्विशेष इहोच्यते || २ ||

सारं सात्त्वतशास्त्रस्य रहस्यं प्राज्ञसंमतम् |
रत्नत्रयमिदं साक्षाद्भगवद्वक्त्रनिःसृतम् || ३ ||

प्रवर्तितं तथैवेदमन्यूनानधिकत्वतः |
अन्यान्यानि तु तन्त्राणि भगवन्मुखनिर्गतम् || ४ ||

सारं समुपजीव्यैव समासव्यासधारणैः |
व्याख्योपबृंहणन्यायाद्व्यापितानि तथा तथा || ५ ||

व्याख्यामूलनयेनैषां गौरवं सम्प्रतिष्ठितम् |
तन्त्रेऽप्यष्टोत्तरशते पारमेश्वरसंहिता || ६ ||

पौष्करार्थविवृत्यर्था व्याख्यारूपाऽवतारिता |
सात्त्वतस्य विवृत्यर्थमीश्वरं तन्त्रमुत्तमम् || ७ ||

जयाख्यस्यास्य तन्त्रस्य व्याख्यानं पाद्ममुच्यते |
भगवद्व्यक्तिदेशेषु स्वयंव्यक्तेषु भूतले || ८ ||

अष्टोत्तरशते मुख्यं रत्नभूतं चतुष्टयम् |
श्रीरङ्गं वेंकटाद्रिश्च हस्तिशैलस्ततः परम् || ९ || 

ततो नारायणादिश्च दिव्यस्थानचतुष्टयम् |
वेंकटाद्रिं विनाऽन्येषु देवदेवस्य धामसु || १० ||

रत्नेषु त्रिषु रत्नानि त्रीणि तन्त्राण्युपासते |
मूलव्याख्यानरूपत्वादुपजीव्यं परस्परम् || ११ ||

तन्त्रत्रयमिदं विद्यादेकशास्त्रं तथा बुधः |
सात्त्वतं यदुशैलेन्द्रे श्रीरङ्गे पौष्करं तथा || १२ ||

हस्तिशैले जयाख्यं च साम्राज्यमधितिष्ठति |
पाद्मतन्त्रं हस्तिशैले श्रीरङ्गे पारमेश्वरम् || १३ ||

प्. ९) ईश्वरं यादवाद्रौ च कार्यकारि प्रचार्यते |
श्रीरङ्गाद्यादवाद्रेश्च हस्तिशैलो विशिष्यते || १४ ||

पद्मरागाच्च वैडूर्याद्यथा वज्रं महागुणम् |
पुरा कृतयुगे ब्रह्मा साक्षात्कृत्य रमापतिम् || १५ ||

स्वयं समर्चयित्वाऽथ तदर्चाक्रममुत्तमम् |
शिष्येभ्यो महनीयेभ्य उपदिश्य कृपावशात् || १६ ||

तैरेवाराधनं काले कारयत्यब्जसंभवः |
इत्येवं नारदाच्छ्रुत्वा पुनरेवाहमब्रुवम् || १७ ||

भगवन् कमलाकान्तः कथं साक्षात्कृतः कदा |
तदेतद्ब्रूहि मे स्वामिन् हस्त्यन्द्रेश्चापि वैभवम् || १८ ||

इति पृष्टो मया प्राह नारदो भगवान् ऋषिः |
साधु पृष्टोऽस्म्यहं वत्स श्लाघनीयोऽसि मे मतः || १९ ||

यदद्य करिशैलस्य वक्ष्यामि तव वैभवम् |
पुरा मयोपसन्नेन भगवान् भूतभावनः || २० ||

जगत्स्रष्टा सुराधीशोऽनुयुक्तश्चतुराननः |
हस्तिशैलस्य माहात्म्यं वरदस्य कृपारसम् || २१ ||

सत्यव्रतस्य क्षेत्रस्य वैभवं चान्ववर्णयत् |
तत्तेऽहं संप्रवक्ष्यामि संग्रहेणैव सारवत् || २२ ||

सावधानः शृणु प्रीत्या गुह्यं सारमिदं यतः |
भगवन्नाभिपाथोजाज्जातो धाताऽब्जसंभवः || २३ || 

सृष्ट्वा चराचरं विश्वं गर्वं परमुपाययौ |
आभिजात्यं सदाचारो विद्या चेति मदत्रयम् || २४ ||

सर्वानेवाभिभवति किमु सर्वाधिके पदे |
ततोऽसौ मत्तचित्तः सन् देवदेवं रमापतिम् || २५ || 

साक्षाच्चिकीर्षुर्योगेन परं यत्नमुपागमत् |
देवदेवस्वरूपादिसाक्षात्कारविरोधिना || २६ ||

अप्रमेयेन महता दुष्कृतेनैष वारितः |
पुनः पुनः प्रयत्नेऽपि सुमहत्यप्यनुष्ठिते || २७ ||

न स सिद्धिमनुप्रापत् समाधेः प्रत्यहन्यत |
अथ चिन्तापरो दीनश्चिन्तयित्वा मुहुर्मुहुः || २८ ||

प्. १०) वृथैवाचरितं कष्टमियता मन्दबुद्धिना |
देवावाससमारोहावारोहाभिख्यकेलितः || २९ ||

निर्मोचनार्थमेकोऽपि क्षणो हन्त न यापितः |
अथालम्ब्य धृतिं धीमान् भूलोकं प्रत्यपद्यत || ३० ||

गङ्गामध्ये महद्घोरं तपस्तप्तुमुपाक्रमत् |
अङ्गुष्टाग्रपदात्तिष्टन्निरुद्धश्वासचेष्टितः || ३१ ||

ऊर्द्ध्वबाहुर्निराहारस्तपस्तेपे सुदारुणम् |
कापेयचपलं चित्तं न स्वास्थ्यं प्राप तस्य यत् || ३२ ||

क्षणमात्रमपि श्रीशं न ध्यातुं प्राभवत्ततः |
अथ दीने कृशे धातर्याकाशादशरीरिणी || ३३ ||

वाणी प्रादुरभूत्पुण्या बोधयामास पद्मजम् |
अधिकारमहानन्दरसमग्रस्य ते मनः || ३४ ||

सहस्रेणाश्वमेधानां विना शुद्धिं न गच्छति |
अशुद्धस्येह मनसः स्वास्थ्यं संपाद्यतां कथम् || ३५ ||

अस्वस्थे मनसि ध्यानं साधु निष्पद्यतां कथम् |
कर्तव्यगौरवात्कालविलम्बाच्च बिभेषि चेत् || ३६ ||

उपायं सुकरं वक्ष्ये यथावदवधारय |
गङ्गाया दक्षिणे भागे योजनानां शतद्वये || ३७ ||

पञ्चयोजनविस्तारं पञ्चयोजनमायतम् |
तीरान्तं पूर्ववाराशेः सर्वैः सुमहितं गुणैः || ३८ ||

सिद्धिक्षेत्रं महापुण्यं श्रीशस्याभिमतं परम् |
सत्यव्रतमिति ख्यातं यथार्थाख्यावभासकम् || ३९ ||

एकस्तत्र कृतो धर्मो वर्धते हि सहस्रधा |
तत्र त्वमश्वमेधेन यजेरेकेन चेद्धरिम् || ४० ||

सहस्रस्याश्वमेधानां फलं प्राप्स्यसि निश्चितम् |
तत्र शर्वतरे कल्पे दिग्गजा विष्णुमव्ययम् || ४१ ||

कस्यचिद्गिरिवर्यस्य शिखरे पर्यपूजयन् |
तेषामाविरभूद्देवः करुणावरुणालयः || ४२ ||

कमलाकामुकः कान्तविग्रहः कञ्जलोचनः |
ततः प्रभृति शैलेन्द्रो ययौ करिगिरिप्रथाम् || ४३ ||

प्. ११) तमेव वेदिकां कृत्वा वाजिमेधेन तं यज |
लक्ष्मीवल्लभकारुण्यवीक्षावैभवतो महान् || ४४ ||

धन्यः कृतार्थो विमलो भविष्यसि न संशयः |
इति वाणीं समाकर्ण्य विरिञ्चो हृष्टमानसः || ४५ ||

क्षेत्रं सत्यव्रतं पुण्यं त्वरितं समुपागमत् |
त्वष्ट्रा हस्तिगिरेः शृङ्गं टङ्कैः सन्तक्ष्य शोभनाम् || ४६ ||

यागार्हां यजमानोऽयं यागवेदीमकल्पयत् |
यथाशास्त्रं च लक्ष्मीशं सर्वकारणकारणम् || ४७ ||

ईजेऽजो वाजिमेधेन यागानामुत्तमेन सः |
तत्र सर्वेषु मन्त्रेषु तत्तद्दैवतनामभिः || ४८ ||

पठ्यमानेषु धाताऽयं देवदेवं रमापतिम् |
हृदये समनुध्यायंस्तस्मै सर्वं हविर्हुतम् || ४९ ||

भक्त्या समर्पयन्नेतदलमेकोऽपि वेदितुम् |
सर्वमेव हविर्देवः पुण्डरीकेक्षणो हरिः || ५० ||

स्वयमेव समादाय समास्वादयदादरात् | 
स्वान् स्वान् भागान्परीकॢप्तान्कालेष्वनधिगच्छताम् || ५१ ||

उन्मुखानां वञ्चितानां देवानां क्षुभितं मनः |
ब्रह्माणमथ ते सर्वे समागत्यान्वयुञ्जत || ५२ ||

किमिदं वर्तते मोहः क्षोभिता वञ्चिरा? वयम् |
ब्रह्मा तु स्मयमानस्तान् सांत्वपूर्वमबोधयत् || ५३ ||

देवा मया पुरा सृष्टाः स्रष्टाऽहं भवतां पिता |
किमेतद्यत्पिता पुत्रानुपास्तां विनयादिति || ५४ || 

संसारमार्गनिष्णातैस्तत्तत्फलमभीप्सुभिः |
यूयमाराधनीया हि तदर्थमधिकारिताः || ५५ ||

सर्वान्तरात्मा सर्वेशो मम चापि पिता हरिः |
कमलावल्लभो देवस्तमेवोद्दिश्य हूयते || ५६ ||

इह सर्वं हविर्यज्ञे नाममात्रं तु मन्त्रगम् |
भवतां तत्तदर्थस्तु भगवान् कमलापतिः || ५७ ||

इयं मद्यज्ञसारस्य धोरणी सारमाधुरी |
परमैकान्तिनां नॄणामप्येषैव निबोधत || ५८ ||

प्. १२) इति संबोधिता देवा गतक्षोभाः प्रजापतिम् |
सारार्थावगमात्तुष्टाः साधु साध्वित्यपूजयन् || ५९ ||

श्रेयसां किल कार्याणां प्रत्यूहानां शतं शतम् |
तथा तत्र महायज्ञे विघ्नानां शतमुत्थितम् || ६० ||

देवदेवो रमानाथः कृपया परया मुदा |
सर्वान्प्रशमयामास प्रत्यूहान् समुपस्थितान् || ६१ ||

अथ काले बहुगुणे वपाहोमोचिते तदा |
आविरासन्निमित्तानि मनोहारीणि सर्वशः || ६२ ||

मेषमासे सिते पक्षे चतुर्दशतमे तिथौ |
शोभने हस्तनक्षत्रे रविवारेण संयुते || ६३ ||

प्रातः सवनकालीने वपाहोमे समापिते |
तां वपामधरे हृह्णन्नग्नेराविरभूद्धरिः || ६४ ||

सूर्यकोटिप्रतीकाशे तप्तकार्तस्वरोज्वले |
विमाने पुण्यकोट्याख्ये श्रीभूमिसहितः प्रभुः || ६५ || 

पश्चिमाभिमुखो दीप्तकिरीटमकुटोज्ज्वलः |
ऊर्ध्वपुण्ड्रोल्लसत्फालपट्टो राजीवलोचनः || ६६ ||

तिलप्रसूनसौभाग्यनासाकल्पलतान्वितः |
प्रवालखण्डसुषमामोषदक्षाधरोष्ठवान् || ६७ ||

कम्बुगम्भीरकण्ठान्तर्लम्बिकौस्तुभविभ्रमः |
श्रीवत्सवक्षा हारश्रीशोभमानभुजान्तरः || ६८ ||

पञ्चायुधोल्लसद्बाहुचतुष्टयमनोहरः |
सपद्मेन करेणोच्चैर्वहन्नभयमुद्रिकाम् || ६९ ||

गदां चापं च वामेन पाणिना परिभूषयन् |
कटिबन्धे धरिन्दिव्यं नंदकं खड्गमुत्तमम् || ७० ||

पीताम्बरलसन्नाभिगह्वरोज्वलविह्वलः (ग्रहः ?) |
कामारामीयकदलीकेलीचोरोरुभास्वरः || ७१ ||

मुकुराकारजानूत्थलावण्यप्रसराद्भुतः |
कलाचिकारुचिस्पर्धिजङ्घाद्वितयसुन्दरः || ७२ ||

पद्मसौभाग्यसर्वस्वहारिपादमनोहरः |
करुणारसपूर्णाभ्यामीक्षणाभ्यां चतुर्मुखम् || ७३ ||

प्. १३) आदरादनुगृह्णानः स्मिताञ्चदधरान्तिकः |
एवं स्वयमुदात्तेन रूपयौवनशोभिना || ७४ ||

विग्रहेणोदितं देवं रमाकान्तं जगत्पतिम् |
आसेव्य सर्वे संहृष्टाः कृतार्थनयनोदयाः || ७५ ||

अहो भाग्यमहो भाग्यमित्युच्चैरुदघोषयन् |
चतुर्मुखोऽपि नयनैरष्टाभिर्देवमच्युतम् || ७६ ||

प्रणतार्तिहरं नाथं वरदं समसेवत |
सहर्षसंप्रभो नानाचेष्टास्तास्ताः स्वयं चरन् || ७७ ||

क्रमेण शान्तसंरम्भो देवो नाभिप्रचोदितः |
वत्स सत्यव्रतक्षेत्रमाहात्म्यं पश्य पद्मज || ७८ ||

एकेन हयमेधेन सहस्रस्य फलं त्वया |
कांक्षितं तेन चित्तस्य शुद्धिस्तेन च चेतसः || ७९ ||

स्थैर्यं तेन च निष्पत्तिर्ध्यानस्येतीप्सितं त्वया |
अन्ते प्रतीक्षितं यत्ते फलं पर्वक्रमात्किल || ८० ||

प्रथमे पर्वणि प्राप्तं सुखेनैव प्रजापते |
प्रसन्नोऽस्मि तवानेन हयमेधेन सुव्रत || ८१ ||

वपारसोऽयं मधुरो मम हृद्यो मनोऽहरत् |
पारमैकान्तिसौरभ्यसारामृतमनोहरा || ८२ ||

वपेयं सर्वभक्ष्येभ्यो मम प्रीतिकरी सदा |
वरं वरय तस्मात्त्वं यथाऽभिमतमात्मनः || ८३ ||

सर्वं संपत्स्यते पुंसां मयि दृष्टिपथं गते |
इति देवेन संदिष्टः प्रहृष्टः परमार्थवित् || ८४ ||

ब्रह्मा प्रणम्य बहुशः स्तुत्वा च प्रार्थयद्विभुम् |
वैकुण्ठे तु यथा लोके यथैव क्षीरसागरे || ८५ ||

तथा सत्यव्रतक्षेत्रे निवासस्ते भवेदिह |
हस्तिशैलस्य शिखरे सर्वलोकनमस्कृते || ८६ ||

पुण्यकोटिविमानेऽस्मिन् पश्यन्तु त्वां नरास्सदा |
इति संप्रार्थितो देवो भगवान् भक्तवत्सलः || ८७ ||

हिताय सर्वलोकानां तथाऽस्त्वित्यन्वमोदत |
तस्मिन् कृतयुगे ब्रह्मा देवदेवमधोक्षजम् || ८८ ||

प्. १४) स्वयं तेनैव रूपेण समाराधयदच्युतम् |
महाशान्तगजेन्द्रोऽथ त्रेतायां हरिमार्चयत् || ८९ ||

स्वकराग्रोद्धृतैः पद्मैरथ ग्राहेण पीडितः |
शरणागतिमाधाय वरदेन विमोचितः || ९० ||

हरिणा धाम निन्ये स्वं वाहनेन गरुत्मता |
अथ द्वापरसंज्ञे तु युगे देवगुरुः स्वयम् || ९१ ||

आराध्य वरदं देवं स्वाभीष्टां सिद्धिमाप्नुत |
ततः कलियुगस्यादौ ब्रह्माणं वरदोऽब्रवीत् || ९२ ||

परामृशन् जगत्सर्वं प्रहृष्टेनान्तरात्मना |
कालोऽयं कलिरायातः सर्वे स्वार्थपरा जनाः || ९३ ||

न कोऽपि तत्त्वतो भक्तो द्रक्ष्यते कालविप्लवात् |
अयुते वा परार्धे वा यदि कोऽपि च तादृशः || ९४ ||

संभाव्यते गुणोत्कृष्टं न तं लोकोऽनुमंस्यते |
दोषानारोपयेत्कश्चिन्मत्सरात्तस्य मूर्द्धनि || ९५ ||

तं तथैवेति सर्वेऽन्ये धोषयिष्यन्ति सर्वशः |
अन्ते तस्यापि नैराश्याच्च्युतिरेव मनोगतेः || ९६ ||

भविष्यति तथा नाम कालोऽयं कलिरूर्जितः |
अतो न रोचते वत्स हस्तिशैलस्य मूर्धनि || ९७ ||

दिव्येनानेन रूपेण वस्तुं काले कलाविह |
प्रतिज्ञातं च कल्पान्तमवस्थानमिहैव मे || ९८ ||

अतोऽत्र क्रियतामेवमहं त्वामनुमानयेत् |
वरदोऽहं विधे भक्तजनानां करुणाकरः || ९९ ||

अतः स्थलमिदं पुण्यं त्यागमण्टपमुच्यताम् |
योगमण्टपसंज्ञातु श्रीरङ्गस्य मया कृता || १०० ||

पुष्पमण्टपमित्याख्या वेङ्कटादेर्विराजताम् |
अन्यद्यदुगिरिस्थानं विद्यामण्टपमुच्यताम् || १०१ ||

सर्वोत्तममिदं पुण्यं क्षेत्रं स्थानं च शोभनम् |
मम प्रीतिकरं दिव्यं मुक्तिक्षेत्रेषु चोत्तमम् || १०२ ||

नैतस्य सदृशं किञ्चित् क्षेत्रं वा तीर्थमेव वा |
अतो मदाज्ञया ब्रह्मन् आलयोऽत्र विधीयताम् || १०३ ||

प्. १५) सर्वमन्त्रस्वरूपत्वात् सर्वेभ्योऽभ्यधिको भुवि |
संस्थानस्यालयस्यास्य स्वरूपं परमार्थतः || १०४ ||

न वेत्तुं प्रभवेदन्यो मदीक्षावीक्षितान्नरात् |
कालिकालोचितां रीतिमाश्रित्य मनसा मया || १०५ ||

पाञ्चरात्राह्वयं तन्त्रं यथावदवतारितम् |
तदुक्तेन प्रकारेण मूलकर्मोत्सवाश्रयाः || १०६ ||

तिस्रो मूर्तिः प्रतिष्ठाप्य पूजनं प्रतिपादय |
बल्यर्चा च विधानेन सादरं परिकल्प्यताम् || १०७ ||

रत्नेषु त्रिष्वपि श्रेष्ठं जयाख्यं तन्त्रमुच्यते |
तदुक्तेन विधानेन प्रतिष्ठादि प्रवर्त्यताम् || १०८ ||

काण्वीं शाखामधीयानावौपगायनकौशिकौ | 
प्रपत्तिशास्त्रनिष्णातौ स्वनिष्ठानिष्ठितावुभौ || १०९ ||

जयाख्यतन्त्रमार्गेण दीक्षयित्वाऽब्जमण्डले |
आचार्यके चाभिषिच्य ताभ्यां पूजां प्रकल्पय || ११० ||

तद्गोत्रसंभवा एव कल्पान्तं पूजयन्तु माम् | 
जयाख्येनाथ पाद्मेन तन्त्रेण सहितेन वै || १११ || 
 
मूलव्याख्यानरूपाभ्यां समर्चयतु मां सदा | 
न तन्त्रसङ्करो दोषस्तन्त्रयोरनयोरिह || ११२ || 

आचार्यके तथाऽर्त्विज्ये पूजने वा ममाब्जज |
तावेतौ गोत्रिणौ मुख्यौ मम प्रीतिकरौ मतौ || ११३ ||

परिचर्यासु तत्तासु योग्यान्निर्णीय चेतसा |
दीक्षयित्वा च ते तत्र नियुज्यन्तां यथाविधि || ११४ ||

अत्राधिकारे उभयोस्तयोरेव कुलीनयोः |
शाण्डिल्यश्च भरद्वाजो मुनिर्मौञ्जायनस्तथा || ११५ ||

इमौ च पञ्चगोत्रस्था मुख्याः काण्वीमुपाश्रिताः |
श्रीप्राञ्चरात्रतन्त्रीये सर्वेऽस्मिन् मम कर्मणि || ११६ ||

इह ताभ्यां चिरं वत्स तोषितोऽस्मि तपोबलात् |
तयोरयं वरः प्रीत्या प्रादायि प्रार्थितो मया || ११७ ||

मन्त्रैः कातीयसूत्रेण निर्दिष्टैर्वैदिकैः सह |
भगवच्छास्त्रसंसिद्धैर्दिव्यैर्मन्त्रैर्विमिश्रितैः || ११८ ||

प्. १६) गर्भाधानादिकाः सर्वे संस्कारा नित्यकर्म च |
नैमित्तिकं च श्राद्धादि कर्तव्यं तैरतन्द्रितैः || ११९ ||

आचारेणैवामुनैवाहं भवामि प्रीतिमानसः |
शर्करासहितेनैव क्षीरेण कमलासन || १२० ||

प्रत्यब्दं चैत्रमासे तु स्वेन रूपेण मां विभुम् |
पूर्णिमायामिहागत्य त्वं मामाराधयानघ || १२१ ||

प्रत्यहं रात्रिकाले तु शेषः फणभृतां वरः |
अप्राकृतेन रूपेण मां समाराधयिष्यति || १२२ ||

इति देवेन संदिष्टः परतन्त्रमना विधिः |
तथिव तत्स्वयं प्रीत्या निरवर्तयदादरात् || १२३ ||

देवावतारसमये विमानमतुलप्रभम् |
सर्वदेवमयं दिव्यमग्निमध्यात् समुत्थितम् || १२४ ||

तथैव देवदेवस्य वरदस्य निदेशतः |
भूतले वास्तुविधिना प्रतिष्ठामध्यगम्यत || १२५ ||

दिव्यालयस्य निर्माणप्रकारो विश्वकर्मणे |
देवादेशाद्विरिञ्चेन स्फुटमेवात्यदिश्यत || १२६ ||

स तस्याज्ञां वहन्मूर्ध्ना तदादिष्टेन वर्त्मना |
आलयं निर्ममे दिव्यं तेनैव प्रत्यवेक्षितः || १२७ ||

मूलमन्त्रत्रयात्मत्वाद्देवदेवस्य सन्निधौ |
प्रणवेन समं पूर्वं सोपानत्रयमास तत् || १२८ ||

षडक्षरस्य मन्त्रस्य स्मारणाय रमापतेः |
अर्धमण्डमभागे षट् सोपानानि चकार सः || १२९ || 

चतुर्विंशतितत्त्वात्मा चतुर्विंशतिसंख्यका | 
गायत्रीसंमिता पश्चात् सोपानावलिराबभौ || १३० ||

अथ द्वयाख्यं परमं मन्त्रराजमनुस्मरन् |
सोपानयोर्द्वयं दीप्रं निर्ममे निर्ममान्तरः || १३१ || 

प्रणतार्तिहृतो मन्त्रे दिव्ये देवस्य तोषणे |
दशवर्णा इति व्यक्तीकुर्वन् दश तताऽकरोत् || १३२ ||

बहुनाऽत्र किमुक्तेन देवदेवालयो महान् |
उक्तानां भगवच्छास्त्रे लक्ष्मणां लक्ष्यतां ययौ || १३३ ||

प्. १७) करीशः कमलाकान्तः काले कमलसम्भवम् |
स्वच्छन्दः संदिशंस्तेन स्वमालयमकारयत् || १३४ ||

अथ देवेन निर्दिष्टे काले कमलसंभवः | 
जयाख्यतन्त्रमार्गेण प्रतिष्ठाविधिमादिशत् || १३५ ||

दारुणा मूलबेरं तु कर्मार्चां रजतेन वै |
औत्सवं चैव ताम्रेणाकारयद्विश्वकर्मणा || १३६ ||

तथैव चाथ बल्यर्चां विधिनाऽकारयद्विधिः |
औपगायनमाचार्यं कौशिकं च तपस्विनम् || १३७ ||

तत्पुत्रांश्च महाभागान् द्वौ द्वौ देवसुतोपमौ |
दीक्षयित्वा यथान्यायं चक्रवारिजमण्डले || १३८ ||

तैः प्रतिष्ठान्तिकं सर्वं कर्षणाद्यमकारयत् |
वैशाखे श्रवणर्क्षे तु संकल्प्यावभृशं पुरा || १३९ ||

नवमेऽह्नि ध्वजारोहं विधिनाऽकारयद्विधिः |
प्रथमेऽहनि देवेशं मण्डपेन विभासिना || १४० ||

वीथीः सञ्चारयामास प्रातर्भक्तानुकम्पया |
रात्रौ मृगेन्द्रवाहेन देवस्योत्सवमाचरत् || १४१ ||

द्वितीये दिवसे प्रातर्हंसवाहनमाचरत् | 
रात्रौ मार्तण्डबिम्बेन महोत्सवमकारयत् || १४२ ||

तृतीये दिवसे प्रातर्गरुडोत्सवमाचरत् |
अवतारात्परं देवस्योत्सवे प्रथमे पुरा || १४३ ||

देवो रमापतिर्दिव्यं वैनतेयमधिश्रितः |
प्रथमं दर्शयामास निजमप्राकृतं वपुः || १४४ ||

मध्ये गोपुरमुख्यस्य ततो गरुडवाहने |
गोपुराग्रिममध्ये तु देवसेवा विशिष्यते || १४५ ||

सर्वपापहरी पुण्या मुक्तिमार्ग उदीरितः |
रात्रौ हनुमता चैव देवदेवमचारयत् || १४६ || 

चतुर्थे दिवसे प्रातः शेषासनतले हरिः |
परव्योम्नीव भक्तानां स्वं रुपं समदर्शयत् || १४७ ||

रात्रौ चन्द्रमसं बिम्बमास्थितस्योत्सवोंऽभवत् |
मोहिनीरूपमास्थाय प्रातरान्दोलिकां गतः || १४८ ||

पंचमेऽहनि देवेशो भक्तान्सर्वाननन्दयत् |
प्. १८) रात्रौ तु यालवाहेन देवस्योत्सवमाचरत् || १४९ ||

षष्ठे प्रातः कल्पतरौ वेणुगानोत्सवोऽभवत् |
रात्रौ गजेन्द्रमास्थाय दिव्यं रूपमदर्शयत् || १५० ||

सप्तमे स्यन्दनं दिव्यमास्थाप्योत्सवमाचरत् |
अष्टमे तु जलद्रोणीमवगाह्य दिवा हरिः || १५१ ||

रात्रौ तुरङ्गमास्थाय सर्वाल्लोकानपावयत् |
नवमे शिबिकायात्रामारचयय रमापतिः || १५२ ||

लीलां प्रणयकोपस्य प्रदर्श्य कमलावुभुवोः |
अनन्तसरसीवर्येऽवभृथं महमास्थितः || १५३ ||

रात्रौ तु पुण्यकोट्याख्ये विमाने निष्ठितः प्रभुः |
सर्वं पुरं परिभ्रम्य सर्वांल्लोकानपावयत् || १५४ ||

दशमेऽहनि मध्याह्ने पुष्पयागमहोऽभवत् |
रात्रौ महाविमानेन पुरयात्रा प्रकल्पिता || १५५ ||

सर्वावरणनिष्क्रामात्परं विहगराङ्ध्वजम् |
अवरोपयय विधिवत्पूजको बहुमानितः || १५६ ||

एवं संरम्भयोगेन महोत्सवमकारयत् |
प्रतिवत्सरमेवैवं महोत्सवविधिः कृतः || १५७ ||

पक्षमासायनाब्दाद्या उत्सवाश्चाभवन्क्रमात् |
महर्षी दीक्षितौ तौ द्वावौपगायनकौशिकौ || १५८ ||

पर्यायेणैव देवेशमानर्च्युतुरिहादरात् |
तदेतन्महिमं धाम हस्तिशैलप्रथां गतम् || १५९ ||

प्रणतार्तिहरो देवो वरदो यत्र पूज्यते |
पूजकास्तस्य तद्वश्या महात्मानो गुणोज्ज्वलाः || १६० || 

पाञ्चरात्रिकमुख्येभ्यः सर्वेभ्योऽप्यधिका भुवि |
एवमेतत्समाख्यातं हस्तिशैलस्य वैभवम् || १६१ || 

देवस्य तन्त्रसारस्य पूजकस्य तु संग्रहात् |
यथा वै नारदमुनेः मुखात्पूर्वं श्रुतं मया || १६२ ||

तथैव सर्वमाख्यातं प्रसङ्गात्प्रीतिपूर्वकम् |
अथ प्रकृतमेवाद्य तन्त्रमारंभ्यते मया || १६३ ||

श्रूयतामवधानेन श्रद्धाभक्तिमहीयसा)

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसहितायां शास्त्ररम्भप्रयोजनं नाम 
प्रथमः पटलः || १ ||



अथ ब्रह्मसर्गाख्यानं नाम द्वितीयः पटलः |

ऋषय ऊचुः-

अज्ञानपङ्कमग्नानां त्वं गतिर्नो महामुने |
पुरा यथोक्तं विभुना मुनेर्ब्रह्मात्मजस्य च || १ ||

तत्सर्वं विस्तरेणाद्य यथावद्वक्तुमर्हसि |
[नारदो ब्रह्मणः पुत्रो भवबन्धविमुक्तये] || २ ||

शाण्डिल्यः-

स्वमात्मानं पुरस्कृत्य सद्भक्ताय(नां?)हिताय च |
पादपद्मे हरेः स्मृत्वा स्तु(न?)त्त्वा च शिरसा सह || ३ ||

प्राञ्जलिः प्रयतो भूत्वा प्रोत्फुल्लवदनेक्षणः | 
प्रणयात्प्रणतो भूत्वा द्वन्द्वोपद्रवशान्तये || ४ ||

उपसङ्गम्य चरणाविदं स्तोत्रमदीरये(दैरय?)त् |

[नारदकृता भगवत्स्तुतिः]

नारदः-

नमोऽस्तु परमेशाय कारणाय पराय च || ५ ||

सहस्रशिरसे तुभ्यं सहस्रचरणाय च |
सहस्रनयनश्रोत्र सहस्राद्भुतविक्रम || ६ ||

सहस्रसूर्यवपुषे सहस्रेन्दुगभस्तये |
नमः परमहंसाय परात्परतराय च || ७ ||

सत्त्वरूपाय शान्ताय नमो विश्वायनाय च |
भवाय भवहर्त्रे च सर्गस्य प्रभवाय च || ८ ||

नमः कनकगर्भाय सर्वदेहभृते नमः |
त्रयीत्रयमयाद्याय नमस्ते परमात्मने || ९ ||

हृदम्बुजगुहावासपरव्योमान्तशायिने |
भक्तियोगविदभ्यसग्राह्याय खलु ते नमः || १० ||

मीनो निमीलिताक्षस्त्वं कूर्मस्त्वं च नगोद्वहः |
त्वया रूपं च कृत्वाऽग्र्यं विधृतं भूमिमण्डलम् || ११ ||

भयाभये त्वयैकस्यां नरसिंह्मतनौ धृते |
प्. २०) वामनो गोपितवपुर्विततस्त्वं त्रिविक्रमः || १२ ||

रामरूपेण रम्येण तथा रामत्रयेण च |
त्वया देव जिता दैत्याश्च्छन्नरूपाश्च राक्षसाः || १३ ||

कृष्णस्त्वं बालरूपी च विभुर्दामोदरो हरिः |
त्वं विश्वरूपो देवानां साङ्ख्यानां कपिलः प्रभुः || १४ ||

योगिनां यो गतिस्त्वं वै शेषात्मा धरणीधरः |
सङ्कर्षणो ज्ञानिनां त्वं कामिनां कुसुमायुधः || १५ ||

अनिरुद्धश्च सर्वेषां जीवत्वेन त्वमच्युतः |
त्वया सृष्टं जगत्सर्वं ब्रह्मत्वेन जनार्दन || १६ ||

स्थितं पासि स्वयं भूत्वा विष्णुरूपेण केशव |
रुद्ररूपेण गोविन्द जगत्संहरसे क्षणात् || १७ ||

यज्ञरूपेण देवानां हव्यं वह्निमुखेन च |
वहसि त्वं पितॄणां च कव्यं कृत्स्नं जगत्पते || १८ ||

आराधयामि त्वां भक्त्या भवनिर्वाणदं प्रभुम् |
सुरसौख्यकरं देवं सुराणाममृतप्रदम् || १९ ||

स्थितास्त्वदुदरे लोका द्वीपाश्चोदधिभिस्सह |
देवैश्च दानवैःसार्द्धमृषिभिश्च तपोधनैः || २० ||

मनुजैर्दनुजैश्चैव सरिद्भिस्सह पर्वतैः |
तवान्तस्संस्थितं सर्वं सर्वस्यान्तर्भवान् स्थितः || २१ ||

त्वमाद्यो भुवनस्यास्य त्वां स्मृत्वा सुखिता वयम् |
भवामो नित्यसंबुद्धाः संस्थिता यत्र कुत्रचित् || २२ ||

प्रणवस्त्वं त्रिमात्रश्च भूर्भुवस्वस्त्वमेव च |
अहङ्कारकरस्त्वं वै त्रितयं लोकतारकम् || २३ ||

[भगवद्रूपदिदृक्षया लोकसृष्टिप्रकारजिज्ञासया च नारदकृता 
प्रार्थना]

तदेनमादिशस्वाशु भवाद्येनोत्तराम्यहम् |
अधिष्ठाय परां बुद्धिं भूयःश्रेयोऽहमाप्नुयाम् || २४ ||

मम भक्तस्य देवेश परं ज्ञानात्मकांक्षिणः |
संसारभयभीतस्य रूपं वै स्वं प्रदर्शय || २५ ||

सृष्टं त्वया यथा सर्वमाब्रह्मभवनान्तिमम् | 
प्. २१) गगनञ्चातिमायेन दुस्तरं तद्वदस्व मे || २६ ||

[भ्गवता कृतं सकलनिष्कलात्मकस्वीयरूपद्वयप्रदर्शनम्]

शाण्डिल्यः-

इति सञ्चोदितो भक्त्या परया परमेश्वरः |
विशुद्धबुद्धिना सम्यक् नारदेन सुरर्षिणा || २७ ||

तदुक्तस्य क्षणे तस्मिन्नात्मीयो गहनश्च यः |
प्रदर्शितस्स हरिणा सकलो निष्कलात्मकः || २८ ||

परितोषं परं यातो मुनिर्ब्रह्मसुतस्तदा |
उवाच परया प्रीत्या भूयस्स विनयान्वितः || २९ ||

त्वत्प्रसादान्मया ज्ञातं दुर्लभं यत्सुरैरपि |
इदानीं श्रोतुमिच्छामि सम्भूतिं विभवं तव || ३० ||

[लोकस्य सृष्टिप्रलयकालौ]

श्रीभगवानुवाच-

यदिदं पश्यसि ब्रह्मन्मायया निर्मितं जगत् |
कालादिबहुभिर्भेदैर्भिन्नं नानास्वरूपकैः || ३१ ||

मामके प्रभवो ह्यह्नि प्रलयश्च निशागमे |
दिव्यं युगसहस्रं च मदीयं विद्धि वासरम् || ३२ ||

रात्रिश्च तावती ज्ञेया एवंरूपे क्षये सति |
प्रवर्तमाने त्वहनि काले सर्गाख्यलक्षणे || ३३ ||

[भगवतो नाभीकमलात् चतुर्मुखसृष्टिः]

स्वकारणमनिर्जित्य कार्यार्थं मुनिपुङ्गव |
ज्ञानयोगप्रभावेन अम्मयं महिमावृतम् || ३४ ||

प्रेरितं नाभिरन्ध्रेण मया हार्दं कुशेशयम् |
विज्ञप्तिमात्ररूपं यन्ममान्तःकरणस्थितम् || ३५ ||

सहस्रार्कप्रतीकाशं सहस्रशशिकेसरम् |
सहस्रवंह्निगर्भं च हेमनालं महाप्रभम् || ३६ ||

तन्मध्ये मानवो(सो ?) ब्रह्मा मया सृष्टश्चतुर्मुखः |

[तस्य चतुर्मुखस्य विद्याशक्तिविशेषयोगः]

जगतां प्रभवस्तस्माद्विद्यादेहस्सनातनः || ३७ ||

प्. २२) सर्वसंस्कारसंपूर्णो वेदवेदाङ्गपारगः |
अणिमाद्यष्टकोपेतस्सिसृक्षाशक्तिभिर्युतः || ३८ ||

[रजोगुणोद्रेकात् तत्कृता विविधसृष्टिः]

न तस्य विदितश्चाहं यदा यातस्सगर्वताम् |
अस्मीति प्रत्ययं लब्ध्वा रजसा कलुषीकृतः || ३९ ||

तदा चकार विविधां सृष्टिं स्वामा(त्मा ?)नुपूर्विकाम् |
न्यग्भूतभूतपूर्वाणि स्थूलसूक्ष्माणि यानि च || ४० ||

चेतनाचेतनाख्यानि व्यञ्जितानि क्रमेण तु |
देवाश्चानेकभेदेन मनुष्याः पशवस्तथा || ४१ ||

स्थावरान्तानि सर्वाणि सन्त्यस्मिन्यानि कानिचित् |
स्वनिकेतानि सर्वाणि दृष्ट्वा स्वस्मिन्पितामहः || ४२ ||

[रजःप्रकर्षादभिभूतसत्त्वतया चतुर्मुखस्य 
लोकधारणेऽसामर्थ्यम्]

स्वा(स्व ?)लोकं रागबाहुल्यात्सम्यग्धर्तुं न वेत्यसौ |
कृताकृतं जगत्यस्मिन्विना सत्त्वोदयेन तु || ४३ ||

[भूमेर्धारणाय भगवतो योगनिद्राश्रयणम्]

सम्पाद्यैवं महारूपमात्मीयं पङ्कजान्वितम् |
जलान्तर्वर्तितं भूमेः कृत्वा सन्ता(न्धा ?)रणार्थतः || ४४ ||

योगनिद्रां समाश्रित्य स्थितोऽहं द्विजसत्तम |

[मधुकैटभासुरयोरुत्पत्तिः, ताभ्यां कृतः सर्वलोकविजयः]

ब्रह्मणो जायमानस्य ह्यभूतां स्वेदबिन्दुकौ || ४५ ||

पद्मनालं समाश्रित्य संस्थितावुदरान्तरे |
तदोत्थितौ दुराधर्षौ नाम्ना द्वौ मधुकैटभौ || ४६ ||

कामक्रोधात्मकौ चैव तमसाऽतीव निर्भरौ |
तामसेनाभिमानेन वृद्धियुक्तौ कृतौ स्थितौ || ४७ ||

किमिदं तस्य पद्मस्य कल्पयन्तौ परस्परम् |
कौतुकाभिनिविष्टौ तु पातालतलमाश्रितौ || ४८ ||

भूयस्तस्माच्च पातालात्कालवैश्वानरावधि |
कृत्वाथ तैजसीं मायां यातावग्नेरधस्तु तौ || ४९ ||

प्. २३) नान्तोऽस्ति पद्मनालस्य तेजोज्वालावृतस्य च |
गर्वान्मोहं गतौ किञ्चिद्यदा भूयस्तदा द्विज || ५० ||

मतिं कृत्वोर्ध्वगमने प्राप्तावूर्ध्वं मया ततः |
स पद्मोऽन्तर्हितश्चैव ततश्चोत्पन्नविस्मयौ || ५१ ||

स्थितौ तु तौ महाघोरौ क्व गतस्स च पङ्कजः |
प्रोत्थितौ तोयमध्याच्च पश्येतां पृथिवीमिमाम् || ५२ ||

चक्रतुर्मतिमूर्द्धेषु लोकेषु गमनं प्रति |
दृष्ट्वा च विभवं सर्वं बुद्धिरासीत्तयोस्तदा || ५३ ||

क्ष्मादौ सर्वेषु लोकेषु सम्यक्स्वीकरणं प्रति |
निर्जिताश्च ततस्सर्वे लोका लोकान्तराण्यपि || ५४ ||

तमसाऽतीव कष्टेन व्याप्तं सर्वं चराचरम् |

[ताभ्यां कृतेन वेदापहारेण चतुर्मुखस्य 
ज्ञानभ्रंशादधर्मवृद्ध्या लोकस्य दुरवस्थाप्राप्तिः]

हृतवेदः कृतो ब्रह्मा अभूदन्यस्तु तत्क्षणात् || ५५ ||

वेदैर्विना यतो विप्र वेदं चक्षुः पुरा श्रितः |
अस्थितिं जगतः कृत्वा अधर्मस्थापनं महत् || ५६ ||

ततस्तौ तामसौ दुष्टौ जलमध्यं पुनर्गतौ |

[मुनिभिः कृतं चतुर्मुखस्योद्बोधनम्]

तदा सम्बोधितो ब्रह्मा देवतैर्मुनिभिस्सह || ५७ ||

संस्मरस्वादिदेवं त्वं समुद्भूतोऽब्जसम्भव |
स नः श्रेयःप्रदो नान्यो यदि स्यात्सत्यता श्रुतेः || ५८ ||

न त्वया साभिमानेन ज्ञातं परमकारणम् |
येनाऽनर्थमिदं कष्टं जगत्यस्मिन्प्रतिष्ठितम् || ५९ ||

कारणं ते स भगवांस्त्वमस्माकं च कारणम् |
परमं कारणं विष्णुमजेयं स्मर पद्मज || ६० ||

[मुनिभिरुद्बोधितेन चतुर्मुखेन कृता भगवत्स्तुतिः]

ततश्शान्तरजा ब्रह्मा सत्वैकगतमानसः |
अभूत्स्तुतिपरस्सर्वैर्देवतैर्मुनिभिस्सह || ६१ ||

प्रणष्टवेदधर्मोऽहं न मेऽस्ति गतिरच्युत |
पाहि पाहीत्यभीक्ष्णं स अत्यार्तश्च यदाऽब्रवीत् || ६२ ||

प्. २४) [भगवता कृतमभयप्रदानम्]

तदा विप्रावतीर्णोऽहं ममत्वे ग्लानिमागते ||
प्रणष्टेषु च वेदेषु ब्रह्मण्यब्रह्मतां गते || ६३ ||

दत्तं मयाऽभयं तेषां समाश्वस्तमिदं जगत् |
विद्या मायात्मकं रूपं द्विविधं च मया कृतम् || ६४ ||

[विद्यामयरूपं परिगृह्य भगवता विरचितं 
पातालाद्वेदानामुद्धरणम्]

विद्यामयेन रूपेण शब्दब्रह्ममयेन च |
पातालान्तर्गता वेदास्स्वीकृताः प्रणवेन तु || ६५ || 

[विद्यामयरूपस्य भगवतोऽनुप्रवेशाच्चतुर्मुखस्य 
वेदावधारणम्]

संप्रविष्टस्ततश्चाहमिमां प(पा ?)द्मोद्भवीं तनुम् |
लब्धसंज्ञेन तेनाथ वेदा ह्यावर्तिताः पुनः || ६६ ||

तदा भुवननाथाश्च सर्वे हृष्टतमाः स्थिताः |
तमोमोहभयान्मुक्ताः स्वकं स्थानं समाश्रिताः || ६७ ||

[मायामयं रूपं परिगृह्य ताभ्यां सह भगवतो 
युद्धाचरणम्]

द्वितीयेन तु रूपेण तयोरग्रे स्थितोऽभवम् | 
तौ तु दुष्टौ मदोन्मत्तौ मम युद्धाभिलाषिणौ || ६८ ||

ततो मायात्मकेनैव वपुषाऽनेकबाहुना |
बहून्यब्दसहस्राणि योधितौ तौ तदा मया || ६९ ||

[तयोरजेयत्वमालक्ष्य मन्त्रमयरूपं परिगृह्य तयोर्हननम्]

ज्ञात्वा तयोरजेयत्वमहमन्तर्हितो द्विज |
ततो मन्त्रमयं रूपं कृत्वा शक्त्यात्मकं महत् || ७० || 

तत्ताभ्यां चैव दुर्धर्षं दुर्निरीक्ष्यं तथाऽर्कवत् | 
लीलया करयुग्मेन गृहीत्वा कण्ठतो मया || ७१ || 

र्-ऊरूभ्यां मर्दितौ चैव ययुर्निष्कण्टकास्सुराः |

[मेदिनीशब्दनिर्वचनम्]

तदुद्भूतेन मेदेन परिपूर्णा वसुन्धरा || ७२ ||

ततः प्रभृति कालाच्च मेदिनीति निरुच्यते |
इत्येष कथितस्सर्गो मुने ब्राह्मो मया तव || ७३ ||

अन्ये ह्यनेकरूपाश्च सर्गा बहुतरा गताः |
ईदृक्प्रकाशाः स्थूलाश्च येषा सङ्ख्या न विद्यते || ७४ || 

प्. २५) प्राधानिको द्विजाऽस्याद्यस्तस्याद्यो वैष्णवः परः |
किमन्यत्कथयिष्यामि ब्रूहि यवास्ति संशयः || ७५ ||

अद्यापि मुनिर्शार्दूल तदहं प्रव्रवीभि ते |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां ब्रह्मसर्गाख्यानं नाम 
द्वितीयः पटलः || २ ||



अथ प्रधानसर्गाख्यानं नाम तृतीयः पटलः

नारदः-

भगवन्देवदेवेश लोकनाथ जगत्पते |
व्रूहि प्राधानिकं सर्गं स्थूलस्यास्य हि यः परः || १ || 

श्रीभगवान्-

(प्रधानलक्षणम्)

अनादिमजमव्यक्तं गुणत्रयमयं द्विज |
विद्धि प्रदीपस्थानीयं भिन्नमेकात्मलक्षणम् || २ ||

(प्रधानात् क्रमान्महदादितत्त्वोत्पत्तिः)

विभक्तं च तदुत्पन्नं क्रमात्सत्त्वं रजस्तमः |
गुणत्रयसमूहाद्धि धर्मज्ञानादिलक्षणा || ३ || 

बुद्धिर्बुद्धिमतां श्रेष्ठ अहङ्कारस्त्रयात्मकः |
प्रकाशात्मा विकृत्यात्मा भूतात्माऽथ तृतीयकः || ४ || 

तैजसात् समनश्चैव जातं बुध्यक्षपञ्चकम् | 
श्रोत्रे त्वक्चक्षुषी जिह्वा घ्राणं चैव क्रमेण तु || ५ ||

असृजच्च विकृत्यात्मा करणानां च पञ्चकम् | 
तच्च वाक्पाणिपादाख्यं पायूपस्थेति च स्मृतम् || ६ ||

भूतात्मा भूतयोनीनां स्रष्टा विद्धि सदैव हि | 
शब्दस्पर्शौ तथा रूपरसगन्धाभिधायिनः || ७ || 

तेजो(भ्यो ?)भूतानि जातानि खवायवग्न्युदकानि च | 
पृथिव्यन्तानि पञ्चैव एकवृद्धिगुणानि च || ८ ||

एष प्राधानिकस्सर्गः प्रकृत्या तु जडात्मकः | 

नारदः-

जडात्मकं प्रधानं च तदुद्भूतिस्तदात्मिका || ९ ||

प्. २६) परस्परजडानां च कीदृशं वद मे प्रभो |
उत्पाद्योत्पादकत्वं हि अत्र मे संशयो महान् || १० || 

(जडानां मिथो हेतुहेतुमद्भावे उपपत्तिः)

श्रीभगवान्-

बीजं ह्यचेतनं यद्वत्तथा व्रीहिकणो द्विज |
अन्येषूत्पादकं दृष्टं तत्त्वं तत्त्वे तथैव च || ११ || 

गुणसाम्यस्वरूपस्य रागादेरास्पदस्य च | 
सन्तान एको ह्येकस्य चेतनाचेतनस्य च || १२ ||

नारदः-

अचेतनमिदं नाथ कथं स्याच्चेतनं पुनः | 
एतद्गुणास्पदं तत्त्वं यच्चैकं नैकधा स्थितम् || १३ ||

(अचेतने चेतनायोगोपपादनम्)

श्रीभगवान्-

चिद्रूपमात्मतत्त्वं यदभिन्नं ब्रह्मणि स्थितम् | 
तेनैतच्छुरितं भाति अचिच्चिन्मयावद्द्विज || १४ ||

यथाऽयस्कान्तमणिना लोहस्याधिष्ठितं तु वै | 
दृश्यते वलमानं तु तद्वदेव मयोदितम् || १५ || 

नारदः-

चिन्मयस्य जडस्यास्य सम्बन्धे हेतुरुच्यते | 
विरुद्धमेतद्देवेश वेद्मि छायातपं यथा || १६ ||

(चिदचितोः संयोगे बन्धे वियोगे च मोक्षे हेतुः)

श्रीभगवान्-

अनादिवासनायुक्तो जीवोऽयं वै चिदात्मकः |
यद्वासनापनोदार्थं परस्माद्ब्रह्मणो द्विज || १७ ||

तद्धर्मधर्मिनी सूक्ष्मा उदेत्येकान्तरूपिणी |
शुद्धाशुद्धात्मिका शुद्धा परमानन्दरूपिणी || १८ ||

शुद्धसर्गक्रमेणैत्य आध्यात्म्यात्मनि तिष्ठति |
करुणोदधिरूपेण भविना मोक्षदक्षमे || १९ ||

स हि सङ्कल्पयामास मोक्षो ह्यस्यास्तु कर्मिणः | 
ततो विश्वात्मशक्तिस्सा तदिच्छानुविधायिनी || २० ||

प्. २७) प्रत्यक्चेतनमाश्रित्य तत्क्षणादवतिष्ठते |
मन्त्रशक्तिरिवादृश्या तया सम्बोधितो द्विज || २१ ||

त्विषाऽक्रान्तस्वरूपश्च प्रत्यगात्मा चिदात्मकः |
ब्रह्मण्येकात्मतां याति कर्मवर्गे क्षयं गते || २२ ||

तस्माद्वै कर्मणां नाशो ह्यभुक्तानां न तस्य वै |
न त्वाधारं विना तेषामभिव्यक्तिर्भवेदतः || २३ ||

तत्स्था ब्रह्मकला सा वै तत्रात्मानं नियोजयेत् |
मायामये द्विजाधारे गुणाधारे तते जडे || २४ ||

शक्त्या संयोजितो ह्यात्मा वेत्त्यात्मीयाश्च वासनाः |
शुभाशुभस्वरूपाश्च मायाधारे स्थितास्सदा || २५ ||

यदाऽलुप्तविवेको वै असक्तो वासनाफलम् | 
भुङ्क्ते चाशु स बन्धेभ्यो मुक्तो याति क्रमात्परम् || २६ ||

निर्विवेकोऽथ रज्येत मायाभोगे गुणात्मके |
सवासनो वासनाभिरविकारश्च बध्यते || २७ ||

लयोदयौ तथाऽप्नोति स विश्रान्तः पुनः पुनः | 
चेतनाचेतनाभ्यां तु सम्बन्धस्य प्रयोजनम् || २८ ||

कथितं नारद मया किमिदानीं वदामि ते |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां प्रधानसर्गाख्यानं नाम 
तृतीयः पटलः || ३ ||



अथ शुद्धसर्गब्रह्मतत्त्वाख्यानं नाम चतुर्थः पटलः

नारदः-

शुद्धसर्गमहं देव वेत्तुमिच्छामि तत्त्वतः |
सर्गद्वयस्य चैवास्य यः परत्वेन वर्तते || १ ||

(वासुदेवात्परब्रह्मणस्तदनन्यस्याच्युतादेराविर्भावः)

श्रीभगवान्-

यत्सर्वव्यापकं देवं परमं ब्रह्म शाश्वतम् |
चित्सामान्यं जगत्यस्मिन्परमानन्दलक्षणम् || २ ||

वासुदेवादि(द?)भिन्नं तु वह्न्यर्केन्दुशतप्रभम् | 
स वासुदेवो भगवांस्तद्धर्मा परमेश्वरः || ३ || 

प्. २८) स्वादीप्तं क्षोभयित्वा तु विद्युद्वत्स्येन तेजसा |
प्रकाशरूपी भगवानच्युतश्चा(तं चा ?)सृजद्द्विज || ४ ||

सोऽच्युतोऽच्युततेजाश्च स्वरूपं वितनोति च |
आश्रित्य वासुदेवं च घर्मे(र्मो) मेघदलं यथा || ५ ||

क्षोभयित्वा स्वमात्मानं सत्यं भास्वरविग्रहम् |
उत्पादयामास तदा समुद्रो बुद्बुदं यथा || ६ ||

स चिन्मयप्रकाशाख्य उत्पाद्यात्मानमात्मना |
पुरुषाख्यमनन्तं च प्रकाशप्रसरं महत् || ७ ||

[पुरुषात्मनाऽविर्भूतस्य वासुदेवस्य सर्वदेवान्तर्यामित्वम्]

स च वै सर्वदेवानामाश्रयः परमेश्वरः | 
अन्तर्यामी स तेषां वै तारकाणां यथाऽम्बरम् || ८ ||

सेन्धनः पावको यद्वत्स्फुलिङ्गनिचयं द्विज |
अनिच्छतः प्रेरयति तद्वदेष परः प्रभुः || ९ ||

प्राग्वासनानिबद्धा ये जीवास्तान्बन्धशान्तये |
स्वदेह * * * * * * * तदुभयं पुनः || १० ||

[अवताराणां तदंशत्वम्]

ये स्विदाद्यावताराश्च लोकत्राणाधिकारिणः |
सर्वान्विद्धि तदंशांस्तान्सर्वेऽशास्सत्त्वजास्तथा || ११ ||

[पुरुषसत्याच्युतानामुत्तरोत्तरस्वरूपादभिन्नानां वासुदेवे परे 
रूपेऽवस्थितिः]

स च सत्यादभिन्नस्तु तस्मात्सत्यं तथैव हि |
द्वाभ्यामेकात्मरूपं यत्तदभिन्नमथोऽच्युतात् || १२ ||

आश्रितस्संस्थितस्ताभ्यामभेदेन सदैव हि |
पुमान्सत्योऽच्युतश्चैव चिद्रूपं त्रितयं तु तत् || १३ ||

शान्तसंवित्स्वरूपे च वासुदेवेऽवतिष्ठते |

[चिद्रूपस्य वासुदेवस्य ततः प्रादुर्भूतस्याच्युतादिरूपत्रयस्य च 
सनिदर्शनमभिन्नतानिरूपणम्]

सोऽन्तर्यामी प्रकाशात्मा चिद्रूपस्स प्रतिष्ठितः || १४ ||

प्. २९) त्रितये यस्तथारूपोऽनिच्छात उदितस्सदा |
असङ्कल्पात्मकास्सर्वे प्रसरन्ति परस्परम् || १५ ||

दीपवन्मुनिशार्दूल स्वपरालोकदास्तु वै |
सङ्कल्पेन विना तद्वदन्योऽन्यत्वेन संस्थिताः || १६ ||

हृह्णन्ति प्रतिबिम्बत्वं दर्पणेष्विव दर्पणम् |
अतीव द्विज नैर्मल्यात्सङ्क्रान्तानां परस्परम् || १७ ||

प्रविभागो न जायेत व्योमस्फटिकयोर्यथा |
भासाद्वयस्य विप्रेन्द्र तथा तेषामभिन्नता || १८ ||

एतद्रहस्यं परमं मया ते संप्रकाशितम् | 
सर्ग आद्यो ह्यनन्त(न्य ?)श्च अनन्तस्य महात्मनः || १९ ||

नारदः-

मयैतद्विदितं सर्वं सर्वेश त्वदनुग्रहात् |
यथा ह्यस्य(सि ?) त्वमव्यक्तो ह्यमूर्तो मूर्ततां गतः || २० ||

ज्ञातुमिच्छामि भगवन्स्वरूपं ते यथार्थतः |
स्थूलं सूक्ष्मं परं चैव अध्यात्मनि तथा बहिः || २१ || 

भवत्प्रसादसामर्थ्याद्विनैतत्त्रितयं कथम् | 
व्यज्यते विषयस्थानां कुरु मेऽनुग्रहं वद || २२ ||

[स्थूल-सूक्ष्म-परात्मना त्रेधाऽवस्थितस्य भगवतो रूपस्य 
निरूपणम्]

श्रीभगवान्-

स्रष्टा पालयिता चाहं संहर्ता पुनरेव च | 
स्वकीययोगयुक्त्या तु स्थूलरूपेण नारद || २३ || 

सूक्ष्मेण सर्वभूतानां निवसामि हृदन्तरे | 
करोम्यनुग्रहं चापि भक्तानां भावितात्मनाम् || २४ ||

परेणानन्दरूपेण व्यापकेनामलेन च | 
व्यासयाम्यखिलं विप्र रसेनेव तरूत्तमम् || २५ ||

मूले सिक्तं शिखाशाखापत्रपुष्पफलान्वितम् | 

नारदः-

सत्यं त्वया जगत्सृष्टं विधृतं च त्वया विभो || २६ || 

कालरूपी त्वमेवान्ते सत्यं संहारकृत्स्मृतः | 
पातालादौ च ये लोकास्त्वन्नाभेश्च समुत्थिताः || २७ ||

प्. ३०) धर्मसंस्थापनं चैव पुनरेव त्वया कृतम् | 
संहृताश्च त्वया दैत्याः श्रुतं च विदितं मया || २८ || 

यथा येन प्रकारेण त्वमेव प्रकरोषि च |
तद्वै वेदितुमिच्छामि त्वत्सकाशात्सुविस्तरम् || २९ ||

[सकलनिष्कलात्मना द्विधा भिन्नाया मन्त्ररूपाया 
मूर्तेर्बन्धतद्विपर्ययहेतुत्वोपपादनम्]

श्रीभगवान्

योगवीर्येण विप्रेन्द मन्त्ररूपा पुरातनी | 
निष्कला सकला चैव भोगमोक्षप्रदा शुभा || ३० || 

कृता मया च लोकानां सम्यगालोकदा शुभा | 
मन्त्रोत्पत्तिक्रमेणैव स्थिता शान्ततरात्मना || ३१ ||

तमोमयाभ्यां मूर्त्ताभ्यां दोषाभ्यां नाशनाय वै |
सैवावतिष्ठते लोके प्रकृतिर्विश्वपालिनी || ३२ ||

या करोत्येवमादीनि कर्माण्यस्मिन्भवोदरे | 
भक्तानां मोक्षयत्याशु कृत्वा बन्धपरिक्षयम् || ३३ ||

नारदः-

निश्शेषेण च तद्योगं तन्मन्त्रं वीर्यमेव च |
आदिशस्व जगत्कर्तु(र्त)र्यदि सानुग्रहोऽसि मे || ३४ ||

[मन्त्रतद्वीर्यादिपरिज्ञानस्य ब्रह्मज्ञानमूलत्वकथनम्]

श्रीभगवान्-

ब्रह्मपूर्वमिदं सर्वं यत्त्वया चोदितो ह्यहम् || ३५ ||

यद्विना न प्रवर्तन्ते यानि सङ्कीर्तितानि ते | 

नारदः-

किं तद्ब्रह्म विजानीयां येन योगेश्वरेश्वर || ३६ || 

विभवो मन्त्रपूर्वश्च मन्त्रोपकरणं तथा |
प्रवर्तन्ते विभो क्षिप्रं भक्तानां भक्तवत्सल || ३७ || 

श्रीभगवान्-

ज्ञानेन तदभिन्नेन परिज्ञातेन नारद |
जायते ब्रह्मसंसक्तिस्तस्माज्ज्ञानं समभ्यसेत् || ३८ ||

नारदः-

ब्रह्मसिद्धिप्रदं ज्ञानं ब्रूहि तल्लक्षणं प्रभो | 
यज्ज्ञात्वा न भवेज्जन्म मरणं भवबन्धनम् || ३९ ||

प्. ३१) श्रीभगवान्-

[ज्ञानस्य द्वैविध्यम्, तयोः क्रियाख्येन सत्ताख्यस्य निष्पत्तिः]

ज्ञानं तु द्विविधं विद्धि सत्ताख्यं च क्रियात्मकम् |
सत्ताख्यस्य क्रियाख्येन अभ्यस्तेन भवेद्धृतिः || ४० ||

नारदः-

ज्ञानं क्रियात्मकं तावद्वद कीदृग्विधं प्रभो | 
येनाभ्यस्तेन सत्ताख्यं ज्ञास्यामि ब्रह्मसिद्धिदम् || ४१ ||

[क्रियात्मकस्य यमनियमभेदेन द्वैविध्यम्]

श्रीभगवान्-

द्विविधं च क्रियाज्ञानं पूर्वं नियमलक्षणम् |
यमाख्यं परमं चैव तच्च स्वाभाविकं स्मृतम् || ४२ ||

निर्वर्त्य नियमाख्यं तद्यमयुक्तं च सिद्धिदम् |

नारदः-

एतयोर्लक्षणं ब्रूहि यदायत्तं परं पदम् || ४३ ||

विस्तरेण जगन्नाथ भवाब्धिपतितस्य मे |

[यमनियमनिरूपणम्]

श्रीभगवान्-

शुचिरिज्या तपश्चैव स्वाध्यायश्रुतिपूर्वकः || ४४ || 

अक्रूरताऽनिष्ठुरता क्षमा चैवानपायिनी | 
सत्यं भूतहितं चैव यदबाधा परेष्वपि || ४५ ||

परस्वादेरहिंसा च चेतसो दमनं महत् | 
इन्द्रियाभ्यवहार्याणां भोगानामपि चास्पृहा || ४६ ||

आसने शयने मार्गे असक्तिश्चापि भोजने | 
हृद्गतं न त्यजेद्ध्यानमानन्दफलदं च यत् || ४७ || 

आत्मशक्त्या प्रदानं च सत्यं वाक्यमनिष्ठुरम् |
अमित्रेषु च मित्रेषु समा बुद्धिस्सदैव हि || ४८ ||

आर्जवत्वमकौटिल्यं कारुण्यं सर्वजन्तुषु |
एतदङ्गान्वितो यो यो यमो यमनियामकः || ४९ || 

[क्रियाख्यात्सत्ताख्यनिष्पत्तेर्ब्रह्माभिन्नज्ञानोदयः, तेन 
ब्रह्मोपसम्पत्तिः]

एवं क्रियाख्यात्सत्ताख्यं ज्ञानं प्राप्नोति मानवः | 
प्. ३२) ब्रह्मण्यभिन्नं सत्ताख्यात् ज्ञानाज्ज्ञानं ततो भवेत् || ५० ||

ब्रह्माभिन्नात्ततो ज्ञानाद्ब्रह्म संयुज्यते परम् | 

[ब्रह्मसमापत्तेरपुनर्भवलक्षणमोक्षरूपता]

अनादिवासनायुक्तो यो जीव इति कथ्यते || ५१ ||

तस्य ब्रह्मसमापत्तिर्याऽपुनर्भवता च सा |

[ब्रह्माभिन्नत्वप्रकारोपपादनम्]

यत्सम्यग्ब्रह्मवेत्तृत्वं मनाग्या चैव भिन्नता || ५२ ||

ईषद्ब्रह्मसमापत्तिस्तदभिन्नं तु वै स्मृतम् |

[अविद्यायोगादात्मनो देवादिभेदः]

ज्ञानं त्वनेकभेदैर्यत्तत्त्वतामेति चात्मनः || ५३ ||

गौण(णे ?)विद्यामये तत्त्वे सम्यग्विद्यामयस्य च |

नारदः-

का गुणाख्या ह्यविद्या च यत्र ज्ञानमयः प्रभुः || ५४ ||

त्वयोक्तं यत्तु (तत्त्व ?)तामेति भेदैर्नानाविधैर्विभो |

[अविद्यास्वरूपनिरूपणम्]

श्रीभगवान्-

गुणत्रयस्य यत्साम्यं साऽविद्याऽनेकरूपिणी || ५५ ||

रागादीनां च दोषाणामुत्पत्तिस्थानमेव च |

नारदः-

ब्रह्मप्राप्तौ तु यस्सम्यगुपायः कथितः पुरा || ५६ ||

स च किंलक्षणो ब्रूहि यश्चात्मेति त्वयोदितः |

[जीवात्मनोर्निरूपणम्]

श्रीभगवान्-

यत्तत्स्थितं च चिद्रूपं स्वसंवेद्याद्यनिर्गतम् || ५७ ||

रञ्जितं गुणरागेण स आत्मा कथितो द्विज |

नारदः-

ज्ञानमात्मस्वरूपं च माया तद्रञ्जिका तु वै || ५८ ||

आचक्ष्व भगवन्ब्रह्म प्राग्व(ग्य ?)त्संचोदितं मया | 
तन्मे न विदितं सम्यग्यदर्थं क्रियते क्रिया || ५९ ||

प्. ३३) यत्प्राप्य न पुनर्जन्म भवेऽस्मिन्प्राप्यते बुधैः | 

[परब्रह्मनिरूपणम्]

श्रीभगवान्-

आनन्दलक्षणं ब्रह्म सर्वहेयविवर्जितम् || ६० ||

स्वसंवेद्यमनौपम्यं परा काष्ठा परा गतिः |
सर्वक्रियाविनिर्मुक्तं सर्वेषामाश्रयं प्रभुः || ६१ ||

चिन्तामणौ यथा सर्वं मूर्तं सङ्गि व्यवस्थितम् |
तथा सर्वं तु सर्वत्र विद्यते सर्वगस्य च || ६२ ||

अनादि तदनन्तं च न सत्तन्नासदुच्यते |
सर्वत्र करवाक्पादं सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् || ६३ || 

सर्वतःश्रुतिमद्विद्धि सर्वमावृत्य तिष्ठति |
सगुणैरिन्द्रियैस्सर्वैर्भासितं चैव वर्जितम् || ६४ || 

तदसक्तं हि सर्वत्र यत्तु सर्वत्र चैव हि |
निर्गुणो गुणभोक्ता च सर्वस्यान्तर्बहिः स्थितः || ६५ || 

चलाचलं तु तद्विद्धि सूक्ष्मत्वान्नोपलभ्यते |
दूरस्थितस्तथा हृत्स्थः परमात्मा परः प्रभुः || ६६ ||

भूतेभ्यश्चाविभक्तं तद्विभक्तमुपलभ्यते |
स भावभूतभृच्च स्यात्संहर्तापि सृजत्यपि || ६७ ||

प्रकाश्यं ज्योतिषां तच्च अज्ञानात्परतः स्थितम् |
ज्ञानं तदेव ज्ञेयं चतद्ध्यानेनाधिगम्यते || ६८  ||

सर्ववर्णरसैर्हीनं सर्वगन्धरसान्वितम् |
सर्वज्ञस्सर्वदर्शी च सर्वस्सर्वेश्वरः प्रभुः || ६९ ||

सर्वशक्तिमयश्चैव स्वाधीनः परमेश्वरः |
अनादिश्चाप्यनन्तश्च सर्वदुःखविवर्जितः || ७० ||

विदित्वैवं (एवं वेत्ति?) परं ब्रह्म ज्ञानेन परमेण च |
यदा न जायते भूयस्संसारेऽस्मिंस्तदा पुमान् || ७१ ||

नारदः �

सर्वतः पाणिपादाद्यैर्यदुक्तं लक्षणैस्त्वया |
न चैकमुपपद्येत घटते तद्यथाऽदिश || ७२ ||

प्. ३४) श्रीभगवान्-

इति तस्य जगद्धातुस्सर्वज्ञत्वा च नारद |
महिमाऽयमनन्तस्य ईश्वरत्वाच्च विद्यते || ७३ ||

तस्य सर्वातिशायित्वं यथा ते न मयोदितम् |
अन्यथा विद्यते तस्य महिमाऽयं तथाऽच्युते || ७४ ||

अनादिस्सर्वपूर्वत्वान्न सत्तन्नासदित्यपि |
अप्रत्यक्षतयाऽक्षाणां तदसद्विजसत्तम || ७५ ||

स्वसंवेद्यं तु तद्विद्धि गन्धः पुष्पादिगो यथा |
तथा समस्तमाक्षिप्तं यस्माद्वै परमात्मना || ७६ ||

तस्माद्वै सर्वपाणित्वं सर्वगस्यानुमीयते |
नावच्छिन्नं हि देशेन न कालेनान्तरीकृतम् || ७७ ||

अतस्सर्वगतत्वाद्वै सर्वतःपात्प्रभुः स्मृतः |
ऊर्ध्वं तिर्यगधोयातैर्यथोच्चै(स्रै?)र्भासयेद्रविः || ७८ ||

तद्वत्प्रकाशरूपत्वात्सर्वचक्षुस्ततो ह्यजः |
यथा सर्वेषु गात्रेषु प्रधानं गीयते शिरः || ७९ ||

भवेऽस्मिन्प्राकृतानां तु न तथा तस्य सत्तम |
समत्वात्पावनत्वाच्च सिद्धस्सर्वशिराः प्रभुः || ८० ||

यथाऽनन्तरसास्सर्वे तस्य सन्ति सदैव हि |
सर्वत्र शान्तरूपस्य अतस्सर्वमुखः स्मृतः || ८१ ||

शब्दराशिर्यतो विद्धि स एव परमेश्वरः |
सर्वतः श्रुतिमांश्चातो यथा दृक्श्रावकोरगः || ८२ ||

अयःपिण्डे यथा वह्निर्भिन्नस्तिष्ठत्यभिन्नवत् |
तद्वत्सर्वमिदं देवो व्यावृ(पृ ?)त्य परितिष्ठति || ८३ ||

निर्मले दर्पणे यद्वत्किञ्चिद्वस्त्वभितिष्ठति |
न च तद्दर्पणस्यास्ति अस्ति तस्य च तद्विज || ८४ ||

सेन्द्रियैस्तु गुणैरेवं संयुक्तश्चापि वर्जितः |
अस्मिन्मायामये विश्वे व्यापी सर्वेश्वरः प्रभुः || ८५ ||

सर्वदा विद्ध्यसक्तश्च यथाऽम्भः पुष्करच्छदे |
सर्वभृद्वैश्वरूप्याच्च अमोघत्वाच्च निर्गुणः || ८६ ||

प्. ३५) उदासीनवदासीनो गुणानां गुणभुक् ततः |
सर्वदाऽन्तर्गतस्यैव कुम्भस्य च यथोदकम् || ८७ ||

तथा सर्वस्य जगतो वहिरन्तर्व्यवस्थितः |
घटसंस्थं यथाऽकाशं नीयमानं विभाव्यते || ८८ ||

नाकाशं कुत्रचिद्याति नयनात्तु घटस्य च |
चलाचलत्वमेवं हि विभोश्चैवानुमीयते || ८९ ||

बहुष्वम्बुजपत्रेषु वेधं कुर्वन्क्रमात्क्रमात् |
कालवच्चातिसूक्ष्मत्वान्न सदाऽप्युपलभ्यते || ९० ||

अज्ञानाच्चातिदूरस्थं ज्ञानात्सम्भाव्यते हृदि |
यदा तदा समीपस्थं स्वसंवेद्यश्चिदात्मकः || ९१ ||

आकाशस्य (शः स ?) च यो वायुस्तद्द्वयोरप्यभेदतः (दिता?) |
तथा तस्य(स्या ?) विभक्त्यैक्यं भूतानां हि परस्य च || ९२ ||

चेतनाचेतनास्सर्वे भूताः स्थावरजङ्गमाः |
पूरिताः परमेशेन रसेनौषधयो यथा || ९३ ||

एकेनाभिन्नरूपेण भूतभृत्त्वेन हेतुना |
यथैव सूर्याधीने तु प्रकाशतमसी द्विज || ९४ ||

तद्वत्सृष्टिं ससंहारां स्वतन्त्रः प्रकरोति च |
प्रकाशो ज्योतिषां तच्च श्रोत्रादीनां यथा मनः || ९५ ||

शब्दादिके न संदृष्टे तथाऽपि श्रुणुतेऽन्यथा |
तमसोऽन्यो यथाऽलोकश्चाज्ञानात्तत्परस्तथा || ९६ ||

ज्ञानं तदेव ज्ञेयं च वह्नेर्ज्वाला यथैव हि |
वर्णैर्विरहितं सर्वैर्नीरूपत्वात्सितादिकैः || ९७ ||

मधुरादिरसैस्तद्वत्कल्पनारहितं यतः |
मयूरकण्ठवत्सर्वैर्वर्णैस्तदुपचर्यते || ९८ ||

अनुभावाद्रसानां च तथा सर्वरसात्मकः |
सर्ववर्णरसैर्हीनो युक्तश्चातस्स्मृतोऽच्युतः || ९९ ||

सर्वज्ञस्सर्ववेत्तृत्वाद्दर्शस्सर्वत्र दर्शनात् |
साम्यात्सर्वेश्वरश्चैव यतस्सर्वज्ञतादिभिः || १०० ||

प्. ३६) युक्तश्चान्तस्सर्वशक्तिः षाङ्गुण्यमहिमान्वितः |
स्वाधीनश्च स्वतन्त्रत्वात्पुराणत्वादनादि तत् || १०१ ||

न ह्यस्यान्तोस्त्यतोऽनन्तस्तृप्तत्वाद्दुःखवर्जितः |
अमूर्त एव सर्वेशो ह्यभ्यासादुपलभ्यते || १०२ ||

यथा काष्ठान्तराद्वह्निर्घृतं क्षीरान्तराद्यथा |
स्वानुभावाद्विना नैव वक्तुं संयुज्यते यथा || १०३ ||

माधुर्यमिक्षुसंस्थं च अमूर्तमुपलभ्यते |
एवं स्वदेहगं देवं परमात्मानमव्ययम् || १०४ ||

हेयोपादेयरहितं सुसितानन्दविग्रहम् |
प्रमाणैरपरिच्छैद्यं यतस्संविन्मयं महत् || १०५ ||

विभाति हृदयाकाशे येषां मायाविवर्जितम् |
एष नारायणो देवस्सर्वोपाधिविवर्जितः || १०६ ||

स्वात्मसंवेदनत्वाद्द्यो विना लक्ष्यः परः प्रभुः |
तमाश्रयस्वानिर्देश्यं ज्ञानेन परमेण च || १०७ ||

यच्चोपमानै रहितं व्यवहारैर्धियोऽक्षगैः |
कारणं तदनौपम्यं ये विदन्त्यभयास्तु ते || १०८ ||

भावातीतं परं ब्रह्म स्फटिकामलसन्निभम् |
मोक्षं यान्ति च ते मुक्ताः स्थितिस्तेषां परे पदे || १०९ ||

नानाभेदेन भेदानां निवसत्येक एव हि |
न तस्य विद्यते मानं न च रूपं महात्मनः || ११० ||

तेजोवायविन्दुभावेन, पद्मसूत्रायुतायुतात् |
कोष्ट्यंशेन तु मानेन सुसूक्ष्मेषु स्थितोऽणुषु || १११ ||

किञ्चिच्च तेभ्यः स्थूलेषु स्थूलज्योतिः पुरोदिताम् |
प्रमाणात्संस्थितो व्यापी परमात्मा ह्यधोक्षजः || ११२ ||

वायवात्मना स भूतानां स्थितः कुटिलभाविनाम् |
सर्गो रूपेण धूतानां पार्थिवानामशेषतः || ११३ ||

स्थितःषड्रसरूपेण सर्वौषधिषु सर्वगः |
अनेकाभिश्च संज्ञाभिस्तमव्ययमुपासते || ११४ ||

ईश्वरत्वेन विप्रेन्दु पुरुषत्वेन चैव हि |
शिवसूर्यात्मकत्वेन सोमत्वेन तथैव च || ११५ ||

प्. ३७) अग्नीषोमात्मकत्वेन शब्दत्वेनापि वै पुनः |
ज्योतिर्ज्ञानात्मकत्वेन कालत्वेन च नारद || ११६ ||

जीवक्षेत्रात्मकत्वेन भूतात्मत्वेन वै तथा |
एवमेकः परो देवो नानाशक्त्यात्मरूपधृत् || ११७ ||

नारायणः परं ब्रह्म निष्ठा सन्ब्रह्मवेदिनाम् |

[सनिदर्शनमुपासकानां ब्रह्मसम्पत्तिनिरूपणम्]

यद्वन्महापुरस्यान्तर्यायिनः प्रविशन्ति च || ११८ ||

सर्वदिग्बहुनिर्माण (?)स्तद्वद्विष्णोरुपासकाः |
ध्येयेष्वीश्वरभूतेषु ध्यायिनस्तु सदैव हि || ११९ ||

विशन्ति क्षीणमोहाश्च यथा क्षीणामृता द्विज |
कला या ऐन्दवास्सूर्ये तद्वद्विष्णौ च योगिनः || १२० ||

मेघाद्धारागणेनैव पृथग्म्बुगतं क्षितौ |
प्राप्नोत्यैक्यं तथा सर्वे भगवत्यपि योगिनः || १२१ ||

यथाऽनेकेन्धनादीनि संप्रविष्टानि पावके |
अलक्ष्याणि च दग्धानि तद्वद्ब्रह्मण्युपासकाः || १२२ ||

सरित्सङ्घाद्यथा तोयं संप्रविष्टं महोदधौ |
अलक्ष्यश्चोदके भेदः परस्मिन् योगिनां तथा || १२३ ||

उपासते यमात्मज्ञा यतस्सूर्यो विराजते |
तमाश्रय मुने शश्वद्यस्य कोट्यंशजा वयम् || १२४ ||

तथा सहस्रमूर्द्धा यः सहस्राक्षस्सहस्रपात् |
सहस्रबाहुभिः पूर्णस्सहस्रात्मधरः प्रभुः || १२५ ||

सहस्रदीप्तिभिः स्फीतः श्रीनिवासः किरीटवान् |
श्रीवत्सवक्षा विप्रेन्द्र कौस्तुभाद्यैरलङ्कृतः || १२६ ||

चन्द्रार्कौ नयनोद्देशे जिह्वासङ्घे(स्थाने?) सरस्वती |
यस्योच्छ्वासश्च पवनस्तस्मादूर्ध्वस्तु कावधौ (?) || १२७ ||

श्रोत्रोद्देशे दिशो यस्य विदिशो यस्य बाहवः |
पातालादौ तलं यस्य विज्ञेयं पादसन्ततौ || १२८ ||

प्रभा यस्य च कालाग्निर्जीमूताः केशसन्ततिः |
रोमाणि यस्य विबुधा ऋषयो रोमकूपगाः || १२९ ||

प्. ३८) मुखेऽग्निरापस्स्वेदो वै ग्रहा ऋक्षादयो मलम् |
मलमस्योपचारत्वान्नत्वेवं परमार्थतः || १३० ||

इदमुक्तं मया ब्रह्मन् ब्रह्मतत्त्वं यथार्थतः |
यज्ज्ञात्वा न पुनर्भूयो भवमेष्यासे सङ्कुलम् || १३१ ||

खवत्सर्वगतं चैव यद्यप्यस्मिंश्चराचरे |
स्थितं ज्ञानं विना विप्र तथाऽपि हि सुदुर्लभः || १३२ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां 
शुद्धसर्गब्रह्मतत्त्वाख्यानं नाम चतुर्थः पटलः || ४ ||



अथ ब्रह्मज्ञानोत्पत्त्याख्यानं नाम पञ्चमः पटलः

नारदः

ब्रह्माभिन्नं विभो ज्ञानं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः |
येन सम्प्राप्यते ज्ञेयमन्तःकरणसंस्थितम् || १ ||

[ज्ञानस्य योगाभ्यासैकलभ्यत्वम्]

श्रीभगवान्

सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं ज्ञानमेकान्तनिर्मलम् |
उत्पद्यते हि युक्तस्य योगाभ्यासात्क्रमेण तत् || २ ||

तेन तत्प्राप्यते विप्र अन्यथा दुर्लभं भवेत् |

नारदः

कथमेवंविधं ज्ञानमुत्पद्येत जगत्प्रभो || ३ ||

यतस्स्याज्ज्ञेयसमता एतद्विस्तरतो वद |

[भगवच्छक्तिसामर्थ्याद्गुणसाम्यापत्त्या 
स्वात्मस्वरूपजिज्ञासोत्पत्तिः]

श्रीभगवान्

संसारपादपस्थानां फलानां चैव नारद || ४ ||

पक्वकर्मरसानां च भ्रान्तानां भवसागरे |
भगवच्छक्तिसामर्थ्याद्गुणसाम्यं भवेत्क्षणात् || ५ ||

तत्साम्यात्कर्मसमता जायते समनन्तरम् |
तत्समत्वाद्विचारस्तु प्रवर्तेतात्मलाभदः || ६ ||

कोऽहं किमात्मकश्चैव किमिदं दुःखपञ्जरम् |
यत्राहमसमाश्वस्तस्संस्थितस्सर्वदैव हि || ७ ||

प्. ३९) इति मत्त्वा ततो याति निष्पन्नस्य गुरोर्गृहम् |

[विविदिषयोपसन्नस्य शिष्यस्याधिकारानुगुणमुपाये नियोज्यत्वम्]

ज्ञात्वा तस्यातुरत्वं च सर्वज्ञो गुरुमूर्तिगः || ८ ||

भाति (व?) व्यापृतिकं बुध्वा तं तथा विनियोजयेत् |
सोपलब्धे तु निर्बीजे स्वसामर्थ्यात्परे पदे || ९ ||

निर्वाणे तु निरातङ्के सानन्दे चिन्मये तु वा |
मान्त्रेऽधिक्रियमे(?) वाऽपि भोगमोक्षप्रदक्षमे || १० ||

[स्वाधिकारानुगुणं मन्त्राराधने प्रवृत्तस्य ज्ञानोदयप्रकारः]

मन्त्राराधनसक्तस्तु तत्सिद्धीनामलोलुपः |
भक्तस्तद्ध्याननिष्ठश्च तत्क्रियापरमो महान् || ११ ||

तदाद्यभिमुखाकांक्षी ब्रह्मचर्यव्रते स्थितः |
भवं भावयते सम्यक् दुःखशोकप्रदं महत् || १२ ||

अनित्यमध्रुवं कष्टं जरामरणसङ्कुलम् |
द्वन्द्वयोगभयाक्रान्तमपर्याप्तमनश्वरम् || १३ ||

सदैतच्चिन्तनाच्छश्वत्तथा मन्त्राद्यनुग्रहात् |
नियमाच्चापि शारीरात्परं वैराग्यमावहेत् || १४ ||

वैराग्याच्च ततो विप्र विषयैः कलुषीकृतम् |
शरत्काले जलं यद्वच्चित्तमेति प्रसन्नताम् || १५ ||

प्रसन्नस्थिरतां याति निस्तरङ्ग इवोदधिः |
निवाताचलदीपाभमचलं बोधसम्मुखम् || १६ ||

यत्तच्चित्तमिवा(मथा)पन्नः पुमांश्चैतन्यलक्षणः |
संबोधं च तदाप्नोति तज्ज्ञानं परमं स्मृतम् || १७ ||

सैव चिद्धृदयाकाशे ह्युदेत्यादित्यवत्क्रमात् |
तेनाधिगम्यते ज्ञेयं यद्वत्सूर्योदयाज्जगत् || १८ ||

सम्बोधो ज्ञेयनिष्ठा सा तदाऽयाति शनैश्शनैः |
तदा समरसत्वं हि सह तेनैव तस्य हि || १९ ||

ज्ञेयज्ञप्तिकरं ज्ञानं क्रमोपेतं च नारद |
निर्वाणदमसङ्कीर्णमिदं ते संप्रकाशितम् || २० ||

युक्तितस्तदभिन्नं च भेदवत्प्रतिभाति यत् |
तथाऽपीदं स्वभावेन विद्धि नातः परं तु वै || २१ ||

प्. ४०) विद्यते ब्रह्मशार्दूल किं वा तत्र प्रवर्तते |
यथेदं ते मया विप्र स्वालोकं प्रकटीकृतम् || २२ ||

अनुभूतं न भूयस्त्वं मया वक्तुं हि शक्ष्यसे |

[ब्रह्मणो दुरवबोधत्वम्]

अवाच्ये वर्तते कुत्र वाग् वै संवेदनं विना || २३ ||

षण्णां यद्वद्रसानां च स्वादुत्वं नानुभूयते |
प्राकृतैः करणैस्तद्वन्नाभिव्यक्तिं बहिर्व्रजेत् || २४ ||

केवलं ह्युपमानेन तत्प्रत्यक्षं प्रकाश्यते |
प्रवर्तनार्थं मन्दानां नामन्दानां तु वै पुनः || २५ ||

योगी समरसत्वेन वेदय त्वं विचाररतः |
तस्मात्त्वमेव विप्रेन्द्र अनुभूतं स्थिरीकुरु || २६ ||

लयमेष्यसि येनात्र निजानन्दे ह्यनूपमे |
भूतानन्दस्वरूपेण त्यक्त्वा सम्यक्परिग्रहम् || २७ ||

निवेदितं मया यत्ते तत्तद्वाच्यं न जातु वै |
त्वया यदनुभूतं च तदानीं मयि मन्यसे || २८ ||

सर्वोपमानरहितं वागतीतं स्ववेदनम् |
अस्तीति परमं वस्तु निरालम्बमतीन्द्रियम् || २९ ||

आत्मन्यानन्दसंस्थस्य व्यज्यते करणैर्विना |
करणाः प्राकृतास्सर्वे चित्तजाश्च विशेषतः || ३० ||

[मन्त्रसमाघ्योर्मन्त्रस्य सुकरोपायत्वम्]

उपायमत्र मन्त्रौघास्समन्त्रास्ते च सिद्धिदाः |
तस्मान्मुद्रादिकरणा भावजाश्च समाधयः || ३१ ||

क्रियोपेतास्तथा मन्त्राः सर्वे सद्वस्तुसाधकाः |
विघ्नायुतसहस्रं तु परोत्साहसमन्वितम् || ३२ ||

प्रहरन्त्यनिशं तच्च सर्व(स्या)भिमुखस्य च |
मन्त्रपूर्वं हि यत्किञ्चित्स्थूलं ब्रह्मव्यपेक्षया || ३३ ||

विघ्नजालस्य सर्वस्य वीर्यध्वंसकरं स्मृतम् |
यथाग्नेर्दाहसामर्थ्यमुदकेन निपात्यते || ३४ ||

प्. ४१) मायारूपस्तु विघ्नौघो मन्त्राद्यैरुपहन्यते |
निकटस्था यथा राज्ञस्त्वन्येषां साधयन्ति च || ३५ ||

सिद्धिं राजोपगां शीघ्रमेवं मन्त्रादयः परम् |
ज्ञात्वैवं सर्वदा विप्र य आस्ते यत्परायणः || ४६ ||

अभीप्सितेन मार्गेण निष्पद्येताचिरात्तु सः |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां ब्रह्मज्ञानोत्पत्त्याख्यानं 
नाम पञ्चमः पटलः || ५ ||



अथ मुख्यमन्त्रोद्धारो नाम षष्ठः पटलः

नारदः

त्वत्प्रसादेन भगवन्संविल्लब्धा मया परा |
मनसश्चञ्चलत्वाच्च नहि मे स्थिरतां व्रजेत् || १ ||

अतः पूर्वोदितान्सर्वानुपायान्कथयस्व मे |
अशेषांश्च क्रमेणैव भोगमोक्षफलप्रदान् || २ ||

[मन्त्रनिरूपणारम्भः]

श्रीभगवान्

साधु नारद पृष्टोऽहं सारभूतमिदं त्वया |
मन्त्रपूर्वं हि वै सर्वं यत्त्वया परिचोदितम् || ३ ||

तस्मान्मन्त्रं प्रवक्ष्यामि भुक्तिमुक्तिप्रदं शुभम् |
स्थूलसूक्ष्मस्वरूपेण नानासिद्धिफलप्रदम् || ४ ||

शक्त्यङ्गावरणोपेतमनेकाद्भुतदर्शनम् |

[मातृकापीठपरिकल्पनाप्रकारः]

भूमिभागे समे शुद्धे मृद्गोमयसुलेपिते || ५ ||

पञ्चगव्येन संसिक्ते चन्दनाद्युपलेपिते |
निवाते च सुसंच्छन्ने धूपैरप्यधिवासिते || ६ ||

मृदुकल्हारकुसुमैः केवलैः कुसुमैः शुभैः |
प्रणवादिनमोन्तेन स्वनाम्ना पूज्य वै पुरा || ७ ||

परिजप्याथ बहुशो मृदं भूमौ प्रसार्य च |
चतुरश्रं सुवृत्तं च द्विहस्तं हस्तमेव वा || ८ ||

प्. ४२) सुसमं मातृकापीठं कृत्वा प्रस्तार्य तामपि |

[अक्षरेषु विभाव्यो भगवतः स्थितिभेदः]

एकैव भिन्नवर्गा च वर्गान्तेऽप्यसमाक्षराः || ९ ||

षोडशाक्षर आद्यस्तु अकाराद्यो द्विजोत्तम |
विसर्गान्तस्थितस्तस्मिन्नग्नीषोमात्मकः प्रभुः || १० ||

पञ्चार्णानां तु पञ्चानां वर्गाणां परमेश्वरः |
सुस्थितः कादिमान्तानां तत्त्वात्मत्वेन सर्वदा || ११ ||

जाग्रदादिक्रमेणैव स्थितोऽवस्थात्मनात्र वै |
यादिवान्ते चतुर्वर्णे वर्गे विप्रेन्द्र सत्तमे || १२ ||

तुर्यातीतात्मरूपेण शादिक्षान्तेषु संस्थितः |
आलोकस्तीक्ष्णता व्याप्तिर्ग्रहणं क्षेपणेरणे || १३ ||

पाकः प्राप्तिरिति ह्यष्टौ सूर्यभागे व्यवस्थिताः |
अकारादिषु ह्रस्वेषु वर्णेष्वेतेष्वनुक्रमात् || १४ ||

द्रवता शैत्यभावाश्च तृप्तिःकान्तिः प्रसन्नता |
रसताऽह्लाद आनन्दो ह्यष्टौ चान्द्रास्त्विमा मताः || १५ ||

आकारादिषु दीर्घेषु संस्थिता मातृकात्मना |
अविनाभावरूपेण अन्योन्येन सदैव हि || १६ ||

अष्टानामपि चाष्टौ तु संस्थिता बहिरन्तरे |
क्ष्मादितत्त्वसमूहस्तु पुरुषान्तः क्रमेण तु || १७ ||

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तं च तुर्यमूर्ध्वेऽत्र वर्तते |
संस्थितः परमालोकशब्दो नित्योदितः परः || १८ ||

परानन्दश्च समता वेद्यवेदकवर्जितः |
स्वरूपमेतत्कथितं तुर्यातीतात्मनो विभोः || १९ ||

[एवं भगवतः स्थितिं विभाव्योल्लिख्यमानानामक्षराणं 
भगवन्मातृकादेहरूपता]

इति वर्णप्रभावं च व्यापकं चानुभूतिगम् |
बुध्वा च लिपिरूपेण संलिखेद्येन केनचित् || २० ||

संवेद्योऽपि जनेनैव न लिपिर्विप्र मातृकाः |
परमः पुरुषो दिव्यो योऽनुभूतः पुरा त्वया || २१ ||

तस्यायं मातृकादेहः चतुर्धा संव्यवस्थितः |

प्. ४३) [मातृकायाः स्वविग्रहे न्यासक्रमः]

सूत्रेण मणयो यद्वत्प्रोतास्त्वेकेन नारद || २२ ||

तद्वद्वर्णा मया तन्तुस्वरूपेणाव्ययात्मना |
इति चेतसि वै कृत्वा मन्त्रानुद्धरते च यः || २३ ||

दृष्टादृष्टफलप्राप्तिस्तस्य मन्त्रात्प्रजायते |
एवं स्वविग्रहे न्यस्य मातृकां मन्त्रमात्रकाम् || २४ ||

वस्तुपूर्णेषु तत्त्वेषु स्वेषु स्वेषूदितेषु च |
स्नात्वा शुक्लाम्बरधरस्स्रक्चन्दनविभूषितः || २५ ||

[मन्त्रमातृकोद्धारक्रमः]

तामेव प्रस्तरेन्मन्त्री अष्टवर्गां पृथक्स्थिताम् |
अष्टारे तु महाचक्रे मध्यतः सुविभूषिते || २६ ||

प्रागरादि क्षकारान्तमवर्गादिक्रमेण तु |
मध्यतः प्रणवं लिख्य वर्णचक्रं प्रभुं परम् || २७ ||

एकैकं तु स्वसंज्ञाभिश्चक्रारेष्वक्षरं लिखेत् |
यावन्निष्पद्यते वर्गस्स्हितः स्वैस्स्वैररान्तरे || २८ ||

स्वरव्यञ्जनसंयुक्तां मातृकामग्रतो यजेत् |

[मातृकापूजनप्रकारः]

पाद्यार्घ्यपुष्पधूपेन दीपेन च विलेपनैः || २९ ||

फलमूलादिनैवेद्यैरोंनमोमन्त्रमातृके |
संपूज्यश्च ततो भक्त्या मातृकाविग्रहः पुमान् || ३० ||

प्रागुक्तेन स्वनाम्ना वै प्रणत्या प्रणवेन च |
स्वाभिधाभिः क्रमेणातो ह्येकैकं चाक्षरं यजेत् || ३१ ||

मध्याह्नभास्कराकारं प्रस्फुरन्तं विचिन्त्य च |

[भगवद्रूपाणामक्षराणामकारादिक्रमेणाभिधाभेदः]

अकारश्चाप्रमेयश्च प्रथमो (भवो ?) व्यापकः स्मृतः || ३२ ||

आदिदेवस्तथाऽकार आनन्दो गोपनः स्मृतः |
रामसंज्ञ इकारश्च इष्ट इद्धः प्रकीर्तितः || ३३ ||

ईकारः पञ्च बिन्दुर्वै विष्णोर्माया द्विजाधिप |
उकारो भुवनाख्यश्च उद्दाम उदयस्तथा || ३४ ||

प्. ४४) ऊकार ऊर्जो लोकेशः प्रज्ञाधारस्तथैव च |
सत्यश्च ऋत्तधामा च ऋकारस्स तु चाङ्कुशः || ३५ ||

ऋकारं विष्टरं विद्धि ज्वाला सैव प्रसारणम् |
लिङ्गात्मा भगवान्प्रोक्तो ऌकारस्तारकस्स्मृतः || ३६ ||

ऌकारो दीर्घघोणश्च देवदत्तो विराट् स तु |
त्र्यश्र एकारसंज्ञस्तु जगद्योनिरविग्रहः || ३७ ||

ऐश्वर्यं योगधाता च ऐ समैरावणस्स्मृतः |
ओकार ओतदेहश्च ओदनस्स च विक्रमी || ३८ ||

और्वोऽथ भूधराख्यश्च औस्स्मृतो ह्यौषधात्मकः |
त्रैलोक्यैश्वर्यदो व्यापी व्योमेशोऽङ्कार एव च || ३९ ||

विसर्गः सृष्टिकृत्ख्यातो ह्यकारः परमेश्वरः |
कमलश्च करालश्च ककारः प्रकृतिः परा || ४० ||

खकारः खर्वदेहश्च वेदात्मा विश्वभावनः |
गदध्वंसी गकारश्च गोविन्दस्स गदाधरः || ४१ ||

घकारश्चैव धर्मांशुस्तेजस्वी दीप्तिमान्स्मृतः |
ङकार एकदंष्ट्रश्च भूतात्मा विश्वभावकः || ४२ ||

चकारश्चंचलश्चक्री चन्द्राशुस्स च कथ्यते |
छकारः छलविध्वंसी छन्दश्छन्दःपतिः स्मृतः || ४३ ||

अजितो जन्महन्ता च जकारस्स च शाश्वतः |
झषो झकारः कथितः समात्मा सामपाठकः || ४४ ||

उत्तमस्त्वीश्वराख्यश्च ज्ञकारस्तत्त्वधारकः |
चान्द्री टकार आह्लादो विश्वाप्यायकरः स्मृतः || ४५ ||

ठकारः कौस्तुभः प्रोक्तो नेमिर्धाराधरस्तथा |
डकारो दण्डधारश्च मौसलोऽखण्डविक्रमः || ४६ ||

ढकारो विश्वरूपश्च वृषकर्मा प्रतर्दनः |
णकारोऽभयदश्शास्ता वैकुण्ठः परिकीर्तितः || ४७ ||

ताललक्ष्मा तकारश्च वैराजस्स्रग्धरस्स्मृतः |
धन्वी भुवनापालश्च थकारस्सर्वरोधकः || ४८ ||

प्. ४५) दत्तावकाशो दमनो दकारश्शान्तिदः स्मृतः |
धकारः शार्ङ्गधृद्धर्ता माधवश्च प्रकीर्तितः || ४९ ||

नरो नारायणः पन्था नकारस्समुदाहृतः |
पकारः पद्मनाभश्च पवित्रः पश्चिमाननः || ५० ||

फकारः फुल्लनयनो लाङ्गली श्वेतसंज्ञिकः |
बकारो वामनो ह्रस्वः पूर्णाङ्गस्स च गीयते || ५१ ||

भल्लायुधो भकारश्च ज्ञेयस्सिद्धिप्रदो ध्रुवः |
मकारो मर्दनः कालः प्रधानः परिपठ्यते || ५२ ||

चतुर्गतिर्यकारस्तु स सूक्ष्मश्शङ्ख उच्यते |
अशेषभुवनाधारो रोऽनलः कालपावकः || ५३ ||

लकारो विबुधाख्यस्तु धरेशः पुरुषेश्वरः |
वराहश्चामृताधारो वकारो वरुणस्स्मृतः || ५४ ||

शकारः शङ्करः शान्तः पुण्डरीकः प्रकीर्तितः |
नृसिह्मश्चाग्निरूपश्च षकारो भास्करस्तथा || ५५ ||

सकारश्चामृतं तृप्तिस्सोमस्तु परिपठ्यते |
सूर्यो हकारः प्राणस्तु परमात्मा प्रकीर्तितः || ५६ ||

अनन्तेशः क्षकारस्तु वर्गान्तो गरुडस्स्मृतः |
अशेषसंज्ञा वर्णानामित्येताः परिकीर्तिताः || ५७ ||

अनुलोमविलोमेन वर्णाद्वर्णस्य वै पुनः |
संख्या संज्ञा च या सम्यक्सामान्या सा महामते || ५८ ||

[भगवदंशभूतानामक्षराणामङ्गाङ्गिभावेन 
मिथःअसङ्गतानां मन्त्रोत्पत्तिहेतुता]

एते भगवदंशाश्च शब्दा भास्वरविग्रहाः |
कारणं सर्वमन्त्राणां भगवच्छक्तिबृंहिताः || ५९ ||

परस्पराङ्गभावेन मन्त्रोत्पत्तिं व्रजन्ति च |
चराचरेऽस्मिंस्तन्नास्ति यदमीभिर्न भावितम् || ६० ||

कृत्वैवं भावगां व्याप्तिं वर्णानां पूजनक्रिया |

[मन्त्रोद्धारक्रमः]

स्वहृच्चक्रेऽथ भूमिष्ठे ततो मन्त्रान्समुद्धरेत् || ६१ ||

वर्गान्तमाद्यं बीजं तु सप्तवर्गाद्विभेदितम् |
प्. ४६) पञ्चबिन्दुयुतं मूर्ध्नि व्योमेशेन नियोजितम् || ६२ ||

इदं बीजवरं दिव्यं सर्वकामफलप्रदम् |
अनन्तेशात्तृतीयं तु स्वरवर्गान्तयोजितम् || ६३ ||

द्वितीयं तस्य तद्बीजं जरामृत्युभयापहम् |
स्वराद्यं पञ्चमं चैव पञ्चविंशेन योजितम् || ६४ ||

तयोराद्यं लिखेद्बीजं भोगमोक्षप्रदं शुभम् |
नमस्कारपदोपेतं सर्वशक्त्याश्रयं प्रभुम् || ६५ ||

एतद्वर्णत्रयं देहः स्थूलभासो मम द्विज |
भूतदेहव्यपेक्षायां किञ्चित्सूक्ष्मश्च नारद || ६६ ||

परमूर्त्त्यन्तरेणैव स्थूल एव विभाति च |
अत्युत्कृष्टगुणैर्युक्तो ह्यदृश्यो यस्य कस्यचित् || ६७ ||

अपि चेत्केवलस्सर्वामर्थसिद्धिं प्रयच्छति |
किं पुनर्मूर्त्तिमन्त्रेण द्वादशार्णेन संयुतः || ६८ ||

पदं नारायणायेति कुर्याद्विश्वात्मने ततः |
ह्रीं स्वाहाकारसंयुक्तो मूर्त्तिमन्त्रो ह्ययं स्मृतः || ६९ ||

[मन्त्रमहिमानुवर्णनम्]

सङ्कल्पाकल्परूपस्तु त्र्यर्णस्याद्योदितस्य च |
अणिमादिगुणाधारः पातालोत्थानसिद्धिदः || ७० ||

मोक्षदो मोक्षकामस्य भोगकामस्य भोगदः |
राज्यदो राज्यकामस्य धनकामस्य भूतिदः || ७१ ||

यान्यान्प्रार्थयते कामान्सर्वान्वै साधकाय च |
द(दा)त्युच्चारमात्रेण सम्यक्तद्भावितात्मने || ७२ ||

[देवताध्यानम्]

अनादिनिधनं देवं जगत्स्रष्टारमीश्वरम् |
ध्यायेच्चतुर्भुज विप्र शङ्खचक्रगदाधरम् || ७३ ||

चतुर्वक्त्रं सुनयनं सुकान्तं पद्मपाणिनम् |
वैकुण्ठं नरसिह्मास्यं वाराहं कपिलाननम् || ७४ ||

शुक्लं खगेश्वरारूढं सर्वाभरणभूषितम् |
सर्वलक्षणसंपन्नं माल्याम्बरधरं विभुम् || ७५ ||

प्. ४७) किरीटकौस्तुभधरं कर्पूरालिप्तविग्रहम् |
सूर्यायुतसहस्राभं सर्वदेवनमस्कृतम् || ७६ ||

[लक्ष्म्यादीनां भगवद्रूपे नित्यसान्निध्यम्]

लक्ष्मीः कीर्त्तिर्जया माया देव्यस्तस्याश्रितास्सदा |
स्वशक्तिनिचयोपेता निराकारास्तु निष्कलाः || ७७ ||

सूर्यस्य रश्मयो यद्वदूर्मयश्चाम्बुधेरिव |
सर्वैश्वर्यप्रभावेन कमला श्रीपतेस्तथा || ७८ ||

नानाविशेषलक्ष्मीभिः कोटिसङ्ख्याभिरावृता |
कीर्त्तिस्तथाविधेर्देव (नैव ?) विधिना विग्रहे विभोः || ७९ ||

तन्नास्ति यन्न हि तया व्याप्तं सामान्यदेहया |
यस्य या च यदा कीर्त्तिस्स्वसामर्यात्प्रजायते || ८० ||

सा सा विप्र स्मृता सर्वा विशेषप्रतिपत्तिभिः |
जया जयेश्वरस्यैवं  व्याप्तिभावेन संस्थिता || ८१ ||

या काचिद्विद्यते माया जगत्यस्मिन् सुरादिषु |
भगवन्माययोद्भूतां तां विद्धि परमां तु वै || ८२ ||

तदीयं निष्कलं रूपं मुक्त्वा वै परमार्थिकम् |
कोऽस्मिंस्तत्त्वोदधौ चास्ति चतुर्धा मुनिसत्तम || ८३ ||

भगवच्छक्तिभिस्सम्यगाभिर्योगविभागतः |
स्वालोकज्ञानसामर्थ्यात्साकारत्वमुपागताः || ८४ ||

[लक्ष्म्यादीनां ध्यानप्रकारः]

ध्यातव्यास्साधकेन्द्रेण यस्य स्त्रीश्च(स्त्रियश्चास्य ?)स्वसिद्धये |
एकवक्त्रा द्विनेत्राश्च द्विभुजाश्चारुकुण्डलाः || ८५ ||

पद्मगर्भनिभाः कान्ता मेखलादाममण्डिताः |
श्वेतमाल्याम्बरधरा हारकेयूरभूषिताः || ८६ ||

सर्वलक्षणसंपन्नाः पीनोन्नतपयोधराः |
प्रबुद्धोत्पलविस्तीर्णलोचनाश्च स्मिताननाः || ८७ ||

चलद्द्विरेफपटलतुल्यैर्युक्तास्तथाऽलकैः |
ललाटतिलकैश्चित्रैर्विविधैः परिमण्डिताः || ८८ ||

आरक्ताधररक्ताश्च वंशमुक्ताफलद्विजाः |
अर्धचन्द्रललाटाश्च श्लक्ष्णकुञ्चितमूर्धजाः || ८९ ||

प्. ४८) पाशाङ्कुशधरा देव्यः सर्वकामार्थसाधकाः |
पूर्वादिदिग्विभागस्थाः केसरारेषु नारद || ९० ||

बद्धपद्मासनाश्चैव देवदेवस्य संउखाः |

[लक्ष्म्यादिमन्त्रनिरूपणोपक्रमः]

मन्त्रांस्तासां प्रवक्ष्यामि पूजार्थं विविधानथ || ९१ ||

यैस्समाराधिताः शश्वदभीष्टं साधयन्ति च |
मूलमन्त्राद्द्वितीयं यत्केवलं बीजनायकम् || ९२ ||

सामान्यं हृदयं ह्येतत्सर्वासां परिकीर्तितम् |
मूर्तिमन्त्रचतुष्कं तु क्रमेणासां पृथक्शृणु || ९३ ||

[लक्ष्मीमन्त्रः]

प्रणवं चोद्धरेत्पूर्वं हृद्बीजं तदनन्तरम् |
द्विरक्षरे पदं लक्ष्म्यै प्राङ्गमोन्तं निवेश्य च || ९४ ||

ततः परमशब्दं तु तदन्ते पुरुषेश्वरम् |
वर्गान्तमास्वरोपेतं वस्थितायै पदं न्यसेत् || ९५ ||

भूयस्तद्धृदयं बीजं श्रीं ह्रीं बीजद्वयं ततः |
स्वाहासमन्वितं विप्र प्रणवाद्यं च मन्त्रराट् || ९६ ||

मूर्त्तिमन्त्रसमेतस्तु लक्ष्म्याख्यो द्विदशाक्षरः |

[कीर्त्तिमन्त्रः]

हृद्बीजं प्रणवाद्यं तु पदं कीर्त्त्यै ततो नमः || ९७ ||

सदोदितानन्दपदं विग्रहायै पदं त्वनु |
ह्रीं क्लीं स्वाहासमेतस्तु प्राक्संख्यं कीर्तिमन्त्रराट् || ९८ ||

[जयामन्त्रः]

हृद्बीजं प्रणवोपेतं जयायै त्र्यक्षरं नमः |
स्वराद्यं जितशब्दश्च धामा वर्णद्वयं ततः || ९९ ||

वस्थितायै पदं कृत्वा तद्धृद्बीजं न्यसेत्पुनः |
अशेषभुवनाधारावस्थितं च तृतीयकम् || १०० ||

व्योमेशपञ्चबिन्दुस्स्यात्स्वाहा तदनु नारद (वै पदम्) |
वर्णाद्विदशसंख्यश्च जयाख्यो मन्त्र उत्तमः || १०१ ||

प्. ४९) [मायामन्त्रः]

प्राग्बीजं प्रणवाद्यं च मायायै च ततो नमः |
मोहातीतपदं चाथ नान्तं तदनु योजयेत् || १०२ ||

द्वितीयस्वरसंयुक्तं दकारं तदनन्तरम् |
शृतायै त्र्यक्षरश्शब्दो मायाबीजं ततो भवेत् || १०३ ||

प्रधानमनलारूढं चतुर्थस्वरभूषितम् |
त्रैलोक्यैश्वर्यदेनैव युक्तं स्वाहान्तमुद्धरेत् || १०४ ||

मायामन्त्रश्च पूर्वेषां वर्णसंख्यासमस्स्मृतः |

[हृदाद्यङ्गमन्त्रनिरूपणम्]

अङ्गानि देवदेवस्य कथयिष्यामि तत्त्वतः || १०५ ||

सन्नद्धःसाधको यैस्तु अवध्यस्त्रिदशैरपि |
साधयेत्सर्वकार्याणि यान्यायुस्सुखदानि च || १०६ ||

भक्तस्तद्भावितात्मा च यदि मन्त्रक्रियापरः |

[हृन्मन्त्रः]

अनन्तपूर्वं यद्बीजं बिन्दुभूषितमुद्धरेत् || १०७ ||

नमोऽन्तं प्रणवाद्यं तु हृन्मन्त्रं विद्धि निष्कलम् |
अस्यैव मूर्त्तिमन्त्रो यस्तं ते वच्मि यथास्थितम् || १०८ ||

प्रणवो बिन्दुसंभिन्नस्सूर्यस्सोमो विसर्गधृक् |
शुचिशब्दं ततः कुर्यादग्निरूपमथोद्धरेत् || १०९ ||

दकारवर्णं तदनु प्रणवेनाप्यलङ्कृतम् |
हृदयाय नमस्कुर्यात् हृन्मन्त्रो मूर्तिसंयुतः || ११० ||

सप्तादशाक्षरो विप्र सर्वसिद्धिप्रदायकः |

[शिरोमन्त्रः]

द्वितीयस्वरसंयुक्तं तदेव शिरसि न्यसेत् || १११ ||

एवमुद्धृत्य च ततस्तस्यादौ प्रणवं न्यसेत् |
प्रणतिं चावसाने तु मूर्धानं विद्धि निष्कलम् || ११२ ||

मूर्त्तिमन्त्रमथो वक्ष्ये अस्यैवानुचरस्तु यः |
प्रोद्धरेत्पद्मनाभाख्यं केवलं तादृशं त्वनु || ११३ ||

अशेषभुवनाधारं फलं तस्यावसानगम् |
प्. ५०) कालपावकसंस्थं वै तं च फान्तं द्विजोत्तम || ११४ ||

अथोद्धरेत्प्राणसंज्ञं मदनेनोपरि स्थितम् |
शिरसे च पदं पश्चात्स्वाहा शब्दस्तदन्तगः || ११५ ||

त्रयोदशाक्षरं विद्धि शिरोमन्त्रं तु नारद |

[शिखामन्त्रः]

प्रणवं प्रथमं दद्यात्सूर्याख्यं तदनन्तरम् || ११६ ||

विष्णुनाऽलङ्कृतं मूर्ध्ना त्रैलोक्यैश्वर्यदेन च |
नमश्चास्यावसाने वै शिखामन्त्रश्च निष्कलः || ११७ ||

मूर्त्तिमन्त्रमथास्यैव वच्मि सर्वार्थसिद्धिदम् |
पद्मनाभश्च (भं च ?)रारूढं दकारं शङ्खमूर्ध्वगम् || 
११८ ||

कुर्यात्तमोतदेहेन प्रोतं यत्नेन नारद |
केवलस्ताललक्ष्मातो रामोपेतो नरस्ततः || ११९ ||

शिखायै वौषडन्तश्च शिखामन्त्रो ह्ययं स्मृतः |
सार्धत्रयोदशार्णश्च नानासिद्धिफलप्रदः || १२० ||

[कवचमन्त्रः]

नतिप्रणवमध्ये तु प्राणं व्योमविभूषितम् |
पञ्चमस्वरसंयुक्तं कवचार्णं विनिर्दिशेत् || १२१ ||

कृष्णस्य मूर्त्तिमन्त्रे तु भुक्तिमुक्त्यर्थसिद्धिदम् |
प्रोद्धरेच्छङ्काराख्यं तु आनन्देनाभ्यलङ्कृतम् || १२२ ||

वराहस्थं तमेवाथ वैराजं केवलं ततः |
केवलं पुण्डरीकं तु केवलं कालपावकम् || १२३ ||

चतुर्गतिसमारूढं वैकुण्ठं प्रोद्धरेत्ततः |
कवचाय पदं कुर्याद्धुङ्कारेण विभूषितम् || १२४ ||

उभयात्मैष उक्तस्तु मन्त्रः पञ्चदशाक्षरः |

[नेत्रमन्त्रः]

नमोन्तः प्रणवाद्यश्च प्राणो व्योमविभूषितः || १२५ ||

औकारस्वरसंयुक्तो नेत्रमन्त्रस्तु निष्कलः |
पवित्रमनलारूढं कमलं गोपनाङ्कितम् || १२६ ||

प्. ५१) केवलं शङ्करश्चान्ते रारूढं पश्चिमाननम् |
अजितश्चामृताधारस्संस्थितं प्रोद्धरेत्ततः || १२७ ||

धरेशं केवलं दद्यान्नेत्राय त्र्यक्षरं पदम् |
तदन्ते च वौषट् कुर्यान्नेत्रमन्त्रो ह्ययं स्मृतः || १२८ ||

त्रिपञ्चवर्णसंख्यस्तु सार्द्धार्णो द्विज सिद्धिदः |

[अस्त्रमन्त्रः]

नमः प्रणवमध्यस्थः परमात्मा ह्यनन्तरम् || १२९ ||

सविसर्गःस एवास्त्रं मूर्त्तिमन्त्रसमन्वितम् |
दत्तावकाशसंज्ञं वै मायाभूषितविग्रहम् || १३० ||

पवित्रं स्रग्धरारूढं तदूर्ध्वे चोदनं न्यसेत् |
मदनं सत्यसंस्थं च पवित्रं ताललक्ष्मगम् || १३१ ||

भूयस्तमनलस्थ च केवलं च ध्रुवं ततः |
तदन्ते चाप्रमेयं तु सोमाख्यं चोद्धरेत्ततः || १३२ ||

वैराजस्थं द्विजश्रेष्ठ सोऽपि चानलसंस्थितः |
गोपनेनाङ्कयेत्तं वै पिण्डोऽयं चतुरक्षरः || १३३ ||

केवलं च ततः सूक्ष्मं फट्कारपदभूषितम् |
चतुर्दशस्वरं ह्यस्त्रमर्द्धाक्षरमन्वितम् || १३४ ||

[पूर्वं चतुर्वक्त्रतयोक्तस्य देवस्य नृसिह्माद्यास्यत्रयमन्त्राः]

स्थिता नृसिह्मपूर्वेषु तान्वक्ष्यामि समासतः || १३५ ||

सदेहाश्च पृथग्भागे साङ्गास्सपरिवारकाः |
देवस्य वक्त्रमात्रेण ध्येयाः पूज्याश्च यत्नतः || १३६ ||

विश्वाप्याययुतं विप्र प्रणवं पूर्वमुद्धरेत् |
अजितञ्चानलस्थं च ओदनेन समन्वितम् || १३७ ||

चन्द्रिणञ्चोर्ध्वतः कृत्वा व्यापनस्तस्य चोपरि |
प्रोद्धरेज्जन्महन्तारं तदधस्सामपाठकम् || १३८ ||

कुर्याच्चानलसंस्थं च र्-उर्जं वै तदधः पुनः |
ऊर्ध्वे व्यापी तथा ह्यादौ भूधरश्च भवेत्क्रमात् || १३९ ||

पिण्डाक्षरमिदं विप्र द्वितीयस्य नमोन्तगम् |
ज्वलनायुतशब्दं च दीप्तये त्र्यक्षरं पदम् || १४० ||

प्. ५२) नृसिह्मायेति च पदं स्वाहा तदनु योजयेत् |
ऊनविंशाक्षरो मन्त्रो मूर्तामूर्ते नृकेसरी || १४१ ||

पूजितस्संस्मृतो ध्यातस्सञ्जप्तश्च ततो द्विज |
निहन्यात्सामयान्दोषांस्तथा भूतग्रहानपि || १४२ ||

प्रोद्धरेत्प्रणवञ्चादौ सूर्याख्यं तदनन्तरम् |
तमेव लोकेशगतं व्योम चान्द्री तदूर्ध्वतः || १४३ ||

रेफबीजमथादाय धर्मांशुं तदधो न्यसेत् |
तदधो ह्यनलं भूयः प्रज्ञाधारोपरि स्थितम् || १४४ ||

औषधात्माऽस्य चोर्ध्वे तु चान्द्री व्यापी क्रमाद्भवेत् |
अस्य पिण्डद्वयस्यान्ते नमस्कारं नियोजयेत् || १४५ ||

अनन्तभासाय पदं कपिलाय ततो भवेत् |
स्वाहासमन्वितं कुर्यान्मन्त्रं सप्तदशाक्षरम् || १४६ ||

अत्युग्रं कपिलं नाम्ना सर्वद्वन्दोपशान्तिदम् |
प्रायश्चित्तविधौ नित्यं जप्तव्यस्सिद्धिहेतुकः || १४७ ||

तथाऽपवर्गप्राप्त्यर्थमचिरेण तु नारद |
प्रागोङ्कारमथादाय गोविन्दाख्यमथोद्धरेत् || १४८ ||

पुरुषेश्वरमस्याथ ओतदेहं तदूर्ध्वगम् |
त्र्यैलोक्यैश्वर्यदोपेतं टकारस्तस्य चोपरि || १४९ ||

अमृताख्यं वराहस्थमूकारं तदधो द्विज |
ओकारान्तं तदूर्ध्वे तु त्र्यैलोक्यैश्वर्यदं ततः || १५० ||

विश्वाप्यायसमायुक्तमस्यान्ते विन्यसेन्नमः |
कृष्णवर्णद्वयं दद्यात्पिङ्गलाय पदं ततः || १५१ ||

वराहाय पदं स्वाहा मन्त्रस्सप्तदशाक्षरः |
शान्ति श्रीपुष्टिमारोग्यं कुर्यादाप्यायनं स्मृतम् || १५२ ||

गोप्तव्यश्चैव जप्तव्यो वाराहो भुक्तिमुक्तिदः |

[अथ कौस्तुभादिमन्त्रः]

कौस्तुभाद्यङ्कुशान्तांश्च मन्त्रान्सर्वान्यथा शृणु || १५३ ||

येषामनन्तविभवःशश्वदाराधनाद्भवेत् |

[कौस्तुभमन्त्रः]

प्. ५३) कौस्तुभो व्योमसंभिन्नः परमात्मा ततो द्विज || १५४ ||

ऊर्ध्वाधोऽनलसंभिन्नं कुर्यात्तदनु नारद |
अकारेणाङ्कितं तं वै तं तमूर्जेन कारयेत् || १५५ ||

ततो व्योमान्वितो नेमी नमस्कृतिरनन्तरम् |
प्रभात्मने पदं दद्यात्कौस्तुभाय पदं ततः || १५६ ||

स्वाहान्वितस्सप्रणवः कौस्तुभस्य प्रकीर्त्तितः |
षोडशार्णो महामन्त्रो नास्ति तद्यन्न साधयेत् || १५७ ||

[मालामन्त्रः]

प्रोद्धरेत्प्रणवान्ते तु धरेशं तदधो न्यसेत् |
तृप्तिसंज्ञं च तस्याधो वरुणं विनिवेश्य च || १५८ ||

मायाव्योमान्वितः पिण्डो नमस्कारसमन्वितः |
स्थलवर्णद्वयं दद्याज्जलोद्भूतपदं ततः || १५९ ||

भूषिते वनमाले स्वाहा समेतं पदं ततः |
एकोनविंशवर्णस्तु मालामन्त्र उदाहृतः || १६० ||

अभीष्टसिद्धिदो विप्र नित्यमाराधकस्य च |

[पद्ममन्त्रः]

प्रणवस्यावसाने तु वामनाख्यं नियोजयेत् || १६१ ||

सोमाख्यं तदधो योज्य उद्दामोपरि संस्थितः |
त्र्यैलोक्यैश्वर्यदोपेतः पिण्डो नतिसमन्वितः || १६२ ||

श्रीनिवासपदं दद्यात्पद्माय तदनन्तरम् |
स्वाहान्वितस्तु पद्मस्य मन्त्रः स्यात्त्रिदशाक्षरः || १६३ ||

प्रयच्छत्यतुलां भूतिं भक्तानामक्षयां द्विज |

[शङ्खमन्त्रः]

प्रणवं पूर्वमादाय परमात्मानमुद्धरेत् || १६४ ||

भेदयेद्भुवनान्तेन त्र्यैलोक्यैश्वर्यदेन तु |
नमस्कारं क्रमं कुर्यादेतदेवाक्षरं त्रिधा || १६५ ||

महाशङ्खाय च स्वाहा शङ्खाख्यस्त्रिदशाक्षरः |
यन्त्रश्शुभतरः प्रोक्तो धियं विद्यां प्रयच्छति || १६६ ||

प्. ५४) [चक्रमन्त्रः]
 
शाश्वतः प्रणवान्ते तु रारूढस्सिद्धिकृद्युतः |
तादृशश्चापि कमलः प्रफुल्लनयनस्ततः || १६७ ||

केवलस्स्यात्तदन्ते तु ह्लादस्स्वरविवर्जितः |
परमात्मानमुद्धृत्य अङ्कुशाद्येन संयुतम् || १६८ ||

और्वान्तेनाङ्कितं मूर्ध्ना तदन्ते योजयेन्नमः |
फट्कारत्रितयं पश्चाद्विष्णुचक्राय वै पदम् || १६९ ||

स्वाहार्णद्वितयं चान्ते चाक्रं सप्तदशाक्षरम् |
अर्धाक्षरचतुष्केन युक्तं सर्वमिदं जगत् || १७० ||

[गदामन्त्रः]

उद्धरेत्प्रणवं त्वादौ तदन्ते च गदाधरम् |
प्रधानोपरिसंस्थं च तदधः पुरुषेश्वरम् || १७१ ||

जगद्योनियुतं मूर्ध्ना व्योमेशमुपरि न्यसेत् |
ततो जकारमादाय विष्टरोपरि संस्थितम् || १७२ ||

विसर्गाद्येन संभिन्नं नमस्कारविभूषितम् |
सहस्राश्रिगदे स्वाहा गदाख्यस्त्रिदशाक्षरः || १७३ ||

अभीष्टदो महामन्त्रो विघ्नजालक्षयंकरः |

[गरुडमन्त्रः]

प्रणवं पूर्वमादाय अनन्तेशमतः परम् || १७४ ||

ऊर्ध्वाऽधोनलसंभिन्नं सत्याद्यं तदधो न्यसेत् |
त्र्यैलौक्यैश्वर्यदा दानत्रैलोक्यैश्वर्यदेन च || १७५ ||

शिरसा भूषितं कुर्याद्वेदात्मानमथोद्धरेत् |
सोऽप्यनन्तेशवत्कार्यस्स्वरव्यञ्जनभूषितः || १७६ ||

सृष्टिकृत्सहितं भूयः कूटं दद्यान्नमोन्तगम् |
पदञ्चान्तेऽनन्तगते स्वाहान्तं गरुडाय च || १७७ ||

सप्तदशाक्षरो मन्त्रः कीर्त्तितो गरुडस्य च |
यस्य संस्मरणात्सम्यक्समस्तापल्लयं व्रजेत् || १७८ ||

प्. ५५) [पाशमन्त्रः]

 आदायादौ तु वैकुण्ठं तस्यारूढं च रं न्यसेत् |
व्योमानन्दसमेतं च कढ्ढकढ्ढपदं ततः || १७९ ||

धाराधरद्वयोपेतं वरपाशाय वै पदम् |
स्वाहा चैव तु तस्यान्ते कुर्यात् सप्तदशाक्षरः || १८० ||

स तारको ह्ययं मन्त्रः पाशाख्यः क्षिप्रसिद्धिकृत् |

[अङ्कुशमन्त्रः]

प्रणवान्ते ततः कुर्याद्विराट्संज्ञं तदूर्ध्वतः || १८१ ||

व्योमविप्रानलोपेतं कमलं तदनन्तरम् |
ऋतधामोपरिस्थं च व्योम तस्योपरि न्यसेत् || १८२ ||

पदं निशितघोणाय अङ्कुशाय पदं ततः |
स्वाहान्वितस्त्रिपञ्चार्णो मन्त्रराडङ्कुशस्य च || १८३ ||

शीघ्रकर्मकरः प्रोक्तो नित्यमिच्छान्तलक्षणः |

[उपाङ्गपञ्चकनिरूपणारम्भः]

उपाङ्गपञ्चकं चाथ सत्यादीनां हि वाचकम् || १८४ ||

ब्रह्मस्वरूपममलं व्यापकं सर्वसिद्धिदम् |
सम्यक्शृणुष्व देवर्षे सरहस्यं वदामि ते || १८५ ||

यद्विन्यासात्साधकस्य सिद्धो वै यत्र कुत्रचित् |
फलदो मन्त्रमूर्तिस्स्यादचिरात्तन्मयस्य च || १८६ ||

स्याद्देवेशसमो मन्त्री तन्न्यासाद्व्याप्तिभावनात् |
यागाहुतस्य मन्त्रस्य शक्त्यङ्गाद्यावृतस्य च || १८७ ||

सम्यङ्निरोधसिद्ध्यर्थं योजनीयं सदैव हि |
तथात्मनः कृते न्यासे न्यस्ते चोपाङ्गपञ्चके || १८८ ||

शश्वत्स्याच्चित्तवृत्तीनां विक्षिप्तानां च संयमः |

[सत्याद्युपाङ्गपञ्चकबीजमन्त्रः]

तुर्यातीतात्मसंज्ञो यो वर्गः पञ्चार्णभूषितः || १८९ ||

विलोमेन सुपर्णाद्यं स्थापयित्वा नियोज्य च |
आद्यं वै भूधराख्येन ऊर्जसंज्ञेन चापरम् || १९० ||

लोकेशेन तृतीयं तु तुर्यं साक्षाच्च विष्णुना |
प्. ५६) पञ्चमं त्वादिदेवेन व्यापी सर्वत्र मूर्धनि || १९१ ||

समस्तेन द्विजोङ्कारे एकैकं मध्यतः क्षिपेत् |
पञ्चकं पञ्चसंज्ञस्य बीजभूतमिदं स्मृतम् || १९२ ||

संस्थितं तु परत्वेन एतस्मात्प्रभवन्ति ते |
सौक्ष्म्येन व्यापकत्वेन धातृत्वेन तु नारद || १९३ ||

एकैकस्मिन्समूहेन पञ्चैते संव्यवस्थिताः |
प्रशान्तहुतभुग्रूपाः परमन्त्रसहोदिताः || १९४ ||

आदिदेवस्य वै विष्णोः सत्याख्यस्य महात्मनः |
महाविभवसंज्ञस्य प्रथमो मन्त्रराट् स्मृतः || १९५ ||

वासुदेवस्य च विभोर्द्वितीयः परिकीर्तितः |
सङ्कर्षणस्य च ततो बीजमुक्तं तृतीयकम् || १९६ ||

चतुर्थं विप्रशार्दूल प्रद्युम्नस्य महात्मनः |
उपाङ्गं पञ्चमं विद्धि अनिरुद्धात्मनो विभोः || १९७ ||

सत्याद्यमनिरुद्धान्तं पवित्रं मन्त्रपञ्चकम् |
उपाङ्गसंज्ञं यो वेत्ति स सत्यं वेत्ति नान्यथा || १९८ ||

इति सूक्ष्मस्वरूपस्य विभोर्मन्त्रवरस्य च |
त्र्यक्षरस्य द्विबीजाद्यं व्यापकस्यामलस्य च || १९९ ||

मूर्त्तिमन्त्रादितः प्रोक्तो मन्त्रसंज्ञो(घो ?) यथाक्रमम् |
अभीप्सितप्रदस्सम्यग्भक्तानां भावितात्मनाम् || २०० ||

अत्रासक्तो भव मुने यजैतत्पूजयस्व च |
विधिना शास्त्रदृष्टेन वाञ्छितं यत्प्रयछति || २०१ ||

नारदः

स्थूलसूक्ष्मविभागेन एष मन्त्रः परो मया |
ज्ञातः परस्वरूपेण न ज्ञातः परमेश्वर || २०२ ||

पुराऽस्यैव परा मूर्त्तिर्मान्त्री संसूचिता त्वया |
समाचक्ष्व समासेन यदि सानुग्रहोऽसि मे || २०३ ||

[मन्त्रस्य परस्वरूपनिरूपणम्]

श्रीभगवान्

मूर्तिमन्त्रं विना विप्र यो मन्त्रः प्रागुदीरितः |
प्. ५७) प्रभवाद्यो विसर्गान्तस्सुधासन्दोहविग्रहः || २०४ ||

सर्वदेवमयश्शुद्धस्सर्वाध्वात्मा परः प्रभुः |
समस्तशक्तिदेहस्तु भारूपस्सूक्ष्मरूपधृत् || २०५ ||

संसारार्णवमग्नानामिच्छया स्थूलतां गतः |
अधिष्ठितस्स विभुना परेणालोकरूपिणा || २०६ ||

सुसूक्ष्मेणाविग्रहेण सदालोकरसात्मना |
अणीयांसमणोर्विद्धि मन्त्रशक्तिः परा हि सा || २०७ ||

उपाधिरहितं शुद्धं मत्सामीप्यफलप्रदम् |
तच्छरीरं हि मे मन्त्रं परं परफलप्रदम् || २०८ ||

[परसूक्ष्मस्थूलरूपेण सतां मन्त्राणां संविन्मयात् सर्वतः 
परतरात्प्रादुर्भावनिरूपणम्]

निर्विकारशरीरं च यागाख्यं परमं स्मृतम् |
तुर्यात्परं पदादस्मात् ज्ञेयाख्यं परमं मम || २०९ ||

ग्राह्यग्राहकनिर्मुक्तं संविदानन्दलक्षणम् |
तन्मयास्तं प्रपश्यन्ति विशुद्धेनान्तरात्मना || २१० ||

यतः परः प्रभवति भाःशब्दाख्यश्च मन्त्रराट् |
यत्र सप्तपदार्थं तु विज्ञातं व्यक्तिमेति च || २११ ||

यत्र वै वर्णरूपेण सर्वे लोकाः प्रतिष्ठिताः |
प्रधानकारणानां यद्द्वाभ्यां यत्परतस्स्थितम् || २१२ ||

मन्त्रोत्पत्तिक्रमेणैव यादृक्संस्थं तथा शृणु |
अनुक्रमेण संयोज्य सृष्टिन्यायेन नारद || २१३ ||

सप्तकञ्चैव वर्णानां संविभक्तिविभावितम् |
सूर्यसोमाग्निरूपं तु प्रधानपुरुषेश्वरम् || २१४ ||

अशेषभुवनाधारं त्र्यैलोक्यैश्वर्यदायकम् |
एष वर्णमयः पिण्डः परो मे मन्त्रविग्रहः || २१५ ||

भावग्राह्यमनौपम्यमप्रकाश्यमिदं मुने |
प्रकाशितो मया तेऽद्य जीवभूतो हि मन्त्रराट् || २१६ ||

समस्तमन्त्रचक्रस्य सामर्थ्यजनको हि यः |
मन्त्रेण तेन विधिना ओतप्रोतव्यवस्थया || २१७ ||

अधिष्ठितोऽपि बीजो वै निर्मलस्फटिको यथा |
प्. ५८) निर्मलेनाम्बरेणैव दृश्यादृश्येन वै तथा || २१८ ||

व्याप्तास्तेनापरे मन्त्रास्तथैव परिभाविताः |

नारदः

मन्त्रः(ः ?)सृष्टिक्रमेणैव यथावन्नोदितस्त्वया || २१९ ||

तमादिशस्व येनाद्य कृतकृत्यो भवाम्यहम् |
योऽविकारः परश्शुद्धस्स्थितस्संवेदनात्परे || २२० ||

स कथं व्यापकं ब्रह्म मन्त्रमूर्तित्वमागतः |

[मन्त्रसृष्टिक्रमविवेचनम्]

श्रीभगवान्

तस्यैकां परमां शक्तिं विद्धि तद्धर्मचारिणीम् || २२१ ||

ययोपचर्यते विप्र सृष्टिकृत्परमेश्वरः |
बृह्मितो यद्बृहत्वेन नित्यानन्दोदितस्तथा || २२२ ||

सर्वदा नित्यशुद्धो यस्तस्यैतन्नोपपद्यते |
शक्त्यात्मकस्स भगवान्सर्वशक्त्युपबृंहितः || २२३ ||

अग्नीषोमात्मकेतं मे (कत्वेन ?) तुल्यकालं हि मूर्च्छति |
प्रकाशस्तु भवेत्सूर्य आह्लादस्सोम उच्यते || २२४ ||

द्वयोरन्तर्गता संवित्ताभ्यामस्तोदयावपि |
पुमान्स एव चिन्मूर्त्तिरग्नीषोममयो द्विज || २२५ ||

यदग्निरूपं त्रैगुण्यं तच्च विद्यामयं तु वै |
चिदात्मा शलभो यद्वत्तमधिष्ठाय तिष्ठति || २२६ ||

ततः प्रधानिकीं भूमिं तत्रस्थो गमयेत्प्रभुः |
पुरुषेश्वरतां याति क्ष्मातत्त्वेऽधिष्ठिते सति || २२७ ||

ममेति वासनाविद्धस्तेजसा परिपूरयेत् |
तत्त्वबृन्दं च सकलं त्रैलोक्यैश्वर्यतां व्रजेत् || २२८ ||

तैजसादभिमानात्तु ततस्तस्मान्निवर्तते |
स्वां स्थितिं समवाप्नोति परावस्थास्थितिं पुनः || २२९ ||

गमयेत्स्थूलरूपं वा सूक्ष्मं वा शक्तिवेष्टितम् |
द्वयमेतत्समाश्रित्य लोकानुग्रहकृद्भवेत् || २३० ||

संप्रयच्छति मोक्षं च भोगं राज्यादिकं तु वा |
यत्तस्मात्तदुपास्यो वै स्थूलसूक्ष्मोभयात्मकः || २३१ ||

प्. ५९) त्र्यक्षरः परमो मन्त्रस्तेन संदीक्षयेत्क्रमात् |
भवाब्धिपतितान्भक्तानपरेण तु (?)कर्हिचित् || २३२ ||

दीक्षितः पाशमुक्तो वै त्यक्तसर्वपरिग्रहः |
पिण्डपाताभिलाषी वा योगैकगतमानसः || २३३ ||

भक्तः परो योजनीयस्सर्वो निर्वाणभागथ |
तत्स्थः परं पदं याति स्थूलसूक्ष्मोभयेन तत् || २३४ ||

व्यक्तिमेत्यचिराद्विप्र भविनां भावितात्मनाम् |
उपलब्धौ तु सत्यां वै संयुक्तं चैव विष्णुना || २३५ ||

जपमानस्तु यो ध्यायेत्पञ्चस्थानविनिर्गतम् |
सृष्टिक्रमेण तस्याशु सिध्यते मनसेप्सितम् || २३६ ||

विग्रहादुदितं वाऽथ व्याप्तिसत्तासमन्वितम् |
यत्पदादवतीर्णं च तदाक्रम्य पुनर्बहिः || २३७ ||

वर्तते विग्रहं त्यक्त्वा संस्मृतो मोक्षमृच्छति |
दृश्याद्वायोर्गतिपथाद्व्यापाराच्च क्रमेण तु || २३८ ||

संहृत्य हृदयात्सर्वं स्थानान्यूर्ध्वे तथैव च |
तत्सेवामृतसंभिन्नान्नित्याभ्यासाच्च नारद || २३९ ||

स्यात्स्थिरत्वं शरीरस्य भोगमोक्षबलं तथा |
तस्मादस्य सदा पूजा ध्यानजप्यमयी भवेत् || २४० ||

नोपचारमयी कार्या पुष्पधूपादिकैर्बहिः |
यतस्सकलदेहस्य पूजनं विहितं मुने || २४१ ||

भावना निष्कलाख्यस्य नैतदस्ति द्वयोज्झिते |
यदस्याविकृतं रूपं तदनेन त्वधिष्ठितम् || २४२ ||

भाव्योदयेन योगेन सोऽस्य वै जनको यतः |
अस्मात्सिंह्मादिवच्चान्यदेवमेव विभावयेत् || २४३ ||

पृथग्यागे समस्ते वा निर्विघ्नफलसिद्धये |
ब्रह्मप्रात्तौ तथा भोगे दीक्षाद्ये कर्मसंग्रहे || २४४ ||

एतदीयं हि सामर्थ्यं मन्त्रस्य त्र्यक्षरस्य तु |
बोद्धव्यस्स त्रिधैवात्मा गुणत्रयमयस्तथा || २४५ ||

सदा विप्र त्रिलोकात्मा त्रिवेदात्मा स उच्यते |
त्रेताग्निं तं विजानीयात्कर्म वाङ्मनसे असौ || २४६ ||

प्. ६०) मनोबुद्धिरहङ्कारो बुद्धिकर्माक्षभूतवान् |
सोमसूर्याग्निरूपेण त्रिधा सोऽपि त्रयोऽक्षरः (राः ?) || २४७ ||

प्रकृतिः पुरुषश्चैव तृतीयश्चेश्वरश्च सः |
स च नाडीत्रयं देहे स्थानत्रयसमन्वितम् || २४८ ||

एवमेवास्य मन्त्रस्य वैश्वरूप्यं च नारद |
व्यापकत्वं च यो वेत्ति तत्सत्यं वेत्ति नान्यथा || २४९ ||

इति मन्त्रगणो मुख्यस्सर्वोप्लवशान्तिकृत् |
प्रकाशितो यथा तथ्यं नाख्येयो यस्य कस्यचित् || २५० ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां मुख्यमन्त्रोद्धारो नाम 
षष्ठः पटलः || ६ ||



अथ उपकरणमन्त्रोद्धारो नाम सप्तमः पटलः

श्रीभगवान्

अथाधारासनाख्यानां मन्त्राणां लक्षणं शृणु |
पूजनं यैर्विना विप्र मन्त्रेशस्य न जायते || १ ||

[आधारशक्तिमन्त्रः]

अशेषभुवनाधारामाधाराधेयवन्न्यसेत् |
परमात्मनि विप्रेन्द्र मायाख्यो मत ऊर्ध्वतः || २ ||

नमोऽन्तं प्रणवाद्यं च बीजमाधारशक्तिजम् |
आधेयतुल्यसामर्थ्यमस्य रूपं तथाविधम् || ३ ||

[कूर्ममन्त्रः]

उद्धृत्य प्रणवं पूर्वमनन्तेशस्य पूर्वजम् |
तत्कालपावकेनैव भिन्नं कुर्याद्द्विजोभयोः || ४ ||

त्रैलोक्यैश्वर्यदेनैवमूर्जेन तु तथा द्विज |
नमस्कारान्वितं बीजं कूर्मकालाग्निवाचकम् || ५ ||

आधारशक्तेरुपरि विमलं दीप्तविग्रहम् |
ज्वालाशतसमाकीर्णं शङ्खचक्रगदाधरम् || ६ ||

[अनन्तमन्त्रः]

अनन्तेशस्य यत्पूर्वं गोपनेन समन्वितम् |
व्योमयुक्तमनन्ताख्यं नागराजस्य कीर्त्तितम् || ७ ||

प्रणवादि नमोऽन्तं च एतद्बीजवरं शुभम् |
पूर्णचन्द्राननं ध्यायेत्सहस्रफणभूषितम् || ८ ||

प्. ६१) चक्रलाङ्गलहस्तं च प्रणमन्तं परात्परम् |

[धरामन्त्रः]

अनन्ताख्यं च यद्बीजं प्रधानोपरि संस्थितम् || ९ ||

सोऽप्यारूढो धरेशस्य व्योमानन्तद्वयाङ्कितम् |
प्राग्वदाद्यन्तसंरुद्धं धरायास्संप्रकीर्तितम् || १० ||

कुङ्कुमोदकसङ्काशां हेमरत्नविभूषिताम् |
बद्धाञ्जलिं शिरोदेशे संस्मरन्तीं विभोः स्मरेत् || ११ ||

[क्षीरोदमन्त्रः]

अमृतं वरुणस्थं च आदिदेवेन योजितम् |
क्षीरोदमन्त्रराडेष व्योमयुक्तो द्विजोत्तम || १२ ||

अस्यादौ प्रणवञ्चान्ते नमस्कारपदं न्यसेत् |
शुद्धकुन्देन्दुधवलं स्रोतोरश्मिभिरावृतम् || १३ ||

कीर्णसंपूर्णचंद्राभं ध्यायेद्गम्भीरविग्रहम् |

[पद्ममन्त्रः]

पद्मस्याथ प्रवक्ष्यामि मन्त्रं सन्निधिकारणम् || १४ ||

प्रणवं प्रणवान्ते च पवित्रं तदनन्तरम् |
भुवनं व्योमसंभिन्नमाधारेति पदं ततः || १५ ||

पद्माय च नमश्चान्ते पदं पूर्वपदस्य च |
प्रशान्तपावकाकारमुदयादित्यसन्निभम् || १६ ||

ध्यायेद्वै द्विभुजं ह्रस्वं जठराद्यैर्विलम्बितम् |
भासितं सितदन्तं च वेष्टितं सुरषट्पदैः || १७ ||

व्यक्ताव्यक्तपरत्वेन पद्माद्यं त्रितयं स्मरेत् |
त्रितयं तदधस्थं यच्छक्यं तस्यैवमेव हि || १८ ||

अयमाधारषट्कस्य मन्त्रमार्गः प्रकीर्तितः |

[धर्माद्यासनमन्त्राः]

अत्रोपर्यासनाख्यांश्च षण्मन्त्रानथ मे शृणु || १९ ||

धर्त्ताऽजितोऽमृताधारो विबुधाख्यैश्च नारद |
व्युत्क्रमानुक्रमेणैव कृत्वैकैकस्य योजयेत् || २० ||

सम्यग्ज्वालाऽथ लिङ्गात्मा देवदत्तस्ततो द्विज |
प्. ६२) वामनं सोममुद्दामं प्रणवस्योपरि न्यसेत् || २१ ||

त्रैलोक्यैश्वर्यदं दद्यात्सर्वेषां स्याच्चतुष्टयम् |
धर्माद्यं तद्विपर्यासैर्युक्तं वेदैस्तथा युगैः || २२ ||

सुसितं चामृतं पद्मं सूर्येन्द्वग्नित्रयं ततः |
एतेषां प्रणवः संज्ञा नमस्कारो भवेद्द्विज || २३ ||

अत्रोपर्यपरं विप्र चिद्भासा खचितं शुभम् |
भावासनं विभोर्दद्यात्स्थूलसूक्ष्मद्वयात्परम् || २४ ||

अप्रमेयेण सूर्येण व्योमाख्येनामृतेन च |
परमेश्वरयुक्तेन त्रितारोक्तात्मनाथवा || २५ ||

इत्येवं पीठपूजार्थो मन्त्रग्रामो द्विजोत्तम |
रहस्यमेतदाख्यातमिदानीमपरं शृणु || २६ ||

[क्षत्रपालमन्त्रः]

क्षेत्रेशाद्यं मन्त्रचयं विघ्ननिर्मथनक्षमम् |
अनन्ताख्यं च कालेन भेदयेत्सानलेन च || २७ ||

त्रैलोक्यैश्वर्यदेनाथ सादिदेवेन भेदितम् |
क्षेत्रपालस्य मन्त्रोऽयमोङ्कारान्तेन भूषितः || २८ ||

[क्षेत्रपालध्यानम्]

नीलजीमूतसङ्काशं दण्डहस्तं महातनुम् |
मुष्टिकृद्वामहस्तेन यागक्षेत्रावधौ स्मरेत् || २९ ||

[श्रयादीनां पद्मनिध्यन्तानां मन्त्राः]

पुण्डरीकस्ततश्चक्री पवित्रश्चाथ शाश्वतः |
वराहश्च गदध्वं(सी) सूक्ष्मश्शान्तः पवित्रकः || ३० ||

क्रमेण मुनिशार्दूल एतद्वर्णगणं लिखेत् |
अशेषभुवनाधारं विश्रान्तं व्योमभूषितम् || ३१ ||

मायाद्यस्योपरि न्यस्य चतुर्णामथ विक्रमी |
पञ्चबिन्दुरतो द्वाभ्यां लोकेशोऽप्यपरे द्वये || ३२ ||

प्रणवेनाभिधानेन नमस्कारेण भूषिताः |
सर्वे मन्त्रवरा ह्येते स्वसामर्थ्यफलप्रदाः || ३३ ||

प्. ६३) श्रियश्चण्डप्रचण्डाभ्यां जयस्य विजयस्य च |
गङ्गायमुनयोर्विप्र सनिध्योः शङ्खपद्मयोः || ३४ ||

[श्र्यादीनां पद्मनिध्यन्तानां ध्यानम्]

पद्मकुम्भकरां लक्ष्मीं पद्मोपरिगतां स्मरेत् |
चण्डाद्या विजयान्ताश्च सर्वे ज्ञेयाश्चतुर्भुजाः || ३५ ||

गदाचक्रधराश्चैव शङ्खहस्ता महाबलाः |
तर्जयन्तो ह्यभक्तानां दोषाणां ध्वंसनोद्यताः || ३६ ||

तोयाधारं वहन्त्यौ ते कलशं वारिपूरितम् |
नवयौवनलावण्यस्त्रीरूपं च नदीद्वयम् || ३७ ||

निधिपौ शङ्खपद्मौ च निधिभाण्डोपरि स्थितौ |
स्थूलदन्तौ च पिङ्गाक्षौ द्विभुजौ भगवन्मयौ || ३८ ||

[गणेशादिपित्रन्तानां मन्त्राः]

पित्रन्तं च गणेशाद्यमथ मन्त्रगणं शृणु |

[गणेशमन्त्रः]

गदाधरं समुद्धृत्य प्रज्ञाधारेण भेदयेत् || ३९ ||

अंकारयोजितं मूर्ध्नि गणाधिपतये पदम् |
नमस्कारान्वितं पूर्वं प्रणवञ्चास्य योजयेत् || ४० ||

नवाक्षरो ह्ययं मन्त्रो विघ्नेशस्य च वाचकः |
एष एव गदध्वंसी षोढा कार्योऽथ भेदयेत् || ४१ ||

आदिदेवादिषट् दीर्घैर्विराट् ज्वालोज्झितैः क्रमात् |
पञ्चानां मस्तके व्यापी जात्यैकैकं स्वयं न्यसेत् || ४२ ||

नमः स्वाहा ततो वौषट् हुं वौषट् फट् समन्विताः |
जातयः षट् समाख्याता हृदादीनां क्रमेण तु || ४३ ||

[गणेशध्यानम्]

ध्यायेच्चम्पकवर्णाभं बद्धपद्मासनं द्विज |
कर्णिकायां त्रिपत्रेऽब्जे रक्ते षट्केसरे शुभे || ४४ ||

वरदाभयहस्तश्च (स्तं च ?) दक्षिणे साक्षसूत्रकम् |
विश्रान्तं चिन्तयेद्वामं चतुर्थं परशूपरि || ४५ ||

वरदाभयहस्ताभ्यां मत्स्यमुद्राद्वयं स्मरेत् |
तर्जन्यङ्गुष्ठसङ्घट्टाज्जायते यदयत्नतः || ४६ ||

प्. ६४) स्थूलाङ्गमेकदंष्ट्रं च लम्बक्रोडं गजाननम् |
केसरेष्वङ्गषट्कं च पत्रत्रयगतं न्यसेत् || ४७ ||

[वागीश्वरीमन्त्रः]

आदाय प्रणवञ्चादौ सुपर्णं तदनन्तरम् |
तदन्तेऽथ तदाद्यं च सोमं तदनु वै द्विधा || ४८ ||

प्राक्बीजस्याध ऊर्ध्वे च योजयेत्कालपावकम् |
अथो दद्याद्द्वितीयस्य केवलं तच्च नारद || ४९ ||

शङ्खसंस्थं तृतीयस्य चतुर्थस्याक्षरस्य च |
स्रग्धरेण तु शङ्खेन तदूर्ध्वाधोयुतं न्यसेत् || ५० ||

पुनरादिक्रमेणैव द्वाभ्यां मायां नियोज्य च |
द्वाभ्यां तं चादिदेवं च सर्वेषां व्योम चोपरि || ५१ ||

तदन्ते वर्णपूर्वान्तां क्षान्तां संयोज्य मातृकाम् |
वागीश्वर्यै नमश्चान्ते एकषष्ठ्यक्षरः (?) शुभः || ५२ ||

वाग्विभूतिप्रदो मन्त्रो वागीश्वर्या मयोदितः |
सोमं चानलसंस्थं च गणेशाङ्गोदितैस्स्वरैः || ५३ ||

भिन्नमस्याङ्गषट्कं स्यात् ओङ्काराद्यं नमोऽन्तकम् |

[वागीश्वर्या ध्यानम्]

सूर्येन्दुमण्डलाभ्यां च मध्ये पद्मं स्मरेत् स्थितम् || ५४ ||

तन्मध्ये संस्थितां देवीं वह्निवेश्मप्रभाञ्चिताम् |
सर्वोपाधिविनिर्मुक्तां सर्वाकारसमन्विताम् || ५५ ||

इत्यस्या वैश्वरूप्यं स्याद्ध्यानमप्यधुना शृणु |
सितकुन्देन्दुधवलां शङ्खपद्मकरोद्यताम् || ५६ ||

वरदाभयहस्तां च विलिखन्तीं च पुस्तकम् |
द्विनेत्रामेकवक्त्रां च हेमकुण्डलभूषिताम् || ५७ ||

ध्याता भगवती ह्येषा शक्तिः शब्दात्मिका विभोः |
समभ्यस्ता ददात्याशु साधकानामभीप्सितम् || ५८ ||

[गुरूणां मन्त्राः]

प्रणवद्वितयं व्यापी तदधस्थोदयस्तु गः |
गुरवे सनमश्चान्ते मन्त्रोऽयं पूजने गुरोः || ५९ ||

प्रणवत्रितयान्ते तु सव्योमा पश्चिमाननः |
ततः परमशब्दस्तु गुरवे सनमस्ततः || ६० ||

गुरोर्गुरोरयं मन्त्रस्तद्गुरोरवधारय |
प्. ६५) मन्त्राद्यस्य चतुष्कं तु पद्मनाभमतः परम् || ६१ ||

न्यसेत्तस्यानन्दयुतं व्योमोर्ध्वे परमेष्ठिने |
सनमस्तकं पदं दद्यात् पितृभ्यां [तॄणां] चाथ मे शृणु || ६२ ||

[पितॄणां मन्त्राः]

तारपञ्चकमाह्लादं व्योमप्राणोपरि न्यसेत् |
कालानलौ तु तदधस्सर्वलोकेश्वरोपरि || ६३ ||

यथाक्रमोदितैर्वर्णैः पिण्डं कृत्वा ततः पदम् |
स्वधा पितृभ्यःसनमः पितृसङ्घस्य मन्त्रराट् || ६४ ||

[पूर्वसिद्धमन्त्रः]

कथितो द्विजशार्दूल पूर्वसिद्धेष्वथोच्यते |
अन्ते प्रणवषट्कस्य आनन्दं व्योमभूषितम् || ६५ ||

पद तथादिसिद्धेभ्यस्सनमस्कं नियोजयेत् |
प्रागिमं मन्त्रनिचयं पूजयित्वा ततोऽर्चयेत् || ६६ ||

प्रधानमन्त्रपूर्वा ये यस्मिंन्यस्मिंस्तु कर्मणि |

[लोकेशमन्त्राः]

अथ लोकेशमन्त्राणां शास्त्राणां लक्षणं शृणु || ६७ ||

व्योमानन्दं ततः प्राणं धरेशोपरि संस्थितम् |
एतदेकीकृतं वर्णं सृष्टिन्यायेन नारद || ६८ ||

ऐन्द्रो मन्त्रस्समुद्दिष्ट इतरेषां निबोध मे |
प्राणद्वयं द्विजोद्धृत्य क्रमादनलकालगम् || ६९ ||

द्वितीयस्वरसंयुक्तं व्योममस्तकभूषितम् |
शिखिनश्चान्तकस्यैव द्वे बीजे परिकीर्तिते || ७० ||

व्यापी नरश्च लिङ्गात्मा प्राग्वत्संयोज्य पिण्डवत् |
यात्वीशस्य तु बीजेन अन्येषामवधारय || ७१ ||

परमात्मानमुद्धृत्य द्विधा द्वाभ्यामथो न्यसेत् |
वराहसूक्ष्मसंज्ञौ तु व्योमानन्दावथोपरि || ७२ ||

अनुक्रमेण विज्ञेयौ बीजौ वरुणवायुजौ |
धर्मांशोरूर्ध्वगं न्यस्य वर्णं वाराहसंज्ञकम् || ७३ ||

प्. ६६) प्राग्वत्स्वरद्वयोपेतं बीजं चोडुपतेः स्मृतम् |
सूर्यमूर्जोपरिस्थं च व्यापकेन तथाङ्कितम् || ७४ ||

ईशानाख्यं स्मृतं बीजं विश्वाप्यायकरान्वितम् |
आदिदेवान्वितं व्योम प्राणाख्यस्योपरि न्यसेत् || ७५ ||

वैकुण्ठस्तदधो योज्यो बीजं नागेश्वरस्य च |
प्राग्वत्स्वरान्विते सूर्ये वेदात्मानमथो न्यसेत् || ७६ ||

ब्रह्मणो बीजमाख्यातं परं व्योमेश्वरस्य च |
सर्वेषां प्रणवं पूर्वं स्वसंज्ञान्ते नमोयुताः || ७७ ||

[वज्राद्यायुधमन्त्रः]

अथायुधानां क्रमशो ये मन्त्राः शुभलक्षणाः |
स्थितान् शृणु समासेन यथायोगानुवाचकान् || ७८ ||

अजितं च द्विधोद्धृत्य प्रधानोपरिसंस्थितम् |
अशेषभुवनाधारमूर्ध्वेऽधश्चानयोर्न्यसेत् || ७९ ||

लोकेशोर्ध्वोदितं पूर्वं द्वितीयं पञ्चबिन्दुना |
विसर्गयुक्ते द्वे चैते बीजे कुलिशशक्तिजे || ८० ||

अखण्डविक्रमश्वान्द्री द्वावेतौ मर्दनस्थितौ |
लोकेश्वरविसर्गाढ्यौ विज्ञेयौ दण्डखड्गयोः || ८१ ||

आह्लादाजितसंज्ञौ द्वौ शताख्यवरुणस्थितौ |
विसर्गानन्दसंयुक्तौ ज्ञेयौ पाशध्वजाभिधौ || ८२ ||

परमात्मानमुद्धृत्य अनलाख्यमतःपरम् |
तयोरुपरि तौ कुर्यात्क्रमादनलशाश्वतौ || ८३ ||

सोद्दामेन विसर्गेण एकैकमथ योजयेत् |
प्रोक्तौ मुद्गरशूलौ द्वौ सोमेशाभ्यां द्विजायुधे || ८४ ||

परप्रकृतिसंज्ञं यद्विन्यसेदनलोपरि |
ओदनं सविसर्गं च ततस्तस्यैव योजयेत् || ८५ ||

सीराख्यं बीजमेतद्धि वारिजस्याधुनोच्यते |
वरुणञ्च द्विजोद्धृत्य नराख्यस्योपरि स्थितम् || ८६ ||

विसर्गेणादिदेवेन युक्तं पाद्ममिहोदितम् |

[विष्वक्सेनमन्त्रः]

आक्रान्तमनलेनैव प्राणाख्यं बीजनायकम् || ८७ ||

प्. ६७) त्रैलोक्यैश्वर्यदोपेतमूर्जोपरि गतं तु तत् |
ततो वाराहमादाय भूधरव्योमभूषितम् || ८८ ||

विष्वक्सेनाय तदनु सनमस्कं पदं न्यसेत् |
प्रणवाद्यो ह्ययं मन्त्रो विष्वक्सेनस्य कीर्त्तितः || ८९ ||

पूर्वबीजं हि यच्चास्य ऊकारस्वरवर्जितम् |
गणेशवच्च षट्दीर्घैर्भिन्नमङ्गगणं भवेत् || ९० ||

प्रणवेन स्वनाम्ना च जातिभिः षड्भिरन्वितम् |

[औपचारिकमन्त्रपञ्चकम्]

औपचारिकमन्त्राणां पञ्चकं चाधुनोच्यते || ९१ ||

मूलमन्त्रादिसर्वेषां सामान्यं यन्महामते |
येन विज्ञातमात्रेण जपध्यानादिकं विना || ९२ ||

यथाकालं प्रयुक्तत्वात्संपूर्णं जायतेऽर्चनम् |

[आवाहने विनियोक्तव्यो मन्त्रः]

प्रणवद्वितयोपेतं परमं त्र्यक्षरं पदम् || ९३ ||

धामावस्थितपञ्चार्णं द्वितीयं प्रोद्धरेत्ततः |
तदनुग्रहकाम्यं यो अष्टार्णं परमं पदम् || ९४ ||

दकारं च यकारस्थं तदन्ते योजयेद्द्विज |
आदिदेवान्वितं पश्चात्ताललक्ष्माणमुद्धरेत् || ९५ ||

ततो वरुणसंज्ञं च केवलस्रग्धरं ततः |
अशेषभुवनाधारं जगद्योनियुतं ततः || ९६ ||

परमात्मानमन्ते च गोपनेन समन्वितम् |
रामोपेतं ध्रुवं दद्यात्ततः कालं च केवलम् || ९७ ||

वैराजं केवलं चाथ सिद्धिदं त्र्यक्षरं पदम् |
मन्त्रेति द्व्यक्षरं दद्याच्छङ्करं केवलं ततः || ९८ ||

अशेषभुवनाधारं मायायुक्तं ततो न्यसेत् |
विक्रमव्योमसंभिन्नमनलंचोद्धरेत्ततः || ९९ ||

नमो नमः पदं पश्चादष्टत्रिंशाक्षरः परः |
प्रणवेनाधिको विप्र द्वितीयेन महाप्रभः || १०० ||

प्. ६८) मन्त्र आवाहने विप्र योक्तव्यस्तु परं शृणु |

[पाद्याद्येषूपचारेषु विनियोज्यो मन्त्रः]

औपचारिकहृत्संज्ञं क्रियते येन पूजनम् || १०१ ||

प्रणवान्ते त्रिधा योज्य प्राणं व्योमविभूषितम् |
इदमिदमिदं पश्चात्पदं दद्यात्षडक्षरम् || १०२ ||

गृहाण च ततः स्वाहा मन्त्रः पञ्चदशाक्षरः |
योग्यस्सर्वोपचारेषु पाद्याद्येषु सदैव हि || १०३ ||

[न्यूनाधिकपरिहाराय विनियोज्या विष्णुगायत्री]

प्रणवं विश्वरूपाय विद्महे विन्यसेत्ततः |
विश्वातीताय तदनु धीमहे तदनन्तरम् || १०४ ||

पदद्वयान्ते तदनु तन्नो विष्णुः प्रचोदयात् |
सर्वेषां कर्मणामन्ते पूरणार्थं प्रयोजयेत् || १०५ ||

न्यूनाधिकनिमित्तार्थं गायत्री वैष्णवी परा |
चतुर्विंशाक्षरो ह्येष नमःप्रणवसंयुतः || १०६ ||

[प्रसादने विनियोज्यो मन्त्रः]

उद्धरेत्प्रणवं पूर्वं विष्णुं व्योमान्वितं ततः |
ह्रींकारं च ततो दद्याद्भूयो विष्णुं तथाविधम् || १०७ ||

ततो व्योमान्वितं प्राणं सोमं तदनु केवलम् |
परवर्णं द्वयं दद्यात्परमेशपदं ततः || १०८ ||

प्रसीद ओं नमस्यान्तो मन्त्रो ह्यष्टादशाक्षरः |
मन्त्रप्रसादने योज्यो मुद्राबन्धावसानतः || १०९ ||

[विसर्जने विनियोक्तव्यो मन्त्रः]

ओं भगवन्मन्त्रमूर्ते दद्यादष्टाक्षरं पदम् |
तदन्ते वरुणारूढममृताख्यं नियोज्य च || ११० ||

पदमासादयपदं ततो दद्यात् षडक्षरम् |
क्षमस्व त्र्यक्षरं भूयः प्रणवान्तं च विन्यसेत् || १११ ||

नमोनमःपदं दद्यात्षड्विंशार्णं तु मन्त्रराट् |
विसर्जने नियोक्तव्यो मन्त्रग्रामस्य सर्वदा || ११२ ||

ज्ञप्तिसंज्ञं तु यद्वर्णं वराहोपरि संस्थितम् |
व्योमेशं विष्णुना युक्तं नमःप्रणवमध्यगम् || ११३ ||

प्. ६९) सौरभीयो ह्ययं मन्त्रः स्वसंज्ञासंयुतो द्विज |
संपूरणार्थं भोगान्ते तेषामाप्यायनार्थतः || ११४ ||

इत्येष कथितो विप्र मन्त्रकोशो यथा स्थितः |
सर्वपापक्षयकरस्सर्वदुःखोपशान्तिदः || ११५ ||

गोपनीयो ह्यभक्तानां शठानां च विशेषतः |
नास्तिकानामसाधूनां धूर्तानां छद्मचारिणाम् || ११६ ||

नास्तिकानां च भक्तानां श्रद्धासंयमसेविनाम् |
गुरुशास्त्ररतानां च नयमार्गानुवर्तिनाम् || ११७ ||

तत्त्वतश्चोपपन्नानां दृढश्रद्धावलम्बिनाम् |
तन्मयानामिदं वाच्यमितरेषु च योऽन्यथा || ११८ ||

वक्ति चैतेषु यो मोहाद्भक्तिश्रद्धोज्झितेषु च |
लोभेनान्यायतः कामात्स याति नरकेऽधमः || ११९ ||

सिद्धोऽपि विप्रशार्दूल असिद्धस्य तु का कथा |
तस्मादालक्ष्य वै पूर्वं न्यायधर्मो यथार्थतः || १२० ||

वक्तव्यमुपसन्नस्य न्यायतः शृणुयाद्यदि |
यो वक्ति न्यायरहितं विना न्यायं शृणोति यः || १२१ ||

तावुभौ नरकं घोरं व्रजतः कालमक्षयम् |
ज्ञात्वैवं मुनिशार्दूल रहस्यमिदमुत्तमम् || १२२ ||

साधनं भोगमोक्षाभ्यां वक्तव्यं नापरीक्षिते |
यद्यत्किञ्चिज्जगत्यस्मिंस्तत्तत्सर्वं विनश्वरम् || १२३ ||

स्वप्नवत्क्षणमात्रस्य सुखदायि धनादिकम् |
समाचारक्रियाश्शास्त्रे मान्त्रं ज्ञानमनश्वरम् || १२४ ||

अनन्तनित्यसुखदं वृद्धिं याति क्षणात्क्षणम् |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां उपकरणमन्त्रोद्धारो नाम 
सप्तमः पटलः || ७ ||



अथ जयाख्यसंहितायां मुद्राबन्धाख्यानं नाम अष्टमः 
पटलः

श्रीभगवानु वाच

अस्यैव मन्त्रवृन्दस्य क्रमेण तु यथाक्रमम् |
मुद्राकोशं प्रवक्ष्यामि येन सन्निहितस्सदा || १ ||

प्. ७०) भवेच्च साधकेन्द्राणां भुक्तिमुक्तिप्रसाधने |
आदौ तु मूलमन्त्रस्य अन्येषां तदनन्तरम् || २ ||

मुद्रां वै बन्धयेन्मन्त्री स्नानकाले जलान्तरे |
आत्मनो न्यासकाले तु पूजान्ते मण्डलावनौ || ३ ||

अर्चासु मन्त्रविन्यासे अर्घ्यपात्रेऽम्बुभाजने |
पूर्णाहुत्यवसाने च मन्त्रे वह्न्यन्तरस्थिते || ४ ||

हिंसकानां विधाताय सर्वविघ्नोपशान्तये |
सर्वकार्यार्थसिध्यर्थं मुद्राकोश इहोदितः || ५ ||

[जयामुद्रा]

अधोमुखाद्वामहस्तान्मध्यमां ग्राहयेन्मुने |
कनिष्ठया दक्षिणस्य तिस्रोऽन्या मुष्टिवत्स्थिताः || ६ ||

अङ्गुष्ठमुभयं कृत्वा मुद्रेयं तु जया स्मृता |
अधस्ताद्गरुडं तस्या वामहस्ते विचिन्तयेत् || ७ ||

पृष्ठे स्याद्दक्षिणे हस्ते ध्यायेद्विष्णुं सनातनम् |
एषा मुद्रा जया नाम सर्वकार्यार्थसाधनी || ८ ||

योजयेद्देवदेवस्य तार्क्ष्येण सहितस्य च |

[शक्तिमुद्रा]

प्रसार्य वाममुत्तानमङ्गुल्यो विरलाः स्थिताः || ९ ||

कार्यास्त्वाकुञ्चिताः प्रान्तादङ्गुष्ठं सेतुवद्भवेत् |
सम्मुखं तासु संलग्नं करशाखासु मध्यतः || १० ||

हृत्सम्मुखं तु बध्नीयाच्छक्तिमुद्रां सुखप्रदाम् |
शक्तियुक्तस्य देहस्य मुद्रा वै सन्निधापनी || ११ ||

प्रदेशिन्या ततो(?)विद्धि लक्ष्मीपूजासु शक्तिषु |

[हृदयमुद्रा]

दक्षिणेन तु हस्तेन मुष्टिबन्धं प्रकल्पयेत् || १२ ||

अङ्गुष्ठं करमध्यस्थं कृत्वा योज्यं हृदि द्विज |
हृदयाख्या भवेन्मुद्रा सर्वमन्त्रेषु साधनी || १३ ||

[शिरोमुद्रा]

प्रसृता अङ्गुलीस्सर्वा अङ्गुष्ठेन तु संस्पृशेत् |
प्. ७१) शिरोमुद्रेति विख्याता मन्त्रसन्निधिकारिणी || १४ ||

[शिखामुद्रा]

मुष्टिं बध्वा शिखास्थाने तर्जनी चोर्ध्वसंस्थिता |
शिखामुद्रेति विख्याता सर्वदुष्टक्षयङ्करी || १५ ||

दोषविघ्नविनाशाय सदा ह्येषा प्रकीर्तिता |
आदौ तस्मात्प्रयत्नेन यागवेश्मनि बन्धयेत् || १६ ||

उत्सादं सर्वविघ्नानां कुरुते मन्त्रसंयुता |

[कवचमुद्रा]

उभयोरग्रतश्शाखा ग्रस्तास्तु करयोर्द्विज || १७ ||

तयोर्मध्यं ह्यसंश्लिष्टं करबन्धाधितो भवेत् |
वार्मण्येषा भवेन्मुद्रा द्वावंसावनया स्पृशेत् || १८ ||

दुर्भेद्या दुष्टसङ्घस्य भूतवेतालयोगिनाम् |
कर्मकाले च बध्नीयात्समन्त्रां च प्रयत्नतः || १९ ||

[नेत्रमुद्रा]

करयोर्ग्रथिताङ्गुल्यस्संवृताः पाणिपृष्ठगाः |
तर्जन्यौ प्रान्तसंलग्ने सुषिरेचोर्चिते तयोः || २० ||

अङ्गुष्ठौ मूलसंलग्नविपर्यस्तौ परस्परम् |
लोचनाख्या भवेन्मुद्रा दर्शयेच्चक्षुषोऽन्तिके || २१ ||

[अस्त्रमुद्रा]

तर्जनीं स्फोटयेद्दिक्षु दशस्वङ्गुष्ठकेन तु |
द्रुतं करद्वयेनैव चक्षुर्भ्यां सन्निरीक्षयेत् || २२ ||

अस्त्रमुद्रेति विख्याता त्रासिनी त्रिदशेष्वपि |
किं पुनर्दुष्टयोनीनां वाङ्मनःकायसंयुता || २३ ||

[सिह्ममुद्रा]

उत्ताने दक्षिणे वामे कुञ्चयित्वाऽङ्गुलित्रयम् |
प्रसारयेच्च तिर्यग्वै अङ्गुष्ठं तर्जनीं तथा || २४ ||

ईषदूर्ध्वीकृताऽधोदृग् निष्कम्पालोकसंयुता |
पाशबन्धक्षयकरी सर्वोपद्रवनाशिनी || २५ ||

सिह्ममुद्रा भवत्येषा विस्मयाख्या महाप्रभा |

प्. ७२) [कपिलमुद्रा]

तर्जन्यङ्गुष्ठयोर्मध्ये मध्यमां तु प्रपीडयेत् || २६ ||

प्रसारयेदनामां च पश्चात्तस्याः कनिष्ठिकाम् |
परस्परं च दूरस्थे मुद्रैषा कपिली स्मृता || २७ ||

सर्वसिद्धिकरी ह्येषा अणिमादिषु साधनी |

[क्रोडमुद्रा]

अधोमुखे वामहस्ते मध्यमानामिके यदा || २८ ||

अङ्गुष्ठस्य तु संसक्ते कनिष्ठा तर्जनीद्वयम् |
प्रसारितं ततः कार्यं मुद्रा क्रोडात्मिका स्मृता || २९ ||

सर्वयन्त्रप्रमथनी सर्वदुष्टनिवारिणी |
स्वे स्वे स्थाने नियोक्तव्या मुद्रावक्त्रेषु या स्थिता || ३० ||

[कौस्तुभमुद्रा]

मध्यमानामिकान्यूना मुष्टिवत्पाणिमध्यगाः |
उभयोर्हस्तयोर्विप्र पश्चान्मुष्टिद्वयं तु तत् || ३१ ||

श्लेषयेत्समरन्ध्रेण तर्जन्यौ द्वे प्रसार्य च |
ततः संश्लेषयेदग्रादङ्गुष्ठाग्रे नियोजयेत् || ३२ ||

मध्यतस्तर्जनीभ्यां तु अन्योन्येन क्रमेण तु |
मुद्रैषा कौस्तुभस्योक्ता मालामुद्रामथो शृणु || ३३ ||

[मालामुद्रा]

शाखाष्टकं कराभ्यां यद्ग्रस्तमग्रानदूरतः |
संश्लक्ष्णं लम्बमानं च उपविष्टोऽथ वास्थितः || ३४ ||

कुर्याद्बाहुद्वयं विप्र ऊरुमध्यावलम्बितम् |
मणिबन्धावधौ सम्यङ्मालामुद्रा प्रकीर्तिता || ३५ ||

[पद्ममुद्रा]

अङ्गुष्ठौ सङ्गतौ लग्नौ अङ्गुल्यो विरलाः स्थिताः |
पाद्मी ह्येषा भवेन्मुद्रा पुष्टिसौभाग्यदायिका || ३६ ||

[शङ्खमुद्रा]

मुष्टिना ग्राहयेद्वाममङ्गुष्ठं दक्षिणेन तु |
अङ्गुलीर्वामहस्तात्तु दक्षिणस्योपरि न्यसेत् || ३७ ||

प्. ७३) वामतर्जनिकाग्रं तु अङ्गुष्ठाग्रं च दक्षिणात् |
परस्परं सम्मुखं तु सुश्लिष्टं विनियोजयेत् || ३८ ||

शङ्खस्यैषा भवेन्मुद्रा उत्ताना तु यदा स्थिता |

[चक्रमुद्रा]

स्पष्टौ प्रसारितौ हस्तौ परस्परनियोजितौ || ३९ ||

भ्रमणाच्चक्रवत्तौ तु चक्रमुद्रेति कीर्तिता |
नाशिनी सर्वदुःखानां मुद्राणां भेदिनी परा || ४० ||

[गदामुद्रा]

बध्वा मुष्टिं दक्षिणेन वामाङ्गुष्ठस्य मूर्धनि |
कृत्वैवं दर्शयेदेषा कौमोदक्याः सुशोभना || ४१ ||

गदामुद्रेति विख्याता दोषसैन्यप्रमर्दनी |

[पक्षिराजमुद्रा]

प्रसार्य संहतं कृत्वा पुरा पाणिद्वयं द्विज || ४२ ||

अनामा मूलदेशाभ्यामङ्गुष्ठाग्रद्वयं न्यसेत् |
अधोमुखं तु पतितं मणिबन्धस्य सम्मुखम् || ४३ ||

सुश्लिष्टमग्रतः कृत्वा न्यसेत्तच्चाङ्गुलिद्वयम् |
तर्जनीमध्यमाभ्यां यद्वामं युग्मं करद्वयात् || ४४ ||

प्रोच्छ्रितं विरलं कुर्यात्कुञ्चितं चापि सम्मुखम् |
सुस्पष्टमुच्छ्रितं लग्नं पुच्छवत्कन्यसायुगम् || ४५ ||

पक्षिराजस्य मुद्रैषा केवलस्य महात्मनः |

[पाशमुद्रा]

प्रसार्य दक्षिणं पाणिं ततोऽङ्गुष्ठकनिष्ठिके || ४६ ||

मेलयेदग्रदेशाच्च सेतुवत्करणेन तु |
फणवत्कुञ्चितं लग्नं तर्जन्याद्यं लतात्रयम् || ४७ ||

पाशमुद्रा भवत्येषा अङ्कुशाख्यं निबोध मे || ४८ ||

[अङ्कुशमुद्रा]

कनिष्ठा मध्यमा नाम वामहस्तस्य मध्यतः |
पृष्ठवन्निक्षिपेत्पृष्ठे तासामङ्गुष्टकं भवेत् || ४९ ||

अग्रतस्तर्जनी कार्या कुञ्चिताङ्कुशवद्द्विज |
इत्येषाऽङ्कुशमुद्रैव सत्यादीनामथो शृणु || ५० ||

प्. ७४) [सत्यादिमुद्रापञ्चकम्]

दक्षिणस्य तु हस्तस्य अग्रतोऽङ्गुलिपञ्चकम् |
परस्परं स्पृशेत्कार्यं प्रोन्नतं मुखसम्मुखम् || ५१ ||

सत्यस्यैषा भवेन्मुद्रा प्रागुपाङ्गोद्भवस्य च |
अङ्गुष्ठतर्जनीयोगाद्द्वितीयस्य प्रकीर्तिता || ५२ ||

अङ्गुष्ठमध्यमायोगात्तृतीयस्य प्रकीर्तिता |
अङ्गुष्ठानामिकायोगाच्चतुर्थस्य तु नारद || ५३ ||

कनिष्ठाङ्गुष्ठसंयोगात्पञ्चमस्य तु जायते |

[महाजयामुद्रा]

हृल्लग्नं वामहस्तं तु कृत्वोत्तानं प्रसारितम् |
पृष्ठे तु मुष्टिबन्धं तु दक्षिणेन करेण तु || ५४ ||

मुष्टेरूर्ध्वं स्थितोऽङ्गुष्ठं चक्षुर्भ्यामवलोकितम् |
दैवी ह्येषा भवेन्मुद्रा मन्त्रराजस्य सुव्रत || ५५ ||

महाजयेति विख्याता सर्वयोगप्रसाधनी |
सर्वसिद्धिकरी शश्वत्सर्वमुद्राप्रपूरणी || ५६ ||

अनया मुद्रितं विश्वमाब्रह्मभावनान्तिमम् |
सर्वाङ्गशक्तियुक्तस्य सर्वमन्त्रालयस्य च || ५७ ||

निष्कलस्याविकारस्य ब्रह्मन्सप्ताक्षरस्य च |
इत्येष गर्भमन्त्राणामुक्तो मुद्रागणो मया || ५८ ||

आधारासनमन्त्राणां मुद्राणां लक्षणं शृणु |

[आधारशक्तिमुद्रा कूर्ममुद्रा च]

क्षिप्तमङ्गुलियुग्मं तु मुष्टिभ्यामन्तरे द्विज || ५९ ||

वामस्य दक्षिणो मुष्टिः पृष्ठे स्यात्स्पर्शवर्जितः |
असावाधारशक्तौ च ऊर्ध्वतः कूर्मवह्नि (द्द्वि?)ज || ६० ||

[अनन्तासनमुद्रा]

अधोमुखस्य वामस्य अनामा तर्जनी उभे |
आकुंच्य पृष्ठलग्ने तु मध्यमायां तु संस्थिते || ६१ ||

तयोरधस्तान्मध्याख्यामृज्वीं कुर्यादधोमुखाम् |
कनिष्ठिका तु साङ्गुष्ठा कार्या सुप्रसृता मुने || ६२ ||

प्. ७५) अनन्तासनमुद्रेयमनेनास्या(ख्या?)यते द्विज |
सर्वं जगदिदं ह्येषा क्रोडीकृत्य च वर्तते || ६३ ||

सर्वास्वाधारमुद्रासु प्राधान्येन व्यवस्थिता |
तस्यादौ मन्त्रमुच्चार्य प्लुतं च बहुमातृकम् || ६४ ||

शब्दशक्यविभागोत्थं भावग्राह्यमनाहतम् |
ततस्तस्य विसर्गे तु अनन्तासनसंज्ञया || ६५ ||

बद्धं प्रकल्पयेद्विप्र सद्भावध्यानसंयुतम् |
सदाधिकारयागे तु मन्त्राणां भिन्नरूपिणाम् || ६६ ||

क्षिप्रकर्मप्रसिध्यर्थं योजनीया प्रयत्नतः |

[पृथिवीमुद्रा]

करद्वयेन बध्नीयाल्लग्नमुष्टिद्वयं पुरा || ६७ ||

अङ्गुलित्रितयेनैव अङ्गुष्ठे तर्जनीद्वयम् |
प्रान्तलग्नं ततः कृत्वा तद्युगे मेलयेत्पुनः || ६८ ||

एषा तु पार्थिवी मुद्रा सामुद्रीमधुना शृणु |

[समुद्रमुद्रा]

मणिबद्धौ च संलग्नौ नखाग्राणि करद्वयात् || ६९ ||

कार्याणि साङ्गुलीकानि परस्परमुखानि तु |
अङ्गुष्ठाग्रे निराधारे तन्मध्ये चालयेद्धृतम् || ७० ||

मध्यं कुर्याच्च हस्ताभ्यां गाधं तु सुषिरोपमम् |
क्षीरार्णवस्य मुद्रैषा प्रागुक्ता पङ्कजस्य तु || ७१ ||

मन्त्रयोगात्तथा ध्यानादन्यत्वं चैव जायते |

[धर्मादिमुद्राचतुष्टयम्]

करद्वयमसंलग्ने(ग्नं?) कृत्वा तदनु योजयेत् || ७२ ||

मुखे मुखं तर्जनीभ्यां तं मुञ्चेदथ मध्ययोः |
कुर्यात्ताद्दृग्विधं बन्धं तं त्यक्त्वाऽनामिकाद्वये || ७३ ||

उपसंहृत्य तं चापि द्वे कनिष्ठे नियोजयेत् |
प्रत्येकबन्धे संलग्नमङ्गुष्ठयुगलं न्यसेत् || ७४ ||

धर्माद्यस्य चतुष्कस्य विद्धि मुद्रागणं क्रमात् || ७५ ||

तदूर्ध्वस्थस्य पद्मस्य प्रागुक्ता मन्त्रयोगतः |

प्. ७६) [सूर्येन्द्वग्निलक्षणधामत्रयमुद्रा]

दक्षिणस्य तु हस्तस्य तर्जन्यङ्गुष्ठमेलनम् || ७६ ||

कृत्वा तदनु तद्बन्धं विकास्य च शनैः शनैः |
समुत्तानं पुनः कुर्याच्छाखासङ्घं पृथक्स्थितम् || ७७ ||

धामत्रयस्य मुद्रैषा हंसाख्यां तु निबोध मे |

[हंसमुद्रा]

स्पष्टौ प्रसारितौ हस्तौ कुर्यादञ्जलिरूपकौ || ७८ ||

भावासनस्य मुद्रैषा सुशुद्धा परमार्थकी |
एष आसनमन्त्राणां मुद्राबन्धो मयोदितः || ७९ ||

क्रमात्क्षेत्रेशपूर्वाणां बीजानां मुनिसत्तम |
पद्मनिध्यधिपान्तानां मुद्रादशकमुच्यते || ८० ||

[क्षेत्रेशमुद्रा]

ग्रस्तमङ्गुलिसंख्यातं कृत्वा पाणिद्वयेन तु |
बलात्प्रपीडयेत्कुर्यादङ्गुष्ठद्वयमुच्छ्रितम् || ८१ ||

मुद्रेयं क्षेत्रपालस्य श्र्यादीनामथ मे शृणु |

[श्रीमुद्रा]

उत्तानौ तु करौ कृत्वा निकटस्थौ तु नारद || ८२ ||

तदङ्गुलीगणं सर्वं कुञ्चितं मध्यसंस्थितम् |
अङ्गुष्ठौ पतितौ कृत्वा क्रमशः स्पष्टतां नयेत् || ८३ ||

श्रीबीजस्य तु मुद्रैषा प्रथमं कथिता तव |

[चण्डमुद्रा]

समुत्थाप्य कराद्वामात्तर्जनीं चण्डबीजजा || ८४ ||

[प्रचण्डमुद्रा]

तामेव दक्षिणाद्धस्तात्प्रचण्डाख्यस्य विद्धि वै |

[जयमुद्रा]

मध्यमाद्वामहस्ताद्वै समुत्थाप्य जयस्य च || ८५ ||

[विजयमुद्रा]

दक्षिणाद्विजयाख्यस्य बीजस्य परिकीर्तिता || ८६ ||

[गांगमुद्रा]

वामाच्चानामिका प्राग्वत्कृत्वा गाङ्गस्य विद्धि ताम् |

प्. ७७) [यामुनमुद्रा]

दक्षिणाद्यामुनस्योक्ता मुद्रा बीजस्य नारद || ८७ ||

[शङ्खमुद्रा]

निधीश्वरस्य शङ्खस्य वामहस्तात्कनिष्ठिका |

[पद्मनिधिमुद्रा]

पद्माख्यस्यापराद्धस्तात्सैव चोर्ध्वीकृता यदा || ८८ ||

[गणेशमुद्रा]

दक्षिणेन तु हस्तेन साङ्गुष्ठेन च मुष्टिना |
प्रदेशिनीं ह्यनामां च वामहस्तस्य पीडयेत् || ८९ ||

प्रयत्नकृतशङ्खानां पृष्ठे योज्या च मध्यमा |
लम्बमानकराकारा यथा संदृश्यते च सा || ९० ||

मुष्टेर्नातिसमीपस्थां वामहस्तात्कनिष्ठिकाम् |
दक्षिणाङ्गुष्ठबाह्ये च दंष्ट्रावत्परिभावयेत् || ९१ ||

ईषत्तिर्यक्ततस्सपष्टो वामाङ्गुष्ठस्तथा परः |
यथा तौ परिदृश्येते गजकर्णोपमौ द्विज || ९२ ||

गणेश्वरस्य मुद्रेयं सर्वविघ्नक्षयङ्करी |

[वागीश्वरीमुद्रा]

सुश्लिष्टौ मणिबन्धौ तु कृत्वा पाणिद्वये पुरा || ९३ ||

संलग्नमग्रदेशात्तु प्रोन्नतं मध्यमायुतम् |
प्रदेशिनीद्वयं तद्वत्कृत्वाऽनामायुगं तथा || ९४ ||

अचलं द्विगुणीकृत्य नमयेत्तदधोमुखम् |
शनैः शनैःस्पृशेद्यावत्स्वं स्वं पाणितलं द्विज || ९५ ||

स्पष्टं सुविरलं कुर्यादङ्गुष्ठद्वितयं द्विज |
तद्वत्कनीयसीयुग्मं समेन धरणेन तु || ९६ ||

मुद्रैषा वाग्विश्रूत्यर्थी यो बध्नाति दिने दिने |
जपमानस्तु तद्भावी तस्य चावतरेत्तु धीः || ९७ ||

[गुरुमुद्रा]

सम्मुखौ संपुटीकृत्य द्वौ हस्तौ संप्रसारितौ |
विनियोज्यौ ललाटोर्ध्वे शिरसाऽवनतेन तु || ९८ ||

प्. ७८) गुरोर्गुरुतरस्यापि मुद्रा ह्येषा पितुः पितुः |

[पितृगणमुद्राः]

प्रोत्तानं दक्षिणं पाणिं कृत्वाङ्गुलिगणं ततः || ९९ ||

संलग्नं कुञ्चयेत्किञ्चिदङ्गुष्ठं संप्रसार्य च |
तिर्यग्भवैः शनैः किञ्चित्कुर्याद्वाऽधोमुखं ततः || १०० ||

मुद्रा पितृगणस्यैषा नित्यतृप्तिकरी स्मृता |
पूजाकाले तु वै तस्माद्दर्शनीया प्रयत्नतः || १०१ ||

यो वै नैमित्तिकाच्छ्राद्धात्परितोषस्तु जायते |
स पितॄणां शतगुणो मुद्राबन्धाच्च पूजनात् || १०२ ||

[सिद्धमुद्रा]

करद्वयं समुत्तानं नाभिदेशे नियोजयेत् |
वामस्य दक्षिणे(?) पृष्ठे मुद्रैषा सिद्धसन्ततेः || १०३ ||

[वराभयमुद्रे]

सुस्पष्टं दक्षिणं हस्तं स्वात्मनस्तु पराङ्मुखम् |
पराङ्मुखं लम्बमानं वामपाणिं प्रकल्पयेत् || १०४ ||

क्रमाद्वराभयाख्यं तु इदं मुद्राद्वयं द्विज |
विज्ञेयं लोकपालानामिन्द्रादीनां समासतः || १०५ ||

एकैकेन तु मन्त्रेण वज्राद्येन क्रमाद्युताम् |
अस्त्राख्यां शक्तिसंयुक्तां प्रागुक्तां संप्रदर्शयेत् || १०६ ||

लोकपालायुधानां तु पूजितानां क्रमेण वै |

[विष्वक्सेनमुद्रा]

कनिष्ठाऽनामिका मध्या वामाच्च करमध्यगाः || १०७ ||

तासामङ्गुष्ठकः पृष्ठे तर्जनी प्रोन्नता भवेत् |
नासावंशप्रदेशस्था ततो दक्षिणपाणिना || १०८ ||

अङ्गुलीत्रितयेनैवं मुष्टिं बध्वा तु पूर्ववत् |
तर्जनीद्विगुणं कृत्वा अङ्गुष्ठाग्रे निरोधयेत् || १०९ ||

प्रोद्यतो बाहुदण्डः स्याच्चक्रक्षेपे यथोद्यतः |
विष्वक्सेनस्य मुद्रेयं विश्वकर्मनिकर्तनी || ११० ||

प्. ७९) [आवाहनमुद्रा]

किञ्चिदाकुञ्चयेद्धस्तं दक्षिणं हृदयोपगम् |
अङ्गुष्ठो विरलस्पष्टो मुद्रा ह्यावाहने स्मृता || १११ ||

[विसर्जनमुद्रा]

खड्गधारासमाकारा विरलाङ्गुलिकावुभौ |
अङ्गुष्ठौ दण्डवत्कृत्वा मुष्टिबन्धं शनैश्शनैः || ११२ ||

कुर्यात्कनिष्ठिकादिभ्यो मुद्रैषा स्याद्विसर्जने |

[सुरभिमुद्रा]

ग्रथितौ [द्वौ] करौ कृत्वा सुश्लिष्टौ चाप्यधोमुखौ || ११३ ||

कनीयसौ तदाङ्गुष्ठौ सुश्लेषेण नियोज्य च |
मध्यमाङ्गुलियुग्मं तु अन्योन्यकरपृष्ठगम् |
विक्षिप्तानामिकायुग्मं तर्जनीयुगलं तथा || ११४ ||

मुद्रैषा कामधेन्वाख्या सर्वेच्छापरिपूरणी |
द्विप्रकारं तु मुद्राणां प्रयोगं नित्यमाचरेत् || ११५ ||

संविन्मयं तु चाध्यात्मरूपं भास्वरसंपुटम् |
बाह्यान्तस्त्रिविधं विप्र कर्मवाक्चित्तजं तु यत् || ११६ ||

अनेन विधिना मुद्रां यो बध्नाति विधानवित् |
तेनेदं मुद्रितं विश्वमपुनर्भवसिद्धिदम् || ११७ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां मुद्राबन्धाख्यानं नाम 
अष्टमः पटलः || ८ ||



अथ पाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां स्नानविधिर्नाम नवमः 
पटलः

श्रीभगवान्

अथाधिकारसिद्ध्यर्थं स्नानं वक्ष्यामि पूर्वतः |
येन भक्तोऽभिषिक्तस्तु स्यादर्हो होमयागयोः || १ ||

[स्नाने द्वैविध्यम्]

स्नानं तु द्विविधं कुर्यान्मलसङ्करशुद्धये |
सामान्यविधिना स्नात्वा विशेषविधिना ततः || २ ||

सामान्यं लौकिकं स्नानं विशिष्टं मन्त्रसंस्कृतम् |

[शौचविधिः]

तच्चापि शौचपूर्वं स्यात्तदादौ कथयामि ते || ३ ||

प्. ८०) तिस्रो लिङ्गे मृदो देया एकैकान्तरमृत्तिकाः |
पञ्च वामकरे देयास्तिस्रः पाण्योर्विशुद्धये || ४ ||

मूत्रोत्सर्गे शुद्धिरेषा पुरीषस्याप्यनन्तरम् |
पञ्चापाने मृत्तिकास्स्युस्तथैवान्तरमृत्तिकाः || ५ ||

दश वामकरे देयास्सप्त तूभयहस्तयोः |
पादाभ्यां त्रिसृभिश्शुद्धिर्जङ्घाशुद्धिश्च पञ्चभिः || ६ ||

नियोजयोत्ततो विप्र कट्यां वै सप्तमृत्तिकाः |
स्वदेहस्वेददोषघ्नं बाह्यकर्दमशान्तये || ७ ||

भक्तानां श्रोत्रियाणां च वर्षास्वेवं निरूपितम् |
प्रावृट्सूक्तात्तदेतस्मादेकमृद्व्यपनोदनम् || ८ ||

शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु नित्यं कार्या क्रियापरैः |
एतस्मादपि चैकैका परिलोप्या तु मृत्तिका || ९ ||

हेमन्ते शिशिरे विप्र श्रोत्रियैः संयमस्थितैः |
पथि शौचं प्रकर्तव्यं देशकालानुरूपतः || १० ||

गन्धलेपमपास्यैवं मनश्शुद्ध्या विशुध्यति |

[स्नानार्थं मृत्संग्रहणम्]

एवं कृत्वा पुरा शौचं समाचम्य ततः खनेत् || ११ ||

शङ्कुना ह्यस्त्रजप्तेन शुचिस्थानात्तु मृत्तिकाम् |
गृहीत्वाऽस्त्रेण सङ्गृह्य यायाज्जलनिकेतनम् || १२ ||

[स्नानविधिः]

तत्रादौ जलकूलं तु क्षालयेदस्त्रवारिणा |
मृदः कृत्वा द्विधा स्थाप्य एक भागोपगं ततः || १३ ||

निधाय गोमयं दर्भान्स्तिलास्त्रानभिमन्त्रितान् |
लौकिकं गोमयाढ्येन भागेन [स्नानमाचारेत्] || १४ ||

तत(तच्च ?)स्नानं पुरा कृत्वा विधिस्नानं समाचरेत् |

[विधिस्नाने क्रमः]

विधिस्नाने तु मृद्भागो यस्तं कुर्याद्द्विधा पुनः || १५ ||

पादादि क्षाल्यमेकेन पूर्ववत्क्रमयोगतः |
पाणिप्रक्षालनं कृत्वा विनिमज्य जलान्तरे || १६ ||

प्. ८१) [स्नानाङ्गमन्त्रन्यासमुद्राबन्धौ]

समुत्थाय न्यसेन्मन्त्रं षडङ्गं विग्रहे स्वके |
मन्त्रन्यासं ततः कुर्यान्मुद्राबन्धं च कारयेत् || १७ ||

कीटाद्यशुचिसम्पर्काज्जलस्यावहतो द्विज |
वहतोऽप्युद्धृतस्यापि शुद्धिरेवं भवेत्पुरा || १८ ||

निर्मलं वारुणं विप्र चन्द्रार्ककरतापितम् |
यद्यपि स्यात्तथा नैवं सम्यङ्मान्त्रे क्रियाक्रमे || १९ ||

[पवित्रधारणम्]

त्रिपञ्चसप्तकाण्डोत्थं द्रढिमग्रन्थिसंयुतम् |
पवित्रकद्वयं दार्भमस्त्रमन्त्राभिमन्त्रितम् || २० ||

हस्तद्वयेऽपि निक्षिप्य अनामाङ्गुलयोरधः |

[वामपाणौ मूलादिस्थानभेदेन त्रेधा विभक्ताया मृदः 
क्रमेणास्त्रादित्रयेणाभिमन्त्रणम्]

सावशेषां मृदं शेषां कृत्वाऽदायास्त्रमुच्चरन् || २१ ||

तां तथा वामपाणौ तु मूलमध्याग्रतो भजेत् |
सास्त्रेण मूलमन्त्रेण जपेदङ्गैरनुक्रमात् || २२ ||

[तत्रास्त्राभिमन्त्रिताया विनियोगः]

अस्त्रजप्तां मृदं गृह्य क्षिपेद्दिक्षु विदिक्षु च |
अध ऊर्ध्वे च तन्मन्त्रं (न्त्र ?) मुद्राबन्धेन संयुतम् || २३ ||

तेन स्नानहरा विघ्ना दिग्विदिक्परिसंस्थिताः |
प्रयान्ति विह्वलीभूता यावत्तन्नोपसंभृतम् || २४ ||

[मूलमन्त्रिताया मृदो विनियोगः]

मृद्भागो मूलमन्त्रेण मन्त्रितो यः पुरा स्थितः |
तमुच्चरंस्तमादाय तोयमध्ये विनिक्षिपेत् || २५ ||

तेन तत् द्विजशार्दूल तत्क्षणादेव जायते |
गङ्गातोयेन संपूर्णं यामुनेन जलेन च || २६ ||

प्रायागं चक्रतीर्थं च प्रभासं पुष्कराणि च |
भवन्ति सन्निधीभूता मन्त्रस्यास्य प्रभावतः || २७ ||

ततो वै विष्णुतीर्थाय मन्त्रान्ते पदमुच्चरेत् |
प्. ८२) सनमस्कं भवेत्तेन विष्णुतीर्थस्य सन्निधिः || २८ ||

[तीर्थान्तरे केवलमूलमन्त्रमात्रयोजनम्]

अन्यतीर्थे यदा स्नानं कुर्यात्तत्र च योजयेत् |
केवलं मूलमन्त्रं तु विष्णुतीर्थपदं विना || २९ ||

तीर्थान्तरेष्विदं नाम न सङ्कीर्तयते सुधीः |
सन्निधाने हि तीर्थस्य यद्यन्यामभिधां स्मरेत् || ३० ||

स्नातकस्तस्य तत्तीर्थमभिशप्य क्षणं व्रजेत् |
निर्जराम्बुतटाकादौ सामान्यस्नानकर्मणि || ३१ ||

गङ्गादीनां नदीनां च तीर्थानां च प्रकीर्तितम् |
मान्त्रे स्नानक्रमे सम्यग्विष्णुतीर्थाय कीर्तयेत् || ३२ ||

[अङ्गमन्त्राभिमन्त्रितस्य मृद्भागस्य विनियोगः]

ततोऽङ्गमन्त्रजप्तं च भागं पाणितले स्थितम् |
तोयेनालोढ्य मसृणं तापयेदर्करश्मिभिः || ३३ ||

मेघच्छन्ने स्वकं मन्त्रं सूर्यवत्खस्थितं स्मरेत् |
दर्शयित्वा करे तस्य ताभ्यां सर्वाङ्गकं स्पृशेत् || ३४ ||

[तीर्थस्य परमीकरणप्रकारः]

धारणाद्वितयेनाथ तीर्थस्य सजलस्य च |
परमीकरणं कुर्याद्विधिदृष्टेन कर्मणा || ३५ ||

आधारशक्तेरारभ्य सङ्कल्पविषयावधि |
वह्निना पूरयेत्सर्वं ज्वालामालाविलेन च || ३६ ||

निरम्मयं जगत्कृत्वा तीर्थं शान्ततनु स्मरेत् |
शान्ते संविन्मये विष्णौ भूयस्तदवतार्य च || ३७ ||

निशाम्बुकणसङ्काशमियत्ताकल्पितं पुरा |
स्मृत्वा शक्तिप्रभावेन ब्रह्मस्रोतो विनिर्गतम् || ३८ ||

धाराकल्लोलसङ्गीर्णं पतमानं तु वेगतः |
आब्रह्मभवनं सर्वं पूरयेच्छशिसन्निभम् || ३९ ||

विलोकनपदैश्शश्वत्सङ्घट्टं तं तु भावयेत् |
समस्ते प्राक्स्वरूपेण तन्मध्ये त्वासनं प्रभोः || ४० ||

दत्वा तदुपरि ब्रह्मन् स्मरेन्नारायणं प्रभुम् |
प्. ८३) चन्द्रकोटिसमं शुद्धसुधाधारागणावृतम् || ४१ ||

साहंशक्तिसमूहाढ्यं प्रोद्गिरन्तं सुधारसम् |
एवं कृते सति भवेत्तीर्थं नारायणात्मकम् || ४२ ||

निमज्जनं ततः कुर्यादुन्मज्जनसमन्वितम् |
गन्धैस्सामलकैर्हृद्यैः पवित्रैर्विविधैः शुभैः || ४३ ||

चक्रवर्त्युपचारेण मन्त्री स्नायादतन्द्रितः |

[अथ स्नानोत्तराङ्गविधिः]

ततश्चान्तर्जलस्थश्च स्मरेन्मन्त्रं स्वशक्तितः || ४४ ||

भास्वद्भास्वररूपोऽसौ उदेति हृदयान्तरे |
हृदयादग्रतश्चान्ते द्वादशान्तेन दूरतः || ४५ ||

परमं पुरुषं दृष्ट्वा प्रत्यक्षस्थं तु नारद |
समुत्थाय जलात्पश्येद्गगनस्थं तमेव हि || ४६ ||

ततोऽप्सु तारमासाद्य उपविश्य यथासुखम् |
न्यसेदङ्कुशमुद्राग्रे हृन्मन्त्रं सितविग्रहम् || ४७ ||

स्वेनानिलेन संयुक्तं रेचयेत्तीर्थमध्यतः |
पूरकेण समाकृष्य मुद्रायुक्तेन तत्पुनः || ४८ ||

एवञ्चोपगतं तीर्थं पुरा कृत्वा तु नारद |
प्रणवेनोपचाराख्यहृदयेनाचमेत्ततः || ४९ ||

सुप्रसन्नेन तोयेन जान्वन्तस्थेन पाणिना |
एकेन पाद्यमन्त्रेण सोपचारहृदा द्विज || ५० ||

ध्वात्वा तत्र स्थितं देवं साङ्गं सपरिवारकम् |
जप्यमानश्च मन्त्रोऽयमुपस्थानं तु कारयेत् || ५१ ||

प्रणवेन ततस्सर्वान्पितृदेवांश्च तर्पयेत् |
तिलमिश्रेण विधिवत्सन्त्यजेत्स्नानकर्पटम् || ५२ ||

सुधौतं परिधायाथ वस्त्रयुग्ममखेददम् |
अथवा तदधश्शाटीं योगपट्टकसंयुताम् || ५३ ||

नैकवस्त्रेण वै यस्माद्भवितव्यं कदाचन |
स्थानेऽस्त्रशोधितेऽन्यस्मिन्ननन्तासनसंस्थितम् || ५४ ||

प्. ८४) आधारमासनं ध्यात्वा जलमध्येऽच्युतस्य च |
मन्त्रग्रामसमोपेतमाहूय विनिवेश्य तम् || ५५ ||

तर्पयेदुदकेनैव विष्वक्सेनावसानकम् |
स्वेन स्वेन तु मन्त्रेण पाणिभ्यामग्रतः क्रमात् || ५६ ||

देवताश्च मुनीन्नागान् ग्रहभूतवियच्चरान् |
सन्तर्प्य स्थावरान्तांश्च स्ववंशं तर्पयेत्क्रमात् || ५७ ||

व्रजन्तं सासनं देवं जलमध्यात्ततस्स्मरेत् |
तीर्थशुद्धौ पुरा मन्त्रो न्यस्तोऽसावपि दिक्षु वै || ५८ ||

प्रेरयन्पूर्ववद्देवान्प्राणाग्रेणानिलं द्विज |
तमेकीकृत्य वै तेन त्यक्त्वा तोयं तु शुक्लवत् || ५९ ||

आपूर्य हृदि विन्यस्येत् सोपसंहारमुद्रया |
इत्युक्तमौदकं स्नानमथ मान्त्रं निबोध मे || ६० ||

[मन्त्रस्नानम्]

तोयाभावे च यत्कुर्याद्दुर्गे काले च शीतले |
गमने क्षिप्रसिद्धौ वा गुरुकार्ये स्वतन्त्रताम् || ६१ ||

प्राप्तां वा वीक्ष्य विप्रेन्द्र निशाभागे दिनस्य वा |
प्रक्षाल्य पादावाचम्य प्रोद्धृतेन तु वारिणा || ६२ ||

स्नानं दश दिशः प्राग्वत्संशोध्योपविशेत्ततः |
अस्त्रं हस्ततले योज्यं क्रमान्न्यासं ततस्तनौ || ६३ ||

मूलमन्त्रादि तत्कुर्यात्सर्वमन्त्रगणेन तु |
केवलादुदकस्नानात्संस्कारपरिवर्जितात् || ६४ ||

प्रभासादिषु तीर्थेषु यत्फलं स्नातकस्य च |
ज्ञेयं शतगुणं तस्मान्मन्त्रग्रामस्य नारद || ६५ ||

[ध्यानस्नानम्]

ध्यानस्नानमथो वक्ष्ये द्वाभ्यामपि परं तु यत् |
खस्थितं पुण्डरीकाक्षं मन्त्रमूर्तिं प्रभुं स्मरेत् || ६६ ||

तत्पादोदकजां धारां पतमानां स्वमूर्धनि |
चिन्तयेद्ब्रह्मरन्ध्रेण प्रविशन्तीं स्वकां तनुम् || ६७ ||

तया संक्षालयेत्सर्वमन्तर्देहगतं मलम् |
प्. ८५) तत्क्षणाद्विरजा मन्त्री जायते स्फटिकोपमः || ६८ ||

इदं स्नानं परं मान्त्रात्स्नानाच्छतगुणं स्मृतम् |
तस्मादेकतमं कार्यं स्नानं श्रद्धापरेण तु || ६९ ||

स्नानपूर्वाः क्रियास्सर्वा यतस्सम्यक्फलप्रदाः |
तस्मात्स्नानं पुरा कुर्याद्य इच्छेच्छ्रेय आत्मनः || ७० ||

स्नानेन निर्मलो जन्तुः कृतमात्रेण जायते |
द्विजेन्द्र निर्विवेकात्मा किं पुनर्यः क्रियापरः || ७१ ||

वर्णधर्मक्रमोपेतस्साधुमार्गव्यवस्थितः |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां स्नानविधिर्नाम नवमः 
पटलः || ९ ||



अथ समाधिख्यापनं नाम दशमः पटलः

[ध्यानार्थं निर्जनस्थानं प्रति गमनम्]

श्रीभगवान्

सास्त्रं दूर्वाङ्कुरं दत्वा पुष्पं पत्रं तिलांस्तु वा |
सोदकानात्मनो मूर्ध्नि शिखास्थाने च नारद || १ ||

ततश्चोदकसम्पूर्णं भाण्डमादाय पाणिना |
एकान्तनिर्जनं यायान्मनोज्ञं दोषवर्जितम् || २ ||

हृन्मध्यस्थं स्मरे(र ?)न्मन्त्रं प्रबुद्धानलविग्रहम् |
दिगन्तरमवीक्षन्वै मौनी संरोधितानिलः || ३ ||

[स्थानप्राप्तिसमये कर्तव्यांशः]

प्राप्य स्थानं स्वमन्त्रं तु नासाग्रेण विरेचयेत् |
बहिरस्त्रं च विन्यस्य चरणेन हनेत्क्षितिम् || ४ ||

मन्त्रपूर्वं स्मरेद्विष्णुं सकलं गरुडासनम् |

[दर्भाद्यासनविकल्पः]

एकदेशं समासाद्य बध्नीयाद्रुचिरासनम् || ५ ||

दर्भे चर्मणि वस्त्रे वा फलके यज्ञकाष्ठके |

[गुरुस्मरणपूर्वकमानसक्रियानिर्वहणम्]

अभिवन्द्य हरिं भक्त्या मनसा गुरुसन्ततिम् || ६ ||

गृहीत्वा मानसीमाज्ञां तेभ्यस्तु शिरसा नतः |
मानसीं निर्वहेत्सर्वां क्रियां विप्र यथास्थिताम् || ७ ||

प्. ८६) [आसनशुद्धिः]

मूलमन्त्राभिजप्तेन तोयेन प्रोक्ष्य चासनम् |
च्छोटिकां मन्त्रसंयुक्तां दद्यात्तच्छुद्धये पुनः || ८ ||

[करशुद्धिः]

हस्तशुद्धिं ततः कुर्याद्यथा तच्छृणु नारद |
द्वे तले हस्तपृष्ठे द्वे सर्वाश्चाङ्गुलयस्तथा || ९ ||

अस्त्रमन्त्रेण संशोध्य ध्यानोच्चारप्रयोगतः |
कृत्वैवं करशुद्धिं च स्थानशुद्धिं समाचरेत् || १० ||

[स्थानशुद्धिः]

ध्यात्वा देवं ज्वलद्रूपं सहस्रार्कसमप्रभम् |
ज्वालाकोटिसमाकीर्णं वमन्तं ज्वलनं मुखात् || ११ ||

तेन संपूरयेत्सर्वमाब्रह्मभुवनान्तिमम् |
दिगोघं प्रज्वलन्तं च भावयेन्मन्त्रतेजसा || १२ ||

क्ष्मामण्डलमिदं सर्वं स्मरन्पक्वं च वह्निना |
मन्त्रजेन द्विजश्रेष्ठ मृण्मयं भाजनं यथा || १३ ||

स्थानशुद्धिर्भवत्येवं सुधाकल्लोलसेचनात् |
भूतशुद्धिं शृणु मुने यथावदनुपूर्वशः || १४ ||

[भूतशुद्धिप्रकरणम्]

पृथ्व्यप्तेजोनिलाकाशं शरीरं भूतपञ्चकम् |
इन्द्रजालोपमं विद्धि ज्ञानाद्यैरुज्झितं गुणैः || १५ ||

मलिनञ्चास्वतन्त्र च रेतोरक्तोद्भवं क्षयि |
यावन्न शोधितं सम्यक् धारणाभिर्निरन्तरम् || १६ ||

तावदेतदयोग्यं स्यान्मन्त्रन्यासादिवस्तुषु |

[पृथिव्यादिभूतानां बीजानि]

शङ्करश्चाग्निरूपश्च सोमःसूर्यस्तदन्तकः || १७ ||

वर्णपञ्चकमेतद्वै युक्तं कुर्यात्क्रमेण तु |
धरेशेन वराहेण अनलेनाथ कम्बुना || १८ ||

प्रधानेन द्विजश्रेष्ठ सर्वेषां योजयेत्ततः |
त्रैलोक्यैश्वर्यदोपेतमादिदेवं च मूर्धनि || १९ ||

प्. ८७) पृथ्वीकाग्निमरुद्व्योमबीजान्येतान्यनुक्रमात् |
पृथ्व्यादिसंज्ञायुक्तानि हुंफडन्तानि नारद || २० ||

प्रागोङ्कारेण युक्तानि भूतशुद्धौ त्रिधोच्चरेत् |
भूतेश्वराणां पञ्चानां परत्वेन क्रमात्स्थिताः || २१ ||

[पृथिव्यादिभूतानां देवताः]

अनिरुद्धादयः पञ्च सत्यपूर्वाः पुरोदिताः |
शक्तित्वेन च वर्तन्ते तैश्च तान्व्याहरेत्क्रमात् || २२ ||

[पृथिव्यादिमहाभूतानां स्वविग्रहे प्रवेशन तद्व्यापन 
तद्विलयनप्रकाराः]

सौषुम्नाद्दक्षिणद्वारान्निर्गमयय हरिं बहिः |
सहस्ररविसङ्काशं वृत्तमण्डलमध्यगम् || २३ ||

तप्तकाञ्चनवर्णाभमासीनं परमे पदे |
मन्त्रात्मानं तु तं ध्यात्वा ह्युपरि द्वादशाङ्गुले || २४ ||

प्रभाचक्रं तु तदधस्तत्त्वाधिष्टातृसंयुतः |
निष्कलं मन्त्रदेहं तु ध्यात्वा तु तदधः क्रमात् || २५ ||

[तत्रादौ पृथिवीतत्त्वनिलयनम्]

तुर्यश्रां पीतभां भूमिं चिन्तयेद्वज्रलाञ्छिताम् |
शब्दाद्यैः पञ्चभिर्युक्तां नगद्रुमसमाकुलाम् || २६ ||

पुरप्राकारसुसरिद्द्वीपार्णवपरिष्कृताम् |
संविशन्तीं स्मरेद्बाह्यात्पूरकेण स्वविग्रहे || २७ ||

प्रोच्चारयंश्च तन्मन्त्रं विश्रान्तामथ चिन्तयेत् |
जान्वोः पादतलं यावत्तया व्याप्तं क्रमेण तु || २८ ||

कुम्भकेन द्विजश्रेष्ठ मन्त्रमूर्तौ स्वके ततः |
शनैः शनैर्लयम् यातां गन्धशक्तौ च मन्त्रराट् || २९ ||

[जलतत्त्वनिलयनम्]

गन्धशक्तिं च तां पश्चाद्रेचकेन बहिःक्षिपेत् |
तोयाख्ये च महाधारे ततस्तोयं च वैभवम् || ३० ||

समुद्रससरित्स्रोतो रसषट्कं च सौषधीः |
यानि यान्यम्बुभूतानि भूतानि भुवनान्तरे || ३१ ||

अर्धचन्द्रसमाकारं कमलध्वजशोभितम् |
वारुणं विभवं बाह्ये ध्यात्वा तेनाथ विग्रहम् || ३२ ||

प्. ८८) संपूर्य पूरकाख्येन करणेन शनैश्शनैः |
ऊरुमूलाच्च जान्वन्तं शरीरं मण्डलं स्वकम् || ३३ ||

तेनाखिलं तु संव्याप्तं कुम्भकेन स्मरेद्द्विज |
तन्मध्ये वारुणं मन्त्रं धारणाख्यं विचिन्त्य च || ३४ ||

अम्मयं विभवं सर्वं तन्मध्ये विलयं गतम् |
ततस्तं रसशक्तौ च सा शक्तिर्वह्निमण्डले || ३५ ||

[तेजस्तत्त्वनिलयनम्]

रेचकेन विनिक्षिप्य ततो वान्हं च वैभवम् |
त्रिकोणभुवनाकारं दीप्तिमद्भिर्विभूषितम् || ३६ ||

विद्युच्चन्द्रार्कनक्षत्रमणिरत्नैश्च धातुभिः |
स्वप्रकाशशरीरैस्तु अशरीरैश्च खेचरैः || ३७ ||

चिन्हितं स्वस्तिकैर्दीप्तैर्व्याप्यैवं विभवं महत् |
तैजसं मुनिशार्दूलं तन्मात्रं चाथ संस्मरेत् || ३८ ||

तन्मण्डलान्तरस्थं तु प्रोच्चरन्वै तमेव हि |
प्रविष्टं पूर्ववद्ध्यायेत्तेनैव करणेन तु || ३९ ||

आनाभेः पायुपर्यन्तं व्याप्तं कृत्वाऽवधार्य च |
तं विप्र विभवं सर्वं तैजसं परिभावयेत् || ४० ||

तन्मन्त्रविग्रहे श्रान्तं मन्त्रं तच्चानलात्मकम् |
रूपशक्तौ लयं यातं शक्तिस्संविन्मयी च सा || ४१ ||

[वायुतत्त्वनिलयनम्]

तया मन्त्रशरीरं स्वं स्वशक्त्या विलयीकृतम् |
रेचकेन कृतां शक्तिं वायवाधारे बहिः क्षिपेत् || ४२ ||

ततस्तु वायवीयं वै वैभवं बाह्यतः स्मरेत् |
वृत्तं राजोपलाभं तु बिम्बैर्युक्तं तु तैजसैः || ४३ ||

पूर्णं नानाविधैर्गन्धैरनेकैस्तद्गुणैस्तथा |
स्वमन्त्रेण समाक्रान्तं धारणाख्येन तं स्मरेत् || ४४ ||

तथा स्वरूपं तन्मन्त्रं ध्यात्वोच्चार्य समाहरेत् |
प्. ८९) पूर्वोक्तकरणेनैवं घ्राणाग्रेण शनैश्शनैः || ४५ ||

आकण्ठान्नाभिदेशान्तं तेन व्याप्तं तु भावयेत् |
प्रागुक्तकरणेनैव वायव्यं विभवं ततः || ४६ ||

अधिष्ठातृलयं यातं स्मृत्वा तं च महामुने |
स्पर्शाख्यायां महाशक्तौ तां शक्तिमविनश्वरीम् || ४७ ||

[आकाशतत्त्वनिलयनम्]

व्याप्तां नित्यामदृश्यां च स्वशक्तिविभवान्विताम् |
शब्दाख्ये तु महाधारे निक्षिपेद्व्योममण्डले || ४८ ||

ध्यात्वाऽथ विभवं सर्वं व्योमाख्यं विग्रहाद्बहिः |
नानाशब्दसमाकीर्णं नीरूपं चाञ्जनप्रभम् || ४९ ||

अविग्रहैश्शब्दमयैः पूर्णं सिद्धैरसङ्ख्यकैः |
तन्मध्ये धारणान्मन्त्रं व्योमाख्यं संस्मरेद्द्विज || ५० ||

धारयन्तं स्वमात्मानं स्वसामर्थ्येन सर्वदा |
 शब्दमत्रामरूपं तु व्यापकं विभवेष्वपि || ५१ ||

धिया च संपरिच्छन्नं कृत्वा विन्यस्य विग्रहे |
प्रागुक्तकरणेनैव तेन व्याप्तं तु भावयेत् || ५२ ||

आकर्णाद्ब्रह्मरन्ध्रान्तं व्योमाख्यं विभवेन च |
सन्धार्य कुम्भकेनैव यावत्कालं तु योगिना || ५३ ||

ध्यायेत्परिणतं पश्चात्स्वमन्त्रे तु तथा मुने |
व्योमाख्यं धारणामन्त्रं शब्दशक्तौ लयं गतम् || ५४ ||

[शब्दशक्तेः क्रमात् गन्धादिशक्तिनिलयनास्पदभूताया 
निष्कलेऽनुप्रवेशभावनम्]

तां शक्तिं ब्रह्मरन्ध्रेण प्रयान्तीमनुभावयेत् |
युक्तां शक्तिचतुष्केण गन्धाद्येनाविनश्वरीम् || ५५ ||

आश्रयेन्निष्कलं मन्त्रं व्योमातीतं निरञ्जनम् |
शक्तयो याश्च सत्याद्यास्तासामपि परश्च यः || ५६ ||

षट्कं (ष्ठं ?) तं निष्कलं विद्धि व्याप्तिः प्रागुदिताऽस्य च |
समन्त्रं विभवं भौतमेवमस्तं नयेत्क्रमात् || ५७ ||

प्. ९०) [जीवस्य पदात्पदान्तरप्रापणक्रमेण देहात् स्थूलात् 
प्रभाचक्रविशेषप्रापणेन कैवल्यस्थितिप्रापणम्]

चैतन्यं जीवभूतं यत्प्रस्फुरत्तारकोपमम् |
भावनीयं तु विश्रान्तं निस्सृतं भूतपञ्जरात् || ५८ ||

निष्प्रपञ्चे परे मन्त्रे पञ्चशक्त्याख्यविग्रहे |
अनेन क्रमयोगेन जीवमात्मानमात्मना || ५९ ||

इक्षते(क्षेत ?) तद्धृदाकाशे अचलं सूर्यवर्चसम् |
स्फुरद्द्युतिसमाकीर्णमीश्वरं व्यापकं परम् || ६० ||

ततो मन्त्रशरीरस्थं समाधिं चाभ्यसेत्परम् |
परं मन्त्रशरीरं यद्व्यक्तमक्षरसन्ततौ || ६१ ||

सूर्यादिव्योमपर्यन्तमतीतं शक्तिकारणैः |
हेयं चेत्थमिदं बुध्वा यदा तत्स्थानबृंहितः || ६२ ||

अतृप्तोऽकृतकृत्यश्च मन्त्रहृत्पद्मसेवनात् |
षट्पदी(?)ह्यात्मतत्त्वं च ज्ञानरज्वाऽवलंव्य च || ६३ ||

हृत्कोटरोर्ध्वान्निर्यान्तं स्वात्मानं स्वात्मना स्मरेत् |
भारूपान्नाडिमार्गेण मन्त्रवह्नेश्शिखा हि सा || ६४ ||

पद्मसूत्रप्रतीकाशा सुषुम्ना चोर्ध्वगामिनी |
तद्ब्रह्मरन्ध्रगां स्मृत्वा सुपथा तेन नारद || ६५ ||

शनैश्शनैस्स्वमात्मानं रेच्य विज्ञानवायुना |
मान्त्रं कारणषट्कं च एवमव्यापकं न्यसेत् || ६६ ||

प्राप्नुयाच्च तदूर्ध्वात्तु यः परात्प्रभुविग्रहात् |
उदितं (तो?) द्विजशार्दूल तेजःपुञ्जो ह्यनूपमः || ६७ ||

तत्प्रभाचक्रनाभिस्थं स्वानन्दानन्दनन्दितम् |
एवं पदात्पदस्थस्य आत्मतत्त्वस्य नारद || ६८ ||

तत्त्व(स्य ?)निर्मुक्तदेहस्य केवलस्य चिदात्मनः |
य उदेति महानन्दः सा शक्तिर्वैष्णवी परा || ६९ ||

अलुप्तकर्मकर्तारं जीवं कृत्वा तमात्मसात् |
यत्रोदिता च तत्रैव पुनरेवावतिष्ठते || ७० ||

तच्च (तं च?) सङ्कल्पनिर्मुक्तमवाच्यं विद्धि नारद |

प्. ९१) [त्यक्ततया भावितस्यास्य भौतिकदेहस्य प्रज्वालन 
भस्मीकरणभावनम्]

एवं स्वस्थानमासाद्य त्यक्त्वा भौतं च विग्रहम् || ७१ ||

तत्र स्थितो दहेत्पिण्डं शक्तितन्मात्रवर्जितम् |
षाट्कोशिकमसारं च निर्दग्धतृणरूपिणम् || ७२ ||

इच्छानिर्मथनोत्थेन मन्त्रजेन तु वह्निना |
अशेषभुवनाधारं चतुर्गतिसमन्वितम् || ७३ ||

लोकेशोपरिसंस्थं च व्योम्नि तस्योपरि न्यसेत् |
प्रणवादिनमोऽन्तं च इच्छाग्नेर्वाचकः स्वयम् || ७४ ||

तेनाङ्घ्रिदेशादारभ्य तं पिण्डं ज्वलितं स्मरेत् |
भस्मराशिसमप्रख्यं शान्ताग्निं तदनु द्विज || ७५ ||

साह्लादेन च सूक्ष्मेण व्यापिनोङ्कारपूर्विणा |
नमोऽन्तेन तु तद्भस्मपातं ध्यात्वाऽन्वितस्ततः || ७६ ||

[भस्मावशेषतया भावितस्य समाप्लावनभावना]

ध्यानजेनोदकेनाथ भूतिं संप्लाव्य दिग्गताम् |
विनिपातात्स्वमन्त्रेण सिक्तेन क्षीररूपिणा || ७७ ||

[अथापूर्वतेजोमयशरीरसृष्टिभावनाक्रमः]

वराहममृतारूढं त्रैलोक्यैश्वर्यदान्वितम् |
दीपकं द्वितयेनैतत्संपुटीकृत्य पूर्ववत् || ७८ ||

तेन क्षीरार्णवाकाराद्ध्यायेद्विश्वं चराचरम् |
पात्यमानं तदूर्ध्वे तु धारासङ्घो द्विजामृतः || ७९ ||

तुर्यस्थानाद्विनिष्क्रान्तो भावनीयो मुहुर्मुहुः |
तत्राधारमयीं शक्तिं मध्ये विन्यस्य वैष्णवीम् || ८० ||

बीजभूतां च सर्वस्य तदुत्थं चाम्बुजं स्मरेत् |
षडध्वतत्त्वभूतं च सितं तेजोमयं शुभम् || ८१ ||

मण्डलत्रितयाकीर्णं स्पुरत्किरणभास्वरम् |
मन्त्रात्मानं च तन्मध्ये ध्यायेन्नारायणं प्रभुम् || ८२ ||

निष्कलं केवलं शुद्धं पञ्चसन्मन्त्रविग्रहम् |
तन्मन्त्रशक्तिभिर्भूयो मूर्च्छितं भावयेद्द्विज || ८३ ||

व्योमादिपञ्चभूतीयं मन्त्रमीश्वरपञ्चकम् |
प्. ९२) तेभ्योऽथ प्रसरन्तं च व्योमाद्यं विभवं स्मरेत् || ८४ ||

संयोगजनितं पिण्डं ध्यायेद्विभवपञ्जरात् |
सहस्रसूर्यसङ्काशं शतचन्द्रगभस्तिमत् || ८५ ||

निर्मलस्फटिकप्रख्यं जरामरणवर्जितम् |
जनित्वैवं सपिण्डं तु परमं भोगमोक्षयोः || ८६ ||

साधनं मुनिशार्दूल सहजं सर्वदेहिनाम् |
तमासाद्य क्रमेणैवं सिसृक्षालक्षणेन च || ८७ ||

स्वपादान्निस्तरङ्गाच्च कृत्वा शक्त्या सहोदयम् |

[जीवस्य सृष्टे शरीरे प्रवेशनक्रमः]

स्वानन्दं च महानन्दात्स्वनन्ताच्चाश्रयेत्ततः || ८८ ||

मारीचं नाभसं चक्रं तस्माद्रूपं स्वकं च यत् |
सूर्यकोटिकराभासं प्रस्पुरन्तं स्वभाससा || ८९ ||

कदम्बगोलकाकारं निशाम्बुकणनिर्मलम् |
एवमात्मानमानीय स्वस्थानात्स्वात्मना द्विज || ९० ||

विशेन्मन्त्रशरीरं स्वं ब्रह्मरन्ध्रेण पूर्ववत् |
ज्योत्स्नानाडीपथेनैव पुर्यष्टककजान्तरम् (?) || ९१ ||

स्ववाचकं भावयन्वै ध्वनिना निष्कलेन तु |

[आत्ममन्त्रः]

अशेषभुवनाधारं विश्वाप्यायकरेण तु || ९२ ||

अङ्कयेदमृताख्यं च तदन्ते चात्मने नमः |
स तारकस्त्वयं मन्त्रो विज्ञेयो ह्यात्मवाचकः || ९३ ||

ततस्तु निष्कलो मन्त्रो यावद्भानुं च विग्रहः |
पञ्चकं चाभिमानं तु आसाद्यालोकविग्रहम् || ९४ ||

स्वमन्त्रादमृतौघेन सेचयेद्विग्रहं स्वकम् |
ततस्स्वतन्त्रं तं बिम्बमाकृष्य हृदि विन्यसेत् || ९५ ||

निस्तरङ्गा परा शक्तिर्महानन्दमयी च सा |
स्वानन्दाच्च प्रभाचक्रं रूपमात्मीयभास्वरम् || ९६ ||

सौषुम्नस्तादृशो मार्गः पिण्डमन्त्रश्च निष्कलः |
प्. ९३) शक्त्याद्यो मन्त्रसङ्घोऽथ धारणेश्वरपञ्चकम् || ९७ ||

तेषां विभवसङ्घो यः पिण्डस्तत्सामुदायिकः |
स्मरेज्ज्वालीकृतं सर्वमपृथक्च पृथक् स्थितम् || ९८ ||

स्थूलसूक्ष्मपराख्येन त्रिविधेन तु नारद |
करणेनोदिता सम्यक्शुद्धिरेषा च भौतिकी || ९९ ||

भक्तस्त्वं भावितात्मा च स्थिरबुद्धिरतन्द्रितः |
प्रियोऽपि मे यथा तेन सरहस्या प्रकीर्तिता || १०० ||

यथा त्वं मयि विप्रेन्द्र त्वययेवं यो भविष्यति |
तस्येदं प्रकटीकुर्यान्नेतरस्याधरस्य च || १०१ ||

परं भवहरं पुण्यं समाधिं भूतशुद्धिदम् |
केवलं यस्समभ्यस्येत्स याति ब्रह्म शाश्वतम् || १०२ ||

अनेन किं पुनर्विप्र चित्तं विग्रहसंयुतम् |
संस्तुत्य यो यजेद्देवं भावितात्मा प्रसन्नधीः || १०३ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां समाधिख्यापनं नाम 
दशमः पटलः || १० ||


अथ मन्त्रन्यासविधिर्नाम एकादशः पटलः

संशुद्धविग्रहो मन्त्री मन्त्रन्यासं समाचरेत् |
येन विन्यस्तमात्रेण देवदेवसमो भवेत् || १ ||

पूजादौ सर्वकार्याणामधिकारश्च जायते |
भवेद्वै सर्वसिद्धीनामाविर्भावस्तु येन च || २ ||

यं कृत्वा निर्भयस्तिष्ठेद्देशे दुष्टसमाकुले |
विजयश्चापमृत्यूनां स्याद्येन विहितेन च || ३ ||

[आसनपरिकल्पनम्]

क्षितावुपरि विन्यासं यत्पुरा फलकोदितम् |
तस्मिंश्चोपरि विन्यासं समुद्रं पद्मसंयुतम् || ४ ||

स्वेन स्वेन तु मन्त्रेण ध्यानयुक्तेन यत्नवान् |
तार्क्ष्यं चैव ततो न्यस्य ध्यात्वा चोपविशेत्ततः || ५ ||

[आसनाद्बहिः प्राकारपरिकल्पनम्]

दिशो विरेच्य चास्त्रेण पुनरेव मुहुर्मुहुः |
प्. ९४) शरजालोपमं स्मृत्वा प्राकारं चासनाद्बहिः || ६ ||

सप्राकारं तु संस्थानं कवचेनावकुण्ठयेत् |
ज्वलत्कञ्चुकरूपेण

[न्यासप्रयोजनम्]

			यथा सिद्धादिषु द्विज || ७ ||

गगनस्थेष्वदृश्यः स्यादाचरेन्न्यासमात्मनः |
अगुप्तस्य यतो वीर्यं मन्त्रजस्याहरन्ति ते || ८ ||

तस्मादनेन विधिना त्वादौ गुप्तिं समाचरेत् |
हस्तन्यासं पुरा कृत्वा देहन्यासं समाचरेत् || ९ ||

[हस्तन्यासः]

अङ्गुष्ठे मूलमन्त्रं तु मूर्तिमन्त्रसमन्वितम् |
एवमेव क्रमेणैव तर्जन्यादिषु देवताः || १० ||

कनिष्ठान्तासु वै सर्वा न्यस्य चाङ्गानि योजयेत् |
कनिष्ठिकाद्यासु ततो हृदयादीन्यनुक्रमात् || ११ ||

अस्त्रमङ्गुष्ठके यावत्कराग्रेषु च लोचनम् |
नृसिह्मं दक्षिणे हस्ते वामे च कपिलं न्यसेत् || १२ ||

वामहस्तादि चोभाभ्यां वराहं चाङ्गुलीषु च |
कौस्तुभं दक्षिणतले वनमालां तथाऽपरे || १३ ||

दक्षिणे मध्यतः पद्मं शङ्खं वामतले न्यसेत् |
अनन्तारं च तत्रैव चक्रमस्त्रं महाप्रभम् || १४ ||

गदां च दक्षिणे हस्ते ज्वलन्तीं स्वेन तेजसा |
अङ्गुष्ठाद्दक्षिणादादौ वामान्तं मूलदेशतः || १५ ||

गारुडं विन्यसेन्मन्त्रं दशस्वङ्गुलिषु क्रमात् |
वामहस्ततले पाशमङ्कुशं दक्षिणे तथा || १६ ||

क्रमेण हृदयाद्येन उभयोर्हस्तयोर्न्यसेत् |
सत्यादि चानिरुद्धान्तमौपाङ्गं बीजपञ्चकम् || १७ ||

नखाद्यामणिबन्धान्तं कृत्स्ने पाणियुगे ततः |
न्यसेत्सप्ताक्षरं मन्त्रं सर्वमन्त्रोपरि स्थितम् || १८ ||

अनेन विधिना पूर्वं हस्तन्यासं समाचरेत् |

[देहन्यासाद्धस्तन्यासस्य प्राथम्ये कारणम्]

प्. ९५) वैभवी परमा शक्तिर्हृच्चक्रकुहरान्तगा || १९ ||

वायव्यं रूपमास्थाय दशधा संव्यवस्थिता |
इच्छया स्वप्रवाहेण पाणिमार्गेण निर्गताः || २० ||

नाडीदशकमाश्रित्य ता एवाङ्गुलयो मताः |
अत एव द्विजश्रेष्ठ शक्त्याख्ये प्रभुविग्रहे || २१ ||

पूर्वं मन्त्रगणं न्यस्य ततो भूतमये न्यसेत् |

[देहन्यासः]

विग्रहे मन्त्रसङ्घातं यथावदवधारय || २२ ||

आमूर्ध्नश्चरणान्तं च मूलमन्त्रं पुरा तनौ |
व्यापकत्वेन विन्यस्य पादाद्भूयश्शिरोऽन्तिमम् || २३ ||

मूर्तिमन्त्रेण वै कुर्यान्न्यासं सर्वाङ्गकं ततः |
मूर्ध्नि वक्त्रेऽसयुग्मे च क्रमात्सव्येतरे हृदि || २४ ||

पृष्ठे नाभौ तथा कट्यां जानुनोरथ पादयोः |
क्रमेण हावसानं च नाद्यं द्वादशवर्णकम् || २५ ||

मूर्त्तिमन्त्रं तु विन्यस्य देवतां तु ततो न्यसेत् |
वामस्कन्धे तथा लक्ष्मीं कीर्तिं दक्षिणतो न्यसेत् || २६ ||

जयां दक्षिणपाणिस्थां मायां वामे तथा न्यसेत् |
हृदयादीनि चाङ्गानि विन्यसेत्तदनन्तरम् || २७ ||

स्तनान्तरे तु हृन्मन्त्रं शिरोमन्त्रं च मूर्धनि |
चूडिकां च शिखास्थाने स्कन्धयोः कवचं ततः || २८ ||

नेत्राभ्यां विन्यसेन्नेत्रमस्त्रं पाणितले द्विज |
नृसिह्मं दक्षिणे श्रोत्रे कपिलञ्च कृवाटिके || २९ ||

वामश्रोत्रावधौ न्यस्य वाराहं मन्त्रनायकम् |
वक्षसः कौस्तुभं मध्ये कण्ठे च वनमालिकाम् || ३० ||

पद्मादींश्च ततः प्राग्वदूरुभ्यामन्तरे द्विज |
गरुडाख्यं महामन्त्रमथोपाङ्गं गणं न्यसेत् || ३१ ||

क्रमेण वाऽनिरुद्धेन प्रथमं द्विजसत्तम |
पादयोर्वस्तिशीर्ष च नाभौ हृदि शिखावधौ || ३२ ||

प्. ९६) सत्याद्येन क्रमेणैव भूयस्तत्पञ्चकं न्यसेत् |
ब्रह्मरंध्रान्तरे चैव हृन्मध्ये नाभिपुष्करे || ३३ ||

नाभिमेढ्रान्तरे चैव पादयोः क्रमयोगतः |
योजयेच्च ततो देहे आमूर्ध्नश्च तनुत्रवत् || ३४ ||

सप्ताक्षरं महामन्त्रं विष्णुं नारायणं प्रभुम् |
सर्वे मन्त्रास्तदन्तस्थास्तेषामन्तगर्तश्च सः || ३५ ||

अस्यैव मन्त्रसङ्घस्य परमं करणञ्च सः |
सर्वेषां वर्तते मूर्ध्नि तस्मात्सर्वोपरि न्यसेत् || ३६ ||

शक्तिचक्रं हृदन्नाभिं(?)नाना तु मुनिसत्तम |
न्यस्तमात्रेण वै तेन सन्धानमुपद्यते || ३७ ||

एवं न्यासं पुरा कृत्वा करयोर्विग्रहे ततः |

[तत्तन्मुद्राप्रदर्शनम्]

मूलमन्त्रादिसर्वस्य न्यस्तमन्त्रगणस्य च || ३८ ||

मुद्रां प्रदर्शयेत्स्वां स्वां मन्त्रन्याससमन्विताम् |

[साधकेन कर्तव्यध्यानप्रकारः]

ततस्सविग्रहं ध्यायेदात्मानं विष्णुरूपिणम् || ३९ ||

पूर्वोक्तध्यानयोगेन षाङ्गुण्यमहिमावृतम् |
स्वरूपं विश्वरूपं वा यथाभिमतरूपकम् || ४० ||

अहं स भगवान्विष्णुरहं नारायणो हरिः |
वासुदेवो ह्यहं व्यापी भूतावासो निरञ्जनः || ४१ ||

एवं रूपमहङ्कारमासाद्य सुदृढं मुने |
तन्मयश्चाचिरेणैव जायते साधकोत्तमः || ४२ ||

न्यासाद्ध्यानात्तथा भावान्मध्यमाच्चापि योगजात् |
इति संक्षेपतः प्रोक्तं न्यासकर्म मया च ते || ४३ ||

समाचर यथान्यायं गोपयस्व च यत्नतः |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां मन्त्रन्यासविधिर्नाम 
एकादशः पटलः || ११ ||


अथ मानसयागाख्यानं नाम द्वादशः पटलः

श्रीभगवान्

एवं विष्णुमयो भूत्वा स्वात्मना साधकः पुरा |
मानसेन तु यागेन ततो विष्णुं समर्चयेत् || १ ||

[मानसयागोपक्रमे अवयवविभागशः स्थानभेदेन 
आधारशक्त्यादिपद्मान्तानां षण्णां कल्पनाप्रकारः]

नाभिमेढ्रान्तरे ध्यायेच्छक्तिं चाधाररूपिणीम् |
कालाग्निं च तदूर्ध्वे तु अनन्तं तस्य चोपरि || २ ||

तदूर्ध्वे वसुधां देवीं चतुर्भिः पूरितां स्मरन् |
कन्दान्नाभ्यवसानाच्च चतुर्द्धा भाजितैः पदैः || ३ ||

नाभौ क्षीरार्णवं ध्यात्वा ततः पद्मं समुत्थितम् |
सहस्रदलपर्यन्तं सहस्रकिरणावृतम् || ४ ||

[पद्मस्योपरिपीठकल्पनम्]

सहस्ररश्मिसङ्काशं तत्पृष्ठे चासनं न्यसेत् |

[तस्य पीठस्य धर्मादिषोडशपादपरिकल्पनाप्रकारः]

धर्मं ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं च चतुर्थकम् || ५ ||

अवतार्य स्वमन्त्रेण आग्नेयादिचतुष्टये |
चतुष्कमेतद्विन्यस्य यावदीशानगोचरम् || ६ ||

पीठपादचतुष्के तु सितास्सिह्मानना अमी |
शरीरात्पुरुषाकाराः परोत्साहसमन्विताः || ७ ||

तत्पूर्वदिग्विभागादि यावदुत्तरगोचरम् |
न्यस्याधर्मं तथाऽज्ञानमवैराग्यमनैश्वरम् || ८ ||

पुरुषाकृतयस्त्वेते बन्धूककुसुमोज्वलाः |
प्रागीशानदिगन्ते तु प्रागाग्नेयदिगन्तरे || ९ ||

यातुवारुणमध्ये तु वायव्यवरुणान्तरे |
ऋग्वेदाद्यं चतुष्कं तु पीतं हयनराकृतिम् || १० ||

ईशानसोमदिग्मध्ये अन्तकाग्निदिगन्तरे |
याम्यराक्षसमध्ये तु सौम्यसामीरणान्तरे || ११ ||

कृताद्यं युगसङ्घं च कृष्णं वृषनराकृतिम् |
सर्वे चतुर्भुजास्त्वेते द्वाभ्यां सन्धारयन्ति च || १२ ||

प्. ९८) पीठमञ्जलिना द्वाभ्यां प्रणमन्ति जगत्प्रभुम् |

[धर्मादिपीठस्योपरि अवयवविभागशः स्थानभेदेन 
सितकमलसूर्येन्द्वग्निपक्षिराजान्तासनपञ्चकस्योपर्युपरि 
परिकल्पनप्रकारः]

एषामुपरि विन्यस्य सितपद्मादितस्त्रयम् || १३ ||

प्रागुक्तैस्स्वोदितैर्मन्त्रैरुपर्युपरि नारद |
तत्पृष्ठे पक्षिराजं च वराहं तूभयं न्यसेत् || १४ ||

आनाभि हृदयान्तं च पञ्चधा सुसमैः पदैः |
विकल्प्य भावयेद्व्याप्तिमस्य मन्त्रासनस्य च || १५ ||

[आधारशक्तिप्रभृति पक्षिराजान्तेष्वेकादशपदेषु 
भूतपञ्चकप्रभृतीश्वरपर्यन्तानां तत्त्वानां क्रमाद्व्याप्तिः]

आधारशक्तेरारभ्य यावन्मान्त्रं परं पदम् |
भूतान्याधाराशक्तौ तु तन्मात्राः कालपावके || १६ ||

वागादिकं तथैवाक्षमनन्तं व्याप्य संस्थितम् |
श्रोत्रादिकं धरण्यां च मनः क्षीरार्णवे द्विज || १७ ||

अनन्तदलपद्मे तु अहङ्कारस्समाश्रितः |
द्विरष्टकं च धर्माद्यमधिष्ठाय च धीस्स्थिता || १८ ||

तदूर्ध्वपद्मे प्रकृतिर्गुणसाम्याऽविभागिनी |
धामत्रयाश्रितः कालो भावाख्ये पुरुषः स्थितः || १९ ||

गरुडश्चेश्वरेणैव प्रभुत्वेन त्वधिष्ठितः |
एकादशपदं ह्येवं मन्त्रमूर्तौ जनार्दने || २० ||

आसीनं च शरीरस्थमविभक्तं विभक्तिमत् |

[विष्णोर्ध्यानोपक्रमः]

विष्णुं विश्वात्मकं देवमीश्वराधारविग्रहम् || २१ ||

स्वस्थानाच्च समायान्तं प्राक्प्रवाहेण भावयेत् |

[प्रथमं मन्त्रात्परतरस्वरूपस्य भावनम्]

मरीचिचक्रपर्यन्तं मन्त्रात्परतरस्थितिम् || २२ ||

परसूक्ष्मविभागेन ततो मन्त्रात्मना स्मरेत् |

[परसूक्ष्मोभयात्मनाऽवस्थितस्य मन्त्रात्मस्वरूपस्य भावनम्]

परं ज्योतिर्मयं रूपमाह्लादानन्दलक्षणम् || २३ ||

प्. ९९) सूक्ष्मं चिच्छक्तिलक्षं तु लिङ्गमात्रं प्रकाशवत् |

[स्थूलस्वरूपस्य स्मरणम्]

ततः स्थूलवपुर्ध्येयो नानारूपविभागशः || २४ ||

[परसूक्ष्मात्मनाऽवस्थितस्य मन्त्रमूर्तेविष्णोरैश्वर्यम्]

वालाग्रशतभागश्च प्रधानपुरुषेश्वरः |
गुणभोक्ता गुणाधारो गुणवान्निर्गुणस्तथा || २५ ||

देहेश्वरस्सविख्यातस्सर्वदेवमयः प्रभुः |
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषस्सर्वदेहेषु तिष्ठति || २६ ||

मणिर्यथा विभागेन नीलपीतादिभिर्युतः |
रूपभेदमवाप्नोति ध्यानभेदात्तथा विभुः || २७ ||

ब्रह्माह्ययं तथा रुद्रश्चन्द्रसूर्यौ प्रजापतिः |
परमात्मसमुद्भूतमन्त्राज्जातास्तदात्मकाः || २८ ||

[लक्ष्म्यादिभिः सहैवपूज्यत्वम्]

बुद्धिस्सन्तारिका या वै परे तद्धर्मधर्मिणी |
तत्ज्ञा वा (सा ?)प्राग्विभागेन प्रभा चन्द्रमसो यथा || २९ ||

अवस्थिता चतुर्धा वै शक्तित्वेन जगद्गुरोः |
ज्ञानक्रियास्वरूपेण ईशित्वानुग्रहात्मना || ३० ||

पञ्चैव बुद्धिपूर्वास्ताः प्रागुक्तासु च शक्तिषु |
विकारत्वेन वर्तन्ते आसामपि च नारद || ३१ ||

बुद्धिं विना चतसॄणां विकृतिश्चापि नश्वरी |
व्यवस्थिताश्चतुर्धा या लक्ष्म्याद्या देवतास्तु ताः || ३२ ||

ताभिस्सह सदा पूज्यस्साङ्गो हृत्पद्मकोटरे |

[परमात्मनः शक्तिभूतानां लक्ष्म्यादीनां 
धर्मज्ञानादिविकृत्यष्टकमूलप्रकृतित्वम्]

एतासां हि विकारश्च श्रेयोमार्गनियामकाः || ३३ ||

सदैव मत्प्रपन्नानां जनानां येऽनुरागिणः |
संस्थिताश्च जगत्यस्मिन् धर्मज्ञानादयस्तु ते || ३४ ||

एतेषां वै द्विजश्रेष्ठ विकारत्वेन संस्थितम् |
अधर्माद्यं चतुष्कं तु अश्रेयः पथयोजकम् || ३५ ||

गुर्वग्निमन्त्रशास्त्राणां दूषकादिषु जन्तुषु |
शेषं मायामयं सर्वं तां मायां विद्धि मामकीम् || ३६ ||

प्. १००) पृथग्रूपं तथैक्यं च आभ्यामुक्तं पुरा मया |

[हृत्पुण्डरीकमध्येऽवस्थापितस्य मन्त्रात्मनः परस्य चैतन्यज्योतिषो 
विष्णोः प्रभावविशेषः]

एवं प्रकीर्तितं सङ्घं मन्त्रचक्रं परात्मकम् || ३७ ||

हृत्पुण्डरीकमध्यस्थं चैतन्यज्योतिरव्ययम् |
कदम्बागोलकाकारं विश्वरूपं मणिप्रभम् || ३८ ||

रत्नदीपसमाकारमच्छिन्नप्रसरं महत् |
श्रोत्रपूर्वैः खरन्ध्रैश्च रश्मयस्तस्य निर्गताः || ३९ ||

छिद्रपूर्णाद्यथा कुम्भान्महादीपयुताद्ध्विज |
याति भासां गणो बाह्ये शरीरादेवमेव हि || ४० ||

मन्त्रो रश्मिसमूहस्तु नाडीभिः प्रसरेद्बहिः |

[स्थैर्यादीनां पृथिव्यादिगुणानामपि परमात्मैकाश्रयत्वम्]

अप्रत्यक्षस्सदाऽक्षाणां मन्त्रात्माऽयमपि द्विज || ४१ ||

तथाऽप्यनेन न्यायेन प्रत्यक्षमुपलक्ष्यते |
बहिस्थितं यद्भूतानां क्ष्मादीनां गुणपञ्चकम् || ४२ ||

तेन तच्चोपलब्धव्यं प्रत्यक्षेण परोक्षगम् |
तस्य भौमो गुणस्थैर्यं तद्गुणेन हि सा स्थिरा || ४३ ||

परस्परानुभावेन संवृत्तौ तदुपारुहेत् |
आह्लादो यस्तदीयोऽपि सतोये चोपलभ्यते || ४४ ||

तोये गुणस्तु तस्यास्ति कथं स्यादन्यथा मुने |
स्मृतमात्रेण मन्त्रेण आह्लादो मानसो महान् || ४५ ||

रूपात्मना परिणतस्सचाग्नौ पारमेश्वरः |
यो रूपाख्यो गुणश्चाग्नेस्समन्त्रात्मनि तिष्ठति || ४६ ||

तेजो विना यतो ध्यानं कुत्रचिन्नोपलभ्यते |
स्पर्शधर्मो हि यो वायोस्स तदीयो महामते || ४७ ||

यो वायव्यो गुणस्सूक्ष्मस्स च मन्त्रतनौ स्थितः |
स चान्तःकरणे चैव संहृते स्यात्तदुत्थितः || ४८ ||

यदाकाशस्य शून्यत्वमस्ति तस्मात्तदुद्भवः |
स मन्त्रात्मनि संविष्टो गुणो ह्यस्मिन्महामते || ४९ ||

प्. १०१) अग्राह्यत्वाच्च करणैः प्राकृतैर्भावनां विना |
इत्येवं मन्त्रसामर्थ्यं पुरा ज्ञात्वा यथार्थतः || ५० ||

[मुद्रामन्त्रपूर्वकमावाहनम्]

सन्निधानं भवेद्येन पूजाकाले ह्युपस्थिते |
मुद्रासमन्वितो मन्त्रो य आवाहनसंज्ञितः || ५१ ||

पूरकेण द्विजश्रेष्ठ मनसा समुदीरयेत् |
समाहूय ततः पश्चान्मूर्तिमन्त्रेण चेतसा || ५२ ||

ध्यानोक्तां कल्पयेन्मूर्त्तिं तस्य हृत्पद्ममध्यगाम् |
परेणाधिष्ठितं ध्यायेन्मूलमन्त्रं ज्वलत्प्रभम् || ५३ ||

[आवाहितस्य तस्य संउखीकरणम्]

सम्मुखीकरणं कुर्यान्मन्त्रमूर्तेर्द्विजात्मनः |
आत्ममन्त्रादितो भूयो मन्त्रैस्सर्वैश्च पूर्ववत् || ५४ ||

करन्यासं विना देहे न्यासं तस्य च संस्मरेत् |
पुष्पमर्घ्यं तथा धूपं दीपं माल्यं विलेपनम् || ५५ ||

चेतसा सादरेणैव पाद्यपूर्वं च भक्तितः |
प्रणाममथ चाष्टाङ्गं जयशब्दांश्च मानसान् || ५६ ||

कृत्वा भगवते ब्रह्ममुद्रां वै संप्रदर्शयेत् |
स्वागतं तव देवेश सन्निधिं भजमेऽच्युत || ५७ ||

गृहाण मानसीं पूजां यथार्थपरिभाविताम् |
ज्ञात्वा तु सुप्रसन्नं तं प्रसादाभिमुखं प्रभुम् || ५८ ||

[अथ विस्तरेण मानसयागारम्भः]

विस्तरेण द्विजश्रेष्ठ मानसं यागमारभेत् |
सङ्कल्पजनितैर्द्रव्यैः पवित्रैरक्षयैः शुभैः || ५९ ||

सर्वकामप्रदं देवं मन्त्रमूर्त्तिधरं यजेत् |
अभ्यङ्गोद्वर्तने पूर्वं स्नानं चाथ विलेपनम् || ६० ||

वस्त्रपूर्वाणि माल्यानि सुगन्धानि निवेद्य च |
हारकेयूरकटकैर्मुकुटैर्भूषितं स्मरेत् || ६१ ||

चित्रेण कटिसूत्रेण हेमरत्नमयेन च |
माणिक्यरचितैश्शुद्धैर्मुक्ताहारैश्च भूषयेत् || ६२ ||

प्. १०२) संपूर्णेन्दुसमानं च हेमदण्डसमन्वितम् |
छत्रं निवेदयेद्विष्णोर्मायूरं व्यजनं शुभम् || ६३ ||

कर्पूरचूर्णसंमिश्रं सुगन्धि मधुरं बहु |
धूपं भगवते दत्वा दीपमालां घृतेन च || ६४ ||

मधुसर्पिःप्लुतं चाथ मधुपर्कं निवेद्य च |
पशुं च विविधं मूर्तं पावनं शकुनिं तथा || ६५ ||

औषधीश्शालिदूर्वां च सत्फलाढ्यं वनस्पतिम् |
मूर्तं निवेदयेत्पूर्वमिदमन्नं चतुर्विधम् || ६६ ||

नैवेद्यं विविधं शुद्धं भक्ष्यभोज्यान्यनेकशः |
हृद्यानि फलमूलानि षड्-ऋतुप्रभवानि च || ६७ ||

षड्रसानि च चित्राणि पानान्यथ निवेद्य च |
सर्वाण्यात्मोपभोग्यानि भक्तिश्रद्धावशाद्द्विज || ६८ ||

प्राग्दिक्ष्वप्यविरुद्धानि देवाय विनिवेदयेत् |
तन्त्रीवाद्यान्यनेकानि नृत्तगेयान्वितानि च || ६९ ||

भेरीपटहघोषादिस्तुतिपाठान्वितानि च |
चिन्तयेद्देवदेवस्य लोकत्रयगतानि च || ७० ||

किङ्किणीजालयुक्तेन चामरेणोपवीज्य च |
वितानकं पताकाश्च ध्वजानि विविधानि च || ७१ ||

विनिवेद्य विभोर्भक्त्या प्रसन्नेनान्तरात्मना |
गजाश्वधेनुयानानि सुवस्त्रालङ्कृतानि च || ७२ ||

निवेद्य चान्तरा तानि ग्राहयन्तं स्मरेत्ततः |
आत्मानं ससुतान्दारांस्तस्मै च नमसा युतान् || ७३ ||

निवेद्य प्रणतो मूर्ध्ना आनन्दाश्रुसमन्वितः |
कामधेनुमयीं मुद्रां मनसा मन्त्रसंयुताम् || ७४ ||

बध्वा संचिन्तयेद्विष्णोस्सर्वकामप्रपूरणीम् |
हृद्व्योमपुष्कराग्रस्थं देवमिष्ट्वा जगद्गुरुम् || ७५ ||

समस्तमन्त्रदेहं तु सकलं निष्कलात्मकम् |

[लक्ष्म्याद्यङ्गपूजनम् तत्रलययागादिभेदः]

शक्तयश्चाङ्गषट्कं च लांछनं कमलादिकम् || ७६ ||

भूषणं कौस्तुभाद्यं च वदनानां तथा त्रयम् |
प्. १०३) सत्याद्या मूर्तयश्चैव देहे देवस्य भाविताः || ७७ ||

व्यापयय च तथात्वेन स्वे स्वे स्थाने तथात्मकाः |
तद्देहसंस्थितास्सर्वे पूजनीयाः क्रमेण तु || ७८ ||

परिवारं विना मन्त्रैः स्वैः स्वैः पुष्पानुलेपनैः |
लययागो ह्ययं विप्र लक्ष्म्यादिष्वनुकीर्तितः || ७९ ||

तस्माद्धृत्कर्णिकाधारे मूर्तौ वा यत्र कुत्रचित् |
मूलमन्त्रशरीरस्थं परिवारं यजेत्सदा || ८० ||

याग एष लयाख्यस्तु संक्षिप्तस्सर्वसिद्धिदः |
मन्त्रराट् कर्णिकामध्ये लक्ष्म्याद्याः केसरादिषु || ८१ ||

साकाराः केवलास्सर्वे यत्र भोगाभिधस्स तु |
केवलेन च यागेन पृथग्भूतेन नारद || ८२ ||

पूजनं कमलादीनामधिकाराभिधस्स तु |
सांप्रतं सर्वमन्त्राणां भोगयागार्थमेव च || ८३ ||

हृत्पद्मे तु विभागेन विन्यासमवधारय |
पूर्वभागे विभोर्लक्ष्मीं केसरस्थां च विन्यसेत् || ८४ ||

कीर्त्तिं दक्षिणतस्तस्य पृष्टतस्तु जयां हरेः |
तस्यैव चोत्तरे भागे मायां केसरगां न्यसेत् || ८५ ||

विदुक्ष्वङ्गानि विन्यस्य केसरेषूपरि द्विज |
पूर्वयाम्यान्तरे विष्णोर्हृन्मन्त्रं विनिवेश्य च || ८६ ||

शिरःपूर्वोत्तरे दद्याच्छिखां पश्चिमदक्षिणे |
पश्चिमोत्तरदिङ्मध्ये कवचं विन्यसेद्विभोः || ८७ ||

अग्रतः केसरोद्देशे नेत्रं दिक्ष्वस्त्रमेव च |
दक्षिणे मन्त्रनाथस्य पद्मपत्रे नृकेसरी || ८८ ||

कपिलः पश्चिमेन्यस्यो वराहश्चोत्तरे दले |
कौस्तुभं वनमालां च विभोः पूर्वदलान्तरे || ८९ ||

नृसिह्मक्रोडमन्त्राभ्यां समीपे तद्दलद्वये |
पद्मशङ्खौ तु विन्यस्य गदाचक्रे तथैव च || ९० ||

समीपे रत्नमालां च गरुडं नातिदूरतः |
पाशं च तत्समीपे तु गदाया निकटेऽङ्कुशम् || ९१ ||

अनिरुद्धाद्युपाङ्गानि पत्राग्रेषु तु विन्यसेत् |
प्. १०४) सौम्माप्यदक्षिणे पूर्वे कर्णिकासंस्थितस्य च || ९२ ||

तदीशपत्रादारभ्य दलाग्रेषु चतुर्ष्वपि |
सत्यमन्त्रं तु विन्यस्य यावद्वायुदलावधि || ९३ ||

ब्रह्मरन्ध्राद्विनिष्क्रान्ते मूलमन्त्रस्य नारद |
प्रभानाले निराधारे प्रचरद्रश्मिपल्लवे || ९४ ||

आनन्दकेसराकीर्णे महानन्दाख्यकर्णिके |
न्यसेत्सप्ताक्षरं मन्त्रं निष्कलं तु च केवलम् || ९५ ||

यद्वै तद्भावभावित्वमेतावत्तस्य पूजनम् |
सङ्कल्पजनितैर्भोगैर्विकल्पपदवर्तिभिः || ९६ ||

कथं स्यात्पूजनं तस्य यतस्तेभ्यः स्थितः परे |
न्यस्यैवं मन्त्रसङ्घं तु पूर्ववत्पूजयेत्क्रमात् || ९७ ||

ध्यात्वैकैकं स्वमन्त्रेण तद्ध्यानमवधारय |
भोगस्थाने च मन्त्राणां यत्सदा संप्रयोजयेत् || ९८ ||

यत्पूर्वं कथितं रूपं मन्त्राणां निष्कलं मया |
सकलेन बहिस्थेन छुरितं भावयेत्ततः || ९९ ||

निर्मलं स्फटिकं यद्वदुपरागेण केनचित् |
स्फटिकं चोपरागस्य नान्तरं संविशेद्यथा || १०० ||

उपरागस्त्वनिच्छातस्संविशेत्स्फटिकान्तरम् |
एवं हि सकलं रूपं निष्कलेन सह स्मरेत् || १०१ ||

भोगस्थानगतस्यैव विद्धि तच्चोभयात्मकम् |
अधिकारपदस्थस्य मन्त्रस्य मुनिसत्तम || १०२ ||

सकलं योजयेद्ध्यानं तस्य हृप्तद्ममध्यगम् |
निराधारस्थितं ध्यायेत्तद्रूपं निष्कलं तु तत् || १०३ ||

भिन्नात्मभ्यां ततस्ताभ्यामेकत्वेन स्थितिं पुरा |
इति चेतसि वै कृत्वा ततस्संपूजयेद्द्विज || १०४ ||

पादपश्च यथा भौमैर्गुणैर्दूरतरे स्थितः |
पादपीयैर्गुणैस्तद्वद्दूरे तिष्ठति मेदिनी || १०५ ||

सकलाकलमन्त्राभ्यामविनाभाव ईदृशः |
केवलात्सकलाद्ध्यानात्पदसिद्धिर्न जायते || १०६ ||

प्. १०५) स्वभावनिष्कलान्मन्त्रात्तद्वद्दूरे च सिद्धयः |
अत एव क्रमाद्ध्यातैः पूजितैस्तोषितैस्ततः || १०७ ||

[विशेषपूजनम्]

विशेषपूजनं विप्र कल्पयेदच्युतस्य तु |
सौवर्णपुष्पसंपूर्णमञ्जलिं संप्रसार्य च || १०८ ||

मूलमन्त्रं समुच्चार्य प्रयत्नात्पूरकादिभिः |
दीर्घघण्टारवप्रख्यं यावत्तत्संभवावधि || १०९ ||

स्फुरद्रश्मिचयाकीर्णमग्न्यर्केन्दुशतप्रभम् |
ध्यात्वा नारायणं देवमञ्चलौ सन्निरोधयेत् || ११० ||

तमञ्जलिं क्षिपेन्मूर्ध्नि तस्मिन्वै मन्त्रविग्रहे |
अर्घ्यं निवेदयेद्भूयः पुनः पुष्पाञ्जलिं शुभम् || १११ ||

मुद्रां सन्दर्श्य मूलाख्यां मानसं जपमारभेत् |
संख्याहीनं यथाशक्ति घण्ठाख्यकरणेन च || ११२ ||

भोगस्थानगतानां च लक्ष्म्यादीनां क्रमेण च |
मनसा दर्शयेन्मुद्रां जपं कुर्यात्सकृत्सकृत् || ११३ ||

स्रोत्रमन्त्रैः पवित्रैश्च स्तुत्वा सम्यक्प्रसादयेत् |
एवं क्रमेण विप्रेन्द्र कृत्वा यागं तु मानसम् || ११४ ||

[अथ मानस होमप्रकारः]

होमं तथाविधं कुर्यान्मोक्षलक्ष्मीप्रदं शुभम् |
नाभिचक्रान्तरस्थं तु ध्यायेद्वन्हिग्र(गृ ?)हं मुने || ११५ ||

त्रिकोणं त्रिगुणेनैव अव्यक्तेनावृतं परि |
ध्यानारणिं तु निर्मथ्य चिदग्निमवतार्य च || ११६ ||

सुशुद्धं संस्कृतं दीप्तं सदैवोर्ध्वशिखं द्विज |
वासुदेवात्मकं यस्मात्स वसत्यन्तरात्मसु || ११७ ||

प्रोच्चरेन्मूलमन्त्रं तु यावच्छब्दस्य गोचरम् |
तत्रस्थमाहरेद्दिव्यमाह्लादाज्यामृतं परम् || ११८ ||

ब्रह्मसर्पिःसमुद्राद्यन्निस्तरङ्गाप्तरिस्रुतम् |
गृहीत्वाऽमृतमार्गेण ब्रह्मरन्ध्रेण संविशेत् || ११९ ||

हृदयान्मध्यमार्गेण चिन्मयेन सदीप्तिना |
प्रोल्लसन्तं स्मरेन्मन्त्रं ब्रह्मसक्त्युपबृंहितम् || १२० ||

प्. १०६) स्वकारणाग्नौ नाभिस्थे य ऊर्ध्वेन्धनवत्स्थितः |
स्वभावदीप्तब्रह्माग्नौ परितश्चोदरोज्वलम् || १२१ ||

स्मृत्वा मन्त्रं तु तन्मूर्ध्नि पतमानं द्विजाम्बरात् |
चिन्तयेदमृतंत्वाज्यं पुरा यच्चाहृतं द्विज || १२२ ||

चिदग्निमेव सन्तर्प्य नाभौ मन्त्रस्वरूपिणम् |
ज्वालाग्रावस्थितं चैव भूयो हृत्पङ्कजे स्मरेत् || १२३ ||

प्रोच्चारयंश्च मन्त्रेशं प्लुतं ध्यानसमन्वितम् |
कृत्वैवमेकसन्धानं स्थानद्वयगतस्य च || १२४ ||

विष्णोर्मन्त्रस्वरूपस्य नानामन्त्रात्मकस्य च |
सर्वं तु सन्यसेत्पश्चात्तस्मिन्मन्त्रकृतं च यत् || १२५ ||

तोयपुष्पाक्षतैः पूर्णं भावयेद्दक्षिणं करम् |
तन्मध्ये निष्कलं मन्त्रं संस्मरेत्किरणाकुलम् || १२६ ||

यागोत्थां फलसंपत्तिं लक्ष्मीरुपां विचिन्त्य च |
मूलमन्त्रं समुच्चार्य पाणिमध्ये तथा स्मरेत् || १२७ ||

भूयश्च निष्कलं मन्त्रं तस्यामुपरि भावयेत् |
सशीर्षे जानुनी भूमौ कृत्वा विष्णोर्निवेदयेत् || १२८ ||

प्रसादाभिमुखेनाथ तेन तच्चात्मसात्कृतम् |
भावनीयं द्विजश्रेष्ठ परितुष्टेन चादरात् || १२९ ||

अयं यो मानसो यागो जराव्याधिभयापहः |
पापोघसर्गशमनो भवाभावकरो द्विज || १३० ||

सतताभ्यासयोगेन देहपातात्प्रमोचयेत् |
यस्त्वेवं परया भक्त्या सकृदाचरते नरः || १३१ ||

क्रमोदितेन विधिना तस्य तुष्याम्यहं मुने |
याजकानां च सर्वेषां प्रधानत्वेन वर्त्तते || १३२ ||

तारयेत्स्वपितॄन्यातानेष्यांश्चैव तु सांप्रतात् |
किं पुनर्नित्ययुक्तो यस्तद्भावगतमानसः || १३३ ||

मन्त्राराधनमार्गस्थश्रद्धाभक्तिसमन्वितः |
न तस्य पुनरावृत्तिस्स याति परमं पदम् || १३४ ||

ज्ञात्वैवं यत्नतो नित्यं कुर्याद्यागं तु मानसम् |
इदं रहस्यं परमं मयोक्तं तेऽद्य नारद || १३५ ||

प्. १०७) नाशिष्याणां च वक्तव्यं नाभक्तानां कदाचन |
अत्यन्तभवभीतानां भक्तानां भावितात्मनाम् || १३६ ||

इदं रहस्यं वक्तव्यं सम्यग्भावं परीक्ष्य च |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां मानसयागो नाम द्वादशः 
पटलः || १२ ||


अथ बाह्ययागाख्यानं नाम त्रयोदशः पटलः

श्रीभगवान्

पुराऽनेन विधानेन कृत्वा यागं तु मानसम् |
कर्मणा भक्तियुक्तेन मण्डलस्थं यजेत्ततः || १ ||

हृत्पुण्डरीकमध्ये य इष्टो मन्त्रगणः पुरा |
प्रस्फुरन्तं तमत्रैव प्राणापानगतं स्मरेत् || २ ||

विसर्जयेन्न तं यावन्न कृता बाह्यतः क्रियाः |
न्यसनीयो ह्ययं यस्मादर्घ्यपात्रे द्विजोत्तम || ३ ||

मण्डले ह्यक्षसूत्रे च कुण्डमध्यगतेऽनले |

[प्रश्नप्रतिवचनमुखेन बाह्ययागस्यावश्यकत्वनिरूपणम्]

[नारदः]

भगवंस्त्वत्प्रसादेन ज्ञातो ह्यज्ञाननाशनः || ४ ||

ज्ञानविज्ञानसहितो हृद्यागस्सर्वसिद्धिदः |
किमर्थं बाह्यतः पूजा कार्या वै मण्डलान्तरे || ५ ||

एतदाचक्ष्व भगवंस्तत्र मे संशयो महान् |

श्रीभगवान्

बाह्योत्था वासना विप्र बहुजन्मार्जिता दृढा || ६ ||

लोलीकृतोऽनया ह्यात्मा शुद्धोऽशुद्धस्वरूपया |
या मन्त्रविषया शुद्धा क्रिया शान्तस्वरूपदा || ७ ||

समुत्थानविनाशार्थमस्यास्सा संप्रकीर्तिता |
स बाह्याभ्यन्तराभ्यां च क्रियाभ्यां तन्मयो भवेत् || ८ ||

दृढोत्थवासनानां च तानवं स्याच्छनैश्शनैः |
यन्मयस्साधको विप्र देहस्थस्सांप्रतो भवेत् || ९ ||

तन्मयो देहपातात्स्यादित्येतत्कथितं मया |

नारदः-

ब्रूहि मे देवदेवेश मण्डले यजनं यथा || १० ||

प्. १०८) स्वरूपं मण्डलस्यापि यदि सानुग्रहोऽसि मे |

श्री भगवान्

[मण्डल विन्यासः]

शृणु मण्डलविन्यासं विष्णोरद्भुततेजसः || ११ ||

प्रवक्ष्यामि समासेन येन श्रेयो ह्यवाप्स्यसि |
परीक्ष्य विविधामुर्वीं गन्धवर्णस्सान्विताम् || १२ ||

लाङ्गलाद्यैः पुरा यत्नास्कृत्वा तु परिशोधिताम् |
दुष्टशल्यविनिर्मुक्तां हस्तिभारवतीं दृढाम् || १३ ||

तत्पृष्ठे मण्डपं कुर्यात्सुधाधवलितं शुभम् |
वितानकपताकाभिर्वस्त्रैश्च सुपरिष्कृतम् || १४ ||

तत्रादौ लक्षयेद्बुध्या ब्रह्मस्थानं प्रयत्नतः |
वृक्षजाम्(?)उन्नतां कुर्याद्वेदिं याग(गे ?)द्विजाधिका(यता?)म् || १५ ||

अस्त्राभिमन्त्रितं कृत्वा पञ्चगव्यं तु तेजसा |
उपलिप्याग्रतस्सूत्रं वेदिकामभिमन्त्र्य च || १६ ||

दद्यात्पूर्वपरं सूत्रं तत्र मध्ये च नारद |
अष्टहस्तं तदर्द्धं वा चतुरस्रं तु साधयेत् || १७ ||

मानादर्धार्धसूत्रेण ब्रह्मस्थानस्थितेन च |
दिग्द्वयान्मध्यसूत्रं तु चिन्हीकृत्य समं यथा || १८ ||

चिन्हाचिन्हगतं सूत्रं कृत्वा तदनु नारद |
उल्लङ्घ्योल्लङ्घ्य वै कुर्याल्लांछने सौम्ययाम्यगे || १९ ||

एवमेवापरे चिन्हे तद्वत्तस्मिंश्च दिग्द्वये |
कुर्यात्तेनैव सूत्रेण चिन्हाच्चिन्हगतेन च || २० ||

प्रसार्योर्द्धस्थितं सूत्रं मत्स्यसन्धिद्वये द्विज |
दक्षिणोत्तरदिग्यातं प्राक्पूर्वापरसंस्थितम् || २१ ||

ततो मानार्धसूत्रेण चिन्हयेद्दिक्चतुष्टयम् |
तेषु चिन्हेषु वै पृष्ठे कृत्वा तच्चाथ सूत्रकम् || २२ ||

सल्लांछ्य कोणभागान्वै पूर्वतुल्यैस्तु लांछितैः |
दिद्गलस्थेन सूत्रेण ततस्सूत्रचतुष्टयम् || २३ ||

दद्याद्वै क्षेत्रसिध्यर्थं कोणात्कोणे च नारद |
प्. १०९) समैः पदैस्तु तत्क्षेत्रं कृत्वा षोडशधा ततः || २४ ||

चतुर्भिस्तु पदैर्मध्ये पद्ममष्टदलं लिखेत् |
तद्वदष्टासु वै कुर्यादाशासु कमलाष्टकम् || २५ ||

दिक्षु पद्मचतुष्कं तु देवीनां पूजनाय च |
विदुक्ष्वन्यानि चत्वारि सत्यान्ता येष्ववस्थिताः || २६ ||

तेषां मध्ये तु नवमं पूज्यते यत्र केशवः |
मध्यमं कमलं क्षेत्रं चतुर्द्धा भ्रामयेन्मुने || २७ ||

वर्जयित्वाऽष्टमांशं तु व्योम तेनार्धतो बहिः |
भ्रमणेनान्तरस्थेन भवति द्विज कर्णिका || २८ ||

केसराणि द्वितीयेन तृतीये पत्रसन्धयः |
पत्राग्राणि चतुर्थेन भ्रमणोपरि कल्पयेत् || २९ ||

कोणात्कोणगतं तस्मिन्पद्मे सूत्रद्वयं क्षिपेत् |
सूत्राणामन्तरे भूयः क्षिपेत्सूत्राष्ठकं तथा || ३० ||

पद्मसन्धिस्थसूत्रेण दिक्क्रमेण दलाष्टकम् |
भ्राम्य वृत्तार्थयोगेन एवमन्ये बहिस्थिताः || ३१ ||

पद्माः कार्याः प्रयत्नेन सुसमाश्च परस्परम् |
चतुर्धा केशरांशं तु पत्रे पत्रे विभज्य च || ३२ ||

केसरत्रितयं मध्ये एकैकेन यथा भवेत् |
संसक्तनवपद्मे तु गर्भस्यार्धेन वीधिकाः || ३३ ||

आधाय वीधिविस्तारान् षडंशं वाऽथ पञ्चकम् |
तेन पद्मसमूहस्य चतुरश्रं लिखेद्बहिः || ३४ ||

तत्त्रिधा विभजेद्दिक्षु पीठः स्यात्पादगात्रभृत् |
दिग्पद्मं परितो द्वारं कुर्याद्दिक्षु चतुर्ष्वपि || ३५ ||

तस्मिन्भागद्वयेनैव कर्णं कुर्याद्द्विजोत्तम |
चतुर्भिरुपकर्णं तु कोणं कोणं भवेत्ततः || ३६ ||

द्वाविंशतिपदैः पूर्णमेकीकृत्य विशोध्य च |
विविक्तं पश्चिमद्वारं कुर्याद्रेखाविवर्जितम् || ३७ ||

कर्णिकां पीतवर्णेन पीतरक्तेन केसरान् |
पत्राष्टकं सितं कुर्यादन्तरालं नभस्समम् || ३८ ||

प्. ११०) पीतेन पीठकोणादि गात्रकाण्यरुणेन तु |
सितं द्वारचतुष्कं तु कोणात्रक्तेन भूषयेत् || ३९ ||

बाह्ये रेखात्रयं दद्याद्रक्तपीतासितान्तिमम् |
अन्तःशक्तिगतेनैव स्वरषोडशकेन च || ४० ||

[मण्डले प्रकारभेदाः फलभेदाश्च]

अथवा द्वादशारं तु द्वादशस्वरभावितम् |
अष्टारं विलिखेन्नित्यं नाभिनेमिसमन्वितम् || ४१ ||

वर्गाष्टकेन वै व्याप्ता अरा ऋज्वस्सुशोभनाः |
चक्रनाभौ लिखेत्पद्मं पूर्वलक्षणलक्षितम् || ४२ ||

शङ्खोदरेऽथवा लेख्यं पङ्कजं सुमनोहरम् |
कौमोदक्यां पुरो वाऽपि बिम्बे वा कौस्तुभोपमे || ४३ ||

पुष्पमालाकृतौ वाऽथ यथाकामाप्तये मुने |
स्वलांछनाकृतौ यागे ददात्यभिमतं विदुः || ४४ ||

नवनाभौ परां सिद्धिमैहिकामुष्मिकीं लभेत् |
पद्मोदरे कृते यागे सदा लक्ष्मीः प्रवर्धते || ४५ ||

चक्रमध्ये भवेद्राज्यं शत्रुपक्षक्षयङ्करम् |
शान्तिकर्मणि वै शङ्खे गदायां सुभगो भवेत् || ४६ ||

कौस्तुभे राज्यलाभस्तु पुष्टिर्वै पुष्पमण्डले |
एष पद्मोदरो यागः पद्मादेर्मध्यगः स्मृतः || ४७ ||

[मण्डलस्येव कुम्भ पुष्पमण्डल स्थण्डिल प्रतिमादीनामपि 
बाह्ययाग प्रदेशत्वविधानम्]

नानावर्णकसंयुक्तस्त्वन्यः कुम्भोदरे शृणु |
सौवर्णं राजतं ताम्रं मृण्मयं वा घटं दृढम् || ४८ ||

कालमूलैस्तु रहितं त्रासप्राणविवर्जितम् | (?)
क्षीरपूर्ण तु तं कुर्याद्दध्ना वा गन्धवारिणा || ४९ ||

सर्वरत्नौषधीगाढं कुशदूर्वाफलोदरम् |
सिद्धार्थकाक्षतोपेतं कुङ्कुमोदकभावितम् || ५० ||

प्रशस्ततरुशाखाभिः कोमलाभिरलङ्कृतम् |
शङ्खस्वस्तिकपद्मैश्च चर्चितं चन्दनेन च || ५१ ||

प्. १११) शोभितं च सितैर्वस्त्रैः पट्टैश्चैव स्रगादिभिः |
तन्मध्ये चासनं पद्मं तन्मध्ये तु जनार्दनः || ५२ ||

वैनतेयोपरिस्थस्तु लक्ष्माद्याः पूर्ववत्स्थिताः |
संक्षेपपूजनार्थं तु कुम्भे यागः प्रकीर्तितः || ५३ ||

उपलिप्य स्थलं वाथ गोमयेन मृदाम्भसा |
वर्त्तुलं परीयात्तत्र दद्याद्वा चतुरश्रकम् || ५४ ||

यथा कालोद्भवैः पुष्पैः पवित्रैः कटमुक्तये |
तत्र संपूजयेद्देवमथवा मुनिसत्तम || ५५ ||

अहतं सुसितं वस्त्रं धूपगन्धादिवासितम् |
पृष्ठतस्तु स्थले दत्वा तत्रोपरि यजेद्धरिम् || ५६ ||

प्रतिमां कारयेद्वाऽथ घातुमृच्छैलदारुजाम् |
सपद्मं केवलं वाऽथ भद्रपीठं प्रकल्पयेत् || ५७ ||

केवले तोयमध्ये वा दीप्तेऽग्नौ धूमवर्जिते |
स्थितमायतने वाऽथ साकारं परमेश्वरम् || ५८ ||

शङ्खचक्रधरं विष्णुं सुरसिद्धावधारितम् |
ऋषिभिर्मनुजैर्वाऽथ भक्तियुक्तैः प्रतिष्ठितम् || ५९ ||

तन्मूर्तौ च स्वमन्त्रेण यजेदावाहनं विना |
भूमिष्ठे ह्यचले विप्र पाषाणे चक्रलांच्छिते || ६० ||

चले वा शङ्खपद्माख्यमुद्राभिर्विप्र मुद्रिते |
तत्रोपरि यथापूर्वं तथा संपूजयेत्प्रभुम् || ६१ ||

एभिर्यागपरैर्मध्यादेकं निष्पाद्य यत्नतः |
कर्मणा भक्तियुक्तेन पूजयेत्सर्वकामदम् || ६२ ||

यथाशक्त्युपचारेण विभवेन तु वा मुने |

[अथ मण्डले बाह्ययागप्रकारः]

अर्घ्यपात्रं समादाय सुवर्णरजतादिजम् || ६३ ||

शैलं मृद्दारुजं वाऽथ पलाशांबुजपर्णजम् |
अस्त्रोदकेन प्रक्षाल्य लेपयेत्कुङ्कुमादिभिः || ६४ ||

अनेकाङ्गं च तत्रार्घ्यं योजयेदस्त्रसंस्कृतम् |

प्. ११२) [अर्घ्यद्रव्याणि]

सिद्धार्थकास्तिलादूर्वास्सयवास्सिततण्डुलाः || ६५ ||

तोयक्षीरफलोपेता इदमर्घ्यमुदाहृतम् |
आप्यायय मूलमन्त्रेण सुधासन्दोहमूर्तिना || ६६ ||

[अर्घ्यस्य विनियोगः]

पात्रद्वयस्थितं तेन कृत्वा भागद्वयं मुने |
एकस्मिन्निष्कलाधारे संस्थितं निष्कलात्मकम् || ६७ ||

मन्त्रचक्रं स्ववीर्येण प्रस्फुरत्तच्च विन्यसेत् |
संस्थाप्य मण्डलाग्रे तु पूज्यं पुष्पादिना पुरा || ६८ ||

धारणाद्वितयेनैव अग्नीषोममयेन च |
सम्यग्द्वितीयं संस्कुर्याद्यथावदवधारय || ६९ ||

प्रचण्डकिरणव्रातैर्भास्करीयैर्दहेत्पुरा |
संचिन्त्य भस्मभूतं तु ततः पूर्णेन्दुरश्मिभिः || ७० ||

आपूर्यामृतकल्लोलधारापातेन नारद |
कान्तिमच्चिन्तयेद्भूयो यद्दग्धं भानुना तु वै || ७१ ||

मूलमन्त्रादिभिर्मुख्यैर्मन्त्रैस्तदभिमन्त्र्य च |
बध्वाकामदुधां मुद्रां स्रवन्तीं मन्त्रसंयुताम् || ७२ ||

गोरूपां हिमशैलाभां निराधारपथस्थिताम् |
गन्धदिग्धौ करौ कृत्वा अर्घ्यपात्रोद्धृतेन च || ७३ ||

मण्डलं मण्टपं प्रोक्ष्य यागद्रव्याण्यशेषतः |
दाहयेदस्त्रमन्त्रेण मूलेन प्लावयेत्ततः || ७४ ||

निर्मलो द्रव्यसङ्घश्च यागयोग्यो भवेत्तदा |
नमस्कृत्य ततो विष्णुं मूलमन्त्रं समुच्चरेत् || ७५ ||

[द्वारपूजा]

स्वमूर्तिसंस्थितः पूज्यः पुष्पैरञ्जलिसंस्थितैः |
अर्घ्यपात्रं समादाय पुष्पं धूपं विलेपनम् || ७६ ||

दीपनैवेद्यपर्यन्तं द्वारं बाह्यं ततो यजेत् |

[द्वारदेवतापूजा]

उदुम्बरस्य मूले तु बहिर्द्वारस्य मध्यतः || ७७ ||

प्. ११३) भूमिष्ठं क्षेत्रपालं च पूजयेत्तदनन्तरम् |
द्वारोपरि स्थितां लक्ष्मीमूर्ध्वसंस्थं उदुम्बरे || ७८ ||

दक्षिणोत्तरशाखाभ्यां मूले चण्डप्रचण्डकौ |
तद्वज्जयं च विजयं बाह्ये द्वारस्य चान्तरे || ७९ ||

शाखाद्वयस्य मध्ये तु वामदक्षिणतः क्रमात् |
गङ्गां च यमुनां चैव पूजयेत्तदनन्तरम् || ८० ||

तेनैव क्रमयोगेन द्वारस्याभ्यन्तरस्थितौ |
निधीशौ शङ्खपद्माख्यावर्घ्यपुष्पादिभिर्यजेत् || ८१ ||

[यागमंदिरप्रवेशविधिः]

कृत्वैव द्वारयागं तु ततः पुष्पं च सम्मुखम् |
गृहीत्वाऽङ्गुष्ठपूर्वेण अङ्गुलीत्रितयेन तु || ८२ ||

अभिमन्त्र्य तदस्त्रेण चक्रं तदुपरि स्मरेत् |
निशितारं ज्वलद्रूपं वर्षन्तमनलाशनिम् || ८३ ||

क्षयकृद्विघ्नजालानां क्षिपेद्यागगृहान्तरे |
दक्षिणां तर्जनीं विप्र कुर्यादूर्ध्वमुखीं ततः || ८४ ||

शिखामन्त्रेण संयुक्तां विद्युद्विलसितप्रभाम् |
स्मृत्वा भ्रामयमाणस्तां संविशेद्यागमन्दिरम् || ८५ ||

[उपवेशनशेषभूतमासनप्रोक्षणादि]

स्वासनं च ततः प्रोक्ष्य अर्घ्यपात्रोदकेन च |
सास्त्रेण ताड्य पुष्पेण तत्पृष्ठे क्रमशो द्विज || ८६ ||

आधारशक्तिपूर्वं तु मन्त्रसङ्घं प्रपूजयेत् |
उपविश्य ततः पश्चात्

[पूजनाङ्गभूतावेक्षणप्रोक्षणविशेषौ]

						हृदयस्थं च तत्परम् || ८७ ||

तेजो नारायणाख्यं तु तत्कुर्यान्नेत्रमध्यगम् |
वासुदेवाभिधानं तु प्रागुक्तं च समाश्रयेत् || ८८ ||

निरीक्ष्य सकलं सम्यक्स्तब्धनेत्रयुगेन च |
मण्डलञ्चार्घ्यपात्रं तु पुनः प्रोक्ष्य कुशाम्भसा || ८९ ||

[आधारशक्त्याद्यासनकल्पनतत्पूजनक्रमः]

पूजनं प्रारभेत्पश्चात्सार्ध्यैः पुष्पैः क्रमेण तु |
प्. ११४) आधारशक्तेरारभ्य अनुसन्धानपूर्वकम् || ९० ||

युगावसानं प्राक् दत्वा स्थूलं मन्त्रासनासनम् |
तत्रोर्ध्वे मध्यदेशेऽपि प्रागुक्तविधिना न्यसेत् || ९१ ||

द्विरष्टकं तु धर्माद्यं कान्तिमत्पररूपधृत् |
तच्च षोडशकं न्यस्य भूयो भूयो दिगष्टके || ९२ ||

सूक्ष्मरूपधरं विप्र प्राक्पदादीशगोचरम् |
पद्मादिवन्हिवेश्मान्तमेकैकस्मिन्न्यसेत्ततः || ९३ ||

तदेव गर्भदेशस्थं ह्यनुसन्धाय विन्यसेत् |
भावासनावसानान्तं (नं तत् ?) मन्त्रैः स्वैस्स्वैरथार्चयेत् || ९४ ||

उपर्युपरि योगेन पुष्पधूपानुलेपनैः |

[चतुरस्रायतमण्डलकल्पनम्]

युगावसाने पीठस्य पृष्ठे विधिसमीपतः || ९५ ||

कल्पनाजनितं कुर्याच्चतुरस्रायतं ततः |
मण्डलं देवदेवस्य दक्षिणे मण्डलोपरि || ९६ ||

वायव्यकोणादारभ्य यावदीशानगोचरम् |

[गणेशादिपूजनम्]

तत्रादौ तु स्वमन्त्रेण गणेशं पूजयेत्द्विजः || ९७ ||

ततो वागीश्वरीं देवीं तदन्ते गरुडं यजेत् |
पूजयेच्च ततो भक्त्या गुरुं परमसंज्ञितत् || ९८ ||

परमेष्ठी ततः पूज्यस्ततः पितृगणं यजेत् |
आदिसिद्धसमूहं च भगवद्ध्यानतत्परम् || ९९ ||

अनुज्ञां प्रार्थयेत्तेभ्यो यथानुक्रममेव च |

[हृदयकमलाद्भगवत आवाहन पूजनप्रकारः]

गृहीत्वा शिरसा तां च तत आवाहयेत्प्रभुम् || १०० ||

आवाह्य मन्त्रेण मुने मुद्रायुक्तेन भक्तितः |
प्रोच्चार्य मूलमन्त्रं तु हृदयस्थं च सर्वगम् || १०१ ||

अवतार्य क्रमेणैव रेचकेन शनैश्शनैः |
नाडीभ्यां सन्धिदेशेन नीरूपेणामलेन च || १०२ ||

कल्पनारहितेनैव चिद्भावाभासितेन च |
सर्वगस्य ततो विप्र सार्घ्यं पुष्पाञ्जलिं विभोः || १०३ ||

प्. ११५) निक्षिप्याथोमुखेनैव पाणियुग्मेन मूर्धनि |
लययागोक्तविधिना पूजयेत्प्रथमं ततः || १०४ ||

पुष्पार्घ्यलेपनैर्धूपैर्मूलमन्त्रादिभिः क्रमात् |

[लक्ष्म्यादीनां ध्यानपूर्वको न्यासक्रमः]

ततो भगवतो विष्णोर्भासा भास्वरविग्रहात् || १०५ ||

लक्ष्म्यादीर्निस्सृता ध्यायेत्स्फुलिङ्गनिचया यथा |
भोगस्थाने यथायोगमेकैकं विन्यसेत्ततः || १०६ ||

[मण्डले मन्त्रन्यासक्रमः]

मण्डलोपरि मन्त्रं च यथा तदवधारय |
ऊर्ध्वतः पद्ममध्ये तु यथा भूतं तथा न्यसेत् || १०७ ||

मूलमन्त्रं द्विजश्रेष्ठ मूर्तियुक्तं तु पूर्ववत् |
तदग्रसंस्थिते पद्मे लक्ष्मीं वै कर्णिकान्तरे || १०८ ||

कीर्ति दक्षिणभागस्थे पृष्ठगे तु जयां न्यसेत् |
मायां चोत्तरपद्मे तु कर्णिकान्तेऽथ विन्यसेत् || १०९ ||

आग्नेये हृदयं मध्ये शिरस्त्वीशानपङ्कजे |
शिखां राक्षसदिङ्मध्ये कवचं वायुगोचरे || ११० ||

अथ मध्यस्थिते पद्मे देवस्य पुरतो दले |
नेत्रमन्त्रं विन्यसेत्तु विदिक्पत्रेषु चास्त्रराट् || १११ ||

अत्रैव नारसिह्माख्यं(द्यं ?) वराहान्तत्रयं क्रमात् |
दिक्षु पत्रत्रयं(ये ?) विष्णोर्याम्ये प्रत्यक्तथोत्तरे || ११२ ||

लक्ष्मीकमलयन्त्रा(पत्रा ?)णां सर्वेषां कौस्तुभं न्यसेत् |
तद्वद्धृत्पङ्कजीयानां वनमालां निवेश्य च || ११३ ||

कीर्तिपङ्कजपत्राणां पद्ममाहूय विन्यसेत् |
शङ्खं शिखाब्जपत्राणां जयाब्जे चक्रमेव च || ११४ ||

ततस्तु तत्र पद्मे तु पत्रस्थां विन्यसेद्गदाम् |
मायाम्बुजच्छदे विप्र न्यसेत्पाशं ततो द्विज || ११५ ||

शीर्षाधारे तु वै पद्मे पत्राणामङ्कुशं ततः |
न्यसेद्द्वारचतुष्के तु समाहूय खगेश्वरम् || ११६ ||

प्. ११६) कर्णिकायां न्यसेत्सत्यं हृन्मन्त्रस्य ततो(थो ?)परि |
आश्रित्य दक्षिणं भागमथ ब्रह्माम्बुजोपरि || ११७ ||

मूर्तं मूर्तव्यपेक्षायां न्यस्तं मन्त्रेषु नारद |
शिरस्यूर्ध्वे तु विन्यस्य वासुदेवं तथैव च || ११८ ||

शिखायामुपरि न्यासं कुर्यात्सङ्कर्षणस्य तु |
अथोर्ध्वे कर्णिकायास्तु प्रद्युम्नं कवचोपरि || ११९ ||

लक्ष्म्यादिष्वनिरुद्धं च आधेयत्वेन चोपरि |
ततस्सप्ताक्षरं मन्त्रं मूलमन्त्रोपरि न्यसेत् || १२० ||

प्राच्यादावीशपर्यन्तमिन्द्राद्यं चाष्टकं बहिः |
नागेशं विन्यसेच्छेषमधःस्थमथ चोर्ध्वगम् || १२१ ||

ब्रह्माणं च सुरेशानमेवं लोकेशसन्ततिम् |
न्यसेत्तदनु चास्त्राणि बहिस्तेषां तु विन्यसेत् || १२२ ||

पूर्वादिक्रमयोगेन यावदीशानगोचरम् |
अधो नागेश्वरास्त्रं च ब्रह्मास्त्रमुपरि न्यसेत् || १२३ ||

त्र्यम्बकोत्तरदिग्भ्यां तु मध्यतः खस्थितं स्मरेत् |
विष्वक्सेनं द्विजश्रेष्ठ आयान्तं गगनान्तरात् || १२४ ||

एवं न्यासं पुरा कृत्वा मन्त्राणां मण्डलान्तरे |

[अथ मन्त्राणां यथान्यासं ध्यानविधिः]

ततस्संचिन्तयेद्ध्यानमेकैकस्य यथास्थितम् || १२५ ||

मूलमन्त्रस्य देवा(वी ?)नां पुरा प्रोक्तं मया मुने |
नोक्तं यद्धृदयादीनां तदेकाग्रमनाः शृणु || १२६ ||

[हृदयमन्त्रध्यानप्रकारः]

सितशोणितवर्णाभमेकवक्त्रं चतुर्भुजम् |
गरुडासनसंस्थं च पद्मशङ्खकरान्वितम् || १२७ ||

मुद्रालङ्कृतिमत् ध्यायेद्दक्षिणं चापरं करम् |
वामपाणिं द्वितीयं च संयुक्तमभयेन तु || १२८ ||

सिताभरणमाल्यैश्च कर्पूरालिप्तविग्रहम् |
सम्मुखं देवदेवस्य हृन्मन्त्रं संस्मरेत्सदा || १२९ ||

प्. ११७) [शिरोमन्त्रध्यान प्रकारः]

बन्धुजीवोपमं रक्तं पद्मचक्रोद्यतंद्विज |
स्वमुद्रासंयुतं ध्यायेत्पाणिना वरदेन च || १३० ||

कुङ्कुमेन विलिप्ताङ्गं रक्तभासं मनोहरम् |
रक्ताभरणसंयुक्तं रक्तपुष्पविभूषितम् || १३१ ||

सम्मुखं मन्त्रनाथस्य शिरोमन्त्रं च संस्मरेत् |

[शिखामन्त्रध्यानप्रकारः]

चलालिपटलाभं तु पद्मकौमोदकीधरम् || १३२ ||

आत्मीयमुद्रां धर्त्तारं युक्तं चाभयपाणिना |
युक्तं मृगमदेनैव पुष्पाद्यैरसितैश्च तम् || १३३ ||

ईषत्स्मिताननं ध्यायेच्छिखामन्त्रं च नारद |

[कवचमन्त्रध्यानप्रकारः]

मधुपिङ्गलवर्णाभं शङ्खचक्रधरं तथा || १३४ ||

स्वमुद्राव्यग्रितं ध्यायेत्पाणियुग्मयुतो(तं) परम् |
मिश्रैर्विलेपनैर्लिप्तं मिश्रैः पुष्पादिभिस्तथा || १३५ ||

निरीक्ष्य(क्ष ?)माणं च विभोः कवचं संस्मरेद्द्विज |

[नेत्रमन्त्रध्यानप्रकारः]

रक्तपीतप्रभं चैव गदापद्मोद्यतं क्रमात् || १३६ ||

दक्षिणापरहस्ताभ्यां युक्तं चैव स्वमुद्रया |
सकाश्मीरेण लिप्ताङ्गं चन्दनेन सितेन च || १३७ ||

पुष्पाभरणवासोभिः पीतैर्मण्डितविग्रहम् |
संस्मरेन्नेत्रमन्त्रं तु सुनेत्रं च स्मिताननम् || १३८ ||

[अस्त्रमन्त्रध्यानप्रकारः]

राजोपलद्युतिमुषं गदाचक्रोद्यतं महत् |
युक्तं चैव स्वमुद्राभ्यां सुवर्णसदृशैः शुभैः || १३९ ||

युक्तमाभरणाद्यैश्च प्रलयानलविक्रमम् |
अस्त्रमन्त्रं विभोर्ध्यायेत्सम्मुखं स्वामिनः सदा || १४० ||

एकवक्त्राः स्मृताः सर्वे सर्वे च गरुडासनाः |
इतीदमुक्तमङ्गानां ध्यानं पापहरं शुभम् || १४१ ||

प्. ११८) नृसिंहपूर्वमन्त्राणां त्रयाणामवधारय |

[नृसिह्ममन्त्रध्यानप्रकारः]

प्रलयाम्बुदनिर्घोषं प्रोद्वमन्तं च पावकम् || १४२ ||

पद्मशङ्खगदाचक्रधर्त्तारं परमेश्वरम् |
द्रवच्चामीकराभासं नानाभरणभूषितम् || १४३ ||

नानाविलेपनाङ्गं च प्रभूतस्रग्धरं द्विज |
रक्तकौशेयवसनं नृसिह्मं संस्मरेद्विभुम् || १४४ ||

[कपिलमन्त्रध्यानप्रकारः]

उदयादित्यसङ्काशं पिङ्गलश्मश्रुलोचनम् |
चतुर्भुजमुदाराङ्गं पद्माद्यैरुपशोभितम् || १४५ ||

सितवस्त्रोत्तरीयं च मुक्ताभरणभूषितम् |
सितमाल्यधरं ध्यायेत्कापिलं मन्त्रनायकम् || १४६ ||

[वाराहध्यानप्रकारः]

राजाश्मराशिवर्णाभं पीताभरणभूषितम् |
महाद्युतिधरं ध्यायेच्चतुर्हस्तं च नारद || १४७ ||

प्राग्वल्लाञ्छनसङ्घेन कमलाद्येन मण्डितम् |
वराहमन्त्रनाथं च मधुपिङ्गललोचनम् || १४८ ||

चलद्विद्युद्भ्रुवं रौद्रं ज्वालाश्मस्रुसटं स्मरेत् |
बालचन्द्राग्रतुल्येन युक्तं दंष्ट्राद्वयेन तु || १४९ ||

पद्मासनोपविष्टाश्च चिन्तयन्तः स्वकारणम् |
सम्मुखाः कर्णिकाधःस्थाः स्मर्तव्याः सर्वदा मुने || १५० ||

[कौस्तुभादिध्यानप्रकारः]

कौस्तुभं द्विभुजं ध्यायेत्सहस्रार्कसमप्रभम् |
नानावर्णधरां देवीं वनमालां तथैव च || १५१ ||

कान्तां कमलपत्राक्षीं प्रौढस्त्रीसदृशीं द्विज |
पुण्डरीकप्रभं पद्मं शङ्खं कुन्देन्दुसन्निभम् || १५२ ||

राजोपलप्रभं चक्रं हेमाभां संस्मरेद्गदाम् |
द्विरष्टवर्षवत्कान्तां कुमारीं नवयुवनाम् || १५३ ||

[गरुडध्यानप्रकारः]

रक्ततुण्डं महाप्राणं भीमभुकुटिलोचनम् |
प्. ११९) द्रवच्चामीकराकारं पक्षमण्डलमण्डितम् || १५४ ||

संस्मरेद्गरुडं विप्र गृध्रवक्त्रं पृथूदरम् |

[पाशाङ्कुशयोर्ध्यानप्रकारः]

नवदूर्वाङ्कुरश्यामं पाशेशं पन्नगाननम् || १५५ ||

संस्मरेदङ्कुशं कृष्णं दीर्घनासं भयानकम् |
स्वमुद्रालङ्कृताः सर्वे द्विभुजाश्चारुकुण्डलाः || १५६ ||

ध्यातव्याः पुरुषाकाराः स्वप्रभाभिर्विराजिताः |
एतल्लाञ्छनमन्त्राणां ध्यानमुक्तं मया मुने || १५७ ||

[सत्यादिपञ्चकध्यानप्रकाराः]

सत्यादीनामथ ध्यानं समासादवधारय |
द्विभुजं संस्मरेत्सत्यं सितमिन्दुशताकृतिम् || १५८ ||

वरदाभयहस्तं च ध्यानोन्मीलितलोचनम् |
सितकौशेयवसनं मुक्तादामाद्यलतङ्कृम् || १५९ ||

सितचन्दनलिप्ताङ्गं सितपुष्पविभूषितम् |
ऊर्ध्वस्थं मन्त्रनाथस्य ब्रह्मपु(प ?)त्रस्थितं स्मरेत् || १६० ||

पद्मासनेनोपविष्टं प्रसन्नवदनं द्विज |
एवं विधं ततो ध्यायेद्वासुदेवं चतुर्भुजम् || १६१ ||

शङ्खपद्मधरं चैव वरदाभयदं विभुम् |
प्रशान्तहुतभुग्रूपं न सितं नातिचारुणम् || १६२ ||

ध्यायेत्सङ्कर्षणं देवं प्रद्युम्नं संस्मरेत्ततः |
पीतचम्पकवर्णाभं कमलायतलोचनम् || १६३ ||

शरद्गगनसङ्काशमनिरुद्धं स्मरेत्ततः |
वासुदेवसमाः सर्वे भुजाभरणलाञ्छनैः || १६४ ||

उपविष्टास्तथैवेते ब्रह्मरन्ध्राम्बुजेषु च |

[सप्ताक्षरमन्त्रध्यानप्रकारः]

सुशुद्धस्फटिकप्रख्यं नीरूपमिव (मपि ?)रूपिणम् || १६५ ||

सर्वाकारधरं चैव सर्वाकारविवर्जितम् |
सर्वतः पाणिपादं च सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् || १६६ ||

प्रसन्नरश्मिजालेन स्फटिकामलरूपिणा |
प्. १२०) स्वदेहनिस्सृतेनैव भासितं परितः प्रभुम् || १६७ ||

प्रतिबिम्बति वै यस्मिन्मन्त्रचक्रं यथास्थितम् |
ध्यायेत्सप्ताक्षरं मन्त्रं भोगस्थानगतं मुने || १६८ ||

एवं ध्यात्वा समभ्यर्च्य यथान्यासक्रमेण च |

[ध्यानानानन्तरं न्यासक्रमेण मन्त्रगणस्य बाह्ययागप्रकारः]

अर्घैः पाद्यैस्तथा पुष्पैः सुगन्धैरनुलेपनैः || १६९ ||

शालिपूर्णोत्थिताघारपृष्ठसंस्थैरनेकशः |
सुगन्धघृतदीपैश्च पुष्पालम्बनचर्चितैः || १७० ||

महामोदैश्शुभोद्दिपैरच्छिन्नैर्गुग्गुलान्वितैः |
भक्ष्यैर्भोज्यैस्तथा लेह्यैः पेयैरन्यैरनेकधा || १७१ ||

मधुपर्कैश्च मात्राभिः फलमूलैरनेकशः |
पायसैर्विविधैर्दिव्यैः मोदकैः कृसरादिभिः || १७२ ||

सुसंस्कृतैश्च बहुभिर्मध्वाज्यादिपरिप्लुतैः |
एकैकस्मिंस्तु वै भोगे मुद्रां कामदुघां पुरा || १७३ ||

समन्त्रां पूर्ववद्ध्यायेत्प्रोक्षयेर्दर्घ्यवारिणा |
दत्वा पुष्पार्घ्यमुपरि संस्पृशेद्विष्णुपाणिना || १७४ ||

निवेदयेत्ततो विप्र शिरसाऽवनतेन च |
यत्किञ्चन्मानसे यागे पुरा प्रोक्तं मया च ते || १७५ ||

तत्सर्वं देवदेवस्य बहुमूर्तं निवेदयेत् |
असन्निधिश्च यो भोगो ह्यङ्गभावमनुव्रजेत् || १७६ ||

तत्तद्ध्यात्वा तु मनसा भक्त्या विष्णोर्निवेदयेत् |
यथानुक्रमतो ह्येवं सर्वमन्त्रगणं मुने || १७७ ||

इष्ट्वा पूर्वं विधानेन भूयः संपूज्य केशवम् |

[पुष्पाञ्जलिप्रकारः]

मूलमन्त्रं समुच्चार्य पुष्पैरापूर्य चाञ्जलिम् || १७८ ||

तन्मध्ये परमात्मानं मन्त्रं माणिक्यदीधितिम् |
समस्तमन्त्रसंलीनं ध्यायेदुद्धारयोगतः || १७९ ||

पूरकादिविभागेन शब्देनातिप्लुतात्मना |
यावच्छब्दावसानस्थो व्यज्यतेऽसावनेकधा || १८० ||

प्. १२१) तन्त्रीशब्दात्मना विप्र ततो भासात्मना तु वै |
ह्लादात्मना च तदनु आनन्दविभवात्मना || १८१ ||

तस्मात्सर्वपदातीतः सर्वत्र विभवात्मना |
सच्चिद्घनोर्मिनिर्मुक्तशान्तबोधान्तरात्मना || १८२ ||

एवं षडूर्मिनिर्मुक्तं विकल्पातीतगोचरम् |
अवगाह्य क्रमेणाथ पुनरेत्य पदात्पदम् || १८३ ||

ध्यात्वा मन्त्रं सहस्त्रांशुं सहस्रकरजामृतम् |
रेचकेन विनिक्षिप्य देवदेवस्य मूर्धनि || १८४ ||

ततोऽछिन्नं करे कृत्वा धूपपात्रं तु दक्षिणे |

[धूपपात्रविधिः]

पद्मचक्राङ्कितं दिव्यमाधारं कञ्जरूपिणम् || १८५ ||

एकनालं च कर्तव्यं (कुर्वीत ?) शेषं सप्तफणं विभुम् |
बद्धाञ्जलिपुटं नित्यं ध्यायन्तं कारणं परम् || १८६ ||

चक्रलाङ्गलहस्तं च पद्मासनगतं विभुम् |
कर्तव्यं (कुर्वीत ?) धूपघर्त्तारं किङ्किणीजालशोभितम् || १८७ ||

चक्रं तच्चक्रहृदयं पद्मं हृत्कोटरं विदुः |
चक्रे या या (ये ये ?) अराख्या (स्स्यु ?)स्ता नाड्यो वै द्वादश स्मृताः || 
१८८ ||

किङ्किण्यो याः स्मृता विप्र ज्ञेयास्ताः सूक्ष्मनाडयः |
यासां वै मध्यमा शक्तिर्भुजङ्गकुटिलोपमा || १८९ ||

धूमधूसरवर्णाभा अण्डं भित्वा विनिर्गता |
कालाग्निहृदयोत्था सा सत्यान्ते तु लयं गता || १९० ||

तया संबोधितो ह्यात्मा मन्त्रमूर्तिधरः प्रभुः |
सन्निधौ भवति, क्षिप्रमव्युच्छिन्नं दहेत्तथा || १९१ ||

[धूपपात्रमन्त्रविधानम्]

मन्त्रेणानेन विप्रर्षे तन्मन्त्रमवधारय |
ओङ्कारं पूर्वमुद्धृत्य परमात्मा ततः पुनः || १९२ ||

व्योमानन्देन संयुक्तमनन्ताय पदं ततः |
कालाग्निरूपाय पदं जगद्धूमपदं तथा || १९३ ||

सुगन्धिने पदं कुर्यात्सर्वगन्धवहाय च |
प्. १२२) नमः स्वाहासमायुक्तमेकत्रिंशाक्षरं परम् || १९४ ||

मन्त्रं द्विज समाख्यातं धूपपात्रस्य नारद |
मुद्राध्यानसमायुक्तं (क्तां ?) सर्वसिद्धिकरं (रीं ?) परम् (राम् 
?) || १९५ ||

पूजितां धूपितां लिप्तां मन्त्रविन्यस्तविग्रहाम् |
एकीकृत्य स्वशब्देन हृद्गतेनान्तरात्मना || १९६ ||

[घण्टाचालनविधानम्]

सञ्चालयेत्ततस्सम्यक्सशब्दां चक्रचिन्हिताम् |
त्रैलोक्यद्राविणीं घण्टां सर्वदुष्टनिबर्हिणीम् || १९७ ||

एषा दूती हि मन्त्राणां सुप्तानां च प्रबोधिनी |
वारणी सर्वविघ्नानां सर्वमन्त्रप्रसादिनी || १९८ ||

प्रणवान्ते ध्वनिर्ह्येष शब्दशक्तौ लयं गतः |
वर्णदेहाः स्मृता मन्त्रा मन्त्रदेहाश्च देवताः || १९९ ||

घण्टास्तनितमूलास्ते प्रबुद्धाः कर्मसिद्धिदाः |
परशब्दोत्थिता शक्तिर्घण्टास्तनितरूपिणी || २०० ||

वर्णत्वं समनुप्राप्ता तैर्वर्णैर्मुनिसत्तम |
मन्त्राणां कल्पनादेहा नानाकाराः सहस्रशः || २०१ ||

स्वेच्छया त्वनया शक्त्या सामर्थ्यात्स्वात्मनस्स्वयम् |
अनुग्रहार्थमिह हि भक्तानां भावितात्मनाम् || २०२ ||

मननान्मुनिशार्दूल त्राणं कुर्वन्ति वै ततः |
ददते पदमात्मीयं तस्मान्मन्त्राः प्रकीर्तिताः || २०३ ||

अनभिव्यक्तशब्दास्ते निराकारास्तथैव च |
घण्टायां चाल्यमानायां निर्यान्ति च सहस्रशः || २०४ ||

अत एव मुनिश्रेष्ठ मन्त्रमाता प्रकीर्तिता |
एषा घण्टाभिधा शक्तिर्वागीशी च सरस्वती || २०५ ||

वाचि मन्त्राः स्थितास्सर्वे वाच्या मन्त्रे प्रतिष्ठिताः |
मन्त्ररूपात्मकं विश्वं स बाह्याभ्यन्तरं ततः || २०६ ||

घण्टाशब्दगतं सर्वं तस्मात्तां चालयेत्पुरा |
आवाहनेऽर्घ्ये धूपे च दीपे नैवेद्यजोषणे || २०७ ||

नित्यमेव प्रयुञ्जीत सम्यङ्मन्त्रार्थसिद्धये |
प्. १२३) पूजाकालं विनाऽन्यत्र हितं नास्याः प्रचालनम् || २०८ ||

नानया तु विना कार्यं पूजनं सिद्धिमिच्छता |
यस्मात्तस्मात्परं मन्त्रमेतदीयमिदं शृणु || २०९ ||

[घण्टामन्त्रनिरूपणम्]

आदाय प्रणवं पूर्वमनन्तेशं ततः परम् |
तच्चानलेन संभिन्नमूर्ध्वाधो मुनिसत्तम || २१० ||

त्रैलोक्यैश्वर्यदेनाथ लाञ्छयेत्पञ्चबिन्दुना |
दद्यादस्यावसाने तु जगद्ध्वनिपदं ततः || २११ ||

मन्त्रमात्रे पदं चान्यत्स्वाहाक्षरसमन्वितम् |
तदन्ते परमात्मानं प्रज्ञाधारोपरि स्थितम् || २१२ ||

भूधरेण युतं मूर्ध्ना भूधरोपरि विन्यसेत् |
विश्वाप्यायकरान्तस्थं त्रैलोक्यैश्वर्यदं मुने || २१३ ||

त्रयोदशाक्षरो मन्त्रो घण्टाख्यस्सर्वसिद्धिकृत् |
विन्यासकाले यस्या वै प्लुतमुच्चारयेत्ततः || २१४ ||

[घण्टाध्यानप्रकारः]

ध्यानयुक्तं द्विजश्रेष्ठ तद्ध्यानमवधारय |
अधोमुखं तु ब्रह्माण्डं ध्यायेज्जनरवाकुलम् || २१५ ||

सनालं च तदूर्ध्वे तु पद्ममष्टदलं तथा |
प्रकीर्णपत्रं सुसितं (त ?) केसरालं (लिं ?) सुकर्णिकम् || २१६ ||

तन्मध्ये चिन्तयेद्देवीं वर्गाष्टक भुजान्विताम् |
मुख्यहस्तचतुष्के तु लाञ्छनं कमलादिकम् || २१७ ||

कमलं च ततः शङ्खं पाशं चैवाङ्कुशं क्रमात् |
स्फटिकं चाक्षसूत्रं च तथा विज्ञानपुस्तकम् || २१८ ||

अभयं वरदं चैव हस्तद्विद्वितये परे |
पद्मासने चोपविष्ठां पद्मपत्रायतेक्षणाम् || २१९ ||

पद्मगर्भप्रतीकाशां पद्ममालाविभूषिताम् |
विद्याभरणसंछन्नां पीतवस्त्रविवेष्टिताम् || २२० ||

दर्शयेद्देवदेवस्य मुद्रां नारायणात्मनः |

[लक्ष्म्यादिमन्त्राणामभ्यर्चनम्]

लक्ष्म्यादीनां ततो भक्त्या मन्त्राणां च महामुने || २२१ ||

प्. १२४) भूयोऽर्घ्यपुष्पगन्धेन धूपान्तेन समर्चयेत् |

[अथ स्तुतिः]

ततः स्तुवीत देवेशं स्तोत्रेणानेन नारद || २२२ ||

सम्यक्प्रणवपूर्वेण नमोऽन्तेन तु वै त्रिधा |
जितन्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्वभावन || २२३ ||

नमस्तेऽस्तु हृषीकेश महापुरुषपूर्वज |

[मधुपर्कादिसमर्पणप्रकारः]

जपन्वै दधिसंपूर्णं मधुना सर्पिषाऽन्वितम् || २२४ ||

पात्रं करतले कृत्वा तन्मध्यस्थं प्रभुं स्मरेत् |
मूलमन्त्रेण तद्वस्तु स्वरूपादुदितेन च || २२५ ||

लसत्पीयूषकल्लोलसत्तरङ्गेण नारद |
तन्निवेद्य पुनर्भक्त्या भूयः पुष्पाञ्जलिं क्षिपेत् || २२६ ||

ततो निवेदयेद्विष्णोर्हिरण्यकटकादिकम् |
अनन्तरं निमित्तार्थं ताम्बूलं तदनन्तरम् || २२७ ||

प्रक्षाल्य गन्धतोयेन अर्घ्यपात्रोद्धृतेन वै |
पाणियुग्मं यथा वै स्यात्सार्धमत्यन्तनिर्मलम् || २२८ ||

नैवेद्यधूपपात्राद्यैः पात्रैश्च निर्मलीकृतम् |
कृत्वा तद्गन्धदिग्धौ तौ अर्घ्येणार्च्य परस्परम् || २२९ ||

तन्निवेद्य विभोः पश्चाद्वाक्कर्ममनसाऽन्वितः |

[बाह्ययागपरिसमापनक्रमः]

पुण्डरीकाक्ष विश्वात्मन्मन्त्रमूर्ते जनार्दन || २३० ||

गृहाणेदं जगन्नाथ मम दीनस्य शाश्वत |
इत्युक्त्वा सोदकं पुष्पं कृत्वा दक्षिणपाणिगम् || २३१ ||

अग्रतो निक्षिपेद्विष्णोर्मूलमन्त्रेण नारद |
भावयेच्च ततस्सम्यक्स्फुरन्तीं तारकावलीम् || २३२ || 

प्रविष्टां भवगद्वक्रे वक्रान्ताद्धृद्गतां पुनः |
हृदयाद्द्विजशार्दूल संहाराख्यक्रमेण तु || २३३ ||

पूर्ववद्ब्रह्मरन्ध्रेण परेण सह योजयेत् |
भगवन्तं ततो नत्त्वा अष्टांगेन तु भक्तितः || २३४ ||

प्. १२५) समुत्थायासनात्तस्मिन्नर्घ्यपुष्पे विनिक्षिपेत् |
यस्मात्तत्क्षणमन्त्रं(?) तु न शून्यं संपरित्यजेत् || २३५ ||

अज्ञानात्ज्ञानतो वाऽपि यातमूनाधिकं च यत् |
दासस्य मम दीनस्य क्षन्तव्यं लोकलोचन || २३६ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यंसहितायां बाह्ययागाख्यानं नाम 
त्रयोदशः पटलः || १३ ||


अथ जपविधानं नाम चतुर्दशः पटलः

नारदः-

ब्रूहि मे देवदेवेश विष्णोर्विभवमात्मनः |
निर्णयं जपयज्ञस्य न ज्ञातं तत्कथं भवेत् || १ ||

श्रीभगवानुवाच

एवं सन्तर्प्य देवेशं कुम्भे वा मण्डलादिषु |
जपयज्ञविधानेन देवं सन्तर्पयेत्ततः || २ ||

तदा स सर्वकामार्थान्मनसेष्टान्प्रयच्छति |

[जपस्य त्रैविध्यम्]

जपं तु त्रिविधं कुर्यादक्षसूत्रकरार्पितः || ३ ||

वाचिकं क्षुद्रकर्मभ्य उपांशुं सिद्धिकर्मणि |
मानसं मोक्षकमार्थं ध्यायेद्देवं तु सर्वतः || ४ ||

अक्षसूत्रं शुभं कार्यमदृश्यमितरैर्जनैः |

[अक्षसूत्रविधानम् तत्र मणिप्रमाणादिविशेषाः]

अक्षास्थिमात्रैर्मणिभिर्ज्येष्ठं कुर्यात्सुवर्त्तुलम् || ५ ||

घात्रीफलानां गर्भेण प्रमाणं मध्यमं स्मृतम् |
बदरास्थिप्रमाणेन कनीयंः समुदाहृतम् || ६ ||

अष्टोत्तरशतं पूर्णं तदर्धं पादमेव वा |
कुर्यात्तच्च विधानोक्तं विधिना प्रतिकर्मणि || ७ ||

सौवर्णं द्रव्यसिध्यर्थमुत्तमं तत्र कारयेत् |
पुष्ट्यर्थं रूपलाभाय राजतं पितृकर्मणि || ८ ||

मेधावीर्यमहातेजोलाभार्थं ताम्रमेव च |
मध्यमं मुनिशार्दूल कार्यं चैवाक्षसूत्रकम् || ९ ||

प्. १२६) यक्षाणां यक्षिणीनां च साधने त्रपुजं स्मृतम् |
राक्षसानां पिशाचानां वशे सीसमयं तु वै || १० ||

पातालसाधनार्थं तु अरीतिमयमुच्यते |
सपन्नगानां नागानां साधने स्यात्तु कांस्यजम् || ११ ||

कनीयस्तु तदा कुर्यादायसं क्षुद्रकर्मणि |
इति धातुमयानां च सूत्राणां विधयः स्मृताः || १२ ||

वक्ष्ये मणिमयानां च विभागं मुनिसत्तम |
सर्वं मणिमयं चैव आयुरारोग्यभूतिदम् || १३ ||

मोक्षदं तु विशेषेण स्फाटिकं शान्तिकर्मणि |
त्रितयं चोत्तमाद्यं यत्समं सर्वेषु कर्मसु || १४ ||

मूलजानामथो वक्ष्ये बीजानां विधिमुत्तमम् |
सौभाग्ये वैद्रुमं कार्यमुत्तमाद्यं सदा त्रयम् || १५ ||

मुक्त्यर्थं पुत्र दीप्तैस्तु पुष्पषैर्दोप्रशान्तये |
वक्ष्ये जलोत्थितानां च विषयं सर्वसिद्धिदम् || १६ ||

पद्मबीजैश्च शाङ्खैश्च श्रीकामो जपमारभेत् |
आयुःप्रज्ञायशश्शान्तौ मौक्तिकं सर्वसिद्धिदम् || १७ ||

उत्तमादिविभागेन त्रितयं यत्प्रकीर्तितम् |
एभ्यो मध्यादेकतमं ग्राह्यं चैव शुभे दिने || १८ ||

[मणीनां क्षालनप्रकारः]

सास्त्रेण गन्धतोयेन क्षालयेत्तदनन्तरम् |

[सूत्रविशेषविधानम्]

शाणं कार्पासकं वाऽथ प्राप्य सूत्रं नवं दृढम् || १९ ||

त्रिगुणं त्रिगुणीकृत्य चतुर्था वा यथा दृढम् |
सुवेष्टितं तु वै कृत्वा क्षालयेत्पूर्ववद्द्विज || २० ||

[सूत्रे मणीनां योजनप्रकारः]

निक्षेप्या मणयस्तस्मिन्सन्धानक्रमयुक्तितः |
मणयस्सुसमास्सर्वे ऊनाधिक्यविवर्जिताः || २१ ||

जपार्थं मुनिशार्दूल नित्यं मन्त्रेषु निष्कले |
मणिभिः क्रमसूत्रैस्तु मुतन्तुकल निष्कले (?) || २२ ||

प्. १२७) सकले तु यथेच्छा वै सूत्रार्थं मणिगोलकाः | (?)
युगलं युगलं सूत्रे परस्परमुखं द्विज || २३ ||

पृष्ठं पृष्ठस्य लग्नं वा यथा स्याद्योजयेत्तथा |
सन्धाय चातिसुश्लिष्टं गहनं न भवेद्यथा || २४ ||

[अक्षसूत्रस्य वलयाकारतापादनम्]

परस्परमणीनां तु प्रोतानां मुनिसत्तम |
अव्युच्छिन्नेन तेनैव त्वेकेन प्रोततन्तुना || २५ ||

मणिभ्यां सङ्गमोद्देशात्सूत्रं सूत्रेण वेष्टयेत् |
यथा स्यात्कटकाकारं स्तब्धं वृत्तं विभक्तिमत् || २६ ||

[अक्षसूत्रे मेरुकल्पनम्]

ग्रन्धिसन्धावतो विप्र मणिसख्याधिकं ततः |
मेरुं प्रकल्पयेन्मध्ये एकेन गुलिकेन च || २७ ||

[अक्षसूत्रसंशोधनावधानम्]

विलिप्य चन्दनाद्यैस्तु स्थापयेद्भाजने शुभे |
संपूज्य पुष्पधूपाद्यैस्तस्य शुद्धिमथाचरेत् || २८ ||

दग्धमस्त्रेण संचिन्त्य वर्मणा मारुतेरितम् |
आप्लाव्य मूलमन्त्रेण परमामृतरूपिणा || २९ ||

संशोध्यैवं पुरा सूत्रं देहवच्चिन्तयेत्ततः |

[अक्षसूत्रस्य दिव्यदेहत्वेन चिन्तनम्]

चतुर्भुजं तु विरजो नारायणमिवापरम् || ३० ||

वरदाभयहस्तं च बद्धाञ्जलिधरं स्मरेत् |
ब्रह्मद्वारस्थितं तच्च सूत्रं ध्यायेच्छिखोपमम् || ३१ ||

स्वमन्त्रेण द्विजश्रेष्ठ मन्त्रमत्र निबोधतु |

[अक्षसूत्रमन्त्रः]

प्रोद्धरेत्प्रणवं पूर्वं तदन्ते कौस्तुभं न्यसेत् || ३२ ||

त्रैलोक्यैश्वर्यदोपेतं गोपनेनाङ्कयेच्च तत् |
तदन्ते त्वक्षसूत्राय पदं पञ्चाक्षरं न्यसेत् || ३३ ||

नमस्कारान्वितः प्रोक्तो ह्यक्षसूत्रस्य मन्त्रराट् |

[स्वमन्त्रेणाक्षसूत्रस्य सकलीकरणपूजने]

सकलीकरणं कुर्यान्मन्त्रेणानेन तस्य वै || ३४ ||

प्. १२८) पूजयेच्च स्वमन्त्रेण ततस्तत्सन्घये क्रमात् |

[वैष्णव्याः परशक्तेरक्षसूत्रे भावनाक्रमविधानम्]

या परा वैष्णवी शक्तिरभिन्ना परमात्मनः || ३५ ||

प्रचलत्पूर्णचन्द्राभा सूर्यवत्किरणावृता |
युगक्षयोग्रहुतभुक्तेजसा तीवृबृंहिता || ३६ ||

प्राग्वत्सृष्टिक्रमेणैव स्मरेद्धृत्पद्ममध्यगाम् |
पूरकेण तु विप्रेन्द्र कुम्भकेन निरोधिताम् || ३७ ||

हृत्पद्मादुत्थितां भूयो ब्रह्मरन्ध्रावधिं स्मरेत् |
ब्रह्मरन्ध्रात्ततो विप्र प्रोल्लसन्तीं शनैश्शनैः || ३८ ||

पूर्ववत्सन्धिमार्गेण चिन्तयेद्द्वादशान्तगाम् | (?)
रेचकाख्येन योगेन तया सूत्रं तु भावयेत् || ३९ ||

[अक्षसूत्रप्रभोद्भासितत्वेन यागालयस्मरणम्]

भासितं चाथ सूत्रेण सर्वं यागालयं स्मरेत् |

पूर्णेन्दुनेव गगनं,

[मन्त्रात्मनो भगवच्छत्तेः सूत्रस्य मन्त्राक्षराणां 
चैकीभूतत्वभावनविधिः]

				निष्कलो मन्त्रराट् ततः || ४० ||

मन्त्रबृन्दसमायुक्तो मग्नस्तत्रेति चिन्तयेत् |
मन्त्रात्मा भगवच्छक्तिस्सूत्रमन्त्राक्षराणि वै || ४१ ||

सर्वमेकीकृतं ध्यायेद्यथा क्षीरेण सोदकम् |

[सकलनिष्कलमन्त्रस्य सृष्टिक्रमेणाक्षसूत्रे सान्निध्यचिन्तनम्]

तत्र पुष्पाञ्जलौ पृष्ठे गृहीत्वा चिन्तयेदिमम् || ४२ ||

सुसंस्कृताक्षसूत्रस्य पतन्तं पृष्ठतो द्विज |
सृष्टिक्रमात्समायातं मन्त्रं सकलनिष्कलम् || ४३ ||

स्फुलिङ्गगणसङ्काशमाधेयतनुतां गतम् |

[भगवत्प्रार्थनापूर्वक तदभ्यनुज्ञयाऽक्षसूत्रस्य ग्रहणम्]

इदं विज्ञाप्य देवेशमक्षसूत्रमयाच्युत || ४४ ||

प्रयच्छ मन्त्रजापार्थं स्मरेद्दत्तं च तेन तत् |
गृहीस्वा शिरसा पश्चात्प्रसीद इति चोच्चरेत् || ४५ ||

[अभ्यर्चनपूर्वकमक्षसूत्रे मन्त्रस्य प्रतिष्ठापनक्रमः]

प्राप्तं संस्नापयेत्पश्चादर्घ्यपात्राच्च वारिणा |

प्. १२९) संपूज्य पुष्पधूपाद्यैर्मन्त्रं तव च विन्यसेत् || ४६ ||

साधारं साधनं चैव शक्तिपूर्वैस्समावृतम् |
सन्निधौ भव देवेश सन्निरुद्धो भवाच्युत || ४७ ||

सूत्राख्ये मणिजालेऽस्मिन्यावच्चंद्रार्कतारकम् |
एवं मुने प्रतिष्ठाप्य मन्त्रं सूत्रेऽक्षसंज्ञिके || ४८ ||

प्रतिष्ठितस्य वै पश्चान्मुद्रां स्वां च प्रदर्शयेत् |

[अक्षसूत्रमुद्रा]

लग्नं तिर्यग्गतं कुर्यात्कुञ्चितं दक्षिणात्करात् || ४९ ||

चतुष्कमङ्गुलीनां च अङ्गुष्ठाग्रेण संस्पृशेत् |
तर्जनादिक्रमेणैव कनिष्ठान्तं द्विजोत्तम || ५० ||

संस्पृशन्तं कनिष्ठान्तमङ्गुष्ठं चोर्ध्वमानयेत् |
अक्षसूत्रस्य मुद्रैषा नित्यसन्निधिकारिणी || ५१ ||

जपं समारभेत्पश्चाददृश्यमितरैर्जनैः |

[जपारम्भात्प्राक्कर्तव्योऽनुसन्धानविशेषः]

करणं वाङ्मनश्चैव मन्त्रेण परमात्मना || ५२ ||

विष्णुना शक्तिरूपेण भावितं भावयेत्पुरा |
चेतसा यदुपारूढं तद्युक्तं वस्तु वाग्गतम् || ५३ ||

वस्तुयुक्तं च चैतन्यं वाक्तृतीया च नारद |
समारोहेत्कर्मपदे विकारत्वे शनैश्शनैः || ५४ ||

एवं विवर्तते मन्त्रस्तुर्याज्जाग्रावधि क्रमात् |
प्रातिलोम्येन वै विप्र पुनरेव निवर्तते || ५५ ||

करणं वाक्स्वरूपं स्याद्वाक्च चिद्रूपिणी भवेत् |
यच्चित्तं स भवेन्मन्त्रो यो मन्त्रस्स त्वजो हरिः || ५६ ||

ब्रह्माद्यजाग्रत्पर्यन्तं पुनरत्रैव संनयेत् |
व्यापकं यत्परं ब्रह्म शक्तिर्नारायणी च या || ५७ ||

सा ह्येव परिणामेन तुर्याख्यं भजते पदम् |
तुर्यं सुषुप्ततामेति सुषुप्तं स्वप्नतां व्रजेत् || ५८ ||

जाग्रत्वं स्वप्नमायाति एवं जाग्रादितः पुनः |

प्. १३०) [जाग्रदादिभेदनिरूपणम्]

भगवच्छक्तिपर्यन्तं सन्धानं चैकतां स्मरेत् || ५९ ||

यदनित्यमिदं विप्र चित्रवत्परिदृश्यते |
बाह्यं विषयजालं च जाग्रदेतदुदाहृतम् || ६० ||

अनित्यप्रतिपत्तिर्या अस्मिन्नुपरि सर्वदा |
भङ्गुरे स्वप्नतुल्यो यस्स स्वप्नो जाग्रकारणम् || ६१ ||

सुषुप्तं शान्ततां विद्धि स्वप्नवृत्तेः परं तु यत् |
शक्तिरूपस्य वै विष्णोः प्राप्तस्तुर्यत्वमेति सः || ६२ ||

तया सह समत्वं च तुर्यातीतं तदुच्यते |
मन्त्रातीतं परं मन्त्रं स्थूलसूक्ष्मद्वयं तथा || ६३ ||

आत्मानं पञ्चमं विप्र एकत्वेनानुसन्धयेत् |
कृत्वैवमनुसन्धानं प्रारभेत जपं तथा || ६४ ||

[अन्तर्हृत्पुण्डरीकादिव बहिरक्षसूत्रे मन्त्रस्योदय क्रमभावनम्]

हृत्पुण्डरीकमध्यस्थो भारूपः परमेश्वरः |
निर्मलस्फटिकप्रख्यः प्रस्फुरन्यः स्वतेजसा || ६५ ||

तस्य शब्दमयी शक्ती(क्तिः ?)ज्वालावन्निस्सृतं महत् (ताहिया ?) |
तद्धर्मधर्मिणी शुद्धा तस्या वै वर्णसन्ततिः || ६६ ||

निस्सृता मन्त्रजननी तदग्राच्चैव मन्त्रराट् |
निस्सृतं(तु) यथा पुष्पं लताग्रान्मुनिसत्तम || ६७ ||

एवमेवाक्षसूत्रे तु उदितं च क्रमं स्मरेत् |
हृल्लयं तल्लयीकुर्याद्धृल्लयस्य च तत्तथा || ६८ ||

एकस्य मन्त्रनाथस्य अन्तर्बाह्योदितस्य च |

[जपसङ्ख्याविधानम्]

यदैकं तज्जपो विप्र लक्षसंख्याभिधो भवेत् || ६९ ||

एवं लक्षस्थितो यस्माज्जपस्तु परिसंख्यते |
प्रयत्नादक्षसूत्रेण जपसंख्या तु सा स्मृता || ७० ||

अनेन क्रमयोगेन विष्णुवत्करणं भवेत् |
विष्णुवद्योगमाश्रित्य अक्षमक्षं समाहरेत् || ७१ ||

सह प्राणोदयेनैव निष्ठाक्षं यावदेव हि |

प्. १३१) [मेरोर्लङ्घननिषेधः]

ततः प्रदक्षिणं कुर्यान्मेरुमूर्तिस्थितस्य च || ७२ ||

निष्कलस्य च मन्त्रस्य तदूर्ध्वेऽवस्थितस्य च |
ग्रन्धीरूपस्य च विभोरमलस्य महात्मनः || ७३ ||

पृष्ठेन लङ्घनं यस्माद्वर्जनीयं तु नारद |
मेरुमूलेऽङ्गुलिप्रान्तं शिष्टं कृत्वा शनैश्शनैः || ७४ ||

अङ्गुष्ठस्य भ्रमं कुर्यान्नमेरोर्लङ्घनं भवेत् |
अङ्गुष्ठमूलमध्ये च भ्रामणीयं च छत्रवत् || ७५ ||

विधिनाऽनेन जप्तव्यो मन्त्रो ध्यानसमन्वितः |

[शान्तिकपौष्टिकादिनिमित्तभेदेन मन्त्रस्य भिन्नभिन्नरूपतया 
ध्यानविधानम्]

शान्तिके स्फाटिकाभं च पीतं ध्यायेच्च पौष्टिके || ७६ ||

वश्ये किंशुकपुष्पाभमाकृष्टौ नृपशैलवत् |
मारणे कज्जलाभं तु विद्वेषे चाषपक्षवत् || ७७ ||

उच्चाटने च धूम्राभं मन्त्रं ध्यायेज्जपेत्सदा |

[परापरभेदेन जपस्य द्वैविध्यम्]

परापरस्वरूपेण जपस्तु द्विविधः स्मृतः || ७८ ||

परदेहप्रदे (वे ?)शे च तत्त्वानां प्रेरणे द्विजं |
क्रूरकर्मणि सिध्यर्थं जपो ज्योतिर्मयस्स्मृतः || ७९ ||

तत्रान्तर्लीनममलं शब्दं तु परिभावयेत् |
भुक्तिमुक्तिप्रसिध्यर्थं दोषदुःखक्षयङ्करम् || ८० ||

शान्तौ तु सर्वकार्याणां सिध्यर्थमविचारतः |
सुखसौभाग्यसिध्यर्थं तथाऽप्याधानकर्मणि || ८१ ||

जपो भवति शब्दाख्यस्तत्रान्तस्तु विभावयेत् |
निशाम्बुकणसङ्काशप्रकाशात्मजनार्दनम् || ८२ ||

हृत्पद्मात्तु स्वमन्त्रेणं भावयेच्छब्दमुत्थितम् |
नित्योदितं तु तेनैव प्रयत्नहरि (रहि ?) तेन तु || ८३ ||

प्राणापन्नपदस्थेन भावनामिश्रितेन च |
जप्यमानस्तु वै मन्त्रस्सर्वकामफलप्रदः || ८४ ||

प्. १३२) अथ प्रयत्नजनितं शब्दमुत्थाप्य नारद |
केवलं तु स्वमन्त्रेण बद्धलक्षस्तु पूर्ववत् || ८५ ||

अक्षरादक्षरं यातमृतदोषेण वर्जितम् |
विलम्बितं च नातीतं तथाऽस्फुटपदोज्झितम् || ८६ ||

चित्तविक्षेपरहितमत्युत्कृष्टधियाऽन्वितम् |

[अधिकारिणां सत्त्वादिगुणभेदेन जपकालभेदः]

पूर्वान्हे मध्यभागेऽथ अपरान्हे दिनस्य तु || ८७ ||

क्रमाद्वै सात्विकादीनां वेलात्रयमुदाहृतम् |
एवं कृत्वा जपन्विप्र विनिवेद्य च यागवत् || ८८ ||

मन्त्रात्मा भगवान्विष्णुरचिरात्सिद्धिदो भवेत् |
प्रतिमासं द्विजश्रेष्ठ इष्ट्वाऽर्घ्यकुसुमादिभिः || ८९ ||

[अक्षसूत्रस्यपुनर्नवीकरण प्राचीनसूत्रपरित्यागयोर्विधानम्]

सन्धानमुपसंहृत्य पूर्वं यच्चाक्षसूत्रकम् |
विसर्जनाख्यमन्त्रेण मुद्रायुक्तेन नारद || ९० ||

सूत्रं चाभिनवं कृत्वा प्राग्वत्संस्कृत्य वेष्टयेत् |
यथास्थितं मणीनां च योजनं चाचरेत्पुनः || ९१ ||

संस्नाप्य विधिवन्मन्त्री भूयस्तस्मिंस्तु विन्यसेत् |
पुरा यदाहृतं चैव सूत्रच्छेदभयात्ततः || ९२ ||

पूजां कृत्वा तथा होमं तत्कर्मछिद्रकारणम् |
पुराणसूत्रमादाय विभजेत्तन्तुजं च तत् || ९३ ||

बध्वा पाषाणखण्डे च अगाधेऽम्भसि निक्षिपेत् |
विष्वक्सेनीयमन्त्रेण क्षिप्त्वाऽचम्य स्मरेद्धरिम् || ९४ ||

 मूलमन्त्रण विप्रेन्द्र सप्तवारान्समाहितः |

इति श्रीपञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां जपविधानं नाम चतुर्दशः 
पटलः || १४ ||


अथाग्निकार्यविधानं नाम पञ्चदशः पटलः


श्रीभगवान्

जपं कृत्वा यथाशक्ति जपान्ते पूजयेत्प्रभुम् |
भक्तितश्चार्घ्यपुष्पाभ्यां ततो धूपानुलेपनैः || १ ||

पश्चात्सन्तर्पयेद्विप्र अग्निमध्यगतं प्रभुम् |

प्. १३३) [कुण्डपरिकल्पनविधानारम्भः]

देवादुत्तरदिग्भागे कुण्डं कुर्यात्सलक्षणम् || २ ||

देवागारात्तु वाऽन्यत्र भूमिभागे सलक्षणे |
धूमनिर्गमनोपेतमण्टपे सुसमे शुभे || ३ ||

तत्र कुर्यात्पुरा वेदिं चतुरश्रां समन्ततः |
सर्वलक्षणसंपन्नां कुर्यात्कुण्डं तदूर्ध्वतः || ४ ||

चतुरश्रं समं श्रेष्ठं वर्तुलं वा मनोरमम् |
द्विग्विदिक्संस्थितं चैव काम्यानां कर्मणां हितम् || ५ ||

निष्कामो वा सकामो वा मध्यतस्सर्वदिक्षु च |

[कुण्डानां दिग्भेदेन फलभेदः]

ईशानदिग्गते कुण्डे मन्त्रात्मा तपितो हरिः || ६ ||

ददाति सिद्धिं भौलोकीं तत्सिद्धीप्सोर्महात्मनः |
वियद्गतिपरः कुण्डे जुहुयात्पूर्वदिक्स्थिते || ७ ||

रिपूणां निग्रहार्थाय होममाग्नेयदिग्गते |
होमं दक्षिणदिक्कुण्डे शान्त्यर्थी ह्याचरेत्सदा || ८ ||

उत्सादनार्थमन्येषां कुण्डे नैऋतदिग्गते |
अपमृत्युजयार्थी च सर्वोपप्लवशान्तये || ९ ||

होमं वारुणदिक्कुण्डे मन्त्रस्सन्तर्पितो यदा |
(हुत्वा वारुणदिक्कुण्डे मन्त्रं सन्तर्पयेत्सुधीः?)
यदा वायव्यदिक्कुण्डे मन्त्रस्सन्तर्पितस्तदा || १० ||

विविधानि निधानानि प्रयश्छ(च्छ)त्यचिरेण तु |
आरोग्यं संपदं पुष्टिं प्रददाति च मन्त्रराट् || ११ ||

तर्पितस्सौम्यदिक्कुण्डे नात्र कार्या विचारणा |

[आहुतिसङ्ख्याभेदेन कुण्डानां मानभेदः]

शतार्धसङ्ख्यहोमे च कुण्डं स्याद्द्वादशाङ्गुलम् || १२ ||

होमे साष्टशते चैवमुष्ट्यरत्निसमं भवेत् |
होमे सार्धशते चैव सारत्निस्सकनिष्ठिका || १३ ||

हस्तं सहस्रहोमे तु अयुताख्ये द्विहस्तकम् |
लक्षहोमे चतुर्हस्तं कोटिहोमेऽष्ट हस्तकम् || १४ ||

प्. १३४) [खातमानम्]

विस्तारार्धेन सर्वत्र खातस्तु परिशस्यते |
स्वीयात्प्राङ्मेखलामानादायं खाते युगं पुरः || १५ ||

त्यक्त्वा तु मेखलाबन्धं ततश्चैव समारभेत् |

[कुण्डमानभेदेन मेखलानां मानभेदाः]

प्रमाणं मेखलानां च यवद्वादशसम्मितम् || १६ ||

द्वादशाङ्गुलमानस्य कुण्डस्य परिकीर्तितम् |
विस्तारतुल्यमुच्छ्रायो मेखलानां महामते || १७ ||

मेखलात्रितयं चैवमेकीकृत्य तु जायते |
विस्तारस्तु ततोच्छ्रायस्सार्धं तु चतुरङ्गुलम् || १८ ||

रत्निमात्रस्य कुण्डस्य मेखला द्व्यङ्गुलाः स्मृताः |
अङ्गुलं सकनिष्ठस्य कुण्डस्यार्धोत्तरं द्वयम् || १९ ||

त्र्यङ्गुला हस्तमात्रस्य कुण्डस्य समता स्मृता |
द्विहस्तस्य द्विजश्रेष्ठ मेखलाश्चतुरङ्गुलाः || २० ||

चतुर्हस्तस्य कर्तव्यास्सर्वाश्चैव षडङ्गुलाः |
अष्टाङ्गुलिश्च कुण्डस्य अष्टहस्तस्य कीर्तिताः || २१ ||

[नाभिलक्षणम्]

दिङ्मध्येऽप्यथ कुण्डस्य नाभिं (?) कुर्याद्द्विजोत्तम |
अश्वत्थपत्रसदृशीं मेखलोपरि संस्थिताम् || २२ ||

यदुक्तं प्राङ्मया मानं मेखलानां क्रमेण तु |
एकीकृत्य तु तत्सर्वं मध्यात्सूत्रेण लाञ्छयेत् || २३ ||

अर्धमर्धेन्दुवद्बाह्यात्तत्र चातिशयेन च |
मुखाद्यभ्यन्तरं यावत्क्रमेणानेन ह्रासयेत् || २४ ||

उभयोः पक्षयोर्विप्र गजोष्ठाकृतिवत्तथा |
पृष्ठतो मेखलमानात्किञ्चित्कार्या द्विजोन्नता || २५ ||

एकमेखलमानाच्च त्र्यंशेनार्धेन वा मुने |
क्रमेण ह्रासयेत्तावत्तावद्वै मेखलोच्छृतिः || २६ ||

ईषदुच्चा भवेत्सा वै मेखलोपरि संस्थिता |
एकमेखलतुर्यांशमानं कुण्डान्तरे द्विज || २७ ||

प्. १३५) योन्येषु (?) निस्सृतं कुर्यात्तमेवाधोगतं तु वै |
आक्रम्य मेखलाभूमिं यावत्खातं तु संस्पृशेत् || २८ ||

इत्येतत्कथितं नाभेर्लक्षणं च यथास्थितम् |
साधनं चतुरश्रस्य विद्धि कुण्डस्य यागवत् || २९ ||

चतुरश्रस्य वै मध्ये सूत्रं कृत्वा भ्रमं (?) ततः |
चतुरश्रं समं कुर्यात्सर्वदिक्कोण वर्जितम् || ३० ||

[कुण्डानां विकल्पः]

नित्यनैमित्तके होमे वृत्तं वा चतुरश्रकम् |
त्रिमेखलं तु कर्तव्यमोष्ठनाभिसमन्वितम् || ३१ ||

द्विमेखलं वा विप्रेन्द्र सुश्लक्ष्णं च मनोरमम् |
एकमेखलकं वाऽपि कुण्डं क्षेपणि(?)णकर्मणि || ३२ ||

[कुण्डे हवनस्य प्राशस्त्यम्]

कुर्याच्चलं स्थिरं वाऽपि न हि कुण्डं विना शुभम् |
हवनं विप्र मन्त्राणां तस्मात्कुण्डं च साधयेत् || ३३ ||

[देशकालवैगुण्येन कुण्डस्यासम्भवे हवनप्रकारः]

देशकालवशाच्चैव कुण्डं न घटते यदि |
तं विना हवनच्छेदो न कार्यस्सिद्धिमिच्छता || ३४ ||

शोधिते ह्युपलिप्ते च स्थले चलमृदान्विते |
होमस्तु विहितस्सम्यक् मन्त्रस्यामन्त्रितस्य च || ३५ ||

पिण्डिका चतुरश्रा तु बहिस्सर्वत्र शस्यते |
मध्ये पद्मं प्रकुर्वीत श्रीपद्मं पद्ममध्यगम् || ३६ ||

एवं कृते शुभे कुण्डे अग्निकार्यं समाचरेत् |
यागगेहात्तु वाऽन्यस्मिन्यदि गेहे महामुने || ३७ ||

पूर्ववद्वारयागं तु कृत्वा संप्रविशेत्ततः |
तत्रैव यदि वा कुर्याद्दत्वाऽन्यच्चासनं शुभम् || ३८ ||

तत्र पूर्वोक्तविधिना उपविश्य समाहितः |

[कुण्डसंस्कारप्रकारः]

कुण्डस्यारम्भकाले तु संस्कारा न कृता यदि || ३९ ||

निष्पन्नस्य च ते सर्वे विधेयाश्च क्रमेण तु |
ताडयेदस्त्रमन्त्रेण पुष्पैर्दक्षिणपाणिना || ४० ||

प्. १३६) गृहीत्वा चैकदेशात्तु कुण्डमध्याच्च मृत्कणम् |
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तु हृदयेन समुद्धरेत् || ४१ ||

अस्त्रेणैव समीकृत्य न स्यान्निम्नोन्नतं यथा |
सेचयेत्कवचेनैव कुट्टयेत्तदनन्तरम् || ४२ ||

लेपयेद्गन्धतोयेन अस्त्रेण परिशोधयेत् |
उल्लिखेदस्त्रराजेन दर्भकाण्डेन यत्नतः || ४३ ||

भूमावभ्यन्तरे कुण्डे दक्षिणाशादितः क्रमात् |
उत्तराशावधिर्यावद्दद्याद्रेखात्रयं समम् || ४४ ||

प्रत्यग्भागात्समारभ्य नयेत्पूर्वमुखं तु तत् |
तन्मध्ये त्रितयं चान्यद्रेखाणामुत्तरामुखम् || ४५ ||

एवमुल्लिख्य विधिना प्रोक्षयेत्कवचेन तु |
अच्छिन्नाग्रैस्ततो दर्भैरस्त्रमन्त्राभिमन्त्रितैः || ४६ ||

कुण्डभित्तिगणं सर्वं प्रोत्थितं परिभूषयेत् |
कृत्वैवमक्षवाटं तु कुण्डसंस्कारमुत्तमम् || ४७ ||

[नाभिपूजनम्] 

समभ्यर्च्य ततोऽर्घ्याद्यैर्मध्यतः प्रणवेन तु |
तेनैव विधिना नाभिं पूजयेच्चन्द्रसन्निभाम् || ४८ ||

[मेखलापूजनम्]

मेखलात्रयपूजायां हृन्मन्त्रं तु प्रयोजयेत् |

[मेखलात्रये तत्त्वत्रयस्य पूजनम्]

ततस्तत्वत्रयं पूज्यं मेखलात्रितयोपरि || ४९ ||

प्रधानपुरुषेशाख्यं प्रणवत्रितयेन च |
अर्घ्यैर्विलेपनैर्धूपैरिष्ट्वा कुण्डं पुरा द्विज || ५० ||

[कुण्डमध्ये आधारशक्त्याद्यासनकल्पनपूर्वकं 
नारायणाख्यायाः शक्तेः स्थापनप्रकारः]

चतुष्पथे तु कुण्डस्थे सपुष्पं दर्भविष्टरम् |
हृन्मन्त्रेण च विन्यस्य तत्रोपर्यथ पूजयेत् || ५१ ||

सम्पूज्याग्निं समादाय सम्भ्राम्यायतनं त्रिधा |
योनिमार्गेण निक्षिप्य वह्निबीजमनुस्मरेत् || ५२ ||

प्. १३७) आधारशक्तिपूर्वं च आसनं वैष्णवं च यत् |
तत्र नारायणाख्यां वै शक्तिं विद्योतलक्षणाम् || ५३ ||

लक्ष्म्याकृतिपदं प्राप्ताममृतावृतदेहिनीम् |
सर्वातिशयरूपां च सर्वशक्तिसमन्विताम् || ५४ ||

 सौकुमार्येण रूपेण सर्ववस्त्वन्तरस्थिताम् |
शाश्वतीं सृष्टिमार्गेण अवतार्य हृदम्बुजे || ५५ ||

पुरा ध्यानक्रमेणैव हृन्मन्त्रेण हृदम्बुजात् |
स्वनामपदयुक्तेन सनमःप्रणवादिना || ५६ ||

रेचकेन विनिक्षिप्य कुण्डहृत्पद्ममध्यतः |
संपूज्य गन्धपुष्पाद्यैः पद्ममुद्रां पदर्श्य च || ५७ ||

चक्रमन्त्रेण संयुक्तामेवं कुर्याच्च सन्निधिम् |

[वह्नेरुत्पादनक्रमः]

आदौ च भगवच्छक्तेर्वह्नेरुत्पादनाय च || ५८ ||

आदायारणिजं चाग्निं सूर्यकान्तोद्भवं तु वा |
लोहपाषाणजं वाऽथ अदुष्टं लौकिकं तु वा || ५९ ||

तैजसे ताम्रपात्रेऽथ मृण्मयेऽभिनवे तथा |

[अग्नेस्ताडनप्रोक्षणादयो बाह्याः पञ्चसंस्काराः]

सन्ताड्य चास्त्रमन्त्रेण प्रोक्षयेच्छिखया च तम् || ६० ||

अर्चयेत्कवचेनैव कवचेनावकुण्ठ्य च |
प्लावयेदमृतेनैव नेत्रमन्त्रेण नारद || ६१ ||

[अग्नेः स्वात्मन्युपशमापादनपूर्वकं सृष्टिक्रमेण 
पदात्पदमवतारितस्य नाभिगतत्वचिन्तनम्]

पूरकेणोपसृत्याथ स्वात्मन्युपशमं नयेत् |
क्रमादानन्दशक्तौ तु प्राग्वदुद्धृत्य योजयेत् || ६२ ||

सृष्टिक्रमेण तद्भूयो ह्यवतार्य पदात्पदम् |
शब्दास्पदावधिर्यावत्स्मरेन्नाभिगतं ततः || ६३ ||

[नाभिकुण्डस्थतया भाविते तेजोविशेषे होमक्रमः]

प्रणवेन तु नाभिस्थमग्नीषोमात्मकं यजेत् |
त्रिधा समिद्भिर्भिन्नेन अद(ह ?) मादिभिरादरात् || ६४ ||

त्रयाणामथ बीजेन भिन्नेनाथ यजेद्द्विज |
प्. १३८) एकाहुतिप्रदानेन तत्रस्थो बुध्यते यथा || ६५ ||

तेन मार्गेण जप्तव्यं ध्यात्वा चाज्यामृतं हृदि |

[तस्याग्नेः स्वमन्त्रेण नाभीकुण्डादुत्थापनम्]

ततः स्वमन्त्रेणोत्थाप्यो नाभिकुण्डाद्धुताशनः || ६६ ||

[अग्नेर्मन्त्रः]

कृत्वाऽदौ प्रणवं विप्र तदन्ते त्वजितं न्यसेत् |
अशेषभुवनाधारमथ ऊर्ध्वेऽस्य योजयेत् || ६७ ||

ऊर्ध्वाधोभ्यां च तस्यैव भूधरोर्जौ न्यसेत्ततः |
त्रैलोक्यैश्वर्यदं मूर्ध्नि बीजस्यास्य महामते || ६८ ||

ततः क्रमेण संयोज्य धरेशाद्यं च सप्तकम् |
सुपर्णसंज्ञापर्यन्तं सप्तकस्यास्य योजयेत् || ६९ ||

उर्ध्वाधोभ्यां च नालं तु मायाव्योमे तथोपरि |
तेजसे पदमादाय ततः सप्तार्चिषे पदम् || ७० ||

स्वाहासमन्वितश्चाग्नेर्मन्त्रो ह्यष्टादशाक्षरः |

[स्वमन्त्रेण नाभीकुण्डादुद्बोधितस्य तेजसः पात्रस्थवह्नौ 
प्रक्षेपः]

धूधूशब्दशरीरान्तं (?) सच्छब्दालोकबोधितम् || ७१ ||

विकल्पधूमनिर्मुक्तं सच्चैतन्यस्फुलिङ्गिनम् |
नादान्तेन क्षिपेद्विप्र सिद्धिमार्गेण पूर्ववत् || ७२ ||

पुरा हृते च पात्रस्थे वन्हौ वन्हि (ह्निं ?) विशुद्धये |
करद्वयेन चादाय भ्राम्य कुण्डे विनिक्षिपेत् || ७३ ||

[कुण्डमध्ये प्रक्षिप्तस्याग्नेश्चिन्तनविशेषः]

कुण्डमध्यस्थया चाथ शक्त्या नारायणाख्यया |
नासाग्रेण तमग्निं च घ्रातं ध्यायेत्स्वहृद्गतम् || ७४ ||

[वह्नेरुद्बोधनम्]

त्रिपञ्च सप्त वा दद्यात् समिधे हृदयेन च |
वह्नेरुद्बोधनार्थं तु नेत्रमन्त्रेण नारद || ७५ ||

[पर्यग्निकरणम्]

पर्यग्निकरणं कुर्याद्धृदयेनार्द्रपाणिना |

[परिस्तरणम्]

स्तरं ततोऽस्त्रमन्त्रेण चतुर्दिक्षु त्रिधा त्रिधा || ७६ ||

प्. १३९) प्रागादौ तु यथामूलं तदग्रैश्छादितं भवेत् |
कुर्यात् स्तरसमाप्तिं तु सर्वदाऽत्मन उत्तरे || ७७ ||

स्तरोपर्यथ संस्थाप्य वन्हिकार्योपयोगि यत् |

[प्रणीतापात्रेघ्मस्रुक्स्रुवाद्युपकरणद्रव्यसादनम्]

प्रणीतापात्रयुग्मं तु तथेध्मयुगलं तु वै || ७८ ||

स्रक्स्रुवद्वितयं चैवमाज्यस्थालीं तथैव हि |
सर्वं संप्रोक्ष्य मूलेन निधायाथ स्तरोपरि || ७९ ||

प्रणीतापात्रमापूर्य तोयेन तदनन्तरम् |
तत्रासनवरं ध्यात्वा विष्णुमूलेन विन्यसेत् || ८० ||

याग(गे ?)यज्ञपिति(ते?)र्मन्त्रमेवं संस्थाप्य चोत्तरे |

[परिधिविधानम्]

प्रदद्याच्च ततो विप्र परिधीन्हृदयेन च || ८१ ||

यज्ञकाष्ठोद्भवान्स्पष्टान्सपर्णान्हस्तसम्मितान् |
चतुर्यवपरीणाहानगारे हस्तसम्मिते || ८२ ||

अन्येषां द्व्यङ्गुला वृद्धिः परिधीनां द्विजोत्तम |
यावदष्टकरं कुण्डमत ऊर्ध्वं न कारयेत् || ८३ ||

[ब्रह्मादिलोकपालार्चनम्]

विष्टराणि ततो दद्यात्तेषु पृष्ठे हृदा मुने |
तत्पृष्ठे पूजयेन्नित्यं लोकपालान्स्वदिक्स्थितान् || ८४ ||

ब्रह्ममाहेन्द्ररुद्रादीन्गन्धपुष्पादिभिः शुभैः |

[स्रुक्स्रुवयोः संस्कारक्रमः]

स्रुक्सुवाभ्यां च संस्कारमुपयामाग्रगैः कुशैः || ८५ ||

स्रुवं द्वादशधा शोध्यं ह्यस्त्रेणोष्णेन वारिणा |
तथैव द्विजशार्दूल स्रुक्संशोध्या द्विधैव तु || ८६ ||

संक्षाल्यौ स्रुक्स्रुवौ ह्येवं शिखामन्त्रेण वै ततः |
कुण्डस्थेनाग्निना ताप्यौ

[स्रुक्स्रुवयोर्लक्षणम्]

			तयोर्लक्षणमुच्यते || ८७ ||

स्वबाहुदण्डमानेन मन्त्रज्ञः कल्पयेत्पुरा |
प्. १४०) दैवीस्रुक्सिद्धये काष्टं विस्ताराच्च षडङ्गुलम् || ८८ ||

दैर्घ्याद्भागद्वयेनाथ दण्डमष्टास्रमुच्यते |
सार्धद्व्यङ्गुलमानं तु कृत्वा शेषं तु शोधयेत् || ८९ ||

कलशं दण्डमूले तु कुर्यात्पद्माननं शुभम् |
कर्णिकास्थो यथा दण्डो भवेद्वै मुनिसत्तम || ९० ||

त्रिवलिं त्वथवा शङ्खं यथा दण्डस्तदास्यगः |
कृत्वाऽग्रस्थं द्विधा भागं समांशेन प्रयत्नतः || ९१ ||

द्व्यङ्गुलं चाथ भागस्य वैपुल्यं चाग्रतः क्रमात् |
दण्डावस्थस्य भागस्य त्र्यङ्गुलं परितः समम् || ९२ ||

दत्वा भ्रमं ततः कुर्यान्निम्नं खातं सलक्षणम् |
तन्मध्ये पङ्कजं कुर्यात्प्रफुल्लं चोर्ध्वपल्लवम् || ९३ ||

आज्यकोशं तु तं विद्धि सप्तपञ्चपलोपमम् |
पद्ममध्ये निमग्ना च कर्णिका वै सकेसरा || ९४ ||

द्वादशारं बहिश्चक्रं पद्मस्याष्टदलस्य च |
पद्मबाह्ये तु कर्तव्यं शङ्खं कोणचतुष्टये || ९५ ||

ततोऽग्रभागस्य मुने पार्श्वयोरुभयोरपि |
एकैकमङ्गुलं शोध्यं स विभाज्यस्त्रिधा ततः || ९६ ||

कर्णमेकेन भागेन मध्ये त्वस्यौ (त्वंसौ ?) द्वयेन तु |
विच्छिन्नं वक्त्रमंसाभ्यां मध्यमेकाङ्गुलेन तु || ९७ ||

विस्तारं कर्णतुल्यं तु वर्जयित्वा ततः पुरा |
कर्णदेशात्समारभ्य शेषं तु परिशोधयेत् || ९८ ||

क्रमागतेन सूत्रेण स्याद्वाराहाननं यथा |
ततः पुष्करपत्रात्तु मुखाग्रं यावदेव हि || ९९ ||

कुर्यादाज्यप्रणालं तु समं न्यूनाङ्गुलं मुने |
ईषद्वै क्रमसूक्ष्मं च नाज्यं याति यथा द्रुतम् || १०० ||

हस्तमात्रं ततः  कुर्यात्स्रुवं विप्र मनोरमम् |
विस्तारं द्व्यङ्गुलं काष्ठं वैपुल्याच्च तदर्धतः || १०१ ||

विस्तारमानादग्रेऽस्य वृत्तं कुर्याद्द्विरङ्गुलम् |
क्रमात्तन्निम्नखातं च गोलके चैव मुद्रितम् || १०२ ||

प्. १४१) मध्ये मृगपदाकारचिन्हेन तु विराजितम् |
विस्तारस्य त्रिभागेन ग्रीवा साश्रा त्रिरङ्गुला || १०३ ||

मूले चोभयतः कुर्यात्स्वस्तिकं द्व्यङ्गुलायतम् |
विचित्ररचनायुक्तं दण्डं श्लक्ष्णं तु वा भवेत् || १०४ ||

स्रुवमेवंविधं कुर्याद्धोमकर्मणि साधकः |
संस्कारार्थं ततोग्नेर्वै तेन होमं समाचरेत् || १०५ ||

[अग्नेः संस्कारद्वैविध्यम्]

अग्नेश्च दश संस्काराः कुण्डमध्यगतस्य च |
बाह्ये तु पञ्चसंस्कारा एवं पञ्चदश स्मृताः || १०६ ||

प्रोक्षणं ताडनं बाह्ये अर्चनं चावकुण्ठनम् |
अमृतीकरणं वन्हेः पञ्चैते कथिताः पुरा || १०७ ||

[अग्नेर्गर्भन्यासादिसंस्काराः]

कुण्डमध्ये तु वै विप्र प्राग्लक्ष्म्यां तु प्रयोजनम् |
गर्भन्यासं पुंसवनं ततो वै वक्त्रकल्पना || १०८ ||

सीमन्तं वक्त्रनिर्यासं निष्क्रामं जातकर्म च |
नामध्येयं च भोगं च प्राशनाद्यं द्विजाखिलम् || १०९ ||

अधिकारं च सर्वान्वै हृदा कुर्याच्च नारद |

[अथाज्यसंस्काराः]

आज्यकर्मणि वै कुर्याद्दशैवं विधिपूर्वकम् || ११० ||

अधिश्रयणमादौ हृन्मन्त्रेण कवचेन च |
संप्लवोत्प्लवने चैव उपाधिश्रयणं तथा || १११ ||

प्रसादीकरणं चैव पवित्रीकरणं तथा |
ततो नीराजनं नाम त्रीण्येतानि च नारद || ११२ ||

हृन्मन्त्रेण च कार्याणि कवचेनावकुण्ठनम् |
अवलोकामृतीकारौ तेनैव तदनन्तरम् || ११३ ||

भाण्डस्थस्य यदाज्यस्य दर्भैः प्रज्वलितैः पुरा |
स्पर्शनं विद्धि संस्कारमधिश्रयणसंज्ञकम् || ११४ ||

प्. १४२) ततः पाणिद्वयेनैव अनामाङ्गुष्ठपीडितम् |
मध्यनम्रं कुशाकाण्डं गृहीत्वाऽज्योपरि || ११५ ||

नयेत्तच्चनयेद्विप्र तमग्नौ निक्षिपेत्कुशम् |
संप्लवोत्प्लवनावेतौ संस्कारौ परिकीर्तितौ || ११६ ||

उपाधिश्रयणं नाम यत्तद्रावणमुच्यते |
परिवर्तनमन्यस्मिन्भाण्डे दोषापनुत्तये || ११७ ||

प्रसादीकरणं ह्येतत्ततो दार्भं पवित्रकम् |
विनिक्षिपेच्च तन्मध्ये पवित्रीकरणं च तत् || ११८ ||

कुण्डादुल्मुकमादाय ज्वलन्तं धूमवर्जितम् |
तेनावर्तं सकृद्विप्र तद्वै नीराजनं स्मृतम् || ११९ ||

नीरजीकृत्य तत्पश्चात्कवचोदरगं स्मरेत् |
अवकुण्ठनमेतद्धि तर्जन्या यत्प्रदक्षिणम् || १२० ||

तेजसा हृदयस्थेन दृग्गतेनावलोकनम् |
निरीक्षणमिदं विप्र ततस्तत्रोपरि स्मरेत् || १२१ ||

चन्द्रमण्डलमध्यस्थं धेनुमुद्रासमन्वितम् |
मन्त्रं वै सौरभेयं च स्फुरदिन्दुशतप्रथम् || १२२ ||

तदन्तरस्थं मन्त्रेशं हिमाचलनिभं स्मरेत् |
तत्स्रुतैरमृतौघैश्च शशिजैर्धेनुजैरपि || १२३ ||

सर्वसंस्कारसंयुक्तं स्मरेदाज्यं च भावितम् |
अमृतीकरणं नाम इदं ते संप्रकाशितम् || १२४ ||

अवलोक्यामृतीकृत्य दातव्ये चैव चक्षुषी |

[स्रुक्स्रुवाभ्यां कुण्डस्य दक्षिणवामभागयोः क्रमादाज्यहोमः]

स्रुव(च ?) माज्येन संपूर्य सूर्यबीजेन चिन्तयेत् || १२५ ||

सहस्रांशुं च तन्मध्ये दद्यात्कुण्डस्य दक्षिणे |
अपरस्मिन्स्रुवे ध्यात्वा सोमाख्येनाक्षरेण तु || १२६ ||

पूर्णं शशाङ्कबीजं च प्रदद्यात्तु तदुत्तरे |

[कुण्डस्य मध्यभागे अग्नीषोमात्मकस्य यजनप्रकारः]

ताभ्यामभ्यन्तरे पश्चादग्नीषोमात्मकं यजेत् || १२७ ||

यद्बीजं हि सतत्त्वस्य शरीरस्याखिलस्य च |
अविभागेन वै यत्र संस्थिता देहधातवः || १२८ ||

प्. १४३) बहिः (र्हि ?) कण्ठोपमं ध्यात्वा लक्ष्मीबीजान्तरस्थितम् |
उक्तं (क्त ?) बीजद्वयेनैव मन्त्रेणैकीकृतेन वै || १२९ ||

प्राग्वद्धृतं स्वयं दद्याद्ध्यान(त ?)मस्त्रसमन्वितम् |

[तिलादिहोमद्रव्याणामाज्येन संस्कारः]

ततश्चाज्येन संस्कार्याः सर्वहोम्यास्तिलादयः || १३० ||

[अग्नेर्गर्भाधानादिसंस्काराणां विवेचनम्]

अग्नेर्होमेऽथ कर्तव्यः सर्वसंस्कारसिद्धये |
हृदाऽनलं पुटीकृत्य कर्मनाम समुच्चरेत् || १३१ ||

संपादयामि स्वाहान्तः सर्वकर्मस्वयं क्रमः |

[अथ तत्र गर्भाधानसंस्कारविवेचनम्]

श्रीकुक्षिकुहरे यद्वै बहिष्ठस्य प्रवेशनम् || १३२ ||

गर्भाधानं तु तं विद्धि संस्कारं प्रथमं मुने |

[पुंसवनम्]

घ्राणयोगाच्च या शक्तिर्वन्हि(न्हेः ?) श्रीजठरे स्थिता || १३३ ||

ज्वालारूपाऽक्षया सूक्ष्मा तस्याश्चित्प्रसरो हि यः |
भगवच्छक्तिचैतन्यसंसर्गाच्च शनैः शनैः || १३४ ||

सत्वे (स्मृत्वै ?) तज्जुहुयादाज्यं तन्मन्त्रेणोदितेन च |
भवेत्पुंसवनं चाग्नेश्चिच्छक्तिनयनात्तु वै || १३५ ||

[अथ वक्त्रकल्पना]

तस्य चार्चिष्मतो वक्त्रात्प्रबुद्धस्योद्भवन्ति ताः |
आलोके दहने शक्त्या (क्ता ?) निराकारस्य सांप्रतम् || १३६ ||

गोलकाकृतिमात्रस्य विद्धि तां वक्त्रकल्पनाम् |

[सप्तानां वक्त्रार्चिषां नामानि]

तासां वक्त्रार्चिषां चैव शृणु नामानि नारद || १३७ ||

प्रभा दीप्तिः प्रकाशा च मरीचिस्तपनी तथा |
कराला लेलिहा चैव कुण्डं व्याप्य व्यवस्थिताः || १३८ ||

ईशपूर्वाग्निदिग्भागे प्रभाद्यं त्रितयं स्मृतम् |
रक्षोवारुणवायव्ये मरीच्याद्यं त्रयं तु तत् || १३९ ||

प्. १४४) उदग्दिङ्मध्यतो याम्ये स्थितैका लेलिहाऽभिधा |

[वक्त्रार्चिषां बीजगणः]

आसां बीजगणं विश्वं वह्निबीजावसानकम् || १४० ||

पूर्वोदितक्रमेणैव प्रणवाद्यं नमोऽन्तकम् |

[अथ सीमन्तः]

अव्यक्ताश्च तदन्तस्थाः शिरःपाण्यादयोऽखिलाः || १४१ ||

स्वां स्वां वै कर्मसीमानं प्रबुद्धाः संश्रयन्ति ये |
विभागकल्पना तेषां सीमन्तं तदुदाहृतम् || १४२ ||

[अथ वक्त्रनिर्यासः]

नरसिह्मादयो वक्त्राः स्फुरत्तारकसन्निभाः |
शक्तिचैतन्यमध्यस्थाः सा च शक्तिस्तदात्मना || १४३ ||

सम्यक् परिणता विप्र तस्मात्ता निष्क्रमन्ति वै |
स्वस्वस्थाने स्ववीर्येण वक्त्रनिर्यास उच्यते || १४४ ||

[अथ निष्क्रामः]

मुखश्वासो (से ?) न निर्यातध्यानं श्रीकुक्षिगोचरात् |
निष्क्रामः सह वै वह्नेः संस्कारो जुहुयाच्च तम् || १४५ ||

[अथ जातकम्]

निस्सृतस्य च वै गर्भाज्जातकं तदुदाहृतम् |

[प्राशनम्]

हिरण्यमधुसर्पिभ्यां स्नानं संप्राशनं द्विज || १४६ ||

[नामकरणम्]

कुर्यात्तदनु वै नाम जातस्याग्नेः प्रयत्नतः |
नामकारावसानं च प्रणवं वैष्णवाग्नये || १४७ ||

[भोगः]

अन्नप्राशनपूर्वस्तु भोगो दारावसानिकः |
अभ्यङ्ग एकः संस्कारो होतव्यः पूर्ववद्द्विज || १४८ ||

[अथाधिकारः]

ततोऽधिकारसंज्ञस्तु संस्कारो बहुरूपधृत् |

[उक्तसंस्कारसंस्कृतस्याग्नेर्नारायणत्वेन ध्यानम्]

इति संस्कारसंशुद्धं वह्निं नारायणात्मकम् || १४९ ||

प्. १४५) चतुर्भुजं चतुर्वक्त्रं शङ्खचक्रगदाब्जिनम् |
कुण्डमध्यस्थितं ध्यात्वा उदयार्कसमप्रभम् || १५० ||

[ज्वालामार्गेण हृदये प्रविष्टत्वभावनम्]

तत्र तज्जनितं(तां ?) कुण्डाज्ज्वालामार्गेण चागताम् |
परानन्दप्रकाशाभांनासिक्या(?)द्वादशावधि || ५१ ||

ततोऽवतारयोगेन प्रविष्टां भावयेद्धृदि |

[अथ संस्कृतस्याग्नेः पूजनम्]

संस्कृतस्याथ वै वह्नेः पूजां कृत्वा तु भक्तितः || १५२ ||

पुष्पैर्धूपेन दध्ना च तिलैरक्षतमिश्रितैः |
अन्नैर्भक्ष्यफलोपेतैराज्येन क्रमशो द्विज || १५३ ||

संपूर्णहृदयेनैव स्वमन्त्रेणानलं ततः |
तर्पयेत यथाशक्ति तिलाज्याद्यैरनुक्रमात् || १५४ ||

अग्नेः पूर्णाहुतिं दत्वा वौषडन्तां घृतेन च |

[अग्निमध्ये देवस्य पूजनम्]

ततः पूजा प्रकर्तव्या देवस्याग्नेस्तु मध्यतः || १५५ ||

[तत्र प्रथमं वन्हेः स्मरणप्रकारः]

पूर्वं तं च स्मरेद्वह्निं साकारं निष्कलप्रभम् |
स्वयोगबलवीर्येण व्यापकं सर्वदिग्गतम् || १५६ ||

सर्वतः करवाक्पादं सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् |
कदम्बकुसुमाकारं स्वप्रभाभिर्विराजितम् || १५७ ||

कुण्डमापूरयन्सर्वं सर्वाकृत्या च सर्वतः |
एवं हि विततो व्यापी निराकारः सुदीप्तिमान् || १५८ ||

[व्योमवद्व्यापकतया भावितस्याग्नेर्मध्ये देवयजनम्]

वह्निं तु व्योमवद्ध्यात्वा तन्मध्ये पूजयेत्प्रभुम् |
गन्धपुष्पादिना चैव

[अस्त्रादियजनम्]

			ततोऽस्त्रं कवचं यजेत् || १५९ ||

दक्षिणे बाहुमार्गे तु अनिरुद्धसमीपतः |
अग्नीषोमात्मकं तत्र आत्मरक्षार्थमेव च || १६० ||

प्. १४६) देवं चक्रस्थितं चक्रं

[अथ होमविधानम्]

			ततो होमं समारभेत् |

तिलैर्घृतसमायुक्तैः द्रव्यैः सर्वैश्च याज्ञिकैः || १६१ ||

सुगन्धाज्यप्लुतैश्चैव कुर्वीत विधिवत्ततः |

[लक्ष्म्यादीनां होमसङ्ख्याविधानम्]

मूलमन्त्राच्चतुर्थांशं लक्ष्म्यादीनां च होमयेत् || १६२ ||

अङ्गानां शक्तिहोमाच्च अर्धं तु जुहुयात्ततः |
तदर्धेन तु वक्त्राणां होमं कुर्याद्द्विजोत्तम || १६३ ||

वक्त्रेभ्यः कौस्तुभादीनामर्धं तु परिहोमयेत् |
सत्यादीनां तदर्धं तु तेभ्यश्चार्धं परेऽक्षरे || १६४ ||

अर्धमर्धांशसंयुक्तमधिकं चाग्रवर्तिनाम् |

[जपानुगुण्येन होमस्य कर्तव्यता]

जपकाले यथा होमे कर्तव्यं सिद्धिमिच्छता || १६५ ||

एवं ज्ञात्वा ततः कुर्यात्कोटिहोमाच्छतावधि |
यस्मादतर्पितो मन्त्रो न कदाचित्फलप्रदः || १६६ ||

कामैरवश्यफलदैर्देशकालसमुद्भवैः |

[होमद्रव्यनिरूपणम्]

तिलैर्घृतेन पयसा दध्ना वा पायसेन तु || १६७ ||

सिद्धान्नैः साधितैर्भक्ष्यैर्बीजलाजैश्च तण्डुलैः |
मूलैः फलैः पल्लवैर्वा सुप्रशस्तैश्च कोमलैः || १६८ ||

सुगन्धैः स्थलपद्माद्यैः पुष्पैर्विप्र सितादिकैः |
गुग्गुलेनाज्यमिश्रेण साज्यश्रीवेष्टकेन वा || १६९ ||

धात्रीफलैर्वा सरसैरुत्पलैश्च शुभैस्तथा |
सुसितैः सितररक्तैश्च पद्मैर्बिल्वैः सुशोभनैः || १७० ||

दूर्वाकाण्डैरभग्नाग्रैः दन्तिसद्दन्तनिर्मलैः |
एधोंभिर्ब्रह्मवृक्षोत्थैः क्षीरद्रुममयैस्तथा || १७१ ||

अमृता क्षीरसंयुक्ता औदुम्बर्यो मधुप्लुताः |
अच्छिन्नाग्रा ह्यभग्नाश्च कण्टकैः परिवर्जिताः || १७२ ||

सर्वास्त्रिमधुरक्ताश्च घृतयुक्तास्तु वा पुनः |

प्. १४७) [होमद्रव्यभेदेन फलभेदः]

आज्ययुक्तैस्तिलैः शान्तिः सिद्धयः सकलास्तथा || १७३ ||

घृतेन पयसा दध्ना होमस्तृप्तिं प्रयच्छति |
पायसेन तु सिद्धान्नैर्भक्ष्यैः पुष्टिः सदा भवेत् || १७४ ||

बीजैर्धान्यैस्तण्डुलैश्च तर्पितो मन्त्रराड् भवेत् |
प्रयच्छति सदा श्रेयः प्रसन्नः परमेश्वरः || १७५ ||

पल्लवैः फलमूलैश्च होमस्तुष्टिं प्रयच्छति |
जहाति चापमृत्युं च रोगांश्चोपशमं नयेत् || १७६ ||

तर्पितः स्थलपद्माद्यैः पुष्पैश्चान्यैः सितादिकैः |
सौभाग्यमतुलं विप्र अचिरात्संप्रयच्छति || १७७ ||

गुग्गुल्वाद्यैर्द्विजारोग्यं शुभैर्धात्रीफलैस्तथा |
आज्याक्तैः पद्मबीजैश्च लक्ष्मीं शीघ्रं प्रयच्छति || १७८ ||

उत्पलैर्वश्यकामस्तु भोगकामश्च होमयेत् |
दूर्वामृताभिर्होमेन आयुषो वृद्धिमाप्नुयात् || १७९ ||

एधोभिश्च शुभैर्होमाद्दोषशान्तिप्रदः प्रभुः |

[आहुतिप्रमाणभेदः]

तिलानां शस्यते होमः सततं मृगमुद्रया || १८० ||

घृतस्य काषि(र्ष ?)को होमः क्षीरस्य च विशेषतः |
शुक्तिमात्राहुतिर्दध्नः प्रसृतिः पायसस्य च || १८१ ||

ग्रासार्धमात्रमन्नानां भक्ष्याणां स्वप्रमाणतः |
सर्वेषामेव बीजानां मुष्टिना होममाचरेत् || १८२ ||

अग्राङ्गुलिस्तु लाजानां शालीनां पञ्चकं हुनेत् (?) |
फलानां स्वप्रमाणं च पल्लवानां तथैव च || १८३ ||

त्रितीयं मूलखण्डानां पुष्पाणां स्वप्रमाणतः |
कर्कन्धुमात्रगुलिका होतव्या गुग्गुलैस्सदा || १८४ ||

धात्रीफलप्रमाणां वा संभवे सति होमयेत् |
दूर्वाकाण्डानि विप्रेन्द्र चतुरष्टाङ्गुलानि वा || १८५ ||

समित्प्रदेशमानेन समच्छेदा त्वगन्विता |

[स्वाहाकार वषट्कार वौषट्कारादिप्रयोगे निमित्तभेदनिरूपणम्]

स्वाहाकारं सदा होमे पूर्णायां वौषडेव च || १८६ ||

प्. १४८) तमेव शान्तिके कुर्याद्वषड्वाऽप्ययने सदा |
स्वधा पितृक्रियायां च फट्कारः क्षयकर्मणि || १८७ ||

विद्वेषे हुं वशे हीं च नमो मोक्षप्रसिद्धये |

[पूर्णाहुतिप्रकारः]

कर्महोमावसाने च घृतेनापूर्य च स्रुव(च)म् || १८८ ||

अभावात्तु प्रभूतस्य (?) होमद्रव्येन पूरयेत् |
तत्रोपरि घृतं दद्यात्ततोर्घ्यकुसुमादिभिः || १८९ ||

मूलदेशात्समारभ्य स्रुक्संपूज्या स्रुवान्विता |
घृतयुक्तं तु तद्द्रव्यं स्रुचः पुष्करकुक्षिगम् || १९० ||

द्रवच्चन्द्रोपमं ध्यायेत्ततः पूर्णं समुद्धरेत् |
स्रुग्दण्डं देहनाभौ तु मूले संरोध्य संस्मरेत् || १९१ ||

निष्कलं मन्त्रनाथं तु पूर्णशीतांशुसन्निभम् |
आमूलाच्च मरुच्छक्त्या प्रोद्धरेच्च स्वविग्रहात् || १९२ ||

विधाय चेश्वराधारे तस्माद्धारामृतं महत् |
नासिकासन्धिमार्गेण स्रुक्पद्मे पतितं स्मरेत् || १९३ ||

सामृतामाज्यधारां च वसुधारामिव क्षिपेत् |
मुखमध्ये तु मन्त्रस्य तद्ब्रह्मविवरेऽथवा || १९४ ||

हृत्पद्मान्तर्गतां सम्यक्प्रविष्टामनुभावयेत् |
तया वै बृंहितं मन्त्रं भावयेद्ब्रह्मधारया || १९५ ||

तृप्तं हृष्टं च पुष्टं च तुष्टं वै साधकोपरि |
मन्त्रोच्चारसमेता वै शरीरकरणान्विता || १९६ ||

ध्यानोपेता द्विजश्रेष्ठ पूर्णेयं परिपातिता |
सर्वसिद्धिकरी शश्वन्मोक्षलक्ष्मीविवर्धनी || १९७ ||

[अग्नेर्वर्णादिभेदैः कर्मसिद्धेर्ज्ञातव्यता]

बहुशुष्केन्धनेऽग्नौ च होतव्यं कर्मसिद्धये |
अग्नेर्वर्णाश्च गंधाश्च शब्दाश्चाकृतयस्तथा || १९८ ||

विकाराश्च शिखाश्चैव संवेद्याः कर्मसिद्धये |
पद्मरागद्युतिः श्रेष्ठो लाक्षालक्तकसन्निभः || १९९ ||

बालार्कवर्णो हुतभुक् जयार्थं शस्यते द्विज |
इन्द्रकोपकवर्णाभः शोणाभो वाऽथ पावकः || २०० ||

प्. १४९) शक्रचापनिभः श्रेष्ठः कुङ्कुमाभस्तथैव च |
रक्तानां पुष्पजातीनां वर्णेनाग्निरिहेष्यते || २०१ ||

सुगन्धद्रव्यगन्धोऽग्निर्घृतगन्धश्च शोभनः |
आयुर्दः पद्मगन्धः स्याद्बहुगन्धश्च सुव्रत || २०२ ||

उग्रगन्धोऽभिचारे तु विहितः सर्वदाऽनलः |
जीमूतवल्लकीशङ्खमृदङ्गध्वनितुल्यकः || २०३ ||

शब्दोऽग्नेः सिद्धये हेतुरतोऽन्यः स्यादसिद्धिदः |
छत्राकारो भ्रमः श्रेष्ठो ध्वजचामररूपकः || २०४ ||

विमानादिवितानानां प्रासादानां वृषस्य वा |
आकारेणाथ हंसानां मयूराणां च सिद्धिदः || २०५ ||

रक्ताभस्तु यदा वह्निर्लक्षणात्परिदृश्यते |
भग्नराजोपलाभश्च स्फटिकाभस्तथा शुभः || २०६ ||

यद्रूपं कथितं पूर्वं यदि तस्य प्रदक्षिणम् |
अन्योन्यत्वं प्रपद्येत तथा सिद्धिकरोऽनलः || २०७ ||

गर्हितेन तु तर्णेन यदि कापोतिकादिना |
परिवर्तं करोत्यग्निस्तदा विप्र विपर्ययम् || २०८ ||

होमान्ते तन्निमित्तं वै होमं कुर्याच्छताधिकम् |
विषमाश्च शिखा वह्नेस्त्रयादयश्च शुभावहाः || २०९ ||

हस्वा ह्रस्वोन्नता दीर्घा ज्वालाः सिद्धिप्रदाः स्मृताः |
स्निग्धः प्रदक्षिणावर्तः श्रुतिप्रच्छादितध्वनिः || २१० ||

स नित्यमेव शुभकृद्यदन्यैर्वर्जितो गुणैः |

[होमे प्रशस्तोऽग्निः]

प्रदीप्ते लेलिहानेऽग्नै निर्धूमे सगुणे तथा || २११ ||

हृद्ये तुष्टिप्रदे चैव होतव्याः श्रियमिच्छता |

[होमे वर्ज्योऽग्निः]

अल्पतेजोऽल्परूपश्च विष्फुलिङ्गसमन्वितः || २१२ ||

ज्वालाभ्रमविहीनश्च कृशानुर्नैव सिद्धिदः |
अप्रबुद्धे सधूमे च जुहयाद्यो हुताशने || २१३ ||

कर्महानिर्भवेत्तस्य त्वाभिचारार्थमश्नुते |
दुर्गन्धश्चावलीढश्च पीतः कृष्णश्च यो भवेत् || २१४ ||

प्. १५०) असकृत्कुं लिखेद्यस्तु स तु दद्यात्पराभवम् |

[तिथिभेदेन फलभेदाः]

शुभे ग्रहे सुनक्षत्रे शुक्लपक्षे तिथिष्वपि || २१५ ||

द्वादश्यां धर्मकामार्थानग्निस्थः कुरुते विभुः |
सौभाग्यं तु त्रयोदश्यामेकादश्यां ध्रुवं जयः (यं ?) || २१६ ||

पञ्चम्यां द्रव्यसिद्धिं च नवम्यां कीर्तिदः प्रभुः |
तिथयः शुक्लपक्षे तु प्रोक्ताः सौभाग्यकर्मणि || २१७ ||

यथाकामं तु मोक्षार्थी पक्षयोरुभयोरपि |

[प्रभाद्यर्चिःसप्तके क्रमादेकैस्मिंस्तर्पितस्य मन्त्रस्य फलभेदः]

प्रभामूर्तिगतो मन्त्रस्तर्पितो यदि नारद || २१८ ||

विद्यां प्रयच्छत्यचिरात् दीप्तिस्थो भूप्रदः प्रभुः |
तापयत्थाशु शत्रूणां प्रकाशोपर्यवस्थितः || २१९ ||

शत्रुक्षयं ददात्याशु मरीच्यामूर्ध्वगो विभुः |
तपन्यामूर्ध्वगो मन्त्रः सर्वतापोपशान्तिदः || २२० ||

विपक्षोच्चाटनं कुर्यात्करालासंस्थितो विभुः |
लेलिहावस्थितो मन्त्रो यदि सन्तर्पितो मुने || २२१ ||

दद्यादभीप्सितं चैव देहान्ते परमं पदम् |
इदमुक्तं मया विप्र होमकर्म समासतः || २२२ ||

[होमान्ते कर्तव्यस्य तदुत्तराङ्गस्य विधानम्]

होमान्ते सानलं मन्त्रं भूयः पुष्पादिभिर्यजेत् |
मुद्राः प्रदर्शयेत्सर्वा मूलमन्त्रादितः क्रमात् || २२३ ||

सन्दर्शयेत्ततो वह्नेर्मुद्रां मन्त्रसमन्विताम् |

[अग्निमुद्रा]

पद्माकारौ करौ कृत्वा अङ्गुष्ठौ च कनिष्ठिके || २२४ ||

संमील्य चाग्रदेशात्तु कर्णिकेव यथा द्विज |
तर्जन्यादित्रयं शेषमूर्ध्वगं च करद्वयात् || २२५ ||

असंलग्नं तु निक्षिप्तं मुद्राऽग्नेः संप्रकीर्तिता |

[मण्डले विन्यस्तस्य मन्त्ररूपस्य भगवतो मूर्धनि 
पुष्पाञ्जलिसमर्पणप्रकारः]

मण्डलाग्रं ततो यायाद्धोमं विष्णोः समर्प्य च || २२६ ||

आपूर्य पाणियुगलं पुष्पैस्तत्रोपरि स्थितम् |
प्. १५१) संस्मरेन्निष्कलं मन्त्रममृतेनोपबृंहितम् || २२७ ||

प्रभूतदीप्तिच्छुरितं निक्षिपेन्मन्त्रमूर्धनि |

[अथ प्रार्थना]

तर्पितोऽसि विभोर्भ(भ ?)क्त्या होमेनानलमध्यगम्(ग ?) || २२८ ||

होमद्रव्येषु यद्वीर्यं तदिदं चात्मसात्कुरु |
गृहीतं भावयेत्तेन प्रसन्नेनान्तरात्मना || २२९ ||

[अथ मण्डलस्थस्य विसर्जनप्रकारः]

विसर्जनं ततः कुर्याद्दत्वाऽर्घ्यं धूपसंयुतम् |

[अथ प्रसादस्य शिरसि धारणम्]

प्रसादार्घ्यं सपुष्पं च कर्णिकोर्ध्वात्परिच्युतम् || २३० ||

गृहीत्वा स्वात्मनो मूर्ध्नि दत्वा

[मण्डलादुद्धृतरजसा तिलकधारणम्]

						ऽथ रजसा मुने |

ललाटे तिलकं कुर्यात्पीतरक्तेन मण्डलात् || २३१ ||

[अर्घ्यपात्रे न्यस्तस्य मन्त्रस्य पूरकेण स्वदेहे व्याप्तत्वभावनम्]

द्विधा यश्चार्घ्यपात्राभ्यां मन्त्रो न्यस्तः पुरा द्विज |
मन्त्रमुद्रासमेतेन पूरकेण तु नारद || २३२ ||

भासितं भावयेद्देहं तेनापादाच्छिरोऽवधि |

भोगस्थानगतानां मन्त्राणां मुख्यमन्त्रशरिरे 
प्रविष्टत्वभावनम्]

भोगस्थानगता मन्त्राः पूजिता ये यथा क्रमात् || २३३ ||

मुख्यमन्त्रशरीरं तु संप्रविष्टांश्च संस्मरेत् |
ज्वाला ज्वालान्तरे यद्वत्समुद्रस्येव निम्नगाः || २३४ ||

[सर्वमन्त्रास्पदस्य तस्य स्थूलमन्त्रशरीरस्य 
स्वकारणसूक्ष्मादिक्रमेण पररूपे प्रविष्टत्वभावनम्]

तं मन्त्रविग्रहं स्थूलं सर्वमन्त्रास्पदं द्विज |
प्रविष्टं भावयेत्सूक्ष्मे बुध्यक्षे ह्युभयात्मके || २३५ ||

परे प्रागुक्तरूपे तु तं सूक्ष्ममुभयात्मकम् |

[पररूपस्य तस्य स्वहृदये प्रविष्टत्वभावनम्]

तं परं प्रस्फुरद्रूपं निराधारपदाश्रितम् || २३६ ||

सिद्धिमार्गणहृत्पद्मे संप्रविष्टं तु भावयेत् |

प्. १५२) [स्वहृदयं प्रविष्टस्य परस्वरूपस्य भासाऽपादमस्तकं 
स्वदेहस्य व्याप्तत्वभावनम्]

मन्त्रमुद्रासमेतेन पूरकेण तु नारद || २३७ ||

भासितं भावयेद्देहं तेनापादाच्छिरोवधि |
प्रविष्टेन तु मन्त्रेण प्रयत्नेन विना द्विज || २३८ ||

विग्रहः कम्पते यस्य मन्त्रस्तस्य प्रसीदति |

[विसर्जनानन्तरं दीक्षितेभ्यो नैवेद्यप्रदानम्]

एवं विसृज्य मन्त्रेशं लोकपालास्त्रवर्जितम् || २३९ ||

दीक्षितानां द्विजानां च श्रद्धासंयमसेविनाम् |
प्रदद्याद्द्विज नैवेद्यं शिष्याणां भावितात्मनाम् || २४० ||

[मूलमन्त्राभ्यर्चने विनियुक्तानां पुष्पादीनां समाहरणम्]

वलमानस्य (?) मन्त्रस्य तुल्यकालं समाहरेत् |
पुष्पाण्यस्त्रं च नैवेद्यं मूलमन्त्रोपयोजितम् || २४१ ||

[समाहृतेन तेन द्रव्येण विष्वक्सेनाभ्यर्चनम्]

तेन भाण्डस्थितेनापि समाहूयाम्बरान्तरात् |
विष्वक्सेनं यजेद्भक्त्या ध्वात्वा वै मण्डलान्तरे || २४२ ||

चतुर्भुजमुदाराङ्गं गदाशङ्खधरं विभुम् |
नवाम्रपत्रसङ्काशं पिङ्गलश्मश्रुलोचनम् || २४३ ||

पीतवस्त्रं चतुर्दष्ट्रं स्वमुद्राद्वितयान्वितम् |
 समभ्यर्च्य क्रमात्साङ्गं मुद्रामस्याथ दर्शयेत् || २४४ ||

[अथ कुण्डे विन्यस्तस्य मन्त्रस्य पुष्पैः पूजनम्]

गत्वा कुण्डसमीपं तु मन्त्रं पुष्पैः प्रपूज्य च |

[भस्मना तिलकधारणम्]

भस्मनाऽस्त्राभितप्तेन ललाटे तिलकं शुभम् || २४५ ||

[मण्डलस्थस्येव कुण्डस्थस्य मन्त्रस्योपसंहरणम्]

कृत्वा मण्ड(ल)वत्पश्चादुपसंहृत्य चात्मनि |

[अथ विष्वक्सेनस्य कुण्डे सन्तर्पणक्रमः]

विष्वक्सेनस्ततो भक्त्या तर्पणीयस्तिलाक्षतैः || २४६ ||

वौषडन्तेन मन्त्रेण दद्यात्पूर्णाहुतिं द्विज |
मण्डले पूजयित्वाऽथ कुर्यात्तस्य विसर्जनम् || २४७ ||

प्. १५३) [विष्वक्सेनविसर्जनम्]

स्वमन्त्रेण द्विजश्रेष्ठ क्षमस्वेति पदेन च |
मुद्रासमन्वितेनाथ नभस्युत्पतितं स्मरेत् || २४८ ||

पूर्णेन कलशेनाथ अस्त्रजप्तेन नारद |
क्षीराम्बुमधुराज्येन प्रापयेन्मण्डलं तु तत्(?) || २४९ ||

ततः कुण्डात्समुत्थाप्य विष्वक्सेनं यथा पुरा |

[लोकपालादीनां विसर्जनप्रकारः]

पूजयेल्लोकपालांश्च पुष्पाद्यैस्तर्पयेत्ततः || २५० ||

एकाहुतिप्रदानेन शक्त्या वा बहुभिः पुनः |
यथाविधि स्वमन्त्रेण पूजयित्वा विसर्जयेत् || २५१ ||

सास्त्रान्सपरिवारांश्च स्वं स्वं स्थानं क्रमेण तु |

[अथ क्षेत्रपालादीनां घृतादिभिस्तर्पणक्रमः]

गत्वा कुण्डसमीपेऽथ क्षेत्रपालादयः क्रमात् || २५२ ||

आधारशक्तेरारभ्य पीठमन्त्राश्च सर्वशः |
गणेशाद्याश्च सिद्धान्तास्तर्पणीया घृतादिकैः || २५३ ||

सकृत्सकृत्स्वशक्त्या वा पूर्णां सर्वेष्वथ क्षिपेत् |
पात्रस्थं कलशस्थं च मन्त्रतन्त्रावतारितम् || २५४ ||

क्रमेण चोपसंहृत्य घ्राणाग्रेण तु पूर्ववत् |

[अथ वह्नेस्तर्पणप्रकारः]

स्वमन्त्रेण ततो वह्निं शक्तितस्तर्पयेद्द्विज || २५५ ||

अच्छिद्रकरणीं पूर्णां पूर्णामन्त्रेण पातयेत् |
कुण्डे पुष्पाञ्जलिं कृत्वा वह्निमन्त्रमनुस्मरन् || २५६ ||

समाघ्राय न्यसेत्कोष्ठे ह्यवतारक्रमेण तु |

[अथाग्नेः परिषेचनम्]

स्रुवन्तु तोयेनापूर्य कुण्डं बाह्ये प्रदक्षिणम् || २५७ ||

कुर्यादीशानकोणाद्वै अच्छिद्रोदकधारया |

[नैवेद्यादीनां तोये प्रक्षेपविधानम्]

नैवेद्यमुपसंहृत्य वस्त्रालङ्कारवर्जितम् || २५८ ||

अगाधोदकमध्ये तु वहत्यधिविनिक्षिपेत् |

प्. १५४) [निमार्ष्ट्युपलेपनपूर्वकं सिद्धार्थकादीनामुत्किरणम्]

सम्यक्कृत्वा निमार्ष्टिं वै उपलिप्याथ चोत्किरेत् || २५९ ||

सिद्धार्थकादिलाजांश्च तिलं सुमनसोऽक्षतान् |

[रक्षार्थं स्थापितयोः कवचास्त्रयोरुपसंहारः]

वर्मास्त्रे ह्युपसंहृत्य रक्षार्थं योजिते पुरा || २६० ||

[स्वविग्रहे कृतस्य न्यासस्योपसंहारः]

यागस्थानाच्च तिलकं कृत्वा न्यासं स्वविग्रहात् |
उपसंहृत्य मेधावी कुर्याद्वै भोजनादिकम् || २६१ ||

इदमुक्तं समासेन मन्त्रसन्तर्पणं द्विज |

[अपात्रेऽस्य मन्त्रसन्तर्पणक्रमस्यावाच्यत्वकथनम्]

वाच्यं नादीक्षितानां च नाभक्तानां कदाचन || २६२ ||

नान्यदर्शनसंस्थानां नोपहासरतात्मनाम् |

[पात्रे वक्तव्यता]

सद्भावज्ञे तु वक्तव्यं समयज्ञेऽथ पुत्रके || २६३ ||

साधके तु गुरोर्वापि भक्ते स्निग्धे विमत्सरे |
सत्यधर्मपरे वापि साचारे समयस्थिते || २६४ ||

इति श्रीपञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायामग्निकार्यविधानं नाम 
पञ्चदशः पटलः || १५ ||


अथ दीक्षाविधानं नाम षोडशः पटलः

नारदः -

श्रोतुमिच्छामि भगवन्दीक्षालक्षणमुत्तमम् |
समयिनः पुत्रकस्य साधकाचार्ययोस्तथा || १ ||

नैष्ठिकानां तथा स्त्रीणां शिशूनां भावितात्मनाम् |
विस्तरेण समाख्याहि यदि सानुग्रहोऽसि मे || २ ||

श्रीभगवान् �

शृणु दीक्षां प्रवक्ष्यामि शिष्याणां भावितात्मनाम् |
देवाग्निगुरुपूजासु अधिकारो यथा(या ?)भवेत् || ३ ||

सिद्धये मुक्तये चैव तां वक्ष्यामि त्रिधा यथा |

[आढ्यानाढ्यभेदेन दीक्षाप्रकारे भेदः]

महामण्डलयागेन वित्ताढ्यानां तु कारयेत् || ४ ||

प्. १५५) वित्तयोगविमुक्तस्य स्वल्पवित्तस्य देहिनः |
संसारभयभीतस्य विष्णुभक्तस्य तत्त्वतः || ५ ||

अग्नौ चाज्यान्वितैर्बीजैः सतिलैः केवलैस्तथा |
द्रव्यहीनस्य वै कुर्याद्वाचैवानुग्रहं गुरुः || ६ ||

[उपसन्नस्यावश्यं दीक्षयितव्यता]

यः समः सर्वभूतेषु विरागी वीतमत्सरः |
जितेन्द्रियः शुचिर्दक्षः समग्रावयवान्वितः || ७ ||

कर्मणा मनसा वाचा भीतेष्वभयदः सदा |
संबुद्धिपदसंप्राप्तस्तत्रापि भगवन्मयः || ८ ||

पञ्चकालरतश्चैव पञ्चरात्रार्थवित्तथा |
विष्णुतत्त्वं परिज्ञाय एकं चानेकभेदगम् || ९ ||

दीक्षयेन्मेदिनीं सर्वां किं पुनश्चोपसर्पितान् |

[एकस्यैवाच्युतस्यानेकरूपेण स्थितत्वनिर्देशः]

निराश्रयमसङ्कल्पं स्वरूपादच्युतं स्थिरम् || १० ||

ग्राह्यग्राहकधर्मैश्च निर्मुक्तमचलं ध्रुवम् |
एव(क ?)मेव फले पञ्च(?)वक्ष्ये ते नैकधा स्थितम् || ११ ||

व्याप्तव्यापकभेदेन यथावन्मुनिसत्तम |

[परसूक्ष्मस्थूलात्मना त्रिधा स्थितेषु तत्त्वेषु अच्युतस्य त्रेधा व्याप्य 
स्थितिः]

स्थूलं सूक्ष्मं परं चान्यद्व्याप्य तत्त्वत्रयं स्थितम् || १२ ||

प्रधानपुरुषेशाख्यं तथाऽन्यच्छ्रोत्रपूर्वकम् |
व्याप्याच्युतः स्थितस्साक्षात् त्रिधा वै बुद्धिपश्चिमम् || १३ ||

त्रिविधं विष्णुतत्त्वं तु एकं ज्ञात्वाऽप्यनेकधा |
एकैकेन तु भेदेन कुर्यात्सर्वेष्वनुग्रहम् || १४ ||

यथानुरूपं क्रमशः समयज्ञादिषु द्विज |

[मन्त्रमूर्तेर्भगवतस्त्रेधाऽवस्थानम्]

पिण्डात्मा भगवानेक उपाङ्गाढ्यश्च स द्विधा || १५ ||

त्रिविधे मन्त्रराशौ तु त्रिधा चैव व्यवस्थितः |

[स्थूलसूक्ष्मपरात्मना मन्त्रराशेस्त्रैविध्यम्]

मणेराकृष्टिमन्त्रान्तो मान्त्रः प्राग्राशिरुच्यते || १६ ||

प्. १५६) लक्ष्म्याद्यो भूधरान्तश्च द्वितीयः सूक्ष्मसंज्ञितः |
सप्तामूर्मू(र्णान्मू ?)र्तिमन्त्रान्तस्तृतीयस्तु परः स्मृतः || १७ ||

तत्त्व (मन्त्र ?) ग्रामं समुच्चित्य स्थितः संक्षेपकर्मणि |

[स्थूलसूक्ष्मपरात्मना त्रेधाऽवस्थितस्य मन्त्रराशेः 
स्थूलाद्येकैकराशौ प्रत्येकं स्थूलादित्रिकरूपेणावस्थितिः]

त्रित्रिकावस्थरूपेण त्रयं कृत्वा त्रिधा स्वयम् || १८ ||

राशीनां भगवान्विष्णुर्लोकानुग्रहकृत्स्थितः |
अङ्कुशाद्वैनतेयान्तं स्थूलात्स्थूलमिदं त्रिकम् || १९ ||

गदामन्त्राच्च शङ्खान्तं स्थूलमध्यं च नारद |
पङ्कजात्कौस्तुभान्तं च स्थूलपारं भवेत्त्रिकम् || २० ||

वराहात्सिंह्ममन्त्रान्तं सूक्ष्म स्थूलं त्रिकं स्मृतम् |
अस्त्राद्धृदयपर्यन्तं सूक्ष्ममध्यो भवेत्प्रभुः || २१ ||

मायाशक्तेस्तु लक्ष्म्यन्तं भवेत्सूक्ष्मं परं तु तत् |
समूलो मूर्तिमन्त्रो यः सर्वस्सप्तदशाक्षरः || २२ ||

परस्थूलमिदं विद्धि सप्तमं सर्वसिद्धिदम् |
अनिरुद्धात्तु सत्यान्तं सर्वं तत्परमध्यमम् || २३ ||

परात्परं मन्त्रपदं नवमं भोगमोक्षदम् |
विद्धि सप्ताक्षरं पिण्डं मन्त्रग्रामस्य नायकम् || २४ ||

उत्तरोत्तरता चैव सर्वेषां वर्तते क्रमात् |
सामर्थ्येन तु वीर्येण ज्ञानेन विविधेन च || २५ ||

भवच्छेदे च दीक्षायां विविधासु च सिद्धिषु |

[मन्त्रसङ्घस्य तत्त्वसङ्घे 
संक्षेपमध्यविस्तारात्मकदीक्षात्रैविध्यानुगुणं 
त्रेधाऽवस्थाननिरूपणम्]

क्रमेण गन्धतन्मात्रात्प्रभुतत्त्वावधिं द्विज || २६ ||

मन्त्रसङ्घः परत्वेन किञ्चित्सङ्कोचरूपधृत् |
स्थूलसूक्ष्मादि नवधा मध्ये विस्तारकर्मणि || २७ ||

भयोऽनुक्रमयोगेन पञ्चविंशतिधा मुने |
एकः स एव मन्त्रात्मा भिन्नोऽपि बहुभेदतः || २८ ||

प्. १५७) [अधिभूताधिदैवाध्यात्मभेदेन त्रेधा विभिन्नस्य प्रत्येकं 
पञ्चविंशतिधाऽवस्थितिनिरूपणम्]

अध्यात्मत्वाधिदैवत्वाधिभूतत्वव्यवस्थया |
स्थितस्त्वीश्वरतत्त्वाच्च यावत्तत्त्वं धराभिधम् || २९ ||

ईश्वरोऽथ प्रधानं च बुद्धिश्चाहंकृतिर्मनः |
पञ्चेन्द्रियाणि श्रोत्राद्याः पञ्च वागादयस्तथा || ३० ||

पञ्च शब्दादयश्चान्ये पञ्च भूतानि खादयः |
अधिभूतगणश्चायमधिदैवगणं शृणु || ३१ ||

मकाराद्यानि बीजानि कावसानानि वै क्रमात् |
ईश्वरादिषु तत्त्वेषु कथितास्साधिदैवताः || ३२ ||

मन्त्राश्चाध्यात्मरूपा ये क्रमशः शृणु नारद |
सप्ताक्षरः परो मन्त्रो ह्यध्यात्मं चैश्वरं स्मृतम् || ३३ ||

सत्यादिपञ्चकं विद्धि प्रकृते परमव्ययम् |
मूलमूर्तिसमेतं च बुद्धेरध्यात्ममुच्यते || ३४ ||

लक्ष्मीमन्त्रमहङ्कारे मनसः कीर्तिसंज्ञितम् |
श्रोत्रेन्द्रिये जयाख्यं तु मायाख्यं च त्वगिन्द्रिये || ३५ ||

हृच्चक्षुरिन्द्रिये विद्धि जिह्वाग्रे तु शिरः स्मृतम् |
शिखा घ्राणेन्द्रिये विद्धि वाक्तत्वे कवचं स्मृतम् || ३६ ||

पाणितत्त्वे भवेन्नेत्रमस्त्रं पादाभिधस्य च |
पायवाख्यस्य च तत्त्वस्य सिह्ममन्त्रं परं स्मृतम् || ३७ ||

कापिलं विद्ध्युपस्थस्य शब्दे वाराह उच्यते |
स्पर्शे त्वध्यात्मरूपं च मन्त्रं कौस्तुभसंज्ञितम् || ३८ ||

रूपाख्यस्य तु मालाख्यं पद्मं विद्धि रसस्य च |
शङ्खमन्त्रस्तु गन्धस्य चक्रं नभसि नारद || ३९ ||

गदामन्त्रः स्मृतो वायोरग्नेर्गारुड उच्यते |
अप्तत्त्वस्य तु पाशाख्यो भूमेरङ्कुशसंज्ञितः || ४० ||

वैतत्येनोदिता मन्त्राः सतत्त्वा वितते क्रमे |
दीक्षाकर्मणि संक्षिप्ते मध्यमे विततेऽथ च || ४१ ||

यावन्न त्रितयं ज्ञातं तावद्दीक्षा न जायते |
एवमेष जगन्नाथो मन्त्रात्मा परमेश्वरः || ४२ ||

प्. १५८) पञ्चविंशतितत्त्वेषु तत्त्वबीजेषु चैव हि |
स्थितो ह्यधिष्ठातृत्वेन परत्वेन महामते || ४३ ||

ऊर्ध्वे सप्ताक्षरं विप्र स्थिता नारायणी स्थितिः |
या ह्येव कथिता पूर्वं त्रिधा सैव तु नान्यथा || ४४ ||

[तथाभूतस्य मन्त्रात्मनः परमेश्वरस्य विशेषतस्त्र्यक्षरे मन्त्रे 
सान्निध्यनिरूपणम्]

स्थितीस्सर्वाश्च संहृत्य विशेषेण व्यवस्थितः |
परं(र ?)सूक्ष्मयुतं(त ?)स्थूलरूपेण त्र्यक्षरे सदा || ४५ ||

मन्त्रे ह्यनुग्रहार्थस्तु भविता भावितात्मनाम् |

[वक्ष्यमाणदीक्षाङ्गभूतत्वत्त्वशोधने त्र्यक्षरस्य मन्त्रस्य 
विनियोगभेदः]

त्रिरुच्चारेण वै कुर्याद्दीक्षां वा तेन नारद || ४६ ||

ईशप्रधानतन्मात्रसन्धाने शोधने सति |
द्विरुच्चारेण वा कुर्यादीशप्रकृतियोगतः || ४७ ||

प्रकृतिर्द्व्यक्षरो(रे ?)शोध्या प्रणवेनेश्वरस्तथा |

[सप्ताक्षरमन्त्रेणेश्वरतत्त्वसंशोधनप्रकारः सोपपत्तिकः]

सप्तार्णेनेश्वरं वाथ एकोच्चारेण शोधयेत् || ४८ ||

मन्त्रा यतोऽखिलास्तस्मिन्पिण्डे तत्त्वानि चेश्वरे |
इत्येवं विष्णुतत्त्वं तु व्यापकत्वेन संस्थितम् || ४९ ||

ज्ञात्वा सम्यक्ततो दीक्षां मन्त्रैः कुर्याद्द्विजाखिलैः |
यतः परेण विभुना सर्वे मन्त्रा अधिष्ठिताः || ५० ||

[शिष्यलक्षणपरीक्षणपूर्वकं शिष्याणां दीक्षितव्यता]

परीक्ष्य तन्नियुक्तांस्तु ब्रह्मचर्यस्थितान् शुचीन् |
दक्षान् जितेन्द्रियान्धीरान्गुरुदेवाग्नितत्परान् || ५१ ||

वर्णाश्रमगुणोपेतान्विनीतान् श्रद्धयाऽन्वितान् |
शिष्यांश्च भगवद्भक्तान् संसारानलखेदितान् || ५२ ||

दीक्षयेद्विधिना मन्त्री मन्त्रदीक्षादितः क्रमात् |
संस्थिताऽनेकभेदेन यथा तद्गदतः शृणु || ५३ ||

[सामान्यदीक्षायास्त्रैविध्यम्]

सर्वेषां केवलैर्मन्त्रैर्मान्त्री सामान्यलक्षणा |
तत्त्वैर्बीजैस्तथा मन्त्रैर्ध्यानेन हवनेन च || ५४ ||

प्. १५९) सामान्या हि(त्रि ?)विधा चान्या सर्वेषा भावितात्मनाम् |
संक्षिप्ता मध्यमा सा च तृतीया चातिविस्तरा || ५५ ||

[संक्षिप्तादित्रयस्य फलभेदः]

क(अ ?)ल्पकालं च संक्षिप्ता भोगं यच्छति सङ्कटम् |
मध्यमा मध्यमं भोगं तथा कालं प्रयच्छति || ५६ ||

अनन्तभोगफलदा भवेद्भोगाभिलाषिणाम् |
प्रभावाद्धोमपूजाभ्यां विस्तीर्णा कालमक्षयम् || ५७ ||

समत्वमपवर्गे तु भवेद्दीक्षात्रयस्य च |

[विशेषदीक्षायाः पञ्चविधत्वम्]

विशेषाख्या च या दीक्षा पञ्चधा सा व्यवस्थिता || ५८ ||

[पञ्चविधासु विशेषदीक्षासु प्रत्येकमधिकारिभेदनिरूपणम्]

प्रथमा समयज्ञानां बलानां विष्णुचेतसाम् |
भक्तानां कन्यकानां च द्वितीया पुत्रकेषु च || ५९ ||

तृतीया मोक्षमार्गस्था साधकानां तु वै सदा |
चतुर्थी मुनिशार्दूल ब्रह्मसायुज्यदायिका || ६० ||

देशिकानां तु कर्तव्या अङ्गनानां तु पञ्चमी |

[संक्षिप्तमध्यमविस्तृतभेदभिन्नासु सामान्यदीक्षासु 
क्रमात्तत्वसंयोजनप्रकारभेदः]

एतासां क्रमशो वक्ष्ये समत्वं तत्त्वसंग्रहम् || ६१ ||

येन विज्ञातमात्रेण दीक्षा सम्यक्प्रवर्तते |
संहारक्रमयोगेन मन्त्रराशित्रयं च यत् || ६२ ||

प्रागुक्तं योजनीयं तत्तृतीये(त्रितयं ?) बीजसंयुते(तम् ?) |
तन्मात्रके प्रधाने च ईश्वराख्ये च शुद्धये || ६३ ||

राशित्रयस्य यो भेदः कथितो नवधा पुरा |
अङ्कुशात्सप्तवर्णान्तं तन्मात्रेषु च पञ्चसु || ६४ ||

अहङ्कारे तथा बुद्धौ प्रकृतौ चेश्वरे च वै |
तया संहृतियुक्त्या वै गन्धमात्रादितः क्रमात् || ६५ ||

विस्तीर्णायां तृतीयायां यदध्यात्मादिनोदितम् |
क्रमः स एव बोद्धव्यः सृष्टिसंहारयोगतः || ६६ ||

सामान्यत्रितयस्येदं दीक्षायोगस्य लक्षणम् |

[अथ विशेषदीक्षापञ्चकभेदे प्रत्येकं 
मन्त्रैस्तत्त्वसंयोजनप्रकारभेदः]

पञ्चकस्याधुना विद्धि विशेषाख्यस्य नारद || ६७ ||

प्. १६०) त्र्यक्षरं पदभेदेन मूर्तिमन्त्रसमन्वितम् |
संक्षिप्ते तत्त्वजाले तु योजनीयं क्रमेण तु || ६८ ||

तन्मात्राणां च ह्रीं स्वाहा पञ्चानां तु सकृन्न्यसेत् |
विश्वात्मने पदं यच्च द्वितीयं तदहङ्कृतौ || ६९ ||

नारायणाय बुद्धौ तु तृतीयं योजने(येत् ?)स्मरन् |
नमः प्रधानतत्वे तु त्र्यक्षरं चेश्वरे ततः || ७० ||

विशेषपञ्चकस्यैषा प्रथमा परिकीर्तिता |
द्वितीयं शृणु विप्रेन्द्र सर्वसिद्धिप्रदा हि या || ७१ ||

गन्धतन्मात्रपूर्वाणि हृदयाद्यैरनुक्रमात् |
अहङ्कारं तु नेत्रेण (?) बुद्धिं जीवेन शोधयेत् || ७२ ||

प्रधानं मध्यमेनैव देवीनां हृदयेन तु |
ईश्वरं प्रणवेनैव कुर्यात्तत्रैव योजनम् || ७३ ||

पुत्रकाणां स्मृता दीक्षा विधिनाऽनेन नारद |
साधकानां तु वक्ष्यामि तत्त्वशुद्धौ क्रमेण तु || ७४ ||

संशोध्य गन्धतन्मात्रं वक्त्रमन्त्रत्रयेण तु |
रसाख्यमङ्गषट्केन रूपमात्रं च शक्तिभिः || ७५ ||

समस्तमूलमन्त्रेण शोधयेत्स्पर्शसंज्ञितम् |
संशोध्य शब्दतन्मात्रमनिरुद्धेन नारद || ७६ ||

प्रद्युम्नेन त्वहङ्कारं बुद्धिं सङ्कर्षणेन च |
प्रधानं वासुदेवेन ततः सत्येन चेश्वरम् || ७७ ||

शोधयेत्साधकस्यैवं तत्त्वं सद्वैष्णवस्य च |
दीक्षार्थं तत्त्वसंशुद्धौ गुरोर्मन्त्रानथो शृणु || ७८ ||

दशभिस्सास्त्रमन्त्रैस्तु गन्धमात्रं तु संहरेत् |
लोकेशाद्यै रसाख्यं तु रूपाख्यं कौस्तुभादिकैः || ७९ ||

स्पर्शसंज्ञं त्रिभिर्वक्त्रैर्हृदाद्यैः शब्दसंज्ञितम् |
लक्ष्म्याद्यैरप्यहङ्कारं बुद्धिं मूलेन शोधयेत् || ८० ||

प्रधानमथ सत्याद्यैः पञ्चभिः परिशोध्य च |
सप्ताक्षरेण मन्त्रेण शोधयेदीश्वरं ततः || ८१ ||

क्रम एष हि दीक्षायामाचार्याणामुदाहृतः |
स्त्रीणां तु भोगसिद्ध्यर्थं शृणु दीक्षाक्रमं मम || ८२ ||

प्. १६१) पुरुषं प्रथमे तत्त्वे योजयेद्गन्धसंज्ञिते |
रसतन्मात्रसंज्ञेऽथ सत्त्यं चैव द्वितीयके || ८३ ||

अच्युतं च तृतीये तु वासुदेवं चतुर्थके |
सकलेन तु रूपेण एतदादौ चतुष्टयम् || ८४ ||

योजनीयं च मन्त्राणां चतुस्तन्मात्रशुद्धये |
पञ्चमेचानिरुद्धं तु षष्ठे योज्यः पुनः प्रभुः || ८५ ||

प्रद्युम्नस्तु विशालाक्षस्ततः सङ्कर्षणः परे |
निष्कलस्सप्तमे योज्यो देव्यो योज्यास्तथाऽष्टमे || ८६ ||

नवमे तु महातत्त्वे ध्यायेन्नारायणं प्रभुम् |
त्र्यक्षरेण तु मन्त्रेण त्रिदैवत्यं जगद्गुरुम् || ८७ ||

एवं तत्त्वसमूहस्थं ज्ञात्वा मन्त्रगणं पुरा |
प्रारभेत ततो दीक्षां सुशुभे दिवसे गुरुः || ८८ ||

[दीक्षायां प्रशस्तास्तिथयः]

यद्यप्युक्ता मया विप्र तिथयः पूजने पुरा |
तथाऽपि द्वादशी श्रेष्ठा दीक्षायां पूजने हरेः || ८९ ||

सर्वं दशम्यामाहृत्य यागोपकरणं तु वै |

[स्नानादिनियमपूर्वकं यागशालाप्रवेशः]

प्राग्वत्स्नात्वा समाचम्य कृतन्यासस्स्मरेद्धरिम् || ९० ||

पुष्पार्घ्यतोयहस्तश्च संविशेद्यागमन्दिरम् |

[नृसिंह्यमन्त्रादिभिरभिमन्त्रितानां सिद्धार्थकानां 
यागशालायां परितः प्रक्षेपः]

नृसिंह्ममन्त्रेणास्त्रेण सचक्रेणाभिमन्त्र्य च || ९१ ||

सिद्धार्थकान्क्षिपेत्पश्चादूर्ध्वेऽधो दिग्विदुक्षु च |

[स्वमन्त्रेण गदास्थापनम्]

प्राकाराकारदेहां च नानाज्वालासमावृताम् || ९२ ||

शक्तिरूपां गदां तत्र स्वमन्त्रेण तु विन्यसेत् |

[सत्याद्यभिमन्त्रितेन पञ्चगव्येन त्र्यक्षरमन्त्रेण 
सर्वद्रव्यप्रोक्षणम्]

पात्रे चाभिनवे कुर्यात्संमिश्रसलिलेन च || ९३ ||

सत्यादिपञ्चकेनाथ पञ्चगव्यं तु मन्त्रयेत् |
त्र्यक्षरेण तु मूलेन सर्वं संप्रोक्ष्य तेन वै || ९४ ||

प्. १६२) कौशेयेन पवित्रेण ध्यायमानस्तमेव हि |

[कलशविधिः]

अथादाय दृढं शुभ्रमेकरूपं च निर्व्रणम् || ९५ ||

कलशं मृण्मयं रम्यं सौवर्णं चाथ राजतम् |
रत्नहाटकसद्गन्धफलसर्वौषधीयुतम् || ९६ ||

शुभपादपशाखाढ्यं पट्टस्रक्कण्ठभूषणम् |
गालितोदकसंपूर्णं वारिधारान्वितं शुभम् || ९७ ||

चन्दनाद्युपलिप्तं च परितश्चार्घ्यचर्चितम् |

[यथाविधि मन्त्रस्य साङ्गस्य पूजनीयत्वविधानम्]

मन्त्रपीठोपरि ब्रह्मन्साङ्गं सपरिवारकम् || ९८ ||

मन्त्रं पूर्वोक्तविधिना पूजयेच्च यथाविधि |

[वर्धन्या अभिमन्त्रणम्]

सास्त्रेण चक्रमन्त्रेण मन्त्रयेदथ वर्धनीम् || ९९ ||

तत्र चक्रस्थितं चास्त्रं यजेन्नारायणात्मकम् |

[वर्धनीस्थसलिलधारया भित्तिसंसेचनपूर्वकं कलशस्य 
भ्रामणविधिः]

तया भित्तिगणं सर्वं संसिच्याच्छिन्नधारया || १०० ||

प्रदक्षिणक्रमेणैवमीशकोणादितो द्विज |
पृष्ठतः कलशो भ्राम्यस्स्तुल्यकालं तु वा पृथक् || १०१ ||

[अथ भ्रामितस्य कलशस्य स्थापनविधिः]

शाल्यादिषु परिस्थाप्यः कलशो वर्धनीयुतः |
ईशदिक्संमुखं चाथ पुष्पाद्यैः पूजयेत्पुनः || १०२ ||

[स्थापितस्य कलशस्य पूजनम्]

अस्त्रेण वस्त्रयुग्मं तु अहतं चाभिमन्त्र्य वै |
धूपादिवासितं कृत्वा तावुभौ परिवेष्ट्य च || १०३ ||

पूजां कृत्वाऽथ पुष्पाद्यैः

[स्थण्डिलेऽग्नौ च हरेर्यजनविधानम्]

					स्थण्डिलेऽथ यजेद्धरिम् |

पूर्वोक्तेन विधानेन ततोग्नेर्मध्यतो यजेत् || १०४ ||

प्. १६३) सन्तर्प्य पूर्वविधिना चरुं वै साधयेत्ततः |

[अथ चरुसाधनप्रकारः]

प्रक्षाल्य च पुराऽस्त्रेण गन्धैरालिप्य चान्तरात् || १०५ ||

क्षीरेण हविरापूर्य हृन्मन्त्रेण तु नारद |
लक्षयित्वा शृतं क्षीरं निक्षिपेत्तण्डुलांस्ततः || १०६ ||

शक्तिमन्त्रचतुष्केण चालयेत्सिह्ममूर्तिना |
सिद्धमुत्तारयेत्कुण्डान्मन्त्रेण कपिलात्मना || १०७ ||

प्रक्षाल्यालिप्य च ततो मन्त्रेण क्रोडमूर्तिना |
स्थगयेन्मूलमन्त्रेण

[सिद्धस्य चरोश्चतुर्धा विभज्य विनियोगविधानम्]

					चतुर्धा संविभज्य तत् || १०८ ||

स्थण्डिलाराधितस्यादौ भागमेकं निवेद्य च |
मध्वाज्यसंप्लुतं कृत्वा द्वितीयं कलशस्थिते || १०९ ||

तृतीयं भागमादाय तमग्निस्थे तु होमयेत् |
परिवारे बलिं दद्यात्स्थलेशकलशावधौ (?) || ११० ||

[स्थण्डिलादिस्थानत्रये देवस्य पुनः पूजनम्]

मुद्रां बध्वा ततो जप्त्वा पुष्पाद्यैः पूजयेत्पुनः |
त्रिस्थानस्थं क्रमाद्देवं शिष्यानाहूय मण्डितान् || १११ ||

[शिष्याणां प्रोक्षणम्]

सुस्नातान्धौतवस्त्रांश्च पवित्रीकृतविग्रहान् |
द्वारदेशस्थितान्कृत्वा बहिर्वासान्तरे द्विज || ११२ ||

प्रोक्षयेदर्घ्यपात्रात्तु प्रागस्त्रेण तु नारद |

[अथ सर्वाङ्गसंस्पर्शः]

सर्वाङ्गालभनं कुर्याच्छाखाजप्तैः पदैः क्रमात् || ११३ ||

[अभिमन्त्रितस्यार्घ्यपुष्पस्य शिरसि प्रक्षेपः]

दत्वाऽर्घ्यपुष्पं शिरसि शिरोमन्त्राभिमन्त्रितम् |

[शिष्याणां मन्त्रमयशरीरत्वापादनम्]

दहनोत्पादनं कुर्यात्पूर्ववत्क्रमयोगतः || ११४ ||

प्. १६४) ततस्तेषां विधानेन कुर्यान्मन्त्रमयीं तनुम् |

[गुरुणा शिष्ये कर्तव्यो भावनाविशेषः]

यथाऽत्मनि पुरा देवे यथाऽग्नौ कलशे यथा || ११५ ||

शिष्यस्य च तथा ध्यायेत्सकलान्निष्कलात्परम् |
परं च त्र्यक्षरेणैव केवलेन तु नारद || ११६ ||

संस्कारस्सकलः प्रोक्तः शङ्खचक्रगदाधरः |
निष्कलः शक्तिरूपस्तु मध्यमो मन्त्रनायकः || ११७ ||

परःशक्त्यवसानस्तु प्रणमात्मा (वात्मा ?) व्यवस्थितः |
सकलाधिष्ठिता व्यक्ता प्रकृतिः स्पष्टरूपिणी || ११८ ||

निष्कलाधिष्ठितं ज्ञेयमव्यक्तं पुरुषीश्चितिम् | (?)
मन्त्ररूपेण देवेन सदसद्व्यक्तिरूपिणा || ११९ ||

परेणाधिष्ठितं सर्वं व्यक्ताव्यक्तं चिदात्मकम् |

[स्वस्य शिष्यस्य चोक्तप्रकारेणैकीभावं भावयतो गुरोरेव 
संसारविमोचकत्वोक्तिः]

एवं देवं स्वमात्मानं शिष्यं च पुरुषात्मकम् || १२० ||

एकीभावेन यो वेत्ति न्यासकाले परस्य तु |
दीक्षाधिवासने विप्र स संसाराद्विमोचकः || १२१ ||

[मत्रमूर्तेर्भगवतः सन्निधौ विज्ञापनम्]

विज्ञाप्यश्चाथ भगवान्स्थलस्थो मन्त्रविग्रहः |
सबन्धान्वैषयैः पाशैः विदेहं (विवशान् ?) पशुपक्षिवत् || १२२ ||

त्वदनुग्रहसामर्थ्यान्मोक्षयामि जगद्गुरो |
विज्ञाप्यो भ्गवनेवं विनिवेद्य पशू(?)न्विभोः || १२३ ||

पुत्राः शिष्यास्तथा भृत्यास्तथै(वै ?)व परमेश्वर |

[अहतेन वाससा शिष्यस्य नेत्रबन्धनम्]

वाससा ह्यहतेनाथ शुद्धेन सुसितेन च || १२४ ||

नेत्रमन्त्राभिजप्तेन नेत्रे शिष्यस्य बन्धयेत् |

[पिनद्धनेत्रस्य शिष्यस्य हस्तेन पुष्पाञ्जलिप्रक्षेपणम्]

अमन्त्रं क्षेपयेच्चातो विष्णोः पुष्पाञ्जलिं स्थले || १२५ ||

[पुष्पाञ्जलिपतनानुसारेण शिष्यस्य नामकरणम्]

यत्र सा पतति ब्रह्मन्बुद्धिसङ्कल्पितेऽम्बुजे |
प्. १६५) नवधा विभजेत्प्राग्वत्तन्नामानं तमङ्कयेत् || १२६ ||

विष्णुशब्दान्वितेनैव पतिं(ति ?)संज्ञायुतेन च |

[अमन्त्रकं कलशपूजनम्]

अमन्त्रमर्चयेत्पश्चात्कलशं सास्त्रवर्धनीम् || १२७ ||

[मायासूत्रविधाननिरूपणम्]

सुसितं सूत्रमादाय लाक्षालक्तकभावितम् |

[तत्र सूत्रमानम्]

सम्मुखं चोत्थितं शिष्यं समपादशिरोन्नतम् || १२८ ||

कृत्वाऽङ्गुष्ठद्वयस्याग्रात्समारभ्य द्विजोत्तम |
यावच्छिखावसानं तु सूत्रमानं समाहरेत् || १२९ ||

[तस्य सूत्रस्यैकगुणद्विगुणत्वाद्यन्यतमविधानम्]

कुर्यादेकगुणं तद्वै द्विगुणं त्रिगुणं तु वा |
त्रित्रिस्थगुणितं वाथ पञ्चविंशतिधा तु वा || १३० ||

[तस्य सूत्रस्य सर्वविकारप्रकृतिभूताव्यक्तत्वेनभावनम्]

अव्यक्तलिङ्गसूत्रं तु प्रागविद्याकलात्मकम् |
नित्यं जडं व्यापकं च तस्मिन्विश्वं प्रतिष्ठितम् || १३१ ||

तत्राप्त(स्त ?)मयते भूयस्तस्माद्वै संप्रवर्तते |
तत्रस्थां चिन्तयेत्सर्वामभिन्नां तत्त्ववर्धनीम् || १३२ ||

तत्रोद्भवास्तु ये विप्र पाशबन्धात्मका दृढाः |
रागेण रञ्जिताश्चित्रा अविद्यासंप्रदीपिताः || १३३ ||

विच्छिन्नाश्चैव कालेन नियता व्यापकास्तथा |

[तस्य सूत्रस्यैकद्वित्र्याद्यन्यतमप्रकारेण तत्त्वसङ्ख्याक्रमेण 
यथेच्छं ग्रंथनम्]

तत्त्वसङ्ख्याक्रमेणैव ग्रथयेत्तद्विजेच्छया || १३४ ||

एकधा वा द्विधा चैव त्रिधा वा नवधा मुने |
संक्षिप्तं विस्तरेणाथ ग्रथयेत्पञ्चपञ्चधा || १३५ ||

[भोगमोक्षार्थिनः शिष्यस्य तदन्तरायोन्मूलनार्थं 
शिष्यशरीरतया भाविते सूत्रे तत्त्वसृष्टिक्रमेण 
शिखाप्रभृतिचरणान्तावयवभावनापूर्वकं होमस्य 
कर्तव्यताविधानम्]

तत्त्वसृष्टिक्रमेणैव शिखाग्राच्चरणावधि |
प्. १६६) भविष्यत्फलदेहेऽसौ (स्य ?) कृतकृत्यस्य कर्मणः || १३६ ||

कल्पयित्वा तु होतव्यो मन्त्रैर्निमूलकारणम् |
भोगमोक्षप्रसक्तस्य बाधन्ते न यथा पुनः || १३७ ||

कदाचिद्देहपादाद्यैः कर्माणि मुनिसत्तम |
अनिच्छमानस्य बलाज्जन्तोः संप्रेयरन्ति च || १३८ ||

सेश्वरे प्राकृते देहे स हि कर्मास्पदो यतः |
आश्रयस्य त्वभावेन कर्माण्युपशमन्ति च || १३९ ||

स्वयमेव यथा वह्नेर्ज्वालाद्या इन्धनं विना |
भोगासक्तस्य वै जन्तोरन्ते मोक्षाभिकांक्षिणः || १४० ||

संविधानमिदं कुर्यान्न निर्वाणाश्रितस्य च |

[सूत्रं कुंडसमीपं नीत्वा तस्मिन् सूत्रात्मके देहे तत्त्वानां 
संक्षेपविस्ताराभ्यां पूर्वोक्तैक 
द्वित्र्यादिग्रन्थनप्रकारविकल्पानुगुणं स्मरणप्रकारः]

साधुपर्णपुटे सूत्रं कृत्वा तं मल्लकेऽथ वा || १४१ ||

प्रयायात्कुण्डनिकटं सह शिष्येण वै गुरुः |
निधाय कुण्डनिकटे देहे शैष्येऽथ सौत्रके || १४२ ||

तत्त्वसङ्घं स्मरेद्भिन्नं स्पष्टं सृष्टिक्रमेण तु |
केवलं चेश्वरं वाथ तं प्रधानान्वितं तु वै || १४३ ||

ते द्वे तन्मात्रकं वर्गमेकं च बहुधात्मकम् |
ईश्वरं प्रकृतिं मेधामहङ्कारादिकं गणम् || १४४ ||

नवधा वा मुनिश्रेष्ठ विस्तारेणाथ चिन्तयेत् |
ईश्वराच्च प्रथिव्यन्तं यथा चानुक्रमेण वा || १४५ ||

ललाटादङ्घ्रिपर्यन्तं स्थानभेदेन नारद |
व्यापकत्वेन वै तत्त्वं सर्वेषां च लयं गतम् || १४६ ||

[तत्त्वगणस्य दीपालोकयोरिवापृथग्भावलक्षणमैक्यम्]

प्रदीपाच्च यथा गेहे बहवस्स्थानभेदकाः |
दृश्यते(न्ते ?)च तदुद्भूत आलोकोन विभाव्यते || १४७ ||

व्यापकत्वात्पृथग्रपमेवं तत्त्वगणं मुने |
अपृथक्च पृथग्भूतं संमिश्रं तु विभावयेत् || १४८ ||

यथावज्ज्ञानदृष्ट्या तु बुद्ध्या संशोध्य योजयेत् |
एवमेवापृथग्विद्धि भेदमेकस्य तं प्रति || १४९ ||

प्. १६७) दिक्संस्थितस्य यच्चैक्यं मिश्रीभूतत्वमेव हि |

[तत्रैकधाग्रन्थनपक्षे]

एकोच्चारप्रयोगेण ईशं सर्वत्र भावयेत् || १५० ||

[द्विधा ग्रन्थनपक्षे]

द्विरुच्चारप्रयोगेण ईश्वरं तु विभावयेत् |
व्यक्तौ प्रधानतत्त्वं तु व्यापकं देहरूपधृत् || १५१ ||

[त्रिधा ग्रन्थनपक्षे]

त्रिरुच्चारेण चामूर्ध्नो हृदयान्तं स्मरेद्विभुम् |
हृदयान्नाभिपर्यन्तं प्रधानं परिभावयेत् || १५२ ||

आनाभेः पादपर्यन्तं स्मरेत्तन्मात्रकं गणम् |

[नवधा ग्रन्थनपक्षे]

नवधा मुनिशार्दूल एवमेव क्रमं शृणु || १५३ ||

आकर्णादीश्वरं मूर्ध्नि प्रधानं वक्षसोऽन्तरे |
नाभौ बुद्धिमहङ्कारं कन्दमूलाश्रितं स्मरेत् || १५४ ||

ऊरुभ्यां शब्दतन्मात्रं स्पर्शाख्यं सन्धिदेशजम् |
जङ्घाभ्यां रूपतन्मात्रं गुल्फयोरससंज्ञितम् || १५५ ||

पादाभ्यां गन्धसंज्ञं तु सबीजं ध्यानसंयुतम् |
स्मरेद्देहे शिशोस्सूत्रे नवग्रन्थिसमायुते || १५६ ||

ध्यायेद्ध्याता धरान्तं वा दीक्षाकाले ह्युपस्थिते |

[अथ तत्त्वानां होमः]

ललाटे चेश्वरं साक्षाच्चिद्रूपं सर्वतो मुखम् || १५७ ||

समग्रैश्वर्यसंपूर्णं स्वबीजेन महामते |
तद्वदेव हि शिष्यस्य ध्वात्वा तदनु होमयेत् || १५८ ||

स्वबीजेन शतं साष्टं तदर्द्धं त्र्यंशमेव वा |
तत्पादमथ पादार्धं ज्ञात्वाव्यक्तबलं तु वै || १५९ ||

हुत्वाऽथ हविषाऽपूर्य स्रवं तेन हुने (?)च्छिशुम् |
मूर्ध्नि पूर्णोपमं कुण्डे स्वाहान्तं तु विनिक्षिपेत् || १६० ||

सूत्रग(ग्र ?)न्धावथोर्ध्वस्थे तत्तत्वं भावयेत्तथा |
एवमीश्वरसंपातं होमं कृत्वा समासतः || १६१ ||

प्. १६८) प्रधानं च भुवोर्मध्ये स्वमन्त्रेण तु भावयेत् |
सिन्दूरपुञ्जसङ्काशं होमयेत्तद्वदेव हि || १६२ ||

सितेन्दुरश्मिवर्णाभां तालुमध्ये धियं स्मरेत् |
कुसुम्भरससङ्काशं खद्योतमिव खेचरम् || १६३ ||

तालुमूले त्वहङ्कारं तालुकर्णान्तरे ततः |
राजोपलद्युति मुषंषः (माकृतेः ?) कदम्बकुसुमोपमम् || १६४ ||

मनसश्चानुसन्धानं कुर्यात्सन्तर्प्य पूर्ववत् |
कर्णाद्धृत्पद्मपर्यन्तं स्मरेत्पञ्चपदे समे || १६५ ||

श्रोत्रादीनथ वै पञ्च प्रस्फुरत्तारकोज्वलान् |
स्वैः स्वैर्बीजैश्च पूर्वोक्तैर्ध्यात्वा सन्तर्प्य पूर्ववत् || १६६ ||

तत्स्थाना - - - - - - - - - - - - - - - - - - |
स्पन्द (पद्म) स्थानाच्च नाभ्यन्तं प्राग्वत्पञ्चपदान्तरे |
वागादीन्वै स्थितान् पञ्च बीजैः स्वैः पूर्ववत्स्मरेत् || १६७ ||

अनुक्रमेण चैकैकमुच्चार्य जुहुयान्न्यसेत् |
आनाभेर्वस्तिशीर्षान्तं सुसमे पदपञ्चके || १६८ ||

शब्दतन्मात्रपूर्वाणि गन्धमात्रावसानतः |
स्वैःस्वैर्गुणैश्च युक्तानि भास्वज्ज्योतिःप्रभाणि तु || १६९ ||

ऊरुमूले तथा मध्ये बुद्धिदेशे (?)ततस्त्वधः |
दण्डे मर्मावसाने तु (?)सर्वस्मिंश्चरणे क्रमात् || १७० ||

खवाययवग्न्युदकक्ष्मान्तं चिन्तयेद्भूतपञ्चकम् |
नि(नी ?)रूपाञ्जनवर्णं तु संस्मरेद्व्योमगोलकम् || १७१ ||

वायव्यं नीलपीतञ्च तैजसं मधुपिङ्गलम् |
मुक्ताफलनिभं चाप्यं रत्नपीतं तु पार्थिवम् || १७२ ||

सध्यानद्रष्टा चोङ्कारं बीजं तदनु वै नमः |
तत्रैव काले होमार्थं बीजं प्रणवपूर्वकम् || १७३ ||

तत्तत्सज्ञं ततः स्वाहा संपाते त्वीदृशो विधिः |

[संपातहोमः ?]

तुर्यातीतपदावस्थो गुरुः कुर्यादनुग्रहम् || १७४ ||

एकोच्चारेण शिष्यस्य क्रियामप्यपरित्यजन् |
प्. १६९) द्विरुच्चारेण तुर्यस्थः सुषुप्तावस्थगस्त्रिभिः || १७५ ||

नवभिस्स्वप्नभूमिष्ठो जाग्रत्स्थानोऽखिलैर्जुहेत् |
एकधा वा द्धिधा त्रेधा पञ्चधा पञ्चपञ्चधा || १७६ ||

हुत्वा संपातहोमार्थं सर्वद्वन्द्वोपशान्तये |
कुर्यात्पूर्णाहुतिं चैव होमान्ते बीजसन्ततम् || १७७ ||

समूलमन्त्रं संस्मृत्य वौषडन्तं महामुने |
यः पुमान् जीवसंज्ञस्तु तस्यैता भोगभूमयः || १७८ ||

ऊर्ध्वाधोभ्यामविश्रान्तस्तावत्कुर्याद्गमागमम् |
यावन्न गुरुणा सम्यङ्मन्त्रमूर्त्तौ नियोजितः || १७९ ||

तत्स्थितो भगवच्छक्तिकिरणैश्चामलीकृतः |
निर्मलो मलसोपानपदवीं न व्रजेत्पुनः || १८० ||

एवं संपातहोमं तु संपाद्य च पुरा मुने |
विधाय तत्त्वसूत्रं तु पात्रेणैवापरेण तु || १८१ ||

संवेष्ट्य सितसूत्रेण गत्वाऽथ विनिवेद्य च |

[रजोघटिकाकर्तर्याद्युपकरणद्रव्याणामासादनादिसंस्कारः]

कुम्भाग्रे वायुकोणे वा रजांसि घटिकां तथा || १८२ ||

कर्त्तरीं शालिपूर्णां तु सूत्रं किरणसंज्ञितम् |
सौवर्णीं राजतीं चैव शलाकां ताम्रजामथ || १८३ ||

धूपदीपादिकं सर्वं मूलमन्त्रेण नारद |
संपूज्याथ परामृश्य निरीक्ष्याच्छाद्य वाससा || १८४ ||

[बलिहरणम्]

ततश्शिष्यसमायुक्तो द्वाराद्बाह्यं व्रजेद्गुरुः |
भूतानि दूरतोऽस्त्रेण प्रेर्य चैव बलिं क्षिपेत् || १८५ ||

तोयतण्डुलसिद्धार्थदधिजालसमन्वितम् |

[परिखालेखनम्]

शङ्कुनाऽस्त्राभिजप्तेन परितः परिखां लिखेत् || १८६ ||

समाचम्योपविश्याथ प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः |

[पञ्चगव्यप्रदानम्]

अनुक्रमेण शिष्याणां वर्णतो व्यवहारतः || १८७ ||

प्. १७०) पञ्चगव्यमथो दद्याद्दुर्भुक्तानां विशुद्धये |

[चरुशेषभक्षणम्]

आचम्य चरुशेषं तु अश्नीयाच्छिष्यसंयुतः || १८८ ||

[अथ दन्तकाष्ठचर्वणतत्प्रक्षेपणविधानम्]

भुत्त्काऽस्त्रेणाभिमन्त्र्याथ दन्तकाष्ठं तु भक्षयेत् |

[अधिकारिभेदेन दन्तकाष्ठपरिमाणभेदः]

नवाष्टसप्तषट्पञ्चाङ्गुलैर्ब्राह्मणपूर्वकम् || १८९ ||

दद्यात्स्त्रीबालपर्यन्तं गुरोर्वै द्वादशाङ्गुलम् |
एकापायेन चैतस्मात् समयज्ञावसानतः || १९० ||

भक्षयित्वा विनिक्षिप्य तौ (सं ?)क्षाल्य प्रयतस्ततः |
स्पष्टं कृत्वा खवक्त्रं तु अग्रपातं विलोक्य च || १९१ ||

[शुभाशुभपरिज्ञानम्]

उदक्पश्चिम ऐशानप्राङ्मुखं पतितं तु वा |
शुभं शेषासु विप्रेन्द्र दिक्षु चाशुभमादिशेत् || १९२ ||

स दोषाश्चाशुभे पाते निर्दोषाश्च शुभे स्मृताः |

[अशुभशान्त्यर्थो होमः]

तत्राशुभोपशान्त्यर्थं प्रभाते जुहुयाद्गुरुः || १९३ ||

शतं सहस्रं साष्टं वा यथाशक्त्यथवा द्विज |
मध्वाज्यक्षीरसंमिश्रान् सफलांश्च तिलानथ || १९४ ||

अस्त्रसंपुटितेनैव नाम्ना स्वाहान्वितेन तु |
दोषं जहि जहीत्येव पदं नामावसानगम् || १९५ ||

[अथ शयनविधिः]

आचम्य पाणिपादं तु प्रक्षाल्य शिशुना सह |
सर्वं प्रदक्षणीकृत्य त्रिस्थानस्थक्रमेण तु || १९६ ||

प्राग्दक्षिणशिरो वाऽथ शयनं कल्पयेद्गुरुः |
दर्भांस्तत्रास्त्रमन्त्रेण क्षिपेत्सिद्धार्थकांस्तथा || १९७ ||

भगवन्तं स्मरंस्तत्र नारायणमजं विभुम् |
उपोष्य रजनीमेकां नियमस्थां तु कारयेत् || १९८ ||

प्. १७१) शतमावर्तयेन्मन्त्रमर्धं पादं तु शक्तितः |

[स्वप्नाधिपतिमन्त्रः]

ओंकारः प्राक्ततः प्राणो लोकेशोपरि संस्थितः || १९९ ||

तदूर्ध्वे व्यापकं चान्द्रं ह्रीङ्कारस्तदनन्तरम् |
स्वप्नाधिपतये दद्यात्पदं चाथ षडक्षरम् || २०० ||

रजनीश्वराय शब्दं वै विष्णवे त्र्यक्षरं ततः |
स्वाहा समन्वितो विंशत्यक्षरः स्वप्नमन्त्रराट् || २०१ ||

[अर्धरात्रे शयनादुत्थाय गुरुणा विधेयो विशेषः]

ततोऽर्धरात्रसमये उत्थाय शयनाद्गुरुः |
प्रक्षालिताङ्घ्रिपाणिश्च आचम्य न्यासमाचरेत् || २०२ ||

स्थलस्थं धूपयित्वाऽग्निमुत्थाप्यैकीकृतं स्मरेत् |
कुम्भस्थे मन्त्रमूर्तौ तु प्राग्वत्कुर्याच्च मण्डलम् || २०३ ||

शोभयेच्च तथा विप्र दद्यादस्त्राभिमन्त्रितम् |
शराष्टकं बहिर्दिक्षु सफलं पुष्पमण्डितम् || २०४ ||

शराश्रितं त्रिधा छिन्नं सूत्रं वै पञ्चरङ्गकम् |
वस्त्रैः कृत्वा परिच्छन्नं यथान्यो नावलोकयेत् || २०५ ||

कृतो वा  क्रियमाणो वा यस्मान्नापूजितो मुने |
दर्शनीयो रजःपातः कस्यचित्सिद्धिमिच्छता || २०६ ||

[प्रभाते शिष्याणामुद्बोधनम्]

प्रभाते बोधयेच्छिष्यान् स्वप्नं पृच्छेच्छुभाशुभम् |

[शुभाशुभस्वप्नभेदनिरूपणम्]

गुरुदेवद्विजाःकन्या गोगजाश्चाश्वकेसरी || २०७ ||

दर्पणं शङ्खभेर्यौ च तन्त्रीवाद्यं च रोद(शोभ ?)नम् |
ताम्बूलभक्षणं चैव तथा दध्यभिवन्दनम् || २०८ ||

सिद्धान्नमाममांसं च मद्यस्त्रीमदिरासवम् |
छत्रं यानं सितं वस्त्रं तथाऽन्यत् श्वेतचन्दनम् || २०९ ||

माल्यं मुक्ताफलैर्हारो भूयःपूर्णोदितश्शशी |
प्रचण्डकिरणः खस्थो निम्नगाऽथ महोदधिः || २१० ||

प्रफुल्लपादपश्शाली कुङ्कुमं रोचना मधु |
प्. १७२) लाजाः सिद्धार्थका बीजं नवभाण्डं च पायसम् || २११ ||

तपस्यन्वै तथाऽचार्यो गायन्ती च वराङ्गना |
मनःप्रीतिकराश्चान्ये लोके शंसापदङ्गता || २१२ ||

सर्वे स्वप्नाश्शुभा विद्धि सिद्धिमोक्षफलप्रदाः |
अतोऽन्ये विपरीताश्च मनसः खेददाश्च ये || २१३ ||

गर्हिता लोकविद्विष्टास्स्वप्नास्ते ह्यशुभावहाः |

[अशुभस्वप्नदोषपरिहाराय होमविधानम्]

पृष्ट्वा समाचरेद्धोमं दन्तकाष्ठोदितं मुने || २१४ ||

केवलेनाथवाऽज्येन सिंहमन्त्रेण शान्तये |

[न्यूनातिरिक्तप्रायश्चित्तार्थं होमस्य विधानम्]

 सशिष्योऽथ गुरुस्स्नात्वा पूर्ववत्संप्रविश्य च || २१५ ||

ऊनातिरिक्तशान्त्यर्थं सर्वमन्त्रैश्च होमयेत् |

[पूर्वोक्तप्रकारेण मण्डलपूजनादि]

मण्डलं पूजयेत्पश्चात् पूर्वोक्तविधिना मुने || २१६ ||

सर्वं होमावसानं तु कृत्वा शिष्यान् प्रवेशयेत् |

[आबद्धनेत्राणां शिष्याणां हस्ततः पुष्पाञ्जलिप्रक्षेपणम्]

क्रमात् पुष्पाञ्जलिं कृत्वा बद्धनेत्रांश्च पूर्ववत् || २१७ ||

क्षेपयेच्च हिरण्याढ्यं मणिमुक्ताफलान्वितम् |

[उद्घाटितनेत्रैः शिष्यैः गुरुनमस्कारादेः कर्तव्यता]

उद्घाट्य नयने पश्चादखिलं संप्रदर्शयेत् || २१८ ||

गुरोर्वै पादपतनं कृत्वाऽष्टाङ्गेन भक्तितः |
प्रदक्षिणद्वयं कुर्यान्मण्डले नतमस्तकः || २१९ ||

व्रजेदग्नेस्समीपं तु उपविश्य ततो गुरुः |

[अथ गुरुणा कर्तव्यहोमविशेषविधानम् तत्र मन्त्रतृप्तिहोमः]

विन्यस्य वह्नेर्गेहे तु मन्त्रमण्डलमुत्तमम् || २२० ||

स्वाहान्तान् होमयेद्भूयो मन्त्रान्विधिपुरस्सरान् |
देवीरङ्गानि सत्यास्त्रं ? तिलैराज्येन शक्तितः || २२१ ||

मन्त्राणां तर्पणं कृत्वा सर्वेषां मुनिसत्तम |

[मन्त्राधिकारहोमः]

दीक्षारम्भनिमित्तार्थं दशभागव्यवस्थया || २२२ ||

प्. १७३) मन्त्रपूजाधिकारार्थं होमं कुर्यात्ततोऽपरम् |
प्रतिमन्त्रस्य जुहुयात् पञ्चपञ्चाहुतिक्रमात् || २२३ ||

अधिकारो भवत्येवं जपेऽग्नौ च श्रुतेऽर्चने |

[अथ मलशोधनहोमः]

दीक्षायां मलशुद्ध्यर्थं मूलमन्त्रस्य वै शतम् || २२४ ||

अष्टाधिकं घृतेनैव तिलेनापि यथेच्छया |
देवीनां पञ्चविंशेन त्वङ्गानां दशकेन तु || २२५ ||

सिंहादिष्वष्टकेनैव सप्तकेन ततो मुने |
विहितं कौस्तुभादीनां षड्भिस्सत्यादिषूदितम् || २२६ ||

सप्ताक्षरस्य मन्त्रस्य विहितं पञ्चकेन वै |
पूर्णाहुतिं घृतेनैव मूलमन्त्रेण पातयेत् || २२७ ||

तदा दीक्षा भवेच्छश्वन्मान्त्री सामान्यलक्षणा |
विना स्वरूपज्ञानेन यया सन्तारयेद्गुरुः || २२८ ||

मन्त्रैस्तु संपुटीकुर्यात् किन्तु संज्ञा (ज्ञां ?)शिशोर्द्विज |
इत्येतन्मन्त्रदीक्षायां केवलायां समासतः || २२९ ||

[अथ दीक्षायां ज्ञातव्यविशेषविधानम्]

हवने लक्षणं प्रोक्तं सतत्त्वायामतश्शृणु |
दीक्षाकाले तु गुरुणा ज्ञातव्या तत्त्वपद्धतिः || २३० ||

ज्ञेयानुष्ठानभावेन यथा तु सुकरो भवेत् |
मन्त्रशुद्धिप्रभावाच्च शुद्धो भवति वै गुरुः || २३१ ||

गुरुशुद्धिप्रभावाच्च मन्त्रग्रामो भवेत्स्थिरः |
प्रागुक्तेन विधानेन हवनादपि सन्धनात् || २३२ ||

दीक्षाकर्मणि विस्तीर्णे मध्यमे वाऽवाधारय |

[नवतत्त्वशोधनेन सर्वतत्त्वानां शुद्धता]

गन्धतन्मात्रपूर्वैस्तु तन्मात्रैः शोधितैः क्रमात् || २३३ ||

भवन्त्यमी विशुद्धास्तु पृथिव्याद्याः खपञ्चमाः |
तेषामन्तर्गतौ ज्ञेयौ द्वौ वर्गाविन्द्रियात्मकौ || २३४ ||

कर्मेन्द्रियात्मक पूर्वं ततो बुद्धीन्द्रियात्मकः |
एवं तन्मात्रशुद्ध्या वै विंशत्तत्वं विशोधितम् || २३५ ||

प्. १७४) अहङ्कारेण शुद्धेन मनश्शुद्धिरिहोच्यते |
बुद्ध्या तु शुद्धया शुद्धाः प्रत्ययाः सविपर्ययाः || २३६ ||

प्रधानेन तु शुद्धेन व्यक्ताव्यक्तं तु शोधितम् | 
ईश्वरेण तु शुद्धेन शुद्धश्चित्पुरुषो भवेत् || २३७ ||

अशोध्यं परमं तत्त्वं यत्र केवलतां व्रजेत् |
तत्रैव तु लयं कुर्यात्परब्रह्मस्वभावके || २३८ ||

ज्ञानदीक्षाक्रमेणैव तत्त्वशुद्धेरनन्तरम् |
एवं वेदविदां श्रेष्ठः पुरा ज्ञात्वा समासतः || २३९ ||

[मुमुक्षुशिष्याणां तत्त्वशोधने विशेषविधानम्]

मुमुक्षूणां च शिष्याणामध्वानं शोधयेत्क्रमात् |
यादृक्तद्विस्तरेणैव श्रुणुष्वावहितो मम || २४० ||

[वह्वौ भाविते मन्त्रमयमूर्तिस्वरूपे 
शिष्यतत्त्वानामुपसंहरणप्रकारः]

वह्नौ तु व्योमवद्ध्यात्वा न्यस्तो मन्त्रगणो हि यः |
सर्वव्यापकरूपेण तन्मध्ये तत्त्वपद्धतिम् || २४१ ||

समग्रां योजयेद्ध्यात्वा तत्त्वात्तत्वं क्रमेण तु |

[निरीक्षणप्रोक्षणादिलक्षणः शिष्यशरीरसंस्कारः]

बद्धपद्मासनं शिष्यं कृत्वा चात्मसमीपगम् || २४२ ||

निरीक्ष्य पूर्ववत्प्रोक्ष्य मन्त्रहस्तेन संस्पृशेत् |

[अथ ततस्तत्वानां सृष्टिभावनम्]

ईश्वराद्भूमिपर्यन्तां पुरा पूर्वां तु वै त्रिधा || २४३ ||

सृष्टिं कुर्यात्स्वरूपस्थां तमेवमुपसंहरेत् |
ततः शिष्यतनौ सम्यक्सृष्टिं स्पष्टां स्मरेत्क्रमात् || २४४ ||

येन शिष्यतनुस्थानां तत्त्वानां जडरूपिणाम् |
संबोधमावहत्याशु दीक्षाकाले ह्युपस्थिते || २४५ ||

[अथानुज्ञाग्रहणपूर्वकं पाशसूत्रस्य कुण्डसमीपे नयनम्]

ततः कुंभस्थितं मन्त्रं गत्वा संप्रार्थ्य चेतसा |
लब्धानुज्ञस्समादाय पाशसूत्रं पुटस्थितम् || २४६ ||

यायात्कुण्डसमीपं तु तमुद्घाट्य निधाय वै |

[मूलमन्त्रेण होमः]

सहस्रेण शतेनाथ आहुतीनां तु तर्पयेत् || २४७ ||

प्. १७५) मूलेन भगवन्तं तु परमं सृष्टिकारणम् |
पूर्णा दीक्षावसाने तु दातव्या मुनिसत्तम || २४८ ||

एकानेकप्रयोगाणां न तु कर्मणि कर्मणि |

[ताडनलक्षणं शिष्यशरीरशुद्धीकरणम्]

एकचित्तस्थितिं कृत्वा शिष्यरूपं समाधिना || २४९ ||

सांप्रतं मूलमन्त्रेण मन्त्रजापोत्थितेन तु |
प्रजप्य मूलमन्त्रेण पुष्पं तु बहुशस्ततः || २५० ||

हुं फट्कारान्तयुक्तेन हृदयं तस्य ताडयेत् |
संबोधमावहेच्छीघ्रं पिण्डमध्यगतस्य च || २५१ ||

[तत्त्वानां शोधनप्रकारः]

क्ष्मातत्त्वे जननं पूर्वं चैतन्यस्य प्रकाशता |
सद्व्याप्तिभावना तस्मिन् स्वस्मिन्स्वस्मिन्स्थितस्य च || २५२ ||

मन्त्रसंबोधसामर्थ्यात्तत्रैश्वर्यपदं पुनः |
तद्भोगमपि चैश्वर्यात्तत्तृप्तिमथ भावयेत् || २५३ ||

जन्तोर्भोगसमाप्तिं तु भोगान्ते तु वियोजनम् |
अथोद्धारस्तु कर्तव्यस्तत्त्वात्तत्त्वे ह्यनुक्रमात् || २५४ ||

एवं तु विविधं कर्म तत्त्वे तत्त्वे विचिन्तयेत् |
प्रतितत्त्वं शतं हुत्त्वा आहुतीनां तु नारद || २५५ ||

मन्त्रयुक्तेन बीजेन सर्वतत्त्वानि होमयेत् |
अध्यात्ममन्त्रमुच्चार्य अस्येति द्व्यक्षरं परम् || २५६ ||

तदन्ते शिष्यसंज्ञां तु तत्त्वबीजमथोच्चरेत् |
बीजान्ते तत्त्वसंज्ञा च शोधयेति पदं ततः || २५७ ||

स्वाहां तदनु वै कुर्याश्छमं नयपदं ततः |
नमस्कारसमायुक्तो मन्त्रोऽयं होमकर्मणि || २५८ ||

चिन्तयेत्तत्वरत्नं तु शिष्यान् (शैष्यं ?) संस्मृत्य पार्थिवम् |
चैतन्यकरणेनापि निक्षिप्तं च स्रुचोऽग्रतः || २५९ ||

प्. १७६) विभवव्यूहसूक्ष्मात्मा तदेव परिभावयेत् |
विकर्त्त्य पार्थिवग्रन्थिं सूत्रात्कुर्यात्स्रुचोऽग्रगम् || २६० ||

नियोज्य पूर्णया चाग्नावङ्कुशेन तु नारद |
एवं संहारयोगेन परस्मिन्मन्त्रकारणे || २६१ ||

ज्वलद्रूपेऽग्निकुण्डस्थे क्ष्माख्यतत्वं शमं नयेत् |
क्रमेणानेन विप्रेन्द्र अप्तत्त्वेऽपि प्रयुज्यते || २६२ ||

तद्द्वत्तदुपसंहृत्य पूर्णां पाशेन तस्य वै |
तेजसो गरुडेनैव गदयाप्यथ मारुते || २६३ ||

ततस्त्वाकाशसन्धाने पूर्णां चक्रेन निक्षिपेत् |
गन्धतन्मात्रशुद्ध्यर्थं शङ्खमन्त्रेण नारद || २६४ ||

पूर्णां वै पद्ममन्त्रेण रसतन्मात्रशुद्धये |
रूपतन्मात्रशुद्ध्यर्थं मालामन्त्रेण निक्षिपेत् || २६५ ||

स्पर्शसंज्ञस्य विप्रेन्द्र कौस्तुभाख्येन योजयेत् |
शब्दतन्मात्रतत्त्वस्य वाराहेण समाचरेत् || २६६ ||

उपस्थतो वाङ्निष्ठानां पञ्चानां परियोजयेत् |
कापिलेनाथ सिह्मेन अस्त्रनेत्रेण वर्मणा || २६७ ||

कार्यं सदैव विप्रेन्द्र इन्द्रियाणामतः शृणु |
शिखया शिरसा चैव हृन्मन्त्रेणाथ मायया || २६८ ||

जयामन्त्रेण श्रोत्राख्य इन्द्रियान्तं लयक्रमात् |
आरभ्य घ्राणसंज्ञां च सततं पूर्णकर्मणि || २६९ ||

मनसः कीर्तिमन्त्रेण लक्ष्माख्येन त्वहङ्कृतेः |
समग्रमूलमन्त्रेण बुद्धेः पूर्णाहुतिं क्षिपेत् || २७० ||

सत्यादिपञ्चकेनैव प्रकृतिं प्रलयन्नयेत् |
पुरुषञ्चेश्वरस्थाने शमन्नयति सर्वदा || २७१ ||

गुरुः सप्ताक्षरेणैव पूर्णाहुत्या प्रसन्नधीः |
ईश्वरात्तु परं तत्त्वं तत्त्वग्रामे न विद्यते || २७२ ||

पुमानीश्वरतत्वात्तु अधो यातः पदात्पदम् |
येनेश्वरस्वरूपस्सन्ननिशं प्रतिभाति वै || २७३ ||

प्. १७७) तस्माद्दीक्षाक्रमेणैव तत्रोद्धृत्य पुनः क्षिपेत् |
लयस्तत्रैव कर्तव्यो भोगार्थं च शिशोस्तदा || २७४ ||

[गुरुणा कर्तव्यो भावनाविशेषः]

ईश्वराधारसंज्ञस्तु स्वात्मवान्दीक्षितः शुचिः |
ध्यायेन्निरक्षराकारं विश्वो विश्वात्मकस्त्वथ || २७५ ||

अनाधिनिधनं देवमच्युताच्युतविग्रहम् |

[भोगार्थपूर्णाहुतिप्रकारनिरूपणम्]

ध्यात्वा नारायणं पश्चात्मूलमन्त्रं विलोमतः || २७६ ||

परमामृतसंक्षुब्धरूपमोघं तु चामृतम् |
मुञ्चमानमनौपम्यमप्रतर्क्यमतीन्द्रियम् || २७७ ||

शशिसूर्यप्रतीकाशं विसर्गेण तु बन्धभृत् |
पूर्णाहुतिः प्रदातव्या वौषडन्तेन नारद || २७८ ||

एवं पूर्णाहुतिं दत्वा सम्भोगार्थमनन्तरम् |

[मोक्षार्थपूर्णाहुतिप्रकारनिरूपणम्]

मोक्षार्थं पातयेदन्यां पूर्णां संपूर्णलक्षणाम् || २७९ ||

संशुद्धसर्वतत्त्वं तु ईश्वरादूर्ध्ववर्तिनम् |
अक्षरेण तु मन्त्रेण त्रिदैवत्यमिवाच्युतम् || २८० ||

ध्यात्वा तु सकलं शिष्यमात्मानं निष्कलं तथा |
पूर्णार्थमुद्यतं चाज्यं ध्यायेत्सकलनिष्कलम् || २८१ ||

शिष्यदेहं तथा कर्मभिन्नं भावनया पुरा |
ततः स्रुचोऽग्नो(ग्रे ?) सन्धाय द्वे एकीकरणेन तु || २८२ ||

निष्कलेन स्वरूपेण शिष्याज्ये तु यथा पुरा |
कृत्वाऽचार्यस्वभावस्थं स्वचैतन्यं शनैः शनैः || २८३ ||

यावत्सुनिर्भरानन्दस्वानन्दपदमेति वै |
ततः स्वानन्दविश्रान्ते महानन्दातुलास्पदे || २८४ ||

षडूर्मिषङ्गुणातीतं मन्त्रमुद्राक्रमोज्झितम् |
स्वशक्तिवैभवं दिव्यं प्रतिभाव्याच्युतं गुरोः (रुः ?) || २८५ ||

ततो विज्ञानशब्दात्मपर्यन्तं रूपमुज्वलम् |
अनुच्चार्य (ध्याय ?) समुच्चार्य मन्त्रं सप्ताक्षरं द्विज || २८६ ||

प्. १७८) पूर्णाहुतिं तदन्तेन वौषडन्तेन होमयेत् |

[ब्रह्मसमापत्तिहोमप्रकारः]

ततो ब्रह्मसमापत्तिस्थित्यर्थं होमयेद्गुरुः || २८७ ||

प्रणवादिनमोन्तैस्तु दशभिष्तु महापदैः |
अप्रतर्क्यमनिर्देश्यमनौपम्यमनामयम् || २८८ ||

सूक्ष्मं सर्वगतं नित्यं ध्रुवमव्ययमीश्वरम् |
भवेद्दशदशाहुत्या तद्वत्पूर्णाहुतिं पुनः || २८९ ||

शिष्यं चैव तथात्मानं परं ध्यात्वा परं पुनः |
वौषडन्तं महापूर्णां तृतीयां पूर्ववत्क्षिपेत् || २९० ||

क्षीरं क्षीरं यथा विप्र नीरमेकत्र चिन्तयेत् |
शिष्यं चैव तथाऽत्मानं विष्णुं सर्वगतं विभुम् || २९१ ||

निस्तरङ्गे मुनिश्रेष्ठ एकत्र समतां गतम् |
तदा स्यान्मुक्तिदा दीक्षा वैष्णवी मोक्षदाऽर्थदा || २९२ ||

तत्त्वसंहारयोगेन अपुनर्भवता मुने |

[सृष्टिक्रमेण संपादितानां तत्त्वानां शिष्यदेहे योजनम्]

अलुप्तानन्दविज्ञानब्रह्मशैलाग्रगो गुरुः || २९३ ||

पातयेत्सृष्टिमार्गेण दिव्यमन्त्रमयं पुरम् |
शिष्यः समाप्तहोमोऽयं कृतो विष्णुमयः पुरा || २९४ ||

विज्ञानवायुनाऽकृष्य निस्सृतं भावयेच्छनैः |
वासुदेवोदधेर्मध्यादायान्तं च पदात्पदम् || २९५ ||

प्रवाहमौदकं यद्वत्सृष्टिमार्गे नियोज्य च |
------ मन्त्रे परे सूक्ष्मे तथा परे || २९६ ||

शुद्धे त्वंशपदे चाद्ये तत्त्वानामुदयास्पदे |
तत्त्वात्तत्वं समायाति (दाय ?) तदा चात्मनि योजयेत् || २९७ ||

संशुध्य शिष्यचैतन्यं भागार्थं ब्रह्मणो हरेत् |
अनुग्रहार्थं भक्तानां शिष्यदेहे नियोजयेत् || २९८ ||

एवं समाप्य वै दीक्षां विष्णोस्सायुज्यदायिकाम् |

[वह्निमध्यस्थस्य मन्त्रमूर्तेर्भगवतोऽर्चनम्]

भगवन्तं ततो विष्णुं व्यापकं वह्निमध्यगम् || २९९ ||

प्. १७९) मन्त्ररूपं परं ध्यातं साकारं संस्मरेत्पुनः |
पूजयित्वाऽर्घ्यपुष्पाद्यैः समयान् श्रावयेद्गुरुः || ३०० ||

[अथ समयोपदोशः]

स्वमन्त्रो नोपदेष्टव्यो न वक्तव्यश्च संसदि |
गोपनीयं स्वशास्त्रं च रक्षणीयं शरीरवत् || ३०१ ||

यथा यथा यत्र तत्र न गृह्णीयाच्च केवलम् |
अभक्त्या तु गुरोर्नाम गृह्णीयात्प्रयतात्मनः (ना ?) || ३०२ ||

प्रणवग्रथितो (तं ?) नाम विष्णुशब्दमनन्तरम् |
पादशब्दसमेतं तु नतमूर्धा कृताञ्जलिः || ३०३ ||

न तमाज्ञापयेन्मोहात्तच्छायां तु न लङ्घयेत् |
आसनं शयनं यानं तदीयं तु न चाक्रमेत् || ३०४ ||

गुर्वग्निमन्त्रशास्त्राणां भक्तिरव्यभिचारिणी |
प्रभाते मन्त्रजापस्तु पूजनं सततं विभोः || ३०५ ||

प्रक्षीणदिनवेलायां जपेन्मन्त्रं स्वशक्तितः |
द्वादश्यां सितकृष्णायां परिपीडं समाचरेत् || ३०६ ||

नक्तमास्ते त्वसामर्थ्याद्दानपूजापुरस्सरम् |
वैष्णवानां पराभक्तिराचार्याणां विशेषतः || ३०७ ||

पूजनं च यथाशक्ति तानापन्नांश्च पालयेत् |
मुद्राक्षसूत्रे संरक्ष्ये स्वमन्त्रं न प्रकाशयेत् || ३०८ ||

दूराच्च पादपतनं गुरोः पादाभिवन्दनम् |
नोच्चासने हरेरग्रे उपवेश्यं कदाचन || ३०९ ||

न शङ्खपद्मचक्राङ्के आसनेऽपि च नारद |
नानिवेद्य हरेः किञ्चिद्भोक्तव्यं वा गुरोस्तथा || ३१० ||

मन्त्रोपभुक्तिमर्घ्यं च तथा यन्मन्त्रसंस्कृतम् |
प्राप्तमायतनाद्विष्णोः प्रयतः शिरसोद्वहेत् || ३११ ||

उदके निक्षिपेत्पश्चाद्भूमौ वै निपतेद्यदि |
विशेषपूजनं कुर्यात्पक्षे मासेऽथ वत्सरे || ३१२ ||

द्वादश्यां वैष्णवैस्सार्द्धं तत्रैव शुभजागरम् |
कार्यायतनयात्रा वै तत्र दानं च शक्तितः || ३१३ ||

प्. १८०) पठनं श्रवणं कुर्याच्छास्त्राध्ययनमाचरेत् |
अतन्द्रितश्च सततं विना वै द्वादशीद्वयम् || ३१४ ||

प्रतिपत्पौर्णमास्यौ च साष्टमीं च चतुर्दशीम् |
ग्रहोपरागसंक्रान्तिं विना चाथा(ना ?)गते गृहम् || ३१५ ||

गुरौ गुरुभ्रातरि वा यतिसङ्घे तु वैष्णवै |
रथ्याचत्वरमार्गेषु सन्निधावप्यदीक्षिते || ३१६ ||

तथाप्यवैष्णवे मूर्खे पूजया च विना मुने |
शास्त्रव्याख्या न कर्तव्या न श्रोतव्या शुभेप्सुना || ३१७ ||

तदारम्भे गुरोः पूजा मध्ये चैव विशेषतः |
अन्ते विशेषयागं च क्रीडनं च महोत्सवम् || ३१८ ||

फलमूलं तथा पुष्पं गन्धोऽप्यन्नं नवं च यत् |
तत्तदादौ गुरौ मन्त्रे विनिवेद्योपयोजयेत् || ३१९ ||

सामान्यसिद्धौ रक्षार्थं परेषां न कदाचन |
प्रयुञ्जीत स्वमन्त्रं च आपत्स्वपि च नाचरेत् || ३२० ||

गारुडं भूतकर्माऽपि लोकस्यार्थेन नारद |
कृपया परया कुर्यादनाथेष्वथ संसदि || ३२१ ||

सूर्यसोमान्तरस्थं च गवाश्वत्थाग्निमध्यगम् |
भावयेद्भगवद्विष्णुं गुरुविप्रशरीरगम् || ३२२ ||

ज्ञेयो माता पिता विष्णुर्ज्ञेयो विष्णुः प्रियोऽतिथिः |
ज्ञेयो विष्ण्वाश्रयी विष्णुरात्मा ज्ञेयोथ विष्णुवत् || ३२३ ||

यत्र तत्र परीवादो मात्सर्याच्छ्रूयते गुरोः |
तत्र तत्र न वस्तव्यं प्रयायात्संस्मरेद्धरिम् || ३२४ ||

यैः कृता च गुरोर्निन्दा विभोः शास्त्रस्य नारद |
तैर्नैव सह वस्तव्यं न वक्तव्यं कदाचन || ३२५ ||

कर्मणा मनसा वाचा न हिंस्यात्परदारकान् |
प्रदक्षिणे प्रयाणे च प्रदाने च विशेषतः || ३२६ ||

प्रभाते च प्रवासे च स्वमन्त्रं बहुशः स्मरेत् |
स्वप्ने वाऽक्षसमक्षं वा आश्चर्यमतिहर्षदम् || ३२७ ||

अकस्मादपि जायेत नाख्यातव्यं गुरोर्विना |
इत्येतत्समयौघं तु विद्धि साधारणं द्विज || ३२८ ||

प्. १८१) ब्राह्मणादौ च वर्णानां समयीपुत्रकात्मनाम् |
साधकानां गुरूणांच येभ्यो मध्यात्सुखप्रदान् || ३२९ ||

अविरुद्धांस्तथाऽक्लिष्टांस्त्रीबालानां च नारद |
स्त्रीणां विशेषतो दद्यात्पतिभक्तिसमन्वितान् || ३३० ||

पतिशून्या च या नारी तस्या आयतने हरेः |
लेपनं शोधनं दद्यात्संयमं च मिताशिताम् || ३३१ ||

पालनात्समयानां च सिद्धिरुत्पद्यतेऽचिरात् |
मन्त्रः साम्मुख्यमभ्येति समयज्ञस्य सर्वदा || ३३२ ||

सिद्धयः समयज्ञस्य सिद्धाः स्युर्मोक्षपश्चिमाः |
इत्यग्नावग्रतो विप्र दत्वा समयसंचयम् || ३३३ ||

[विष्णुहस्तप्रदानपूर्वकं शिष्यस्य मन्त्रहृद्यागाद्युपदेशः]

भूतिना तिलकं कृत्वा मण्डलाग्रं व्रजेद्गुरुः |
संपूज्य तत्र मन्त्रेशं विधिवत्पूर्ववन्मुने || ३३४ ||

विष्णुहस्तं ततो दद्यान्मूर्ध्नि पृष्ठे हृदन्तरे |
आलम्भे(भेत् ?)मुद्रया सर्वं मूर्ध्नः पादतलान्ततः || ३३५ ||

शिष्यमुच्चारयेन्मन्त्रं न्यासहृद्यागपूर्वकम् |

[कुम्भस्थदेवस्यार्चनम्]

मन्त्रेण विविधैर्भोगैर्यथा चावसरोदितैः || ३३६ ||

कुम्भस्थमर्चयेद्भक्त्या देववन्मन्त्रभक्तितः |

[अथ गुरोः पूजनम्]

गुरुमष्टाङ्गपातेन पूजयेत्तदनन्तरम् || ३३७ ||

शिरः पादतले कृत्वा आनन्दाश्रुयुतो वदेत् |
सपुत्रदारः सधनः प्रभो दासोऽस्म्यहं तव || ३३८ ||

भावोपेतं द्विज गुरोरात्मानं तु निवेदयेत् |
ग्रामं वा रत्ननिचयं सुवर्णं वा कृताकृतम् || ३३९ ||

हस्त्यश्वरथपादातदासीदासगणैस्सह |
यद्यद्यथोचितं वस्तु येन वा तुष्यते गुरुः || ३४० ||

समग्रेणापि दत्तेन भवेन्नानृणता गुरोः |
भक्त्या विशुद्धया युक्तः पूजितस्य फलाम्बुना || ३४१ ||

प्. १८२) अशाठ्येन तु विप्रेन्द्र भवत्यनृणवान्गुरोः |

[दीक्षान्ते वैष्णवानां भोजनादिना सन्तर्पणम्]

आचार्यो दीक्षये(र्यस्तोषये ?)त्पश्चाद्वैष्णवान्पाञ्चरात्रिकान् || ३४२ ||

यथाथक्ति ह्यशाठ्येन भोजनेन धनेन च |

[रात्र्यतिवाहने विशेषनियमः]

गीतकैर्मङ्गलैर्वाद्यैः स्तोत्रैः शास्त्रकथान्वितैः || ३४३ ||

क्षपयित्वा ततो रात्रिं त्रिरात्रं सप्त पञ्च वा |

[त्रिस्थानस्थस्य भगवतो विसर्जनं विश्वक्सेनपूजनं च]

पूजया जपहोमेन दीक्षितः श्रद्धयाऽन्वितः || ३४४ ||

प्रागुक्तेनैव विधिना त्रिस्थानस्थं हरिं क्रमात् |
विसृज्य पूजयेत्पश्चाद्विश्वक्सेनं तु पूर्ववत् || ३४५ ||

[अवभृथ सोमपानप्रकारनिरूपणम्]

कलशद्वितयं कुर्यात्प्रागुक्तविधिना शुभम् |
मध्वाज्यक्षीरसंपूर्णं यागमेकेन सेचयेत् || ३४६ ||

द्वितीयं मूलमन्त्रेण चन्द्रमध्यगतेन च |
अभिमन्त्र्य च संस्थाप्य सोमपानार्थमादितः || ३४७ ||

मण्डलं प्लावितं येन कलशेन द्विजोत्तम |
यानारूढो गृहीत्वा तं वामहस्ततले गुरुः || ३४८ ||

पृष्ठेऽस्य दक्षिणं दद्यादस्त्रराजं जपेन्मुने |
शिष्यैः परिवृतो यायान्मङ्गलादिपुरस्सरैः || ३४९ ||

पटहैः शङ्खशब्दैश्च पूजां निक्षिप्य चोदके |
प्राक्षाल्य पाणिपादं तु आचम्य न्यासमाचरेत् || ३५० ||

तमानीय च संपूर्णमम्भसा यत्र नारद |
प्रक्षिप्तयागसंलग्नपुष्पार्घ्यादिकलम्भनम् || ३५१ ||

फलशाखान्तरस्थं च पुष्पस्रक्कण्ठधारिणम् |
छादितं सितवस्त्रेण सर्वमन्त्राभिमन्त्रितम् || ३५२ ||

प्रविश्य यागभवनं मध्ये ह्युपविशेद्गुरुः |
पीठन्यासप्रयोगेण प्रागुत्तरमुखस्ततः || ३५३ ||

प्. १८३) क्रमेण दीक्षितानां च धारया सेचयेच्छिरः |
चक्रास्त्रसिंह्मैरच्छिद्रैः सिद्धये सिद्धिमिच्छताम् || ३५४ ||

दीक्षावसाने सर्वत्र विधिनाऽनेन यत्नतः |
शिष्याणां कृपयाऽचार्यो दद्यादवभृथं शुभम् || ३५५ ||

यथाऽभिषेके तु मुने आचार्यस्साधकात्मनाम् |
स्नानार्थं कलशं तद्वत्कुर्यादवभृथे सदा || ३५६ ||

कलशेन शुभेनैव सर्वतीर्थमयेन तु |
स्नातः संपूजयेद्भूयो गुरुं च सपरिच्छदम् || ३५७ ||

प्रसन्नः पूजितो दद्यात्सोमपानं ततः क्रमात् |
पात्रेष्वस्त्राभिजप्तेषु चन्द्रबिंबयुतेषु च || ३५८ ||

एकैकं तु ततः पात्रं मुद्रया चामृतेन तु |
संपूर्यामृतमन्त्रेण सुधासन्दोहरूपिणा || ३५९ ||

[अथ गुरुयागः]

ततोऽपरस्मिन्नहनि महता विभवेन तु |
गुरुयागं मुने कुर्याच्छिष्यः सत्यपराक्रमः || ३६० ||

रजोभिर्मण्डलं कृत्वा चतुरश्रायतं शुभैः |
तूलपूर्णं ततो दद्यादासनं फलकोपरि || ३६१ ||

तदाधारक्रमेणैव पुष्पाद्यैः पूजयेच्छिशुः |
अभ्यज्योद्वर्त्त्य संस्थाप्य आलभ्याच्छाद्य शोभनैः || ३६२ ||

वस्त्रैःकटककेयूरैः पश्वादुपविशेति च |
विज्ञाप्यो ह्यद्य भगवान्गुरुमूर्तिर्जनार्दनः || ३६३ ||

उपविष्टं तु पुष्पाद्यैर्मन्त्रेणानेन पूजयेत् |
अज्ञानगहनालोकसूर्यसोमाग्निमूर्तये || ३६४ ||

दुःखत्रयाग्निसन्तापशान्तये गुरवे नमः |
नैवेद्यमग्रतः कृत्वा पवित्रं विविधं बहु || ३६५ ||

बीजयन्नग्रतस्तिष्ठेत्किंकुर्वाणपरायणः |
भुक्तं तृप्तमथाचान्तं प्रार्च्य संवाहयेत्ततः || ३६६ ||

शयनस्थं गुरुं विप्र स्वयं भुञ्जीत वै ततः |
तदनुज्ञां गृहीत्वा तु शिरसा शान्तमानसः || ३६७ ||

प्. १८४) [गुरुशिष्ययोर्दीक्षाविधानफलम्]

एवं विधिविधानेन दीक्षां यः कुरुते गुरुः |
यस्य हि क्रियते विप्र समोक्षमधिगच्छति || ३६८ ||

कुरु गुप्तमिदं सर्वमभक्तानां च सर्वदा |
दर्शयस्व च भक्तानामास्तिकानां विशेषतः || ३६९ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां दीक्षाविधानं नाम 
षोडशः पटलः || १६ ||


अथ शिष्यभेदाख्यानं नाम सप्तदशः पटलः

नारदः �

साधकाचार्यसमयिपुत्रकाणां यथार्थतः |
ज्ञातुमिच्छामि भगवन् त्वत्तो लक्षणमुत्तमम् || १ ||

समयज्ञश्च किं कुर्यात्पुत्रकः किं समाचरेत् |
साधकः कथमास्ते वै किमाचार्यः करोति च || २ ||

श्रीभगवान्-

[समयिलक्षणम्]

यस्य मन्त्रे पराभक्तिर्ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः |
सत्यवाक्चतुरो धीरो ह्री श्रद्धाबुद्धिमांश्च यः || ३ ||

दृढव्रतः शुचिश्वैव गुर्वाराधनतत्परः |
समाचरेच्छुभं नित्यं प्रसन्नात्मा प्रियंवदः || ४ ||

प्राप्तानुज्ञस्सवित्तोऽपि यागेन गुरुणाऽर्चयेत् |
पश्येत्तथाऽन्यतो गत्वा यागं वै यत्र यत्र च || ५ ||

पूजितं तर्पितं विष्णोः शास्त्रं च शृणुयात्सदा |
पालयेत्समयान्सर्वान्मन्त्रस्मरणपूर्वकान् || ६ ||

शङ्खचक्रगदापद्ममूर्तिमुद्रासमन्वितः |
द्वादश्यादिषु कालेषु पूजयेद्धवनं विना || ७ ||

पठनं श्रवणं कुर्यात्सततं चार्चनं विना |
शास्त्रार्थं विधिवद्ज्ञात्वा नयाचारसमन्वितः || ८ ||

पालयन्गुरुगेहाच्च व्यवहारं सदुत्थितम् |
एवं लक्षणसंपूर्णो गुरुमभ्यर्थयेत्पुनः || ९ ||

प्. १८५) प्रत्यहं पूजनार्थं यस्समयज्ञस्स नारद |
ज्ञात्वा तं गुरुणा सम्यगुक्तचिह्नैस्तु सामयैः || १० ||

पूरणीयाऽस्य चाकांक्षा यदर्थमुपरोध(धि ?)तः |
तापनं गुरुवेश्मार्थं व्यवहारं सहेत सः || ११ ||

[पुत्रकलक्षणनिरूपणम्]

निर्वर्त्य मण्डलं सम्यक्तदीयेन धनेन च |
रजोभिः पत्रपुष्पाद्यैरभावा(र्विभवात् ?)त्प्रापणस्य च || १२ ||

समयज्ञं ततः शिष्यं (पुत्रं ?) क्रमेणारचयेद्गुरुः |
ततःप्रभृति कालाच्च पूजां विष्णोः समाचरेत् || १३ ||

प्राणात्ययेऽपि विप्रेन्द्र रक्षेल्लोपं(पात् ?)प्रयत्नतः |
नचास्य विहितो होमो धर्मार्थं पूजनं विना || १४ ||

नित्यपूजाभियुक्तो यः पूर्वोक्तगुणभूषितः |
समुपैति तमुत्कर्षं श्रवणाच्छास्त्रचिन्तनात् || १५ ||

ददात्युत्कलिकां तस्य हृदयस्थो जनार्दनः |
साधनोपरि मन्त्रस्य प्रार्थयेत गुरुं ततः || १६ ||

[साधकलक्षणनिरूपणम्]

शुश्रूषा परमा भक्त्या संक्रमो गुरुणा ततः |
क्रमोत्कृष्टगुणैर्युक्त एकरूपस्समाहितः || १७ ||

नियुक्तादच्युतश्रद्धी शास्त्रार्थकृतघीर्महान् |
यजेद्यागेन वै भूयो मन्त्रं चाभीष्टसिद्धये || १८ ||

अभिषिक्तोऽभ्यनुज्ञातो धैर्योत्साहसमन्वितः |
एकान्तं निर्जनं यायान्नारायणनिकेतनम् || १९ ||

दूरतो बान्धवानां च दुर्जनानां विशेषतः |
क्षेत्रमायतनं चैव निर्द्वन्द्वं चाथ पर्वतम् || २० ||

सोदकं च फलाकीर्णं रम्यमासन्नगह्वरम् |
वनञ्चोपवनं वाऽथ प्रसिद्धं सिद्धसेवितम् || २१ ||

वितृष्णो बन्धुवर्गाच्च संविसृज्य पुरान्वितम् |
स्वाध्यायशौचसन्तोषसंपूर्णे स्वगृहेऽथवा || २२ ||

सधायेदीप्सितं मन्त्रं भावशुद्धिसमन्वितः |
प्. १८६) यथा सुखेनासनेन आसने व्याप्तिभाविते  || २३ ||

प्रसन्नास्यः कृतन्यासो लक्षं लक्ष्यस्थितो जपेत् |
क्षेत्रीकृतो भवेन्मन्त्रो यत्र तत्र स्थितस्य च || २४ ||

निर्वर्तनेन जिह्वाग्रात्परित्यक्तोऽपि वै जपेत् |
समाराधनसिध्यर्थं मन्त्रस्यार्घ्यकृतो मुने || २५ ||

दद्याद्धृदयमन्त्रेण ततः प्रभृति नारद |
चरुभुग्वा फलाहारो भिक्षाशी वा पयोभुजः || २६ ||

शाकमूलं तथा कन्दमश्नीयाद्द्वर्तते यथा |
शुद्धान्तसर्पिषश्शालीन् प्रत्यक्षलवणोज्झितान् || २७ ||

हृष्टस्स्तुष्टः प्रसन्नात्मा कालोक्तजपमारभेत् |
इदमाचरमाणस्तु प्रत्यहं मुनिसत्तम || २८ ||

निशाक्षये तु शयनात्स्मृत्वा नारायणं विभुम् |
उत्थाय दक्षिणांसेन वामपादं न्यसेद्भुवि || २९ ||

पदे पदे स्मरंश्चास्त्रं दूरं यायाद्द्विजालयात् |
कृत्वा मलच्युतिं तत्र वाससा कं विवेष्ट्य च || ३० ||

दिङ्नभो न निरीक्षेत ततो यायाज्जलाशयम् |
शौचं कृत्वा यथापूर्वं विधिनाऽचमनं ततः || ३१ ||

दन्तकाष्ठं तु वै भुक्त्वा स्नायात्तदनु नारद |
सामान्यविधिनाऽस्त्रेण गायत्रीं वैष्णवीं जपेत् || ३२ ||

सकृत्त्रिःपञ्चवारान्वा सप्त वाऽथ स्वशक्तितः |
ततः स्वमाश्रमं गत्वा मन्त्रं पुष्पैश्च पूजयेत् || ३३ ||

केवलं शास्त्रपीठस्थं स्वदेहस्थं तु वा मुने |
संपूज्य च जपं कुर्याद्यावद्वै प्रहरद्वयम् || ३४ ||

तदूर्ध्वे पूर्ववत्स्नात्वा विशेषेण विधानवत् |
न्यासावसानं निखिलं सर्वं कुर्यात्पुरोदितम् || ३५ ||

पूजाग्निहोत्रपर्यन्तं ततस्तु जपमारभेत् |
यावद्दिनावसानं तु भूयः स्नायाद्द्विजोत्तम || ३६ ||

उपास्य विधिवत्संध्यां देवं संपूजयेत्ततः |
विसर्ज्य भोजनं कुर्यात्सततं तारकोदये || ३७ ||

प्. १८७) भुक्त्वा शयीत शयने मृदुस्निग्धे च भूतले |
अर्धरात्रे समुत्थाय पादशेषेऽथ वा द्विज || ३८ ||

आचम्य देवं संस्मृत्य शीघ्रं संपूज्य पूर्ववत् |
जपं कुर्याद्यथाशक्ति अर्चयेच्च विभोस्ततः || ३९ ||

येन संरक्षितो विप्र भवेद्वै नापहीयते |
सिद्धैरदृश्यभूतैस्तु मन्त्रिसिध्यभिकांक्षिभिः || ४० ||

समर्प्य चैवं शयने श्रमं वै सन्त्यजेत्पुनः |
अनेन विधिना यो वै मन्त्राराधनतत्परः || ४१ ||

उच्यते मुनिशार्दूल विज्ञेयस्सतु साधकः |
न तेन कुत्रचित्कार्ये शापानुग्रहकर्मणि || ४२ ||

न तेन मन्त्रो वक्तव्यो मुद्रा वा समयास्तु वा |
स्वानुष्ठानेऽपि यत्कर्म सर्वं सर्वस्य गोपयेत् || ४३ ||

मन्त्रगुप्तिस्तु कर्तव्या सततं मन्त्रसिद्धये |
ताद्व्याप्तिभावनोपेता ज्ञातव्या मन्त्रवादिना || ४४ ||

गुरुं प्रसाद्य देवं च शास्त्रं चालोक्य यत्नतः |
तन्त्रज्ञो मन्त्रवद्धीरो द्वाभ्यां चैव द्विजोत्तमः || ४५ ||

[अथाचार्यलक्षणम्]

मन्त्रसिद्धिस्तु वै तस्य विज्ञाता गुरुणा यदा |
गुरुणा वै सोऽभिषिक्तः(षेच्यः ?)ततः शिष्यः प्रसादतः || ४६ ||

कृत्वा यागं चतुर्थं तु तद्वित्तेन तु पूर्ववत् |
पूजयित्वा समाहूय साधकं लक्षणान्वितम् || ४७ ||

पूजा कार्या विधानेन लययागोदितेन वै |
स बाह्याभ्यन्तरोक्तेन निश्शेषेण यथा पुरा || ४८ ||

अग्नौ तु पूर्ववद्दीक्षां निर्वाणाख्यां समापयेत् |
ततोऽभिषिच्य विधिना स्वाधिकारं निवेदयेत् || ४९ ||

गृहीत्वा तेन कर्तव्यं गुरुत्वमितरेषु च |
पूजाग्निहवनं चैव जपध्यानान्वितं सदा || ५० ||

भक्तानां संशयच्छेदं कुर्याच्छास्त्रं विना तु वै |
अनुग्रहं च शापं च मन्त्रारंभणमर्पणम् || ५१ ||

न लोभेन न रागेण न स्वार्थेन न नामतः |
प्. १८८) कुर्यादनुग्रहं जन्तोः कस्यचिद्वा शठस्य च || ५२ ||

भीतस्य च विनीतस्य भक्तस्यार्त्तस्य कारयेत् |
प्रायश्चित्तैः सदा शान्तिं कुर्यान्नीतिच्युतस्य च || ५३ ||

विभागो लिंगिनां चैव वेदनीयः सदैव हि |
वैखानसादि सर्वेषां वैष्णवानां च नारद || ५४ ||

प्रसन्नश्चाभिषिञ्चेत भक्तं भव्यमनेकधा |
मोक्षार्थमाधिपत्यार्थं दुःखोपशमनाय च || ५५ ||

कुण्डमण्डलपद्मादीन्सूत्रयेत्प्रतिमादिकान् |
शिष्याणामुपकारार्थं दर्शयेत्शिल्पिनस्तथा || ५६ ||

कुर्यात्सम्यक्प्रतिष्ठानं देवदेवस्य वै विभोः |
समदृष्ट्या तथाऽन्येषां देवानां स्थापनं द्विज || ५७ ||

अवैष्णवेषु मर्त्येषु भक्तेष्वन्यत्र सर्वदा |
तच्छासनं गुरूणां च अभयात्प्रार्थितोऽपि तैः || ५८ ||

स्वकल्पोक्तविधानेन कुर्यात्सर्वेष्वनुग्रहम् |
अभ्यर्थितस्तदा विप्र यजनं च पवित्रकम् || ५९ ||

स्वशिष्यपरशिष्याणां लोभनिर्मुक्त आचरेत् |
अशास्त्रज्ञे(षु ?) चान्येषु गुरुभावस्थितेन च || ६० ||

चुम्बुकत्वं न कुर्याद्वै तर्केणागमतोऽपि वा |
नातीव संग्रहं कुर्यान्मात्रावित्तस्य नारद || ६१ ||

नित्यमभ्यस्यति त्यागमनित्यं भावयेद्भवम् |
एवं लक्षणसंपन्नो यस्स आचार्य उच्यते || ६२ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां शिष्यभेदाख्यानं नाम 
सप्तदशः पटलः || १७ ||


अथाभिषेकाख्यानं नामाष्टादशः पटलः

श्रीभगवान् �

[अभिषेकेऽधिकारः]

अथाभिषेचयेच्छिष्यं सर्वलक्षणसंयुतम् |
सुशान्तं स्पष्टमनसं संयतं देवपूजकम् || १ ||

गुरुभक्तं जिताक्षं च पूर्वोक्तसमयस्थितम् |
एवंविधस्य सततं कर्तव्यमभिषेचनम् || २ ||

प्. १८९) [अभिषेक्तुराचार्यस्य ब्राह्मणजातीयस्य 
सर्वेषामभिषेकविधानेऽधिकारः]

आचार्यस्सर्ववर्णानामाश्रमाणां तथैव च |
तथा सामयिकादीनां त्रयाणां च विशेषतः || ३ ||

प्रभुत्वेनाभिषेक्तव्यमधिकारार्थमेव च |
तेनापि सर्वजन्तूनां कार्यो नित्यमनुग्रहः || ४ ||

परितुष्टेन सततं दातव्यमभिषेचनम् |
ब्राह्मणः पञ्चकालज्ञः कुर्यात्सर्वेष्वनुग्रहम् || ५ ||

[ब्राह्मणाद्यभावे क्षत्रियादीनां स्वस्वावरवर्णानां 
शिष्याणामनुग्रहाभिषेककरणेऽधिकारः]

तदभावाद्द्विजश्रेष्ठ शान्तात्मा भगवन्मयः |
भावितात्मा च सर्वज्ञः शास्त्रज्ञः सत्क्रियापरः || ६ ||

सिद्धित्रयसमायुक्त आचार्यत्वेऽभिषेचितः |
क्षत्रविट्शूद्रजातीनां क्षत्रियोनुग्रहक्षमः || ७ ||

क्षत्रियस्यापि च गुरोरभावादीदृशो यदि |
वैश्यःस्यात्तेन वै कार्यो द्वयोर्नित्यमनुग्रहः || ८ ||

सु(स ?)जातीयेन शूद्रेण तादृशेन महाधिया |
अनुग्रहाभिषेकौ च कार्यौ शूद्रस्य सर्वदा || ९ ||

[उत्तमवर्णस्याविदुष उपायेन संबोधप्रापणम्]

उपायेन भयाल्लोभात्सर्वैर्मूर्खो द्विजोत्तमः |
सन्मार्गे विनियोक्तव्यः शास्त्रेण क्रियया तथा || १० ||

यावत्संबोधमाप्नोति स्वात्मना शुभलक्षणम् |

[प्राप्तसंबोधस्य तस्य विनाऽनुग्रहबुद्ध्या 
सकलक्रियाधानपूर्वकं कालेन कृतकृत्यतापादनम्]

पूर्वोक्तेन विधानेन इष्ट्वा यागेन चाच्युतम् || ११ ||

विधिनाऽग्नौ च सन्तर्प्य स्नापयित्वा द्विजोत्तम |
विनाऽनुग्रहबुध्या वै तस्य कार्या क्रियाऽखिला || १२ ||

मन्त्रेणार्चापयेद्विष्णुमर्थितो ह्युपवेशितम् |
कृतकृत्यो यदा स स्यात्क्रमात्कालान्तरेण च || १३ ||

आचारेण तथा नीत्या शास्त्रेण कृपया तथा |

[सजतीयस्यापि गुरोरलाभेन स्वस्य स्वेनैवानुग्रहाभिषेकयोः 
कर्तव्यता]

तथा शास्त्रोक्तविधिना स्वयमिष्ट्वा जगद्गुरुम् || १४ ||

प्. १९०) हुत्वा शास्त्रोक्तविधिना अर्चयित्वाऽच्युतं प्रभुम् |
अनुग्रहाभिषेकौ च स्वयमात्मनि कल्पयेत् || १५ ||

स्वजातीयगुरोर्विप्र अभावादिदमाचरेत् |
अनुकल्पं द्विजाद्यैश्च आत्मसंस्कारसिद्धये || १६ ||

[सति गुरौ स्वेनैव कर्तव्यतायाः प्रतिषेधः]

गुरौ वर्णोत्तमे विप्त विद्यमाने श्रुतेऽपि वा |
स्वदेशतोऽपि वाऽन्यत्त्र नेदं कार्यं शुभार्थिना || १७ ||

स्वदेशतोऽपि यः कुर्याद्यत्र यत्र विपर्ययम् |
तस्येह पुत्रनाशः स्यात्तस्माच्छास्त्रोक्तमाचरेत् || १८ ||

[उत्तमवर्णस्य दीक्षादिविधानेऽवरवर्णस्यानधिकारः]

क्षत्रविट्शूद्रजातीयः प्रातिलोम्यान्न दीक्षयेत् |
त्रितत्वविद्द्विजातीयो दीक्षयेदनुलोमतः || १९ ||

[समयज्ञाभिषेकविधानप्रकारः]

मूलमन्त्रोपजप्तेन तद्व्याप्तिविभवं विना |
समयज्ञस्य संपाद्यं गुरुणाचाभिषेचनम् || २० ||

[पुत्रकस्याभिषेकविधानप्रकारः]

मन्त्रोच्चारणमात्रेण ध्यानसंवित्तिवर्जितम् |
ध्यात्वाऽथ तत्त्वनिश्रेणीं नवधा बीजसंस्थिताम् || २१ ||

एकोनाधिष्ठितां सर्वां मूलेन सकलात्मना |
तां तु संपूज्य संस्मृत्य सृष्टिधर्मक्रमेण तु || २२ ||

मनसा तु मुनिश्रेष्ठ पुष्पैर्वा विविधैः शुभैः |
ततोऽभिषेको दातव्यस्तत्त्वाख्यः पुत्रकस्य च || २३ ||

[साधकाभिषेकप्रकारः]

साधकस्यापि वक्ष्यामि अभिषेकविधिं क्रमात् |
ध्यात्वाऽथ तत्त्वनिश्रेणीं संहारं सृष्टियोगतः || २४ ||

नवधा त्रिविधेनैव भिन्नां सूक्ष्मादिना त्वथ |
मन्त्रश्रेणीं च नवधा क्रमान्न्यस्य पुरोदिताम् || २५ ||

तत्रैव सृष्टिं योगेन सकलं निष्कलं द्विधा |
पूजयित्वा विधानेन कलशेषु पृथक् पृथक् || २६ ||

प्. १९१) प्राग्वत्संस्मृत्य संस्मृत्य साधकत्वेन पुत्रकम् |
तत्त्वाभिषेचनं दद्याच्छुभं सिद्धिकरं महत् || २७ ||

तत्वमन्त्रावधिर्यावत्साधकस्याभिषेचनम् |

[आचार्याभिषेचनम्]

दत्वैवं मन्त्रसिद्धस्य गुरुत्वेन ततो द्विज || २८ ||

तस्यैव यादृशं दद्यादभिषेकं हितं शृणु |
ईश्वरादचलान्ताच्च साधिभूताधिदैवताम् || २९ ||

तत्त्वमालां स्मरेत्सर्वां सृष्टिन्यायेन वै पुरा |
तत्र विन्यस्य विततां मन्त्रश्रेणीं पुरोदिताम् || ३० ||

त्रिविधेन प्रकारेण सप्तार्णाद्यावदङ्कुशम् |
प्रपूज्य विधिना पश्चात्संहाराख्यक्रमेण तु || ३१ ||

परिजप्यं द्विजश्रेष्ठ यावद्वाणी निवर्तते |
स्वभावस्थो गुरुः साक्षात्परेणानेकभेदिना || ३२ ||

ततोऽभिषेको दातव्यो मनसा विभवेन च |
परतत्वावधिं ध्यात्वा देशिकञ्चाभिषेचयेत् || ३३ ||

[समयज्ञादीनां चतुर्णामभिषेके भावनीयः पर्वभेदः]

सेनापतिक्रमेणैव समयज्ञस्य सर्वदा |
महामन्त्रित्वविधिना पुत्रकस्याभिषेचनम् || ३४ ||

युवराजविधानेन दातव्यः साधकस्य च |
राजोपचारविधिना अभिषेको गुरोः स्मृतः || ३५ ||

[आचार्याभिषेकप्रयोगः]

दीक्षामण्डलवेद्यां तु सितेन रजसा गुरुम् |
स्वस्तिकं मण्डलं कृत्वा तन्मध्ये मण्डलं शुभम् || ३६ ||

द्विहस्तं शाश्वतं पद्मं यज्ञवृक्षोद्भवं तु वा |
सुकृतं चाऽथ सुश्लक्ष्णं सर्वत्राष्टाङ्गुलोच्छ्रितम् || ३७ ||

मृगचर्म तु तत्पृष्ठे सितं वस्त्रं तदूर्ध्वतः |
वितानेनोर्ध्वताच्छेन (?) सपुष्पेण सितेन च || ३८ ||

पूर्णपात्रान्वितं तत्र दिक्षु पूर्णघटादिकम् |
दद्याद्दीपाष्टकं तत्र लाजादीन् परितः क्षिपेत् || ३९ ||

प्. १९२) संस्थाप्य पीठनिकटे भ्रमद्दक्षिणतः क्रमात् |
चन्दनं सितमर्घ्यं च दूर्वा जातिफलानि च || ४० ||

तांबूलव्यञ्जनं दण्डं विचित्रे चाप्युपानहौ |
शङ्खचक्रगदापद्मशुभमुद्राचतुष्टयम् || ४१ ||

वाससी उपवीतं च कौशेयं च पवित्रकम् |
घटिकां करणीं सूत्रमर्घ्यपात्रं कमण्डलुम् || ४२ ||

गैरिकं मुखवासांसि सितमृद्गोमयं तथा |
कृष्णसाररुरोश्चर्म दन्तधावनमेव च || ४३ ||

ततः सर्वाधिकारार्थं संहितापुस्तकादि च |
ईशदिङ्मण्डलस्याथ स्थलीं कृत्वा तथाविधाम् || ४४ ||

शोभितां च वितानाद्यैस्तत्र मन्त्रेश्वरस्ततः |
आदौ तु कलशे पूज्यस्ततो मण्डलमध्यगः || ४५ ||

वह्निमध्ये ततः पूज्यः शिष्यदेहे पुनः पुनः |
आत्मस्थं च पुरा देवं संपूज्य तदनन्तरम् || ४६ ||

आनीय कलशान्दिव्यान् पूर्वलक्षणलक्षितान् |
सर्वरत्नैश्च संपूर्णान्कदलीफलशोभितान् || ४७ ||

तीर्थोदकेन संपूर्णान् प्रागुक्तरचनान्वितान् |
प्रदक्षिणेन विन्यस्य प्रागादौ मण्डलाद्बहिः || ४८ ||

स्वतत्त्वसंख्ययाऽचार्ये

[आचार्याभिषेकात् साधकाद्यभिषेके कलशसंख्यायां भेदः]

				साधके पुत्रकेऽथ च |

एकं वै समयज्ञस्य द्रवे कर्म(व्यमेकं)विनिक्षिपेत् || ४९ ||

एवंविधांस्तु(स्त्रीन्)कलशान्सत्याद्यैश्च प्रतिष्ठितान् |
पुरा कृत्वा विधानेन प्रागुक्तेन क्रमेण तु || ५० ||

मन्त्रैः संजप्य संपूज्य संचित्य च यथाक्रमम् |
प्रागादिष्वथ सर्वेषु गन्धपुष्पादिभिः क्रमात् || ५१ ||

पूर्वोदितेन विधिना इष्ट्वा मन्त्रोश्वरं विभुम् |
प्रजापयेत्ततः शिष्यं स्वात्मीयेन क्रमेण तु || ५२ ||

चरुणा च ततः पूज्यमाधारादिक्रमेण तु |
प्. १९३) वेदिमध्यगतं चैव अभिषेकासनं शुभम् || ५३ ||

मन्त्रपीठत्वमापन्नं लाजप्रकरशोभितम् |
तस्योपरि स्थितं कृत्वा शिष्यं मन्त्रशरीरिणम् || ५४ ||

गत्वाऽथ मण्डलाग्रं तु विज्ञाप्यः परमेश्वरः |
त्वच्छासनप्रपन्नानामधिकारं करोम्यहम् || ५५ ||

शिष्यमात्मसमं भक्तमहं यास्यामि ते लयम् |
लब्धानुज्ञस्ततो विप्र पूर्वदिक्संस्थितश्च यः || ५६ ||

कलशं पूजयित्वा तं स्वमन्त्रेण स्वमुद्रया |
सहस्रपरिजप्तेन सम्यगष्टाधिकेन च || ५७ ||

शतजप्तेन दशभिः सकृत्गुर्वादितः क्रमात् |
ध्वात्वा चामृतसंपूर्णं मन्त्रं रत्नोज्ज्वलं प्रभुम् || ५८ ||

तस्य मूर्ध्नि शुभं दत्वा कलशं मन्त्रपूजितम् |
ततः क्रमेण कलशैः सकलैरभिषेचयेत् || ५९ ||

पठद्भिर्माङ्गलीयानि ऋक्सामानि यजूंषि च |
मङ्गलैर्दीयमानैस्तु तन्त्रीवाद्यसमन्वितैः || ६० ||

शङ्खशब्दैः सपटहैर्जयशब्दसमन्वितैः |
अनेन विधिना कुर्यादाचार्यस्याभिषेचनम् || ६१ ||

मन्त्रोपकरणं सर्वं तस्य संप्रतिपाद्य च |
हस्तद्वयं च वक्तव्यं प्रणम्या(त्या ?)संस्थितस्य च || ६२ ||

सहस्रकिरणाभं तु सूर्यबीजेन चाच्युतम् |
स्मरेद्दक्षिणहस्तस्थं पद्मे चानन्तपल्लवे || ६३ ||

कलाद्वादशसंयुक्ते अकाराद्यैरदारुणैः (?) |
द्रव्यशुद्धिविदाहार्थं द्रव्योत्पत्तौ ततः स्मरेत् || ६४ ||

सितं सहस्रपत्राढ्यं कलाषोडशकेसरम् |
सोमबीजेन तन्मध्ये स्मरेन्नारायणं प्रभुम् || ६५ ||

स्रवन्तममृतं दिव्यं द्रव्योत्पादनकर्मणि |
भौतं तान्मात्रिकं मान्त्रं विग्रहं चास्य दर्शयेत् || ६६ ||

विज्ञानपदवीं सर्वां स्वानुभूतामनेकशः |
स्थानलक्षक्रमेणैव वक्तव्या विविधाश्च वै || ६७ ||

प्. १९४) व्याख्याताः पुस्तके याश्च विज्ञानगतयः शुभाः |
तच्चित्तं हि क्रमात्तासामनुसन्धाय वै गुरुः || ६८ ||

आचार्यसमयान् पश्चादूर्ध्वस्थाञ्छ्रावयेच्छुभान् |

[आचार्यपदासाधारणा विशेषसमयाः]

संसारभयभीतानां भक्तानां परमेश्वरे || ६९ ||

शास्त्रक्रमेण विधिवदिदं शास्त्रं प्रकाशयेत् |
गच्छंस्तिष्टन्स्वपन् जाग्रद्भगवन्तं स्मरेत्सदा || ७० ||

पुण्डरीकस्य मध्यस्थं द्रव्यैर्दानसमुद्भवैः |
मान्त्रभावाद्यजेद्विष्णुं देशे तस्करसंकटे || ७१ ||

नाभिमानाच्च वै बाह्या क्रिया त्याज्या कदाचन |
चातुर्मास्यं च नियममवतिष्ठेदवश्यतः || ७२ ||

उपभुक्तं परेणैव विशेषाद्दीक्षितेन तु |
छत्रोपानहवस्त्राद्यं नोपयुञ्जीत जातु वै || ७३ ||

असंपत्तावथापत्सु न दोषं क्षालिते सति |
स्वगुरोर्दीक्षितानां च आचार्याणां सदैव हि || ७४ ||

उपभुक्तं न दोषः स्यात्स्वदत्तादाहृतात्तु वा |
भगवद्भक्तिनिष्णातास्तच्चित्तास्तत्परायणाः || ७५ ||

कर्मणा मनसा वाचा संमान्याश्च सदैव हि |
भर्तव्याश्चैव पूज्याश्च वाग्दानैर्मधुरैः सदा || ७६ ||

जातिधर्ममनुज्झित्वा तथा च स्वगुरोः क्रमम् |
स्वशास्त्रविहितं चापि ज्ञानं शिक्षेदशिक्षितम् || ७७ ||

एकतः समयाः सर्वे नियमाश्चैव सर्वशः |
एकतो भगवान्विष्णुर्गुरुस्तद्भाविनो नराः || ७८ ||

ज्ञात्वा जीर्णमसारं च इदं पुत्र कलेवरम् |
स्वाधिकारं समारोप्य योग्यस्याटनमाचरेत् || ७९ ||

दण्डी कषायवासाश्च नमो नारायणाय वै |
ब्रुवन्प्रणवपूर्वं च त्यक्त्वा सर्वपरिच्छदम् || ८० ||

क्षेत्रायतनतीर्थानामन्ते ब्रह्मणि योजयेत् |
आत्मतत्वं शरीरं च अग्नौ वा खेचरादिषु || ८१ ||

तत्त्वसन्यासयोगेन येन स्याच्छान्तिराच्युति |

प्. १९५) [विष्णुहस्तप्रदानम्]

इत्युक्त्वा दक्षिणे हस्ते स्वयं सञ्चिन्त्य वै गुरुः || ८२ ||

मन्त्रात्मानं परं विष्णुं परं सकलनिष्कलम् |
संपूज्य गन्धपुष्पाद्यैर्दद्यात्तस्य च मस्तके || ८३ ||

[शिष्येण गुरोः पादोदकप्राशनकर्तव्यता]

न्यस्यासनं ततः शिष्यः पादयोर्निक्षिपेच्छिरः |
प्रक्षाल्य सलिलेनाथ गुरोश्चरणपङ्कजम् || ८४ ||

तेनात्मानं तु संसिच्य पिपेदञ्जलिना ततः |
पूर्ववत्पूजयेद्भक्त्या आत्मनाऽथ धनेन च || ८५ ||

अनेन विधिना कुर्यादाचार्यस्याभिषेचनम् |

[साधकाभिषेकातिदेशः]

एवमेव विधानेन साधकं चाभिषेचयेत् || ८६ ||

समालम्भनपूर्वं यद्दन्तधावनपश्चिमम् |
तस्य सर्वोपकरणं दातव्यं नियमैर्विना || ८७ ||

[पुत्रकस्याभिषेके देयविशेषः]

पूजाधिकारशास्त्रं च पुत्रकस्य प्रदीयते |

[समयज्ञस्याभिषेके देयविशेषः]

केवलं समयज्ञस्य प्रदद्याच्छास्त्रपुस्तकम् || ८८ ||

अभिषेकावसाने च आज्ञायां योगदर्शने (?) |

[अभिषेकस्य श्रेयःप्रभृत्यनेकफलसाधनता]

श्रेयोऽर्थी विधिनाऽनेन यः स्नायाच्छ्रेय आप्नुयात् || ८९ ||

जयार्थी वाऽथ भूपालो भाग्यार्थी वाऽथ दुर्भगः |
पुत्रकामाऽथ वनिता पतिकामाऽथ कन्यका || ९० ||

चिरायुषोऽर्थी यः कश्चित्स्नायात्संवत्सरं प्रति |
तस्यापमृत्युनाशश्च भवति ह्यचिरात्ततः || ९१ ||

यावदब्दानि कुरुते तावद्रोगविवर्जितः |
वलीपलितनिर्मुक्तः सुभगः स्थिरयौवनः || ९२ ||

सर्वकामानवाप्नोति देहान्ते शाश्वतीं गतिम् |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां अभिषेकाख्यानं 
नामाष्टादशः पटलः || १८ ||


अथ मन्त्रसिद्धिचिन्हाख्यानं नामैकोनविंशः पटलः

अभिषिक्तो ह्यनुज्ञातः कृतजापः प्रसन्नधीः |
मन्त्रस्याराधनं कुर्याद्विधिनाऽनेन नारद || १ ||

एकान्ते स्वगृहे वाऽथ पूर्वोक्तध्याननिर्मितम् |
बिम्बं सुलक्षणं कृत्वा पटस्थं धातुजं तु वा || २ ||

सर्वावयवसंपूर्णं तालं तालाधिकं तु वा |
विधिना तं प्रतिष्ठाप्य तत्र मन्त्रं यजेत्सदा || ३ ||

सर्वकामविभूत्यर्थं मोक्षार्थं मुनिसत्तम |
द्वादशाब्दानि विधिवन्नियमस्थोऽर्चयेत्सदा || ४ ||

हृद्यैः पुष्पैस्तथा गन्धैः सौभाग्यारोग्यवर्धनैः |
जपहोमैश्च विविधैर्भूत्वा मन्त्राकृतिः स्वयम् || ५ ||

शुक्लाम्बरधरः स्रग्वी सितगन्धानुलेपनः |
पीतयज्ञोपवीती च कटकाङ्गदभूषितः || ६ ||

ताम्बूलशुद्धवदनो मुखवास्यैः सुवासितः |
विचित्रतिलकोपेतः सुनिर्मलशिरोरुहः || ७ ||

माल्यैर्मनोहरैर्गन्धैरशेषैरधिवासितः |
कुङ्कुमालिप्तचरणस्तथाकृतकरद्वयः || ८ ||

मूर्तिमुद्राचतुष्केण उपतिष्ठेद्विभूषितः |
पवित्रभृद्धविष्याशी, समाराध्यश्व मन्त्रराट् || ९ ||

अभावात्साधनस्यापि केशश्मश्रुविलुण्ठितः |
यथासम्भववस्त्री च मलयूकादिवर्जितः || १० ||

सुविनीतसुहृद्युक्तो मन्त्रमाराध्य भक्तितः |
पूजया जपहोमेन मन्त्रराडथ सिध्यति || ११ ||

तेन सिद्धेन वै कुर्यात्कर्माणि विविधान्यपि |
यान्यात्मनोऽभीप्सितानि लोकानामीप्सितानि च || १२ ||

नारदः �

कैर्लिङ्गैर्लक्ष्यते नाथ सुसिद्धश्चैव मन्त्रराट् |

भगवान् �

[मन्त्रसिद्धौ प्रवृत्तस्य साधकस्य वत्सरत्रयं विघ्नप्राप्तिः]

साधकस्याक्षतार्थस्य नित्याभ्यासरतस्य च || १३ ||

प्. १९७) समाराधनकामस्य (सक्तस्य) प्रथमं वत्सरत्रयम् |
जायन्ते बहुशो विघ्ना नियमस्थस्य नारद || १४ ||

नोद्वेगं साधको याति कर्मणा मनसा यदि |

[विघ्नैरनुपहतचित्तस्य तस्य चतुर्थादिवत्सरेषु 
बहुशिष्योपसेव्यतादिलक्षणशुमप्राप्तिः]

तृतीयाद्वत्सरादूर्ध्वं शुभं तस्य प्रजायते || १५ ||

सेव्यते बहुभिः शिष्यैरहर्निशमतन्द्रितैः |
साधकाश्चोपसेवन्ते किङ्करत्वेन भक्तितः || १६ ||

निवेदयन्ति सर्वस्वं साधकस्य महात्मनः |

[सप्तमादारभ्य राजाद्युपसेव्यता]

सप्तमाद्वत्सरादूर्ध्वं राजानश्व महीभृतः || १७ ||

प्रार्थयन्त्युपरोधेन गर्विताश्चाभिमानतः |
प्रसादः क्रियतां नाथ ममोद्धारणकारणम् || १८ ||

प्रज्वलन्तं प्रपश्यन्ति तेजसा विभवेन च |
अतस्ते मुनिशार्दूल निष्ठुरं वक्तुमक्षमम् || १९ ||

[दशमादारभ्य नानाश्चर्यदर्शनम्]

नवमाद्वत्सरादूर्ध्वं स्वयं पश्यति मन्त्रवित् |
नानाश्चर्याणि हृदये हासानन्दमयानि तु || २० ||

सदाऽह्लादप्रदान्याशु प्रत्यक्षेण बहिस्तथा |
जड आस्ते क्षणं विप्र क्षणमास्ते प्रहर्षितः || २१ ||

क्षणं दुन्दुभिनिर्घोषं शृणुयादन्तरिक्षतः |
क्षणं च मधुरं वाद्यं नानारीतिसमन्वितम् || २२ ||

क्षणमाजिघ्रते गन्धान् कर्पूरमृगनाभिजान् |
क्षणमुत्पतमानं च पश्यत्यात्मानमात्मना || २३ ||

चन्द्रार्ककिरणाकीर्णं क्षणमालोकयेन्नभः |
गवाश्वगजनादांश्व शृणुयाच्च क्षणं द्विज || २४ ||

निर्झरस्याम्बुसंक्षोभं क्षणमाकर्णयेन्महत् |
विद्युज्ज्वालाकुलं पश्येत् क्षणं क्षितितलं द्विज || २५ ||

तोयपूर्णं क्षणं पश्येत्समग्रं क्षितिमण्डलम् |
ऋग्युजुस्सामघोषांश्च आकर्णयति च क्षणम् || २६ ||

तारकाकारिणश्चित्रान्योगिनो नभसि स्थितान् |
प्. १९८) पश्यत्युग्रान्भयार्तांश्च क्षणं मन्त्रव्रती मुने || २७ ||

क्षणं किलकिलारावं सह वह्निरवं क्षणम् |
क्षणं मेघोदयं पश्येत्क्षणं रात्रिं दिने सति || २८ ||

रात्र्यां च दिवसालोकं ससूर्यं क्षणमीक्षते |
बलेन परिपूर्णस्तु तेजसा सूर्यवर्चसा || २९ ||

सूर्येन्दुसदृशः कान्त्या गमने पक्षिराडिव |
स्वरेण युक्त उच्चेन गम्भीरेण महात्मना || ३० ||

स्वल्पाशनेन कृशता बहुना च न विद्यते |
विण्मूत्रयोरथाल्पत्वं भवेन्निद्राजयो महान् || ३१ ||

जपध्यानरतो मौनी न खेदमभिगच्छति |
विना भोजनपानाभ्यां पक्षमासाधिकं तु वै || ३२ ||

इत्येवमादिभिश्चिह्नैः स्वहृद्विस्मयकारकैः |
प्रवर्तमानैर्बोद्धव्यः प्रसन्नो मम मन्त्रराट् || ३३ ||

[मन्त्रसिद्धेरप्रकाश्यता]

मन्त्रप्रसादजनितं लिङ्गं न तु गुरोर्विना |
प्रकाशनीयं विप्रेन्द्र कदाचित्सिद्धिमिच्छता || ३४ ||

प्रकाशयति यो मोहादौत्सुक्यान्मन्त्रजं सुखम् |
करसंस्थाश्च वै तस्य सिद्धयो यान्ति दूरतः || ३५ ||

आविर्भवन्ति दुःखानि शोकाश्च विविधा अपि |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सिद्धिलिङ्गानि नारद || ३६ ||

गोपनीयानि यत्नेन य इच्छेद्भूतिमात्मनः |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां मन्त्रसिद्धिचिह्नाख्यं 
नामैकोनविंशः पटलः || १९ ||


अथ प्रतिष्ठाविधानं नाम विंशः पटलः


नारदः

साधकानां हितार्थाय बिम्बं यदुदितं त्वया |
तदहं ज्ञातुमिच्छामि कथं तत्क्रियते विभो || १ ||

क्व तस्यापि विधानेन स्थापनं कथयस्व मे |
यस्य संपूजनान्नाथ लिङ्गान्येतानि चाप्नुयात् || २ ||

प्. १९९) श्रीभगवान् �

[अथ पटे बिम्बविधानम्]

पटे बिम्बविधानं तु सांप्रतं शृणु नारद |
सर्वसिद्धिकरं रम्यं निर्दोषं नातिविस्तरम् || ३ ||

[पटमानादि]

द्विहस्तं चतुरस्त्रं तु हस्तमात्रं तु वा पटम् |
कार्पासमथ वा क्षौमं नवं शुक्लमनाहतम् || ४ ||

[पटस्य चित्रकरस्य च संस्कारः]

प्रक्षाल्य बहुशोऽस्त्रेण चित्रज्ञं स्नाप्य वै द्विज |
दाहोत्पादनयुक्त्याऽथ सपटं संस्मरेच्च तं || ५ ||

[आसनपदम्]

संसूत्र्य कमलं तत्र अष्टपत्रं सकर्णिकम् |

[गृहार्चामानम्]

कर्णिकामध्यसंस्थं तु प्रोच्छायं द्वादशाङ्गुलम् || ६ ||

त्रिविंशत्यङ्गुलान्तं च बिम्बं लिख्य सुलक्षणम् |

[लक्ष्म्यादिपरिवारोपेतस्य ग्राह्यता]

लक्ष्म्यादिपरिवाराढ्यं लोकेशास्त्रसमावृतम् || ७ ||

संगृह्याद्यजनार्थं तु

[गृहादन्यत्र मानाधिक्यम्]

				तत्प्रमाणं द्विजोर्ध्वतः |

मानं कुर्याद्गृहाद्बाह्ये स्थाने प्रासादपूर्वके || ८ ||

[गृहार्चासु लेख्यचित्रबिम्बस्य हस्ताधिकमानत्वेऽप्यदोषता]

हस्ताधिकेऽपि च कृते चित्रबिम्बे गृहस्थिते |
न दोषः साधकानां तु दारुमृच्छैलजैर्विना || ९ ||

[अथ बिम्बस्यावयवमानविधानम्]

बिम्बमानं तु नवधा प्रोच्छ्रयात्संविभज्य च |
भागं भागं तु तं भूयो भजेद्द्वादशधा मुने || १० ||

तदङ्गुलं तु बिम्बस्य तेनाङ्गावयवास्ततः |
दर्शनीयाश्च गुरुणा शिल्पिकस्य समासतः || ११ ||

प्. २००) चिबुकाच्च ललाटान्तं स्याद्वक्त्रं द्वादशाङ्गुलम् |
ललाटादूर्ध्वतो विप्र त्र्यङ्गुलेनोन्नतं शिरः || १२ ||

द्वादशाङ्गुलविस्तीर्णं त्रिगुणं परिणाहतः |
विस्तारद्व्यङ्गुलौ कर्णौ तन्मानद्विगुणोच्छ्रितम् || १३ ||

कनिष्ठाग्रसमं विद्धि रन्ध्रं श्रोत्रस्य चान्तरात् |
कर्णभागावधोर्ध्वस्थमानेनार्धाङ्गुलौ स्मृतौ || १४ ||

कर्णछिद्रात्तु वै बाह्ये कर्णमध्येऽङ्गुलोऽवटम् |
त्र्यङ्गुलं कर्णपाशाभ्यां व्यासो वा स्यादथेच्छया || १५ ||

भ्रूलता शशिलेखाय(खेव ?)आयामाच्चतुरङ्गुला |
अर्धाङ्गुलेन विस्तीर्णा मध्ये स्थूलाऽग्रतः कृशा || १६ ||

भ्रूसन्धिरङ्गुलसमो नासा तु चतुरङ्गुला |
द्व्यङ्गुलाच्चाग्रतः कार्या तिलपुष्पाकृतिर्यथा || १७ ||

नेत्राभ्यामन्तरं विद्धि द्व्यङ्गुलं नेत्रभूस्तथा |
दैर्घ्येण द्व्यङ्गुलं नेत्रं तदायामेन चाङ्गुलम् || १८ ||

त्र्यंशेन तारकं मध्ये ज्योतिस्तत्त्र्यं शसम्मितम् |
घ्राणाधश्चाङ्गुलेनैव पादहीनेन कल्पयेत् || १९ ||

गोजिकां(?)मुनिशार्दूल एकांशेन ततोऽधरः |
उत्तराख्यो ह्यधस्थं तु प्रमाणेनाङ्गुलः स्मृतः || २० ||

द्व्ययङ्गुलं चिबुकं विप्र उच्छ्रायेण प्रकीर्तितम् |
विस्तारद्व्यङ्गुलं विद्धि सृक्किणी चतुरङ्गुले || २१ ||

ईषद्विहस्तमाने च कर्णपाल्योः परस्परम् |
कपोलमूर्ध्वे शशिवत्तन्मध्ये चतुरङ्गुलौ || २२ ||

मुखगण्डौ समौ कुर्यात्सुसंपूर्णौ मनोहरौ |
कर्णोच्छायस्त्र्यङ्गुलस्याद्विस्तारात्तच्च नारद || २३ ||

अष्टाङ्गुलञ्च परिधेस्त्रिगुणं परिकीर्तितम् |
कण्ठादधः स्थितं वक्षो यावत्स्पन्दावधिं द्विज || २४ ||

उन्नतत्वेन विहितं सदैव द्वादशाङ्गुलम् |
द्विगुणं चैव विस्ताराद्व्यङ्गुलं स्तनमण्डलम् || २५ ||

एतयोश्चूचुके कुर्यादष्टमांशं स्वकाङ्गुलात् |
परस्परं च स्तनयोरन्तरं द्वादशाङ्गुलम् || २६ ||

प्. २०१) अष्टाङ्गुलौ स्मृतौ चांसौ विस्तरेण महामते |
प्रोन्नतत्वेन वै कुर्यात्स्कन्धमूर्ध्वं षडङ्गुलम् || २६ ||

उच्छ्रायेण तु नाभ्यन्तं स्पन्दाद्वै द्वादशाङ्गुलम् |
परिधिं नाभिदेशस्य चत्वारोंऽशास्तु पञ्च वै || २७ ||

अङ्गुलं नाभिरन्ध्रं तु क्रमान्निम्नं द्विरङ्गुलम् |
कुर्यात्प्रदक्षिणावर्तं नाभिमेढ्रान्तरं मुने || २८ ||

उच्छ्रायेण तु संपाद्यं सुसमं द्वादशाङ्गुलम् |
नाभ्यावधेस्तदुदरं संपाद्यं चतुरङ्गुलम् || २९ ||

शेषं तत्कटिभूभागं विस्तारेणोदरं मुने |
द्विसप्ताङ्गुलमानं स्यात्परिधेस्त्रिगुणं हितत् || ३० ||

त्रिषट्काङ्गुलविस्तीर्णं कटिमानं विधीयते |
चतुः पञ्चाशदङ्गुल्यः परिधिस्तु कटेः स्मृतः || ३१ ||

षट्त्रिंशाङ्गुलमानेन परिधिस्तु कटेः स्मृतः (?) |
कुर्यात्प्रजननं विप्र उच्छ्रायेण षडङ्गुलम् || ३२ ||

द्व्यङ्गुलेन तु विस्तीर्णं वृषणौ चतुरङ्गुलौ |
त्रिचतुर्मुष्क(?)संपूर्णौ ऊरुदण्डौ ततो द्विज || ३३ ||

उच्छ्रायेण प्रकर्तव्यौ चतुर्विंशाङ्गुलौ समौ |
प्रथुमूलौ क्रमात्क्षामौ संलग्नौ गजपाणिवत् || ३४ ||

विस्तारेणाथ वा कुर्यादूरुमूलं नवाङ्गुलम् |
षट्त्रिंशाङ्गुलमानं स्यादूरुमध्ये तु वष्टनम् || ३५ ||

ऊरुभ्यामवसाने तु वेष्टितञ्चैकविंशतिः |
त्र्यङ्गुलं मुनिशार्दूल परितो जानुमण्डलम् || ३६ ||

विस्तारेणोन्नतश्वापि जानुभ्यामथ मे शृणु |
द्विद्वादशेनाङ्गुलानां जङ्घोच्छ्राय इहोच्यते || ३७ ||

षडङ्गुलेन विस्तीर्णं जङ्घामूलं प्रकीर्तितम् |
जङ्घामध्ये तयोर्नाहो					 || ३८ ||

जङ्घावसाने विस्तारे ज्ञेयः पञ्चाङ्गुलो मुने |
तमेव त्रिगुणीकृत्य तस्यैव परिधिर्भवेत् || ३९ ||

गुल्फादधस्त्र्यंगुलं स्यात्पदोच्छ्रायस्तु नारद |
प्. २०२) तत्पार्ष्णिपृष्ठतो यावदङ्गुलाग्रं द्विजोत्तम || ४० ||

भवेत्पादस्तु दैर्घ्येण अङ्गुलानां द्विसप्तकम् |
षडङ्गुलेन विततः कूर्मपृष्ठोन्नतः क्रमात् || ४१ ||

चतुरङ्गुलदैर्घ्येण अङ्गुष्ठं द्व्यङ्गुलं ततः |
त्रिगुणं वेष्टनं तस्य दैर्घ्यात्तत्पादतोऽधिका || ४२ ||

पादप्रदेशिनी कार्या तत्समीपस्थिताङ्गुलिः |
अङ्गुष्ठस्य समा कार्या तत्पादोना त्वनामिका || ४३ ||

अनामिकायाः पादेन हीना पादकनीयसी |
त्र्यंशेन विद्धि सर्वासां पर्वमानं तु नारद || ४४ ||

पर्वार्धेन नखाः कार्या अर्धेन्दुसदृशाः शुभाः |
षट्त्रिंशदङ्गुलं मानं पृष्ठमंसावधि स्मृतम् || ४५ ||

गोमुखं वा क्रमान्निम्नं यावद्विंशाङ्गुलं भवेत् |
मध्यप्रदेशाद्विततः पृष्ठवंशोन्नतः क्रमात् || ४६ ||

सुश्लक्ष्णश्चाविभक्तश्च विभक्तश्च यथा मुने |
संमीलनं मीनयुक्तं कक्षा पञ्चाङ्गुला स्मृता || ४७ ||

सुवर्त्तुलौ स्फिजौ कार्यौ विस्तारात्षोडशाङ्गुलौ |
सुविभक्ते च पीने च करिकुम्भोपमे शुभे || ४८ ||

अधस्तात् स्कन्धशीर्षस्य बाहुः स्याद्द्वादशाङ्गुलः |
अष्टादशाङ्गुलं विद्धि उपबाहुं द्विजोत्तम || ४९ ||

मणिबन्धप्रदेशस्तु तत्र त्र्यङ्गुल उच्यते |
मध्यमाङ्गुलिपर्यन्तं मणिबन्धावसानतः || ५० ||

द्वादशाङ्गुलमानं तु स्कन्धं स्यात्परिवर्त्तुलम् |
चतुरङ्गुलविस्तीर्णं परिधेस्त्रिगुणं स्मृतम् || ५१ ||

मूलतश्चोपबाहुर्वै पञ्चाङ्गुलमुदाहृतम् |
त्रिगुणं च तथा नाहं तं क्रमाद्ध्रासयेन्मुने || ५२ ||

गोपुच्छसदृशाकृत्या तथा स्यात्र्यङ्गुलं मुने |
मणिबन्धप्रदेशस्तु विस्तारेण च वेष्टनात् || ५३ ||

नवाङ्गुलप्रमाणेन पाणेर्मानमतः शृणु |
मणेरङ्गुलिमूलान्तं विद्धि सप्ताङ्गुलं सदा || ५४ ||

पञ्चाङ्गुलप्रमाणेन तिर्यग्विस्तरमुच्यते |
प्. २०३) निम्नं करतलं कुर्याच्छुभरेखाविभूषितम् || ५५ ||

तत्र मध्याङ्गुलिं विद्धि विप्र पञ्चाङ्गुलं तु वा |
तस्या द्वे पार्श्वतोऽङ्गुल्यावूने त्वर्धाङ्गुलेन वै || ५६ ||

तत्पञ्चमांशहीनां च नित्यं कुर्यात्कनीयसीम् |
सार्धत्र्यङ्गुलमङ्गुष्ठं द्विपर्व परिकीर्तितम् || ५७ ||

त्रिपर्वाङ्गुलयः शेषाः पर्वार्धेन नखाः स्मृताः |
गोपुच्छसदृशः कार्या अङ्गुल्योऽङ्गुलमानतः || ५८ || 

पादहीना कनिष्ठा स्यात्सपादश्चाङ्गुलोङ्गुलाः (?) |
स्वकप्रमाणविस्तारात्रिगुणं विद्धि वेष्टनम् || ५९ ||

कूर्मपृष्ठनखाः सर्वे अग्रतश्चार्धचन्द्रवत् |
लिङ्गाकृतिं (?) मूलदेशान्मानमेषामनिश्चितम् || ६० ||

सलोमदन्तकेशानां मानं शोभाविकल्पितम् |
केशैरलकजालं तु ललाटोपरि शोभितम् || ६१ ||

ललाटोर्ध्वाङ्गुलच्छादि कुर्यात्रिवलिसंयुतम् |
मनोहरा ह्यवयवाः सर्वे कार्याः सुलक्षणाः || ६२ ||

समानविषमा विप्र सक्तासक्ता विशेषतः |
मानेनानेन वै कुर्यात् बिम्बं विप्र सुलक्षणम् || ६३ ||

शतमष्टोत्तरं पूर्णमङ्गुलानां स्वकाङ्गुलैः |
उच्छ्रायेण द्विजश्रेष्ठ मूर्ध्नः पादतलावधि || ६४ ||

हारनूपुरकेयूरमेखलामौलिशोभितम् |
पीनाङ्गमध्यदेशाच्च समानवलिशोभितम् || ६५ ||

शेषं ध्यानोदितं सर्वमुक्तानुक्तं प्रकल्पयेत् |

[अथ बिम्बद्रव्यविधानम्]

कुर्यादनेन मानेन सौवर्णं वाथ राजतम् || ६६ ||

बिम्बमाराधनार्थं तु आरकूटमयं तु वा |
शिलामृद्दारुजं वाऽथ यथा संभवतो मुने || ६७ ||

[सिद्ध्यभिकांक्षिणां गृहे शैलजादिप्रतिषेधः]

सम्भवे सति यः कुर्याच्छैलमृद्दारुजं गृहे |
चिरेण सिद्धयस्तस्य प्रवर्तन्ते महामते || ६८ ||

प्. २०४) निर्विघ्नेन भवेन्मोक्षो ह्यतस्सिध्यभिकांक्षिभिः |
न कार्यं शैलजं गेहे दारुजं वाथ मृण्मयम् || ६९ ||

[अथ पीठमानम्]

बिम्बमानाद्यथा पीठं कुर्याद्देवस्य तच्छृणु |

[तत्र पीठद्वैविध्यम्]

चतुरश्रं तु तद्विद्धि चरुरश्रायतं तथा || ७० ||

[चतुरश्रपीठलक्षणम्]

बिम्बोच्छ्रायसमं पीठं परितश्चैव विस्तृतम् |
तदर्धेनोच्छ्रितं कुर्यादेतत्सामान्यलक्षणम् || ७१ ||

चतुरश्रस्य पीठस्य कथितं च महामुने |

[चतुरश्रायतपीठलक्षणम्]

चतुरश्रायतस्याथ प्रमाणमवधारय || ७२ ||

बिम्बार्धेन तु विस्तीर्णं तत्प्रमाणेन चोन्नतम् |
समं देवस्य दैर्घ्येण चतुरश्रायतं तु तत् || ७३ ||

कुर्यात्तुङ्गालयस्थानां देवतानां सदैव हि |

[चलार्चायागृहार्चायाश्च पीठमानम्]

चलानां वेश्मसंस्थानां बिम्बानां पीठमन्यथा || ७४ ||

कुर्थात्स्कन्धसमं दैर्घ्यात् स्तनमानान्वितं तु वा |
आपादाज्जानुपर्यन्तं विस्तारेणोच्छ्रयेण च || ७५ ||

ऊ(तदू ?)र्ध्वेनाथ वा कुर्यात् विस्तारं चापिचोन्नतिम् |
उक्तोन्नतेर्वा विप्रेन्द्र स्यादर्धेन तु विस्तृतिः || ७६ ||

तच्चतुर्भागहीनं तु त्रिभागं चार्धमेव वा |
तुङ्गत्वं विहितं पीठे चलबिम्बस्य सर्वदा || ७७ ||

धातुद्रव्यस्य चाभावात्स्थिराणामेवमेवहि |

[अथोपपीठलक्षणम्]

कृत्वा तु तदधः कुर्यादुपपीठं प्रमाणतः || ७८ ||

त्रिभागेनाथ पीठस्य प्रणालं मध्यतो भवेत् |
तन्मानेन तु तद्दिर्घं स्वमानादग्रतः पुनः || ७९ ||

त्र्यंशमानेन विस्तीर्णं तस्यापि त्र्यंशमन्तरात् |
खातव्यमग्रतो मूलात्तत्कुर्यान्मकराननम् || ८० ||

प्. २०५) वराहकूर्मवक्त्रं वा सुश्लक्ष्णमथ केवलम् |
उच्छ्रायं नवधा युंज्याच्चतुरश्रं तु मण्डलम् || ८१ ||

भागद्वयेन भूस्पर्शं कुर्याज्जान्वंघ्रिसंज्ञितम् |
घण्टा(टा ?)कारं तदूर्ध्वे तु वृत्तं भागद्वयोन्नतम् || ८२ ||

वृत्तोपरि ततः कुर्यात्कण्ठभागद्वयोच्छ्रितम् |
तं च भागेन परितः संप्रवेशयेत् || ८३ ||

अर्धभागेन निष्क्रान्तामेकांशेन तदूर्ध्वतः |
कुर्याद्वै मेखलां विप्र भागेनार्धेन कुम्भवत् || ८४ ||

सार्धेनोपरि भागेन चतुरश्रां तु मेखलाम् |
जलाधारः स विज्ञेयो द्विगुणञ्चोर्ध्वविस्तृतम्(तः ?) || ८५ ||

तल्यंशेन तुलापीठं निम्नखातेन खातयेत् |
तदूर्ध्वे कमलं कुर्यान्नातिनिम्नं च नोन्नतम् || ८६ ||

देवतास्तत्र कर्तव्या दलस्थाः पूर्वचोदिताः |
तासां वा पूजनार्थं तु केवलं विततच्छ्रदम् || ८७ ||

पीठोच्छ्रायात्तु पादेन तदूर्ध्वे कमलोच्छितम् |
संभवे सति वै भिन्ना(न्न ?)मभिन्नां(न्नं ?) सत्यसंभवे || ८८ ||

[बिम्बपीठयोः सजातीयविजातीयद्रव्यत्वविकल्पः]

सजातीयं हि यत्पीठं बिम्बस्य मुनिसत्तम |
तदनन्तफलं विद्धि क्षेमारोग्यसुभिक्षदम् || ८९ ||

बिम्बेन सह यत्पीठं भिन्नं तच्छोभनं भवेत् |
मोक्षदं कीर्त्तिदं चापि दद्यात्परिमितं फलम् || ९० ||

राजनं(तं ?) हेमबिम्बस्य पीठं भवति शोभनम् |
ताम्रजं राजतस्योक्तमीरितं तस्य शैलजम् || ९१ ||

शैलजं शैलजस्योक्तं दारुजस्यापि दारुजम् |
मृण्मयस्य च दारुक्तं शैलजं दारुजस्य च || ९२ ||

[अथ प्रासादोपपीठः]

चातुर्भागेन वै गर्भाद्भित्तिमानं विधीयते |
गर्भमानात्सभित्तीकात्प्रासादस्य तु नारद || ९३ ||

पादहीनं पुरा पीठं वृत्तं वा चतुरश्रकम् |
अर्घन्यूनं तु वै कुर्यात्संक्षिप्तं वा सुसम्मितम् || ९४ ||

प्. २०६) सोपानपदवीयुक्तं चतुर्दिक्षु तथा मुने |
एवमेव समं पीठं संपाद्यादौ विचिन्त्य वा || ९५ ||

[अथ प्रासादलक्षणम्]

प्रासादं च तथा कुर्यात्तस्य लक्षणमुच्यते |

[तत्र प्रासादपीठः]

देवमानात्पुरा विप्र पीठमानाद्विचिन्तयेत् || ९६ ||

पीठं दैर्घ्येण वै कुर्यात्प्रासादस्य समन्ततः |
गर्भद्विगुणविस्तीर्णं गर्भागारं त(य?)यथाविधम् || ९७ ||

सिद्धविद्याधराकीर्णं देवद्विजनृपान्वितम् |
उद्यानभूधराम्भोधिसंभवैः परिभूषितम् || ९८ ||

गजाश्वनृपसिह्माद्यैर्मृगयूथैश्च शोभितम् |
तस्मिन्पीठोपरि शुभं प्रासादं परिकल्पयेत् || ९९ ||

[प्रासादे भेदाः]

चतुरश्रं चतुर्द्वारं वृत्तमष्टाश्रमेव वा |
एकद्वारं विचित्रं वा यथाभिमतदिग्गतम् || १०० ||

प्रागुक्तात्क्षेत्रमानाद्वै तत्सार्धं च(द्वि ?) गुणोन्नतम् |

[प्रासादपीठरचनाविधानम्]

कृत्वा प्रासादपादार्धमंशकं भित्तिसम्मितम् || १०१ ||

दत्वा तस्मिंस्ततः कुर्यात्पीठोक्ता(क्तां ?)रचना(नां ?)मुने |

[प्रासादजङ्घा]

गर्भोक्तोन्नतिमानेन जङ्घामुद्धृत्य यत्नतः || १०२ ||

स्तम्भाष्टकसमोपेतां प्रागुक्तरचनान्विताम् |
नानापत्रलताकीर्णां पुष्पस्तवकभूषिताम् || १०३ ||

[जङ्घोर्ध्वरचना]

ततः शिष्टं तु शिखरं संविभज्य त्रिपञ्चधा |
जङ्घोर्ध्वरचना कार्या एकांशेन महामते || १०४ ||

सद्गृहाणि विमानानि देवतायतनानि च |
नानारूपाणि वै तत्र चतुर्दिक्षु प्रकल्पयेत् || १०५ ||

[अथ भूमिकापञ्चकविधानम्]

भागत्रिदशकेनाथ कुर्याद्वै भूमिकागणम् |
प्. २०७) सङ्कोचमुन्नतिं तासां रचनामवधारय || १०६ ||

एकीकृत्य पुरा सर्वभूमिकाभागसञ्चयम् |
भु(भ ?)ञ्जन्नवतिभिर्भागैस्समैरेकाधिकैर्मुने || १०७ ||

त्रयोदशभिरङ्गैस्तु कपोतोपरि भूमिका |
एकापायेन तन्मानादूर्ध्वान्तं ह्रासयेत्क्रमात् || १०८ ||

भूमिर्वै मुनिशार्दूल यावदूर्ध्वं तु भूमिका |
भवत्येकेन चांशेन अनेन विधिना भवेत् || १०९ ||

उच्छ्रायह्रासौ भूमीनां पार्श्वसङ्कोच उच्यते |
कपोतपालेरूर्ध्वात्तु परितः शिखरं भवेत् || ११० ||

सप्तविंशतिभिर्भागैरूर्ध्वसूत्रैस्समानतः |
कपोतपालेरर्वाक्तु भूमावेकांशमादितः || १११ ||

परितश्शोधयित्वा वै एकं चोपरि भूमिषु |
एकैकमंशं संशोध्य यावदूर्ध्वं तु भूमिका || ११२ ||

पञ्चधा भूमिकाः कुर्यात्क्रमाद्वै विषमांशतः |
एकस्मिन्मेखलास्तिस्रो भागे कार्याह्यधःस्थिते || ११३ ||

कपोतवद्द्वितीयेऽस्मिन्भागे तु रचना भवेत् |
मेखलाद्वितयं कुर्यात्तृतीये च तदूर्ध्वतः || ११४ ||

चतुर्थं रचयेत्पश्चात्कम्बुभिः चक्रपङ्कजैः |
एकैव मेखला कार्या ऊर्ध्वभागे तु पञ्चमे || ११५ ||

मेखलापत्रपुष्पाद्यै रचनीयाऽथ वा द्विज |
सुश्लक्ष्णा केवला कार्या सुवृत्ता अश्रभूषिता || ११६ ||

एवं तु सर्वभूतानां कृत्वा तु रचनाः शुभाः |
ऊर्ध्वस्था ऊर्ध्वभूमौ तु भागः पञ्चदशो हि यः || ११७ ||

[अथामलसारकविधानम्]

तेनोष्णीषसमायुक्तं कुर्यादमलसारकम् |
संविभज्य त्रिधा तद्वै उष्णीषं प्रथमेन वै || ११८ ||

भूमिकाग्राच्च निष्क्रान्तमीषच्छादनवद्द्विज |
ऊर्ध्वात्तु भूमिकातुल्यः(ल्यं ?)सुलक्ष्णं रचनोज्झितम् || ११९ ||

तदूर्ध्वं नवभिर्भागैः सुसमैः संविभज्य च |
प्. २०८) भागेन मध्यतः कण्ठं विस्तीर्णं परिकल्पयेत् || १२० ||

परितश्चार्धभागेन कण्ठं तु परिवर्त्तुलम् |
कण्ठात्त्रितीयभागेन कुर्यात्तच्चापि चोन्नतम् || १२१ ||

तथाविधं तु कण्ठोर्ध्वे कार्यं दण्डासनं शुभम् |
शुक्तिसंपुटरूपैस्तु शृङ्गैरमलसारकम् (?) || १२२ ||

[अमलसारकस्योर्ध्वमाणे चक्रविधानम्]

युक्तं कुर्याद्द्विजश्रेष्ठ चक्रं चाथ तदूर्ध्वतः |
ध्वजदण्डसमोपेतं द्वादशारं तु धातुजम् || १२३ ||

एवं विधानि सूक्ष्माणि प्रासादानि च नारद |
कुर्याद्वै भूमिकोणेषु द्विपञ्चाशत्कसंख्यया || १२४ ||

[अथ प्रासादद्वारविधानम्]

द्वारं द्वाराणि वा चास्य कुर्यान्मानयुतानि च |
सपीठात्प्रतिमानाच्च(मामानात् ?)दशमांशेन चाधिकम् || १२५ ||

उच्छ्रितं कल्पयेद्द्वारं उच्छ्रायार्धेन विस्तृतम् |
द्वारोच्ल्रायप्रमाणं तु विहीनेन तु कल्पयेत् || १२६ ||

द्वारशाखाद्वयं चैव तदूर्ध्वाध उदुंबरौ |
नवशाखान्वितं कुर्याच्छाखायुग्ममुदुम्बरे || १२७ ||

[द्वाराग्रे मण्टपविधानम्]

द्वाराग्रे मण्टपश्चात्र कार्यो द्वारत्रयान्वितः |
प्रासादक्षेत्रविस्तीर्णं चतुरश्रं समं ततः || १२८ ||

कपोतभूमिपर्यन्तमुन्नतस्तत्र मध्यतः |
स्तम्भद्वादशकं दद्याद्भित्तिकाद्वादशान्वितम् || १२९ ||

प्रासादमानयुक्त्या तु भित्तयः स्युश्च नारद |
एवं हि कौस्तुभं नाम कृत्वा प्रासादमुत्तमम् || १३० ||

तन्मध्ये संप्रतिष्ठाप्या मन्त्रमूर्तिः सनातना |

[प्रतिष्ठाकालः]

शुक्लपक्षतिथौ श्रेष्ठे सुशुभे च महाग्रहे || १३१ ||

स्वानुकूले च नक्षत्रे शुद्धलग्ने स्थिते(रे ?)तथा |
आषाढकार्तिके चैत्रे यत्र यत्र स्थिते रवौ || १३२ ||

प्. २०९) [अधिवासमण्डप विधानम्]

प्राग्वा ह्युदग्वा प्रासादात्त्रिंशद्धस्तैर्द्विजायतम् |
द्व्यधिकैर्मण्डपं कुर्यादन्य(?)द्वादशभिः करैः || १३३ ||

[मण्डपमध्ये वेदिपञ्चककल्पनम्]

स्यात्तुर्यास्रायतं मध्ये वेदीनां तत्र पञ्चकम् |
परितः पञ्चहस्तं च हस्ते हस्तेऽन्तरीकृतम् || १३४ ||

प्रदक्षिणगणोपेतं वितानाद्यैश्च भूषितम् |

[पञ्चानां वेदीनां विनियोगभेदः]

वेद्यामुत्तरसंस्थायां कुर्यात्कुण्डं सलक्षणम् || १३५ ||

होमोपकरणं सर्वं तत्रोपरि निवेश्य च |
ततोऽपरायां वेद्यां तु नेत्र उन्मील्य नारद || १३६ ||

मण्डलं मध्यमायां तु वेद्यामप्येकपङ्कजम् |
प्रस्तार्य चित्रं शयनं चतुर्थ्यां मुनिसत्तम || १३७ ||

स्नानकर्म ततः कुर्यात्पञ्चमाया तु दक्षिणे |

[प्रतिष्ठाविधानोपक्रमः]

एवं कृत्वा समानीय पीठं ब्रह्मशिलान्वितम् || १३८ ||

जपमानस्तु वाराहं मन्त्रमस्त्रं च देशिकः |
भूमिष्ठे भद्रपीठे तु वेदिकायां निवेश्य च || १३९ ||

आचार्यान्साधकान्वाथ चतुरः परिकल्प्य च |
वासुदेवादिभिर्मन्त्रैः कृतन्यासांस्तु पूजयेत् || १४० ||

वस्त्राद्यैः कर्मशालाश्च यायादस्त्रोदकेन तु |
बिम्बमाकारशुध्यर्थं स्नापयित्वा समन्ततः || १४१ ||

उद्धृत्य मूर्तिपाद्यैस्तु शिल्पिभिर्वा रथस्थितम् |
समानीय ततो यत्नाज्जपन्वै नारसिह्मकम् || १४२ ||

वस्त्रेणाच्छाद्य संस्थाप्य पिण्डिकोपरि साधकः |
चक्राभिमन्त्रितान्मूर्ध्नि दद्यात्सिद्धार्थकांस्ततः || १४३ ||

कृत्वा स्नानं समाचम्य द्वारं संपूज्य पूर्ववत् |
संप्रविश्य च दिग्बन्धं कुर्यात्सिद्धार्थकाक्षतैः || १४४ ||

प्. २१०) शिष्यस्य दीक्षाविधिना प्रागुक्तं च समापयेत् |
बिम्बादिसर्वद्रव्याणामधिवासं यथास्थितम् || १४५ ||

स्वार्थतो वा परार्थेन साधकः सुसमाहितः |
शिष्यवद्देवदेवस्य किं तु बिम्बं निवेदयेत् || १४६ ||

भगवन्भूतभव्येश त्वययेवाराधनाय च |
इदं बिम्बं करिष्यामि संस्तुत्य रजनिक्षये || १४७ ||

[शिल्पिदोषविनाशार्थस्नपनविधानम्]

ततः स्नात्वा प्रभाते तु स्नापयेत्प्रतिमां मुने |
प्रथमं कर्मशालोत्थ दोषविध्वंसनाय च || १४८ ||

पञ्चविंश(ति ?)त्तु कोष्ठानि कल्पयित्वा तु पूर्ववत् |
नृसिह्ममन्त्रजप्तेन केवलेनोदकेन च || १४९ ||

ततः प्रागादितो न्यस्य साधकः कलशाष्टकम् |
पूर्वं क्षीराम्बुना पूर्णमपरं शुद्धवारिणा || १५० ||

तृतीयं रत्नतोयेन होमतोयेन चापरम् |
गन्धसंमिश्रितं चान्यत्फलपुष्पोदकान्वितौ || १५१ ||

शालीबीजाम्भसा पूर्णमष्टमं परिकीर्त्तितम् |
सत्याद्यैः पञ्चभिर्मन्त्रैस्त्रिभिः सिंहादिकैः क्रमात् || १५२ ||

एकैकं सप्तधाऽमन्त्र्य प्रागादौ कलशं द्विज |
एकैकस्मिन्विनिक्षिप्य दर्भमृद्गोमयांस्तिलान् || १५३ ||

ततस्तेषां बहिर्न्यस्य तथादिक्कलशाष्टकम् |
धात्रीफलोदकं पूर्वे पथ्यातोयं ततो परे || १५४ ||

गलूचिक्वाथमन्यस्मिन्विभीतकजलं परे |
कुमारिक्वाधितं तोयं व्याघ्रीसलिलमेव च || १५५ ||

नागरोदकमन्यस्मिन्तथाऽन्यस्मिन्मधूदकम् |
एतानि चक्रमन्त्रेण हृदाद्येनाभिमन्त्र्य च || १५६ ||

पूर्वोक्तैरथ गायत्र्या कलशैः स्नापयेत्क्रमात् |
द्वितीयावरणस्थैस्तु उपचारा हृदा मुने || १५७ ||

केवलेनोदकेनाथ अस्त्रजप्तेन सेचयेत् |
प्. २११) शिल्पिदोषविनाशार्थं स्नानमेतदुदाहृतम् || १५८ ||

[अधिवासस्नपनार्थकलशस्थापनाविधानम्]

विलिख्य तत्र चैशान्यां कमलं षोडशच्छदम् |
कर्णिकोपरि संस्थाप्य कलशानां चतुष्ट्यम् || १५९ ||

पूर्वपत्रात्समारभ्य यावदीशानगोचरम् |
षोडशान्यान्प्रतिष्ठाप्य तथैव कलशान्मुने || १६० ||

परिधाय ततो विप्र वाससी अधरोत्तरे |

[अथ नेत्रोन्मीलनविधानम्]

द्वितीयवेद्यामूर्ध्वे तु शयनं परिकल्प्य च || १६१ ||

तत्र पूर्वशिरस्कं च बिम्बं प्रस्वापयेद्द्विज |
स्वयं शलाकां सौवर्णीं ग्रहीत्वाऽस्त्राभिमन्त्रिताम् || १६२ ||

उल्लिखेत्साधको नेत्रे नेत्रमन्त्रेण नारद |
स्नातः शुद्धाम्बरधरस्त्वाचार्येणावलोकितः || १६३ ||

अस्त्रमन्त्रितशस्त्रेण शिल्पी प्रकटतां नयेत् |
पीठिका तु यदग्रे स्याद्ब्रह्मपाषाणसंयुता || १६४ ||

भद्रपीठे समारोप्य तथा बिम्बं तु सुस्थिरे |
आधारादिक्रमोपेते सदा लब्धे सुपूजिते || १६५ ||

निरीक्षेत ततो बिम्बं प्रदीप्तं ज्ञानचक्षुषा |
ताडयेदस्त्रपुष्पेण कवचेनावकुण्ठ्य च || १६६ ||

[नेत्रोन्मीलनाङ्गभूतलघुस्नपनम्]

हृदा वै पञ्चगव्येन ततश्चैव मृदम्बुना |
सर्वौषध्युदकेनैव केवलेनाम्भसाऽथ वै || १६७ ||

संमृज्य वाससा चैव सुसितेनाहतेन च |

[कौतुकविसर्जनम्]

कौतुकं मोचयेत्पश्चात् चक्रमन्त्रेण मन्त्रवित् || १६८ ||

दत्वा शिरसि चार्घ्यं तु पुष्पोदकसमन्वितम् |
संशोध्य धारणाभिस्तु ध्यात्वा तीक्ष्णांशुबिम्बवत् || १६९ ||

संहृत्य हृदि निक्षिप्य बहिस्थं स्नापयेत्ततः |

[अधिवासस्नपनविधानम्]

पूजितैर्मन्त्रितैः शुद्धैः कलशैर्द्रव्यपूरितैः || १७० ||

प्. २१२) चन्दनार्घ्यफलोपेतैर्वृक्षपल्लवशोभितैः |
दर्भच्छदधरैः पट्टस्रग्ग्न्धपरिभूषितैः || १७१ ||

हृद्यैः षोडशभिर्विप्र तत्रैवेशानदिक्स्थितैः |

[स्नपनकलशेषु पूरणीयद्रव्याणि]

प्रथमं पञ्चगव्येन केवलेन तु पूरयेत् || १७२ ||

गोमूत्रेण द्वितीयं तु तृतीयं गोमयाम्बुना |
त्रेताग्निभूतिना विप्र च (तु ?)र्थं सोदकेन तु || १७३ ||

गजगोवृषभशृङ्गवल्मीकाख्य (कोत्थ ?) मृदा परम् |
शालिक्षेत्रान्नदीमध्यात्पद्मषण्डाच्च पर्वतात् || १७४ ||

मृद्भिः षष्ठं तु कलशं पूरणीयं ततो द्विज |
सप्तमं सर्षपाम्भोभिः सर्वौषधिभिरष्टमम् || १७५ ||

क्षीरेण नवमं विद्धि दध्ना दशममुच्यते |
घृतेन चैकादशकं मधुना द्वादशं द्विज || १७६ ||

सर्वैस्त्रयोदशं बीजैः फलैस्सर्वैश्चतुर्दशम् |
समस्तधान्यैरपरं सर्वगन्धैस्तु षोडशम् || १७७ ||

हृदाऽभिमन्त्रितं कृत्वा एकैकं कलशं पुरा |
स्नपयेन्मूलमन्त्रेण एकैकेन ततः क्रमात् || १७८ ||

उदकान्तरितेनैव सार्घ्येण मुनिसत्तम |
मसूरमाषगोधूमचूर्णैरथ विमृज्य च || १७९ ||

[बिम्बे मन्त्रन्यासविधानम्]

प्रक्षाल्य चार्च्य शिरसा मूर्तिमन्त्रं न्यसेत्ततः |
मूर्ध्नि वक्त्रेऽसयोः कर्णे हृदि नाभौ तु पृष्ठतः || १८० ||

कटिमूले तथोर्वोश्च जानौ गुल्फे च पादयोः |
शेषं मन्त्रगणं प्राग्वद्धस्तन्यासं विना न्यसेत् || १८१ ||

[सकलीकरणादि विधानम्]

सकलीकरणं कुर्यान्निष्कलीकरणं तथा |
ततश्चोभयरूपात्मा(पत्वं ?) सर्वं पूर्वोक्तवद्द्विज || १८२ ||

[कर्णिकास्थितैः कलशैः स्नपनम्]

सत्यादिमन्त्रैः संस्नाप्य कलशैः कर्णिकास्थितैः |
पुष्पोदकेन प्रथमं गन्धस्वर्णोदकेन तु || १८३ ||

प्. २१३) सर्वरत्नोदकेनाथ मार्जयेदथ वाससा |

[अथार्घ्यसमर्पणप्रभृतिविज्ञापनान्तमभ्यर्चनम्]

मूलमन्त्राभिजप्तं तु दत्वाऽर्घ्यं मूर्ध्नि नारद || १८४ ||

समालभ्य ततो बिम्बं चन्दनाद्यैर्विलेपनैः |
वाससी परिधायाथ अलङ्कृत्य यथाविधि || १८५ ||

किरीटनूपुराद्यैश्च दिव्यैराभरणैर्मुने |
सुपुष्पधूपदीपादिमधुपर्केण चार्चयेत् || १८६ ||

नैवेद्यैर्विविधैश्चाथ मात्राताम्बूलदर्पणैः |
मुद्रां बध्वा प्रणम्याथ विज्ञाप्य परमेश्वरम् || १८७ ||

[अथ बिंबसहिते पीठे समस्ताध्वमयत्वध्यानम्]

विधिनाऽनेन संपूज्य पीठं ब्रह्मशिलान्वितम् |
स्नापितं सह बिम्बेन यत्पुरा मुनिसत्तम || १८८ ||

समस्ताध्वमयीं ध्यायेत्पीठिकां विग्रहान्विताम् |

[पीठे आधारशक्त्यादिध्यानम्]

आधारशक्तिभूतान्तं स्मरेद्ब्रह्मशिलान्वितम् || १८९ ||

[पीठस्याच्छादनम्]

शिलां सपिण्डिकां पश्चादाच्छाद्य शुभवाससा |

[अथ नीराजनम्]

निवेद्याचमनं चार्घ्यं कुर्यान्निराजनं ततः || १९० ||

[अथ रथयात्राविधानम्]

पुण्याहजयघोषेण वेदध्वनियुतेन च |
शङ्खवादित्रनिर्घोषपटहैर्गीतिभिस्सह || १९१ ||

सुशुभैरतुलैर्विप्र समारोप्याचलं यथा(रथे?) |
ततः प्रदक्षणीकृत्य ग्रामं प्रासादपूर्वकम् || १९२ ||

तं रथं रथमार्गेण राजवेश्म प्रवेशयेत् |
भक्त्याऽर्घ्यपाद्ये दत्वादौ द्वाराग्रस्थस्य वै ततः || १९३ ||

[अथ शयनाधिवासविधानम्]

श्वोभूतायां चतुर्थायां कुर्यात्स्वस्तिकमण्डलम् |
रजसा वाऽठ कुसुमैः चतुर्वर्णैर्महोज्वलैः || १९४ ||

प्. २१४) तत्र दर्भस्तरं दत्वालाजादीन्मध्यतः क्षिपेत् |
सखट्वालिप्तकां(?) न्यस्य सर्वोपकरणान्विताम् || १९५ ||

पीठन्यासक्रमेणाथ मूर्ध्नो देशेऽथ नारद |
पूर्वलक्षणसंयुक्तं पूजितं कलशं न्यसेत् || १९६ ||

तस्मिन्निद्रां तथा रात्रिमनन्तं पूजयेच्छ्रियम् |
ततः पीठस्थितं देवमवतार्य शनैः शनैः || १९७ ||

शययायामुपरि न्यस्य प्राक्शिरो हृदयेन तु |
वर्मणाऽच्छादनपटं दत्वा धृपादिवासितम् || १९८ ||

मूलेन शयनस्थस्य कुर्यादाप्यायनं ततः |
वैभवं देवताचक्रं व्यूहाख्यं तदनन्तरम् || १९९ ||

सूक्ष्मं चापि मुनिश्रेष्ठ पादयोर्हृदि मूर्धनि |
प्रपूज्य पुष्पधूपार्व्यमुद्राभिः प्रणमेदथ || २०० ||

[स्नपननेत्रोन्मीलनादितत्तत्क्रियाङ्गभूतहोमविधानम्]

गत्वा कुण्डसमीपं तु व्यापारेष्वखिलेषु च |
होमं कुर्याद्यथाशक्ति तिलाज्यैः शतपूर्वकम् || २०१ ||

स्मृत्वैकैकं तु वै कर्म कर्ता मन्त्रोद्रितेन च |
हृन्मन्त्रेण समूलेन दत्वा पूर्णाहुतिं ततः || २०२ ||

आप्रभाताच्च तत्कालं कर्मणां पूरणाय च |

[शान्त्युदकेन बिम्बशिरसि प्रोक्षणम्]

ततः शान्त्युदकं मूर्ध्नि होमान्ते स्वात्मनो(?)द्विज || २०३ ||

दत्वाऽथ बिम्बशिरसि मूलेनाष्टकमेव तत् |

[कर्ममन्त्राणां जपो बलिदानं च]

जपं च कर्ममन्त्राणां यथाशक्ति समाचरेत् || २०४ ||

भूतानां बलिदानं च कृत्वाऽस्त्रेण तु पूर्ववत् |

[चतुर्दिक्षु होमः]

प्रासादस्य चतुर्दिक्षु कुण्डेषु सुशुभेषु च || २०५ ||

मण्डपस्याथवा कुर्याद्धोमं प्रागादि मूर्तिपः |
स्वैस्वैर्मन्त्रैः सहस्रं तु शतं वाऽष्टाधिकं मुने || २०६ ||

तैश्च शान्त्युदकं मूर्ध्नि बिम्बे वै दापयेद्गुरुः |

प्. २१५) [अथ ध्यानाधिवासनम्]

अथाधिवासनं कुर्याद्विधिदृष्टेन कर्मणा || २०७ ||

ध्यानाख्यं निष्कलं शुद्धं येन सन्निहितः सदा |
मन्त्रोह्यर्चागतो विप्र स्यात्पटस्थोऽथवा पुनः || २०८ ||

न चोपसंहृतो यावद्गुरुणा तत्त्ववेदिना |
प्राक्सर्वमुपसंहृत्य संहारक्रमयोगतः || २०९ ||

स्वरूपे(ऽ)विकृते शुद्धे गुरुरास्ते च नारद |
स्वहृद्रश्मिमये पद्भे स्थितिं कृत्वा पुराऽत्मनः || २१० ||

एवमेवाविनाशां च निरस्तावयवामथ |
बोधिविज्ञानदेहं च बिम्बं सम्भाव्य वै तथा || २११ ||

द्वौ सुषुम्नात्मकौ मार्गौ प्रज्वलद्भास्वराकृती |
हृत्पद्मगोलकापूर्वमेकैकं तौ व्यवस्थितौ || २१२ ||

मणिप्रभेवचोद्बुद्धौ (र्ध्वाधो ?) व्यापकत्वेन संस्थितौ |
यथाऽत्मनि तथा देवे यथा देवे तथाऽत्मनि || २१३ ||

विभाव्य च ततो यायाद्दक्षिणेन पथा मुने |
स्वदेहाद्धृदयं दे(दै?)वं वाममार्गेण संविशेत् || २१४ ||

यथात्मात्महृदये ह्यनुभूतो ह्यनूपमः |
तदा तद्धृदयान्तस्थं स्मरेद्विज्ञानगोलकम् || २१५ ||

दृष्ट्वा स्वरश्मिखचितमानन्दापूरितं महत् |
गमागमैकनिष्ठं तु शक्तौ ब्रह्मण्यथात्मनि || २१६ ||

देवदेहस्थितेनैव विज्ञानेन सहैकता |
निष्पाद्या यावदस्पन्दकालमानं स्वदेहगम् || २१७ ||

पदं यदात्मना विप्र केवलेनानुभूयते |
स्पन्दप्रवर्तितेनाथ कालेनैकात्मना द्विधा || २१८ ||

कृत्वाऽत्मनि तथा देवे निष्क्रामेदथ साधकः |
देवदक्षिणमार्गेण विशेद्वामेन चात्मनः || २१९ ||

हृदयं भासुराकारं जन्मा(ज्ञाना ?)मृतपरिप्लुतम् |
योगोऽयं मुनिशार्दूल बिम्बस्य द्रव्यजस्य च (?) || २२० ||

आपादान्मूर्धपर्यन्तं नाडीबृन्दस्य व्यञ्जकम् (कः ?) |

[ईश्वरसन्धानम्]

येन सर्वेशता विप्र बिम्बस्यास्य प्रजायते || २२१ ||

प्. २१६) तं योगमधुना वच्मि एकाग्रमवधारय |
हृत्पुण्डरीकमध्यस्थः साधको वृत्तिवर्जितः || २२२ ||

स्वमन्त्रोच्चारयोगेन प्राग्वत्पदमनामयम् |
यायादूर्ध्वं प्रवाहेण तावद्भूयः प्रवर्तते || २२३ ||

अनिच्छन्नव्यथोऽक्षुब्धः स्वेच्छया क्षोभमेति च |
यथाऽसन्नतरो दीपो ह्यकम्पः कम्पमेति च || २२४ ||

कोशकारो यथा तन्तुं गृहीत्वा संप्रवर्तते |
विज्ञानशक्तिमालम्ब्य एवं भूयो हृदम्बुजम् || २२५ ||

स्वकीयं माययाऽचार्यः पूर्ववत्संविशेत्ततः |
देवस्य हृदयाम्भोजं विलोक्य सह तेन वै || २२६ ||

भावयित्वाऽथ विज्ञानं बोधशक्त्या ततो व्रजेत् |
तद्द्वादशान्तमागत्य ज्ञेयाख्यं न च नान्तरम् || २२७ ||

तत्पदात्पूर्वयुक्त्याऽथ दैवं हृदयमाश्रयेत् |
ततो वै देवहृदयात्प्रविश्य हृदयं स्वकम् || २२८ ||

सह मार्गेण हृदयादेत्य स्वं नेत्रगोलकम् |
एवं देवेऽनुसन्धाय निरीक्ष्य च परस्परम् || २२९ ||

देवालोकेन चात्मानमनुसिद्धिं च संस्मरेत् |
आत्मालोकेन देवेशं भिन्नं सर्वत्र भावयेत् || २३० ||

एतदीश्वरसन्धानं भिन्नमेकान्तलक्षणम् |
सर्वैश्वर्यप्रदं विद्धि सर्वदा प्रतिमासु वै || २३१ ||

[शब्दानुसन्धानम्]

अथशब्दानुसन्धानमनेकाद्भुतदर्शनम् |
वक्ष्यामि चैव मन्त्रात्मा बिम्बेनैकाङ्गतां व्रजेत् || २३२ ||

निष्कम्पबोधसामान्यरूपो भूत्वा पुनःस्वयम् |
ये शब्दजनिता भावाः सूक्ष्मैः(क्ष्माः ?)सूक्ष्मतराखिलाः || २३३ ||

सामान्याबोधशब्देन तान्पश्येदेकतां गतान् |
सङ्कल्पपूर्वपूर्वोत्थशब्दमात्रेण वर्जितान् || २३४ ||

सचाभिमुखमायाति संकल्पादुत्थितस्य च |
शब्दरूपपदार्थस्य शब्दः स परमो द्विज || २३५ ||

प्. २१७) सङ्कल्पपदवीरूढः स्फुरत्यन्तस्थितः स्फुटम् |
पदार्थोपरि यः शब्दो मध्यमं विद्धि तं मुने || २३६ ||

हृत्पद्मकर्णिकासंस्थः प्रयत्नपदवीषु च |
विज्ञानकरणोत्थासु यश्चाभिव्यक्तिमेति च || २३७ ||

वाच्यवाचकरूपेण स शब्दः स्थूल उच्यते |
अतिस्थूलपरत्वेन स च वाग्विषये पुनः || २३८ ||

दृश्यादृश्येषु भावेषु अभिव्यक्तिं प्रयाति च |
ततः स्थूलतरः शब्दो व्यवहारेऽखिलः स्थितः || २३९ ||

तस्माच्छब्दमयो देह इति चेतसि वै पुरा |
निष्कम्पं साधकैः कृत्वा बिम्बं भाव्य तदात्मकम् || २४० ||

शब्दसंहारयोगेन स्वपिण्डं बिम्बसंयुतम् |
निष्कम्पबोधशब्दात्मा यो गुरुः सप्रपश्यति || २४१ ||

पूर्वोक्तक्रमयोगेन शब्दब्रह्मात्मना तु तम् |
पश्येत्परिणतं विप्र क्रमाद्बिम्बात्मना तु वै || २४२ ||

तेन संस्थापितं बिम्बं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् |
एवं शब्दानुसन्धानं कृत्वा बिम्बस्य नारद || २४३ ||

[अथ मन्त्रसन्धानम्]

ततो वै मन्त्रसन्धानमारभेत प्रयत्नतः |
अशब्दभेदं शब्दात्म नित्योदितमनाहतम् || २४४ ||

स्वहृत्पद्मस्थितं मन्त्रमुदितं नादसूत्रवत् |
निस्सृतं मध्यमार्गेण बिम्बान्तः संविशन् स्मरेत् || २४५ ||

स्फुरत्तारकरूपं च मन्त्रैर्व्याप्तं तथाऽखिलैः |
मन्त्रात्मानं जगन्नाथं बिम्बं तत्पद्ममध्यगम् || २४६ ||

संस्मरेत्सृष्टिसंहारौ कुर्वन्तं साधकोत्तमः |
परः स एव बोद्धव्यः सुसूक्ष्मः स च निष्कलः || २४७ ||

सकलं निष्कलं चैव बोद्धव्यमुभयात्मकम् |

[भगवतो निद्रानुसन्धानप्रकारः]

विज्ञानरजनीमध्ये ज्ञेयं निद्रारसान्वितम् || २४८ ||

प्. २१८) [अथ प्रबोधप्रकारानुसन्धानम्]

तत्त्वग्रामप्रभातेऽथ सम्भोगदिवसोदये |
प्रबुद्धं संस्मरेद्देवमवतीर्णं परात्पदात् || २४९ ||

[बिम्बस्य पीठेन सहैकीकृतत्वभावनम्]

सर्वाध्वभोगभूपीठं तेनाक्रान्तं च भावयेत् |
स्थितिराधारशक्तिर्वै विभोर्मन्त्रात्मकस्य च || २५० ||

तस्माद्ब्रह्मशिलापीठं बिम्बमेकीकृतं स्मरेत् |

[अथ मन्त्रन्यासपूर्वकमभ्यर्चनम्]

ध्यानाधिवासयोगेन पूजयेत्तदनन्तरम् || २५१ ||

मन्त्रन्यासं पुरा कृत्वा त्रिधा पूर्वक्रमेण तु |
हस्तन्यासं विना विप्र लययुक्ततयाऽखिलम् || २५२ ||

पाद्येनार्घ्येण पुष्पेण धूपेन च विलेपनैः |
मधुपर्केण चान्नेन भक्ष्यैरुच्चावचैस्तथा || २५३ ||

पवित्रैः पानकै हृद्यैस्तै रसालादिभिः फलैः |
मधुराम्बुरसैः सर्वैर्मूर्तैर्भोगैरनेकशः || २५४ ||

समस्तधातुभिर्बीजैर्वाद्यैर्गेयैस्तथाऽखिलैः |
वसनच्छत्रवस्त्रैस्तु दर्पणाञ्जनवाहनैः || २५५ ||

उपानट्पादुकाभ्यां च चामरैः पादपीठकैः |
प्रतिग्रहेण ताम्बूलैर्वासोभिर्ध्वजभूषणैः || २५६ ||

उद्यानवेश्मप्रासादरचनारचितैः शुभैः |
शयनैरासनैः सर्वैः गृहोपकरणैस्तथा || २५७ ||

पताकाभिर्वितानैश्च शस्त्रैश्शास्त्रैस्तथाऽखिलैः |
मात्रागोभिस्तथा ग्रामैः पशुभिः पक्षिभिस्तथा || २५८ ||

अन्तर्मानैरनन्तैश्च संपूर्णैरप्यकृत्रिमैः |
वध्वा कामदुधां मुद्रां स्वमन्त्राभोगरूपिणीम् || २५९ ||

भोगमन्त्रेण चैकैकं गायत्त्र्या विनिवेद्य च |
ततो जितंते स्तोतव्यो दत्वा धूपं मुहुर्मुहुः || २६० ||

[पूर्वादिषु चतुर्षु दिक्षु पश्चिमाद्यभिमुखमवस्थितैर्ब्राह्मणैः 
क्रमादृगादिमन्त्रपठनम्]

पूर्वे प्रत्यङ्मुखं कृत्वा आसनस्थं द्विजोत्तमम् |
प्. २१९) पुष्पमाल्यैस्तथोष्णीषैर्भूषणैस्त्वङ्गुलीयकैः || २६१ ||

ऋङ्मन्त्रान्पाठयेत्पूर्वं वीक्ष्यमाणमुदग्दिशम् |
यजुर्बृन्दं वैष्णवं यत्पाठयेद्देशिकस्तु तत् || २६२ ||

गायेत्सामानि शुद्धानि सामज्ञः पश्चिमस्थितः |
भक्तश्चोदक्स्थितो ब्रूयाद्दक्षिणस्थो(णास्यो ?)ह्यथर्वणम् || २६३ ||

स्वशाखोक्तांस्तथा मन्त्रान् ज्ञातलिङ्गानशेषतः |
एकैकं शिष्यवर्गेण वृतो याज्यक्रमेण तु || २६४ ||

[आप्ताद्यनुयायिभिः सह ईशादिविदिक्षु स्थितैः यत्यादिभिः 
एकायनीयशाखामन्त्रपठनम्]

भगवद्भाविनो ये च यतयः पाञ्चरात्रिकाः |
चतुर्भिराप्तैर्विप्राद्यैर्युक्तांस्त्वीशदिशि न्यसेत् || २६५ ||

एकान्तिनस्तथाऽप्तैश्च(ऽनाप्तैः ?)युक्तानाग्नेयदिग्गतान् |
निवेश्य विप्र नैऋत्यां भक्तान्वैखानसैः(सान् ?)सह || २६६ ||

चतुर्भिरञ्जलीकैस्तु ततो वायव्यगोचरे |
सारम्भिणस्सात्वतांश्च तत्काले भगवन्मयान् || २६७ ||

चत्वारोऽथ चतुर्दिक्षु योज्याश्च शिखिनो मुने |
तेषां चैवानुयायित्वाच्चत्वारस्तु प्रवर्तिनः || २६८ ||

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्च मुनिसत्तम |
एकायनीयशाखोत्थान्मन्त्रान्परमपावनान् || २६९ ||

पाठयेच्च यतीनाप्तान् पूर्वान्वै पाञ्चरात्रिकान् |
स्वानुष्ठानैः स्वकान्मन्त्रान्जपतः संशितव्रतान् || २७० ||

[प्रागादिषु चतुर्षु दिक्षु गुर्वादीनां स्थितिः]

प्रागादौ चोन्तरान्तं च चत्वारो गुरुपूर्वकाः |
बहवः समयज्ञान्ताः द्वावेको वा स्वशक्तितः || २७१ ||

कृतन्यासास्तथा ध्यानमुद्रालङ्कृतपाणयः |
स्ववाससि स्वकां मुद्रां छन्नां कुर्युः परस्परम् || २७२ ||

गीतनृत्तपराश्चान्ये अग्रतः स्तोत्रपाठकाः |
वन्दिबृन्दयुता बाह्ये तथा दुन्दुभिवादिनः || २७३ ||

प्रतिकर्म ततः कुर्याद्धोमं शक्त्या तु साधकः |

प्. २२०) [ब्रह्मशिलापीठयोस्तत्त्वसंशोधनादि]

दीक्षाविधिक्रमेणैवं सकलां तत्त्वपद्धतिम् || २७४ ||

संशोध्य परभावस्थ आचार्यः सुसमाहितः |
आधारशक्तिमन्त्रेण जुहुयाद्ब्रह्मसंज्ञिताम् || २७५ ||

सन्तर्प्य पीठिकां शक्त्याधारमन्त्रेण नारद |
लयात्मरूपी भगवानाज्येन बहुना ततः || २७६ ||

[शान्त्युदकप्रोक्षणम्]

दद्याच्छान्त्युदकं मूर्ध्नि क्रमेणैव तु त्रिष्वपि |
मूलमन्त्रेण विधिवद्धृदयाद्रेचितेन तु || २७७ ||

भगवन्तं कृते त्त्वेवं बिम्बस्थं श्रावयेद्गुरुः |
मनसा सुविशुद्धेन इमं मन्त्रमुपस्थितम् || २७८ ||

[सान्निध्यप्रार्थनम्]

त्वया सन्निहितेनात्र भवितव्यमथोक्षज |
मत्पूर्वाणां हि भक्तानां सिद्धिहेतोर्निरञ्जन || २७९ ||

ततः स भगवान्मन्त्रप्रबुद्धः कमलेक्षणः |

[उत्थापनसंमुखीकरणादि]

बिम्बमुत्थाप्य तु ध्येय आचार्येण तु सम्मुखम् || २८० ||

कृत्वा तु पादपतनमष्टाङ्गेन तु साधकः |

[लयभोगविधानेन यजनम्]

अत्यौत्सुक्याच्च यागस्थमवतार्य यजेत्ततः || २८१ ||

लयभोगात्मना सम्यक् पूर्वोक्तविधिना ततः |

[वह्निस्थस्य पूजनम्]

तथा क्रमेण वह्निस्थं पूजयित्वा प्रतर्प्य च || २८२ ||

[शान्तिहोमविधानम्]

चतुर्द्रव्यमयं होमं ततः साधक आचरेत् |
तत्त्वानां च समस्तानां विभवस्याखिलस्य च || २८३ ||

व्यूहस्य सूक्ष्मसंज्ञस्य मन्त्रस्यानेकरूपिणः |
मन्त्रातिरिक्तशक्तेस्तु शक्तीशस्यायुतस्य च || २८४ ||

एकसन्धानकरणं विन्यस्यापि(स्तानां ?) ततो मुने |
प्. २२१) संहारस्थितियोगेन यथा तदवधारय || २८५ ||

बिम्बात्मनो विभोः स्पृष्ट्वा घृतेन चरणद्वयम् |
तद्धृतं होमयेद्विप्र शतसंख्याष्टसंयुतम् || २८६ ||

अन्ते निक्षिप्य पादाभ्यां दर्भकूर्चेन चोपरि |
तथैव दध्ना होमं च स्पृष्ट्वा नाभिं समाचरेत् || २८७ ||

क्षीरहोमं ततः कुर्याद्धृद्देशे स्पर्शने सति |
अथोत्तमाङ्गं संस्पृश्य होमयेत्केवलं मधु || २८८ ||

एकीकृत्याथ वै सर्वं समभागेन नारद |
सर्वगात्राणि संस्पृश्य होमयेत्तदनन्तरम् || २८९ ||

अनिरुद्धादिसत्यान्तैर्मन्त्रैः पादादि होमयेत् |
दत्वा घृतेन वै पश्चात्पूर्णां मूलेन नारद || २९० ||

[शान्तिहोमान्ते मध्वादिचतुर्द्रव्यैर्भोजनविधानं दक्षिणादानं 
च]

भोजयेन्मूर्त्तिमन्त्रेण मध्वाज्यघृतपायसैः |
दक्षिणां च यथाशक्ति दद्याद्धेमादिकं ततः || २९१ ||

[अथ लग्नकालप्रतीक्षायां कालापनोदनक्रमः]

प्रतीक्षेल्लग्नकालं तु यावन्नायाति स द्विज |
तावद्विनोदैर्होमैश्च हासैः पाठैश्च संक्षिपेत् || २९२ ||

[अथ प्रतिष्ठासमये सन्निहिते प्रथमं कर्तव्यः प्रार्थनाप्रकारः]

प्राप्ते लग्नोदये विप्र सन्निरोध्य जगत्प्रभुम् |
क्षणं क्षमस्व भगवन्सर्वज्ञ करुणास्पद || २९३ ||

निवेशयामि ते यावत्प्रासादे ब्रह्मपीठिकाम् |

[शयनस्थस्य भगवतो निद्रायमाणत्वेन स्मरणम्]

स्मरेन्निद्रायमाणं तु शयनस्थं जगद्गुरुम् || २९४ ||

[प्रासादप्रवेशविघ्नप्रशमनादिविधानम्]

ततो मूर्तिधरैः सार्धं प्रासादं संव्रजेद्गुरुः |
हन्याच्चक्रेण तत्रस्थान् विघ्नान्सास्त्रेण नारद || २९५ ||

प्रक्षाल्य च तमस्त्रेण स्मरेद्ब्रह्मशिलां ततः |

[ब्रह्मशिलास्थापनविधानम्]

किञ्चित्पीठतलन्यूनां समां श्लक्ष्णां दृढां द्विज || २९६ ||

प्. २२२) कृत्वा नवपदां पूर्वं पद्मं तस्यां पदे पदे |
विलिख्य रेखया सम्यक् खनेत्सर्वेषु कर्णिकाम् || २९७ ||

सप्तधा तु ततः कुर्यात्प्रासादं सुसमैः पदैः |
द्वारात्पश्चिमभित्यन्तमेकद्वारेण नारद || २९८ ||

द्वारदेशात्समारभ्य त्यक्त्वा भागचतुष्टयम् |
द्वाभ्यां पदाभ्यां मध्ये तु न्यसेद्ब्रह्मशिलां मुने || २९९ ||

द्वारान्मध्यं न सन्त्याज्यं देवस्थापनकर्मणि |
चतुर्द्वारे तु भवने मध्येऽथ विनिवेश्य च || ३०० ||

त्रिधा कृते चतुर्दिक्षु तत्र ब्रह्मशिलां दृढाम् |
ब्रह्मशीलाक्षेपादौ सति गर्भे लभेर्चनम्(?) || ३०१ ||

ततो ब्रह्मशिलामानं बाहुव्यायामयोः खनेत् |
तत्पूर्वं सूत्रमार्गेण सञ्चाल्योत्तरदिङ्नयेत् || ३०२ ||

श्वभ्रं तत्रापि मध्ये तु शुभं कुर्यात्षडङ्गुलम् |
तस्मिंस्तु रत्नसंपूर्ण हेमजं वाऽथ ताम्रजम् || ३०३ ||

चतुरङ्गुलमात्रं तु कलशं कम्बुरूपिणम् |
हृन्मन्त्रेण तु सम्मन्त्र्य गायत्र्या च निवेश्य च || ३०४ ||

सपिधानं तु तत्कृत्वा सुधालेपं तथोपरि |
दत्वा ब्रह्मशिलां न्यस्येत्प्राङ्मन्त्रपरिभाविताम् || ३०४ ||

व्यापकत्वं समालम्ब्य स्वयमेव तदा गुरुः |
तां शिलां व्यापिकां ध्यायेदाधाराधेयविग्रहाम् || ३०५ ||

तत्र सर्वोर्ध्वगं न्यासं मूलमन्त्रेण भावयेत् |
एवं तत्सन्निधिं कृत्वा पश्चात्तत्रोपरि द्विज || ३०६ ||

[रत्नादिन्यासः]

न्यासं रत्नादिकं कुर्याद्यथा तदवधारय |
हैममग्निं तथाऽनन्तं राजतं हेमजां धराम् || ३०७ ||

अष्टलोहमयं पद्मं मध्ये ब्रह्मशिलोपरि |
प्राच्यादौ पद्मगर्भेषु क्रमादीशानगोचरम् || ३०८ ||

वज्रं च सूर्यकान्तं च इन्द्रनीलं तथैव च |
महानीलं मुनिश्रेष्ठ मुक्ताफलमतः परम् || ३०९ ||

पुष्यरागमतश्चैव पद्मरागमतः परम् |
प्. २२३) ऐशान्ये न्यस्य वैडूर्यं मध्यतः स्फटिकं न्यसेत् || ३१० ||

प्रागादौ रजतं ताम्रं त्रपु वंगमतीरुतम् |
लोहं तथायसं कांस्यं मध्ये हेम निवेश्य च || ३११ ||

तालं मनश्शिलां चापि रजनीं कुष्ठमेव च |
स्त्रोतोऽञ्जनं तु दरदं सौराष्ट्रं हेमगैरिकम् || ३१२ ||

मध्ये तु राजपाषाणं पारदं चाथ सर्वतः |
गोधूमांश्च यवान्वन्यान्मुद्गमाषांस्तथैव च || ३१३ ||

चणकान्मुनिशार्दूल कुलुत्थं च मसूरकम् |
क्रमादष्टसु विन्यस्य मध्ये सिद्धार्थकांस्तिलान् || ३१४ ||

ह्रीबेरं रजनीं मांसीं सहदेवीं वचां ततः |
विष्णुक्रान्तां वलां मोटां श्यामाकं शङ्खपुष्पकम् || ३१५ ||

प्रागादौ मध्यपर्यन्तं विन्यसेन्मूलसन्ततिम् |
अभावात्सर्ववस्तूनां हेमं सर्वत्र विन्यसेत् || ३१६ ||

तदभावात्तु तारं तु न्यसेन्मुक्ताफलानि च |
घृतेन पयसा वाथ प्रापितेन पुरैव तु || ३१७ ||

प्रदद्याल्लेपनं विप्र सर्वगर्तेषु चैव हि |
अहतं सुसितं पश्चात्तत्रोपरि दुकूलकम् || ३१८ ||

[ब्रह्मशिलोपरि पीठन्यासविधानम्]

ततः श्लक्ष्णं सुधालेपं दत्वा पीठं तु विन्यसेत् |
सन्धाय पूर्ववत्तच्च शिलया सह नारद || ३१९ ||

पीठश्वभ्रेऽथ विन्यस्य सौवर्णं गरुडं मम(मुने) |
क्षीरं दधि घृतं लाजं मधुपुष्पफलानि च || ३२० ||

सर्वगन्धानि विप्रेन्द्र सर्वौषधियुतानि च |
भावयेत्पूर्ववत्पीठे धर्माद्यैरखिलैर्युतम् || ३२१ ||

चिदासनमयीं व्याप्तिं पुनस्तत्रोपरि न्यसेत् |
हृदाऽथ विष्णुगायत्त्र्या एकैकमभिमन्त्र्य च || ३२२ ||

विन्यस्य कुर्याद्धवनं यस्मिन्यस्मिंस्तु कर्मणि |
पीठन्यासविधिं यावत्ततः पूर्णाहुतिं जुहेत् || ३२३ ||

[अथ प्रबोधनम्]

प्राप्ते लग्नोदये विप्र शयनस्थं प्रबोधयेत् |
प्. २२४) मन्त्रात्मन् रूपमात्मीयमाग्नेयमुपसंहर || ३२४ ||

समाश्रयस्व सौम्यत्वं स्थित्यर्थं परमेश्वर |
नमस्तेऽस्तु हृषीकेश उत्तिष्ठ परमेश्वर || ३२५ ||

मदनुग्रहहेत्वर्थं पीठभूमिं समाक्रम |

[देवस्य प्रासादे प्रवेशनम्]

उद्धृत्य मूर्त्तिपैः सम्यक् पृष्ठे वा साधकोऽग्रतः || ३२६ ||

यायात्प्रक्षिपमाणस्तु सार्ध्यार्थं(?)रत्नकं बहु |
प्रदक्षिणं ततः कुर्यात्प्रासादस्य च नारद || ३२७ ||

शनैः प्रवेशयेद्देवं यथोर्ध्वं तु न संस्पृशेत् |
पार्श्वद्वयं तु द्वारीयं

[अथ पीठे देवस्य स्थापनम्]

				पीठमध्येऽथ विन्यसेत् || ३२८ ||

हृदा संपुटयोगेन मूलमन्त्रेण नारद |
तत्र तं चाग्रतः स्थाप्य तत्पार्श्वे पृष्ठतोऽपि च || ३२९ ||

वज्रलेपेन गायत्र्या पीठस्यैकात्म्यतां नयेत् |
तारकं पूर्वमुच्चार्य गुरुः प्रणतमस्तकः || ३३० ||

[विज्ञापनम्]

आराधितोऽसि भगवन्साधकानां हिताय च |
त्वयाऽप्यनुग्रहार्थं च वस्तव्यमिह सर्वदा || ३३१ ||

त्वं तिष्ठसि प्रभो यत्र तत्र सिद्धिर्न दूरतः |
भवेद्वै साधकेन्द्राणामित्युक्तं च पुरा त्वया || ३३२ ||

तस्माध्रुवं सदा तुष्टस्सानुकम्पापरो महान् |
सदा ह्यनुग्रहपरस्तिष्ठस्वाचन्द्रतारकम् || ३३३ ||

एवमुक्त्वा ततो दद्यादर्घ्यं शिरसि पादयोः |

[अथ तत्त्वसंस्थापनम्]

तत्त्वसंस्थापनं कुर्यात्प्रकृतिस्थापनादनु || ३३४ ||

विज्ञानानन्दकल्लोलज्ञेयभासां तथा रवैः |
अनेकाह्लादजनितैराचारादिभिरा(राचाधाराच्छिरो ?)वधि || ३३५ ||

पश्येन्मन्त्रमयं बिम्बमनेकाद्भुतविग्रहम् |
एवं सर्वसमुत्पत्तिस्थाने संकल्पसिद्धिदम् || ३३६ ||

प्. २२५) [बिम्बस्य मन्त्रमयवृक्षत्वेन भावनं]

बिम्बं मन्त्रमयं वृक्षं प्रतिष्ठाप्यामलात्मना |
तद्विज्ञानमयीं शाखां प्रवरायाति चो(मायतो ?)न्नताम् || ३३७ ||

अनन्तगगनाक्रान्तां भावयेत्साधको द्विज |
प्रभूतेन तु वै तस्मादनौपम्यामृतेन तु || ३३८ ||

मन्त्रबिम्बमयं वृक्षं सरसं भावयेत्सदा |
यथा भौमेन तोयेन गगनोत्थेन नारद || ३३९ ||

मन्दारपुष्पविटपी तद्वदेव हि नान्यथा |

[बिंबपीठादिषु न्यस्तस्य मन्त्रचक्रस्य लयभोगादिविधानेन 
पूजनविधानम्]

ततः संपूजयेत्तत्र लययागेन चाखिलम् || ३४० ||

पीठस्थं भोगयागेन मन्त्रचक्रं यजेत्पुनः |
पीठमूलं समाश्रित्य लोकेशान्सायुधान्यसेत् || ३४१ ||

पीठीयमन्त्रसङ्घं च विलोमेनाथ पूजयेत् |
आधारशक्तिपर्यन्तं सृष्टिन्यासेन नारद || ३४२ ||

[प्रतिष्ठादिवसे कर्तव्यं प्रतिष्ठानन्तरं स्नपनम्]

पूजयित्वा ततो देवं स्नापयेत्

[चतुःस्थानार्चनम्]

				मण्डले पुनः |

प्रपूज्य पूर्वविधिना मण्डलानुक्रमेण तु || ३४३ ||

होमान्तं निखिलं कृत्वा दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः |

[सुप्रतिष्ठितत्वाभिशंसनम्]

स्वामीति च स्वनामान्तं रूढिशब्दं प्रकल्प्य च || ३४४ ||

ताल(र ?)शब्दयुतं सर्वैरेवमस्त्विति चोच्चरन् |
पुष्पाक्षताञ्जलिं पूर्णं क्षिपमाणाश्च नारद || ३४५ ||

सर्वे वदेयुस्तत्रस्था भगवान्सुप्रतिष्ठितः |

[स्तुतिजयोद्घोषः]

ततः सर्वैस्स भगवान्स्तोतव्यो जगतः पतिः || ३४६ ||

जितन्तेनोच्चया वाचा ततो जयजयेति च |
प्. २२६) जीवभूतेन वै तेन विभुना मन्त्रमूर्त्तिना || ३४७ ||

प्रतिष्ठितेन विप्रेन्द्र विद्धि सर्वं प्रतिष्ठितम् |

[प्रदक्षिणप्रणामौ]

आमूलाद्धजपर्यन्तं प्रासादे यः पुराकृतः || ३४८ ||

देवं प्रदक्षणीकृत्य अष्टाङ्गेन प्रणम्य च |

[बलिदानम्]

ग्रहीत्वा चार्घ्यपात्रं तु यायाद्देवगृहाद्बहिः || ३४९ ||

प्रभूतानां च भूतानां बलिदानं समापयेत् |
गृह्णन्तु भगवद्भक्ता भूताः प्रासादबाह्यगाः || ३५० ||

बलिं मन्त्रपवित्राश्च(त्रं च ?) तेषामनुचराश्च ये |
सोदकेन तु पात्रेण दत्वा देवं प्रणम्य च || ३५१ ||

[न्यूनाधिकशान्त्यर्थपूर्णाहुतिः]

व्रजेद्यागगृहं पश्चात्पूर्णहोमं समाचरेत् |
ऊनाधिकनिमित्तं च दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः || ३५२ ||

[अथ फलश्रुतिः]

आदेवालयभूभागाद्ध्वजान्ताच्चापि मण्डपात् |
सर्वोपकरणोपेतात्परमाणुषु नारद || ३५३ ||

यावती जायते सङ्ख्या तावत्कर्ता समावसेत् |
भोगभुग्विष्णुलोके च यात्यन्ते परमं पदम् || ३५४ ||

[प्रतिष्ठाकर्मणि वृतानां पूजनम्]

ततः संपूज्य विधिवत्क्रमात्सर्वान्पुरोदितान् |
गन्धार्घ्यपुष्पधूपेन माल्यैश्चैवानुलेपनैः || ३५५ ||

भोजनैर्विविधैश्शक्त्या दक्षिणाभिर्महामुने |

[अथ रात्रौ जागरणम्]

रात्रौ जागरणं कुर्यान्नृत्तगीतैर्महोत्सवम् || ३५६ ||

[प्रतिष्ठादिनाद्यावद्दिनचतुष्टयं होमस्य कर्तव्यता]

अव्युच्छिन्नोदितं होमं कुर्याद्दिनचतुष्टयम् |
क्षणवारानुसारेण (?)बहिः कुण्डेषु चान्तरे || ३५७ ||

यथा दिनचतुष्कं तु धूमच्छेदो न तत्र वै |

प्. २२७) [प्रतिष्ठादिनाच्चतुर्थदिने स्नपनादिविधानम्]

चतुर्थेऽहनि संप्राप्ते संस्नाप्य परमेश्वरम् || ३५८ ||

प्रपूज्य पूर्वविधिना होमं कुर्याच्च शक्तितः |
समग्रमन्त्रजालस्य दत्वा पूर्णाहुतिं ततः || ३५९ ||

[अथ विष्वक्सेनपूजनम्]

प्रागुक्तेन विधानेन प्रासादाभ्यन्तरे द्विज |
ऐशान्यां चलपीठस्थं कुम्भे वा तोयपूरिते || ३६० ||

प्रपूज्य विष्वक्सेनं च पूजितव्याश्च मूर्तिपाः |

[शिष्टद्रव्यविनियोगप्रकारः]

निर्वर्त्य सर्वसंभारं स्वगुरोर्विनिवेद्य च || ३६१ ||

स्वयं वा यः प्रतिष्ठानमाचार्यस्त्वाचरेद्द्विज |
यत्नाद्विभजनीयं तन्मूर्त्तिपादिष्वनुक्रमात् || ३६२ ||

[अवभृथः]

सिद्धिमुक्त्योरभीप्सार्थं स्नायादवभृथेन च |
इत्येतत्साधकस्योक्तं मन्त्राराधनकांक्षिणः || ३६३ ||

मन्त्रमूर्त्तिप्रतिष्ठानं यत्रस्थः सिद्धिमाप्नुयात् |

[चित्रप्रतिष्ठायां विशेषः]

लेपभित्तिपटस्थानां स्नानाद्यं दर्पणे मुने || ३६४ ||

कुर्यान्निरवशेषं च पुष्पैः पूजां जलोज्झितैः |

[तत्र रत्नन्यासप्रतिषेधः]

भित्तिगानां पटस्थानां बिम्बानां स्थापने द्विज || ३६५ ||

पीठब्रह्मशिलारत्नन्यासाख्यो न भवेद्विधिः |

[अन्यत्र धातुजादिषु तद्विधानम्]

समानयोनिपीठानां धातुजानां तु नारद || ३६६ ||

चलानां लघुदेहानां बिम्बानां तु समाचरेत् |
शैलमृद्दारुजानां तु एवमेवहि नान्यथा || ३६७ ||

निस्सारे सति वै पीठे अन्तस्सारे स्मरेद्धिया |

[अथ जीर्णोद्धारविधानम् तत्र जीर्णबिम्बस्याभ्यर्चनप्रतिषेधः]

पटे कुड्ये परिक्षीणे भग्ने बिम्बे प्रमादतः || ३६८ ||

प्. २२८) नार्चनं विहितं विप्र न सुशोभनमर्चनम् |
तस्मात्कृत्वाऽर्चनं होमविशेषेण महामते || ३६९ ||

दानपूजा यतीनां च भगवत्तत्ववेदिनाम् |
अवतारक्रमेणैव निखिलं हृदि चारभेत् || ३७० ||

आधारनिचयं न्यस्तं पूर्वोक्तविधिना मुने |

[धातुद्रव्योद्भवादन्यस्य भग्नबिम्बस्य जलाशये प्रक्षेपविधानम्]

विष्वक्सेनस्य मन्त्रेण न्यासपूजामिव क्षिपेत् || ३७१ ||

जलाशये ह्यगाधे च धातुद्रव्योद्भवं विना |
यस्मात्त ----------बिम्बकर्मणि संस्कृतिम् || ३७२ ||

इत्येतदेकदेहानां बिम्बानां परिकीर्तितम् |

[पीठेन सहसन्धिंगभितेषु बिम्बेषु विशेषाः]

अन्योन्यैकीकृतानां तु वज्रबन्धेन मे शृणु || ३७३ ||

[तत्र किञ्चित्पीठभङ्गे निर्दोषत्वम्]

किञ्चित्पीठविभङ्गे तु न दोष उपजायते |

[ईषदङ्गक्षते सन्धानम्]

ईषदङ्गक्षते कुर्याद्बिम्बस्य स्वर्णघर्षणम् || ३७४ ||

[पीठस्य भङ्गाधिक्ये तत्त्यागः]

बृहद्भङ्गे समुत्थाप्य पीठाद्बिम्बं तु तं क्षिपेत् |
कृत्वा चाभिनवं पीठं तत्र संस्थापयेत्पुनः || ३७५ ||

[बिम्बस्य भङ्गाधिक्ये तत्त्यागः]

भग्ने बिम्बे शुभे पीठे सति बिम्बं नवं स्मृतम् |

[अविज्ञाते बीजन्यासे प्रणवेन विधानम्]

बीजन्यासे ह्यविज्ञाते ब्रह्मतत्त्वं हि तद्गतम् || ३७६ ||

तत्त्ववित्प्रोद्धरेद्यत्नात्प्रणवेनात्र कर्मणि |
सर्वज्ञानानि तत्स्थाने मन्त्राश्च प्रणवे स्थिताः || ३७७ ||

वाच्यवाचकसंबन्धस्ताभ्यां नान्यस्य वै यतः |
अनेन विधिना विप्र कृतमायतनस्य यत् || ३७८ ||

तिष्ठत्यविषयं कालं नान्तर्धानं व्रजेत्पुनः |

प्. २२९) [देशभङ्गाद्युपद्रवे अवधानेन संरक्ष्यता]

देशभङ्गे तु मरणे दुर्भिक्षे चातिसङ्कटे || ३७९ ||

अनावृष्टिभयात्स्थानं निरीक्ष्यं यदि तद्भवेत् |
प्राधान्यात्सन्निधानस्य नाशुद्धिं विम्बमाप्नुयात् || ३८० ||

तस्करादिषु संस्पर्शात्तस्मिन्वेशाभिषेवणात् | (?)
यो यो मन्त्र(न्त्रि ?)वरो भक्तः साधकः कृतनिश्चयः || ३८१ ||

स सोऽत्र सिद्धिमचिरात्प्राप्नुयान्मानसेप्सिताम् |

[महोत्सवस्य कर्तव्यताविधानम्]

सनक्षत्रं दिनं शुभ्रं सौम्यग्रहसमन्वितम् || ३८२ ||

देशकर्त्तृनृपादीनामनुकूलं च मन्त्रिणः |
समाश्रित्य नृपः कुर्यात्कर्त्ता धन्योऽपि वैष्णवः || ३८३ ||

महानिमित्तमुद्दिश्य त्रीन्वारान्वत्सरं प्रति |
स्वदेशविहितेनैव विधिना च महोत्सवम् || ३८४ ||

कर्मबिम्बं विमानस्थं हित्वा चक्रादिकं तु वा |
नृत्तगीतस्वनैर्गीतैर्वाद्यदानपुरस्सरम् || ३८५ ||

बलिकर्मसमोपेतं भ्रमणीयं सुशान्तये |
सर्वग्रामादिवीधीनां कीर्तिपुण्यफलाप्तये || ३८६ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां प्रतिष्ठाविधिर्नाम विंशः 
पटलः || २० ||


अथ पवित्रविधानं नाम एकविंशः पटलः

नारदः �

[अनुष्ठानलोपे निष्कृतिप्रकारप्रश्नः]

नियमस्थस्य भगवन्साधकस्याभियोगिनः |
मोहाद्वा देशभङ्गाच्च ज्वरादिव्याधिपीडितात् || १ ||

अनुष्ठानमसम्पन्नं कदाचित्कर्मदोषतः |
किं कार्यं तेन वै नाथ किं वा तस्य भवेद्वद || २ ||

श्रीभगवान् �

[पवित्रारोपणस्य निष्कृतित्वविधानम्]

क्रियया जपहोमेन कृतेन --------------------- |
क्रियाजपार्चनादीनां लुप्तानां साधकस्य च || ३ ||

प्. २३०) पवित्रारोपणाद्विप्र ऋते नान्या भवेद्गतिः |

नारदः �

[पवित्रारोपणविधानप्रकारप्रश्नः]

पवित्रारोपणं विष्णोः श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः || ४ ||

येनाहं कृतकृत्यः स्यां क्रियासक्तः सदैव हि |

श्रीभगवान् �

[पवित्रारोपणकालविधानम्]

कर्कटस्थे द्विजादित्ये सिह्मकन्यातुलास्थिते || ५ ||

द्वादश्यां शुक्लपक्षे तु राकायां यत्र रोचते |
जपहोमक्रियालोपशान्तये विधिपूर्वकम् || ६ ||

यागं पवित्रकोद्देशे कृत्वा पूर्वोदितश्च(तं च ?)यः |

[सूत्रादिद्रव्याणामधिवासकालविधानम्]

दशम्यामधिवासं तु द्रव्याणां विधिपूर्वकम् || ७ ||

कुर्याच्चैव ससूत्राणां

[सूत्राणां कौशेयत्वादिविकल्पः]

				तत्सूत्रं विद्धि पट्टजम् |

कार्पासमथ वा क्षौमं श्लक्ष्णं दृढकृत्रिमम् || ८ ||

तस्य शुद्धिं पुरा कृत्वा दहनाप्यायनेन च |
पञ्चभूतात्मकं ध्यात्वा व्यापकत्वेन तत्पुनः || ९ ||

[अथ सूत्रैः पवित्रनिर्माणविधानम्]

पुरा तत्त्रिगुणं कृत्वा ततः कुर्याच्चतुर्गुणम् |
समतां सर्वभावानां द्विजोत्पादयते यतः || १० ||

अतो न विषमैः कुर्यात्तन्तुभिः सूत्रमेव तत् |
तेन सूत्रेण विप्रेन्द्र पवित्राण्यारभेत्ततः || ११ ||

[मण्डले प्रतिमन्त्रं समर्पणीयपवित्रसङ्ख्या]

मूलमन्त्रादिसर्वस्य मन्त्रचक्रस्य नारद |
त्राणि त्रीण्यथवा द्वे द्वे एकैकं सत्यसम्भवे || १२ ||

पवित्रकं तु प्रत्येकमनुकल्पेषु नारद |

प्. २३१) [तेषां पवित्राणां व्यासमानग्रन्धिसख्यादिविधानम्]

व्यासादर्धसमैः (?) कुर्याद्धाराकारं च तन्तुभिः || १३ ||

शतेनाष्टोत्तरेणाद्यं द्विगुणेन द्वितीयकम् |
त्रिगुणेन तृतीयं तु व्यासमेवं तु तन्नयेत् || १४ ||

षट्त्रिंशद्ग्रन्धिकं चाद्यं द्वितीयं द्विगुणं स्मृतम् |
तृतीयं त्रिगुणं विप्र

[प्रवित्रगन्धीनां रञ्जनादिविधानम्]

					ग्रन्धिं वै कुङ्कुमेन तु || १५ ||

रञ्जयेच्चन्दनाद्येन यथा शोभानुरूपतः |
ग्रन्धियुक्तेन तुल्येन मृदुना सुसितेन तु || १६ ||

पूरयेद्ग्रन्धयोर्मध्ये शङ्खाकारं यथा भवेत् |
मण्डले मन्त्रमूर्त्तीनां पूजनार्थं तु नारद || १७ ||

व्यासमानं तु कथितं पवित्राणां च सर्वदा |

[बिम्बस्य शिरःप्रभृत्यवयवभेदेन 
पवित्राणामाकृतिभेदमानभेदविधानम्]

प्रतिष्ठितस्य बिम्बस्य परादौ(?) धातुजस्य वा || १८ ||

मालाकृतिं च शिरसि यथेच्छग्रन्धिपूरकैः |
द्वितीयमंसयोर्यावल्लम्बितं जानुमण्डले || १९ ||

मूर्ध्नः पादावधिर्यावन्त्रितीयमतिविस्तृतम् |

[पीठपवित्रप्रमाणविधानम्]

पृथक्पीठस्य वै कुर्यात्स्वप्रमाणेन शोभनम् || २० ||

[प्रतिसराणां व्यासानियमः]

बिम्बप्रतिसराणां च व्यासश्चानियतः स्मृतः |
सूत्रमानं च पूर्वोक्तं द्विगुणं सम्भवे सति || २१ ||

त्रिगुणं वा मुनिश्रेष्ठ आलभेत्पूरयेत्ततः |
त्र्यङ्गुलान्तरिता देयास्सर्वेषां ग्रन्धयः समाः || २२ ||

सङ्ख्यानेन विना सम्यङ्मातुलुङ्गोपमाः शुभाः |

[कुम्भादिपवित्रनिर्माणप्रकारविधानम्]

कुम्भोत्तमाभ्यामग्रे तु विद्यापीठस्य चैव हि || २३ ||

प्. २३२) स्रुक्स्रुवाभ्यां च घण्डायामक्षसूत्रे च नारद |
अर्घ्यपात्रस्य चैककं सूत्रगर्भेर्यथेच्छया || २४ ||

[गुर्वादीनां षण्णां यथाक्रमं पवित्रविधानप्रकारभेदः]

गुर्वादिसमयज्ञानां यतीनां भावितात्मनाम् |
कुडुम्बिनां क्रमात्कुर्यात्तन्तुभिर्मुनिसत्तम || २५ ||

चतुर्विंशतिभिश्चैव सूत्रैः षोडशभिस्तथा |
ततो द्वादशभिर्ब्रह्मन्नष्टभिस्तदनन्तरम् || २६ ||

षड्भिस्त्रिभिस्ततो देया ग्रन्धयः सूत्रसङ्ख्यया |
रञ्जयेत्पूर्वविधिना न कुर्याद्गर्भपूरणम् || २७ ||

[पवित्राधिवासाख्यकर्मविधानम्] (तत्र पवित्रासादन प्रकारः)

संस्थाप्य वै दले भाण्डे पलाशपुटकेऽथवा |
आच्छाद्य वाससा पश्चात्सुसितेनाहतेन तु || २८ ||

मध्ये तु यागद्रव्याणां तद्भाण्डं विनिवेश्य च |

[नित्यार्चनपूर्वकविशेषयजनविधानम्]

स्नात्वा तु पूर्वविधिना कुर्यान्नित्यार्चनं हरेः || २९ ||

ततो विशेषयजनं दीक्षाख्येन क्रमेण तु |
द्वारयागादिकं कृत्वा सर्वं कलशपूर्वकम् || ३० ||

संविधानं मुनिश्रेष्ठ हवनेन समन्वितम् |
एवं हि पूजनं कृत्वा मन्त्रसन्तर्पणं पुरा || ३१ ||

मुद्राबन्धजपान्तं च दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः |
पुरा यस्मिन्दिने विप्र अतिते वत्सरे कृतः || ३२ ||

पवित्रकोपसंहारस्तद्दिनादादितः स्मरेत् |
अर्घ्यपुष्पादिबलिभिः पूजयेत्सर्वमध्वरम् || ३३ ||

समाचम्य स्मरेत्सर्वं मन्त्रबृन्दं क्रमेण तु |
पुरा प्रतिष्ठितं बिम्बं स्वयमन्य(कृ)तंतु वा || ३४ ||

निर्गत्य स्नापयेद्भक्त्या पूर्वोक्तविधिना ततः |
प्. २३३) पूजयित्वा विशेषेण दत्वाऽर्घ्यं पुनरेव च || ३५ ||

संस्मृत्य मूलमन्त्रं तु जपमुद्रासमन्वितम् |
स्मरेत्कृताकृतं सर्वं पूर्ववद्वासरीयकम् || ३६ ||

कृत्वा प्रदक्षिणं यायाद्भूयो यागनिकेतनम् |

[चतुःस्थानार्चनविधानम्]

स्थलस्थस्य च वै तत्र मन्त्रमूर्तेर्निवेद्य च || ३७ ||

ताम्बूलदन्तकाष्ठं च पञ्चगव्यपुरस्सरम् |
अग्रतो देवदेवस्य सिह्ममूर्त्तौ तु दक्षिणे || ३८ ||

प्रदीपं च तथा धूपं दर्पणं हेमसूत्रकम् |
पश्चिमे कापिले मूर्त्तौ हेमपात्रं तु नारद || ३९ ||

निवेद्य हविषा पूर्णं वाराहे चोत्तरे ततः |
माल्यान्यथौषधीस्तोयं क्षीरं माक्षिकमेव च || ४० ||

फलानि शालिबीजानि त्वन्येषां दन्तधावनम् |
ताम्बूलेन समायुक्तं ततः प्रतिसरं मुने || ४१ ||

निवेद्य पात्रतः कृत्वा कुम्भेऽग्नावेवमेव हि |
बाह्यतः प्रतिमायां च सर्वं प्रतिसरान्तकम् || ४२ ||

[आमन्त्रणम्]

ततो निमन्त्रयेन्मन्त्रमिष्टं येन क्रमेण तु |
आमन्त्रितोऽसि देवेश कृतो यागो यथाविधि || ४३ ||

तमाहरस्व भगवन्सर्वकर्मप्रपूरणम् |
एवं संश्रावयित्वा तु मनुभेदस्थितं विभुम् || ४४ ||

[सूत्रेण यागसदनवेष्टनम्]

सर्वं सितेन सूत्रेण त्रिरावृत्तेन चान्तरा |
सेषुणा यागसदनं वेष्टयेत्तदनन्तरम् || ४५ ||

पिधाय पात्रैः सुदृढैः पवित्राणि पृथक् पृथक् |

[पूर्वोक्तप्रकारेण प्रासादवेष्टनम्]

तथैव वेष्टयेद्विप्र प्रासादं बाह्यतस्ततः || ४६ ||

[भूतबलिः]

सम्यग्भूतबलिं दद्यादस्त्रमन्त्रेण नारद |

[पञ्चगव्यप्राशनादिविधानम्]

पञ्चगव्यं पुरा पीत्वा भुक्त्वा चान्नं चरुस्थितम् || ४७ ||

प्. २३४) संचर्व्य दन्तकाष्ठं तु ताम्बूलं वा यथेच्छया |
आचम्य न्यासपूर्वंतु सकलीकृत्य विग्रहम् || ४८ ||

स्थलस्थमुद्धरेन्मन्त्रं कलशे न्यस्य वाऽत्मनि |

[रात्रौ जागरणस्य मण्डलकर्मणः समापनस्य च विधान]

रात्रौ जागरणं कुर्यान्मण्डलं च समापयेत् || ४९ ||

रात्रिक्षये ततः स्नायाद्विभवेनाच्युतं यजेत् |

[पवित्रारोपणप्रकारविधानम् � तत्र नित्यार्चनपूर्वक 
चतुस्स्थानार्चनम्]

नित्यकर्म पुरा कृत्वा कुंभस्थं तु यजेत्क्रमात् || ५० ||

मण्डलस्थं ततः पश्चादग्निस्थं तदनन्तरम् |
स्नानपूर्वं तु बिम्बस्थं प्रासादाभ्यन्तरे द्विज || ५१ ||

[प्रथमं कलशस्थस्य पवित्रारोपणप्रकारः]

प्रविश्य यागसदनं गत्वा कलशसन्निधिम् |
पूजयित्वा समुद्घाट्य पात्रं प्रातिसरीयकम् || ५२ ||

अवलोक्य समादाय तस्मिन्ध्यायेद्द्विजाखिलम् |
संवत्सरं तु यत्कर्म आप्रभातान्निशान्तकम् || ५३ ||

ध्यानोत्थं निष्कलं सम्यगपवर्गपदं तु यत् |
संस्मृत्य निष्कलं मन्त्रं शुद्धोच्चारक्रमेण तु || ५४ ||

मन्त्रं सन्धाय तत्सूत्रं सूत्रे मन्त्रं तथैव च |
एकीकृत्यात्मना सार्धं दद्याद्वै मन्त्रमूर्धनि || ५५ ||

समादाय परं सूत्रं तस्मिन्सकलनिष्कलम् |
ज्ञानकर्मस्वरूपं तु कर्म ध्यायेच्च वत्सरम् || ५६ ||

स्मृत्वा चोभयरूपं तु मन्त्रं कलशपूजितम् |
पूर्ववच्चानुसन्धानं कृत्वा दद्यात्पवित्रकम् || ५७ ||

ततः प्रतिसरं विप्र तृतीयं च समाहरेत् |
बाह्यं सांवत्सरं कर्म सकलं चाखिलं स्मरेत् || ५८ ||

पूजयन्तं स्वमात्मानमाधाराच्च परावधिम् |
लयभोगाधिकाराख्यक्रमेण सकलात्मना || ५९ ||

सकलं मन्त्रनाथं तु लयभोगादिविग्रहम् |
स्मृत्वा कृत्वा च सन्धानं दद्यात्प्रतिसरं ततः || ६० ||

प्. २३५) अर्घ्यैः पुष्पैस्तथा माल्यैः धूपान्तैश्च विलेपनैः |
अन्तरान्तरयोगेन पूजां कुर्यात्त्रिधा तथा || ६१ ||

मूलमन्त्रस्य विप्रेन्द्र गायत्र्योपहृतात्मना |
दत्वैवं कलशस्थस्य पुत्रा विप्र पवित्रकम् || ६२ ||

[मण्डलस्थस्य पवित्रारोपणम्]

अनेन विधिना दद्यान्मण्डलस्थस्य वै पुरा |
पवित्रकत्रयं शुभ्रं भोगस्थाने च नारद || ६३ ||

दद्यात्समस्तमन्त्राणां त्रीण्येकं वा यथेच्छया |

[अग्निस्थस्य ततो बिम्बस्थस्य च पवित्रारोपणम्]

पूजयित्वा ततोऽग्निस्थं विभुं बिम्बगतं ततः || ६४ ||

कलशोक्तप्रयोगेण भूषणैस्तु त्रिभिस्त्रिभिः |

[अग्निस्थस्य समर्पणे विशेषनिरुपणम्]

अग्नौ निवेदयेद्विप्र भूषणं न तु होमयेत् || ६५ ||

यस्मात्सन्यासमूर्ध्वे तु विहितं भूषणस्य च |
नाहर्तुं युज्यते दग्धुं दोषमाहरणं विना || ६६ ||

पवित्रकावधेरूर्ध्वं साधकानां तु नारद |

[महामन्त्रजपविधानम्]

पश्चात्पद्मासनं बध्वा देवस्याभिमुखस्थितः || ६७ ||

सकृज्जपं महामन्त्रं सर्वकर्मप्रवर्धनम् |
नाशनं सामयानां च दोषाणां स्मरणादपि || ६८ ||

[अथ विज्ञापनम्]

ततः संश्रावयेद्देवं त्रिस्थानस्थं क्रमेण तु |
कामतोऽकामतो वाऽपि न कृतं नियतार्चनम् || ६९ ||

केनचिद्विघ्नदोषेण मया यत्परमेश्वर |
तेन मे मनसाऽतीव सन्तापो दहनात्मकः || ७० ||

यतः समयदोषेण बाधितोऽस्मि जनार्दन |
त्वयोद्दिष्टं पुरा नाथ भक्तानां हितकाम्यया || ७१ ||

दोषविध्वंसकृच्छुद्धं पवित्रं तत्कृतं मया |
प्रसीद मे कुरु त्राणं जहि कोपं हि लोपजम् || ७२ ||

प्. २३६) निमज्जतो भवाम्भोधौ समयप्रच्युतस्य च |
नमो नमस्ते मन्त्रात्मन् प्रसीद परमेश्वर || ७३ ||

पाहि पाहि त्रिलोकेश केशवार्त्तिविनाशन |
त्वत्प्रसादाच्च मे मास्तु दोषः समयसंज्ञि(श्रि ?)तः || ७४ ||

अद्यास्तु कर्मसंपत्तिर्नित्यनैमित्तिकी प्रभो |
श्रुत्वैवमादरात्तस्य संसारार्तस्य मन्त्रराट् || ७५ ||

पूर्णभावं नयच्छ्रीघ्रं हन्ति दोषांश्च सामयान् |

[अथ गुरोः पूजनम्]

एवं कृत्वा ततो भक्त्या पूजयेद्विष्णुवद्गुरुम् || ७६ ||

दक्षिणाभिर्यथाशक्ति विविधैः पानभोजनैः |
प्राप्ता नियन्त्रिताश्चान्ये भगवद्भाविनस्तु वै || ७७ ||

[पवित्रोत्सवान्ते कृतस्य यत्यादिभ्यो दानस्य फलाधिक्यकथनम्]

पञ्च वैखानसान्ताश्च यतिपूर्वाश्च नारद |
आप्तादिपञ्चभेदेन चत्वारो ब्राह्मणादयः || ७८ ||

पञ्च योगरताद्यास्तु शास्त्रसन्धारणान्तिमाः |
असंख्यं यतये दत्तं वैष्णवाय प्रकीर्तितम् || ७९ ||

विद्धि कोटिगुणञ्चैव दत्तमेकान्तिने तु यत् |
तस्माद्दशशतांशोनं दत्तं यच्छिखिने तु वै || ८० ||

सात्वताय शतांशोनं दशांशोनं तु नारद |
विद्धि वैखानसे दत्तं दानं प्रतिसरावधौ || ८१ ||

चतुर्विधे द्विजाप्ते तु एवमेवमुदाहृतम् |
आकोटेर्दानह्रासस्तु अनाप्तानामतः शृणु || ८२ ||

अनाप्ते लक्षगुणितं ब्राह्मणे परिकीर्तितम् |
एवमेव तु दत्तं च बुहुशो बहुभोजनन् || ८३ ||

यो निरस्यति विप्रेन्द्र साधको वाऽप्यसाधकः |
तस्याशु भवते सिद्धिरिह लोके परत्र च (?) || ८४ ||

इत्येतत्साधकानां च क्रियासंपूरणं मया |
कथितं मुनिशार्दूल तत्सहस्रशतांशतः || ८५ ||

शतांशोनं तदंशेन दत्तमेव नृपादितः |
प्. २३७) लक्षार्धत्रिगुणं दानं ततस्तामेति नारद || ८६ ||

अञ्जलीयकविप्राय यद्दत्तं विधिपूर्वकम् |
सहस्रांशशतांशेन ------------------ह्रसेच्च तत् || ८७ ||

नृपादिशूद्रपर्यन्तं वक्ष्ये त्वारम्भिणामतः |
लक्षपादगुणं दानं विप्रायारंभिणे मतम् || ८८ ||

सहस्रांशाद्दशांशोनं विद्धि क्षत्रादिपूर्वकम् |
अथायुतगुणं दानं ब्राह्मणे संप्रवर्तिनि || ८९ ||

नृपे सहस्रगुणितं वाऽपि तच्छतसंज्ञकम् |
अतो दशगुणं विद्धि योगज्ञादिष्वतः शृणु || ९० ||

कोटिकोटिगुणं दानं भगवद्योगवेदिनि |
विप्रे वेदविदां श्रेष्ठे तत्सहस्रांशवर्जितम् || ९१ ||

क्षत्रिये वैश्यजातौ तु शतांशोनं तदेव तु |
दशांशहीनं तच्छूद्रे भगवद्योगसेविनि || ९२ ||

कोटिलक्षगुणं चैव जपनिष्ठे द्विजोत्तमे |
सहस्रांशशतांशोनं दशांशोनं नृपादिषु || ९३ ||

कोटिसाहस्रगुणितं ब्राह्मणे विष्णुतापसे |
प्राग्वदूनं सहस्रादेस्तत्क्षत्रादिषु नारद || ९४ ||

नारायणागमज्ञे तु दानं द्विजवरे तु यत् |
दत्तं काले पवित्रे तु कोटीशतगुणं स्मृतम् || ९५ ||

राजन्यवैश्यशूद्राणां पूर्ववत्कल्पयेच्च तत् |
धत्ता(धृता ?)गमानां यो विप्रो वैष्णवानां च भक्तितः || ९६ ||

कोटीदशगुणं दानं तद्दत्तं भवतीति च |
क्षत्रादिष्वेव विहितं तत्सहस्रादितो भवेत् || ९७ ||

[वैष्णवमात्रस्य पूज्यता]

यः कश्चिद्वैष्णवस्तस्मिन्काले तत्रावतिष्ठते |
स पूजनीयो विप्रेन्द्र यथाशक्ति च भक्तितः || ९८ ||

स्वभाववैष्णवो जन्तुरास्तां तावन्महामुने |

[वैष्णवलिङ्गधारिमात्रस्य पूज्यता]

गृहीत्वा वैष्णवं लिङ्गं भक्तो यः कश्चिदागतः || ९९ ||

अर्थ्यहं वैष्णवो देहि ब्रूते ह्येवमभीक्ष्णशः |
प्. २३८) सोऽपि यत्नाद्यथाशक्ति पूज्योऽज्ञातोऽपि नारद || १०० ||

[आरोपितानां पवित्राणां यावदपनयनकालं तथैव मण्डलादौ 
संस्थाप्यता]

एकरात्रं त्रिरात्रं वा सप्तरात्रं तु वा द्विज |
पवित्रकं स्थापनीयं मण्डलेऽर्चागतं तथा || १०१ ||

अथवाऽर्च्चागतं विप्र तद्वत्संस्थाप्य भूषणम् |
यावदेकादशी शुक्ला संप्राप्ता कार्तिकस्य तु || १०२ ||

[पुष्पमात्रस्य प्रत्यहमपनीयता]

पुष्पपूजापनयनं कृत्वा वै प्रत्यहं पुनः |
पवित्रकं योजनीयं संप्राप्ते कालवासरे || १०३ ||

[पवित्रविसर्जनप्रकारविधानम्]

अपनीय गुरोर्भक्त्या निवेद्य ब्राह्मणस्य वा |
पञ्चकालप्रसक्तस्य तदभावात्तु नारद || १०४ ||

षट्कर्मसंप्रसक्तस्य विष्णुभक्तस्य तत्त्वतः |
विशेषयागं होमान्तं कृत्वाऽचार्यप्रपूजनम् || १०५ ||

वैष्णवाः पूर्ववत्पूज्या दद्यादाच्छादनं ततः |
तेषां चैव यथाशक्ति अभावादथ नारद || १०६ ||

युग्ममेकं तु वा वस्त्रमेकस्यावश्यमेव हि |
उपवीतानि चान्येषां सोत्तरीयाणि योजयेत् || १०७ ||

[यतीनां सन्निधौ प्रार्थना]

प्रार्थना च ततः कार्या यतीनां संयतात्मनाम् |
युष्मत्प्रसादसामर्थ्यान्ममास्तु परिपूर्णता || १०८ ||

क्रियाङ्गानां च सर्वेषां मा मेऽस्तु समयच्युतिः |

[अथ यत्यादीनां प्रतिवचनम्]

एवमस्त्विति वक्तव्यं सर्वैस्तालसमन्वितम् || १०९ ||

सांवत्सरः क(त ?)दाऽकृत्यदोषः समयपूर्वकः |
नाशमायाति वै क्षिप्रं पवित्रारोहणान्मुने || ११० ||

[पवित्रशब्दनिर्वचनम्]

पाति यस्मात्सदोषं हि पतनात्परिरक्षति |
विशेषेण द्विजां स्त्राति पूर्णं कर्म करोति च || १११ ||

प्. २३९) साधके च क्रियाहीने तस्मादुक्तो मया महान् |
याग एष पवित्राख्य उक्तलक्षणलक्षितः || ११२ ||

[पवित्रकर्मविधानानन्तरं पालनीया विशेषनियमाः]

कृते पवित्रके विप्र भक्तैर्मन्त्रक्रियापरैः |
कश्चिद्विशेषनियमः पालनीयः प्रयत्नतः || ११३ ||

यावदेकादशी शुक्ला कार्तिकस्यातिपुण्यदा |
भूयस्तदादि विप्रेन्द्र प्रयत्नाद्दिनपञ्चकम् || ११४ ||

कुर्याद्व्रतपरं किञ्चिद्दानपूजनपूर्वकम् |
समस्तदोषशमनं समस्तसुखवर्धनम् || ११५ ||

मधुमांसमसत्यं च मैथुनं मृगयान्वितम् |
तैलाभ्यङ्गं च मत्स्यं च बहुशो बहुभोजनम् || ११६ ||

यो निरस्यति विप्रेन्द्र साधको वाऽप्यसाधकः |
तथाऽस्य भवते सिद्धिरिह लोके परत्र च || ११७ ||

इत्येतत्साधकानां च क्रियासंपूरणं मया |
कथितं मुनिशार्दूल पवित्रं पापनाशनम् || ११८ ||

मन्त्राराधनसक्तानामचिरात्सिद्धिदं महत् |
मन्त्रतन्त्रविहीनानां भक्तानां भुवनत्रये || ११९ ||

पवित्रस्य फलं शश्वत्प्रददाति समापनात् |

नारदः �

कोऽसौ मन्त्रो जगत्कर्त्तर्यो जप्तव्यः क्रियापरैः || १२० ||

पूजावसानकाले तु यथावत्कथयस्व मे |

श्रीभगवान् �

[पवित्रकर्मावसाने जप्तव्यतया पूर्वमुक्तो महामन्त्रः]

ओङ्कारत्रितयं पूर्वं प्रथमं केवलस्ततः || १२१ ||

पवित्र ऋतधामाऽथ परा प्रकृतिरेव च |
ताललक्ष्मा तदन्ते तु बुद्धिरानन्दचिह्निता || १२२ ||

आकारेणाङ्कितं दद्याद्रेफं च तदनन्तरम् |
केवलोऽथ यकारश्च शास्ता तद्वद्द्विजोत्तम || १२३ ||

त्वां प्रपन्नोऽस्मि तदनु रक्षरक्ष पदान्वितम् |
ततो मकारमादाय व्योमेशानन्दभूषितम् || १२४ ||

प्. २४०) स(श?)र्ववज्रद्वयञ्चान्ते दमनो विक्रमीयुतः |
नृसिह्मः सिद्धिदश्चान्तो यकारस्त्र्यश्रभूषितः || १२५ ||

हलायुधोऽप्यकारस्थो विसर्गेण विभूषितः |
ततः सकारमादाय वरुणस्थस्ततोऽनलः || १२६ ||

सकारश्च मकारश्च सुसूक्ष्मस्तदनन्तरम् |
ओंयुक्तो विबुधाद्यस्तु वकारो विग्रहान्वितः || १२७ ||

गकारोऽथ यकारस्थ आकारेण विभूषितः |
तृप्तिं च वरुणारूढमुद्धरेत्कालपावकम् || १२८ ||

सकारः केवलश्चाथ परा संवित्ततोऽनलः |
गकारोऽथ सकारश्च पारूढश्चानलः स्मृतः || १२९ ||

एकारेणाङ्कितश्चैव शान्तोऽथ वरुणः स्थितः |
रेफं च केवलं दद्यात्सर्वशक्तपदं ततः || १३० ||

सर्वाधारपदोपेतं सर्वान्तर्बहिरेव च |
स्थितेवर्णद्वयं दद्यात्सर्ववर्णद्वयं ततः || १३१ ||

परां प्रकृतिमादाय रेफं च तदधो न्यसेत् |
इष्टेनाप्यङ्कयेत्तच्च यकारं चोद्धरेत्ततः || १३२ ||

आकारेण समायुक्तमेकदंष्ट्रमथोद्धरेत् |
गकारं तदधो दद्यादाकारं च ततो मुने || १३३ ||

इकारेणाङ्कितं दद्यान्नरं तदनु नारद |
द्विधा मकारं तदनु पूरयेति पदं ततः || १३४ ||

सर्वाणि पदमादाय ङकारस्तदनन्तरम् |
उत्तमं तदधो न्यस्याद्द्विधा नारायणं ततः || १३५ ||

आकारेणाङ्कयेत्पूर्वमिकारेण परं द्विज |
द्विधा मकारस्तदनु प्रकाशय पदं द्विधा || १३६ ||

सर्वाणि करणानीति पदं कालं ततो द्विधा |
स्वात्मलाभे पदं चाथ नियोजय पदं द्विधा || १३७ ||

भगवंस्त्र्यक्षरमिति त्र्यक्षरं भवहेति च |
भूतात्मानमथादाय तदधस्थं गदाधरम् || १३८ ||

प्. २४१) गोपनेनाङ्कितं मूर्ध्नो रेफं वै योजयेत्ततः |
वैराजोपरिसंस्थं च ओंकारेणाङ्कयेच्च तम् || १३९ ||

व्योमेशाढ्यो हकारश्च शङ्खश्चानन्दभूषितः |
आदाय चञ्चलं विप्र ईश्वरं तदधो न्यसेत् || १४० ||

आनन्देनाङ्कितं कुर्याज्जिते पाणिपदं ततः |
चतुरर्णं तु संयोज्य मकारं च ततो न्यसेत् || १४१ ||

व्योमेशाकारसंभिन्नं सत्यं तदनु चोद्धरेत् |
तदन्तेऽभयदं न्यस्य गकारं तदनन्तरम् || १४२ ||

व्योमेशभिन्नो वैकुण्ठो वाराहस्त्विनभूषितः |
शार्ङ्गभृद्वरुणारूढो न्यस्यो व्योमेशचिह्नितः || १४३ ||

संस्कारोऽथ(?)यकारश्च लिप्तोऽस्मि त्र्यक्षरं पदम् |
सकारोऽथ मकारश्च यकारस्तदनन्तरम् || १४४ ||

ततो धरेशमादाय ओंकारेण विभूषितम् |
पकारश्च वकारश्च लक्षणं केवलास्त्वमी || १४५ ||

विश्वभावकमादाय कमलोपरिसंस्थितम् |
शिरसाऽविग्रहाख्येन वर्णेन परिभूषितम् || १४६ ||

नकारं केवलं चाथ पदं निर्मलमित्यथ |
मापादय पदं दद्यात्सकलेति पदं द्विज || १४७ ||

उद्दामस्थं गकारं तु लकारं केवलं ततः |
आदिदेवान्वितः पन्था रामोपेतश्च माधवः || १४८ ||

पकारश्च तकारश्च यकारोऽविग्रहान्वितः |
द्विधा जहि पदं देयं कालं त्र्यश्रेन चाङ्कितम् || १४९ ||

चतुर्गतिसमारूढं वैराजमथ योजयेत् |
आनन्दाख्येन चाक्रान्तं न्यसेद्रेफमतो द्विज || १५० ||

वैराजोपरिसंस्थं तु सोमेशाख्यं स्थितं पुनः |
पदं तु मानसं तेदं(दोषं?) दद्यात्पञ्चाक्षरं द्विज || १५१ ||

वाचिकांस्त्र्यक्षरं चातो दुरुक्तान् कायिकांस्ततः |
षडक्षरं कुवृत्तीन्वै त्र्यक्षरं तदनु न्यसेत् || १५२ ||

प्. २४२) परमेश्वरशब्दं तु दद्यात्पञ्चाक्षरं मुने |
ततः परममूर्तौ(र्ते?)च प्रसीद पदमेव च || १५३ ||

मे प्रपन्नस्य च पदं न्यसेत्पञ्चाक्षरं मुने |
आदेशाच्छलविध्वंसी इकारेण विभूषितः || १५४ ||

रामोपेतं नरं दद्यान्माधवं तदधो न्यसेत् |
भिन्धि संसारमिति च दद्यात्पञ्चाक्षरं मुने || १५५ ||

दकारं भुवनारूढं विसर्गेण समन्वितम् |
विश्वभावनमादाय केवलं च तदन्तगम् || १५६ ||

उद्धरेद्द्विजशार्दूल शाश्वतं तदनन्तरम् |
व्योमेशानन्तसंभिन्नं वामनं प्रोद्धरेत्ततः || १५७ ||

पन्थानं माधवारूढं व्योमेशानन्तभूषितम् |
ककारश्चैव रेफश्च द्वावेतौ भुवनोपरि || १५८ ||

एकारेणाङ्कितः कालो वैराजो रामभूषितः |
सर्वेभ्योऽनुग्रहं चैव पदं सप्ताक्षरं ततः || १५९ ||

ज्ञानात्मनो पदं दद्यात्पुरुषोत्तमसंयुतम् |
महातमः प्रविष्टस्य पदमष्टाक्षरं त्विदम् || १६० ||

---------------मादाय जगद्योनिविभूषितम् |
विज्ञानालोकशब्दं तु प्रदाने त्र्यक्षरं पदम् || १६१ ||

हकारञ्च मकारं च सर्वदेहमथोद्धरेत् |
क्रमात् त्रयाणां योक्तव्या ना(रा?)मोद्दामोऽपि विक्रमी || १६२ ||

भकारश्च वकारश्च व्यापकः केवलास्त्वमी |
रारूढः पद्मनाभस्य(श्च?)स्रग्धरो रामभूषितः || १६३ ||

हकारश्च तकारश्च पुण्डरीकश्च केवलः |
वैराजस्थोऽथ कमलश्शङ्खस्त्र्यश्रेण चाङ्कितः || १६४ ||

परमात्माऽथ सूक्ष्मस्थः पुण्डरीकश्च केवलः |
रामस्ततस्तकारस्थः सूक्ष्मस्थश्चामृतस्ततः || १६५ ||

कालश्चैकारसंभिन्नस्समुद्धरपदं ततः |
अजितस्तु पदं त्र्यर्णं मम जन्मपदं द्विज || १६६ ||

प्. २४३) केवलश्च ततो ह्रस्वो नकारस्त्रासनस्थितः |
त्र्यैलोक्यैश्वर्यदोपेतो घातयेति पदं द्विधा || १६७ ||

ज्ञानैश्वर्य एदं दद्याल्लीलासक्तपदं त्वनु |
पद्मनाभश्च रारूढः कमलो[ऋ]तथात्म(धाम?)गः || १६८ ||

इष्टोपेतस्तु कमलो वैराजं भुवनोर्ध्वगम् |
केवलः पद्मनाभस्तु धन्वी चानङ्गभूषितः || १६९ ||

हकारश्च नकारश्च वकारो रामभूषितः |
आह्लादस्थं ततो भानुं मदनेन समन्वितम् || १७० ||

त्र्यैलोक्यैश्वर्यदोपेतं परमात्मानमुद्धरेत् |
स्रग्धरं वरुणारूढं त्र्यैलोक्यैश्वर्यदान्वितम् || १७१ ||

मम त्राता पदं योज्यं सकलेति पदं ततः |
जकारश्च नकारश्च शरणेति पदं ततः || १७२ ||

शरणागतोऽक्षरं(?)दद्यात्पदं विप्र षडक्षरम् |
त्र्यश्रान्वितं च वैराजं कुरुवीप्सापदं ततः || १७३ ||

दकारं केवलं शङ्खं गोपनेनाङ्कितं न्यसेत् |
नकारं च द्विधा दद्यादन्त्यं वै गोपनाङ्कितम् || १७४ ||

देयो भुवनपालश्च सकारः शङ्खसंस्थितः |
पन्था गोपनसंभिन्नः केवलः सर्वरोधकः || १७५ ||

पुण्डरीकाक्षशब्दं तु परमं त्र्यक्षरं पदम् |
पदं कराणि(कारुणि?)केत्युक्त्वा ततो भक्तजनेन(ति ?) च || १७६ ||

पदं वत्सलमादाय पिण्डभावनसंयुतम् |
विश्वात्मा च ततः शब्दं विश्वेश्वरपदं ततः || १७७ ||

हृषीकेशपदं दद्यान्मोक्षलक्ष्मीपदं ततः |
पद्मनाभश्च रेफस्थो दकारः केवलस्ततः || १७८ ||

भगवन्सर्वमन्त्रात्मन् पदमष्टाक्षरं शुभम् |
नरस्त्र्यश्रेण संभिन्नस्सर्वमन्त्रपदं ततः || १७९ ||

केवलं पुण्डरीकं च रेफं वै विष्णुनाऽङ्कितम् |
भूयस्तं विक्रमीयुक्तं त्र्यैलोक्यैश्वर्यदान्वितम् || १८० ||

प्. २४४) नमो नमःपदोपेतं पञ्चधाऽथ त्रिकं न्यसेत् |
क्रमेण द्विजशार्दूल कूट(?)सूर्यामृताभिधाम् || १८१ ||

विसर्गेणाङ्कयेत्पूर्वं व्योमेशेन पदं ततः |
तृतीयमौर्वसंज्ञेन चतुर्थं छादनेन तु || १८२ ||

पञ्चमं योगधात्रा तु योज्यः षष्ठेन नारद |
अविग्रहः सप्तमे तु देवदत्तं नियोजयेत् || १८३ ||

तारकं त्वष्टमे विप्र विष्टरं नवमे ततः |
दशमे ऋतधामानमूर्जमेकादशं मुने || १८४ ||

द्वादशेऽभ्युदयं विद्धि न्यसेद्विष्णुं त्रयोदशे |
रामं द्विसप्तमे विप्र विन्यसेत्तदनन्तरम् || १८५ ||

आनन्दं पञ्चदशमे बीजे तदनु नारद |
प्रणवस्सनमस्कोऽन्ते तदन्ते प्रणवः पुनः || १८६ ||

भूयः प्रणवमादाय भगवत्पदमेव च |
ममेति द्व्यक्षरं शब्दं विवेकपदमेव च || १८७ ||

पकारं केवलं दद्याद्दकारं गोपनाङ्कितम् |
ताललक्ष्माणमन्ते तु अप्रमेयोज्झितं मुने || १८८ ||

समयोत्थानतः शब्दं दोषं ज्ञानाङ्कुशेन वै |
पदं सप्ताक्षरं दद्यात्कमलं केवलं ततः || १८९ ||

विश्वरूपसमारूढं दण्डधारं न्यसेत्ततः |
तदन्ते कमलं दद्याद्दण्डधारमथोद्धरेत् || १९० ||

वृषकर्मा च तदधः अकरालस्ततो द्विज |
अखण्डविक्रमी देयस्तदधस्थः प्रतर्दनः || १९१ ||

शश्वच्छब्दस्ततो विप्र चन्द्रांशुश्छन्दपृष्ठतः |
आनन्देनाङ्कितः कार्यो व्योमेशेनाङ्कितेन तु || १९२ ||

रामाङ्कं स्रग्धरं चाधो मापादय पदं ततः |
कालत्र्यश्राङ्कितं दद्यान्नरं रामाङ्कितं ततः || १९३ ||

अनलं वरुणं चैव केवलं योजयेत्क्रमात् |
पुण्डरीकोऽग्निरूपश्च वैकुण्ठस्तु तृतीयकः || १९४ ||

छन्दस्त्र्यश्राङ्कितो (तं?) योज्यश्च(ज्यंच?)न्द्रांशुं 
प्रोद्धरेत्ततः |
छन्दःपतिसमारूढमानन्देनाथ चाङ्कयेत् || १९५ ||

प्. २४५) गकारं केवलं दद्याद्वैकुण्ठं व्योमराड्युतम् |
पूजयेति वदेद्वीप्सां सूर्यं तदनु चोद्धरेत् || १९६ ||

सामदाम(फाठ?)कमस्यान्ते दीप्तिमन्तमनन्तरम् |
उत्फुल्लनयनश्चान्ते चतुर्णां योजयेत्क्रमात् || १९७ ||

त्र्यैलोक्यैश्वर्यदं मूर्ध्नि प्रज्ञाधारमथासने |
ततो झषं समादाय ज्वालारूढं तु नारद || १९८ ||

व्योमेशेन समायुक्तं धर्मांशुं प्रोद्धरेत्ततः |
तस्यासने तु लिङ्गात्मा योजनीयोऽवसानतः || १९९ ||

अप्रमेयोज्झितः स्रग्वी आधेयश्चाथ लाङ्गली |
आसने भगवानस्य वैराजस्तस्य पूर्वकम् || २०० ||

द्विधाऽनलं समुद्धृत्य न्यस्यस्ताभ्यामथ क्रमात् |
लाङ्गली विश्वरूपश्च व्यापी बाह्यात्तु मस्तके || २०१ ||

प्रथमस्यासने योज्यं नाम्ना वर्णं प्रसारणम् |
दीर्घघोणं द्वितीयस्य योजयेत्तदनन्तरम् || २०२ ||

अथानलं द्विजादाय तदधः सामफाठकम् |
अशेषभुवनाधाररूढं कृत्वाऽस्य मूर्धनि || २०३ ||

ऐश्वर्यसंवृतं व्योम न्यसेदेकं द्विधा मुने |
ततोऽनलं समादाय सूर्यं न्यस्येदधस्ततः || २०४ ||

अस्य चाधोऽनलं चोर्ध्वे व्योमचैरावणस्थितम् |
ततस्तु रेफमादाय झषोपरि गतं मुने || २०५ ||

तदधोपरि तेजस्वी तदधो ह्यनलं पुनः |
लोकेशोपरिसंस्थं तु अंकारश्चास्य मूर्धनि || २०६ ||

पट्कारद्वितयं चान्ते केवलो लाङ्गली ततः |
रामाङ्कितो दण्डधरः स्रग्वी तेनैव चाङ्कितः || २०७ ||

महामन्त्रेति च पदं शब्देनेति पदं ततः |
विघ्नोऽयमिति वै देयं समयेति पदं ततः || २०८ ||

दोषहृद्दन्त(वृन्दं न ?)दन्ते तु अविद्यानिचयं ततः |
बधरीभूतमिति वै शीघ्रं कुरु कुरु द्विज || २०९ ||

ततः प्रणवमादाय सूर्यो योज्यस्ततो मुने |
प्. २४६) सूपर्णं च तदन्ते तु प्राणस्तदनु नारद || २१० ||

कूटस्तदवसाने तु सर्वलोकेशसंस्थितः |
व्योमेशभूषितश्चैव भगवन्मे पदं ततः || २११ ||

संपूर्णे च पदं दद्याद्दानवर्णयुतं ततः |
कर्मणिशब्दमथ च संपादय पदं द्विधा || २१२ ||

तदन्ते कौस्तुभपदं ओंभगवन्पदं ततः |
ततश्चामृतमूर्ते वै समस्तपदमेव हि || २१३ ||

पदं मन्त्रगणं चातो यकारः केवलस्ततः |
नारायणः प्रधानस्थश्शान्तिदः केवलस्ततः || २१४ ||

नरोऽथ भुवनारूढो रारूढोऽथ गदाधरः |
ओतदेहाङ्कितप्राणश्शङ्खस्थश्चाथ शान्तिदः || २१५ ||

व्योमेशयुक्तो वैराजः स्रग्धरः केवलस्ततः |
ताललक्ष्मा तदन्ते तु तृप्तिं च तदधो न्यसेत् || २१६ ||

तस्याप्यधो वराहं तु पिण्डोऽयं गोपनाङ्कितः |
नारायणोऽथ चैकाकी भूयस्स दमनोर्ध्वगः || २१७ ||

आदिदेवेन चाक्रान्तो मन्दरोऽथाङ्कुशस्थितः |
औकारसंयुतः स्रग्वी त्र्यश्रयुक्तोऽथ दीप्तिमान् || २१८ ||

केवलश्च ततः पन्थास्सन्तर्पयपदं द्विधा |
सोमोऽथ वरुणारूढो द्विधा देयश्च नारद || २१९ ||

व्यापी चान्द्री तथाऽनन्दो योज्यस्तदनु वै द्वयोः |
वराहोऽथामृतस्थस्तु तदधः पुरुषेश्वरः || २२० ||

उद्दामो ह्यथ तस्याधो व्यापी चान्द्री च मूर्धनि |
एतदेव पुनर्दद्याद्भुवनार्णेन वर्जितम् || २२१ ||

विष्णुनाऽलङ्कृतं किं तु सानन्दममृतं ततः |
तदधश्चामृताधारं शङ्खं तस्याप्यधो न्यसेत् || २२२ ||

विश्वाप्यायकरानन्दं त्रैलोक्यैश्वर्यदान्वितम् |
परमेश्वरसंयुक्तं न्यसेत्सोममथ द्विधा || २२३ ||

वरुणो भूधरोपेतस्त्वग्निरूपोऽथ केवलः |
दण्डधारस्ततो देयः प्रणवेनाङ्कितो मुने || २२४ ||

प्. २४७) नमो नमस्ततः स्वाहा मन्त्रोऽयं त्रिदशार्चितः |
शतानि पट् च वर्णानां वर्णा द्वादश च द्विज || २२५ ||

अर्धाक्षराणि वै पञ्च इत्येतत्कथितं मुने |

[अस्य महामन्त्रस्य प्रशंसा]

मन्त्रोऽयं सूचितः प्राग्वै रक्षणीयः प्रयत्नतः || २२६ ||

छिन्नानामपि भिन्नानां मन्त्राणां चारुरूपिणाम् |
एषा(षां?) मन्त्रवरः श्रेष्ठस्सर्वेषामपि पूरयेत् || २२७ ||

तेजसाऽपि च वीर्येण सौम्यत्वेन सदैव वा |
समस्तदोषशमनो विघ्नविध्वंसकृन्महान् || २२८ ||

मन्त्रोऽयं मुनिशार्दूल गोपनीयः प्रयत्नतः |
सामान्यं साधकानां च सच्छासननिषेविणाम् || २२९ ||

अनेकवक्त्रनयनमनेकाङ्घ्रिकरान्वितम् |
अनेकाद्भुतदातारमनेकाभरणभूषितम् || २३० ||

अनेकगन्धपुष्पाढ्यमनेकायुधधारिणम् |
अनेकदीप्तनयनमनेकफलभूषितम् || २३१ ||

अनेकमन्त्रकोटीभिस्संस्मरेत्सेवितं सदा |
यस्तु नैमित्तिके यागे नित्ये वानन्यमानसः || २३२ ||

सोऽचिरात्प्राप्नुयात् सिद्धीर्नावसीदति कर्हिचित् |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां पवित्रकविधानं 
नामैकविंशः पटलः || २१ ||


अथ वैष्णवाचारलक्षणं नाम द्वाविंशः पटलः


नारदः �

[यतिप्रभृतीनां वैष्णवानांस्वरूपप्रश्नः]

श्रोतुमिच्छामि भगवन्वैष्णवानां च लक्षणम् |
सर्वेषां यतिपूर्वाणामाचारं च विशेषतः || १ ||

दानं प्रदानं द्विविधं येषामुक्तं त्वया फलम् |
तानहं तु कथं नाम वेद्मि वै लक्षणं विना || २ ||

श्रीभगवान् �

[भागवतधर्मैकनिष्ठानां साम्येऽपि भेदे कारणम्]

भगवद्धर्मतन्त्राणां पञ्चकालनिषेविणाम् |
प्. २४८) अप्रतिग्राहकाणां च कणभिक्षाभिवर्तिनाम् || ३ ||

बाह्याभ्यन्तरतुल्यानां श्रद्धासंयमसेविनाम् |
नारायणैकनिष्ठानां येऽस्मिन्जाता महाकुले || ४ ||

ऊनाधिकेन विप्रेन्द्र कर्मणाऽनुष्ठितेन च |
कालह्रासवशाच्चैव वैषम्यमुपयान्ति च || ५ ||

[यतीनां लक्षणम्]

संस्कृताश्च निषेकाद्यैः पित्रा वा गुरुणा त्वनु |
स्वयं विवेकभावस्था ब्रह्मचारिगुणैर्युताः || ६ ||

सर्वभूतस्थितं विष्णुं पश्यन्त्यमलया धिया |
सर्वे भूतास्तदन्तस्था भावयन्तीति सर्वदा || ७ ||

कर्मणा मनसा वाचा यजन्त्येकमधोक्षजम् |
आद्यद्विजेन्द्रवेश्मभ्यस्तदभावान्महामते || ८ ||

षट्कर्मरतविप्रेभ्यो नित्यं चायाचितेन तु |
सिद्धान्नेन च वर्तन्तो मुण्डितश्मश्रुमस्तकाः || ९ ||

काषायवासोधर्त्तारो दण्डमात्रपरिग्रहाः |
ते विप्रा यतयः शुद्धाः सत्वस्था वैष्णवाः स्मृताः || १० ||

[एकान्तिलक्षणम्]

भ्रान्त्वा मिक्षां च षट्कर्मनिरतेभ्यस्तु सत्कृताम् |
अपरिग्रहवान्यो वै तया संपूजयेत्प्रभुम् || ११ ||

पुमान्गोप्तारमव्यक्तमष्टाङ्गविधिना महत् |
गुणिना सह शिष्येण वसत्येको विचारधीः || १२ ||

कुलक्रमेणाधिकारी स एकान्तीह वैष्णवः |

[वैखानसलक्षणम्]

यः परिग्रहवान्विप्रः पूजयेत्परमेश्वरम् || १३ ||

याचितेन द्रिजेंद्राच्च प्राप्तेनायाचितेन तु |
धनेन क्षत्रियाद्वैश्यात्कुटुम्बमपि पालयन् || १४ ||

विद्धि वैखानसः सोऽपि जटी छत्री सिताम्बरः |

[कर्मसात्त्वतस्य लक्षणम्]

मुख्यत्वेन क्रियार्थं यः कुटुंबस्य च पालने || १५ ||

प्. २४९) आत्मनो भरणे चापि इत्यु(उद्यु?)क्तश्चोपसर्पति |
वृत्त्यर्थमपि राजानं स विप्रः कर्मसात्त्वतः || १६ ||

[शिखिनो लक्षणम्]

स्फुरत्यविरतं यस्य वैष्णवं यजनं हृदि |
प्राधान्येनाथ पित्र्यादि तदर्थं कृषिपूर्वकम् || १७ ||

समाचरति वै कर्म शिखी साक्षाद्विजोत्तमः |
मययपेक्षावशेनैव यद्यप्युत्कृष्टतां गतः || १८ ||

तथापि चातुराश्रम्यं सर्वेषां विहितं सदा |

[वैखनसादिभ्यो वैष्णवेभ्यो 
भगवत्पूजनशेषभूतवृत्तिप्रदानां फलविशेषः]

भगवत्पूजनार्थं तु त्रणायां यः प्रयच्छति || १९ ||

मठं सायतनं कृत्वा वृत्तिपूर्वमकण्टकम् |
दासीकर्मकरोपेतं शुद्धवेदवरान्वितम् || २० ||

ते यान्ति भगवत्स्थानं भक्तानां सदनं महत् |

[गृहस्थेभ्यो वैष्णवेभ्यो ग्रामादिदाने फलम्]

भगवद्यजनार्थं वा सात्त्विकेन तु चेतसा || २१ ||

मठायतनभिन्नं च ग्रामभूद्रविणं महत् |
गृहाश्रमरतानां च वैष्णवानां निवेदयेत् || २२ ||

न्यायोपायविधिप्राप्तं यस्स मोक्षमवाप्नुयात् |

[ब्राह्मणादन्यतो वृत्तिग्रहणप्रतिषेधः]

अलाभाच्चैव भिक्षाणामसामर्थ्यात्तथाऽत्मनः || २३ ||

स्वकर्मणि ह्यलोपार्थं पुत्रादेर्भरणाय च |
अत्यापद्यपि जातायां कुटुम्बी वैष्णवो द्विजः || २४ ||

ब्राह्मणादेव गृह्णीयाद्वृत्तिं देवमठाश्रिताम् |
केवलां ग्रामपूर्वां वा याचितायाचितात्तथा || २५ ||

आप्रभातान्निशान्तेन कर्मणा वैष्णवेन च |
क्रियमाणेन तदुत तदर्थमघमेति वै || २६ ||

इत्येतद्यतिपूर्वाणां वैष्णवानां च लक्षणम् |
कथितं मुनिशार्दूल आप्तादीनामथो शृणु || २७ ||

[आप्तलक्षणम्]

ये यजन्ति क्रमाद्देवं पञ्चकाल्येन कर्मणा |
प्. २५०) द्विजातीनां चतुर्णां तु अधिकारं ददत्यपि || २८ ||

शुद्धे तु भगवन्मार्गे सत्त्वस्थास्सात्त्वताश्च ते |
असंकीर्णा द्विजश्रेष्ठ ब्रह्मरुद्रेन्द्रपूर्वकैः || २९ ||

विशेषदेवतायागैरमुख्यैर्नातिनिर्मलैः |
वासुदेवं विना [चातुरात्म्यं त] त्प्रभवादिना || ३० ||

संन्यासकर्म (कर्मसंन्यास ?) योगेन फलसंपद्विनैव हि |
वेदान्तविधि(न्तार्थवि ?)शेषज्ञाश्चतुर्णामुपरि स्थिताः || ३१ ||

मोक्षार्थमपि विप्रेन्द्र स्थितास्तेऽञ्जलिकारिणः |
प्रतिभात्यधिकं येषां यत्स्यात्संस्थापने हरेः || ३२ ||

धनं समार्ज्य यत्नेन प्रतिष्ठामचरन्ति ये |
वैष्णवीं भक्तियुत्केन चेतसा कीर्तयन्ति च || ३३ ||

भगवद्भाविनो विप्रा इत्याप्तास्समुदाहृताः |

[अनाप्तलक्षणम्]

वर्णधर्ममनुज्झित्य ह्याप्तादिष्टेन कर्मणा || ३४ ||

यजन्ति श्रद्धया देवमनाप्तास्ते प्रकीर्तिताः |

[आरम्भिलक्षणम्]

विना तेनार्थसिध्यर्थं विश्वात्मानं यजन्ति ये || ३५ ||

आरम्भिणस्ते बोद्धव्या वैष्णवा ब्राह्मणादयः |

[संप्रवर्तिलक्षणम्]

श्रद्धया ये प्रवर्तन्ते स्वयं संपूजने हरेः || ३६ ||

अमार्गेण तु विप्रेन्द्र विद्धि तान्संप्रवर्तिनः |
लिङ्गैरेतैस्तु बोद्धव्यास्सदैवाप्तादयो मुने || ३७ ||

अथातो योगिपूर्वाणां वैष्णवानां समासतः |
विप्रादिमौद्गलान्तानां लक्षणं चावधारय || ३८ ||

[योगिनां लक्षणम्]

शययासनपथिस्थश्च हृद्गतं संस्मरेत्प्रभुम् |
निष्कलादिप्रभेदेन अथवायतने हरेः || ३९ ||

प्. २५१) निमीलिताक्षोपविष्टस्समाधिं चाभ्यसेत्सदा |
नमो नारायणायेति वासुदेवेति वा वदेत् || ४० ||

कर्मणा मनसा वाचा नानिष्टं कस्यचित्स्मरेत् |
लिङ्गैरेतैस्तु बोद्धव्या भगवद्योगसेविनः || ४१ ||

[जपनिष्ठानां लक्षणम्]

यो नु शुद्धश्शान्तमना दण्डी काषायवस्त्रभृत् |
भगवद्भाविजन्तूनां साभिलाषं निरीक्षते || ४२ ||

पौत्रदीपकपद्माक्षस्फाटिकेनामलेन वा |
गणित्रेण करस्थेन भजमानो जपेद्धरिम् || ४३ ||

मनसा मुनिशार्दुल विष्णोरर्चापरः स्थितः |
जपेदुपांशुना मन्त्रमादराद्वा स्तुतिं पठेत् || ४४ ||

जपनिष्ठं तु तं विद्धि वैष्णवे शासने स्थितम् |

[तापासलक्षणम्]

यत्किञ्चिद्व्रतमातिष्ठेत्तत्तद्भगवदाश्रितम् || ४५ ||

चान्द्रायणपराकादीनेकादश्यादिकं चरेत् |
सदैवायतने विष्णोस्तदभावे गृहस्थितः || ४६ ||

उत्तिष्ठन्संस्मरेद्विष्णुमुपविष्टस्तथैव च |
मासोपवासी भिक्षाशी विष्ण्वायतनलोलुपः || ४७ ||

व्रतान्ते पत्रपुष्पाद्यैः पूजयेद्भगवन्मयान् |
औदकीमाचरेच्छुद्धिमेकद्वित्रिजलाप्लवः || ४८ ||

क्षालनं वसनाभ्यां वा ताभ्यां वा परिवर्तनम् |
समीपवर्तिनां(नो ?)नित्यमुद्धोधयति यत्नतः || ४९ ||

नक्तोपवासपूजायामेकादश्यां प्रयत्नतः |
यस्त्वेवमादि सततमाचरेत्प्रयतात्मवान् || ५० ||

वैष्णवस्तापसः प्रोक्तः पयोमूलफलाशनः |

[शास्त्रज्ञलक्षणम्]

पुराणं धर्मशास्त्राणि इतिहासांश्च वैष्णवान् || ५१ ||

वेत्ति वेदान्तसिद्धान्तान् शृणुयाद्व्याकरोत्यपि |
प्रणष्टपाठवाक्यानां कृत्वा वस्तुविचारणम् || ५२ ||

प्. २५२) तज्ज्ञैस्सह प्रयत्नाद्वै ह्यागमं संस्करोति यः |
अतन्द्रितः सदा विद्धि तं शास्त्रज्ञं हि वैष्णवम् || ५३ ||

[शास्त्रधारकलक्षणम्]

श्रद्धया यः समुच्चित्य यत्र कुत्रचिदागमम् |
ब्रह्म ध्यायंस्तथा पश्चात्सन्धारयति यत्नतः || ५४ ||

पूजयत्यर्घ्यपुष्पाद्यैश्शास्त्रापीठं क्रमेण तु |
ददाति वैष्णवानां च गोपयत्यकृतात्मनाम् || ५५ ||

अन्यदर्शनभत्कानां विद्धि तं शास्त्रधारकम् |
इत्येतत्कथितं विप्र वैष्णवानां च लक्षणम् || ५६ ||

[उक्तलक्षणलक्षितानां वैष्णवानां यागपूजार्हत्वविधानम्]

यजस्व पूजयस्वैतान् भक्त्या भावेन नारद |
समुद्दिश्य निमित्तं यच्छ्राद्धं यजति वैष्णवे || ५७ ||

यत्यादिपञ्चकेवाऽथ ह्यनाप्ते ब्राह्मणे द्विज |
तस्मिन्नञ्जलिकारे वाऽरम्भिणेऽथ प्रवर्तिने || ५८ ||

तदक्षयं पितॄणां तु विशेषान्मन्त्रसंस्कृतम् |
षडेतेऽर्हाश्च विप्रेन्द्र पितृकर्मणि सर्वदा || ५९ ||

जपहोमव्रतादीनामासत्काः षडिमे त्वपि |
दानकर्मणि दिव्ये च प्रायः क्षत्रादयः स्मृताः || ६० ||

भवन्ति यादृशाश्चैव तापसा जपिनस्तु वा |
दैवे पित्र्ये द्विजश्रेष्ठ योगी चार्हति सर्वदा || ६१ ||

यद्वयः पूर्णमासीत्तु किं तु योगपरो यदि |
तस्य ब्रह्ममयो देहो विशेषाद्वैष्णवस्य च || ६२ ||

तस्मात्स पूजनीयो हि यथाशक्ति च सर्वदा |
दुर्लभा भगवद्यागा भाविनो भुवि मानवाः || ६३ ||

तद्दर्शनात्तदालापात्सुलभं शाश्वतं पदम् |

नारदः �

एको हि श्रूयते देव कालो लोके न चापरः || ६४ ||

पञ्च कालास्त्वयोद्दिष्टाः किमेतन्मेऽत्र संशयः |

प्. २५३) श्रीभगवान् �

[पञ्चकालभेदः तत्र कर्तव्यकर्मभेदश्च]

एकस्यैव हि कालस्य वासरीयस्य नारद || ६५ ||

आप्रभातान्निशान्तं वै पञ्चधा परिकल्पना |
पृथक्कर्मवशात्कार्या न काला बहवः स्थिताः || ६६ ||

नारदः �

एककालस्थितानां च कर्मणां लक्षणं वद |
परिज्ञातैस्तु यैस्सम्यक्कृतकृत्यो भवाम्यहम् || ६७ ||

श्रीभगवान् �

ब्राह्मान्मुहूर्तादारभ्य प्रागंशं विप्र वासरे |
जपध्यानार्चनस्तोत्रैः कर्मवाक्चित्तसंयुतैः || ६८ ||

अभिगच्छेज्जगद्योनिं तच्चाभिगमनं स्मृतम् |
ततः पुष्पफलादीनामुत्थायार्जनमाचरेत् || ६९ ||

भगवद्यागनिष्पत्तिकारणं प्रहरं परम् |
तदुपादानसंज्ञं वै कर्मकालपदाश्रितम् || ७० ||

ततोऽष्टाङ्गेन यागेन पूजयेत्परमेश्वरम् |
सार्धं तु ? प्रहरं विप्र इज्याकालस्तु स स्मृतः || ७१ ||

श्रवणं चिन्तनं व्याख्या ततः पाठसमन्विता |
अध्यायसंज्ञं तं विद्धि कालांशं मुनिसत्तम || ७२ ||

दिनावसाने संप्राप्ते पूजां कृत्वा समभ्यसेत् |
योगं निशावसाने च विश्रमैरन्तरीकृतम् || ७३ ||

पञ्चमो योगसंज्ञोऽसौ कालांशो ब्रह्मसिद्धिदः |

नारदः �

श्रुतो मयाऽखिलः पूर्वं भगवद्याग उत्तमः || ७४ ||

तस्याङ्गानि विभागेन श्रोतुमिच्छाम्यहं पुनः |

श्रिभगवान् �

अन्तःकरणयागादि यावदात्मनिवेदनम् || ७५ ||

तदाद्यमङ्गं यागस्य नाम्नाऽभिमनं महत् |
प्. २५४) पूजनं चार्घ्यपुष्पाद्यैर्भोगैर्यदखिलं मुने || ७६ ||

बाह्योपचारैस्तद्विद्धि भोगसंज्ञं तु नारद |
मध्वाज्याक्तेन दध्ना वै पूजा च पशुनाऽपि वा || ७७ ||

तत्तृतीयं हि यागाङ्गं तुर्यमन्तेन पूजनम् |
निवेदितस्य यद्दानं पूर्वोक्तविधिना मुने || ७८ ||

संप्रदानं तु तन्नाम यागाङ्गं पञ्चमं स्मृतम् |
वह्निसन्तर्पणं षष्ठं पितृयागस्तु सप्तमः || ७९ ||

प्राणाग्निहवनं नाम्ना त्वनुयागस्तदष्टमम् |
इत्येतत्कथितं सम्यक् यत्त्वया परिचोदितम् || ८० ||

प्रददात्यचिराद्यद्वै तन्निष्ठानां परं पदम् |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां वैष्णवाचारलक्षण नाम 
द्वाविंशः पटलः || २२ ||

यहा तक भेजा गया है 




अथ श्राद्धविधानं नाम त्रयोविंशः पटलः

नारदः �

विधानमादिश विभो निमित्तं श्राद्धकर्मणि |
दीक्षितैर्भगवद्भत्केः कथं कार्यं क्रियापरैः || १ ||

श्रीभगवान् �

[दीक्षितैरपि श्राद्धस्यावश्यं कर्तव्यता]

कर्मणा मनसा श्राद्धं यत्नात्कार्यं सदैव हि |
सऋणैरऋणैः सर्वैंर्यावद्देहान्तिमं द्विज || २ ||

विविक्तं धर्ममेतावत्सिद्धानामपि देहिनाम् |

[सिद्धैरपि लोकसंग्रहार्थं धर्मस्य कर्तव्यता]

नाचरेद्योऽपि वै सिद्धो लौकिकं धर्ममग्रतः || ३ ||

उपप्लवमसिद्धास्तु कुर्वन्त्यविरतं महत् |
उपप्लवाच्च धर्मस्य ग्लानिर्भवति नारद || ४ ||

विवेकज्ञैरतस्तस्माल्लोकाचारो यथास्थितः |
आदेहपाताद्यत्नेन रक्षणीयः प्रयत्नतः || ५ ||

[धर्मेषु श्राद्धस्य श्रैष्ठ्यम्]

आचाराणां हि सर्वेषां धर्माणां मुनिसत्तम |
श्राद्धं मे रोचते यादृक् तादृक् न परमं तु वै || ६ ||

प्. २५५) [श्राद्धनिमित्तभूतकालादिनिरूपणम्]

तस्य कालं विधानं च यथा तदवधारय |
सितासिते च द्वादश्यावमावास्या च पुर्णिमा || ७ ||

राहुसन्दर्शनं चैव सूर्यसंक्रमणं तथा |
श्राद्धं तत्र प्रयत्नेन काम्यं कुर्याच्च भक्तितः || ८ ||

अष्टकान्वष्टकाभ्यां च श्राद्धपक्षे विशेषतः |
पितॄक्षे त्वमावास्यात्रयोदश्योस्तथैव च || ९ ||

नवान्नप्राशने चैव सुतसंस्कारकर्मणि |
गुरोर्वा वं(?) प्रवृद्धे तु तद्भ्रातरि गृहागते || १० ||

शुद्धेऽर्थे पात्रतो लब्धे तीर्थे वाऽयतने हरेः |
प्राप्ते क्षेत्रेऽथ संसिद्धे प्रतिष्ठायां पवित्रके || ११ ||

वापीकूपतटाकानां वृक्षाणां परिमोक्षणे |
गोदानादौ वृषत्यागे व्रतारम्भे तदन्ततः || १२ ||

शास्त्रश्रवणनिष्पत्तावारम्भे च तहैव हि |
वत्सरे वत्सरे विप्र मि(पि !)त्रादीनां कुटुम्बिनाम् || १३ ||

श्राद्धं कार्यं दीक्षितेन लौकिकीषु तिथिष्वपि |

[श्राद्धविधानप्रकारः]

पूजयित्वा पुरा देवं तर्पयित्वा हुताशनम् || १४ ||

प्रागुक्तेन विधानेन ततस्त्वाहूय वैष्णवान् |
प्रक्षालिताङ्घ्रीन्स्वाचान्तान् प्रोक्षितानस्त्रावारिणा || १५ ||

[तत्र � आमन्त्रितानां वैष्णवानामासनपरिकल्पनविधानम्]

सम्मुरवान्मन्त्रनाथस्य उत्तराभिमुखानपि |
आसनेषु विविक्तेषु परिच्छिन्नेषु नारद || १६ ||

गायत्र्या भस्मरेखासु शङ्कुनाऽस्त्रान्वितेन वा |
हृदाऽस्त्रपरिजप्तानि आसनानामथोर्ध्वतः || १७ ||

सतिलानि च दर्भाणि निक्षिप्याम्बुयुतानि च |

[गुरुवर्गे पितृवर्गे मातृवर्गे च तेषां स्थापनप्रकारविधानम् 
स्थापनीयवैष्णवसङ्ख्याप्रदर्शनं च]

गुरोर्वा गुरुवर्गस्य मूलमन्त्रेण नारद || १८ ||

प्. २५६) प्रतिष्ठाप्यासने पूर्वमेकमादौ तु वैष्णवम् |
हृद्युक्तेनाथ तेनैव स्वधा संभूषितेन च || १९ ||

पितुः पङ्क्यवसाने तु नाम्नाऽन्यमुपवेशयेत् |
शिरसा संयुतेनाथ गृहीत्वा पाणिना द्विज || २० ||

नाम्ना पितामहीयेन प्रतिष्ठाप्यासने परम् |
नेत्रे [ण] स्वावसानेन त्र्यक्षेरेण समूर्त्तिना || २१ ||

प्रपितामहनाम्ना तु वैष्णवं चापरं न्यसेत् |
चत्वार एव वै पूर्वं मन्त्रपीठस्य सन्मुखाः || २२ ||

देवीमन्त्रचतुष्केण मातुर्वास्य कुलस्य वा |
अस्त्रेण पितृवर्गस्य उत्तराभिमुखं द्वयम् ? || २३ ||

[पित्रादौ जीवति तत्स्थाने पितामहादीनां नियोज्यता]

विद्यमाने तु पितरि पितुर्योज्यः पितामहः |
सत्यां मातर्यपि मुने तत्पितर्यपि तेन वै || २४ ||

मातुः पितामहो योज्यो मातुर्मन्त्रेण सर्वदा |

[वैष्णवानामलाभे सङ्कोचविधानम्]

पितृमातृकुलाभ्यां द्वौ वंशकैकमथोभयोः || २५ ||

[पित्रादिस्थाने वृतानां तेपां देहन्यासविधानं]

मनसा मुनिशार्दुल द्वादशार्णेन कल्पयेत् |
देहन्यासं च सर्वेषां न्यस्यो हस्ततलेऽस्त्रराट् || २६ ||

[तेषां ध्यानप्रकारः]

सर्वे चतुर्भुजा ज्ञेयाः शङ्खचक्रगदाधराः |
किरीटकौस्तुभधरा वैनतेयासने स्थिताः || २७ ||

प्रोद्यता इव चोद्धर्तुं प्रेतीभूतस्य नारद |

[पितणां  पाद्यार्ध्यदानविधानम्]

ततो हृदयमन्त्रेण अर्घ्यपात्रोदकेन तु || २८ ||

सिञ्चेत्क्रमेणाङ्घियुग्ममेकैकस्मिन्महामते |
मूलमन्त्रेण तदनु पाणिभ्यां तु तिलोदकम् || २९ ||

[अर्घ्यसंस्रावस्य पितृपात्रेण ग्रहणविधानम्]

दत्वा दत्वा समाहृत्य पात्रे ह्यस्त्राभिमन्त्रिते |
एकैकस्यापिधायाथ पूज्यत्र्यर्णेन नारद || ३० ||

प्. २५७) [तन्मध्ये पितॄणां विष्णुरूपाणां ध्यानम्]

संस्थाप्य भगवदग्रे तन्मध्ये मनसा स्मरेत् |
तान्पितॄन् विष्णुरूपांश्च भासा भास्वरविग्रहान् || ३१ ||

पितृमन्त्रेण तदनु पितृमातृमयान्पितॄन् |
त्रिस्सप्तकुलसंस्थापनोक्तानत्रैव भावयेत् || ३२ ||

अर्थयित्वा ततोऽनुज्ञां गृहीत्वा शिरसा ततः |
पात्रासनस्थितेभ्यस्तु पित्रर्थं यागमाचरेत् || ३३ ||

[मन्त्रेशसन्निधावभ्यर्थनम्]

भगवन्पितृयागार्थं यजामि त्वां विशेषतः |
तेषामनुग्रहार्थं तु यागमाहर मेऽच्युत || ३४ ||

एवं विज्ञाप्य मन्त्रेशं

[चरुसाधनम्]

				चरुं क्षीरेण साधयेत् |
संस्कृतेऽग्नौ पुरा यद्यत्सिद्धं तच्चावलोकयेत् || ३५ ||

प्रोक्षयेदस्त्रमन्त्रेण भक्तं सव्यञ्जनादिकम् |
संस्कृतेनाग्निना ताप्य कृत्वा मधुघृताप्लुतम् || ३६ ||

तिलदर्भान्वितं पश्चात्प्राग्वदाप्यायय निर्दहेत् |
सर्वं यत्साधितं किञ्चित् भक्ष्यपानादिभोजनम् || ३७ ||

चेतसा कल्पयेत्सर्वं पितॄणां तर्पयेत्तु तत् |

[साधितेन भक्ष्यभोज्यादिना देवस्य यजनम्]

ततस्तेन यजेद्देवमर्घ्यपुष्पादिकेन तु || ३८ ||

यथा निवेशिताः पूर्वं मण्डलेष्वथ नारद |
तेषां तृप्त्यर्थमुद्धृत्य संपूर्णं तु फलादिकैः || ३९ ||

दधिक्षीरान्नपात्रं तु क्रमादस्योद्धृतं च यत् |
अर्घ्यपुष्पैस्तथा धूपलेपनाञ्जनदीपिकैः || ४० ||

तद्वीर्यमूष्मणा सार्धं तस्मिन्परिणतं स्मरेत् |
तेन तं भावयेत्तृप्तमतीव मुनिसत्तम || ४१ ||

सर्वेषामन्नवीर्यं हि एवं परिणतं नयेत् |

प्. २५८) [पितृसन्तर्पणमंत्रः]

प्रणवेनामृतेनैव व्योमेशेनान्वितेन तु || ४२ ||

स्वनाम्ना च स्वधाऽन्तेन ततो नारायणात्मने |
तदन्ते तु नमस्कुर्यान्मन्त्रोऽयं पितृतर्पणे || ४३ ||

[अथाग्नौ होमविधानम्]

ततो नारायणाग्नौ तु यायादग्रं च नारद |
तभिन्धनेन शुष्केण संबोध्याज्ययुतेन च || ४४ ||

दक्षिणाग्रान् न्यसेत्तत्र दर्भान्भूयः स्तरोपरि |
पूर्ववत्पूजयित्वाऽग्निं पितॄन् तेन तु तत्स्थितम् || ४५ ||

मन्त्रमूर्तिं यजेत्पश्चाद्बलिदानेन वै पुनः |
त्र्यक्षरेण तु मन्त्रेण दद्यादन्नाहुतित्रयम् || ४६ ||

मध्येऽग्नि मन्त्रनाथस्य मध्याद्बाह्येऽग्निमध्यतः |
प्रदक्षिणक्रमेणैव द्वादशाप्याहुतीस्ततः || ४७ ||

मूर्तिमन्त्रात्तु वर्णेन एकैकेन तु नारद |
ओमादिना स्वधाऽन्तेन ततोऽस्त्रेण तथा बहिः || ४८ ||

[अथ पितृभ्यः पिण्डदानविधानम्]

प्रदक्षिणे च प्रागादौ स्तरस्योपरि सोदकम् |
दत्वा बल्य(?)ष्टकं चाथ अग्नावग्रे तिलं क्षिपेत् || ४९ ||

हृन्मन्त्रेण पुरा विप्र पितृभ्यस्तत्र वै क्रमात् |
गायत्र्या च स्वनाम्ना वै स्वधायुक्तेन पूर्ववत् || ५० ||

पाणिना त्वपसव्येन बलिदानं समाचरेत् |
तद्वीर्यं पूर्ववत्तेषां पितॄणां परिभावयेत् || ५१ ||

तिलोदकं ततो दद्यादाद्यन्तेन हृदा द्विज |
स्वधाप्रणवयुक्तेन नाम्ना गोत्रान्वितेन च || ५२ ||

राजाऽथ(?)सगुणध्यानचेतसा भावितेन वै |
अग्रतो मन्त्रमूर्तौ तु वह्नावपि ततः क्रमात् || ५३ ||

[अथ पितॄणामन्नसंविभजनविधानम्]

पूजयेदुपविष्टांश्च पुष्पधूपानुलेपनैः |
नैवेद्यहुतशेषं च तेषामन्नं विभज्य च || ५४ ||

प्. २५९) व्यञ्जनादिफलोपेतं यत्किञ्चित्साधितं पुरा |
स्वधान्वितेन मूलेन मूर्तिना भूषितेन तु || ५५ ||

पात्रं पूर्णेन्दुवद्ध्यायेत्तन्मध्ये तं तु संस्मरेत् |
मन्त्रेशममृताकारं तृप्तिसंजननं महत् || ५६ ||

[भुञ्जानेषु पितृषु जपध्यानविधानम्]

भुञ्जानेषु तथैतेषु दश दिक्ष्वस्त्रमास्मरेत् |
जपेत् ध्यायेच्च मन्त्रेशं नारसिह्मं महामुने || ५७ ||

[भोजनान्ते दक्षिणादानम्]

भक्त्या संप्रीणयद्देवं दद्याच्छक्त्या च दक्षिणाम् |
नैवेद्यमपि सन्धार्यं तावदेव हि नारद || ५८ ||

यावद्भुजिक्रियान्तस्तु तदन्ते प्रतिपाद्य च |

[शेषान्नसंविभजनम्]

स्वं स्वमेव हि सर्वस्य अन्नस्याभ्यागतस्य च || ५९ ||

तेषु वा संविभज्यादौ एकं तत्रैव वर्जयेत् |
यत्पिताअमहनाम्ना तु हरेः पूर्वं निवेदितम् || ६० ||

तद्गृहाश्रमिणो दद्यात् जायायां सुतवृद्धये |
अथ पूर्णाहुतिं दद्याद्देवदेवं विसृज्य च || ६१ ||

उपसंहृत्य चैवाग्रे ------------------------------------ |

नारदः �

कव्यं श्राद्धविधानं तु इदं ज्ञातं मया विभो || ६२ ||

और्ध्वदेहिकसंज्ञं तु ज्ञातुमिच्छामि वै प्रभो |

श्रीभगवान् �

संस्कृत्य वैष्णवं प्रेतं विधिदृष्टेन कर्मणा || ६३ ||

[प्रेतश्राद्धविधानम्]

[तत्र प्रथमेऽहनि कर्तव्यविधिः]

ततस्तस्य क्रिया कार्या स्वाश्रमे वा जलाशये |
दिक् विदिक् सिह्ममन्त्रं तु सास्त्रं न्यस्य पुरा ततः || ६४ ||

तदन्तरे कुटिं ध्यायेद्वर्ममन्त्रं स्वमुद्रया |
कृतन्यासं ततोऽस्त्रेण प्रोक्षयेदस्त्रवारिणा || ६५ ||

प्. २६०) उत्तराभिमुखां चुल्लीं तत्रास्त्रेणानलं क्षिपेत् |
वर्मणाऽभिनवां स्थालीं क्षालयित्वोपलिप्य च || ६६ ||

हृदयेनाम्भसाऽपूर्य तेनैव क्षाल्य तण्डुलम् |
समारोप्य च संसाध्य गायत्र्या तं चरुं द्विज || ६७ ||

मधुक्षीराज्यसंमिश्रं सिद्धमुत्तारयेत्ततः |
आमूलादस्त्रपर्यन्तैस्तन्मन्त्रैरभिमन्त्र्य च || ६८ ||

वीक्षमाणो दिशं ह्यग्नेस्ततोऽस्त्रेणोपलिप्य च |
मण्डलं भूतले रम्ये केशकण्टकवर्जिते || ६९ ||

कृत्वाऽर्घ्यपात्रं तदनु प्रोक्षयेत्तज्जलेन तु |
तत्रास्त्रेण तिलान् दर्भान्विकिरेन्मध्य(?)मिश्रितान् || ७० ||

तत्र भद्रासनं चैवावतार्यास्त्राभिमन्त्रितम् |
तत्रोपर्यथवा भूमौ मन्त्रपीठं प्रकल्पयेत् || ७१ ||

निष्कलं लययागेन मन्त्रेशं पूजयेत्ततः |
अर्घ्यपुष्पादिना पूर्वं विना न्यासक्रमेण तु || ७२ ||

वह्निपूजावसानं च शश्वन्नातीव विस्तरम् |
हृन्मन्त्रमन्त्रिते पात्रे राजते वाऽथ ताम्रके || ७३ ||

चरुस्थमुद्धरेदन्नं पात्राभावे च पिण्डवत् |
संस्थाप्य भगवत्यग्रे हृन्मन्त्रेण तु नारद || ७४ ||

ततो नैवेद्यमध्यस्थं हृद्बीजं प्रणवान्वितम् |
प्रेतनाम्ना समायुक्तं नमस्कारपदान्वितम् || ७५ ||

प्रेतरूपानुकारं च ध्यात्वाऽतो देवतात्मना |
स्वधाऽन्तेन स्वनाम्ना वै पूजयेत्तदनन्तरम् || ७६ ||

अर्घ्यपुष्पैस्तथा दीपैर्लेपनाभ्यञ्जनाञ्जनैः |
वाससा मधुपर्केण अन्नेन त्वर्हणादिना || ७७ ||

तर्पणेनाथ मात्राभिः प्रणम्य परमेशवत् |
एवं कृत्वा तु मन्त्रेशो निष्कलस्तत्र यः स्थितः || ७८ ||

लयदेहश्च विप्रेन्द्र तं किञ्चित् खप्लुतं स्मरेत् |
ततस्तिलेन मधुना दध्नाऽन्नेनोदकेन तु || ७९ ||

प्. २६१) पूरयित्वाऽञ्जलिं पात्रं राजतं वाऽर्घ्यसंयुतम् |
नैवेद्यस्यापसव्येन परितः प्रक्षिपेद्बहिः || ८० ||

नमस्कृत्य यथान्यायं क्षान्त्वा चाथावसज्य च |
मुद्रया सह मन्त्रेण पूर्वोद्दिष्टेन नारद || ८१ ||

पूर्णं हृदाऽम्भसा कृत्वा कलशं सतिलं द्विज |
नैवेद्यान्नसमायुक्तं ब्राह्मणस्य निवेद्य च || ८२ ||

गोषु वा तदभावाच्च तदभावे जले क्षिपेत् |
ततस्तिलोदकं दत्वा हृन्नाम्ना तु स्वधां सह || ८३ ||

प्रक्षाल्य पाणिपादं तु आचम्य तदनन्तरम् |
संहृत्य पीठन्यासं तु पूजास्थानं द्विजाम्भसा || ८४ ||

प्लावयित्वोपलिप्याऽथ कृतन्यासो विशेद्गृहान् |
पूर्ववत्कृतरक्षस्तु भुञ्जीयात् पावनं लघु || ८५ ||

तदन्ते नृहरिं ध्यायेद्यथाशक्ति तु संजपेत् |
दिनान्तेऽस्त्रेण सिद्धार्थान् क्षिप्त्वा शयनमाचरेत् || ८६ ||

विधानमेतदखिलमाचर्तव्यं प्रयत्नतः |

[द्वितीयदिनमारभ्य यावद्दशमदिनं कर्तव्यविधिः]

दिनानि दश मेधावी प्रेतानुग्रहकाम्यया || ८७ ||

आरभ्य शिरसो यावदस्त्रमन्त्रैस्तु नारद |
अथोर्ध्वमनिरुद्धादिवासुदेवावसानकम् || ८८ ||

दशाहमेवं निर्वर्त्त्य प्राप्ते त्वेकादशे दिने |

[एकादशेऽहनि कर्तव्यश्राद्धविधानम्]

श्राद्धकर्म तु वै कुर्यात्संपन्ने त्वाह्निके सति || ८९ ||

तदर्थमभ्यर्थ्य गुरुं गुरुपुत्रं तु वा द्विज |
साधकं तदभावात्तु पुत्रकं सामयं तु वा || ९० ||

प्रागुक्तं यतिपूर्वं वा वैष्णवं त्वेकमेव हि |
प्रक्षालिताङ्घ्रि स्वाचान्तं कृत्वा तं संप्रवेश्य च || ९१ ||

दत्वासनं तु संस्थाप्य उत्तराभिमुखं तु तम् |
पूजयेच्च ततो देवं शक्त्यङ्गावयवान्वितम् || ९२ ||

आचार्यस्य ततो विप्र कुर्यान्मण्डलकं शुभम् |
प्. २६२) तत्रासनवरं दद्यात्पूजितं व्याप्तिभावितम् || ९३ ||

विनिवेश्याथ वै तत्र प्रेतनाम्नाऽभिमन्त्रितम् |
पूर्वोक्तेन विधानेन न्यास आवाहनं भवेत् || ९४ ||

अर्घ्यपाद्ये ततो दद्यान्नामगोत्रेण नारद |
पुष्पधूपार्चितं कुर्याद्यथाशक्त्यम्बरादिभिः || ९५ ||

मृतोपकरणं सर्वं तस्यैव विनिवेद्य च |
अनुज्ञां पूर्ववल्लब्ध्वा पित्रर्थं (प्रेतार्थं ?) यागमारभेत् || ९६ ||

पूर्वोक्तेन विधानेन किञ्चित्तत्रापि चोच्यते |
नैवेद्यपिण्डं गायत्र्या निवेद्यामृतगोलवत् || ९७ ||

ध्यात्वाह्लादकराकीर्णं स्थितं धामत्रयोपरि |
तन्मध्ये मूलमन्त्रेण स्वधाशब्दान्वितेन तु || ९८ ||

मूर्तिं प्रेतमयीं ध्यायेन्नारायणकलोद्भवाम् |
लक्ष्म्याद्यमखिलं तत्र लयन्यासं प्रकल्पयेत् || ९९ ||

तमर्घ्याद्यैरथो भोगैर्मूलमन्त्रेण पूजयेत् |
मुद्रां बध्वा जपित्वा च वह्निस्थे चाग्रतो हरेः || १०० ||

दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु एकमेव समाचरेत् |
तिलोदकान्तं सकलमाचार्यं भोजयेत्ततः || १०१ ||

भुञ्जानस्य मुने तस्य अग्रस्थो नृहरिं जपेत् |
तद्भोजनावसाने नु मन्त्रपीठस्य चाग्रतः || १०२ ||

अर्घ्यपात्रेण विप्रेन्द्र भूयो दद्यात्तिलोदकम् |
भुक्तशेषं तु सिद्धान्नं गृहीत्वाऽर्घ्योदकान्वितम् || १०३ ||

भूतानां तर्पणार्थाय विकिरेत्पूर्ववद्बलिम् |
संतृप्तस्याग्रतश्चैव हृन्मन्त्रेणामृतेन तु || १०४ ||

परमेश्वरयुक्तेन नमोऽन्तेनामलादिना |
संपन्नमिति संपृष्ट्वा दद्यादाचमनं ततः || १०५ ||

उच्छिष्टमुपसंहृत्य अस्त्रेणाभ्युक्षयेत्क्षितिम् |
भगवत्प्रीणनं कुर्याद्गृहीत्वा दक्षिणां तु वै || १०६ ||

वह्निस्थस्य तु मन्त्रस्य दद्यात्पूर्णाहुतिं द्विज |
हृदयाम्बुजमध्ये तु तेजःपुञ्जप्रभं महत् || १०७ ||

प्. २६३) मन्त्रेशमुपसंहृत्य पीठपिण्डाग्निमध्यगम् |
विधिनाऽनेन वै कुर्यान्मासं मासं महामुने || १०८ ||

[अथ प्रेतत्वनिवर्तकमाब्दिकश्राद्धम्]

वत्सरे चैव निष्पन्ने मासे चैव त्रयोदशे |
प्रेतत्वस्योपशान्त्यर्थं पितृश्राद्धं समाचरेत् || १०९ ||

स्नानाद्यं होमपर्यन्तं कुर्यादादौ द्विजाह्निकम् |
संस्कृतेऽग्नौ तु सिद्धेऽग्नौ घृतक्षीरमधुप्लुते || ११० ||

आहूय भगवद्भक्तानाचार्यांश्च क्रियापरान् |
चतुरोदङ्मुखान् न्यस्य पीठन्यासक्रमेण तु || १११ ||

द्वावन्यौ पूर्ववक्त्रौ च विनिवेश्यासनद्वये |
चतुर्णामनिरुद्धाद्यैर्मन्त्रैर्न्यासं समाचरेत् || ११२ ||

मूलीयमङ्गषट्कं तु ह्येकैकस्याथ विन्यसेत् |
आपादान्मूर्धपर्यन्तं द्वाभ्यामस्त्रं तु देहगम् || ११३ ||

जातियुक्तं तदेवास्त्रं स्वसंज्ञापरिभूषितम् |
ताभ्यां षडङ्गन्यासार्थं कृत्वा देहे करे न्यसेत् || ११४ ||

यदर्थं क्रियते श्राद्धं संज्ञा तस्यानिरुद्धकी |
पितुः संज्ञां च विन्यस्य प्रद्युम्नस्यामितात्मनः || ११५ ||

सङ्कर्षणं तु मन्त्रेशं कल्पयेच्च पितामहम् |
प्रपितामहसंज्ञं तु वासुदेवं प्रकल्पयेत् || ११६ ||

विधिनाथाप्ययाख्येन अर्घ्यपुष्पादिभिर्यजेत् |
प्रार्थयित्वा ततोऽनुज्ञां मन्त्रेशं प्रतिमागतम् || ११७ ||

विभवेनार्चयित्वा तु स्नानाद्येन महामते |
चन्दनाभरणस्रग्भिर्वस्त्रैर्धूपैस्तथाऽञ्जनैः || ११८ ||

दीपेन मधुपर्केण परमान्नेन मात्रया |
स्तोत्रमन्त्रनमस्कारैः सुमनोभिरनन्तरम् || ११९ ||

तमेवानलमध्ये तु सन्निधीकृत्य पूजयेत् |
ततोऽस्त्रमन्त्रजप्तेषु पात्रेषूद्धृत्य भक्तितः || १२० ||

पितृसन्धानसिद्ध्यर्थं नैवेद्यान्नचतुष्टयम् |
व्यञ्जनादिसमायुक्तं मध्वाज्यतिलभावितम् || १२१ ||

प्. २६४) संप्रोक्ष्य चानिरुद्धाद्यैर्मूलमन्त्रेण वै विभोः |
संहारक्रमयोगेन एकैकं विनिवेद्य च || १२२ ||

ततोऽन्नपात्रमेकैकमानयेत्संस्कृतं पुरा |
तथारूपं तु तं ध्यायेच्चतुर्धा भेदभावितम् || १२३ ||

बहुभिन्नाऽन्नशक्तिभ्य उत्तरोत्तरतां गताः |
अनिरुद्धादिभेदेन वासुदेवावसानतः || १२४ ||

रसशक्तिश्च या चासौ साऽनिरुद्धो महामते |
प्रद्युम्नो वीर्यशक्तिः स्यात् धृतिशक्तिस्ततोऽच्युतः || १२५ ||

आनन्दशक्तिर्याऽन्नोत्था वासुदेवस्तु स स्मृतः |
एवं स्मृत्वा ततो ध्यात्वा मन्त्रैः स्वैः स्वैः पृथक् पृथक् || १२६ ||

न्यासमन्नशरीराणां देवानां विद्धि पूर्ववत् |
हृदाद्यस्त्रावसानं च एवं मूर्तिमयं द्विज || १२७ ||

तन्नैवेद्यचतुष्कं तु लोलीभूतं गतं त्वपि |
मन्त्रमित्यन्नभेदेन अर्घ्यपात्रादिना यजेत् || १२८ ||

नामगोत्रादिना प्राग्वद्देवेशं प्रीणयेत्ततः |
ततोऽग्निस्थाच्युतस्याग्रे तृप्तस्याज्यादिना पुरा || १२९ ||

एवमेव चतुर्धा वै कृत्वा चान्नमयीं क्रियाम् |
तत्रापि प्रीणनं कृत्वा पितृनाथस्य वै प्रभोः || १३० ||

त्वदग्रे प्रीतये पीत्वा पितृयागमिदं मया |
कृतं मन्त्रात्मने हि त्वां --- स्वधा ओं नमोनमः(?) || १३१ ||

हृन्मन्त्रेण ततो दद्यादेकैकस्य तिलोदकम् |
अग्रतोऽन्नशरीरस्य मन्त्रमूर्त्यात्मनः पितॄन् || १३२ ||

अथाप्ययेन विधिना अन्नवीर्यमयान्पितॄन् |
देवतामन्त्रचैतन्ये शान्तभावं गतान्स्मरेत् || १३३ ||

कर्मवाङ्मनसाभ्यां च यथा तदवधारय |
किञ्चिच्च पूर्वं नैवेद्यादादायान्नं तु पाणिना || १३४ ||

तदूर्ध्वस्थेऽन्नकवले पूर्वमुच्चार्य मेलयेत् |
नामगोत्रावसानं च पितृमन्त्रं पुरोदितम् || १३५ ||

अधीशमन्त्रं तदनु स्वधाम्नि व्रज वै पदम् |
प्. २६५) नमस्कारान्वितेनैवमुक्त्वैवं भावयेत्ततः || १३६ ||

प्रद्युम्नात्मनि संलीनमन्नवीर्यं(र्ये ?) शशिप्रभम्(भे ?) |
पितरं(?) तारकाकारमनिरुद्धं ज्वलत्प्रभम् || १३७ ||

चिद्धर्मविभवोपेतमेवं कृत्वा ततो द्विज |
मेलयेद्विधिनाऽनेन अन्नं प्रद्युम्नभावितम् || १३८ ||

सङ्कर्षणे महाधाम्नि वासुदेवे च तं पुनः |
वासुदेवोऽपि भगवान् परस्मिन्नव्यये पदे || १३९ ||

शान्तेऽनन्ते तु पूर्वोक्ते यत्रस्थो न भवेत्पुनः |
कृत्वैवं पितृसन्धानं हरेरग्रेऽग्निसन्निधौ || १४० ||

भोजनं च ततो दद्यात्पूजितानां पुरा द्विज |
यथाक्रमं ततः पृच्छेत्तृप्तिमन्नपरां तु तान् || १४१ ||

स्वाचान्तानन्ततो दद्याद्विष्णोरग्रे तु दक्षिणाम् |
हृन्मन्त्रेण तु तैर्वाच्या प्रीतिर्नारायणी परा || १४२ ||

ततः पूर्णाहुतिं दद्यात् क्षन्तव्यो द्विज मन्त्रराट् |

[पैतामहान्नशेषस्य जायायै प्रदानम्]

प्राग्वन्ममेति(?)नैवेद्यं मूलमन्त्राभिमन्त्रितम् || १४३ ||

प्रयतायां तु जायायां दद्यात् क्षीराज्यभावितम् |
सुतत्वेन तु संसिद्धिं तत्कुक्षौ चोपयान्ति च || १४४ ||

अथ तेनोदकेनैव लक्ष्मीसौभाग्यभाजनम् |

[शेषान्नसंविभजनम्]

ज्ञानधर्मक्रियासक्तस्सत्यव्रतपरायणः || १४५ ||

नियोजनादि वै कुर्यान्नैवेद्यस्यैव पूर्ववत् |

[पितॄणां विसर्जनप्रकारः]

पादा(द्या ?)र्घ्यपात्रमुत्पाद्य हृन्मन्त्रेण तु वै पुरा || १४६ ||

स्वमन्त्रेण पितॄन्सर्वांस्तत्रस्थान् खगतान् स्मरेत् |

[नेत्रावमार्जनम्]

अथ तेनोदकेनैव नेत्रमन्त्रेण लोचने || १४७ ||

प्. २६६) अवमार्ज्योदकं तद्वै स्थाने निक्षिप्य पावने |
इति मन्त्रमयश्राद्धं कुरुते सुगतिप्रदम् || १४८ ||

[गुर्वादिश्राद्धस्य समयज्ञादिभिः कर्तव्यता]

समयज्ञादिकैः कार्यं गुरूणामात्मसिद्धये |
पित्रादीनां च स्वसुतैर्गुरुभिश्चानुकम्पया || १४९ ||

समयव्रतपूर्वाणां शिष्याणां भावितात्मनाम् |
यद्यप्यनुप्रयोज्यं स्याच्छ्राद्धं सद्दीक्षितस्य च || १५० ||

क्रियासंज्ञेन तत्रापि कार्यमात्महिताप्तये |
दीक्षासममिदं श्राद्धं कुगतेः सुगतिप्रदम् || १५१ ||

सदैव दीक्षितानां च यागे यज्ञे च वैष्णवे |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन यथालब्धेन केनचित् || १५२ ||

वस्तुनाऽपि पवित्रेण इदं श्राद्धं समापयेत् |

[श्राद्धानुष्ठानस्य प्रशंसा]

कदन्नेन कुदेशे च अपात्रे चापि नारद || १५३ ||

ध्यानविज्ञानमन्त्राद्यैः संपाद्यं विद्धि शाश्वतम् |
देशकाले तथा पात्रे श्रद्धापूतं तु किं पुनः || १५४ ||

वैष्णवः परमं पात्रं देश आयतनं हरेः |
द्वादशी सर्वकालानामुत्तमा परिकीर्तिता || १५५ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां श्राद्धविधानं नाम 
त्रयोविंशः पटलः || २३ ||




अथ संस्काराख्यानं नाम चतुर्विंशः पटलः

नारदः �

काम्यं (कव्यं ?) प्रेतं पितृश्राद्धं त्वत्प्रसादान्मया श्रुतम् |
इदानीं श्रोतुमिच्छामि गतासूनां च संस्कृतिम् || १ ||

त्वच्छासनप्रपन्नानां कथयस्व समासतः |
उदीरितं त्वया पूर्वं नोदितं च परिस्फुटम् || २ ||

भगवान् �

विपन्नं दीक्षितं ज्ञात्वा प्रार्थनीयो महागुरुः |
स्नेहेन कृपया वाऽथ सह शिष्यैः कृतात्मभिः || ३ ||

प्. २६७) यायात्कृताह्निकः शश्वदभुक्तान्नो विशेषतः |

[शवसंस्कारविधानम्]

प्रागुक्तया पुरा दृष्ट्या अवलोक्य च तं द्विज || ४ ||

[शवस्य स्नपनालङ्करणे]

दत्वाऽज्ञां तु समुत्थाप्य स्नापयेत्तु मृतं पुरा |
अस्त्रमन्त्राभिजप्तेन गोमयेन मृदम्भसा || ५ ||

सुगन्धामलकैः स्नाप्य सर्वौषध्युदकेन च |
चन्दनेन समालिप्य सबाह्लीकेन नारद || ६ ||

सकषाये सिते वाऽथ वाससी ह्यधरोत्तरे |
परिधाप्योपवीतं च सोत्तरीयं तथा नवम् || ७ ||

पवित्रकद्वयं तत्र योज्याङ्गुल्योः कुशैः कृतम् |
पुष्पस्रग्भूषितं कृत्वा स्थाप्य यन्त्रे पटावृते || ८ ||

[शवस्य संस्कारस्थाननयनम्]

गृहीत्वाऽथ स्वजातीयैर्दीक्षितैर्वाऽप्यदीक्षितैः |
तन्नयेत्संस्कृतिस्थानमस्थ्यङ्गारादिवर्जितम् || ९ ||

[संस्कृतिस्थानसमीकरणम्]

उपलिप्य पुरा तद्वै समीकृत्य यथाविधि |

[भैक्षपात्रादिद्रव्याणां तदीयानां तच्छवेन सह नयनम्]

भैक्षपात्रं तथा दण्डं स्रुक्स्रुवौ चाक्षसूत्रकम् || १० ||

पादुके आसनं चैव योगपट्टं तथैव च |
दारवं भद्रपीठं च सार्ध्यपात्रं कमण्डलुम् || ११ ||

मात्रोपकरणं सर्वं तदीयं मुनिसत्तम |

[तत्र वर्ज्यद्रव्याणि]

हिरण्यवस्त्रशास्त्रैश्च घण्टया च विवर्जितम् || १२ ||

तच्छ्राद्धकाले दातव्यं तत्प्रीत्यर्थं हि कस्यचित् |

[प्रेतसंस्कारोपकरणद्रव्याणामग्रतो नयनम्]

नयेत्तस्याग्रतः पुष्पमर्घ्याम्बुकुसुमादिकम् || १३ ||

उपयोज्यं च यत्तत्र अर्चने होमकर्मणि |
प्. २६८)  अश्वत्थतरुसंभूता अष्टौ तीक्ष्णा हि शङ्कवः || १४ ||

अयत्नलब्धा विप्रेन्द्र अन्यस्माद्यतिनः स्वयम् |
छिन्द्यादश्वत्थवृक्षं तु पालाशाद्यमभावतः || १५ ||

पीतं वा सुसितं सूत्रं क्षौमं कार्पासजं तु वा |
समस्तधान्यानि तिलाः कृष्णास्सिद्धार्थकैर्युताः || १६ ||

प्रभूतमिन्धनं शुष्कं पालाशाद्यं च पावनम् |
तत्र चैशानदिग्भागमासाद्योपविशेद्गुरुः || १७ ||

[गुरुणाऽप्ययक्रमेण स्वाङ्गन्यासस्य कर्तव्यता]

समलङ्कृत्य चात्मानमापादाच्च शिरोन्तिमम् |
मन्त्रेणाप्यययुक्त्या वै षडङ्गविधिना पुरा || १८ ||

[मृतेन योऽनुष्ठितो मन्त्रस्तेन प्रथमं पूजनस्य कर्तव्यता]

तदनुष्ठानसंज्ञेन प्रारम्भे पूजयेद्द्विज |
परिशिष्टस्य वाऽन्यस्य आचार्यस्यापि कस्यचित् || १९ ||

शासनस्थस्य भक्तस्य मन्त्रे चाविदिते सति |

[तदपरिज्ञाने नारसिह्ममन्त्रेण पूजनाविधिः]

प्रणवाद्यन्तरुद्धेन सामान्येन महात्मना || २० ||

नारसिह्मेण चोग्रेण तस्योङ्कारः पुरा भवेत् |
नमो भगवते कृत्वा नारसिह्माय वै ततः || २१ ||

द्वादशाक्षरमन्त्रोऽयं सर्वैः सर्वत्र शस्यते |
तन्नामपूर्ववर्णं तु दीर्घैः षड्भिर्विभेदितम् || २२ ||

तेषामाद्यावसाने तु प्रणवञ्चापि योजयेत् |
प्रकल्प्य चाङ्गषट्कं तु सामान्यस्य च संज्ञया || २३ ||

[कुम्भस्थापनतत्पूजनविधिः]

अन्तःस्थं पूजयित्वाऽदौ बहिस्तदनु पूजयेत् |
प्रणवेन पुरा पीठं साधारं परिकल्पयेत् || २४ ||

तत्रार्चिते न्यसेत्पृष्ठे कलशं वारिपूरितम् |
समायं (सामयं ?) विन्यसेन्मन्त्रं विलोमोच्चारयोगतः || २५ ||

अस्त्राद्यमङ्गषट्कं तद्वैपरीत्येन विन्यसेत् |
प्. २६९) हृद्यस्त्रं हृदयं चास्त्रे यथा भवति नारद || २६ ||

कृत्वैवःxx०
म् कलशे न्यासं तं यजेद्विधिना ततः |
तत्रास्त्रकलशं कुर्यादासनं तत्र कल्पयेत् || २७ ||

फट्कारेण तु चक्राख्यं केवलं रक्तरूपधृक् |
नाभिनेमिविहीनं तु तदूर्ध्वे कलशं न्यसेत् || २८ ||

पुष्पार्घ्यधूपैर्लिप्त्वा च अस्त्रमन्त्रं तदन्तरे |
विसर्गफट्पदाद्यं तु वैपरीत्येन चोच्चरेत् || २९ ||

बलिदानावसानं तत्पूजयित्वा ततो द्विज |

[अथ मण्डले (स्थंडिले) पूजनाविधानम्]

तदग्रे भद्रपीठं तु योजयेत्तदभावतः || ३० ||

भूमावुपरि विन्यस्य आधारं प्रणवेन तु |
ऐश्वर्याद्यं तदूर्ध्वे तु धर्मान्तं चाथ विन्यसेत् || ३१ ||

हृन्मन्त्रेण तदूर्ध्वे तु शेषं सप्रणवेन तु |
कल्पयेन्मुनिशार्दूल रत्नपुञ्जनिभं महत् || ३२ ||

हृदयाच्चैव तत्पृष्ठे मन्त्रमावाह्य विन्यसेत् |
केवलं लयदेहं तु पूर्वोच्चारक्रमेण तु || ३३ ||

[कुण्डे हवनविधानम्]

पूजयित्वा यथान्यायं तदग्रेऽथ प्रकल्पयेत् |
प्रमाणरहितं कुण्डमेकं मेखलयाऽन्वितम् || ३४ ||

तत्संस्कृत्य पुरा तत्र गगनादवतार्य च |
सूर्यकान्तेन मणिना वैष्णवं जातवेदसम् || ३५ ||

लौकिकं तदभावाच्च आनायय तु तथा स्मरेत् |
तत्र दर्भास्तरं दद्यात्त्रिधा दिक्ष्वन्तरा ग्रहम् (?) || ३६ ||

संस्कृत्य पावकं प्राग्वन्नमोऽन्तं जुहुयात्ततः |

[होमः]

मूलमन्त्रं शतं साष्टं तिलैराज्येन वै तथा || ३७ ||

संहारक्रमयोगेन स्मृत्वा मन्त्रं ततोऽन्तगम् |
दद्यात्पूर्णाहुतिं विप्र ततश्चार्घ्याम्बुना तु वै || ३८ ||

प्. २७०) [अथ शवस्य प्रोक्षणादि]

तं शवं प्रोक्षणीयं च ताडयित्वाऽवलोक्य च |
चक्षुषा ज्ञानपूर्णेन करुणानुगतेन च || ३९ ||

दत्वाऽर्घ्यपुष्पे शिरसि दुरस्थश्चास्पृशंश्च तम् |
आनायय पृष्ठदेशं तु कलशाभ्यां द्विजोत्तम || ४० ||

आसने त्वपकृष्टे तु कायं सन्धाय केनचित् |
तं वीक्षमाणः कुण्डस्थो गुरुस्तूपविशेषत्ततः || ४१ ||

प्राक्कर्मपरिशुद्धं तु मृतं संस्कारवर्जितम् |

[आह्लानपूर्वकं जीवस्य शवशरीरे योजनविधानम्]

जीवं च केवलीभूतं सामीप्यपदवीगतम् || ४२ ||

मन्त्रेणाहूय देहस्थं कृत्वा तदनु योजयेत् |
पूर्ववच्छवपिण्डे तु रत्नदीपोज्ज्वलप्रभम् || ४३ ||

[जीवाह्वानमन्त्रः]

प्रणवान्तं (न्ते ?) शिखाबीजं संज्ञां तदनु योजयेत् |
तदन्ते तु शिखाबीजं प्रभा(ण ?)वान्तं न्यसेत्पुनः || ४४ ||

आगच्छ -----नेतस्य प्रविश्या(शा ?)थ नियोजयेत् |
एवं स्वस्थानगं कृत्वा जीवं शुक्रगतं त्विह || ४५ ||

[स्वस्थानं गमितस्य जीवस्य परतत्त्वे संयोजनविधानम्]

व्यापारशक्तिसंयुक्तं काष्ठस्थमिव पावकम् |
दीक्षाख्येन क्रमेणास्य लयहोमस्तु केवलः || ४६ ||

कर्तव्यो गुरुणा सम्यक् प्रथिव्यादिक्रमेण तु |
परे तत्त्वे तु संयोज्य पूर्णाहुत्या तु पूर्ववत् || ४७ ||

[अथ चिताकल्पनविधानम्]

दक्षिणेनात्मनश्चाथ प्रोक्ष्य क्ष्मामस्त्रवारिणा |
तिलैः सिद्धार्थकैर्धान्यैर्मिश्रीभूतैस्तु नारद || ४८ ||

नाभिनेमिविहीनं च कालचक्रं समापयेत् |
वामावर्तद्विषट्कारं त्रिकोणं तद्बहिः पुरः || ४९ ||

तद्देहवर्णज्वालाढ्यं स्वस्तिकत्रितयान्वितम् |
तद्बहिश्चतुरश्रं च पञ्चरङ्गोज्ज्वलं पुरम् || ५० ||

प्. २७१) पञ्चरेखान्वितं कुर्याद्वज्राष्टकविभूषितम् |
विलोमगत्या वामेन पाणिना पातयेद्रजः || ५१ ||

विमानवच्चितिं काष्ठैर्विचिन्वीयात्पुराऽहृतैः |
गोमयैर्वा द्विजारण्यसंप्राप्तैः कुशमिश्रितैः || ५२ ||

अन्तकाशादितश्चाथ नैरृत्यान्तं तु शङ्कवः |
रोपणीया हि सूत्रेण त्रिरावृत्तेन वेष्टयेत् || ५३ ||

[सर्वस्य पूजाद्रव्यस्योपसंहृतस्य कुण्डाग्नौ प्रक्षेपः]

पूजाद्रव्यं समस्तं च नैवेद्यान्तं हि नारद |
उपसंहृत्य जुहुयादग्नौ कुण्डगते ततः || ५४ ||

[कुम्भादिस्थानान्मन्त्रस्योत्सर्जनम्]

विसर्ज्य मन्त्रं कुम्भस्थं भद्रपीठाग्निमध्यगम् |
खात्वा तु सेचयेद्भूमिं कलशस्थेन चाम्भसा || ५५ ||

[शवस्य चितायामारोपणम्]

सासनं च ततः शावं दक्षिणाभिमुखं ततः |
चितोपरि स्थितं कुर्यात्

[योगपट्टादीनां शवस्य कण्ठादिस्थानविशेषे स्थापनम्]

				तस्य कण्ठे विनिक्षिपेत् || ५६ ||

विततं योगपट्टं च दक्षिणे चाक्षसूत्रकम् |
वामहस्तेऽर्घ्यपात्रं तु प्रणीतां च कमण्डलुम् || ५७ ||

वामतः पादुके छत्रं उष्णीषं दक्षिणे न्यसेत् |
अग्रतो भद्रपीठं च शङ्खमुद्रादिकं च यत् || ५८ ||

संपूज्य पुष्पधूपाद्यैश्चन्दनेन तु तां चिताम् |

[चिताप्रज्ज्वालनं पूर्णाहुतिश्च]

प्रज्ज्वाल्य दर्भपुञ्जीलं कुण्डस्थेन तु वह्निना || ५९ ||

ज्वालयेद्दक्षिणाशां च वीक्षमाणस्तु तां चिताम् |
गुरुश्चाभिमुखः स्थित्वा तस्य पूर्णाहुतिं क्षिपेत् || ६० ||

मूर्ध्नि वा वक्त्रविवरे त्यजेत्तत्रैव स्रुक्स्रुवौ |

[चितापरिभ्रमणपूर्वकमस्त्रकलशस्य वियति प्रक्षेपविधिः]

ततोऽस्त्रकुम्भमादाय वरुणाशादितो द्विज || ६१ ||

विक्षिपन्नौदकीं धारां वामतश्च परिभ्रमेत् |
दिशि क्षिपेद्दक्षिणस्यां कलशं गगनोपरि || ६२ ||

प्. २७२) [अथ स्नानविधानम्]

तत्र संरक्षकान्दत्वा गुरुर्यायाज्जलाशयम् |
सचेलं जलमाविश्य मनसा चोपसंहरेत् || ६३ ||

पूर्वोक्तं विग्रहन्यासं स्नात्वाऽथ विधिना ततः |
स्नानमाचमनाद्यं तु कृत्वा दद्याज्जलाञ्जलिम् || ६४ ||

उत्तीर्य परिधायान्यदम्बरं शुचि निर्मलम् |

[गुर्वादिभिः कर्तव्यो जपविधिः]

प्राङ्मुखस्त्वासने स्थित्वा मनसा नृहरिं मुने || ६५ ||

जपेदष्टाधिकं भक्त्या सहस्रं ध्यानसंयुतम् |
वोढारस्तु तदर्धं च तदर्धं भाण्डवाहकाः || ६६ ||

[नक्तं भगवतो यजनस्य कर्तव्यता]

प्राप्ते नक्तं जपान्ते वा विशेषादच्युतं यजेत् |
जपहोमावसाने च समश्नीयात्ततो गुरुः || ६७ ||

तद्बान्धवैः स्वशिष्यैस्तु संवृतः शोकशान्तये |

[अस्थिसञ्चयनम्]

अस्थिसङ्घटनं कुर्यात्तृतीयेऽह्नि समागते || ६८ ||

इष्टा(ष्ट्वा ?)पूर्तीश्वरीं(?)पूर्वं पुष्पार्घ्यबलिधूपकैः |
विमलाम्भसि निक्षिप्य अगाधे वा नदीजले || ६९ ||

भूमावथ कृते खाते ह्यधस्ताद्विनिवेशयेत् |
न दीक्षितानां विप्रेन्द्र क्षिपेदस्थि ततस्ततः || ७० ||

इत्येष वैष्णवानां च सद्भक्तानां मयोदितः |

[शवसंस्कारस्य सर्वैरवश्यकर्तव्यता]

देहपातिकसंस्कारो ह्यपवर्गफलप्रदः || ७१ ||

अनुष्ठेयस्ततस्तस्माच्छिष्याणां गुरुणा सदा |
सच्छिष्यैर्वा गुरूणां तु स्त्रीणामथ महामते || ७२ ||

दीक्षितानां महायागे मात्रोपकरणं विना |
संस्काराश्चाखिला मन्त्राः पित्राऽथ गुरुणाऽथवा || ७३ ||

आत्मजेनाथ पत्न्या वा कार्यश्चादीक्षितैरपि |
कृपयाऽघविघातार्थमसन्दिग्धतया धिया || ७४ ||

प्. २७३) [यतिधर्राश्रयाणां दाहे विशेषः]

यतिधर्माश्रयाणां तु कर्मसन्यासिनां च वै |
दाहमात्रं तु विहितं मन्त्रपूजाविवर्जितम् || ७५ ||

[परोक्षतो मृतानां संस्कारविधानप्रकारः]

परोक्षतो विपन्नानां विधानमधुनोच्यते |
येन याति पदं विष्णोः पदं योऽन्यतरस्थितः || ७६ ||

यदैव दीक्षितस्तिष्ठेच्छासनेऽस्मिन्मयोदिते |
तदैवाप्तं मुनिश्रेष्ठ तैः पदं विमलं मम || ७७ ||

किं तु ये दीक्षिताः पूर्वं न निर्व्यूढास्सदाऽर्चने |
म्रियन्ते चाकृतार्थाश्च समयज्ञास्तु पुत्रकाः || ७८ ||

ते स्वकर्मवशं यान्ति किञ्चित्स्थानमशाश्वतम् |
भूयस्तस्माच्चीरेणैव केनचिद्विग्रहात्मना || ७९ ||

काले शुभे शुभे देशे उत्पद्यन्तेऽशुभेऽथवा |
पुण्यं कुर्वन्ति वा पापं देशे काले तयोर्वशात् || ८० ||

शुभेन कर्मणा स्वर्गमशुभेनाप्नुवन्त्यधः |
एवमस्थितिमाप्नोति उपसंहृत्य दीक्षितः || ८१ ||

मृतश्चापि परोक्षे तु यदा वै गुरुणा तदा |
कृपात्मना समर्थेन कार्यमुद्धरणं महत् || ८२ ||

शरीरधर्मसंस्थेन यथा तदवधारय |
विधिवन्मरणं ज्ञात्वा पुरा भक्तस्य कस्यचित् || ८३ ||

स्वकाह्निकावसाने तु यजेदर्चादिषु प्रभुम् |
विशेषविहितेनैव कर्मणा होमपश्चिमम् || ८४ ||

श्वेतां मृदमथालोड्य पञ्चगव्येन चाम्भसा |
द्वादशाङ्गुलमात्रं तु मूर्तिं कृत्वा तदाकृतिम् || ८५ ||

आपादाच्चूलिकान्तं च सर्वाङ्गावयवान्विताम् |
पलाशाश्वत्थवल्कोत्थदारुणा पल्लवेन वा || ८६ ||

तामग्नेः कुण्डदेशस्थां कृत्वा यन्त्रकृतां पुरा |
प्रणवेन तु सास्त्रेण प्रोक्षयेत्सप्तधाऽम्बुना || ८७ ||

अर्घ्यपात्रोद्धृतेनैव त्रिधाऽथ द्वादशात्मना |
प्. २७४) फडन्तेन द्विधा ताड्यं त्र्यक्षरेणार्घ्यतण्डुलैः || ८८ ||

कुसुमैरथ पत्रैर्वा दर्भकाण्डयुतेन तु |
ततोऽवलोकनं कुर्यान्मन्त्रवित् ज्ञानचक्षुषा || ८९ ||

साधिभूतमथाध्यात्मस्वरूपं तत्त्वसंग्रहम् |
ततः सृष्टिक्रमेणैव विनिवेश्य यथा पुरा || ९० ||

स्थानलक्ष्यक्रमेणापि ध्यानमार्गेण देशिकः |
होमं कृत्वा यथान्यायं त्रिद्व्येकाहुतिभिस्तु वा || ९१ ||

तत्त्वार्णमभिधायुक्तं मूलसंपुटयोगतः |
आयाहिपदसंमिश्रं ज्ञात्वा देहि(ह्य ?)भिसन्धये || ९२ ||

तत्त्वं तत्त्वं क्रमेणैव प्रागुक्तविधिना मुने |
ततो हृत्पुण्डरीकस्थं मन्त्रं ध्यायेच्च सर्वगम् || ९३ ||

तज्जिवानयने सम्यक् बन्धकक्ष्यसमन्वितम् |
करुणानन्दसंपूर्णं महामाणिक्कदीधितिम् || ९४ ||

विज्ञाप्य मनसा तूर्णं त्रिधा स्मृत्वा पुराऽमलम् |
महाविभूते षाङ्गुण्यशरीर परमेश्वर || ९५ ||

तदन्ते मूलमन्त्रस्तु संस्मरेन्मूर्तिसंयुतम् |
यत्र कुत्रचिदादाय पदञ्चावस्थितं ततः || ९६ ||

तदन्तेऽमृतबीजं तु व्योमेशे भूषितं स्मरेत् |
आनयेति द्विधा योज्यं तत्संज्ञां तदनु द्विज || ९७ ||

नमस्कारान्वितं मन्त्रमिदं वै रोचयेद्बहिः |
स्मरेत्संपूरितं तेन यदूर्ध्वे यच्च विद्यते || ९८ ||

तिर्यक् पृष्ठे पुरस्ताच्च आब्रह्मभवनान्तिमम् |
स्वतेजसा समाकृष्य जीवं दूरस्थितं त्वपि || ९९ ||

क्षिप्रं द्विज स्वसामर्थ्यात्पतङ्गं पावके यथा |
ततस्तमात्मसात्कुर्यान्मन्त्रं जीवसमन्वितम् || १०० ||

मन्त्रमात्मनि संशोध्य जीवं प्रतिकृतौ न्यसेत् |
प्राग्वत्सन्धानयोगेन प्रतिष्ठोक्तेन नारद || १०१ ||

ततस्तस्य विधानेन तत्त्वदीक्षां समापयेत् |
प्रागुक्तेनाथ योगेन योजयेच्छाश्वते पदे || १०२ ||

पूर्णाहुतिप्रदानेन ततः प्रतिकृतिं दहेत् |
तस्माच्चैवाग्निकुण्डात्तु मन्त्रे चोत्थापिते सति || १०३ ||

पश्चात्स्नानादिकं सर्वं पूर्वोक्तं तु समाचरेत् |
समस्तदोषशान्त्यर्थं प्रायश्चित्तं चरेत्ततः || १०४ ||

स्वस्थोऽन्यस्मिन्दिने विप्र समर्थो वाऽथ तद्दिने |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां संस्काराख्यानं नाम 
चतुर्विंशः पटलः || २४ ||



अथ प्रायश्चित्तविधिर्नाम पञ्चविंशः पटलः |

नारदः �

भगवन् श्रोतुमिच्छामि प्रायश्चित्तविनिर्णयम् |
कृताकृतानां सर्वेषां शान्तये वैष्णवस्य च || १ ||

श्रीभगवान् �

मार्गस्थो मुनिशार्दूल लुप्ताचारो व्रजत्यधः |
पालनीयस्त्वतस्तस्मादाचारः साधुसेवितः || २ ||

दैवाद्रोगात्तथा मोहवशाद्दोष उपागतः |
जपेन क्षालनीयोऽसौ दानेन हवनेन  च || ३ ||

तपसाऽपि मुनिश्रेष्ठ ज्ञात्वा कर्मबलाबलम् |

[सन्ध्यालोपे प्रायश्चित्तम्]

आरम्भसन्ध्यालोपेषु मूलमङ्गसमन्वितम् || ४ ||

सत्यादिपञ्चकोपेतं सरुजश्च सकृत्सकृत् |
अरुजः सत्यबीजं तु शतमष्टाधिकं जपेत् || ५ ||

जपावसानात्तत्कुर्यात्सन्ध्याकर्म द्विजाखिलम् |

[सन्ध्यात्रयलोपे प्रायश्चित्तम्]

लुप्ते सन्ध्यात्रये चैव नीरुजस्तु जपेत्सदा || ६ ||

षट्शतानि तु मूलस्य मूर्तिमन्त्रान्वितस्य च |
सरुजश्चाङ्गषट्काढ्यं मूलमूर्तियुतं त्रिधा || ७ ||

जपेद्वा नित्यशान्त्यर्थमन्येषां दोषमाप्नुयात् |

[अनेकदिनेषु सन्ध्यालोपे प्रायश्चित्तम्]

अनेकदिनशो भ्रंशः सरुजस्य यदा भवेत् || ८ ||

प्. २७६) स्नात्वा निवृत्तरोगोऽसौ पूजयित्वा जगत्प्रभुम् |
जपित्वैकसहस्रं च भूयः पूजाग्नितर्पणम् || ९ ||

कुर्याच्चैव जपार्धेन नीरुजस्याथ कीर्त्यते |
द्विस्त्रिस्तथैकरात्रं वा यथाशक्त्याऽथ मन्त्रराट् || १० ||

जप्योऽयुतद्वयं पश्चात्पूजा कार्या विशेषतः |
तिलानामाज्यसिक्तानां सहस्रैकं तु होमयेत् || ११ ||

वैष्णवान्भोजयेत्पश्चाच्छक्त्या त्रिद्द्व्येकसङ्ख्यया |

[प्रमादादशुचिसंस्पृष्टान्नभक्षणे अन्यस्त्रीसेवने च प्रायश्चित्तम्]

प्रमादाद्यदि विप्रेन्द्र अज्ञात्वा भक्षितं पुरा || १२ ||

स्पृष्टमन्नादिकं चैव मदिरासेवकादिभिः |
रेतोमूत्रपुरीषैर्वा शुककाकावलीढितम् || १३ ||

विड्वराहैरथो गृध्रगोमायुकपिकुक्कुटैः |
संस्पृष्टमन्त्यजेनापि शूद्राद्युच्छिष्टदूषितम् || १४ ||

अभोज्यान्नं तु वा भुक्त्वा सेवित्वाऽन्यस्त्रियं तु वा |
स्नात्वा भुक्त्वा त्वहोरात्रं पञ्चगव्यं समाचरेत् || १५ ||

सहस्रं प्रतिसन्ध्यं च सिह्ममन्त्रं जपेद्बुधः |
दिनत्रयं नक्तभोजी त्रिस्नायी ध्यानतत्परः || १६ ||

इष्ट्वा देवं चतुर्थेऽह्नि सहस्रं होमयेत्ततः |
पूर्ववद्भोजनं दत्वा नक्ताशी शुध्यते द्विजः || १७ ||

[तत्र क्षत्रियवैश्यशूद्राणां विशेषाः]

नारायणैकचित्तस्य नृपस्यैवं विनिर्दिशेत् |
द्विधा स्नानं तु वैश्यस्य सकृच्छूद्रस्य कीर्तितम् || १८ ||

क्रमतो द्विगुणो जापः सर्वेषां परिकीर्तितः |

[उक्तप्रायश्चित्ताङ्गभूतपञ्चगव्यविधानम्]

क्षीरं दधि घृतं चैव गोमूत्रं गोशकृत्कुशान् || १९ ||

तोयं ताम्रमये पात्रे कृत्वाऽथ परिजप्य च |
एकैकं शतजापेन मूलाद्यस्त्रावसानिकैः || २० ||

स्नात्वा पीत्वा त्रिरात्रं तु कृत्वा योन्तो (न्योऽ ?)पि तं पिबेत् |
ध्यायेज्जपेत् नृसिंहं तु पूजयेच्चापि नारद || २१ ||

प्. २७७) तस्यापि नाशमायाति महापातकसञ्चयः |
स्तेयं गुरुस्त्रीसंभोगः सुरापानादिकं च यत् || २२ ||

[कामतो ब्राह्मणवधे प्रायश्चित्तम्]

कामतो ब्राह्मणं हत्वा गवां मध्यस्थितो जपेत् |
अतन्द्रितः सिंहमन्त्रमनिशं वत्सरद्वयम् || २३ ||

अयाचितान्नलध्वाशी त्रिस्नायी न्यासकृत्सदा |
वत्सरद्वितयस्यान्ते तीर्थं वाऽयतनं व्रजेत् || २४ ||

ततः कुर्याद्व्रतं शक्त्या कृच्छ्रचान्द्रायणादिकम् |
व्रतान्ते नवनाभेन दीक्षयेत्पुनरेव हि || २५ ||

सर्वस्वं च गुरोर्दद्याद्भक्तानां च तदाज्ञया |

[सुरापानप्राश्चित्तम्]

सुरां पीत्वा तु तामन्ते जपेत्सत्यमहर्निशम् || २६ ||

त्र्यहं त्वनश्नन्नन्ते तु कं पिबेत् सिह्मतापितम् |
स्थित्वा चायतने विष्णोः सहस्रैकं जपेद्बुधः || २७ ||

[स्वर्णस्तेयादौ प्रायश्चित्तम्]

स्तेयं च कामतः कृत्वा हेमभूम्यादिकं तु वै |
ज्ञात्वाऽनुतापसन्तप्तो मन्त्रेशं कापिलं जपेत् || २८ ||

पञ्चायुतप्रमाणेन विजनस्थः समाहितः |
पयोमूलफलाहारः शुध्यत्यन्तेऽर्चने हुतौ || २९ ||

कामतः सन्त्यजेद्भूयो द्रव्यमेतत्समाहृतम् |
द्विगुणं तदभावाच्च जपं पूर्वोदिताच्चरेत् || ३० ||

[गुरुपत्नीगमने प्रायश्चित्तम्]

सिह्मं गुरुस्त्रीगमने ह्यकामाज्जनवर्जिते |
भैक्षाहारो जपेन्मौनी शुद्धये त्वयुतत्र(द्व?)यम् || ३१ ||

प्रख्यातौ कामतो लक्षस्सकामश्च रहस्यपि |
अयुतद्वितयं सार्धं जप्त्वा शुध्यति नान्यथा || ३२ ||

एकान्ते कामतो गत्वा सार्धं चैवायुतद्वयम् |
अकामतः प्रकाशे तु जप्त्वाऽयुतचतुष्टयम् || ३३ ||

अप्रकाशे प्रकाशे वा तु कामतोऽकामतोऽपि वा |
जपान्ते यागहोमौ च कृत्वा शुध्यति नान्यथा || ३४ ||

प्. २७८) दीक्षोपकरणादीनामभावाद्द्विजसत्तम |
गुर्वङ्गनाप्रसक्तश्च लक्षजापाच्च शुध्यति || ३५ ||

[रजस्वलास्पृष्टान्नभक्षणे प्रायश्चित्तम्]

अन्नं रजस्वलास्पृष्टं भुक्तं चेद्यदि कामतः |
जप्त्वाऽस्त्रमन्त्रं साष्टं च शतं चैवाभिशुध्यति || ३६ ||

कामतस्त्रिगुणं चैव जपं कुर्यादतन्द्रितः |

[लिङ्गमूर्तये विनियुक्तान्नस्य भक्षणे प्रायश्चित्तम्]

यल्लिङ्गमूर्तौ रुद्रस्य दत्तमश्नाति वैष्णवः || ३७ ||

तत्स्पृष्टं वा प्रमादेन सिह्मपञ्चशतं जपेत् |
कामतो द्विगुणश्चैव स्नातो होमाच्च शुध्यति || ३८ ||

[विष्णुनिवेदितस्यान्नस्यायोग्ये देशे पात्रे वा प्रक्षेपे प्रायश्चित्तम्]

विष्णोर्निवेदितं प्राश्यं निक्षिपेद्यत्र कुत्रचित् |
अयोग्यस्याथ वा दद्यात्सिंहस्याष्टशतं जपेत् || ३९ ||

[आशौचान्नभक्षणे प्रायश्चित्तम्]

मृतके मुनिशार्दूल भुक्त्वा चैवाथ सूतके |
कामतः सिंहमन्त्रं तु सहस्रं परिवर्तयेत् || ४० ||

अकामतस्तदर्धं वै जपेत्तन्नियतः शुचिः |

[पतिताद्यन्नभक्षणे प्रायश्चित्तम्]

भक्तं च पतितानां तु गणिकानां च वै द्विज || ४१ ||

गणान्नमथवा भुक्तं पञ्च षट् सप्त वै शतम् |
नृसिह्मकपिलक्रोडमन्त्राणां क्रमशो जपः || ४२ ||

[सीमन्तादिसंस्कारान्नभक्षणे प्रायश्चित्तम्]

यः सीमन्ते प्रभुङ्क्ते तु स च नक्तागमे जपेत् |
द्वे शते अनिरुद्धाख्यबीजस्य ध्यानतत्परः || ४३ ||

नामधेयाख्यसंस्कारे प्रद्युम्नं द्विशतं जपेत् |
अन्नप्राशनसंस्कारे जपेत्संकर्षणम् शतम् || ४४ ||

शेषेषु वासुदेवाख्यं बीजमावर्तयेच्छतम् |

[सद्यःश्राद्धाद्यन्नभोजने प्रायश्चित्तम्]

यः पञ्चत्वं प्रयातस्य भुङ्क्तेः संवत्सरावधि || ४५ ||

सद्यःश्राद्धात्समारभ्य स सिंहस्यायुतं जपेत् |

प्. २७९) [सच्छूद्रान्नभक्षणे प्रायश्चित्तम्]

कामतोऽकामतो वाऽपि सच्छूद्रान्नस्य भक्षणात् || ४६ ||

सहस्रमर्धं क्रमशो ह्यस्त्रमन्त्रं जपेद्बुधः |
एतच्चतुर्गुणं विद्यादसच्छूद्रान्नभक्षणात् || ४७ ||

वान्ते मन्त्रं तु वाराहं त्रिशतं परिवर्तयेत् |
स्नात्वा तन्मन्त्रितं पीत्वा पञ्चगव्यं तु वा द्विज || ४८ ||

अवैष्णवप्रतिष्ठायां यज्ञे वाऽवैष्णवे त्वपि |
भुङ्क्ते हृदयमन्त्रस्य जपेत्पञ्चशतं तु वै || ४९ ||

[आरामादौ भोजनप्रायश्चित्तम्]

आरामवृक्षकूपेषु बाह्ये वा सुगतालये |
प्रपातटाकयोर्मोक्षे गोदाने वृषमोक्षणे || ५० ||

विवाहे वरणे वाऽथ भुङ्क्ते गत्वा परे गृहे |
जपेत्साष्टशतं मन्त्री सिह्ममन्त्रमतन्द्रितः || ५१ ||

अवैष्णवाग्रतो भुक्त्वा पथि साष्टशतं जपेत् |

[नैष्ठिकाद्यन्नभक्षणे प्रायश्चित्तम्]

कामतो नैष्ठिकान्नं तु वणिगन्नं तु वा द्विज || ५२ ||

भुक्त्वा जपेन्मूर्तिमन्त्रं सहस्रपरिसङ्ख्यया |
अकामतस्तदर्धं तु लिङ्गिनामेवमेव हि || ५३ ||

[मधुमांसयोर्दर्शने प्रायश्चित्तम्]

निषेधान्मधुमांसाभ्यां प्रमादाद्दर्शनं कृतम् |
सिह्मस्याष्टशतं जापात्स दोषः शतधा व्रजेत् || ५४ ||

[नियमात्प्रच्यवे प्रायश्चित्तम्]

मैथुनाहारपानादिनियमस्याप्यरक्षणात् |
अस्त्रमन्त्रशतं सार्धं जपन्यासे कृते सति || ५५ ||

भैक्षान्नभक्षलोभाच्च एवमेव प्रकीर्तितम् |
अधश्शयनसङ्कल्पलोपादस्त्रं जपेच्छतम् || ५६ ||

गृहभूतपिशाचादिविच्छेदे तु कृते सति |
मूलमन्त्रं शतं साष्टं जपेधृत्संपुटीकृतम् || ५७ ||

[ज्ञानप्राप्त्यादेरन्यत्र नृत्तगीतादिकरणे प्रायश्चित्तम्]

ज्ञानप्राप्तौ प्रतिष्ठायां प्रक्रान्ते विष्णुजागरे |
प्. २८०) प्राप्ते चायतने तीर्थे शास्त्रे सन्मार्गदर्शने || ५८ ||

गुरोर्विपत्तिश्रवणात्स.प्राप्ते दशमे पुनः |
एभिर्विना नृत्तगीते कृत्वा सत्यशतं जपेत् || ५९ ||

उपरोधादथ स्नेहात्कृत्वा शान्तिकपौष्टिके |
शतत्रयं च वाराहं जप्त्वा मन्त्रेशमर्चयेत् || ६० ||

[सूतकादौ शान्तिकादिकर्मसु पूजास्वीकारे प्रायश्चित्तम्]

सूतके मृतके चैव वर्तमाने तु नारद |
कामतः पूजितो मन्त्री शान्तिकादौ तु कुत्रचित् || ६१ ||

जपेत्पञ्चशतं [चात्र] सिह्ममन्त्रस्य भक्तितः |
शतत्रयमकामश्च प्रायश्चित्तविधौ जपेत् || ६२ ||

[उच्चाटनादिकरणे प्रायश्चित्तम्]

उच्चाटनादीन्कृत्वा वै इच्छयाऽस्त्रं द्विजोत्तम |
अयुतार्धं पुरावर्त्यं तदर्धं चाप्यकामतः || ६३ ||

न मारणं तु मन्त्रेण कुर्यान्मन्त्री कदाचन |

[चैत्यादिषु देवप्रतिष्ठाकरणे प्रायश्चित्तम्]

देवप्रतिष्ठां दीक्षां च कृत्वा चैत्यादिषु त्रिषु || ६४ ||

सङ्कर्षणादिकांस्त्रीन्वै क्रमशः परिवर्तयेत् |
एकद्वित्रिशतैः साष्टैः कुर्याद्धवनपूजने || ६५ ||

[पट्टादिप्रतिग्रहे प्रायश्चित्तम्]

पट्टः कार्पासकौर्णश्च क्षौममार्जं तु वेष्टनम् |
चर्म प्रतिग्रहेणैव गृहीत्वा यत्र कुत्रचित् || ६६ ||

हृदाद्यस्त्रावसानं षट् जपेद्वै षट्शतादितः |
क्रमशस्त्वेकहान्या तु एकैकस्मिंस्तु नारद || ६७ ||

कामतोऽकामतश्चैव अर्धमर्धं पुरोदितात् |

[क्षीरादिप्रतिग्रहे प्रायश्चित्तम्]

क्षीरं दधि घृतं चैव तदुत्थमपि यद्द्विज || ६८ ||

लवणं मधु तैलं च सर्वमिक्षुसमुद्भवम् |
गृहीत्वाऽस्त्रसमायुक्तं वराहं त्रिशतं जपेत् || ६९ ||

प्. २८१) [रत्नादिपरिग्रहे प्रायश्चित्तम्]

रत्नानि रजतं हेम विद्रुमं मौक्तिकं तथा |
गृहीत्वा कापिलं मन्त्रं जपेत्कामाच्छतत्रयम् || ७० ||

अकामाच्च तमेकं तु जपेद्ध्यानपरायणः |
ताम्रादिलोहमादाय नृपशैलादिधातुकान् || ७१ ||

कामतोऽकामतो जप्यो नृसिह्मो द्वे शते शतम् |

[गवादिप्रतिग्रहे प्रायश्चित्तम्]

गामश्वं वृषभं हस्तिं स्त्रियोऽवाश्वतरं तु वा || ७२ ||

गृहीत्वा नृहरिर्जप्यः कामतोऽष्टशतं मुने |
शतत्रयमकामेन सोपवासस्त्वसौ जपेत् || ७३ ||

[शाल्यादिप्रतिग्रहे प्रायश्चित्तम्]

सस्यानि शालयः सर्वे गृहीताश्च प्रतिग्रहाः |
शतत्रयं द्वयं चैव कामाकामे ह्युदङ्मुखः || ७४ ||

[भूदानप्रतिग्रहे प्रायश्चित्तम्]

केवलाल्पावनिं चैव गृहीत्वा नृहरिं जपेत् |
सहस्रसंख्यया चैव संपन्नां फलशालिभिः || ७५ ||

कुर्याद्द्विगुणमेतं वै कामतोऽकामतो जपम् |
मठप्रतिग्रहेऽप्येवमर्धं वेश्मप्रतिग्रहे || ७६ ||

[पापसंकरे प्रायश्चित्तम्]

पापानामप्यनेकानां सङ्करे सति नारद |
मूलमन्त्रं जपेत्साङ्गं शतमष्टाधिकं तु वै || ७७ ||

ततः सत्यादिकाः पञ्च परावृत्या शतं शतम् |
जपेत्सप्ताक्षरं मन्त्रं शतमष्टाधिकं द्विज || ७८ ||

अन्नसङ्करदोषाच्च शुद्धिमायाति तत्क्षणात् |
एवमेव जपं कुर्यादुत्पन्ने भाण्डसंकरे || ७९ ||

योनिसङ्करशुध्यर्थं जपेत्सत्यं शतत्रयम् |

[काष्ठादिहरणे प्रायश्चित्तम्]

काष्ठोपलतृणादीनां हरणे सति नारद || ८० ||

कामतोऽकामतश्चैव शिखामन्त्रं जपेच्छतम् |

प्. २८२) [शास्त्रादिहरणे प्रायश्चित्तम्]

परतश्छद्मना ज्ञानं हृतं शास्त्रं तु वा मुने || ८१ ||

मूर्तिमन्त्रायुतं मूलं जपेदयुतसंख्यया |

[गुरुदारादिनिन्दने प्रायश्चित्तम्]

गुरोः स्त्रियं सुतां वाऽपि निन्दन्वै यस्तु मोहितः || ८२ ||

शतं शतं च देवानां जप्यमस्त्रं यथाक्रमम् |

[प्राणिघाते प्रायश्चित्तम्]

सतेजःप्राणिघाते तु निरस्थिनि हते सति || ८३ ||

कामतोऽकामतो द्विर्वा सत्यमन्त्रं सकृत्स्मरेत् |
आखुघाते च दशधा मार्जारे शतधा तु वै || ८४ ||

श्वशृगालवधे चैव द्विगुणं कपिकुक्कुटे |
सर्पाद्यण्डजघाते तु हंसादिशकुनिष्वपि || ८५ ||

सिंहादिमगघाते च अजादिपशुघातने |
शताच्चतुश्शतान्तं तु नृसिह्मं वै जपेत्क्रमात् || ८६ ||

[श्वशृगालादिदंशे प्रायश्चित्तम्]

श्वशृगालादिसर्वेषां यदि दंशः प्रमादतः |
स्नात्वा शीताप्सुमध्यस्थो गारुडं द्विशतं जपेत् || ८७ ||

[असत्प्रतिग्रहे प्रायश्चित्तम्]

कामतोऽकामतो वापि असक्त(त?)श्च प्रतिग्रहम् |
गृहीतं मुनिशार्दूल सिह्मजापी विशुध्यति || ८८ ||

शतत्रयाच्चाचिरेण स्नानध्यानेन नारद |

[श्वपाकादिस्पर्शे प्रायश्चित्तम्]

श्वपाकम्लेच्छचण्डालकरङ्कनृकपालिभिः || ८९ ||

स्पर्शने सोमकृद्यूपश्मशानद्रुमपुल्कसैः |
कृत्वा स्नानं सचेलं तु सिह्ममन्त्रं शतं जपेत् || ९० ||

[वैष्णवादिनिन्दादौ प्रायश्चित्तम्]

निन्दनाद्वैष्णवानां च दीक्षितानां विशेषतः |
गुर्वाज्ञालङ्घनाच्चैव गुरुद्रव्य उपेक्षणात् || ९१ ||

सत्यं बीजं जपेत्साष्टशतं वै मुनिसत्तम |

प्. २८३) [अपशकुने प्रायश्चित्तम्]

वामाङ्गस्पन्दने चैव तथा दुःस्वप्नदर्शने || ९२ ||

वासुदेवं जपेन्मन्त्रं पञ्चविंशतिसंख्यया |

[अरिष्टचिन्तनादौ प्रायश्चित्तम्]

अरिष्टचिन्तनाच्चैव भाषणादनृतस्य च || ९३ ||

कर्मणा वाङ्मनोभ्यां तु सत्यं चाष्टशतं जपेत् |

[रेतःस्पन्दने प्रायश्चित्तम्]

अकामतः प्रसुप्तस्य शुक्रादेः स्पन्दने सति || ९४ ||

स्नात्वा पुरा सचेलं तु अस्त्रमन्त्रशतं जपेत् |

[गर्भपाते प्रायश्चित्तम्]

कामतो गर्भपाताच नृसिह्मस्यायुतं जपेत् || ९५ ||

[धेनुवधे प्रायश्चित्तम्]

धेनुं प्रमादतो हत्वा अयुतं त्रियुतं जपेत् |
त्रिः स्नायाद्द्विगुणं कामात्तज्जपे मुनिसत्तम || ९६ ||

यागं कृत्वा तथा होमं दद्याद्धेनुद्वयं गुरोः |

[वृक्षच्छेदे प्रायश्चित्तम्]

विश्शेषपादच्छेदे पञ्च सत्यादयः क्रमात् || ९७ ||

जप्याः शतं शतं चैव त्वल्पतश्छेदने द्विज |
द्वे शते चास्त्रमन्त्रस्य परावर्तेत्प्रयत्नतः || ९८ ||

वामे वा दक्षिणे वाऽपि विच्छिन्ने सति मण्डले |
भुक्त्वा पदेस्तु शूद्रस्य कामतोऽकामतो द्विज (?) || ९९ ||

शतत्रयं सिंहमन्त्रं परावर्त्त्यं द्वयं तथा |

[गुरोः खेदावहवादाद्याचरणे प्रायश्चित्तम्]

कर्मणा मनसा वाचा यो गुरुं परिखेदयेत् || १०० ||

समाचरेच्च वादं वा निर्वेदजनकं तथा |
कृत्वा पुरा त्रिरात्रं तु वासुदेवं जपेधृदि || १०१ ||

प्रत्यहं मुनिशार्दूल त्रैकाल्यात्तु शतत्रयम् |

[देवालयादौ मूत्रोत्सर्गादिकरणे प्रायश्चित्तम्]

देवालये तु यः कुर्यात्पुरीषं मूत्रमेव वा || १०२ ||

प्. २८४) देवतायतनारामे वैष्णवे तु विशेषतः |

[वैष्णवारामतः क्रीडार्थं फलपुष्पादिहरणे प्रायश्चित्तम्]

क्रीडार्थं तु तदारामात्पत्रपुष्पफलहृतिम् || १०३ ||

यः कुर्यात्स द्विजश्रेष्ठ सिंहस्याष्टशतं जपेत् |

[नग्नीभूय स्नानाचरणे प्रायश्चित्तम्]

वीक्षमाणो दिवि दिशोऽक्रमे स्नायाद्दिगम्बरः || १०४ ||

हृन्मन्त्रं तु शतं साष्टं जपेत्स मुनिसत्तम |

[वृद्ध गुर्वपचारे प्रायश्चित्तम्]

वृद्धानां च गुरूणां च सन्निधौ वा तदाऽसने || १०५ ||

उपविष्टः शतं साष्टं प्रद्युम्नं च जपेधृदि |
गुरूणामपहासे तु कृते वाऽश्लीलभाषणे || १०६ ||

[दुष्टेन मनसा गुरुभार्या सुतयोर्दर्शने प्रायश्चित्तम्]

दुष्टेन मनसा दृष्ट्वा गुरोर्भार्यां सुतामथ |
सिंहमन्त्रं जपेन्मन्त्री स्नातः पञ्च शतानि वै || १०७ ||

[स्त्रीशूद्रादिवधे प्रायश्चित्तम्]

स्त्रीशूद्रबालकान्हत्वा कामतोऽकामतोऽपि वा |
द्वेऽयुते ह्ययुतं साष्टं जप्त्वा यागेन शुध्यति || १०८ ||

सच्छूद्रघातनाच्चैव पूर्वोक्तद्विगुणं क्रमात् |

[आलये चण्डालप्रवेशे प्रायश्चित्तम्]

चण्डालपूर्वकः कश्चित्प्रविष्टो यदि मन्दिरम् || १०९ ||

सन्त्यजेन्मृण्मयान्सर्वान् भाण्डानप्यस्त्रवारिणा |
प्रोक्षणीयकृतस्नानस्तत्रस्थः कपिलं जपेत् || ११० ||

शतानि द्वादश मुने तत्र सर्वं च शुध्यति |

[रजकादीनां गृहे प्रवेशे प्रायश्चित्तम्]

रजकश्चर्मकारश्च कामतोऽकामतो गृहे || १११ ||

संविशेदस्त्रतोयेन प्रोक्षयेच्च शतं जपेत् |

[नियतानुष्ठानस्य विष्णुमयस्य सिद्धस्य 
सद्यःशुद्ध्यादिविशेषकथनम्]

सूतके मृतके चैव नित्यं विष्णुमयस्य च || ११२ ||

प्. २८५) सानुष्ठानस्य विप्रेन्द्र सद्यः शुद्धिः प्रजायते |
तत्रापि वासुदेवाख्यमन्त्रं पञ्चशतं जपेत् || ११३ ||

स्पर्शनं भोजनं दानं दशाहं तस्य वर्जयेत् |
तत्संपर्काद्भवेद्दोषः सिद्धस्यापि महामुने || ११४ ||

[ब्राह्मणादीनां सूतकमृतकयोर्जपाद्यनुष्ठानानर्हता]

नाधिकारो(री?) ह्यनुष्ठाने सदशाहं भवेद्द्विज(ः ?) |
द्वादशाहं नृपश्चैव वैश्यः पञ्चदशान्तिकम् || ११५ ||

निवर्तन्ते जपध्यानात् शूद्रो मासं प्रयत्नतः |

[उच्छिष्टसङ्करे प्रायश्चित्तम्]

स्वजातिदीक्षितस्यापि उच्छिष्टोच्छिष्टसङ्करात् || ११६ ||

स्नात्वा जपेन्मूलमन्त्रं शतमष्टाधिकं द्विज |
विजातेश्चोपवासस्तु विहितस्त्वीदृशो जपः || ११७ ||

[अदीक्षितावलोकने प्रायश्चित्तम्]

यदि चादीक्षितः पश्येत्पूज्यमानं प्रभुं द्विज |
अक्षसूत्रं तु वा मुद्रां जपेदथ (अस्त्र?) शतं जपेत् || ११८ ||

[गुरु देवनाम्ना शपथाचरणे प्रायश्चित्तम्]

आपत्तावथ जातायां शपथं गुरुसंज्ञितम् |
न कुर्याद्भगवत्संज्ञं प्रमादाच्च कृतं यदि || ११९ ||

तदर्थं निर्वहेद्यत्नादन्ते पूजाजपाहुतीः |
अनिर्वाहाच्च कार्यस्य यदर्थं शपथं कृतम् || १२० ||

प्रायश्चित्तं जपेद्विप्र सहस्रं त्र्यक्षरस्य तु |
होमं कुर्यात्तदर्धेन सोपवासश्च पूजनम् || १२१ ||

यो मोहाच्चापि वा पृष्टो गुरुणा शपथं भजेत् |
ददाति चान्यो दुष्टात्मा व्रजेतां नरकं तु तौ || १२२ ||

[सङ्करप्रायश्चित्तम्]

सङ्करेषु च सर्वेषु चेतसश्शुद्धिकारणम् |
सिंहमन्त्रं जपेन्मन्त्री यावच्चित्तं प्रसीदति || १२३ ||

[स्तेयादौ प्रायश्चित्तम्]

स्तेयेष्वेवं मूलमन्त्रमुपघातेषु नारद |
प्. २८६) सिंहमन्त्रमशेषासु शुद्धिष्वस्त्रं तथैव च || १२४ ||

शपथेषु च हृद्बीजं भोज्याभोज्येषु चास्त्रकम् |
सर्वद्रोहेषु वाराहं सर्वशान्तिषु नारद ||  १२५ ||

देवीमन्त्रचतुष्कं तु चित्तशुध्यर्थकारणम् |
येन येन कृते चेह विपरीतेन कर्मणा || १२६ ||

मालिन्यमात्मनो विप्र जायते तत्प्रशान्तये |
जपेद्ध्यायेच्च जुहुयान्मूलं भावः प्रसीदति || १२७ ||

यावल्लोकापवादस्तु तच्छुद्धौ विनिवर्तते |
किल्बिषेणापवादेन मोहतामेति नारद || १२८ ||

सामर्थ्यान्मन्त्रजापस्य शतधा किल्बिषं व्रजेत् |
विनिवृत्तोऽशुभाज्जन्तुर्ध्यानेन तपसा तु वा || १२९ ||

तीर्थेन मन्त्रजापाच्च पूजया हवनेन च |
मेघरिक्तो यथा भानुस्तद्वल्लोके प्रकाशते || १३० ||

तस्मादघनिवृत्त्यर्थं प्रायश्चित्तं समाचरेत् |
सर्वथाऽकीर्तिशान्त्यर्थं लोके धर्मव्यवस्थितेः || १३१ ||

नारदः �

[मन्त्रोपघाते प्रायश्चित्तप्रश्नः]

मन्त्रोपघाते चोत्पन्ने ह्यर्चादौ गृहमेधिनाम् |
नृपारितोयलोकानां सकाशात्तस्करस्य च || १३२ ||

किं कार्यं वद देवेश भक्तैर्भवभयाकुलैः |
यस्मात्त्वयोक्तमन्यत्र मन्त्रः शास्त्राक्षसूचितः || १३३ ||

प्रतिमाकिंकणीसंस्थो यागोपकरणे परे(?) |
अपूजितश्च विधिना कल्पोक्तेन दिने दिने || १३४ ||

संक्रुद्धः शापयन्त्या तु (त्याशु?)शश्वत्सिद्धिं न गच्छति |
रोगशोकावघातांश्चोद्वेगां[श्च]जनयेद्बहून् || १३५ ||

श्रीभगवान् �

अर्चाद्याधारका मन्त्रा न्यस्तास्ते सन्निधिं सदा |
सानुष्ठानस्य कुर्वन्ति विशेषाद्भावितात्मनः || १३६ ||

आधारस्थास्तु ये मन्त्राः पुराऽचार्यैर्निबोधिताः |
प्. २८७) उपप्लवे समुत्पन्ने विसर्जनविधिं सदा (विना ?) || १३७ ||

सामर्थ्यात्स्वप्रभावाच्च आश्रयन्ति स्वकारणम् |
तदाधारोपघाताच्च भ्रंशत्यायुर्जनस्य हि || १३८ ||

[मन्त्राधारभूतार्चोपघातजनितदोषशान्त्यर्थ-
प्रायश्चित्तविधानम्]

सुमहद्दोषशान्त्यर्थमाचर्तव्यमिदं मुने |
यदि सन्निहितस्यैतदक्लिष्टस्य भवेत्तदा || १३९ ||

प्रयत्नेन दिनात्तस्माद्यमाचरणमारभेत् |
ज्ञातं वाऽथ दिने यस्मिंस्तदादौ संप्रवर्तते || १४० ||

अथ सामर्थ्यविरहात् स्वतन्त्रत्वं च वा विना |
प्रत्यहं तु यथाशक्ति स्वमन्त्रं भक्तितो जपेत् || १४१ ||

प्राप्तः प्रतिपदं यावत्तद्दिनादौ समाचरेत् |
दशैकाहमभुञ्जानो ह्यश्नन्वा क्षीरसर्पिषी || १४२ ||

ईषद्वा फलमूलानि भूशायी न्यस्तविग्रहः |
ध्यानं तु मण्डलं पूजां जपहोममतन्द्रितः || १४३ ||

एकादशाहेऽतिक्रान्ते दश द्वौ भगवन्मयान् |
आचार्यान्पूजयेद्भक्त्या दानं द्वादशकं ततः || १४४ ||

प्रदद्याच्छक्तिपूर्वं च सर्वमूलं पृथक् पृथक् |
गवान्नहेमरत्नानि ग्रामाणि रजतं तिलान् || १४५ ||

धान्यं गजाश्ववासांसि मधुरादीन्रसानपि |
अभावाच्च गजाश्वाभ्यां कार्यौ सौवर्णराजतौ || १४६ ||

समर्थानां सवित्तानां भक्तानां कथितं त्विदम् |
अल्पार्थानामशक्तानामतृप्तं नक्तभोजनम् || १४७ ||

दधिक्षीरघृताक्तं च युक्तं गोवैष्णवादिकम् (?) |
हिरण्यतिलदानं च तेष्वपि द्वादशे दिने || १४८ ||

दत्वा तत्सन्निधौ भूयो मात्राग्रहणमाचरेत् |
पूर्वोक्तेन विधानेन लब्धानुज्ञस्ततस्तदा || १४९ ||

ब्रह्मचारीवनस्थानां यतीनां केवलात्तु वै |
स्नानाद्ध्यानात्तथा शौचाज्जपस्याप्ययुतत्रयात् || १५० ||

शुद्धिः स्यादन्यथा याति पातित्यं पातकात्स तु |
प्. २८८) न पातकं विना यस्मान्मात्राहानिः प्रजायते || १५१ ||

पूर्वजन्मार्जितस्यैव पापस्योत्पद्यते क्षयः |
यत्प्रभावान्मनस्तापो भक्तानां जायते महान् || १५२ ||

समकालमृतस्यान्ते विधिका क्षेत्रजन्मनः (?) |
पूजनीयास्तथाऽचार्या वैश्येन त्रयि(त्र्यधि?)कौ तु सः || १५३ ||

चतुर्हरन्तिकान्तेन द्विगुणं द्विगुणं जपेत् |
यस्य वै प्रकटा लोके ख्यातिर्यात्वार्यसंसदि || १५४ ||

तस्यैतत्कथितं चैव अकीर्त्यशुभशान्तये |
यस्माल्लोकापवादो वै संयतानां विगर्हितः || १५५ ||

सम्यक्सिद्धस्य किं लोकैः कारणं मुनिसत्तम |
न लोके प्रथितो यस्य मात्राभ्रंशो मनागपि || १५६ ||

जप्तव्यं तेन रहसि स्वमन्त्रस्यायुतत्रयम् |
ब्रह्मचार्युदितेनैव विधिना पुनरेव तु || १५७ ||

मात्रासङ्घट्टनं कुर्याद्येन शान्तिमवाप्नुयात् |
प्रणष्टायां तु मात्रायां यदि लाभो भवेत्पुनः || १५८ ||

प्रायश्चित्तादियत्नार्थं वासमाचरेत् |
सर्वनाशात्तु यद्येको मन्त्रांशः प्राप्यते पुनः || १५९ ||

संस्कृत्य प्राप्य भुक्त्वा च जप्त्वा मन्त्रं तदाहरेत् |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां प्रायश्चित्तविधिर्नाम 
पञ्चविंशः पटलः || २५ ||


अथ साधकस्य मूलमन्त्रसाधनं नाम सड्विंशः पटलः


नारदः �

मुक्तिमार्गस्त्वया प्रोक्तो दीक्षा मम यथाक्रमम् |
अधुना भुक्तिमार्गं तु यथावत्कथयस्व मे || १ ||

श्रीभगवान्-

शृणु कर्माणि दिव्यानि मन्त्रराजस्य सुव्रत |
संक्षेपात्कथयिष्यामि पातालोत्थानसाधने || २ ||

खट्फट्काञ्जनकाशंगु गुलिकादिप्रसाधने |

प्. २८९) [मन्त्रसाधने देशवैलक्षण्यादिनियमः]

साधकः संयतो भूत्वा मन्त्रव्रतपरायणः || ३ ||

महोत्साहः शुभाचारो धीरस्सर्वगुणान्वितः |
पुण्यक्षेत्रेषु तीर्थेषु नदीनां सङ्गमेषु च || ४ ||

देवता ऋषिजुष्टेषु कुर्यात्स्थानपरिग्रहम् |
पवित्राहारसंपन्नः सङ्करैः परिवर्जितः || ५ ||

जपेल्लक्षत्रयं धीरो मन्त्रार्पितमनाः सुधीः |
पूर्वोक्तेन विधानेन अखिलेन द्विजोत्तमः || ६ ||

संत्यज्यानेककर्माणि सुसिद्धस्तु ददाति च |
नियोजितः करोत्याशु वश्याकर्षणमारणान् || ७ ||

ग्रहज्वरविषादीनां भूतानां च प्रमर्दनम् |
डाकिनीनां च सर्वासां ह्रासने मन्त्रनायकम् || ८ ||

यथा नियोजयेत्सम्यक् तथा शृणु समाहितः |

[मूलमन्त्रस्य भूतोपशमनादौ विनियोगप्रकारः]

कृत्वा तु मण्डलं दिव्यं तत्र कुंभं निवेशयेत् || ९ ||

पूर्वोक्तेन विधानेन इष्ट्वा देवं जनार्दनम् |
स्थापयेत्पुरतस्तस्य शुचिमातुरमासने || १० ||

परिजप्य तु पुष्पाणि सिद्धार्थसहितानि तु |
शताष्टपरिजप्तानि हस्ताभ्यामातुरस्य च || ११ ||

स्वहस्ते मण्डलं ध्यायेत्त्रिकोणे वह्निलांछितम् |
तन्मध्ये देवदेवेशं तेजोरूपं विचिन्तयेत् || १२ ||

दीप्तचक्रगदापाणिं सर्वदुष्टांश्च तर्जयेत् |
तद्धस्तं दर्शयेत्साध्ये क्षिप्रमावेशकारकम् || १३ ||

तं दृष्ट्वा सर्वभूतानि आविशन्ति भयार्दिताः |
प्रविष्टमात्रं दृष्ट्वा तं शङ्खबन्धं तु कारयेत् || १४ ||

मूलमन्त्रेण मन्त्रज्ञः सार्णं संपुटितेन तु |
भस्मना चास्त्रजप्तेन दिग्बन्धं चात्र कारयेत् || १५ ||

अस्त्रजप्तेन मन्त्रेण भस्मना ताडयेद्बुधः |
ताडयेत्सप्तजप्तैस्तु कुशैः सिद्धार्थकैः पुनः || १६ ||

प्. २९०) त्रिजप्तं गुग्गुलं धूपं प्रदद्यात्मनः स तु |
शीताद्भिः शरदण्डैर्वा सप्तजप्तैस्तु ताडयेत् || १७ ||

जयां मुद्रां ततो बध्वा मन्त्रमस्त्रयुतं जपेत् |
यथेष्टं निग्रहं चास्य मन्त्रेणानेन कारयेत् || १८ ||

गदया ताडयेन्मूर्ध्नि कर्णं करविलिप्तये ? |
अथवा प्रतिमां कुर्याद्गोमयेन गृहस्य तु || १९ ||

चक्रेणाङ्गानि कृन्तेत्तु यदि क्षिप्रं न मुञ्चति |
मुञ्चामीति यदा ब्रूयात् शपथं कारयेत्सदा || २० ||

विसर्जयेद्बलिं दत्वा शिखादिग्बन्धमोक्षणात् |
कर्मणा मनसा चैव तथा वाचापि मोक्षयेत् || २१ ||

[विषप्रशामनप्रकारः]

ठकारोदरगं मन्त्रं कलाषोडशसंयुतम् |
स्रवन्तममृतं ध्यायेच्चन्द्रमण्डलसन्निभम् || २२ ||

वामहस्ते विचिन्त्यैवं साध्यमूर्ध्नि निवेशयेत् |
तेनामृतेन संपूर्य विग्रहं त्वातुरस्य च || २३ ||

हरेद्विषाण्यशेषाणि विधिनाऽनेन योजितः |

[वशीकरणप्रकारः]

सप्त जप्तानि पुष्पाणि सुगन्धाक्तानि दापयेत् || २४ ||

वामहस्तेन नारीणां पाणौ तासां च दक्षिणे |
वामपाणौ तु विप्रेन्द्र नॄणां दक्षिणपाणिना || २५ ||

सद्यस्तद्वशतां यान्ति मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |
चन्द्रमण्डलमध्यस्थं मन्त्रं ध्यात्वा करोदरे || २६ ||

यस्य तद्दर्शयेद्धस्तं क्षिप्रं तं वशमानयेत् |
न्यासं कृत्वा तु पूर्वोक्तं कान्तं रूपं विचिन्तयेत् || २७ ||

क्रुद्धस्याप्यग्रतः स्थित्वा क्षिप्रं तं वशमानयेत् |
पत्रं पुष्पं फलं वाऽपि त्रिजप्तं यस्य दीयते || २८ ||

वशमायाति स क्षिप्रं मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |
रोचनाकुङ्कुमाभ्यां वा भस्मना चन्दनेन वा || २९ ||

प्रजप्य तिलकं कृत्वा विशेद्राजकुलं यदि |
प्. २९१) प्रा यान्महतीं पूजां दर्शनान्नात्र संशयः || ३० ||

[उच्चाटनप्रकारः]

वायव्यभुवनान्तस्थं मन्त्रं नीलांबुदप्रभम् |
निराधारं तदन्तस्थं ध्यायेत्साध्यं कृशं महत् || ३१ ||

नीलाम्बरधरं कृष्णं शुक्लवर्णसमं लघु |
देवं (व ?) नासानिलेनैव पूर्यमाणं नभस्थले || ३२ ||

भ्राम्यमाणं निराधारे उच्चाटत्यचिराच्च सः |

[विद्वेषणविधानम्]

आग्नेयभुवनान्तस्थं चाषपक्षसमद्युतिम् || ३३ ||

ध्यात्वा मन्त्रेश्वरं क्षिप्रं तत्पाद गो(द्वयगौ?)स्मरेत् |
द्वौ साध्यौ हुतभुग्रूपौ वीक्षमाणौ परस्परम् || ३४ ||

पादं पदा ताडयन्तावभीक्ष्णं चातिवेगतः |
करोति विप्र विद्वेषं ध्यानमात्रान्न संशयः || ३५ ||

[आकर्षणम्]

सूर्यमण्डलमध्यस्थं ध्यायेन्मन्त्रेश्वरं द्विज |
भग्नराजोपलाभं तु घ्राणाग्रस्थेन वायुना || ३६ ||

कर्षयन्तं सुदूराच्च साध्यं भास्वरविग्रहम् |
विधिनाऽनेन भगवान् ध्यान(त?)स्त्वाकर्सणे सदा || ३७ ||

आकृष्य भवनं सर्वं साधकस्य ददाति च |

सितपद्मोत्तरस्थं तु मन्त्रं ध्यात्वा खगासनम् || ३८ ||

वर्णतः सितरक्ताभं तत्पाणिद्वयगौ तु वै |
द्वौ तु साध्यौ तदाकारौ पतन्तौ तौ तु संस्मरेत् || ३९ ||

हृष्टतुष्टप्रसन्नात्मा प्रीत्यर्थं मुनिसत्तम |
नयेत् पथञ्चैव विधिनाऽनेन मन्त्रराट् || ४० ||

हुताशसलिले द्वे तु किं पुनर्मानवान्प्रति |

[मारणम्]

वायुवह्निपुराभ्यां तु मध्ये चक्रोदितं प्रभुम् || ४१ ||

संस्मरेत्कृष्णरक्तं तु साध्यं तत्पादतो हतम् |
निष्पीड्यमानं वेगेन चक्रक्षेप्रैर्गतासुवत् || ४२ ||

प्. २९२) ध्यायेद्विलुप्तशक्तिं च निमीलितविलोचनम् |
मारयत्यचिरेणैव विपक्षो यस्य साधकः || ४३ ||

[स्तम्भनम्]

माहेन्द्रमण्डलान्तस्थं कुङ्कुमोदकसन्निभम् |
प्रपीडयन्तं पादाभ्यामाधारं यन्त्रसंस्थितम् || ४४ ||

स्तम्भयत्यचिरेणैव यं यमिच्छति साधकः |

[पुष्टिविधानम्]

चन्द्रमण्डलमध्यस्थं पीतं पीताम्बरं प्रभुम् || ४५ ||

वमन्तममृतं वक्त्रात्तत्पीयूषं द्विजाधिप |
विशन्तं ब्रह्मरन्ध्रेण स्मरेत्साध्यस्य हृद्गतम् || ४६ ||

सर्वाङ्गानि च तत्स्थेन आक्रान्तानि च भावयेत् |
पुष्टाङ्गो जायते शश्वद्विधिनानेन मानवः || ४७ ||

[शान्तिकविधानम्]

सितपद्मयुगान्तस्थं संपूर्णं च शशिप्रभम् |
विचिन्त्यैकमजस्योर्ध्वे द्वितीयमधरस्थितम् || ४८ ||

निशाम्बुकणसङ्काशं स्वच्छन्दं मध्यतः स्थितम् |
मुञ्चन्तं सलिलं देहाच्छीतलं क्षीरवत्स्थितम् || ४९ ||

सिच्यमानं स्मरेत्साध्यं तेन तं तदधःस्थितम् |
जायते शान्तिकं सम्यग्यस्य यस्य द्विजेच्छसि || ५० ||

[पु(तु?)ष्टिविधानम्]

कुङ्कुमोदकसङ्काशं पूर्णचन्द्रान्तरस्थितम् |
ध्यात्वा मन्त्रं पुरा विप्र वमन्तममृतं मुखात् || ५१ ||

वर्णतः सितपीताभं तदग्रस्थं च भावयेत् |
पिबन्तं पाणियुग्मेन आत्मानमथवातुरम् || ५२ ||

पु(तु?)ष्टिरुत्पद्यते शश्वन्मन्त्रराजप्रभावतः |
एतत्पूर्वोक्तजापस्य फलमुक्तं समासतः || ५३ ||

अनुक्तान्यपि कर्माणि कुरुते चात्र योजितः |
योज्यं कर्मपदं चैव परिकर्मणि यत्नतः || ५४ ||

कुरु वीप्सासमेतं च ध्यानेन परिभावितम् |
पूर्वोक्ताद्द्विगुणाज्जापाच्चैव सिद्धिमवाप्नुयात् || ५५ ||

प्. २९३) [वैखरीसिद्धिः]

विवरद्वारमासाद्य स्थण्डिलं चोपलेपयेत् |
इष्ट्वा तु विधिना मन्त्रं कुर्याद्धोमं समाहितः || ५६ ||

तिलेन तु घृताक्तेन महिषाक्षेण वै पुनः |
क्षीरवृक्षसमिद्भिर्वा दूर्वाकाण्डैरभावतः || ५७ ||

लक्षमात्रे हुते ह्याशु वैखरीं सिद्धिमाप्नुयात् |
भित्वा तु सत्वयन्त्राणि प्रविशेद्विवरोत्तमम् || ५८ ||

पीत्वा रसायनं दिव्यं नारायणबलो भवेत् |
क्रीडने कन्यकायुक्ते यावदाभूतसप्लवम् || ५९ ||

[खड्गसाधनम्]

भूमिभागे समे लिप्ते रोचनां कुङ्कुमैर्युताम् |
लिखेत् त्रिंशाङ्गुलं खड्गं स्पष्टं साङ्गं मनोरमम् || ६० ||

पूर्वोक्तेन विधानेन इष्ट्वा तत्र जनार्दनम् |
मुष्टिस्थाने करं स्थाप्य जपेल्लक्षं समाहितः || ६१ ||

युक्ताहारविहारो हि युक्तस्वप्नो ह्यखेदवान् |
यावदुत्तिष्ठते खड्गो मुष्टिना ग्राहयेत्ततः || ६२ ||

तं गृहीत्वा तु सर्वेषां विद्यानामधिपो भवेत् |
विद्याधराणां सर्वेषां चक्रवर्तित्वमाप्नुयात् || ६३ ||

[अञ्जनादिसाधनम्]

पूर्वोक्तेन विधानेन पूजयेन्मन्त्रनायकम् |
रोचनां शङ्खशुक्तौ तु गृहीत्वा शङ्खमुद्रया || ६४ ||

तावत्परिजपेन्मन्त्रं यावज्ज्वालां प्रमुञ्चति |
तन्मध्ये दृश्यते कान्ता कन्यका कामरूपिणी || ६५ ||

सिद्धास्मीति वदेत्सा तु कुरु कार्यं यथेप्सितम् |
अनेनैव विधानेन अञ्जनादीनि साधयेत् || ६६ ||

[गुलिकासाधनम्]

रोचनां कुङ्कुमं चैव हरितालं मनश्शिलाम् |
चक्रांकां चौषधीं तत्र पञ्चमां विनियोजयेत् || ६७ ||

प्. २९४) सूक्ष्मपिष्टां तु तां कृत्वा आलोड्य मधुरैस्त्रिभिः |
एकादश्यां समभ्यर्च्य मण्डले मन्त्रनायकम् || ६८ ||

तत्राधिवासयेत्तां तु गुलिकां यन्त्रसंपुटे |
सितार्कस्य विधानेन द्वादश्यां तु जपेत्ततः || ६९ ||

दशायुतं तु तन्मन्त्री ततः सिद्धा तु सा भवेत् |
तया करस्थया मन्त्री विधिवद्गगनान्तरे || ७० ||

पाताले वा महीपृष्ठे लोकपालपुरेषु च |
चक्रपाणिर्यथा विष्णुरधृष्यः सर्वदैवतैः || ७१ ||

जायते साधकेन्द्रस्तु मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |

[रसायनादिसाधनम्]

ब्राह्मणं क्षत्रियं वाऽपि निर्व्रणं लक्षणैर्युतम् || ७२ ||

युवानमेकं दिवसं संस्थितं तु समानयेत् |
शून्ये गृहे समावेश्य स्नापयेदर्चयेत्ततः || ७३ ||

यथा विधानतो मन्त्री मन्त्रं संपूज्य मण्डले |
उपविष्टं शवं कृत्वा मन्त्रं तस्याग्रतो जपेत् || ७४ ||

ताडयेत्सर्षपाणां तु शतेनाष्टोत्तरेण तु |
ततो वेगात्समुत्थाय ब्रवीति प्रणतो वचः || ७५ ||

किं करोमि तवाद्याहं ममाज्ञा संप्रदीयताम् |
पादमूले रसं सिद्धं रसायनमपि द्विज || ७६ ||

यच्चान्यन्मनसोऽभीष्टं दद्ददात्यविकल्पतः |

[यक्षिणीसाधनम्]

कौशेयवस्त्रमानीय लिखेत्तत्र च यक्षिणीम् || ७७ ||

सर्वाभरणसंयुक्तां सुरूपां मनसेप्सिताम् |
यथोक्तेन विधानेन मन्त्रं संपूज्य पूर्ववत् || ७८ ||

उपोषितश्चार्धरात्रे दद्याद्धूपं सगुग्गुलुम् |
सप्ताहमेवं कुर्वीत जपेच्चाप्ययुतं सदा || ७९ ||

सप्तमे ह्यर्धरात्रे तु सशद्बः कम्पते पटः |
प्रत्यक्षमास्ते विप्रेन्द्र रूपैश्वर्येण संयुता || ८० ||

प्. २९५) यदा तु न क्षुभेन्मन्त्री तदा सिद्धाऽस्य सा भवेत् |
माता वा भगिनी भार्या का भवामीति भाषते || ८१ ||

तस्या यथेष्टं वक्तव्यं निर्विकल्पेन चेतसा |
सा सिद्धा सर्वकार्याणि साधयत्याशु मन्त्रिणः || ८२ ||

कामं ददाति विविधं नानारूपैर्यथेप्सितम् |
जायात्वेन द्विजश्रेष्ठ यदा चाङ्गीकृता पुरा || ८३ ||

निधीनथाक्षयान् शश्वद्भगिनीत्वे प्रयच्छति |
लोकालोकान्तरालोकं दर्शयत्यविचारतः || ८४ ||

औषधीश्च तदा दिव्या रसांश्च विविधानपि |
शास्त्राणि विविधान्याशु साधयेच्छान्तिसिद्धये || ८५ ||

ददाति सम्यक् सिद्धा सा सुसिद्धीर्जननी यथा |

[परसैनिकप्रणाशनम्]

संग्रामकाले संप्राप्ते आयुधान्यभिमन्त्रयेत् || ८६ ||

परसैनिक(?)पूर्वोक्तमभिमन्त्र्य च सर्षपान् |
अस्त्रसंपुटितेनैव तेनैव त्र्यक्षरेण तु || ८७ ||

मन्त्रेणाग्निप्रभावेन ज्वालामालाकुलेन तु |
गत्वा परबलास्त्रं तु क्रोधसंरक्तलोचनः || ८८ ||

प्रक्षिपेत्सैन्यमध्ये च नाशयेत्परसैनिकम् |

[दिव्यानां स्तम्भनम्]

रोचनाकुङ्कुमैर्युक्तो नाममन्त्रविदर्भितम् (?) || ८९ ||

लिखेत्कौस्तुभमध्ये तु कलाषोडशसंयुते |
एकैका तु कला विप्र पुरा युक्ताऽमृतेन तु || ९० ||

साऽमृतानां कलानां च योजयेच्च तथोपरि |
विश्वाप्यायस्थितं वापि चन्द्ररश्मिसमप्रभम् || ९१ ||

तद्बाह्येऽष्टदलं पद्मं विलिखेच्च सकर्णिकम् |
देव्योऽङ्गानि यथार्चायां दलेष्वभ्यन्तरे लिखेत् || ९२ ||

स्तम्भयेत्सर्वदिव्यानि खात्केशां(खेचरां?)श्च निवारयेत् |
पूजनाद्धवनाद्ध्यानाच्चन्दनोदकसेचनात् || ९३ ||

प्. २९६) [उत्पातप्रशमनम्]

लिखितं भूर्जपत्रे तु क्षीराम्भोविनिवेशितम् |
उत्पातानि महोग्राणि साभिचाराणि नाशयेत् || ९४ ||

[विषशस्त्रादिभयप्रशमनम्]

त्रिलोहवेष्टितं कृत्वा पुष्यर्क्षे लिखितं तु वै |
द्वादश्यां शुक्लपक्षे वा मध्यंदिनगते रवौ || ९५ ||

बाह्वोः कण्ठे तथा मूर्ध्नि यस्तु धारयते सदा |
विषशस्त्राग्निभूतेभ्यो भयं तस्य न जायते || ९६ ||

[चक्रयन्त्रसाधनम्]

रोचनाचन्दनेनैव भूर्जे वा सितकर्पटे |
चक्रं कुर्याद्द्विषट्कारं नाभिनेमिसमन्वितम् || ९७ ||

तन्मध्ये कमलं कुर्यात् षोडशच्छदभूषितम् |
त्र्यर्णेन मूलमन्त्रेण नामसंपुटयोगतः || ९८ ||

विलिख्य तद्बहिर्दद्यान्मन्त्रं यो द्वादशाक्षरम् |
परिवेषप्रयोगेण पत्रे पत्रे लिखेत्ततः || ९९ ||

देवीनां हार्दकं बीजं चतुर्धा केसरावधौ |
अष्टाष्टकं तु बीजानां यावदेकत्र सङ्ख्यया || १०० ||

ततः सर्वदलाग्रस्थः प्रणवो लिख्यते द्विज |
पुष्पपत्रात्समारभ्य हकाराद्यं च विन्यसेत् || १०१ ||

क्रमान्मकारपर्यन्तं ततः पद्मस्य बाह्यतः |
शिरः शिखां च कवचं नाभित्रितयगं लिखेत् || १०२ ||

परिवेषप्रयोगेण चक्रारेषु लिखेत्ततः |
अस्त्रा द्वादशधा विप्र एकैकस्यान्तरे ततः || १०३ ||

नेत्रमन्त्रं त्रिधा दद्यान्नाभिवन्नेमिमण्डले |
यन्त्रोऽयं मुनिशार्दूल सर्वोपद्रवनाशनः || १०४ ||

धारणात्स्मरणाद्ध्यानान्नास्ति तद्यन्न साधयेत् |

[शङ्खयन्त्रम्]

शङ्खोदरगतं पद्मं लिखित्वा द्वादशच्छदम् || १०५ ||

समदेन तुषारेण कुङ्कुमेन तथैव च |
विलिख्य कर्णिकामध्ये त्र्यक्षरं मूर्तिसंयुतम् || १०६ ||

प्. २९७) वलयाकृतियोगेन नाम तन्मध्यतो लिखेत् |
नारसिह्मादयो मन्त्रास्त्रयो लेख्या दलत्रये || १०७ ||

भूयो भूयश्चतुर्वारं बाह्यपद्मं च वेष्टयेत् |
क्रमात्पद्मादिकैर्मन्त्रैस्सर्पकुण्डलयोगतः || १०८ ||

वक्त्रदेशेऽथ शङ्खस्य क्रमाल्लोकेश्वरा दश |
अस्त्रमन्त्रास्तथा सख्यः शङ्खस्याथो निवेशयेत् || १०९ ||

इदं यन्त्रं मुनिश्रेष्ठ सर्वमन्त्रैरधिष्ठितम् |
सर्वकर्मकरं प्रोक्तं सर्वोपप्लवनाशकम् || ११० ||

सर्वरोगविघातं च सर्वामयविनाशनम् |

[तिथिनक्षत्रविशेषात्फलभेदः]

सर्वमङ्गलकृत्सम्यक् पुष्यर्क्षलिखितं भवेत् || १११ ||

द्वादश्यामथ शुक्लायां पूजयित्वा यथाविधि |
अभिषेकविधानेन शान्तिके पौष्टिके लिखेत् || ११२ ||

रक्षार्थं सर्वभूतेभ्यो योज्यं सर्वत्र सर्वदा |

[आहुतिद्रव्यभेदात् आहुतिसङ्ख्याभेदाच्च फलभेदः]

लक्षाहुतिप्रदानेन तिलानां कृष्णवर्चसाम् || ११३ ||

पूजयेद्वत्सरं यत्तु होमान्तेऽथ घृताहुतीः |
आपाद्य द्वादशशतं स्रुचा सम्यङ्महामुने || ११४ ||

ददाति तस्य भगवान् यत्किञ्चिन्मनसेप्सितम् |
एकादश सहस्राणि कमलानां तु नारद || ११५ ||

जुहुयाच्च घृताक्तानामेकान्ते विजने तु यः |
समुद्धृत्योदकात्सद्यस्तस्य लक्ष्मीं प्रयच्छति || ११६ ||

योऽयुतं चाथ बिल्वानां घृताक्तानां तु होमयेत् |
तस्य क्षिप्रं ददात्येष मन्त्रेशो विपुलं धनम् || ११७ ||

ग्रामानश्वान्सुवर्णं च दर्शयेत्तु कृताकृतम् |
आयुः पुत्रानथारोग्यं सौभाग्यं सर्वतोमुखम् || ११८ ||

यस्या अग्रे देवताया इमं मन्त्रेश्वरं जपेत् |
सा तस्मै सकलान्कामान्प्रसन्ना संप्रयच्छति || ११९ ||

साधितो मन्त्रसिद्धिर्हि(द्ध्या हि?) मन्त्रराजः करोति च |
प्रसादितश्च पूजाद्यैः कर्मणा चाग्निकेन तु || १२० ||

प्. २९८) सामान्यमपि यत्किंचिद्भूतले कर्म विद्यते |
स्मरणात्सर्वमेवाशु साधकानां प्रयच्छति || १२१ ||

[मन्त्रराजस्य महिमाविशेषः]

इदमन्यत्प्रवक्ष्यामि मुनिश्रेष्ठ निबोध मे |
मन्त्रराजस्य यद्वीर्यं माहात्म्यं प्रभविष्णुता || १२२ ||

येनायं पूजितः सम्यक् ज्ञातो ध्यातः सकृत्स्मृतः |
तस्य सिद्धिः परा दिव्या मानुषी संप्रवर्तते || १२३ ||

न चास्य सदृशो मन्त्रो मन्त्रराजस्य विद्यते |
सुखसौभाग्यसंपत्तेरपवर्गप्रसिद्धये || १२४ ||

इमं मन्त्रेश्वरं जप्त्वा भक्तिश्रद्धापरस्तु यः |
तच्चित्तो विजने स्थाने सर्वान्कामानवाप्नुयात् || १२५ ||

किमन्यैस्तस्य विप्रेन्द्र मन्त्रकोटिशतैरपि |
स तु चिन्तामणिप्रख्यो यस्यायं हृदि वर्तते || १२६ ||

सर्वकामप्रदः सद्यो देहान्तेऽपि च मोक्षदः |
इमं मन्त्रेश्वरं जप्त्वा सर्वान्कामानवाप्नुयात् || १२७ ||

न चास्य सदृशो मन्त्रो मन्त्रैः कोटिशतैरपि |
एवं मन्त्रवरं लब्ध्वा धुनेत्सर्वं फलाफलम् || १२८ ||

चिन्तामणिर्यथा लोके सर्वाभीष्टं प्रयच्छति |
एवं मन्त्रेश्वरो ह्येष साधकाय प्रयच्छति || १२९ ||

ऐहिकामुष्मिकं सर्वं सम्यगाराधितः सदा |
लक्षायुतायुते जप्ते पूजाहोमादिकैर्विना || १३० ||

प्रयच्छत्यणिमादीनि जपान्ते मन्त्रराड् द्विज |
प्राणायामादिसंयुक्तो धारणाध्यानतत्परः || १३१ ||

विना हवनपूजाभ्यां लक्षं लक्षं स्थितो जपेत् |
साक्षात्पश्यति देवेशं विष्णुं परमरूपिणम् || १३२ ||

एतदुद्देशतो विप्र कर्म मन्त्रेश्वरस्य तु |
भक्त्यर्थं साधकेन्द्राणां कथितं नातिविस्तृतम् || १३३ ||

तन्नास्ति यन्न मन्त्रेशः साधयेत्परितोषितः |

इति श्रीपांचरात्रे जयाख्यसंहितायां साधकस्य 
मूलमन्त्रसाधनं नाम सड्विंशः पटलः || २६ ||



अथ शक्तिमन्त्रसाधनं नाम सप्तविंशः पटलः

श्रीभगवान् �

अनुक्रमेणाथ मुने लक्ष्म्यादीनां च साधनम् |
विविधानि च कर्माणि मन्त्रेभ्यो ह्यवधारय || १ ||

[लक्ष्म्यादिषु अनन्ताद्यासनस्य साधारण्यम्]

अनन्तं च तदूर्ध्वे तु धर्माद्यं यच्चतुष्टयम् |
पद्मं धामत्रयोपेतं सर्वमन्त्रगणस्य च || २ ||

सामान्यमासनं विद्धि पूजाकाले तु सर्वदा |

[तत्र द्वारयागादेः साधारण्यम्]

द्वारयागो गणेशादिपूजनं मुनिसत्तम || ३ ||

लोकेश्वरास्त्रयागश्च सर्वत्र विहिताः सदा |
देवीचतुष्कयागे तु षट्के तु हृदयादिके || ४ ||

नृसिह्मकपिलक्रोडयागेषु च यजेद्द्विज |

[लक्ष्म्यादियागादन्यत्र विष्वक्सेनपूजनप्रतिषेधः]

विष्वक्सेनस्तु नान्यत्र पूजनीयः कदाच || ५ ||

[तत्तन्मन्त्राणां तत्तद्धृदयेनैवोपचारः]

यं यं प्रपूजयेन्मन्त्री मन्त्रं सिद्धिपरायणः |
तन्मन्त्रं हृदयेनैव तं तमेवोपचार्य च || ६ ||

नोपचारिकमन्त्रान्वै पूर्वोक्तान्विनिवेशयेत् |

[जपसूत्रे विशेषः]

न मूलमन्त्रसंरुद्धं सूत्रं तु जपकर्मणि || ७ ||

तन्मन्त्रेण तु संस्कृत्य पुरा सन्धाय चापरम् |

[धूपघण्टादीनां साधारण्यम्]

सामान्यं सर्वमन्त्राणां धूपघण्टा पुरोदिता || ८ ||

यागागारं तथा कुण्डं स्रुक्स्रुवौ मुनिसत्तम |
अथाङ्गषट्कं व्याख्यास्ये लक्ष्म्याद्यादौ तु लक्षणम् || ९ ||

चतुर्णां तु सखीनां च बीजमन्त्रचतुष्टयम् |
चतुर्णामनुगानां तु क्रमेण च यथास्थितम् || १० ||

प्. ३००) [लक्ष्म्या अङ्गमन्त्रः]

आदाय पुण्डरीकं तु धरेशं तदधो न्यसेत् |
अनलं तदधःस्थं च कृत्वा षोढा नियोज्य च || ११ ||

क्रमेण योजयेदेषामानन्दं प्रथमस्य च |
विष्णुमूर्जमथैश्वर्यं भूधरं परमेश्वरम् || १२ ||

चान्द्री व्योमेशसंयुक्तां सर्वेषामुपरि न्यसेत् |
विद्धि षड् हृदयादीनि

[लक्ष्म्याः सखीमन्त्रः]

				सखीनामधुना शृणु || १३ ||

आदाय केवलं सत्यं तत्स्थितं वरुणं ततः |
मायायुक्तं ततः सोमं वरुणं रामभूषितम् || १४ ||

चान्द्री व्यापी क्रमाद्योज्यौ सर्वेषां मूर्ध्नि वै ततः |
ऋद्धिः वृद्धिः समृद्धिश्च विभूतिरपि सा सखी || १५ ||

[लक्ष्म्या अनुचरमन्त्रः]

लकारस्त्वादिदेवस्थस्सोमोऽथ भुवनस्थितः |
द्विधाऽमृतं समादाय भूधरेण समन्वितम् || १६ ||

पूर्ववच्चिरसंयुक्तमेतत्कुर्याच्चतुष्टयम् |
लावण्यः सुभगो नाम्ना सौभाग्यश्च तृतीयकः || १७ ||

चतुर्थस्सौमनस्यश्च चत्वारोऽनुचराः स्मृताः |
सर्वेषां प्रणवं पूर्वं नामस्वाहानमोनुगम् || १८ ||

[मण्डलम्]

चतुरस्रं चतुर्द्वारं कृत्वा पूर्वोदितं पुरम् |
तन्मध्येऽष्टदलं पद्मं लिखेच्छुक्लारुणप्रभम् || १९ ||

सितानि चतुरालिख्य कोणेषु स्वस्तिकानि च |

[न्यासः]

व्यापकत्वेन तु पुरा मणिबन्धमुखादिगम् || २० ||

विन्यस्य मूलमन्त्रं तु हस्ते देहे च केवलम् |
पश्चादादौ तु हस्ताभ्यां लक्ष्मीमन्त्रं तथा न्यसेत् || २१ ||

प्. ३०१) तदङ्गानि हृदादीनि हस्ते देहे च विन्यसेत् |
तस्यानुगचतुष्कं यद्देवीनां तदनु न्यसेत् || २२ ||

प्रदेशिन्यादितो हस्ते देहे तदनु विन्यसेत् |
उत्तमाङ्गेऽथ हृन्मध्ये ऊर्वोर्जानुद्वये तथा || २३ ||

लावण्याद्याश्च चत्वारो ह्यनामादौ करद्वये |
अङ्गुष्ठान्तं करे न्यस्य देहे तदनु नारद || २४ ||

दक्षिणे च तथा वामे स्कन्धे पक्षद्वये तथा |

[लक्ष्म्या मानसयागः]

न्यासं कृत्वा यथान्यायं श्रीकामोऽथ यजेद्धृदि || २५ ||

लययागप्रयोगेण लक्ष्मीमन्त्रं तु केवलम् |
कृत्वाऽवलोकनाद्यं तु ततो बाह्ये तु विन्यसेत् || २६ ||

[बाह्ययागार्थो मण्डले विन्यासः]

मूर्तिमन्त्रयुतं मूलं कर्णिकोपरि नारद |
सकलाकलदेहं च सर्वमन्त्रात्मकं प्रभुम् || २७ ||

तदुत्सङ्गगतां लक्ष्मीं स्वमन्त्रेणावतार्य च |
पूर्वोक्तध्यानसंयुक्तां भोगमोक्षप्रसिद्धये || २८ ||

तदाग्नेये तदीशाने वायवीये च नैऋते |
चत्वारि हृदयादीनि नेत्रं केसरसन्ततौ || २९ ||

तदग्रे दक्षिणे पृष्ठे वामपत्रे क्रमान्न्यसेत् |
चतुष्टयं तु शुद्धा(ऋद्ध्या?)द्यं द्विभुजं तु तदाकृति || ३० ||

पद्मगौरप्रतीकाशं श्रीवृक्षचमराङ्कितम् (?) |
पद्मासने चोपविष्टं प्रेक्षमाणं तदाननम् || ३१ ||

स्वस्तिकानां तदीशादिकोणस्थाने निवेश्यते |
लावण्याद्यचतुष्कं तु पीतवर्णं चतुर्भुजम् || ३२ ||

नीलकौशेयवसनं पद्मकुम्भकरान्वितम् |
नलिनीध्वजहस्तं च सफलामलवृक्षधृत् || ३३ ||

द्वारेष्वस्त्रं चतुर्दिक्षु न्यस्य पूज्य यथा पुरा |

[जपहोमादिविधिः]

मूलमन्त्रयुतां देवीं लक्ष्मीं लक्ष्मीप्रदां द्विज || ३४ ||

प्. ३०२) जप्त्वा कृत्वा ततो होमं सघृतैस्तु तिलाक्षतैः |
सामलैः श्रीफलैश्चैव सक्तुलाजैस्तु पङ्कजैः || ३५ ||

यथाशक्ति ह्यसङ्ख्यैस्तु होमान्ते च ततो द्विज |
लक्ष्मीरूपधरो भूत्वा साधकः कृतनिश्चयः || ३६ ||

जपेल्लक्षाणि वै पञ्च शुद्धाहारो जितेन्द्रियः |
होमं कुर्याज्जपान्ते तु क्रमाद्बिल्वफलाम्बुजैः || ३७ ||

पयोमधुघृताक्तैस्तु अयुतायुतसंख्यया |

[लक्ष्मीमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

ददाति दर्शनं विप्र होमान्ते परमेश्वरी || ३८ ||

पुत्र सिद्धाऽस्मि ते ब्रूहि यत्ते मनसि चेप्सितम् |
कुरु कर्माण्यभीष्टानि मन्मन्त्रेणाखिलानि च || ३९ ||

अद्य प्रभृति निश्शङ्को द्वन्द्वोपद्रववर्जितः |
एवमुक्त्वा तु सा देवी याति यत्रागता तु वै || ४० ||

ततः कर्माणि वै कुर्याल्लक्ष्म्योक्तानि तु साधकः |
तुष्टाऽभीष्टां श्रियं दद्यादर्थिनामर्थकामिनाम् || ४१ ||

संक्रुद्धो निर्धनं कुर्याद्वाङ्मात्रेण धरेश्वरम् |
शुद्धं कुर्यात्सकृद्ध्यानान्मन्त्रजापाच्च हाटकम् || ४२ ||

पूरयित्वाऽम्भसा कुंभं क्षीरेण मधुनाऽथवा |
निधाय दक्षिणे हस्ते वामं तदुपरि न्यसेत् || ४३ ||

शतमष्टाधिकं मन्त्रं जपेद्ध्यानसमन्वितम् |
रसेच्छासुनिवेशस्थो ह्येकचित्तः समाहितः || ४४ ||

रसेन्द्रत्वं समायाति यत्कुम्भे त्वाहृतं जलम् |
सरसो लक्षवेधी स्याच्छस्त्रादीनां भवेद्विज || ४५ ||

करोति कायमजरं जरारोगविवर्जितम् |
अङ्गुष्ठोदरमात्रं तु पुरा पाषाणमाहरेत् || ४६ ||

दक्षिणेन च हस्तेन वामे च बदरीसमम् |
अभिमन्त्र्य तु द्वौ मुष्टी द्वे शते षोडशाधिके || ४७ ||

दक्षिणस्थं तु पाषाणं रत्नत्वमुपयाति च |
वामे मुक्ताफलत्वं च महामूल्ये तु ते उभे || ४८ ||

प्. ३०३) यद्यदिच्छति जात्या वै तत्तद्रत्नं भवेत्तदा |
तथा मुक्ताफलं यद्यत्प्रतिभाति करोति तत् || ४९ ||

गोगजाश्वसमुद्भूतमस्थि चादाय पाणिना |
शतार्धमन्त्रितं कृत्वा प्रवालत्वं प्रयाति तत् || ५० ||

शताभिमन्त्रितं कृत्वा त्रपुसीसे तथाऽयसम् |
जायते कलधौतं तु रजतं वाऽथ निर्मलम् || ५१ ||

यद्यद्गृहीत्वा विप्रेन्द्र यं यं वा तु समीहते |
क्रुद्धो वा परितुष्टश्च तत्तत्कुर्यात्तु नान्यथा || ५२ ||

एवमश्ममयानां तु अन्यत्वमुपपद्यते |
या या मनसि वै यस्य विभूतिं प्रददाति च || ५३ ||

तां तां ददाति तस्याशु धनधान्यगवादिकम् |
लिखित्वा भूर्जपत्रे तु यागन्यासक्रमेण तु || ५४ ||

रोचनाकुङ्कुमाभ्यां तु सन्धारयति यः सदा |
सुवर्णवेष्टितं चाङ्गे लक्ष्मीमन्त्रं तु नारद || ५५ ||

तस्यायुषश्श्रियो वृद्धिस्सर्वसत्त्वाश्रयो महान् |
प्राप्नुयान्महतीं पूजां यत्र यत्र च संविशेत् || ५६ ||

इदमाराधनं प्रोक्तं श्रीकामानां समासतः |

[कीर्तिमन्त्रसाधनप्रकारः]

कीर्तिमन्त्रविधानं तु सांप्रतं मेऽवधारय || ५७ ||

विलिख्य कमलं षोढा अनलासनसंस्थितम् |
अङ्कयेच्छिरसा विप्र लाक्ष्म्यमङ्गगणं यथा || ५८ ||

सर्वत्र चास्त्रमन्त्रस्य तच्चिह्नं परिवर्जयेत् |

[कीर्तेः सखीमन्त्राः]

शान्तिदं च ततस्सोमं मर्दनं शङ्करं ततः || ५९ ||

क्रमेणालिख्य चतुरः कालपावकसंस्थितान् |
व्यापी चान्द्री ततो माया एकैकस्मिंस्तु मूर्धनि || ६० ||

द्युतिः सरस्वती मेधा धृतिः कीर्तिः सखीगणः |

प्. ३०४) [कीर्तेरनुचरमन्त्राः]

आनन्दयुक्तं वरुणमप्रमेयं च केवलम् || ६१ ||

पवित्रमनलारूढं स्रग्धरं च तथाविधम् |
आनन्देनापि चाक्रान्तं चतुर्णां मूर्ध्नि योजनम् || ६२ ||

विश्वाप्यायकरो व्यापी क्रमादनुचरास्त्वमी |
वागीशो ह्यभयश्चैव प्रसादस्त्राणसंज्ञितः || ६३ ||

[पूर्ववन्मण्डलादिविधानम्]

न्यासो हृत्पद्मयागश्च सर्वं विद्धि पुरोदितम् |
पूर्वोक्तं मण्डलं कृत्वा सितपीतं तदन्तरे || ६४ ||

किं तु वै पङ्कजं कुर्याद्विन्यसेत्तदनन्तरम् |
विभोरुत्सङ्गगां कीर्तिं हृदादीनि यथा पुरा || ६५ ||

[सखीनामनुचराणां च ध्यानप्रकारः]

क्रमाद्ध्यानं सखीनां च शृणुष्वानुचरेष्वपि |
द्विभुजा हेमवर्णाश्च कीर्तिरूपाः स्मिताननाः || ६६ ||

सुपुस्तकं करे वामे दक्षिणे चामरं करे |
ध्यायेत्किंशुकवर्णास्ताः कान्तरूपा मनोहराः || ६७ ||

तदाऽनुगचतुष्कं तु चतुर्हस्तं सिताम्बरम् |
वामदक्षिणहस्ताभ्यां मुख्याभ्यां तेषु चिन्तयेत् || ६८ ||

शङ्खमिन्दुशताभं च कदम्बाख्यं महाद्रुमम् |
सुपुष्पं षट्पदोपेतं पराभ्यां च निबोध मे || ६९ ||

पूर्णचन्द्रोपमं वामे दर्पणं दक्षिणे द्विज |
मयूरव्यजनं शुभ्रं ध्यात्वैवं पूजयेत्ततः || ७० ||

[होमजपयोर्विधिः]

अर्घ्यपुष्पादिकाः सम्यक् दत्वा शक्त्याऽथ होमयेत् |
तिलानि चाज्यसिक्तानि गन्धधूपान्वितानि च || ७१ ||

देवीरूपं तु होमान्ते कृत्वा पुष्पाञ्जनाम्बरैः |
एकान्ते विजने स्थित्वा मौनी मूलफलाशनः || ७२ ||

जपेल्लक्षत्रयं मन्त्री जपान्ते होममाचरेत् |
लक्षैकसंख्यं विप्रेन्द्र तण्डुलैस्तिलमिश्रितैः || ७३ ||

प्. ३०५) कापिलेन घृतेनैव क्षीरमिश्रेण नारद |
एकैकं च घृतादीनां सहस्रं चाथ होमयेत् || ७४ ||

दद्यात्पूर्णाहुतिं पश्चात् क्षीरेणाज्यान्वितेन च |
पतितायां तु पूर्णायामायाति परमेश्वरी || ७५ ||

साधु साध्विति वै ब्रूते स्थित्वाऽग्रे साधकस्य च |
एह्येहि परमं धाम त्यजेदं भौतिकं पुरम् || ७६ ||

उपभुङ्क्ष्व परान्भोगानक्षमध्यगतो महान् |
मदीयेनाखिलं कर्म मन्त्रेण कुरु साधक || ७७ ||

एवमुक्त्वा तु सा देवी गगनं च व्रजेत्ततः |
साधकः कीर्तिमन्त्रेण कुर्यात्कर्म यथेप्सितम् || ७८ ||

[कीर्तिमन्त्रसिद्धिजन्यं सामर्थ्यम्]

ददाति यस्य यत्किञ्चित्तस्य तच्चाक्षयं भवेत् |
तेनासौ लभते कीर्तिं यावच्चन्द्रार्कतारकम् || ७९ ||

प्रचण्डानां मनुष्याणां मध्यस्थो यदि बुध्यते |
वक्ति संसदि वा किंचित् प्राप्नुयाद्विपुलं यशः || ८० ||

अभिभूय जनान्सर्वानुत्कृष्टत्वं प्रयाति च |
जप्त्वा सिद्धान्नभाण्डं तु स्वल्पं कालेऽन्नसङ्कटे || ८१ ||

यथेच्छानां जनानां तु यथेच्छमशनं द्विज |
ददाति चाक्षयं तस्मात्सप्ताहमनिशं यदि || ८२ ||

प्राप्नुयान्महतीं कीर्तिं यावदाभूतसंप्लवम् |
सुभिक्षे लवमात्रं तु प्रदाय कनकस्य च || ८३ ||

परिजप्य सहस्रं तु विधिना परिसंस्थितम् |
प्रयाति तत्प्रभूतत्वं दीयतेऽर्थिजनाय च || ८४ ||

अविच्छिन्नं द्विसप्ताहं संक्षयं नाधिगच्छति |
तेनासौ महतीं कीर्तिं प्राप्नुयाच्छाश्वतीं द्विज || ८५ ||

आदाय तोयकलशं नागेन्द्रभवनाद्द्विज |
प्रयायान्मरुभूमिं वै तत्र निम्ने तु भूतले || ८६ ||

निक्षिप्य पर्वताग्रे वा सहस्रपरिमन्त्रितम् |
स पन्नगेश्वरस्तत्र परिचारान्वितो द्विज || ८७ ||

रक्षन्नुदकमातिष्ठेद्यावत्तिष्ठति मेदिनी |
प्. ३०६) तेनासौ महतीं लोके कीर्तिं प्राप्नोति नारद || ८८ ||

काले तु बीजरोहीये यदि देवो न वर्षति |
आदाय मृत्कणं हस्ते तटाकाज्जलमर्दितम् || ८९ ||

तं मध्यस्थभयक्लिन्नं (?) परिजप्य शतत्रयम् |
कख (मुख ?) श्वासैस्तु सन्तप्तं कृत्वा मन्त्रमनुस्मरेत् || ९० ||

प्रक्षिपेद्गगने तद्वन्मेघत्वमुपयाति च |
पूरयेन्मेदिनीं सर्वां जलेन जलदस्तु सः || ९१ ||

तदाज्ञया वसेत्तावत् तस्मिन्देशे स मेघराट् |
वर्षं तदुपयोग्यं च यावत्संपद्यतेऽखिलम् || ९२ ||

तेनासौ महतीं कीर्तिं प्राप्नुयाच्च त्रिलौकिकीम् |
संपादयति विप्रेन्द्र यस्य यन्मनसेप्सितम् || ९३ ||

प्रभावान्मन्त्रराजस्य प्रसादादच्युतस्य च |
लिखितं पूर्ववद्बध्वा वस्त्रे वा दक्षिणे भुजे || ९४ ||

प्राप्नुयान्महतीं वृद्धिं पूर्णां कीर्तिं सरस्वतीम् |
एतत्संक्षेपतः प्रोक्तं कीर्तिमन्त्रस्य नारद || ९५ ||

[जयामन्त्रसाधनप्रकारः]

संविधानमपूर्वं च सन्ततेरपि भूतिदम् |
जयाख्यमधुना विद्धि विधानं विष्णुभाविनाम् || ९६ ||

[जयाया अङ्गमन्त्रः]

आदाय शाश्वतं षोढा कृत्वा चानलगं क्रमात् |
आक्रान्तं पूर्ववत्कुर्यादङ्गषट्कस्य सिद्धये || ९७ ||

[जयायाः सखीमन्त्रः]

अजितं विष्णुना युक्तं वाराहं रामवेष्टितम् |
व्यापकं केवलं चाऽथ सोमं रामसमन्वितम् || ९८ ||

शिरसा चिह्नयेत्प्राग्वच्चतुरः क्रमशो मुने |
सख्यो जयन्ती विजया तृतीया त्वपराजिता || ९९ ||

सिद्धिश्चतुर्थी विज्ञेया शृणुष्वानुचराननु |

प्. ३०७) [जयाया अनुचरमन्त्रः]

आरूढः पद्मनाभस्तु शाश्वतः केवलो द्विज || १०० ||

प्रधानं च तथोद्दामं क्रमेणैतानि योजयेत् |
येषामुपरि वैनेयश्चान्द्री व्योमसमन्वितः || १०१ ||

प्रतापी जयभद्रश्च तृतीयस्तु महाबलः |
उत्साहाख्यश्चतुर्थस्तु कृत्वा न्यासं तु पूर्ववत् || १०२ ||

इष्ट्वा भुवननाथं तु पूजयेच्च ततो बहिः |

[मण्डलादिविधानम्]

मण्डलं पूर्ववत्कृत्वा तन्मध्ये पङ्कजं लिखेत् || १०३ ||

नीलोत्पलाभातुल्येन रजसा च स (चाष्ट ?) पत्रकम् |
तत्रोत्सङ्गगतां विष्णोर्हृदयाद्योजयेज्जयाम् || १०४ ||

शेषमन्त्रगणन्यासान्पूर्वपूर्वक्रमेण तु |
कर्तुः (कुर्यात् ?) ध्यानं च सर्वेषां समासादवधारय || १०५ ||

[जयायाः सखीनामनुचराणां च ध्यानप्रकारः]

हृदादीनां पुरा प्रोक्तं मूलमन्त्रप्रसङ्गतः |
नीलनीरजवर्णाश्च प्रसन्नवदनेक्षणाः || १०६ ||

पीताम्बरधराः सर्वाः सख्यः कनककुण्डलाः |
सितचामरहस्ताश्च चित्रपत्रफलोद्यताः || १०७ ||

निरीक्षमाणा वदनं जयाया अजितस्य च |
कुन्दकुङ्मलवर्णाभाः प्रसन्नमुखपङ्कजाः || १०८ ||

रक्ताम्बरधराश्चैव चतुर्हस्ता महाबलाः |
धनुर्बाणकराश्चैव गदाचक्रधरा द्विज || १०९ ||

चत्वारोऽनुचरा ध्येयाः पुष्पाभरणभूषिताः |
पूजयेच्च ततो भक्त्या होमं कुर्यादनन्तरम् || ११० ||

[होमादिविधिः]

तिलैः सिद्धार्थकोपेतैः हविषा गुग्गुलेन च |
होमावसाने विप्रेन्द्र कृत्वा रूपं जयात्मकम् || १११ ||

जयाऽहमिति वै बुद्ध्वा चेतसोपस्थितं महत् |
प्. ३०८) वीरस्थानं समासाद्य निश्शङ्को जनवर्जितम् || ११२ ||

वर्मणाऽस्त्रेण दिग्बन्धं कृत्वा दुष्टनिबर्हणम् |
प्रारभेत् जपं पश्चात् पयोऽन्नफलभुक्सदा || ११३ ||

युक्तोऽन्तरसहायेन मौनी ध्यानपरायणः |
प्रणिपत्य हरिं मूर्ध्ना प्राक् स्वमन्त्रेण नारद || ११४ ||

जपेल्लक्षचतुष्कं तु जपान्ते होममाचरेत् |
समित्प्रादेशमात्रा तु रक्तचन्दनसंभवा || ११५ ||

तासामयुतहोमस्तु घृताक्तानां तु होमयेत् |
सिद्धार्थकायुते द्वे च मधुमिश्रा महामुने || ११६ ||

अयुतत्रितयं चाथ जुहुयादसितैस्तिलैः |
मधुत्रितयसंपृक्तैरन्ते पूर्णाहुतित्रयम् || ११७ ||

मधुक्षीरगृतैर्विप्र क्रमेण परिहोमयेत् |
ततो भगवती विप्र समायाति जया स्वयम् || ११८ ||

[जयायाः प्रसादः]

सुसिद्धाऽस्मि च ते पुत्र मन्मन्त्रेण समाचर |
यदभीष्टं तु वै कार्यं निश्शङ्को विगतज्वरः || ११९ ||

उक्त्वेत्यदर्शनं याति देवी नारायणात्मिका |

[जयामन्त्रसिद्धिजन्यं सामर्थ्यम्]

ततः कर्माणि कुर्वीत विविधानि त्वनेकशः || १२० ||

लोकेऽस्मिन्यान्यभीष्टानि आत्मनश्च परस्य वा |
तत्राप्युद्देशतो वक्ष्ये शृणु तत्त्वेन नारद || १२१ ||

ज्वालाभद्रासनां ध्यायेद्देवीमन्त्रेण साधकः |
उद्ग्राहयति वै यस्य यस्मिन्यस्मिंस्तु वस्तुनि || १२२ ||

निर्जित्य न्यायतस्तं वै जयमाप्नोत्ययत्नतः |
गजाश्वशस्त्रभृत्पूर्णं परसैन्यं बलान्वितम् || १२३ ||

दृष्ट्वाऽन्यस्य समायातं हन्तुमभ्युद्यतं रणे |
परिजप्य धनुः खड्गं खेटकं बाणपञ्चकम् || १२४ ||

प्रेरयेद्यस्य वै दत्वा स गत्वा च चमूमुखम् |
विदारयति चैकाकी जयमाप्नोति शाश्वतम् || १२५ ||

प्. ३०९) ध्यात्वा दक्षिणपाणिस्थं त्रिकोणं वह्निमण्डलम् |
तन्मध्ये चिन्तयेद्देवीं परिवारसमन्विताम् || १२६ ||

मत्तेभसिंहसर्पाणामशनीनां च दर्शयेत् |
क्षिप्रं पराङ्मुखा यान्ति दृष्ट्वा हस्ततलं तु तत् || १२७ ||

खादिरं मुसलं स्पृ(सृ?)ष्ट्वा आदाय शतमन्त्रितम् |
कृत्वा गत्वा बिलद्वारं चातुर्वर्ण्यजनान्वितम् || १२८ ||

मुसलाहननान्यष्टौ दद्यात्तत्र शनैः शनैः |
देवीमन्त्रे च (ण?) विप्रेन्द्र अस्त्रसंपुटितेन तु || १२९ ||

फट्कारान्तेन तु ततो बिलयन्त्रं व्रजेदधः |
समस्तजनसंयुक्तो विशेषात्साधकोत्तमः || १३० ||

भित्वा यन्त्राण्यनेकानि जित्वा दानवपुङ्गवान् |
जनानां योजनं तत्र कृत्वा कान्तागणैः सह || १३१ ||

दत्वा रसात्मकं पानं स्वहस्तेन महाबलः |
स निर्याति स्वमार्गेण तेनैव स्वनिवेशनम् || १३२ ||

करोति यदि विप्रेन्द्र मतिं मन्त्री जगत्त्रये |
जयं प्रत्यविचारेण गदाचक्रधरोद्यतः || १३३ ||

पाशाङ्कुशधरो वाऽथ जयं प्राप्नोति नान्यथा |
लिख्य योजनया भूर्जे कुङ्कुमेन घनेन च || १३४ ||

संपुटीकृत्य वै नाम विधाय जनमध्यगम् |
सदाऽसौ जयमाप्नोति दिव्यैः सर्वैस्तु लीलया || १३५ ||

विलिख्य चन्दनेनैव पयसा कुङ्कुमेन च |
धारयेद्यो गले वस्त्रे भुजे वामेऽथ दक्षिणे || १३६ ||

स सर्वत्र जयं विप्र संप्राप्नोत्यविचारतः |
जयार्थं मुनिशार्दूल मन्त्रं वै यत्र कुत्रचित् || १३७ ||

मन्त्री प्रयोजयेच्छश्वत्तत्र तत्राप्नुयाज्जयम् |
जयाविधानमित्येतत्समासात्परिकीर्तितम् || १३८ ||

[मायामन्त्रसाधनप्रकारः]

मायाख्यमधुना वच्मि संविधानं यथास्थितम् |

प्. ३१०) [मायाया अङ्गमन्त्रः]

षोढा प्रधानमादाय कालपावकसंस्थितम् || १३९ ||

ततस्तच्चाङ्कयेत्प्राग्वत्स्वरैः प्राक् शिरसा तदा |
षडेतान् हृदयादीन्वै विद्धि शेषं महामुने || १४० ||

[सखीमन्त्राः]

प्रधानोऽथ ध्रुवो रस्थो पद(दम ?)नो पोऽनलोर्ध्वगः |
आदेयास्त्वथ सर्वेषामोदनानन्दकौ क्रमात् || १४१ ||

भुवनो योगघाता च व्यापी चान्द्री चतुर्ष्वपि |
मोहिनी भ्रामणी दुर्गा प्रेरणी च महामुने || १४२ ||

मायासख्यः स्मृता ह्येताश्चत्वारो रक्तभासुराः |

[सखीनां ध्यानप्रकारः]

लावण्येन तु वीर्येण सौन्दर्येण च तेजसा || १४३ ||

मायाख्येन तु संयुक्ताः सितवस्त्रानुलेपनाः |
चामराङ्कुशहस्ताश्च बद्धपद्मासनस्थिताः || १४४ ||

[मायाया अनुचरमन्त्राः]

प्रधानं गोपनोपेतं तं तु वै केवलं त्वतः |
शङ्करं कमलं चैव क्रमाद्दद्याच्च केवलौ || १४५ ||

सर्वेषामुपरि ब्रह्मन् व्यापीं चान्द्रीं च विन्यसेत् |
प्रागेकैकस्य चोङ्कारमन्ते संज्ञानमोयुतम् || १४६ ||

मायामयो महामोहः शम्बरश्च कलीश्वरः |
चत्वारोऽनुचरा ह्येते ध्येयास्त्वलिकुलप्रभाः || १४७ ||

[मायानुचराणां ध्यानप्रकारः]

चतुर्भुजा महाकायाः सौम्यवक्त्राः स्मिताननाः |
केयूराभरणोपेताः पीताम्बरधरास्तु वै || १४८ ||

हारनूपुरसंयुक्ता नानाकुसुमभूषिताः |
तुषारधूलिधवलाः खड्गपाशसमुद्यताः || १४९ ||

बाणं कार्मुकमन्यस्मिन्नातपत्रं करद्वये |
एवमुद्धृत्य विधिवन्मायीयां मन्त्रसनतिम् || १५० ||

[न्यासविधिः]

स्वहस्ते पूर्ववन्न्यस्य विग्रहे तदनन्तरम् |
प्. ३११) हृदयान्तर्गतं चेष्ट्वा बाह्यतश्चावतार्य च || १५१ ||

[बाह्ययागविधिः]

मन्त्रोत्सङ्गता न्यस्याः प्राग्वच्चाङ्गादयोऽखिलाः |

[मुद्राविधानम्]

प्रपूज्य विधिवद्देवीं स्वां मुद्रां दर्शयेत्ततः || १५२ ||

प्रागुक्तानां चतुर्णां तु भिन्नानामपि सा स्मृता |
सर्वासां देवतानां च मुद्रासंघर्षसङ्गिकम् || १५३ ||

मूलमन्त्रोदितं विद्धि देवताङ्गैः समन्वितम् |
साधारणं सखीनां च षोडशानां तु नारद || १५४ ||

स्वमन्त्रयोजितामेकां मुद्रामप्यवधारय |

[महायोनिमुद्रा]

संमुखौ तु करौ कृत्वा तथा वै संप्रसारितौ || १५५ ||

कनिष्ठानामिकाभ्यां वै युगलं युगलं द्विज |
मेलयेन्नखदेशाच्च यथा स्यादेकपिण्डवत् || १५६ ||

अङ्गुलीभिश्च तिसृभिः पाणिमध्ये निराश्रयम् |
अङ्गुष्ठौ दण्डवत्कृत्वा प्रान्तलग्नौ प्रसारितौ || १५७ ||

अङ्गुलीनां चतसॄणां विश्रान्तौ चोदरावधि |
सर्पकुण्डलवत्कृत्वा प्रयत्नात्तर्जनीद्वयम् || १५८ ||

प्रसार्य चाग्रतो लग्ने मध्यमे द्वे महामुने |
नीता सा जन्मभूमेस्तु समारभ्य करद्वयम् || १५९ ||

कुर्याच्चैवातिसंलग्नं मणिबन्धावसानतः |
ईषदस्पृष्टमूलेन मणिबन्धं करद्वयात् || १६० ||

कुर्याद्विकसितं चैव मुद्रैषा मुनिसत्तम |
महायोन्यभिधाना च त्रिलोकजननी पुरा || १६१ ||

वशीकुर्याज्जगत्सर्वं कामतो यदि योजयेत् |
अत्रानुष्ठानसक्ता स्त्री बध्वा दूरात्प्रदर्शयेत् || १६२ ||

मुनीनां गतसङ्गानां क्षोभमायान्ति ते क्षणात् |
पुरुषोऽत्राभियुक्तो वा दर्शयेद्वनितासु च || १६३ ||

निवृत्तकामधर्मासु अबलास्वथवा मुने |
प्. ३१२) क्षुभ्यन्ति मदनार्ताश्च सकामासु च का कथा || १६४ ||

[अनुचरमुद्रा]

वक्ष्येऽथानुचराणां तु षोडशानां समासतः |
द्विजैरमुद्रां(?)सामान्यां सन्निधीकरणे शुभाम् || १६५ ||

पृष्ठलग्नौ करौ कृत्वा मोक्षयेत्तदनन्तरम् |
प्रादेशिनीयुगं चैव कन्यासायुगलं तथा || १६६ ||

अधोमुखं तु सुस्पष्टं ताभ्यां मध्यान्महामुने |
कनिष्ठिकाद्वयं लग्नं विरलं तर्जनीद्वयम् || १६७ ||

मध्यमानामिकानां तु युग्मं युग्मं तु धारयेत् |
एकलग्नं नखोद्देशाद्यावत्पर्व तु मध्यमम् || १६८ ||

ऊर्ध्ववक्त्रं मुनिश्रेष्ठ समेन धरणेन तु |
सुस्पष्टौ लम्बमानौ च अङ्गुष्ठौ चाप्यधोमुखौ || १६९ ||

परस्परं तु दूरस्थौ मुद्रैषा सर्वकामदा |
स्वमन्त्रसंयुतां चैव पूजाकाले प्रदर्शयेत् || १७० ||

चतुर्भुजानुकारा च (?) सर्वेषां सिद्धिकामदा |
एवं मुद्रागणं दत्वा जप्त्वा च तदनन्तरम् || १७१ ||

[होमादिविधानम्]

होमं तदनु वै कुर्यात्तिलैः सिद्धार्थकान्वितैः |
सकुङ्कुमघृतक्षीरसंप्लुतैस्तण्डुलादिभिः || १७२ ||

ततो नियममाश्रित्य कृत्वा तदनु नारद |
देवीरूपं स्वमात्मानं भावनाप्यु (द्यु ?) पचारतः || १७३ ||

प्रयायाद्विजनस्थानं प्रौढयुक् स्वासनान्वितः |
जपेल्लक्षाणि वै सप्त पूर्वोक्तविधिना व्रती || १७४ ||

क्षीरमूलफलाहारो देशकालवशात्तथा |
अयाचितैकभिक्षाशी तदभावाच्च नारद || १७५ ||

स्वशिष्यसाधितं चान्नं मन्त्रपूतमसैन्धवम् |
तैलमांसविनिर्मुक्तं सन्ध्याकालेऽप्युपस्थिते || १७६ ||

अतृप्तमपि भुञ्जीत भावितं मधुसर्पिषा |
जपान्ते विधिवन्मन्त्री होमं कुर्यात्प्रयत्नतः || १७७ ||

प्. ३१३) बलां मोदां तथा मांसीं चक्राङ्गीं नागकेसरम् |
कुंकुमं चन्दनं क्षोदं रजनीचूर्णमेव तु || १७८ ||

मेलयेत्सुस्थि(सि?)तानां च तिलानां मधुना तथा |
भावयेत्सघृतेनैवं त्रिलक्षं जुहुयात्ततः || १७९ ||

मध्यमानामिकाभ्यां च अंगुष्ठाग्रेण नारद |
अन्तेऽयुतत्रयं चैव समिधां परिहोमयेत् || १८० ||

प्राग्राजार्कतरूत्थानां खादिराणां ततोऽपरम् |
सुरदारुमयीनां च तृतीयमयुतं ततः || १८१ ||

दद्यात्पूर्णाहुतिं चैव विशुद्धेनान्तरात्मना |
पतितायां तु पूर्णायामायाति परमेश्वरी || १८२ ||

परिवारान्विता देवी भाषते साधु साध्विति |
कुरु कार्यमभीष्टं च मन्त्रेण त्वधुना व्रज || १८३ ||

इदमुक्त्वा व्रजेत्तूर्णं देवी विष्णुनिकेतनम् |

[सिद्धिज सामर्थ्यम्]

ततः स साधकवरः कर्माणि विविधानि च || १८४ ||

प्रारभेन्मनसा विप्र यान्यभीष्टानि सर्वदा |
आत्मार्थे वा परार्थे वा लेशतः शृणु नारद || १८५ ||

प्रजप्यामलकं बिल्वं सकृन्नृपगृहं विशेत् |
कोशस्याग्रे विनिक्षिप्य यत्र कुत्र स्थितस्य च || १८६ ||

गगनात्पतिते (तति?) तूर्णं यद्यदुक्तं समीहते |
यद्यच्चाभरणं विप्र यद्यद्वा वसनं शुभम् || १८७ ||

एवं वै व्रीहिगुलिकं तथैव तिलतण्डुलम् |
क्षिपेद्धान्यखले पूर्णे कोष्ठागारेऽथ खातके || १८८ ||

राजकीये तथा स्वर्णं (?) यत्र यत्र स्थितस्ततः |
यद्यत्समीहते धान्यं सस्यं वा तण्डुलान्वितम् || १८९ ||

तत्तदग्रेऽथ गगनात्पतत्यथ यथेप्सितम् |
एवमेव तु सिद्धान्नं गुलिकां परिजप्य च || १९० ||

क्षिप्त्वा महानसोद्देशे सिद्धान्नं वर्षयेत्क्षणात् |
गुलिकां गोमयेनैव कृत्वा बदरसंमिताम् || १९१ ||

प्. ३१४) निक्षिप्य गोव्रजस्यान्तस्सप्तवाराभिमन्त्रिताम् |
ध्यानमात्रात्क्षणस्यान्ते दधिक्षीराज्यपूरिताः || १९२ ||

भाण्डाश्च पृष्ठतः पश्येद्यत्र तत्र स्थितो व्रती |
प्रजप्य बदरं विप्र फलमन्यत्तु वा क्वचित् || १९३ ||

क्षिपेन्मधुवने राज्ञः फलाकृष्टिं करोति च |
प्रपुष्पवाटिकायां तु पुष्पमेकं विनिक्षिपेत् || १९४ ||

जप्त्वा वारत्रयं मन्त्री पुष्पाण्याकर्षयेत्क्षणात् |
यत्र यत्र तदङ्गोत्थं सप्तजप्तं विनिक्षिपेत् || १९५ ||

तत्र तत्र च तत्तिष्ठेत्संकल्पे तु कृते सति |
यथेच्छं तु समाकृष्टं तत्र तत्र च तद्व्रजेत् || १९६ ||

न चापि साधकवरस्संविण्णो (ग्नो?) जायते क्वचित् |
कृत्वाऽङ्गारकणं चैव शतजप्तं तु नारद || १९७ ||

क्षिपेत्सलिलमध्ये तु ज्वलन्तं (प्रज्वलत् ?) तत्प्रदृश्यते |
कुशाग्रस्थं जलकणं शतवाराभिमन्त्रितम् || १९८ ||

कृत्वा हुताशराशौ तु ज्वलमाने विनिक्षिपेत् |
भवेत्पानीयमिव च स वह्निर्दृश्यते क्षणात् || १९९ ||

वालुकापरिपूर्णं तु अरण्यं च तृणोज्झितम् |
दृष्ट्वा तत्र विनिक्षिप्य तृणं च शतमन्त्रितम् || २०० ||

पुष्पपत्रसमाकीर्णं पत्रपल्लवसंकुलम् |
कुर्यान्नन्दनतुल्यं तं तोयशालिसमावृतम् || २०१ ||

नानाविहगसंपूर्णं पत्तनोपवनान्वितम् |
पुरप्राकारसंपूर्णं देवतायतनान्वितम् || २०२ ||

गेयदेवध्वनियुतं ललनाभिश्च शोभितम् |
नृपाणामेतदाश्चर्यं दर्शनीयं सदैव हि || २०३ ||

अनोकहेष्वरण्येषु नीरसेषु सदैव हि |
इच्छयाऽपस्तथाऽन्नानि भोगांश्च विविधानि च || २०४ ||

करोति मन्त्रितैर्लोष्ठैर्गोमयेनाष्टसङ्ख्यया |
अरिवर्गे मुनिश्रेष्ठ संमुखे संस्थिते सति || २०५ ||

क्रोधाच्चैव वधोद्युक्ते एकाकी यदि तिष्ठति |
जपमानस्तु वै सम्यक् संकल्प्य मनसा महत् || २०६ ||

प्. ३१५) आत्मीयं च बलं विप्र सैनिकायुधसङ्कुलम् |
तस्य संपद्यते क्षिप्रं चमूः घोरपराक्रमा || २०७ ||

स तन्त्रं तु गजाश्वं च नानाशस्त्रविभासितम् |
दृष्ट्वा पराङ्मुखं याति हतौजस्कं रिपोर्बलम् || २०८ ||

करोति विप्र यत्किञ्चिन्मनसा मन्त्रमुच्चरन् |
व्यलीकं सत्यभूतं च तत्तथा परिदृश्यते || २०९ ||

सुशुष्कं पादपं दृष्ट्वा ताडयेच्चरणेन तु |
जपमानो महामन्त्रं तस्य पुष्पफलान्वितम् || २१० ||

रसपुष्पफलोपेतं पाणिभ्यां मन्त्रमुच्चरन् |
पीडयेत्पादपं मन्त्री शोषितं सोऽधिगच्छति || २११ ||

पर्वताग्रस्थिथो मन्त्रं नाशार्थं संजपेद्यदि |
व्रजेदधस्तात्तद्विप्र यावदिच्छति साधकः || २१२ ||

तुष्टः प्रोत्थापयेत्पश्चात्पातालात्पर्वतं पुनः |
चन्दनेन रसेनैव मन्त्रं पद्मोदरे लिखेत् || २१३ ||

पत्रेष्वङ्गानि चालिख्य सुशोभनदिने ततः |
पूजयित्वाऽर्घ्यपुष्पाद्यैर्वेष्टयेदथ पूर्ववत् || २१४ ||

धारयेद्यो महामन्त्रं तस्य सर्वा विभूतयः |
सम्यगाविर्भवन्त्यत्र लोके निष्कण्टकः स च || २१५ ||

सुशोभनश्च दीर्घायुः परत्र शुभमाप्नुयात् |
देवीचतुष्टयस्यैष सिद्धिसङ्घस्समासतः || २१६ ||

किञ्चिदुद्देशतः प्रोक्तः साधकानां हिताय च |
नानाविधानि दिव्यानि प्रयच्छन्ति शुभानि च || २१७ ||

कर्माण्यतुलवीर्याणि अन्ते तु परमं पदम् |
प्रकाशयति भक्तानां वैष्णवानां विशेषतः || २१८ ||

इति जयाख्यसंहितायां शक्तिमन्त्रसाधनं नाम सप्तविंशः 
पटलः || २७ ||



अथाङ्गमन्त्रसाधनं नामाष्टाविंशः पटलः


श्रीभगवान् �

अङ्गानां शृणु विप्रेन्द्र साधनं सिद्धिदं महत् |
येन विज्ञातमात्रेण साधकः सुखमृच्छति || १ ||

[हृन्मन्त्रसाधनप्रकारः]

व्यापकत्वेन हृन्मन्त्रं विन्यसेत्तु करद्वये |
न्यस्य देहे च तदनु इष्ट्वा हृत्पद्ममध्यगम् || २ ||

विलिख्य च ततो बाह्ये चतुरस्रस्य मध्यतः |
चतुर्द्वारस्य सुसितमष्टपत्रं कुशेशयम् || ३ ||

न्यस्य तत्कर्णिकायां तु ध्यात्वा मन्त्रेण पूर्ववत् |
पूजयित्वा विधानेन जुहुयात्सुसितैस्तिलैः || ४ ||

तदन्ते हार्दकं रूपं कृत्वा तु विजनं व्रजेत् |
जपेल्लक्षत्रयं तत्र लक्षषट्कं तु होमयेत् || ५ ||

सितचन्दनलिप्तानामाज्याक्तानां तथैव च |
सुगन्धिजातिपुष्पाणां दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः || ६ ||

पश्येत् स्वहृद्गतं मन्त्रं प्रबुद्धोत्फुल्ललोचनम् |
इति मत्वा ममेदं वै सिद्धं तु हृदयेश्वरम् || ७ ||

ततः कर्माणि वै कुर्यात्तेन मन्त्रेण नारद |

[हृदयमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

शान्तिकं पौष्टिकं चैव स्वप्नस्थोऽथ शुभाशुभम् || ८ ||

आदिशत्यभियुक्तस्य तत्स्वार्थघटनोद्यतः |
स्वप्नस्थानां नृपादीनां वनितानां विशेषतः || ९ ||

कृत्वा तु हृदये पादं राका (ब्रूया ?)च्चोत्तिष्ठ दुर्मते |
प्रसादयामुकं गत्वा साधकं च धनादिकैः || १० ||

स तथेति च वै मत्वा प्रबुद्धो निश्चितेन तु |
यायादभ्यर्थयेत्तस्य साधकस्यामलात्मनः || ११ ||

स्नात्वा घनरसाभ्यां तु नाम हृत्संपुटीकृतम् |
अम्भोजकर्णिकामध्ये सप्तम्यां सितपक्षतः || १२ ||

अर्धरात्रे समुत्थाय नैशेन सलिलेन तु |
प्. ३१७) हार्दकं मूर्तिमन्त्रं तु सह नाम्ना दले दले || १३ ||

लिखेद्दूर्वाङ्कुरेणैव पुष्येणानशनो व्रती |
समस्तदोषशान्त्यर्थं समस्तसुखवृद्धये || १४ ||

समस्तापद्विमोक्षाय समस्तवनिताप्तये |
एतद्धृदयमन्त्रस्य साधनं कथितं मया || १५ ||

[शिरोमन्त्रसाधनप्रकारः]

अधुना साधनं वक्ष्ये शिरोमन्त्रस्य नारद |
न्यस्य हस्ते तथा देहे पूजयित्वा हृदन्तरे || १६ ||

लाक्षारसाक्तवर्णेन साब्जमालिख्य मण्डलम् |
तन्मध्ये तु शिरोमन्त्रं प्राग्वद्ध्यात्वा यजेत्ततः || १७ ||

ताम्रं स्वर्णं तु जुहुयात् सघृतान्वै तिलानथ |
भूत्वा रक्ताम्बरधरस्तन्मन्त्राकृतिविग्रहः || १८ ||

आक्रम्य गिरिमध्यं तु जपेल्लक्षाणि पञ्च वै |
तदन्ते जुहुयान्मन्त्री लक्षत्रयमनन्यधीः || १९ ||

रक्तपाटलपुष्पाणां सुगन्धानां तु नारद |
कुङ्कुमागरुलिप्तानां घृताक्तानां विशेषतः || २० ||

दद्यात्पूर्णाहुतिं पश्चात्कुङ्कुमेन घृतेन च |
साकारं तु भ्रुवोर्मध्ये पश्येन्मन्त्रं जगत्प्रभुम् || २१ ||

ततः कर्माणि वै कुर्याल्लब्धसंवित् सुसाधकः |
वशीकुर्याज्जगत्सर्वमात्मना च धनेन च || २२ ||

[सिद्धिजं सामर्थ्यम्]

प्रजप्य शतवारं तु बाह्लीकं हेमभूषितम् |
अङ्गुष्ठानामिकाग्रेण मर्दयित्वा निशाम्बुना || २३ ||

ललाटे तिलकं कुर्याद्द्विजानामिकया परम् |
तदधोऽङ्गुष्ठसंस्थेन रजसा बन्धयेद्धृदि || २४ ||

दिनत्रयं यथासङ्ख्यं जपन्सन्ध्यात्रयं चरेत् |
चतुर्थेऽहनि संप्राप्ते मण्डलीको नराधिपः || २५ ||

३१८) समेत्य प्रार्थयेत्तस्य प्रसादं कुरु मे प्रभो |
गृहाण मे धनं राष्ट्रं दासीदासगजादिकम् || २६ ||

तस्मिन्नेव क्षणस्यान्ते समायाति रसातलात् |
शतशो नागकन्याश्च रसायनकरोद्यताः || २७ ||

पिबेदं सुशुभं पानमस्माकं रमयस्व च |
याताच्चतुर्थदिवसादारभ्येदं क्षणं प्रभो || २८ ||

न प्राप्नुमो धृतिं तत्र पाताले भवतो विना |
किंनर्यश्चाथ यक्षिण्यस्तथा विद्याधरस्त्रियः || २९ ||

साभिलाषाः समायान्ति साधकं प्रार्थयन्ति च |
क्रीडते चेच्छया तासां स्ववशः स च नारद || ३० ||

यावदात्मसमीहा च पीत्वा पानवरं च तत् |
शताभिमन्त्रितं कृत्वा निर्मलं भाजने जलम् || ३१ ||

अत्रानुसन्धयेन्मन्त्रमिमं संपूज्य यत्नतः |
भविष्यद्भूतभव्येषु संशयो यस्य कस्यचित् || ३२ ||

तत्तद्दर्शयते मन्त्रः स्वदेशोत्थैः स्फुटाक्षरैः |
माम्न अन्तर्गतं मन्त्रं वशीकारे तु नारद || ३३ ||

जपेदाकर्षसिद्धौ वा साष्टं सूर्योदये शतम् |
यःकश्चित्पुरुषो विप्र नारी वा मनसेप्सिता || ३४ ||

जपान्ते द्रुतमायाति मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |
लिखेन्मृगमदेनैव पयसा कुङ्कुमेन तु || ३५ ||

सितकर्पटखण्डे वै दूर्वाकाण्डैर्दिनोदये |
त्रिकोणपुरमध्यस्थं त्रिपत्रकमलं मुने || ३६ ||

हृदयाद्यं तु संयुक्तमभिधानं तदन्तिके |
तन्मूर्तिमन्त्रसंयुक्तं दद्यात्पत्रत्रये तथा || ३७ ||

यो धारयति विप्रेन्द्र रक्तसूत्रेण वेष्टितम् |
वस्त्रैर्वा वा(र्बाहौ?) गले वाऽथ लम्बमानं तु वा हृदि || ३८ ||

यत्र तत्र जयस्तस्य पूजा भवति पुष्कला |
व्यालैर्व्याधैर्गजैश्चैव तस्करैर्घोरविक्रमैः || ३९ ||

प्. ३१९) न शक्यतेऽभिभवितुं मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |
एतन्मूर्द्धाख्यमन्त्रस्य विधानं कथितं मया || ४० ||

[शिखामन्त्रसाधनप्रकारः]

वक्ष्येऽधुना शिखाकल्पं संक्षेपाच्छृणु नारद |
कृत्वा न्यासं तु हृद्यागं बहिरालिख्य मण्डलम् || ४१ ||

चतुरस्रं चतुर्द्वारं रेखापञ्चकभूषितम् |
द्वाराणि सितवर्णानि रक्तवर्णानि चाश्रयः || ४२ ||

तन्मध्ये पङ्कजं कुर्याद्भिन्नाञ्जनसमप्रभम् |
तत्रावतार्य हृदयाद्विन्यस्य च यजेत्ततः || ४३ ||

होमावसानं कृत्वा तु कृष्णाम्बरधरो व्रजेत् |
शिखरप्रान्तभूभागं जपेल्लक्षत्रयं ततः || ४४ ||

जपान्ते जुहुयात्तत्र रक्तपुष्पायुतत्रयम् |
रक्तचन्दनसंयुक्तं तदन्ते चायुतत्रयम् || ४५ ||

जुहुयाच्चन्दनेद्धानां मध्वाक्तानां तु नारद |
दद्यात्पूर्णाहुतिं चान्ते चन्दनेन घृतेन च || ४६ ||

तदन्ते मन्त्रराट् सम्यक् ब्रह्मरन्ध्रोर्ध्वगो वदेत् |
गच्छ त्वं कुरु कर्माणि विविधानि महामते || ४७ ||

परितुष्टाऽस्मि ते सम्यक् होमेन च जपेन् च |

[मन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

ततस्साधकमुख्योऽसौ कुर्यात्कर्म यदीप्सितम् || ४८ ||

मन्त्रेणाद्यन्तरुद्धेन जपेन्नागवराभिधाम् |
समायाति फणीन्द्रोऽपि हस्ते कृत्वा रसायनम् || ४९ ||

दर्शयेत्स्थाननिचयं निधीनां क्ष्मातले स्थितम् |
तदाज्ञया वसेच्चैव दुर्गे तु गिरिमस्तके || ५० ||

प्रददज्जलमक्षययं स्वादुयुक्तं सुशीतलम् |
क्षीरवृक्षलतायुग्मं स्फुटमादाय चोन्नतम् || ५१ ||

मन्त्रोदकेन संस्नाप्य बध्नीयात्तद्घटद्वये |
स्तंभद्वयेऽथवा विप्र मुञ्जाद्यैर्मन्त्रितैस्तृणैः || ५२ ||

प्रजप्य गुग्गुलं धूपं शिखामन्त्रेण सप्तधा |
प्. ३२०) लताभ्यां मध्यतो दद्यात्प्रकंपेत शनैः शनैः || ५३ ||

तन्मध्ये जपमानं तु (नस्तु ?) पुष्पं संधार्य पाणिना |
गृहीत्वा मनसा चिन्तां या यस्य परिरोचते || ५४ ||

ऋतं तद्यदि विप्रेन्द्र कुसुमं करमध्यगम् |
समाहरेत्तत्तु बलादनृतं यदि तद्भवेत् || ५५ ||

प्रयाते (ति ?) दूरतो वेगाच्चालयित्वा घटद्वयम् |
प्रणष्टद्रव्यसंदेहे चारेणापहृते तु वै || ५६ ||

कुर्यादेतल्लताकर्म परमर्मावघट्टने |
अथवा मुनिशार्दूल दृष्ट्वा निकटवर्तिनम् || ५७ ||

समं घटद्वयं भूमावेकजातिं सुलक्षणम् |
स्थितं लताद्वयं ताभ्यां मनसा परिकल्प्य च || ५८ ||

चिन्तां कृत्वा जपेन्मन्त्री वीक्षमाणो लताद्वयम् |
प्रणष्टद्रव्यसंज्ञेन --------------------- तत्र वै || ५९ ||

सत्यविज्ञापनार्थं तु समागम्य परस्परम् |
वेष्टयित्वात्मनात्मानमनृतज्ञापनाय च || ६० ||

नत्वाऽवनिं शनैर्विप्र संस्पृशेत्तां पुनः पुनः |
मुसलद्वितयं वाऽथ भूमौ संरोप्य नारद || ६१ ||

हस्तद्वयान्तरेणैव साध्यं संपूज्य धूपयेत् |
पुरोदितं परिज्ञेयमथ विप्र शरद्वयम् || ६२ ||

निधाय भूमौ तन्मध्ये करमात्रं परित्यजेत् |
ताभ्यां कृत्वा तु संस्कारं प्रागुक्तपरिशुद्धये || ६३ ||

विलिख्य लोहकीलेन पूरयेच्च महामते |
सुस्पष्टं कुङ्कुमेनैव नाममन्त्रपुटीकृतम् || ६४ ||

पक्वमृत्कर्पराणां तु शंकार्थं यत्रकुत्रचित् |
जलमध्ये तु निक्षिप्य ------- संज्ञाप्य कर्परम् || ६५ ||

प्लुतमास्ते जलोर्ध्वे तु निश्शङ्कं तदधो वसेत् |
यत्स्व(द्वा ?)व्रीह्यादयश्चैव कार्यास्सप्ताभिमन्त्रिताः || ६६ ||

तस्कराणां तु शङ्कार्थं प्रदेया वामपाणिना |
दक्षिणे तु करे तेषां मुष्टिं संवेशयेत्ततः || ६७ ||

प्. ३२१) शतैकसंख्यया तिष्ठेज्जपन्मन्त्रं तु नारद |
प्रदह्यन्ते च चोराणां बीजानि करकानि च || ६८ ||

धारयेत्पूर्वविधिना भूर्जे वा सितकर्पटे |
ददात्यभीष्टं भक्तानां निर्विघ्नेन तु नारद || ६९ ||

एतच्छिखाख्यमन्त्रस्य संविधानं मयोदितम् |

[कवचमन्त्रसाधनप्रकारः]

कवचस्याधुना विप्र किंचिदुद्देशतः शृणु || ७० ||

न्यस्य चेष्ट्वा च हृदये मण्डलं च ततो लिखेत् |
तन्मध्ये पंकजं कुर्यात्पीतकृष्णोज्ज्वलेन तु || ७१ ||

तन्मिश्रितेन रजसा तन्मध्ये चावतार्य वै |
प्रपूज्य पूर्वविधिना कुण्डस्थमथ तर्पयेत् || ७२ ||

सितकृष्णैस्तथा ताम्रैस्तिलैर्मध्वाज्यभावितैः |
दत्वा पूर्णाहुतिं कृत्वा रूपं कवचसंज्ञितम् || ७३ ||

प्रयायाद्भूगृहं विप्र गुहां वाऽप्यथ पार्वतीम् |
तत्र लक्षद्वयं जप्त्वा होमं तदनु चाचरेत् || ७४ ||

द्रव्यैः पूर्वोदितैः सर्वैः कृष्णागरुविभावितैः |
जपार्धसंख्यामानेन ततः पूर्णाहुतिं चरेत् || ७५ ||

आज्येन मधुमिश्रेण तदन्ते मन्त्रनायकम् |
दशदिक्षु स्थितं पश्येत्साधकस्येदमाह च || ७६ ||

गच्छ सिद्धोऽसि ते कर्माण्यभीष्टानि प्रसादय |
तदाज्ञां शिरसा कृत्वा साधयेन्मनसेप्सितान् || ७७ ||

[मन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

गत्वा वन(नं?) पुरान्तं तु वामपाणिस्थितं जपेत् |
सितं सिद्धार्थकं चैव प्रहरार्धमुदङ्मुखः || ७८ ||

निक्षिपेद्वनभूमौ तु तदधोर्ध्वं विदिक्ष्वपि |
ततो हि ताः (ऽभितः ?) समायान्ति तदग्रे वनदेवताः || ७९ ||

ममाज्ञां देहि मन्त्रज्ञ किमर्थं तापिताऽस्मि वै |
अभीष्टान्याहरस्वेमान्यौषधानि सहस्रशः || ८० ||

समस्तकर्मसिद्ध्यर्थं क्षुज्जराविनिवृत्तये |
प्. ३२२) अथौषधानि दिव्यानि सर्वकर्मकराणि च || ८१ ||

गृहीत्वा च वनोद्देशात्प्रयायात्साधकेश्वरः |
आदाय कदलीपत्रं तमालच्छदमेव वा || ८२ ||

विततं भूर्जपत्रं वा मन्त्रेशं तत्र संलिखेत् |
तत्तनुत्रत्वमायाति वेष्टितं च यदा यदा || ८३ ||

शत्रुशस्त्रविनाशार्थमग्निज्वालापनुत्तये |
घर्मांशुतापशान्त्यर्थं शीतानां नाशनाय च || ८४ ||

लोष्ठकण्टकशीकर्यः स्थूलत्वमुपयान्ति च |
यदि दत्वा च तं भूमौ स्वपेदुपविशेच्च वा || ८५ ||

दृष्ट्वाऽग्रस्थं चोरसैन्यं समुद्यतवरायुधम् |
भीमं मृगारिं सिंहं वा हालाहलगणं महत् || ८६ ||

मदोद्धतं करीन्द्रं वा आरण्यमहिषादिकम् |
नदीनदान्तरस्थं वा प्राणिग्राहादिकं महत् || ८७ ||

हन्तुकामं च साधूनां सदामिवजिघृक्षया |
दण्डाग्रस्थं तु तत्पत्रं कृत्वा दक्षिणपाणिना || ८८ ||

सार्धाग्रस्थं (स्थो ?) भ्रामयेत्तु तत्समुत्थेन वायुना |
कल्पान्तसदृशेनाशु यान्ति सर्वे इतस्ततः || ८९ ||

अथवा साधकेन्द्रेऽसौ चेतसा चानु सन्धयेत् |
गुप्तिं प्राकारतुल्येन कवचेनानलात्मना || ९० ||

चक्षुर्बन्धश्च दुष्टानां तत्क्षणा [दुपजायते] |
तन्मन्त्रेण तु नग्नस्य जप्त्वा दद्याद्वटच्छदम् || ९१ ||

शीतकाले निदाघे वा अम्बरत्वं प्रयाति सः |
समुत्थिते महामेघे ग्रामे वा विषयेऽखिले || ९२ ||

स्मरेत् शस्त्र ------------ तत्पत्रं दण्डपृष्ठगम् |
शतधा साशनिर्याति तानुत्रेण तु तेजसा || ९३ ||

बध्वा तनुत्रमन्त्रं च लिखितं पीतकर्पटे |
क्षीरेण कुङ्कुमेनैव ---------- मिश्रितेन तु || ९४ ||

कर्णिकामध्यगं मन्त्रं द्विधा संज्ञा तदन्तगा(?) |
युक्तं कर्मपदेनैव पत्रे पत्रे तु मन्त्रपम् || ९५ ||

प्. ३२३) लिखित्वा [तच्च] सूत्रेणावेष्ट्य ताम्रपुटान्तरे |
कृत्वा बध्वा भुजे वामे मन्त्री यद्यत्समीहते || ९६ ||

तत्तदेव परा(समा?)प्नोति दत्वा वाऽन्यस्य कस्यचित् |
ग्रहभूतादयः सर्वे न बाधन्ते च तं नरम् || ९७ ||

प्रयच्छति सदाऽरोग्यं मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |

[नेत्रमन्त्रसाधनप्रकारः]

अधुना नेत्रमन्त्रस्य विधानं वच्मि सिद्धिदम् || ९८ ||

पूर्वोक्तेन विधानेन हृद्यागे तु कृते सति |
मण्डलान्तर्गतं कृत्वा पीतरक्तं तु पङ्कजम् || ९९ ||

आहूय तत्र मध्ये तु नेत्रं हार्दाम्बुजस्थितम् |
होमावसानं संपूज्य होममाज्येन शस्यते || १०० ||

पीतैसिर्द्धाथकैश्चैव ताम्रवर्णं तिलान्वितैः |
पूर्णां हुत्वा ततः कृत्वा तद्रूपं विजनं व्रजेत् || १०१ ||

दिक्चक्रं भ्रममाणस्य वीक्षमाणो दिवाऽनिशम् |
सूर्यस्य मुनिशार्दूल जपेल्लक्षत्रयं व्रती || १०२ ||

होमं कुर्याज्जपान्ते तु केवलेन घृतेन तु |
अयुतद्वितयं मन्त्री सुरदारुरसेन च || १०३ ||

मधुमिश्रेण चान्ये द्वे एकं सिद्धार्थकैस्तिलैः |
ततः पूर्णां समापाद्य समांशोत्थैर्घृतादिकैः || १०४ ||

अवसाने तु पूर्णायाः पश्येन्मन्त्रेश्वरं तु तम् |
दीप्तलोचनमार्गस्था(मग्रस्थ?)माज्ञां दत्वाऽथ स व्रजेत् || १०५ ||

ततोऽखिलानि वै कुर्यान्मन्त्री कर्माणि भूतले |

[नेत्रमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

स्रोतोऽञ्जनं समादाय कृत्वा द्विशतमन्त्रितम् || १०६ ||

सप्तवारं च सौवर्णीं शलाकामभिमन्त्र्य च |
स्वनेत्रयुगलं तेन रञ्जयेदञ्जनेन तु || १०७ ||

पश्येद्भूमिगतं सर्वं यत्किञ्चिन्निघिपूर्वकम् |
समुद्रतोयमध्यस्थं नागलोकं च पश्यति || १०८ ||

निश्शेषं रत्ननिचयं समादातुं च तं यदि |
व्रजेद्वा नागलोकं च ददाति विवरं जलम् || १०९ ||

प्. ३२४) पाषाणपादपानां तु मध्यस्थं यक्षिणीगणम् |
संपश्यत्यचिरेणैतत्तदीयेन यथा मुने || ११० ||

प्रविश्य क्रीडते सम्यक् तासां द्विज यथेच्छया |
अदृश्यभूतो यक्षाणां स तेषामवलोकयेत् || १११ ||

सर्वदा चेष्टमानानां यक्षयोगानशेषतः |
औषधो(ध्यो?)र्थास्तु विप्रेन्द्र तत्तन्मन्त्राश्च सर्वशः || ११२ ||

स्वयं वा यक्षकान्तानां सकाशादाहृतानि च |
निर्याति(?) च प्रपन्नानां भक्तानां भावितात्मनाम् || ११३ ||

साधने ह्यसमर्थानां संप्रयच्छति साधकः |
ते यक्षयन्त्रयोगानां सामर्थ्यान्मनसीप्सितम् || ११४ ||

संप्राप्नुवन्ति चाकृष्टाः प्रभावात्साधकस्य च |
पुनरभ्यञ्जयन्नेत्रे पूर्वोक्तविधिना यदि || ११५ ||

ईक्षते गगनान्तस्थान् सिद्धसंघाननेकशः |
पूजयन्ति च ते तस्य साधकस्य महात्मनः || ११६ ||

अभीप्सितं प्रयच्छन्ति स्वपथं वा नयन्ति च |
उपसन्नस्य भक्तस्य वैष्णवस्य विशेषतः || ११७ ||

शताभिमन्त्रितं कृत्वा ह्यञ्जनं तु शलाकया |
दद्यान्नेत्रद्वये यस्य स पश्यत्यखिलं मुने || ११८ ||

एकदेशस्थितश्चैव निखिलं विषयं तु तत् |
नगाद्यैरपि विच्छिन्नं योगयोगेश्वरान्वितम् || ११९ ||

डाकिनीभूतवेतालगणं चादर्शनस्थितम् |
प्रहृष्टा दृष्टमात्रास्ते प्रभावात्साधकस्य च || १२० ||

धनाधिकं प्रयच्छन्ति उदासीनस्थितस्य च |
सप्ताभिमन्त्रितं कृत्वा नेत्रमन्त्रेण चाञ्जनम् || १२१ ||

प्रदद्यान्नेत्रयुग्मे स्वे अरिमध्यगतो नरः |
स यायाद्दर्शनं शश्वद्यत्र यत्र विशेच्च वा || १२२ ||

शताभिमन्त्रितं कृत्वा अदृष्टेच्छापथस्थितः |
अन्यस्य यदि युञ्जीयात्सोऽपि यायाददर्शनम् || १२३ ||

अदर्शनगतो मन्त्री किं न कुर्याच्च भूतले |
घृष्ट्वा निशाम्बुतोयेन अञ्जनं रोचनान्वितम् || १२४ ||

प्. ३२५) विलिख्य बर्हिपत्रेण नामयुक्तं च पूर्ववत् |
कर्णिकामध्यगं मन्त्रं दलस्थं विधिपूर्वकम् || १२५ ||

दशाङ्गुले नेत्रखण्डे चतुरश्रेऽथ वर्तुले |
बध्वा सन्धारयेन्मन्त्री सर्वस्मिन्जायते प्रियः || १२६ ||

सर्वसंपत्करो मन्त्रो ध्याययन्यस्य वारणात्(?) |
नेत्रस्यैतत्समाख्यातं विधानमतिशोभनम् || १२७ ||

[अस्त्रमन्त्रसाधनप्रकारः]

अथेदानीं समासेन अस्त्रराजस्य मे शृणु |
कृत्वा न्यासं पुरा सम्यक् हृद्यागं तदनन्तरम् || १२८ ||

चतुरश्रं चतुर्द्वारं कृत्वा यागं महामुने |
तन्मध्ये राजपाषाणतुल्येन रजसाम्बुजम् || १२९ ||

केसराणि सुरक्तेन तस्य पीतेन कर्णिकाम् |
तत्रावतार्थ संपूज्य ततो होमं समाचरेत् || १३० ||

हविषा गुग्गुलेनैव तिलैः सह सितासितैः |
दत्वा पूर्णाहुतिं पश्चात् कृत्वाऽस्त्रसदृशीं तनुम् || १३१ ||

प्रयायान्निर्जनं स्थानं जपेल्लक्षत्रयं सुधीः |
जपान्ते होमयेन्मन्त्री गुग्गुलैरयुतद्वयम् || १३२ ||

बदराण्डप्रमाणेन एकं सिद्धार्थकस्य च |
रक्तचन्दनवृक्षोत्थमिध्मानमयुतद्वयम् || १३३ ||

घृतस्यायुतमेकं तु दद्यात्पूर्णाहुतिं तु वै |
ततः सहस्रसूर्याभं द्वादशान्तेऽस्त्रनायकम् || १३४ ||

पश्यत्यमलवद्दृष्ट्या इदमाह च सोऽस्त्रराट् |
गच्छ त्वं साधकश्रेष्ठ विचरेह यथासुखम् || १३५ ||

कुर्वन् कर्माण्यशेषाणि दिव्यमर्त्यान्यनेकशः |
तदाज्ञया स विप्रेन्द्र सिद्धिं चाप्यनुसाधयेत् || १३६ ||

प्रजप्योपलखण्डं तु कालं तु घटिकाभिधम् |
क्ष्मातलं वीक्षमाणस्तु तेन संताडयेत्क्षितिम् || १३७ ||

सा पीताङ्गी स्वरूपेण स्थित्वाऽग्रे साधकस्य तु |
प्रयच्छत्यचिरात्सर्वं यदभीप्सितमस्य तु || १३८ ||

प्. ३२६) [अस्त्रमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

अकालशालयस्सर्वे तथाऽकालफलानि च |
सर्वाण्यकालपुष्पाणि गन्धाश्च विविधा अपि || १३९ ||

बिलद्वाराण्यसंख्यानि विविधानि सहस्रशः |
रसायनानि दिव्यानि स्वयंग्राहाणि सर्वशः || १४० ||

सप्तपातालसंस्थानि भावा नानाविधास्तथा |
ये स्वर्गे ये च भूलोके दुर्लभास्तु सहस्रशः || १४१ ||

सर्वाणि तानि विप्रेन्द्र प्रकटीकुरुते तथा |
आदाय खादिरं हस्ते लगुडं शतमन्त्रितम् || १४२ ||

चतुष्पथस्थितं वृक्षं तेन सन्ताडयेद्बलात् |
निर्यान्ति विह्वलीभूताः शाकिन्यो भूतमातरः || १४३ ||

किं किं साधकराजेन्द्र आज्ञां देहि यथेप्सिताम् |
अशक्येषु च कार्येषु भूतानां प्रेरयेत्तदा || १४४ ||

विदेशवृत्तकं सर्वं गूढं सुप्रकटं तथा |
गत्वा ज्ञात्वा यथाभूतमागत्य ह्यचिरेण तु || १४५ ||

निवेदयन्ति तत्सर्वं डाकिन्यो मन्त्रपीडिताः |
प्रयान्ति मातरोभताः क्षणेन गगनान्तरम् || १४६ ||

चेष्टितं च कृतं वृत्तं यत्तद्गगनचारिणाम् |
ज्ञात्वा निवेदयन्त्याशु साधकस्य यथास्थितम् || १४७ ||

भूतैर्गृहीतमनुजं ताडयेच्च लतादिना |
समानयेन्नयेच्चाथ तदग्रस्थस्य तां लताम् || १४८ ||

यायादभीप्सितं वेगाद् द्रुतमायाति तत्क्षणात् |
कृत्वा तु मातरं तस्माद्दूरदेशं व्रजन्ति च || १४९ ||

यत्र यत्र क्षिपेन्मन्त्री जप्त्वा सिद्धार्थकानि तु |
सन्निधिं तत्र कुर्वन्ति देवयोन्युषि(दि ?)ता ग्रहाः || १५० ||

अभीप्सितं चानयन्ति पानान्नवसनादिकम् |
अस्त्रेण मन्त्रितं कृत्वा शस्त्रं परबलं व्रजेत् || १५१ ||

ध्वस्तायुधं करोत्याशु तन्मध्ये तत्क्षिपेद्यदि |
अभेद्यमपि चेद्वज्रमस्त्रजप्तबलेन तु || १५२ ||

प्. ३२७) बहुधा भेदमायाति एवमन्ये नगादयः |
क्ष्मामण्डलस्थितं ध्यायेदस्त्रज्वालावलीवृतम् || १५३ ||

यत्र यत्र नियुक्तं तु स्तंभं तत्र करोति च |
अस्त्राभिमन्त्रितं कृत्वा लोहकाण्डं तु नारद || १५४ ||

भ्रामयन्गगनस्थं च स्तंभयेदभिवर्षणम् |
यत्र यत्र नियुंजीयात्क्रोधसंरक्तलोचनः || १५५ ||

अस्त्रजप्तं तृणाग्रं तु बकवत्तत्र तत्पतेत् |
मनःशिलायुतेनैव कुङ्कुमेन विलिख्य च || १५६ ||

कर्णिकादौ स्थितं प्राग्वद्दिक्षु वज्राष्टकान्वितम् |
धारयेद्यस्तु युक्तात्मा सर्वत्राप्यपराजितः || १५७ ||

पूजामाप्नोति विपुलां सौभाग्यं चाखिलं तथा |

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां अंगमन्त्रसाधनं 
नामाष्टाविंशः पटलः || २८ ||



अथ वक्त्रमन्त्रसाधनं नामैकोनत्रिंशः पटलः


श्रीभगवान् �

एतद्विधानमङ्गानां कीर्तितं तु यथेप्सितम् |
शृणु वक्त्रत्रयस्याथ कल्पं वक्ष्यामि यादृशम् || १ ||

[नृसिंहवक्त्रमन्त्रसाधनम्]

यत्तन्नृसिंहवदनं कल्पान्तार्कायुतप्रभम् |
तस्याङ्गषट्कसंयुक्तं शृणु मूर्तिचतुष्टयम् || २ ||

युक्तं शक्तिचतुष्केण कल्पान्ताग्निसमद्युति |

[नृसिंहस्याङ्गमन्त्राः]

आदाय शाश्वतं षोढा सामपाठकसंस्थितम् || ३ ||

चतुर्गतिधरेशाभ्यामन्तस्स्थेनाथ योजयेत् |
उत्तराधरतः पश्चादाङ्गिकैश्चाङ्कयेत्स्वरैः || ४ ||

कौस्तुभोत्तममध्येन व्योमेशेनाथ भूषयेत् |
अङ्गान्येतानि विप्रेन्द्र नृसिह्मस्य महात्मनः || ५ ||

[नृसिंहस्य मूर्तिमन्त्राः]

कूटान्तश्चैव धा मात्मा(?)शाश्वतावस्थितस्ततः |
वेदात्मा परमात्मा च चतुर्णामथ योजयेत् || ६ ||

प्. ३२८) अथ लोकेश्वरार्णं तु सूक्ष्मान्तस्थं यदक्षरम् |
लोकेश्वरोज्झितं तं वै व्योमेशाख्याद(र्ण?)संयुतम् || ७ ||

चतुर्णामपि मूर्धस्थं चतस्रो मूर्तयो विभोः |
सूर्यलोकप्रदश्चाद्यो द्वितीयोऽग्निप्रभाकरः || ८ ||

अत्युग्रदर्पशमनश्चतुर्थो विश्वसूकरः |

[नृसिंहानुचरमूर्तीनां ध्यानप्रकारः]

नृसिह्मभूतयः(मूर्तयः?) सर्वे ध्येयास्सर्वे चतुर्भुजाः || ९ ||

नखप्रहरणाश्चैव विश्वोपप्लवहानिदाः |
विस्मयाख्यां स्मरेन्मुद्रां सर्वेषां च करद्वये || १० ||

करेण तु करं ध्यायेन्मर्दयन्तमतीव हि |
अतश्चोद्रिक्तरूपाणां ध्येया मुद्रा परा मुने || ११ ||

सितरक्तसुवर्णाभं नीलपूर्वाकृतिं स्मरेत् |

[नृसिंहस्य शक्तिमन्त्राः]

आदायोत्फुल्ल (य फुल्ल ?) नयनमग्निरूपमतः परम् || १२ ||

दीप्तिमद्विश्वरूपौ च तेषां मूर्धनि विन्यसेत् |
अशेषभुवनाधारं मायाव्योमेशभूषितम् || १३ ||

मायाव्योमेशरहितं तत्तेषामासनं न्यसेत् |
युगान्तहुतभुग्ज्वाला विश्वमूर्तिर्महाप्रभा || १४ ||

जगत्संपूरणी नाम्ना चतुर्थी संप्रकीर्तिता |

[नृसिंहशक्तीनां ध्यानप्रकारः]

क्रमेण वर्णमासां तु यथास्वमवधारय || १५ ||

अलिहेमारुणा -------- द्विभुजाश्चारुकुण्डलाः |
उन्नताङ्गा महाकायाः पिङ्गभ्रूयुग्मलोचनाः || १६ ||

चतस्रश्चापि षड्घ्राणाः प्रलम्बिजठरास्तथा |
चक्रचामरहस्ताश्च बद्धपद्मासनस्थिताः || १७ ||

सर्वासां प्रणवं संज्ञां नमस्कारपदं न्यसेत् |
मूलशक्तिप्रणीतेन न्यायेन न्यासमाचरेत् || १८ ||

अर्चयित्वा तु हृत्पद्मे षट्कोणे मण्डले बहिः |
अष्टपत्रोदरे न्यस्य पूजयेत्परमेश्वरम् || १९ ||

प्. ३२९) न्यसेद्धृदादिकं प्राग्वत्पत्रप्रान्तचतुष्टये |
प्रागाद्ये मूर्तिसंघं तु आग्ने याम्येऽथ शक्तयः || २० ||

इष्ट्वाऽथ मूर्तिमन्त्राणां स्वमुद्रां संप्रदर्शयेत् |
चक्रं कीर्तिचतुष्कस्य गुग्गुलं च तिलं ततः || २१ ||

हृतकिंशारुकाणां तु धान्यानामरुणात्मनाम् |
तणदोषविमुक्तानामाज्याक्तानां विशेषतः || २२ ||

गुग्गुलुक्षौद्रमिश्राणां दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः |
प्रमुञ्चन्वै महानादं त्रैलोक्यजडकृन्महत् || २३ ||

नृकेसरी समायाति गगनादनलान्तरात् |
तन्मन्त्रेण महानादमुत्प्लुत्य गगनं द्रुतम् || २४ ||

कुर्यात्साधकमुख्यो वै तेजसा मुदितो भवेत् |
तदा स भगवान्देवः परितुष्टोऽनुभाषते || २५ ||

वद साधकराजेन्द्र यत्ते चेतस्यवस्थितम् |
इत्युक्त्वाऽदर्शनं याति मन्त्रमूर्तीनृकेसरी || २६ ||

[नृसिंहमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

ततोऽष्टगुणमैश्वर्यं साधको यदि चेच्छति |
आत्मनो द्विज वाऽन्यस्य वाङ्मात्रेण तु साधयेत् || २७ ||

दृष्ट्वा सुलक्षणं पात्रं ब्राह्मणं क्षत्रियं तु वा |
कृत्वा तु चेतसा न्यासं पुष्पैरर्घ्यैस्तथाऽम्बुना || २८ ||

संपूज्य रङ्गमध्यस्थमाविष्टस्स वदेत्क्षणात् |
भूतं भव्यं भविष्यच्च यस्य यत्प्रतिभाति वै || २९ ||

न्यस्य तन्मूर्तिमन्त्रांश्च तन्मन्त्रैरथ पूजयेत् |
दारकं सोऽपि चेत्सर्वमतीतानागतं वदेत् || ३० ||

शक्तिमन्त्रचतुष्केण समावेश्य च कन्यकाम् |
स्वल्पाऽपि बालभावस्था सा विवक्ति यथेप्सितम् || ३१ ||

जपमानस्तु मन्त्रेशं तन्मन्त्रेणाथ संक्षिपेत् |
सिद्धार्थकान्विशेद्ग्रामान्नगरं वा पुरं महत् || ३२ ||

तत्क्षणात्क्षोभमायाति सतिर्यङ्नरदैवतम् |
---------------------- कृत्वातः सिंहविग्रहम् || ३३ ||

प्. ३३०) लेपनाभरणाद्यैस्तु संरक्षे खलु कण्टकम् (?) |
यायाच्छैलेन्द्रमूर्धानं जपेल्लक्षाष्टकं व्रती || ३४ ||

वाऽयुतं लक्षयुग्मं तु जपान्ते जुहुयात्ततः |
न्यासं कृत्वा विशेन्मध्यमास्ते वाऽन्यस्य सम्मुखे || ३५ ||

क्षोभमायाति तरसा सगजाश्वायुधान्वितम् |
प्रतिष्ठितायामल्पायां यस्यां कस्यां हि नारद || ३६ ||

जपन्मन्त्रं कृतन्यासो यद्यग्रे तिष्ठति क्षणम् |
साऽपि च क्षोभमायाति धावेद्यत्र स साधकः || ३७ ||

मकरालयकूलं तु समासाद्य महामते |
एवमेव हि यस्तिष्ठेत् क्षोभयत्यचिरेण तम् || ३८ ||

निरीक्षमाणो गगनं यदि मन्त्रमनुस्मरेत् |
विघनं निर्मलं चैव तत्क्षणात्क्षोभमेति च || ३९ ||

जीमूतस्तनितैर्घोरैर्विद्युन्मालाशनीयुतैः |
वनं वनस्पतियुतं सिंहव्याघ्राकुलं महत् || ४० ||

विधिनानेन विप्रेन्द्र क्षोभमायाति चाचिरात् |
यं यं क्षोभयते मन्त्री सिंहमन्त्रेण भास्वता || ४१ ||

स स यच्छति सर्वस्वं भयभीतश्च भक्तितः |
यं यं कृत्वा तु मनसा यक्षविद्याधरादिकम् || ४२ ||

जपेन्मन्त्रवरं मन्त्री स स आयाति शीघ्रतः |
आज्ञां स साधयत्याशु साधकस्य महात्मनः || ४३ ||

तदाज्ञया व्रजेद्भूयः स्वस्थानं भीतमानसः |
विलिख्य द्वादशारं तु नाभिनेमिसमन्वितम् || ४४ ||

सषट्कोणं तु नाभौ तु सपद्मं कुङ्कुमेन तु |
तरूत्थितेन पयसा वस्त्रे रोचनया सह || ४५ ||

कर्णिकान्तर्गतां संज्ञां मन्त्राद्यन्तं निरोधिताम् |
अमृतार्णान्तरस्थां च व्यापी चान्द्रीयुतश्च सः || ४६ ||

स्वकोऽसौ मूर्तिमन्त्रो यः प्रत्येकस्मिन्दले दले |
रक्षामुकपदोपेताः षट्कोणे च हृदादयः || ४७ ||

प्. ३३१) मूर्तिद्वयं तु प्रथमं संज्ञाद्यन्तगतं द्विज |
चक्रनाभौ द्विधा योज्यं द्वयमेव न (त्व ?)रान्तरे || ४८ ||

अरान्तरान्तयोगेन एकैकं षट्सु षट्सु च |
याऽत्र वै प्रथमा शक्ती रक्षनामपदान्विता || ४९ ||

अरान्तराले सा योज्या एका द्वादशधा द्विज |
नामयुक्तां त्रिधा चान्यां चक्रनेमौ नियोज्य च || ५० ||

त्रिरष्टधा तृतीया च तथा चक्रप्रथिष्वपि |
वा(या?) चतुर्थी विभोश्शक्तिरेकधा चक्रबाह्यगा || ५१ ||

तन्मयी येन सूत्रेण चक्रं संवेष्ट्य सप्तधा |
व्रतोपवासशुद्धात्मा पूजां कृत्वा तथाऽहुतिम् || ५२ ||

द्वादश्यां सितकृष्णायां गुरोर्वारेऽथ नारद |
अथवा जीवनक्षत्रे मुहूर्ते शकुनान्विते || ५३ ||

विलिख्य च बहिः पक्षे सितरक्तेन वेष्टयेत् |
त्रिलोहगर्भगं कृत्वा मन्त्रं यो धारयेद्द्विज || ५४ ||

तस्यायुः श्रीस्तथाऽरोग्यं सौभाग्यमुचितं बलम् |
तृप्तिः कान्तिस्तथा कीर्तिर्विजयस्सर्वतोमुखः || ५५ ||

मेधाऽभिचारविध्वंसो मन्त्रो योगकृतोऽथ वा |
स्थावरं जङ्गमं घोरं शङ्काख्यं कृत्रिमं तथा || ५६ ||

विषं विनाशमायाति गृहभूतेषु का कथा |
कामयेद्वनितानां तु मध्ये भवति वल्लभः || ५७ ||

यं यं समीहते कामं तं तं प्राप्नोत्ययत्नतः |
एतन्नृसिंहमन्त्रस्य वक्त्रभूतस्य नारद || ५८ ||

[कपिलमन्त्रसाधनप्रकारः]

विधानं कथितं सम्यक् कापिलस्याथ कथ्यते |

[कपिलस्याङ्गमन्त्रः]

विलेख्यो दीप्तिमान्षोढा ऊर्ध्वाधोऽनलवेष्टितः || ५९ ||

तन्नृसिंहाङ्गवन्मूर्ध्ना क्रमात्कुर्याच्च योजितम् |
एतानि कपिलाङ्गानि चेटकानस्य वै शृणु || ६० ||

प्. ३३२) [कपिलस्यानुचरमन्त्राः]

चतुष्कं वारुणान्तस्थं शाद्यं कृत्वा क्रमेण तु |
धरेशमनलारूढं सलोकेशं चतुर्ष्वधः || ६१ ||

विश्वाप्यायकरो व्यापी न्यस्यो ह्युपरि सर्वतः |
योगेश्वरश्च तत्त्वज्ञो ब्रह्मदत्तो महामतिः || ६२ ||

सितरक्तारुणः कृष्णश्शान्तदेहश्चतुर्भुजः |

[कपिलानुचरमूर्तिध्यानप्रकारः]

ब्रह्माञ्जलिकृताः सर्वे बद्धपद्मासनस्थिताः || ६३ ||

विज्ञानसंचयाकारा ह्यक्षसूत्रकरास्तु वै |
प्रभाकरसहस्राभा दिव्यमालाम्बरान्विताः || ६४ ||

दिव्यगन्धानुलिप्ताङ्गा दिव्याभरणभूषिताः |

[कपिलस्य शक्तिमन्त्राः]

आद्यवर्णचतुष्कं तु शान्तान्तं च लिखेत्क्रमात् || ६५ ||

अनलस्थं च सर्वेषामधः सोमं च विन्यसेत् |
व्यापी चान्द्री ततो माया चतुर्थ्यन्तं नियोजयेत् || ६६ ||

विमला करुणा शक्तिर्ज्ञानाख्या चेति शक्तयः |

[कपिलशक्तिध्यानप्रकारः]

पीतश्यामारुणाः शुक्लाः क्रमशो द्विभुजाः स्मृताः || ६७ ||

वरदाभयहस्ताश्च कपिलाकृतयस्तथा |
कृत्वा न्यासं यजेत्पश्चात् वितते हृत्कुशेशये || ६८ ||

ततः पूर्णेन्दुसङ्काशमेकद्वारं तु वर्तुलम् |
सपद्मं मण्डलं कृत्वा तन्मध्ये ह्यवतार्य च || ६९ ||

शेषमंगादिकं प्राग्वन्न्यस्य लीला(द्दले न्यस्य?)तदन्तरे |
इष्ट्वा ब्रह्माञ्जलिं मुद्रां योगेशादिषु दर्शयेत् || ७० ||

वराभयौ तु शक्तीनां मुख्यस्थाङ्गेषु पूर्ववत् |
कृत्वा होमं यथाशक्ति तिलैराज्यपरिप्लुतैः || ७१ ||

दत्वा पूर्णाहुतिं पश्चात् स्थानमासाद्य निर्जनम् |
जपेल्लक्षचतुष्कं तु हृदादीनां तु नारद || ७२ ||

क्रमात्सहस्रमेकैकं ततो होमं समाचरेत् |
पयसा मधुमिश्रेण जुहुयादयुतद्वयम् || ७३ ||

प्. ३३३) निरम्बुनाऽथ वै दध्ना जुहुयादयुतं ततः |
मालतीकुसुमानां तु ततश्चायुतपञ्चकम् || ७४ ||

एकमाज्यस्य जुहुयात्केवलस्य स्रुवेण तु |
शतं शतं च सर्वेषां सर्वमेकीकृतं जुहेत् || ७५ ||

ततः पूर्णाहुतिं दद्याद्दधिमध्वाज्यपूरिताम् |
एत्यादित्यपथादग्रे साक्षात्तिष्ठेदधोक्षजः || ७६ ||

गच्छ साधक सिद्धोऽसि मन्मन्त्रेणाखिलं कुरु |
एवमुक्त्वा स भगवान्याति सूर्यपथादतः || ७७ ||

[कपिलमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

तन्मन्त्रेणाथ वै मन्त्री कुर्यात्कर्म यथेप्सितम् |
जडानां योजयन्मन्त्रं मुहूर्तं हृत्कुशेशये || ७८ ||

प्राप्नुवन्ति प्रबोधं च अष्टाक्षरपदान्वितम् |
मन्त्रेणाद्यन्तसंरुद्धं यस्य नाम तु नारद || ७९ ||

जपेच्छतद्वयं मन्त्री स संबाधपथं व्रजेत् |
मन्त्रेशं जपमानस्तु यदि तिष्ठेत्तपोवने || ८० ||

लब्धविज्ञानसन्तोषाः पादयोर्निपतन्ति ते |
तपस्विनः शान्तचित्ता मन्त्रज्ञस्य महात्मनः || ८१ ||

महानृपालयाग्रे तु ध्यायेद्वै मन्त्रनायकम् |
क्षणमास्ते यदा मन्त्री तदा नृपवरस्तु तम् || ८२ ||

समेत्य पादमूलं तु निखिलं विनिवेदयेत् |
यान्यांश्चेतसि कृत्वा वै जपेन्मन्त्रवरं व्रती || ८३ ||

समेत्य तेन विप्रेन्द्र मन्त्रज्ञस्य महात्मनः |
स्वं स्वं चैव तु विज्ञानं कथयन्ति प्रयत्नतः || ८४ ||

नागा विद्याधरा यक्षा ये वै गगनगामिनः |
विज्ञानसिद्धिं वै सर्वां विशेषेण महात्मनः || ८५ ||

दत्वा साधकमुख्यस्य यान्ति यत्रागताः पुनः |
विज्ञानविषये सिद्धौ सन्दिग्धार्थे तु नारद || ८६ ||

मन्त्रं ध्यायेज्जपेन्मन्त्री निस्सन्देहपदं व्रजेत् |
ध्यात्वा नाभौ तु मन्त्रेशं जपेद्यद्ययुतं प्रति || ८७ ||

भूतं भव्यं भविष्यच्च वेत्ति सर्वं न संशयः |
प्. ३३४) साष्टं शतद्वयं जप्त्वा सर्षपान्करसंपुटे || ८८ ||

निक्षिपेद्भूमिमध्ये तु ते स्वयं संघटन्त्यधः |
निधिस्थाने तु विप्रेन्द्र स्थाने रासायने तु वा || ८९ ||

तत्प्राणि(प्ति?)सूचनार्थं तु तत्रावर्तं ददत्यथ |
प्राप्तिर्न विद्यते यस्मिन्निधावथ रसायने || ९० ||

दूरतश्च तदुद्देशात्प्रयान्तीतस्ततो द्विज |
बद्धपद्मासनो मन्त्री शून्यधारणया स्थितः || ९१ ||

जपेद्दशसहस्राणि खेचरत्वमवाप्नुयात् |
राजोपलद्युतिमुषं ध्यात्वा मन्त्रं जपेद्यदि || ९२ ||

तुर्यांशमयुतं ----------- तालुरन्ध्रपथस्थितम् |
स्वयमन्यस्य वा विप्र पलितं नाशयेद्यतः || ९३ ||

पुरन्दरपुरान्तस्थं मन्त्रं मन्त्री जपेद्यदि |
ज्वलनाभं तु जिह्वाग्रे रक्षावानीश्वरस्य तु || ९४ ||

सोऽपि मूकत्वमाप्नोति किं पुनर्मनुजोऽल्पधीः |
निशाम्बुना च क्षीरेण सघनेन रसेन च || ९५ ||

विलिख्य कुङ्कुमाढ्येन भूर्जे वा सितकर्पटे |
षट्पत्रं तु महापद्मं तद्बहिर्द्वादशच्छदम् || ९६ ||

सनाभिनेमि तद्बाह्ये षोडशारश्च हतिराट् |
प्राग्वन्नामसमायुक्तं मन्त्रेशं कर्णिकान्तरे || ९७ ||

पत्रषट्के षडङ्गं तु नामाक्षरपदान्वितम् |
अङ्गानि मूर्तयश्चैव शक्तयोऽथ दलत्रये || ९८ ||

तान्येवान्येषु पत्रेषु भूयो भूयो विलिख्य च |
पद्मं समाप्यते यावन्नाभौ मूलं न्यसेत्पुनः || ९९ ||

अरान्तराल हृद्बीजमस्त्रबीजमरेषु च |
शेषमङ्गचतुष्कं तु मूर्तयश्शक्तयस्तथा || १०० ||

चक्रनेमौ तु विन्यस्य चक्रबाह्यं तु वै ततः |
नवधा शक्तिबीजेन वेष्टनीयं महामते || १०१ ||

आश्रमावरुणासङ्घशान्तिमन्त्रान्विनिक्षिपेत्(?) |
अथवाऽनेन तु व्योम्नि तत्र सूत्रेण वेष्टयेत् || १०२ ||

प्. ३३५) जाम्बूनदपुटे कृत्वा धारयेद्भक्तिमान्हि यः |
तस्य ज्ञानं सविज्ञानमाविर्भवति नारद || १०३ ||

नदीः सन्तरतस्तस्य अथवोदधिलङ्घने |
तोयोत्था दोषसंघाश्च ऊर्मयः प्रशमन्ति च || १०४ ||

यन्त्रसंधारको यत्र निवसत्यम्बुजन्म च |
ज्वलितं वाचकं तत्र गमयत्यचिरेण तु (?) || १०५ ||

कृत्वा स्थानं तु निर्बाधं मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |
प्रविशन्ति च घोराणि भौमाद्यानि सहस्रशः || १०६ ||

न तत्र दैविको बाधः कुतो राजकुलोद्यतः |
उदेति पूर्णमतुलं धैर्यं लक्ष्मीः प्रगल्भता || १०७ ||

विपरीतमतो यद्वै तत्सर्वं नाशमेति च |
किमस्य मन्त्रनाथस्य अप्राप्यं भुवनत्रयम् || १०८ ||

स्यात्समाराधितस्यैवं विधिदृष्टेन कर्मणा |
यत्र यत्र च मन्त्रेशं यं यं मन्त्री नियोजयेत् || १०९ ||

तत्राङ्गशक्तिमूर्तिं चाप्यर्चयेज्जुहुयाज्जपेत् |
इत्येतत्कापिलस्योक्तं वाराहस्याधुनोच्यते || ११० ||

[वराहमन्त्रसाधनप्रकारः तत्र वराहस्याङ्गमन्त्रः]

षोढाऽनन्तेशमादाय प्रधानोपरि संस्थितम् |
धरेशं तदधो दद्यात्संयोज्याङ्गोदितस्वरैः || १११ ||

[वराहस्यानुचरमन्त्राः]

गोविन्दो विबुधाद्यश्च वराहश्च चतुर्गतिः |
क्रमाच्चतुष्टयं दद्यात्तेषां चाधो नियोज्य च || ११२ ||

धरेशश्च गदध्वंसी सूक्ष्मं वरुणमेव च |
तदूर्ध्वमनलं पश्चाच्चतुर्णां क्रमशो न्यसेत् || ११३ ||

[वराहस्य शक्तिमन्त्राः]

अथ शक्तिचतुष्कार्थमादायार्णचतुष्टयम् |
ध्रुवो वराहस्त्वनलः परमात्मा महामतेः || ११४ ||

प्. ३३६) आरूढं सोमबीजं च चतुर्णामासने न्यसेत् |
विष्णुनाऽलंकृतास्सर्वे ततः स्वहृदयान्मुने || ११५ ||

सर्वस्मिन्मन्त्रचक्रे तु चान्द्री व्यापी तु मूर्धनि |
न्यासं पुरोदितं कृत्वा इष्ट्वा हृदयगोचरे || ११६ ||

अष्टास्रं तु पुरं कृत्वा द्वाराद्यवयवान्वितम् |
तन्मध्ये कमलं शुक्लमष्टपद्मं सकर्णिकम् || ११७ ||

तत्रावतार्य मन्त्रेशं पूजयेद्भक्तिपूर्वकम् |
पूर्ववद्धृदयादीनि ततोऽनुगचतुष्टयम् || ११८ ||

ध्यात्वा पद्मदलान्तस्थं न्यसेद्ध्यानं निबोध मे |

[वराहानुचरध्यानप्रकारः]

अतसीपुष्पसंकाशं प्रथमं धरणीधरम् || ११९ ||

धराधरं द्वितीयं तु नवमेघसमप्रभम् |
प्रियङ्गुमञ्चरीश्यामं तृतीयं पृथिवीधरम् || १२० ||

चतुर्थं  विश्वधृङ्नाम ध्यायेदलिकुलद्युतिम् |
वराहवदनाः सर्वे शंखपद्मकरोद्यताः || १२१ ||

बद्धपद्मासनासीना वरदाभयकास्तु वै |
पुष्पाभरणदिग्धाङ्गास्तुषारनिकरान्विताः || १२२ ||

[वराहशक्तिध्यानप्रकारः]

ततः शक्तिचतुष्कं तु ध्यात्वा ध्यात्वा निवेशयेत् |
नवचम्पकवर्णाभां प्रथमां विश्वपूरकीम् || १२३ ||

राजोपलप्रभामन्यां विश्वसन्धारणीति या |
ध्यायेद्बन्धूकपुष्पाभामोजाख्यां तु महाबलाम् || १२४ ||

चतुर्थीं स्थितिसंज्ञां च तुहिनाचलसन्निभाम् |
वराहवदनास्सर्वे द्विभुजाश्चारुकुण्डलाः || १२५ ||

गदाचक्रकराश्चैव नानापुष्पाम्बरान्विताः |
पूजयित्वा ततो दद्यान्मुद्रां मन्त्रगणस्य च || १२६ ||

मूलस्य हृदयादीनां पूर्वलक्षणलक्षिताम् |
वराभयाख्यां मूर्तीनां गदामुद्राङ्गनासु च || १२७ ||

ततस्तु जुहुयान्मन्त्री मध्वक्तानसितांस्तिलान् |
दत्वा पूर्णाहुतिं कृत्वा वाराहं रूपमात्मनः || १२८ ||

प्. ३३७) यायाज्जलाशयोद्देशमेकान्तं विजनं महत् |
तत्र लक्षाष्टकं जप्त्वा जुहुयाद्द्वे च सप्त च || १२९ ||

तिलानां त्वयुतं चापि अयुतद्वितयं तथा |
गव्यस्याज्यस्य जुहुयात् गुल्गुलोरयुतं पुनः || १३० ||

दद्यात्पूर्णाहुतिं मन्त्री ततो दृष्टिपथं व्रजेत् |
स्तूयमानस्सुरैः सर्वैर्वराहो वरदः प्रभुः || १३१ ||

गच्छ तुष्टोऽस्मि ते शीघ्रमभीष्टं परिसाधय |
ततः साधकमुख्योऽसौ साधयेत्प्रभुणोदितम् || १३२ ||

[वराहमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

आरुह्य शिखराग्रे तु दक्षिणाशां निरीक्षयन् |
जपेन्मन्त्रवरं रात्रौ निशान्ते चान्तकः स्वयम् || १३३ ||

विह्वलीभूत आयाति किं मया ते प्रयोजनम् |
ब्रूहि वैरिगणः कस्ते यस्याद्य प्रभवाम्यहम् || १३४ ||

प्रसन्नस्त्ववसन्नो वा यस्यासौ कालमृत्युना |
न बाध्यतेऽद्यप्रभृति त्वदीयं शपथं हि मे || १३५ ||

त्वमिदानीं व्रतधरो गतमृत्युर्न संशयः |
यास्यामि देहि चाज्ञां मे याहीत्यस्य ततो वदेत् || १३६ ||

ध्यात्वा तोयं घटान्तस्थं जप्त्वा सार्धशतं तथा |
गर्दभाद्याश्च ये रोगाः प्रशमन्ति च तज्जलात् || १३७ ||

स्नानात्पानात्तथा सेकात् क्षणेन तु महामुने |
निशाम्बुना चन्दनेन नाममन्त्रपुटीकृतम् || १३८ ||

परिवारयुतं पद्मे लिखित्वा शीतले जले |
निधाय तत्क्षणाद्याति ज्वरश्चैकाह्निकादिकः || १३९ ||

प्रजप्य गुग्गुलुं धूपं सिद्धार्थकसमन्वितम् |
ज्वरान्ते धूपितः सम्यक् सुखी भवति तत्क्षणात् || १४० ||

मृदमादाय संमन्त्र्य कृत्वा वामकरस्थिताम् |
जलेनालोड्य तदनु लूताक्तं परिलेपयेत् || १४१ ||

नश्यत्याशु द्विजश्रेष्ठ मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |
शताभिमन्त्रितं कृत्वा तिलतैलं घृतान्वितम् || १४२ ||

प्. ३३८) सर्वव्याधिविघातं च अभ्यङ्गात्परिजायते |
इच्छासंख्यं करे कृत्वा नीलं दर्भगणं द्विज || १४३ ||

शताभिमन्त्रितं कृत्वा निक्षिपेत्पृष्ठदेशतः |
व्रजमानो महारण्ये चोरातङ्कभयाकुले || १४४ ||

आस्ते चानुगता तस्य पैशाची यक्षसन्ततिः |
निपातयति दोषाणां पथि सर्वसुखप्रदा || १४५ ||

यं यं समीहते मन्त्री पथि तीर्थान्तरे स्थितः |
तं तं यक्षादयश्शश्वत् प्रददन्ते यथेप्सितम् || १४६ ||

तृप्त्यर्थं तस्य सार्थस्य न श्रमं चाप्यसौ व्रजेत् |
यक्षरक्षःपिशाचाश्च तिष्ठन्त्यन्येऽग्रतोऽस्य वै || १४७ ||

अनुसन्धानमात्रेण तदाज्ञासंप्रतीक्षकाः |
यदा गगनगामित्वमिच्छत्यद्भुतकृद्व्रती || १४८ ||

तदादाय च माक्षीकं सुभगां च महौषधीम् |
तुषारं सूतसहितं कृत्वा ताम्रपुटे त्वमून् || १४९ ||

गूहयेन्मर्दनेनाथ भूयो हेमपुटे क्षिपेत् |
सहस्रं परिजप्याथ कृत्वा च गुलिकां च ताम् || १५० ||

निक्षिप्य मुखमध्ये तु ततो नभसि चेत्पतेत् |
सिद्धविद्याधराः सर्वे आयान्ति भयविह्वलाः || १५१ ||

किङ्करत्वेन वर्तन्ते मन्त्रज्ञस्य महात्मनः |
सप्तद्वीपसमुद्रान्तां यद्यगादवनिं द्विज || १५२ ||

अन्तरिक्षेण वै मन्त्री न मोहमुपगच्छति |
भ्रमत्यविरतं मन्त्री मेरुपृष्ठे गतो यदि || १५३ ||

दिवौकसां पुराणां तु तत्र चेद्विबुधाङ्गनाः |
पूजयन्ति च वै तस्य विबुधाः प्रणमन्ति च || १५४ ||

आदाय गुटिकां मन्त्री कृत्वा द्वादशमन्त्रिताम् |
सप्तलोकोद्भवाः कन्याः सप्तपातालसम्भवाः || १५५ ||

संलिख्य चेतसा कृत्वा स्वपरार्थकरो यदि |
दृश्यन्ते च ततः क्षिप्तं मदाघूर्णितलोचनाः || १५६ ||

नागाश्च महिषा दान्ता मृगास्सिंहोरगादयः |
नरा वा[कि]न्नराश्चान्ये तान् लिखेद्यदि साधकः || १५७ ||

क्षणेन सत्यंकारास्ते प्रोत्तिष्ठन्ते न संशयः |
प्. ३३९) मधुना तिलकं कृत्वा युक्तं मृगमदेन तु || १५८ ||

शताभिमन्त्रितं सम्यक् ललाटे मुनिसत्तम |
सान्तःपुरयुतो राजा क्षोभमायाति तत्क्षणात् || १५९ ||

अभिमन्त्र्य गदां मन्त्री खादिरीमायसीं तु वा |
बिलं विना तु भूभागं केवलं ताडयेद्यदि || १६० ||

सप्तानां तु तलानां वै निर्यन्त्रो(यन्त्रा ?)भूयते गतेः |
या या चेतसि वै सिद्धिरभीष्टा साधकस्य तु || १६१ ||

सा सा मन्त्रबलात्सम्यक् सिध्यति ह्यचिरात्ततः |
अष्टयोन्युत्थिता देवी तथा चैवाणिमादयः || १६२ ||

सामर्थ्यान्मन्त्रनाथस्य साधकानां च नारद |
पयसा कापिलेनैव रोचनाकुङ्कुमेन च || १६३ ||

भूर्जपत्रेऽथवा वस्त्रे अष्टास्रं च लिखेत्परम् |
तन्मध्येऽष्टदलं पद्मं षट्कोणं तद्बहिःपुरम् || १६४ ||

द्वादशारं तु तद्बाह्ये नाभिनेमिप्रथीइयुतम् |
मध्ये मन्त्रयुतं ---------- नामबीजान्तरस्थितम् || १६५ ||

पूजान्यासप्रयोगेण दलानां च हृदादयः |
भूयोऽस्त्रबीजं विप्रेन्द्र अष्टास्रास्त्रिषु चाष्टधा || १६६ ||

तदाशास्वष्टधा भूयो हृन्मन्त्रं योजयेत्ततः |
षोढा वै षट्सु कोणेषु बहिरष्टास्रकस्य तु || १६७ ||

शिखाबीजं तु विन्यस्य तनुत्रं लोचनान्वितम् |
प्रपूरणार्थं नाभौ तु असंख्यं बहुशो लिखेत् || १६८ ||

षट्परावर्तयोगेन चतस्रोऽरेषु मूर्तयः |
याऽत्र वै प्रथमा शक्तिश्चतुर्विंशतिधा च ताम् || १६९ ||

दद्यादरान्तरालेषु द्वितीया नेमिमण्डले |
नाभिस्थबीजयुक्ता तु योजनीया निरन्तरम् || १७० ||

अन्तरान्तरयोगेन शेषं शक्तिद्वयं तु तत् |
प्रथिषु न्यसनीयं च बाह्यचक्रे ततो द्विज || १७१ ||

द्विषट्कधा च शिरसा वेष्टयित्वा त्रयं नयेत् |
विष्णुं व्योमेशवर्णेन तद्यन्त्रं परिवेष्टयेत् || १७२ ||

पञ्चरङ्गेण सूत्रेण क्षिपेत्कनकसंपुटे |
प्. ३४०) दोर्दण्डे दक्षिणे कुर्यात् स्त्री वा स्तनयुगान्तरे || १७३ ||

प्रियत्वं सततं याति वैरिष्वपि च साधकः |
नदीनदान्समुद्रान्वा लीलया परिलङ्घयेत् || १७४ ||

बह्वर्थं तत्प्रभावाच्च नो मज्जति जलान्तरे |
नारण्यवनजानां तु सकाशाद्विद्यते भयम् || १७५ ||

भजन्ति सानुकूलं च विपरीतस्थिता ग्रहाः |
न बाधते विषं घोरमनेकं चातिभीषणम् || १७६ ||

चोरादिशस्त्रसंघातो गात्रसन्धिषु नो विशेत् |
यत्रोपलानि गगनात्पतन्ति यदि वै ततः || १७७ ||

तुल्यानि पुष्पवृष्टीनां वैध(स्युः ?)न्यूनान्यथ द्विज |
बालग्रहादयो दूरं त्यक्त्वा बालं प्रयान्ति च || १७८ ||

यत्रेदं तिष्ठते यन्त्रं किं तु तद्देहगं तु वै |
लग्नगर्भा च या नारी सुखं सूते च धारणात् || १७९ ||

भवेत्पुत्रवती वन्ध्या मृतवत्साऽथ पुत्रिणी |
सपत्नी गणमध्ये तु पूजामाप्नोति शाश्वतीम् || १८० ||

रणे राजकुले द्यूते विवादे चातिसंकटे |
धारको जयमाप्नोति मन्त्रस्यास्य प्रभावतः || १८१ ||

तस्मात्संसाधिते मन्त्रे यन्त्रं वै मुनिसत्तम |
इह तन्त्रोत्थितं वान्यत्सर्वकर्मकरं भवेत् || १८२ ||

सर्वसिद्धिप्रदं चैव सर्वसंपत्समृद्धिकृत् |
इदं ते विप्र मन्त्राणां सरहस्यं च कीर्तितम् || १८३ ||

साधनं भोगकामानां साधकानां महात्मनाम् |
नेदं शठानां पापानामभक्तानां प्रकाशयेत् || १८४ ||

नान्यदर्शनभक्तानां नाशिष्याणां कदाचन |
नान्यायमार्गसंस्थानामधर्मनिरतात्मनाम् || १८५ ||

लीलया चोदकानां च मार्गे वा यत्र कुत्रचित् |
यो धर्मं चार्थलाभेन प्रब्रूते ह्युन्नतिं विना || १८६ ||

धनाभिमानसक्तानां स सिद्धोऽपि व्रजत्यधः |
तस्मादिदं रहस्यं च दृष्टादृष्टद्वयार्थिषु || १८७ ||

न्यायतः प्रतिपन्नेषु वक्तव्यं श्रेय इच्छता |

इति श्रीपांचरान्त्रे जयाख्यसंहितायां वक्त्रमन्त्रसाधनं नाम 
एकोनत्रिंशः पटलः || २९ ||



अथ परिकरसाधनं नाम त्रिंशः पटलः


श्रीभगवान् �

समासात्कौस्तुभादीनां साधनं शृणु नारद |
येन विज्ञातमात्रेण यथेष्टं साधयिष्यति || १ ||

स्वनाम्नः पूर्ववर्णं च मात्राव्यञ्जनवर्जितम् |
आङ्गिको लांछनचयः स्वस्वसंज्ञादयस्तु षट् || २ ||

साधार(सामान्य ?) मेतत्सर्वेषां नवानामङ्गसिद्धये |
विशेषः कौस्तुभादीनामधुनाऽत्रैव वक्ष्यते || ३ ||

[कौस्तुभमन्त्रसाधनम्]

मण्यक्षरस्यासने तु नियोक्तव्यौ रलौ क्रमात् |
कृत्वा न्यासं यजेद्देहे सूर्यवद्वर्तुलं बहिः || ४ ||

सपद्ममण्डलं कृत्वा इष्ट्वा तत्र महामते |
जप्त्वा हुत्वा ततो यायाद्गिरिशृङ्गमपादपम् || ५ ||

जपेल्लक्षद्वयं पश्चान्मन्दारकुसुमायुतम् |
जुहुयात्कुङ्कुमेनैव समध्वाज्यपरिप्लुतम् || ६ ||

ततश्चम्पकपुष्पाणां जुहुयादयुतत्रयम् |
मन्त्रेशः सिध्यति क्षिप्रं सिद्धः सद्रत्नसञ्चयम् || ७ ||

प्रयच्छत्यचिरेणैव आयुरारोग्यवर्धनम् |
कृत्वाऽलक्तकसूत्रेण वेष्टनाच्च यवत्रयम् || ८ ||

अङ्गुलानि चतुर्दैर्घ्यात् घृताक्तं वर्तिपञ्चकम् |
सषडङ्गेन मन्त्रेण ज्वालयित्वा जपेन्मुने || ९ ||

शतमेकं तु वै सार्धं लोहचक्रोपरि स्थितम् |
बिलं रसायनं वित्तं यत्राधस्तात्क्षितौ स्थितम् || १० ||

चङ्क्रमेज्जपमानस्तु चक्रात्प्लुत्य च भेकवत् |
वर्तयो निपतन्त्याशु मन्त्रस्यास्य प्रभावतः || ११ ||

स्थानं खात्वोत्तरेद्विप्र निधीन्वै सरसायनान् |
बिलं कृतं यद्विविक्तं तिष्ठत्याचन्द्रतारकम् || १२ ||

नरेन्द्रमखिलं तत्र --------------------------------- |
रत्नानि ध्यानमात्रेण पणान्याभरणानि च || १३ ||

प्. ३४२) ददाति मर्त्यलोकेऽस्मिन्दुर्लभानि सदैव हि |
यश्चैवं ---------- माद्यैस्तु लिखितं धारयेद्गले || १४ |

पद्म --- सप्रयोगेण प्रजपन्मन्त्रनायकम् |
तस्य सर्वार्थसिध्यर्थं सर्वस्मिन्निधिवस्तुनि || १५ ||

इत्येतत्कौस्तुभस्योक्तं मालामन्त्रस्य कथ्यते |

[मालामन्त्रसाधनम्]

अथ स्वनामवर्णस्य क्रमाच्च � लय(यरल ?) त्रयम् || १६ ||

पूर्वोपकरणेनैव युक्तमङ्गगणं तनौ |
न्यस्य कृत्वा तु हृद्यागं बहिरर्धेन्दुमण्डले || १७ ||

षट्पत्रे पुष्करे ध्यात्वा संपूज्य जुहुयात्ततः |
वनराजिं समासाद्य लक्षमेकं जपेत्ततः || १८ ||

जातिचम्पकपुष्पाणां कदम्बानां तु होमयेत् |
सर्वौषधिरसाक्तानामयुतञ्चायुतं क्रमात् || १९ ||

मधुना केवलेनाथ जुहुयादयुतं द्विज |
होमान्ते मन्त्रसिद्धिस्स्याद्दैवी लोके तु मानुषे || २० ||

कृत्वाऽभिमन्त्रितां कण्ठे पुष्पमालां च साधकः |
निधायावनिसंस्थायामर्चायामात्मनोऽथवा || २१ ||

न विप्रमानभावत्वं यात्यसौ यावदिच्छति |
करोति चार्चनं विष्णोः स्थाने पुष्पफलोज्झिते || २२ ||

अकालकुसुमान्याशु तत्राकाशात्पतन्ति च |
पूजां (स्रजं) कृत्वा तु तैः पुष्पैस्तान्येव यदि धारयेत् || २३ ||

उत्तमाङ्गे तु कण्ठे वा भूयो द्विशतमन्त्रिताम् |
यायाददर्शनं मन्त्री खगतिर्वाऽथ वायुवत् || २४ ||

दिव्यगन्धवहो नित्यं दिव्याश्चर्यप्रदर्शकः |
कुसुमायुधसादृश्याद्वपुषा परिदृश्यते || २५ ||

मालाधरस्तु वै मन्त्री अखिले ललनाकुले |
मालाकारस्य वै तुष्टो यदि पुष्पवनं द्विज || २६ ||

निरीक्षते जपन्मन्त्री शुष्कं तत्पुष्पितं भवेत् |
प्. ३४३) क्रुद्धोऽपि कुसुमाकीर्णं वनं दृष्ट्वा करोति च || २७ ||

दावाग्निनेव निर्दग्धं भूयो वा यदि चेच्छति |
प्रावृण्माधवकालाभ्यां तुल्यत्वमुपपादयेत् || २८ ||

ये केचिद्दुर्लभा गन्धाः स्वर्गपातालसंभवाः |
यत्र मालाधरस्तिष्ठेन्मन्त्री तत्र वहन्ति ते || २९ ||

सुभगस्सर्वभूतानां दर्शनादेव जायते |
जयादृते न चाप्नोति कुत्रचित्स पराजयम् || ३० ||

शान्तिकं पौष्टिकं चैव अयत्नेनाचिरात्तु वै |
मालाधरो लभेताशु मन्त्रसन्धारणादपि || ३१ ||

[कमलमन्त्रसाधनप्रकारः]

मालासाधनमित्येतत्कमलस्याथ कथ्यते |
नामार्णस्यासने दद्याज्जीवं वरुणसंस्थितम् || ३२ ||

प्रागुक्तसंस्कृतं कृत्वा ह्यस्य ध्यात्वा यजेद्धृदि |
बहिः पद्मान्तरे पद्मं द्विषट्पत्रे तु षड्दलम् || ३३ ||

कर्णिकाकेसरोपेतं कृत्वा वृत्तपुरान्तरे |
तत्रावतार्य संपूज्य होमं कृत्वा तिलादिकैः || ३४ ||

यायात्पद्मवनोद्देशं पद्ममन्त्रं जपेत्ततः |
लक्षमेकं मुनिश्रेष्ठ अयुतं त्रितयान्वितम् || ३५ ||

होमयेत्कमलानां तु अयुतद्वितयं द्विज |
अयुतं स्थलपद्मानां मधुसिक्तं ततोऽयुतम् || ३६ ||

नागकेसरगन्धानां मन्त्रसिद्धिर्भवेत्ततः |
लभेत विपुलां लक्ष्मीं व्याधिरोगविवर्जितः || ३७ ||

सौभाग्यमतुलं चैव कान्तिं परमशोभनाम् |
वलीपलितनिर्मुक्तो धनधान्यसमन्वितः || ३८ ||

भूर्जपत्रे तु षट्पत्रं कमलं कुङ्कुमेन तु |
विलिख्य मन्त्रं तन्मध्ये न्यासयोगेन नारद || ३९ ||

ददाति धारणात्सर्वं साधितं कमलं पुरा |
एतद्विधानं पद्मस्य शङ्खस्याप्यधुनोच्यते || ४० ||

प्. ३४४) [शङ्खमन्त्रसाधनप्रकारः]

स्वाभिनद्धा (धाना ?) द्यवर्णस्य त्वधस्थौ योजयेद्बलौ |
विग्रहं सकलीकृत्य हृद्यागे तु कृते सति || ४१ ||

बाह्ये शङ्खोदरं पद्मं षट्पत्रं मण्डलस्थितम् |
कृत्वा तत्रार्चयेन्मन्त्रं होमं कृत्वा तु नारद || ४२ ||

निर्झराम्बुयुतं स्थानं प्रयायाद्विजनं द्विज |
लक्षाष्टकं जपेन्मन्त्री अयुतं त्रितयोत्तरम् || ४३ ||

जुहुयात्कुमुदानां तु लक्षषट्कं समाहितः |
होमान्ते मन्त्रराट् सम्यक् सिध्यत्यस्य महामते || ४४ ||

दूराच्छ्रवणविज्ञानं तत्प्रभावात्प्रवर्तते |
सर्वभूतरुतं चैव ध्यानजप्यपरो लभेत् || ४५ ||

प्रभावान्मन्त्रनाथस्य शब्दांश्चाकर्णयेद्बहून् |
देवगन्धर्वलोकोत्थान् श्रोत्रेन्द्रियमनोहरान् || ४६ ||

प्रयुक्तः पूर्वविधिना मन्त्रोऽयं यत्र कुत्रचित् |
स साधयति तच्छीघ्रं विघ्नेशेन महामते || ४७ ||

तुषारक्षीरललितां (ते ?) सुधया चन्दनेन च |
रक्तवस्त्रेऽथवा भूर्जे मन्त्रं यो धारयत्यपि || ४८ ||

तस्योपचयसामग्री सम्मुखत्वं प्रयाति च |
विधानमेतच्छङ्खस्य प्रोक्तं चक्रस्य कथ्यते || ४९ ||

[चक्रमन्त्रसाधनप्रकारः]

कृत्वोर्ध्वे मरणानां च संज्ञा प्राक् क्षयं तु यत्(?) |
कुर्यात्परिकराढ्यं च चक्राङ्गगणसिद्धये || ५० ||

न्यस्य पाणौ तथा देहे हृत्पद्मे पूजयेत्ततः |
द्विषट्कारं लिखेच्चक्रं नाभिनेमिसमन्वितम् || ५१ ||

तदन्तरे तु षट्पत्रं कमलं रक्तपांडुरम् |
चक्रं राजोपलाभेन सितधारं ज्वलत्प्रभम् || ५२ ||

तन्मध्ये चक्रमन्त्रं तु संपूज्य जुहुयात्ततः |
दत्वा पूर्णाहुतिं चैव समाक्रम्य वनस्थलीम् || ५३ ||

प्. ३४५) विलिख्य चक्रराण्मन्त्र --------- कं वाथ कुङ्कुमम् |
चक्रमस्मीति वै बुद्ध्या स्थितमात्मनि नारद || ५४ ||

समाक्रम्य तु चक्राक्षं बद्धपद्मासनो विशेत् |
जपेल्लक्षत्रयं मन्त्री चक्राङ्कां च महौषधिम् || ५५ ||

जुहुयाल्लक्षमानेन चक्रलक्षस्थितो व्रती |
चक्राङ्के तु शुभे कुण्डे त्रितयं जुहुयाद्धृतम् || ५६ ||

होमान्ते मुनिशार्दूल चक्रमाक्रम्य साधकः |
जपेद्ध्यानस्थितो लक्षं चक्रमुत्पतते ततः || ५७ ||

प्रयात्यर्कपदं वेगाद्गृहीत्वा साधकं तु वै |
लोकान्तरेषु सर्वेषु नयत्यविरतं बलात् || ५८ ||

न याति यदि वै मोहं मन्त्रसत्वक्षयान्मुने |
चक्रमस्मीति वै बुद्ध्या वासना यदि वर्तते || ५९ ||

मन्त्र्यस्मिन्मानुषे लोके नास्ति तद्यन्न साधयेत् |
कर्मणा मनसा वाचा ध्यानात्संस्मरणात्तु वै || ६० ||

इत्येतच्चक्रमन्त्रस्य विधानमथ नारद |

[गदामन्त्रसाधनप्रकारः]

वक्ष्ये गदाख्यमन्त्रस्य तद्वर्णस्यासने न्यसेत् || ६१ ||

लरौ पूर्वोदितं सर्वमूर्ध्वेऽङ्गनिचयो भवेत् |
न्यासं कृत्वाऽर्चनं सम्यङ्मनसाऽथ बहिर्द्विज || ६२ ||

गदाष्टकावृतं कुर्यात्स्फुरन्तं मध्यतोऽम्बुजम् |
हेमाभं षड्दलं तत्र गदामन्त्रं तु पूजयेत् || ६३ ||

होमं कृत्वा ततो यायाद्गुहां विप्र मनोरमाम् |
तत्रायुताष्टकं मन्त्रं जपेत्तदनु होमयेत् || ६४ ||

घृताप्लुतं समिल्लक्षं रक्तचन्दनसंभवम् |
होमान्ते तु गदामन्त्रः सुसिद्धिं संप्रयच्छति || ६५ ||

यान्यभीष्टानि मनसो ह्यात्मनश्च परस्य वा |
कृत्वादौ तु गदां मन्त्री द्विहस्तां चन्दनोत्थिताम् || ६६ ||

प्रपूज्य तां समादाय कृत्वाष्टशतमन्त्रिताम् |
घोरान्दुष्टग्रहान्हन्यान्मन्त्री शिरसि ताडनात् || ६७ ||

प्. ३४६) यत्रेन्द्रजालरोगादीन् (दि ?) स्तम्भा नानाविधाश्च ये |
पाणिना भ्राम्यमाणायां गदायां यान्ति हस्तसात् || ६८ ||

नश्यन्ति करिणो मत्तास्तथान्ये कुक्कुरादयः |
घोरा विषधरा क्षुद्रा येऽप्यन्ये दुष्टचेतसः || ६९ ||

प्रहारैर्भूतलं हन्याद्दशभिर्मन्त्रसंस्कृतैः |
पातालवीथीः सर्वाश्च निर्भयः संचरेद्व्रती || ७० ||

चक्रवल्लिखितं भूर्जे गदामन्त्रं च यो वहेत् |
त्रिलोहवेष्टितां कृत्वा स सर्वसुखभाग्भवेत् || ७१ ||

उक्तमेतद्गदाख्यस्य कर्म मन्त्रस्य नारद |

[गरुडमन्त्रसाधनप्रकारः]

गरुडस्याधुना शीघ्रमेकाग्रमवधारय || ७२ ||

वर्णेऽभिधानपूर्वे तु वेदात्मानं नियोजयेत् |
ऊर्ध्वाधो ह्यनलं भूयो युक्तं तत्पूर्ववत्स्वरैः || ७३ ||

कृत्वा न्यासं तु हृद्यागं चतुरस्रे तु मण्डले |
षट्पत्रं वज्रमध्ये तु कुर्यात्पद्मं सुपीतलम् || ७४ ||

संपूज्य तत्र गरुडं होमं कृत्वा यथाविधि |
यायाद्वरगिरेः शृङ्गं जपेल्लक्षचतुष्टयम् || ७५ ||

त्रिलक्षं जुहुयात्पश्चाद्घृताक्तानां महामते |
श्यामातण्डुलयुक्तानां तिलानामेकमानसः || ७६ ||

ततोऽस्य खगराट् सम्यक् परितोषं प्रयच्छति |
अभीष्टमापादयति साधकस्य कृतात्मनः || ७७ ||

निरीक्षमाणो दिक्चक्रं प्रदक्षिणमुपक्रमन् |
जपेन्मन्त्रं यदा मन्त्री आस्ते रात्रौ सिताष्टमीम् || ७८ ||

तदाऽष्टौ कुलनागा ये नागवृन्दायुतान्विताः |
प्रधानान्वै मणींश्चैव प्रधानं च रसायनम् || ७९ ||

गृहीत्वा भयभीताश्च तस्य तिष्ठन्ति चाग्रतः |
निस्सर्पः स भवेद्देशो यत्र मन्त्र्यवतिष्ठते || ८० ||

स्थावराणि विषाणां चाभ्यन्तराणां तु का कथा |
लूताविस्फोटकानां तु गर्दभानां महामते || ८१ ||

प्. ३४७) नामनाशो भवेत्तत्र यावत्तत्सन्तते (त ?) स्थितिः |
लीलया याहि याहीति दष्टमेघस्य(?)भाषते || ८२ ||

स याति च तथा नूनमरणेषूषरेषु च |
विषभारसहस्रं च योऽत्ति वै कालिकोदये || ८३ ||

भक्त्या स्मृत्वा मन्त्रिणं तं तत्तन्नामग्रहेण वा |
यश्च धारयते मन्त्रं ललाटे कुंकुमेन तु || ८४ ||

स सर्वदोषनिर्मुक्तः ख आस्ते पक्षिराजवत् |
गरुडस्य च मन्त्रस्य उक्तमुद्देशतो मया || ८५ ||

[पाशमन्त्रसाधनप्रकारः]

माहात्म्यमथ पाशाख्यमन्त्रस्य शृणु नारद |
विनियोगं तदाद्यर्णे विश्वरूपानलौ त्वधः || ८६ ||

तदङ्कयेच्च शिरसि षोढा कृत्वा तु पूर्ववत् |
न्यस्य हस्ते तथा देहे हृत्पद्मे पूजयेत्ततः || ८७ ||

कृत्वा पाशोदरे पद्मं षट्पत्रं वह्निमण्डले |
तत्र संपूज्य तन्मन्त्रं होमं कुर्यात्तिलाक्षतैः || ८८ ||

जप्त्वा मन्त्रायुतान्यष्टौ जुहुयाद्वाजसर्षपान् |
सितसर्षपतैलाक्तान् जपार्धेन महामते || ८९ ||

तदन्ते तु घृतैः कुर्यात्तिलैर्होमं तु नारद |
एकायुतप्रमाणेन ततः सिध्यति मन्त्रराट् || ९० ||

मर्त्यलोकस्थितो मन्त्री पातालस्थांश्च कर्षयेत् |
पातालसंस्थितो मन्त्री स्वर्ग्यान्वै निखिलान्मुने || ९१ ||

वश्याकर्षणशोषांश्च प्रयुक्तश्चैव मन्त्रराट् |
करोति नात्र संदेहो ध्यातश्च लिखितस्तु वा || ९२ ||

वरपाशयुतं मन्त्रं नियुञ्जीयान्महामते |
विधिनाऽराधितं प्राग्वत्तत्तदाप्नोत्ययत्नतः || ९३ ||

रोचनाकुंकुमेनैव लिखितं च निशाम्बुना |
संवेष्ट्य पीतसूत्रेण यो धारयति नारद || ९४ ||

यां यां निरीक्षते सौम्य तां तां (कान्तां ?)सुस्निग्धया दृशा |
सकृच्चामरणान्तं तु सा सा तस्यानुगा भवेत् || ९५ ||

प्. ३४८) यया दृष्टोऽथ वा मन्त्री दूराद्विप्र श्रुतोऽपि वा |
सा स्वस्थानं परित्यज्य धावेद्यत्र स तिष्ठति || ९६ ||

अपि चेत्किन्नरी नारी यक्षिणी देवकन्यका |
नारी विद्याधरी चैव गन्धर्वी सिद्धसंज्ञिता || ९७ ||

तां चेतसाऽनुसन्धाय रात्रौ मन्त्रवरं जपेत् |
निशान्ते विह्वलीभूता पाशाकृष्टेव तिष्ठते || ९८ ||

एतत्पाशस्य कथितमङ्कुशस्याधुनोच्यते |

[अङ्कुशमन्त्रसाधनप्रकारः]

अकरालमधश्चोर्ध्वे अनलार्णेन योजयेत् || ९९ ||

युक्तं कुर्यात्स्वरैः प्राग्वन्न्यस्य संपूज्य हृद्गतम् |
कृत्वा शशिकलाकारं पुरं तन्मध्यतोऽम्बुजम् || १०० ||

सिन्दूरपुञ्जवर्णाभं तन्मध्ये हृदयं न्यसेत् |
पूजयित्वा विधानेन जुहुयात्तदनन्तरम् || १०१ ||

प्रियङ्गुना यथाशक्ति श्यामाकेन तिलेन च |
ततोऽङ्कुशोऽहं भाव्यं च व्रजेत्पर्वतमस्तकम् || १०२ ||

जपेल्लक्षत्रयं तत्र ततो लक्षं तु होमयेत् |
रक्तानामरपुष्पाणां(?)कृष्णानामपरं तु वै || १०३ ||

अयुते द्वे च समिधां खदिराणां महामते |
कटुतैलाप्लुतानां च दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः || १०४ ||

आज्येन च सुगन्धेन ततो मन्त्रः प्रसिध्यति |
ततः प्रभृति कालाच्च कुर्यात्कर्माण्यशेषतः || १०५ ||

साधकोऽङ्कुशमन्त्रेण लीलया चाप्रयत्नतः |
वश्याकर्षणविद्वेषौ मारणोच्चाटने तथा || १०६ ||

ध्यात्वाऽकृष्टश्च वित्तेशो मन्त्रेणानेन वै यदि |
प्रयच्छत्यखिलं वित्तमभयं चान्तकस्तु वै || १०७ ||

शक्रः प्रयच्छते राज्यं मारुतः शीघ्रगामिताम् |
निःशेषविद्याकथनमीशस्तेजो हुताशनः || १०८ ||

वरुणः शान्तिपुष्टी च समाकृष्टः करोति च |
यक्षेशः किन्नरत्वं च पन्नगेशो रसायनम् || १०९ ||

प्. ३४९) आकृष्टः खगतिं दद्याद्ध्रुवो ब्राह्मणविग्रहम् |
विद्याधराश्च गुलिकां सिद्धाश्चैवाञ्जनं महत् || ११० ||

प्रयच्छन्ति सदाऽकृष्टा मन्त्रस्यास्य प्रभावतः |
प्रागुक्ता गुलिका कार्या राज्ञां च सपरिच्छदाः (?) || १११ ||

मन्त्री चाङ्कुशमन्त्रेण ध्यानयुक्तेन साधयेत् |
ध्यानाज्जपात्तथालेख्याद्धवनात्पूजनान्मुने || ११२ ||

करोत्यङ्कुशमन्त्रस्तु अभीष्टमपरे तथा |
कौस्तुभाद्याश्च वै प्रोक्तास्त्वखण्डविधिसाधिताः || ११३ ||

निखिलं संप्रयच्छन्ति भावशुद्धिसमन्विताः |
युगशक्त्यनुसारेण सुसहायगुणेन च || ११४ ||

कृते एतच्च मन्त्राणामुक्तं संसाधनं मया |
त्रेतायां द्विगुणं विद्धि त्रिगुणं द्वापरे स्मृतम् || ११५ ||

कलौ चतुर्गुणं चैव भावज्ञस्य च वै पुनः |
प्रीतिभक्तिसहायस्य श्रद्धानिष्ठस्य तत्त्वतः || ११६ ||

सदा सदा -------- ---------- विद्धि जपहोमादिकं तु यत् |
तस्माद्भावं तथा भक्तिमेकत्र कुरु नारद || ११७ ||

साधनं सर्वमेकत्र समं तत्रापि वा न वा |

इति श्रीपांचरात्रे जयाख्यसंहितायां परिकरसाधनं नाम 
त्रिंशः पतलः || ३० ||



अथ उपाङ्गसाधनं नाम एकत्रिंशः पटलः

[सत्यमन्त्रसाधनप्रकारः]

श्रीभगवान् �

कदम्बगोलकाकारं नानावर्णविभूषितम् |
सपद्मं मण्डलं कृत्वा पुरा तदनु नारद || १ ||

सत्येन सकलीकृत्य स्वमात्मानं यजेद्धृदि |
ततोऽवतार्य हृदयान्मण्डले पूर्वकल्पिते || २ ||

चित्रैः पवित्रैः सुस्वादैरिष्ट्वा मूलफलादिकैः |
हुत्वा तिलाद्यैर्विप्रेन्द्र ततो यायाच्छुभं वनम् || ३ ||

तत्र लक्षचतुष्कं तु स्वस्थानावस्थितं मुने |
जप्तव्यं ध्यायमानेन द्विलक्षमथ होमयेत् || ४ ||

प्. ३५०) शर्करामधुराज्यं च क्षीरं च तिलतण्डुलान् |
एकीकृत्य समासेन मुद्रां बध्वा मृगाननाम् || ५ ||

[मृगीमुद्रा]

मध्यमानामिकाङ्गुष्ठत्रयाणामग्रमेलनात् |
प्रदेशिनी कनिष्ठा च प्रोन्नता विरला द्विज || ६ ||

कृत्वा मुद्रां नाम्नां सर्वत्र विहिताऽहुतौ |
ततः पूर्णाहुतिं दद्यान्मन्त्रेशः सिध्यति द्विज || ७ ||

ददाति सिद्धिं दिव्यां च स्वेच्छया विधियोजितः |
विज्ञानभूमिकाः सर्वाः प्रकटीकुरुते प्रभुः || ८ ||

[वासुदेवमन्त्रसाधनप्रकारः]

एवमेव द्विजश्रेष्ठ सकलीकृत्य विग्रहम् |
वासुदेवाख्यबीजेन केवलेन महात्मना || ९ ||

पूजयित्वा तु मनसा बहिः कृत्वाऽथ मण्डलम् |
सुवृत्तं पूर्णचन्द्राभं श्वेतपत्रोदरं महत् || १० ||

तत्रावतार्य संपूज्य सितैः पुष्पानुलेपनैः |
नैवेद्यभेदैः सुसितैः जुहुयात् क्षीरतण्डुलैः || ११ ||

ततो यायाद्वनं रम्यं सितपुष्पद्रुमाकुलम् |
सत्योक्तं जपहोमं तु कृत्वा क्षीराज्यतण्डुलैः || १२ ||

होमान्ते वासुदेवस्तु सर्वाः सिद्धीश्च शाश्वताः |
ददाति च प्रयुक्तस्तु स्वपदं मोक्षसिद्धिदम् || १३ ||

प्रकटीकुरुते शश्वत्प्रसन्नः परमेश्वरः |

[सङ्कर्षणमन्त्रसाधनप्रकारः]

न्यस्य हस्ते पुरा देहे ---- नं सङ्कर्षणं मुने || १४ ||

पूजयित्वा तु हृत्पद्मे बाह्ये कुर्याच्च मण्डलम् |
रजसा सत्त्वमिश्रेण पाण्डुरेण तु नारद || १५ ||

व्यक्तं भास्वरबिंबाभं रक्ततामरसोदरम् |
तत्रारुणैस्तु नैवेद्यैस्तथा पुष्पानुलेपनैः || १६ ||

अवतार्य यजेद्भक्त्या जुहुयात्तदनन्तरम् |
प्. ३५१) तिलानाज्येन संसिक्तान् दत्वा पूर्णाहुतिं व्रजेत् || १७ ||

अशोकवनमध्यं तु तत्र लक्षचतुष्टयम् |
जप्त्वाऽथ रक्तपुष्पाणां जुहुयाल्लक्षमेव हि || १८ ||

लक्षं कुङ्कुमपुष्पाणां दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः |
ततः सिध्यति मन्त्रेशः सिद्धः सिद्धिं प्रयच्छति || १९ ||

स्वयमप्यप्रयुक्तस्तु यद्यन्मनसि रोचते |
विज्ञायते गतिर्मान्त्री सौषुप्ताख्या तु याखिला || २० ||

स्वयं स भगवान्देवः स्वपदे निष्कलात्मना |
व्यक्तिमभ्येति भक्तानां मोक्षमार्गे नियोजयेत् || २१ ||

[प्रद्युम्नमन्त्रसाधनप्रकारः]

अथ प्रद्युम्नमन्त्रेण कृत्वा स्वं मन्त्रविग्रहम् |
हृत्तामरसमध्ये तु कृत्वा यागं तु चेतसि || २२ ||

बहिः कदम्बपुष्पाभं रजसा हेमरूपिणम् |
सपद्ममण्डलं कृत्वा तत्राहूय जगत्पतिम् || २३ ||

उपचारेण पीतेन यजेत्पुष्पादिना तु वै |
रजनीपूर्णसंमिश्रं सतिलं जुहुयाद्धृतम् || २४ ||

दत्वा पूर्णाहुतिं यायात्कदलीकाननान्तरम् |
जपं पूर्वोक्तसंख्यातं तत्र कृत्वा तु नारद || २५ ||

मिश्रितं कुङ्कुमेनैव प्राक्कृत्वा निस्तुषं तिलम् |
सुगन्धिशालिसंमिश्रं लक्षमानेन होमयेत् || २६ ||

भावितं कुंकुमेनाथ क्वथितं च पुरा मुने |
अयुतत्रयमानेन पयो गव्यं तु होमयेत् || २७ ||

बदराण्डप्रमाणानां घृताक्तानामनन्तरम् |
अयुतं गुलिकानां तु गुग्गुलोरथ होमयेत् || २८ ||

ततस्त्वाज्यस्य जुहुयादयुतं केवलस्य च |
दद्यात्पूर्णाहुतिं पश्चान्मन्त्रेशस्सिध्यते ततः || २९ ||

सप्तलोकगतान्भावानप्रयुक्तो ददाति च |
योजयेत्सिद्धिमार्गे तु ततो मोक्षपथेन वै || ३० ||

[अनिरुद्धमन्त्रसाधनप्रकारः]

पुराऽनिरुद्धमन्त्रेण सकलीकृत्य विग्रहम् |
प्. ३५२) हृद्यागं विधिवत्कृत्वा मण्डलं निर्वपेद्बहिः || ३१ ||

अतसीपुष्पसंकाशं वर्णेन रजसा शुभम् |
वृत्तं कदम्बगोलाभं पद्मगं मधुशोभनम् || ३२ ||

तत्राहूय जगन्नाथमुद्यत्सूर्यसमप्रभम् |
पुष्पोपलेपनाद्यैस्तु सुसितैः पावनैर्यजेत् || ३३ ||

होमं कृष्णतिलैः कृत्वा होमान्ते विजनं वनम् |
यायात्तत्र जपं कुर्यात् प्राक्प्रमाणेन नारद || ३४ ||

होमं कुर्यात्तदर्धेन अतसीपुष्पसन्निभैः |
तिलैरप्यसितैर्विप्र कृष्णागरुसमन्वितैः || ३५ ||

दद्यात्पूर्णाहुतिं पश्चात्ततः स परमेश्वरः |
तोषमायाति विप्रेन्द्र तुष्टः सर्वं ददाति च || ३६ ||

स्वयमेवानिरुद्धात्मा योजयेच्छाश्वते पदे |
स बाह्याभ्यन्तरं सर्वं दर्शयेत्साधकस्य च || ३७ ||

येनासौ कृतकृत्यः स्यादनन्तफलभागपि |
बहुनाऽत्र किमुक्तेन पञ्चकृत्यकसंयुतम् || ३८ ||

[सप्ताक्षरमन्त्रसाधनप्रकारः]

कृत्वा सप्ताक्षरं मन्त्रं विप्रहस्तेन वै पुरा |
सकलीकृत्य विप्रेन्द्र प्राग्वद्ध्यात्वा च निष्कलम् || ३९ ||

हृत्पुण्डरीकमध्ये तु पूजयित्वा जपेत्ततः |
एकान्ते निर्जने रम्ये वने पादपसंकुले || ४० ||

सप्तलक्षाणि विप्रेन्द्र आयामत्रितयान्वितः |
विना बाह्योपचारेण होमपूजादिकेन तु || ४१ ||

जपान्ते मुनिशार्दूल सर्वकामानवाप्नुयात् |
अणिमाद्यास्तथा सिद्धीर्गुणषट्कं बलादिकम् || ४२ ||

वाचा ददाति सर्वं च यस्य यन्मनसेप्सितम् |
तुष्टः साधकमुख्योऽसौ क्रुद्धो लोकत्रयं दहेत् || ४३ ||

देवासुरास्तथा नागाः सिद्धाश्चेन्मुक्तिभाजनाः |
किङ्करत्वेन वर्तन्ते योगसिद्धाश्च देवताः || ४४ ||

सप्ताक्षराभियुक्त ------ ----- सत्यस्य महात्मनः |
आचन्द्रतारकं कालं वलीपलितवर्जितः || ४५ ||

प्. ३५३) मन्त्री तिष्ठति देहे स्वे स्वयमन्ते कलेवरम् |
त्यक्त्वा तु मुनिशार्दूल यायाद्विष्णोः परं पदम् || ४६ ||

यद्गत्वा न निवर्तन्ते पुनरस्मिन्भवार्णवे |
सत्यादिपंचकं विप्र पिण्डस्सप्ताक्षरस्तथा || ४७ ||

आराधितस्तदर्धेन जपहोमादिकैः शुभैः |
न हि सामान्यसिद्धीनां योक्तव्यं मन्त्रवादिना || ४८ ||

आराधितस्तु विधिना स्वयमेव ददाति च |
अभीप्सितं साधकानामन्ते मोक्षं च शाश्वतम् || ४९ ||

इति श्रीपांचरात्रे जयाख्यसंहितायां उपाङ्गसाधनं नाम 
एकत्रिंशः पटलः || ३१ ||



अथ साधनविधिर्नाम द्वात्रिशः पटलः


[विघ्नेशमन्त्रसाधनप्रकारः]

यः पुरा कथितश्चैव मन्त्रो वैनायको मया |
तस्येदानीं समासेन साधनं शृणु नारद || १ ||

कृत्वा न्यासं षडङ्गं तु इष्ट्वा हृत्कमलान्तरे |
ततः कोणत्रयेणैव युक्तं कुर्याच्च मण्डलम् || २ ||

द्वारत्रयान्वितं चैव तन्मध्ये त्रिदलं लिखेत् |
कमलं तत्र तन्मध्ये पूर्वोक्तविधिना द्विज || ३ ||

इष्ट्वा हुत्वा ततः कुर्याद्रूपं सम्यक्तयाऽत्मनः |
यायाद्वनप्रदेशं तु जपेल्लक्षद्वयं मुने || ४ ||

लक्षमेकं तु जुहुयात्पुष्पाणां मुनिसत्तम |
अयुतं द्वे च समिधां सितार्कस्य विशेषतः || ५ ||

घृतस्यायुतमेकं तु दद्यात्पूर्णाहुतिं मुने |
ततः प्रत्यक्षतामेति साक्षाद्देवो विनायकः || ६ ||

सिद्धोऽस्मीति च वै ब्रूते कुरु कर्म यथेप्सितम् |
तदा च साधकवरस्सर्वं साधयते क्षणात् || ७ ||

[विघ्नेशमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

राजार्कमूलमादाय कृत्वा च शतमन्त्रितम् |
गणेशमन्त्रेण ततो मन्त्रयित्वा समापयेत् || ८ ||

प्. ३५४) अर्धाङ्गुलप्रमाणेन विघ्नेशं पद्मसंस्थितम् |
तस्मिन्मन्त्रं सकृन्न्यस्य वेष्टयेन्मदनेन तु || ९ ||

कृत्वा ताम्रपुटे चैव धारयेच्छिरसा तु तत् |
रणे राजकुले द्यूते विवादेऽपि महामते || १० ||

जयमाप्नोति मन्त्रज्ञो निर्विघ्नेन यथेप्सितम् |
न्यासं कृत्वा गणेशेन ------ लाग्यस्यकस्यचित् || ११ ||

तिष्ठत्यग्रे तु मन्त्रज्ञो निर्विघ्नेन तदाप्नुयात् |
शताभिमन्त्रितं कृत्वा फलं पुष्पं च वै रिपोः || १२ ||

दद्यात्पाणौ तु सर्वत्र विघ्नो भवति तस्य वै |
घृष्ट्वा मनश्शिलां मन्त्री भावयेच्च निशाम्बुना || १३ ||

विमृज्य कापिलेनैव पयसा पीतकर्पटे |
लिखेद्वैघ्नेश्वरीं मूर्तिं तत्र हृत्पद्ममध्यगाम् || १४ ||

दद्याद्विघ्नेशमन्त्रं तु सर्वं यच्छत्य ----- न्वि(भीप्सि ?)तम् |
यत्रावतिष्ठते गेहे दिशि प्रागुत्तरे तु वै || १५ ||

यावन्न चालितो भूयो दृष्टो नान्येन केनचित् |
तावत्तत्र गृहे लक्ष्मीर्धनधान्यसमाकुला || १६ ||

कृषिगोरक्षवाणिज्यं फलत्यविरतं तु वा |
कोष्ठागारस्तु कोशो वा न चेत्संख्यायते पुनः || १७ ||

व्ययं करोति दानं वा तदक्षययं व्यये सति |
देशप्राप्तिं तु वा लाभमुत्तमं यदि मन्यते || १८ ||

मोदकानि घृताक्तानि मन्त्रितानि विधाय यः |
हुत्वाऽतङ्कविनिर्मुक्तो यत्र यत्र प्रयाति च || १९ ||

रात्रौ वा वासरे वाऽपि चोरान्तकभयाकुले |
वस्त्राभरणयुक्तोऽपि धनवान्क्रमते हि सः || २० ||

योजनानां सहस्राणि एकाकी विघ्नवर्जितः |
मन्त्राभिमन्त्रितं सम्यक् सितं सिद्धार्थकं करे || २१ ||

प्रीतियुक्तेन मनसा ददाति स वशं व्रजेत् |
यदि विघ्नेशमन्त्रेण होमयेद्राजसर्षपान् || २२ ||

प्. ३५५) कटुतैलसमायुक्तान्विद्वेषं कुरुते क्षणात् |
परस्परं च प्रीतानामप्रीतानां तु का कथा || २३ ||

जुहुयाद्यस्य नाम्ना वै वायव्याभिमुखस्थितः |
सहस्रं काकपक्षाणां सोच्चाटत्यचिरेण तु || २४ ||

प्रजप्य महिषाक्षं तु सितसिद्धार्थकान्वितम् |
जुहुयादयुतार्धं तु नाम्ना यस्य महामते || २५ ||

आकृष्टो दूरतोऽभ्येति होमान्तेऽपि च देवराट् |
लाक्षालक्तकसंयुक्तं करवीरायुतद्वयम् || २६ ||

जुहुयाद्यस्य नाम्ना तु भवेद्वश्यो हि सोऽवशः |
मध्वाज्यं जुहुयान्मन्त्री यद्येकं च तिलायुतम् || २७ ||

प्रीतिमुत्पादयत्याशु विद्विष्टानां परस्परम् |
निम्बपत्रकृतं चूर्णं छागासृग्विषभावितम् || २८ ||

जुहुयाद्यस्य नाम्ना तु रात्रौ भूतदिनेऽसिते |
स याति पञ्चतामाशु होमान्ते तु महामते || २९ ||

तदर्धं यदि वै कुर्याद्धोमं तु मधुसर्पिषा |
एकायुतप्रमाणेन होमे तं जीवयेत्पुनः || ३० ||

शान्तिं पुष्टिं तथाऽरोग्यं घृतक्षीरतिलैः क्रमात् |
ददाति होमान्मन्त्रेशो निर्विघ्नेन महामते || ३१ ||

रोचनालिखितं भूर्जे साङ्गमष्टदलाम्बुजे |
यो धारयति रक्षार्थं स दुःखैर्मुक्तिमाप्नुयात् || ३२ ||

नश्यन्ति हिंसकास्तस्य ब्रह्मरक्षोमुखा मुने |
हन्यादपस्मृतिमयं मन्त्रसन्धारतो भवेत् (?) || ३३ ||

येऽन्ये अतिग्रहाद्याश्च तथा स्कन्दग्रहादयः |
विघ्नेशमन्त्रो हन्त्येतान् जपाद्ध्यानाच्च पूजनात् || ३४ ||

तस्मात्सन्धारणीयं च सर्वविघ्नोपशान्तये |
मन्त्रस्समस्तभूत्यर्थं साधकैः सिद्धिलालसैः || ३५ ||

वैनायकस्य मन्त्रस्य संविधानमिदं मया |
उक्तं वागीश्वरीयस्य शृणुष्वावहितो मुने || ३६ ||

प्. ३५६) [वागीश्वरीमन्त्रसाधनप्रकारः]

न्यासं षडङ्गकं कृत्वा मूलमन्त्रादितः क्रमात् |
इष्ट्वा हृत्कमले त्वादौ बाह्ये चन्द्रार्करूपधृक् || ३७ ||

सपद्मं मण्डलं कृत्वा देवीं तत्रावतार्य च |
इष्ट्वा सितादिकैः सर्वैर्नैवेद्यैः कुसुमादिकैः || ३८ ||

होमं कृत्वा तिलैः शुक्लैर्नवनीतेन नारद |
दत्वा पूर्णाहुतिं पश्चात्कुर्याद्देहं तदाकृतिम् || ३९ ||

कदम्बवनमध्ये तु यायादञ्चितलोचनः |
जपेल्लक्षचतुष्कं तु होमं तदनु चाचरेत् || ४० ||

लक्षसंख्याप्रमाणेन सितशर्करया मुने |
शालिभिश्च सुगन्धाभिर्नवनीतेन चैव हि || ४१ ||

घृतक्षीरविमिश्रेण तथा गुग्गुलुना मुने |
एकैकमयुतं मन्त्री एकैकस्य क्रमान्मने || ४२ ||

जुहुयाद्वितरेत्पूर्णां ततो वागीश्वरी स्वयम् |
समेत्य वदने तस्य प्रविशत्यचिरेण तु || ४३ ||

अशीतोदकधारेव वेद्यते त्वंगना त्वसौ |

[वागीश्वरीमन्त्रसिद्धिजं सामर्थ्यम्]

तदा शीघ्रतरेणैव कालेन तु महाकविः || ४४ ||

जायते साधकेन्द्रस्तु शास्त्रार्थं वेत्ययन्त्रितः |
संस्कृतं प्राकृतं वाऽपि अपभ्रंशानुनासिकम् || ४५ ||

नानादेशविभागोत्थं त ---- ------- ------ बलात् |
अतीतानागतं वेत्ति सकृद्गृह्णाति चाश्रुतम् || ४६ ||

ऋग्यजुस्सामशब्दांश्च निस्सृतांश्च द्विजाननात् |
तुल्यकालत्रयाणां च पृथग्भेदे तु का कथा || ४७ ||

बहूनां वा यथायोगं वागीशेष्वधिकात्मनाम् |
विपक्षपदसंस्थानामुद्ग्राहयति लीलया || ४८ ||

एकैकस्य पृथग्रूपं यदि वर्षशतं मुने |
क्षयं न वाक्प्रमेयाभ्यां स संयाति द्विजोत्तम || ४९ ||

अथवा प्रतिपक्षोत्थभूतानां भावितात्मनाम् |
प्. ३५७) ध्यायेज्जिह्वादिसंस्थां चा वागीशीं रक्तभास्वराम् || ५० ||

वज्रपंजरमध्यस्थां वाक्स्तम्भमुपपादयेत् |
ध्यायेत्संप्रतिपन्नस्य जिह्वामध्यगतां यदा || ५१ ||

चन्द्रमण्डलमध्यस्थां तुषारनिचयप्रभाम् |
स्रवन्तीममृतं वक्त्रात्तेन तस्य च विग्रहम् || ५२ ||

संसिक्तं तु स्मरेद्विप्र तत्क्षणात्स कविर्भवेत् |
पुष्पमण्डलमध्ये तु कृत्वा कुंभं तु राजतम् || ५३ ||

मध्वम्मःपयसा पूर्णं तन्मध्ये परमेश्वरीम् |
पूजयित्वा तु सप्ताहं सितपुष्पानुलेपनैः || ५४ ||

अष्टमेऽहनि वै यस्य दद्यात्तोयाञ्जलित्रयम् |
स्वहस्तेन तु पानार्थं पीत्वाऽसौ बुद्धिमान्भवात् || ५५ ||

शन्तिकं पौष्टिकं वाऽपि तत्स्नानादवगाहनात् |
जायते जडबुद्धीनामस्वस्थानां विशेषतः || ५६ ||

शताभिमन्त्रितं कृत्वा वचां यः प्रत्यहं द्विज |
भक्षयेत्तत्र सप्ताहं स वाग्मी मतिमान्भवेत् || ५७ ||

इष्ट्वा देवीं त्रिसप्ताहं सिततामरसोदरे |
निवेद्य सघृतं भक्त्या परमान्नं चरुस्थितम् || ५८ ||

तच्चोष्मणा युतं तृप्तं भुङ्के निश्शोषतस्तु यः |
बालो बालाऽथवा कन्या नानाशास्त्रार्थविद्भवेत् || ५९ ||

वक्त्रादविरतं चापि शास्त्राण्युद्गिरते महत् |
भवत्योजः क्षयो दूरात्पण्डितानां महामते || ६० ||

कृत्वाऽभ्यासं तु गनसा सबाह्याभ्यन्तरं तु वै |
उदासीनस्य मूर्खस्य अपूर्वस्य च संसदि || ६१ ||

सोऽपि वेदाहरेच्छास्तां तदाज्ञापरिचोदितः |
सर्वार्थसिद्धिदा देवी सिद्धा वागीश्वरी भवेत् || ६२ ||

धनकामस्य धनदा पुत्रकामस्य पुत्रदा |
राज्यदा राज्यकामस्य भोगकामस्य भोगदा || ६३ ||

जयदा जयकस्मस्य शान्तिकामस्य शान्तिदा |
पुष्टिदा पुष्टिकामस्य तुष्टिकामस्य तुष्टिदा || ६४ ||

प्. ३५८) ज्ञानदा ज्ञानकामस्य मोक्षकामस्य मोक्षदा |
-------------------------------- स कामानां च कामदा || ६५ ||

[वागीश्वरीयन्त्रविधानम्]

पद्ममष्टदलं कृत्वा तदन्ते नामसंयुता |
देवीषडङ्गषट्कं तु बहिस्संस्थं यदा पुरा || ६६ ||

तद्बहिश्चापरं पद्मं द्विरष्टदलभूषितम् |
दले दले त्रिधा दद्यात् हृद्बीजं केसरावधौ || ६७ ||

तदस्त्रबीजं पत्राणां षोडशानां नियोजयेत् |
लिखेत्षोडशपत्रस्य बाह्येऽब्जं द्वादशच्छदम् || ६८ ||

शिरश्शिरवा च कवचं केसरार्धदले दले |
नेत्रमन्त्रदलान्तस्थं दद्याद्द्वादशधा मुने || ६९ ||

अकारादिक्षकारान्तं पद्मबाह्ये तु मातृकाम् |
लिखेत्कुण्डलयोगेन शिरसा चाथ वेष्टयेत् || ७० ||

सप्तधा मुनिशार्दूल परमात्माऽथ तद्बहिः |
व्योमेशाह्लादसंयुत्को ह्यष्टदिक्षु महामते || ७१ ||

ततो वायव्यभवनं यकाराष्टकभूषितम् |
परस्परं यकाराभ्यामन्तरं परिपूरयेत् || ७२ ||

त्रैलोक्यैश्वर्यदेनैव संख्याहीनेन नारद |
ततस्त्रिकोणभवने शिखामन्त्रेण दीपितम् || ७३ ||

कुर्यात्कोणद्वायाद्विप्र दिक्त्रयात्स्वस्तिकान्वितम् |
अशेषभुवनाधारं व्योमेशेन समन्वितम् || ७४ ||

मरीचिपदसंख्यं तु त्रिकोणस्य बहिर्लिखेत् |
तद्बाह्ये वारुणं दद्यान्मण्डलं चार्धचन्द्रवत् || ७५ ||

चतुष्पत्रैश्चतुष्पद्मैस्संयुतं तेषु संलिखेत् |
कर्णिकामध्यसंस्थं तु कवचं पत्रगं शिखा || ७६ ||

अन्तरालानि पद्मानां वराहार्णेन पूरयेत् |
चान्द्री व्योमेशयुक्तेन तद्बहिः पार्थिवं पुरम् || ७७ ||

युक्तं वज्राष्टकेनैव चतुरङ्गुलभूषितम् |
वज्रोदरगतं चास्त्रं भूयश्चास्त्रेण रश्मिमयत्(?) || ७८ ||

प्. ३५९) पूरयेत्सकलं बाह्याच्चतुरस्रं पुरं तु तत् |
रजनीरसमादाय पद्मषण्डमथोदकम् || ७९ ||

रोचनारसकर्पूरैर्नैशं चोदकमेव च |
सुदिने पूजयित्वाऽदौ वागीशं विलिखेत्ततः || ८० ||

भूर्जे नेत्रेऽथ वा वस्त्रे सौवर्णोत्थशलाकया |
त्रिलोहवेष्टितं कृत्वा यन्त्रं यो धारयेद्द्विज || ८१ ||

तस्याशु वाचि भूतिश्च धनमानौ रिपुक्षयः |
अक्षयश्च महाघोरे संग्रामे स भवेद्द्विज || ८२ ||

न भयं विद्यते तस्य विषाहिज्वलनादितः |
पूरयेदखिलान्कामान् धारणस्मरणादिभिः || ८३ ||

तस्मादेतत्प्रयत्नेन कुर्याद्बाह्वोर्गलेऽथ वा |
सर्वकालजयार्थी वै पुमान्सद्वैष्णवः सदा || ८४ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां साधनविधिर्नाम 
द्वात्रिंशः पटलः || ३२ ||



अथ योगाख्यानं नाम त्रयस्त्रिंशः पटलः

श्रीभगवान् �

अथ योगविभूत्यर्थं योगं युञ्जीत वैष्णवः |
सुगुप्ते विजने देशे निर्द्वन्दे शुभलक्षणे || १ ||

जितदर्पां मतिं कृत्वा सर्वभूतहिते स्थितः |
देवाग्निगुरुभक्तश्च सच्छास्त्राभिरतस्सदा || २ ||

भूतद्रोहपरित्यागी आस्ते यः संयतेन्द्रियः |
आसने चोपविष्टस्तु सुशुभे लक्षणान्विते || ३ ||

शुभदारुसमुत्थे तु चतुर्विंशाङ्गुलायते |
द्वादशाङ्गुलकोत्सेधे सुधौतेनापि वाससा || ४ ||

कुशैश्च मृदुभिश्छन्ने पवित्रेणाथ चर्मणा |
तत्रोपविष्टः सततं योगाङ्गानि समभ्यसेत् || ५ ||

[प्राणायामस्य त्रैविध्यम्]

रेचकादिचतुर्भिस्तु मात्राभेदकृतैस्तु सः |
कनीयान्मध्यमो ज्येष्ठः प्राणायामः प्रकीर्तितः || ६ ||

प्रत्याहारं ततः कुर्याच्चित्तसंयमनं तु सः |
बुद्धिर्मनस्त्वहङ्कारस्त्रिभिश्चित्तं प्रकीर्तितम् || ७ ||

प्. ३६०) तथापि मनसः कुर्यात्प्रत्याहारं प्रयत्नतः |
मनश्चतुर्विधं प्रोक्तं प्रत्याहारेण निर्जितम् || ८ ||

तिष्ठते लक्ष्यमार्गे तु अ(ना?)न्यथा तु कदाचन |
ध्यानं लक्ष्यस्य निष्पत्तिश्चिन्तनं तत्प्रकिर्तितम् || ९ ||

धारणा तु ततो धार्या शीतदाहापनुत्तये |
पञ्चधा पूर्ववत्सा तु प्रतिमन्त्रव्यवस्थया || १० ||

जपं निमीलिताक्षेण कुर्यान्मन्त्रं तु वाचकम् |
वाच्यस्य प्रतिपत्त्यर्थं पिण्डबीजपदात्मकम् || ११ ||

त्रिविधं वै समुद्दिष्टं प्रागुक्तविधिभावितम् |
योगोऽपि त्रिविधः प्रोक्तस्तं च कार्त्स्येन मे शृणु || १२ ||

प्राकृतं पौरुषं चैव ऐश्वर्यं च तृतीयकम् |
ऊहस्तु कीर्त्यते तर्कस्तच्च सिद्धिविचारकम् || १३ ||

समाधिस्त्वात्मलाभः स्यादात्मजः परिकीर्तितः |
स तु लक्ष्यं परित्यज्य मन्त्रोच्चारणवर्जितम् || १४ ||

सदा विभज्यते ब्रह्मन् कलांशविधिवर्जितम् |
समाधौ परिनिष्पन्ने परमाप्नोति पूरुषम् || १५ ||

प्राणायामादितो यावत्समाध्यन्तं प्रकीर्तितम् |
द्विगुणं त्रिगुणं चैव मात्राभेदेन संस्थितम् || १६ ||

योगासनस्थः कुर्वीत विधिमेव यथोदितम् |
योगासनानि चत्वारि योगपट्टेन बन्धयेत् || १७ ||

पर्यङ्कं कमलं वाऽपि भद्रं वा स्वस्तिकं दृढम् |
एषामेकतमे स्थित्वा ऋजुकायोर्ध्वतः क्रमात् || १८ ||

स्पष्टाङ्गसन्धिः कुर्वीत विस्तीर्णोरुः स(सु?)कन्धरः |
बाहू परिसमौ कृत्वा किञ्चिदाकुञ्चयेच्छिरः || १९ ||

नाभौ जघनमध्ये वा हस्तौ कच्छपसंस्थितौ |
सव्यस्य चोपरिस्थं तु वामे सव्यमथापि वा || २० ||

उत्तानौ तु करौ कृत्वा कच्छपीतां (?) नियोजयेत |
ग्रीवां तु बिभृयाद्यत्नान्नातिस्तब्धां न कुंचिताम् || २० ||

किञ्चिन्निमीलयेन्नेत्रे नासाग्रमवलोकयेत् |
समुद्भवत्पिधायास्यं दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् || २२ ||

प्. ३६१) सगर्भं योगमातिष्ठेन्निर्गर्भं वा सुयन्त्रितः |
ततः प्रमथयेद्वायुं प्राणाख्यं चित्तसंयुतम् || २३ ||

रेचकादिचतुर्भेदैः प्राणायामः प्रकीर्तितः |
चित्तं जयेत्सदा यत्नाद्दुर्जयं देवदानवैः || २४ ||

यद्यप्यभ्यासवैराग्यैश्चित्तं संयम्यते बलात् |
तथापि यत्नादातिष्ठेत्पूर्वाधीनं तु वर्जयेत् || २५ ||

द्विविधास्ते तु विज्ञेयास्सन्निकृष्टा मनोगताः |
सन्निकृष्टाः स्थानगताश्चित्तोपा(श्चैत्ता वा ?)सनया कृताः || २६ ||

न दंशमशकाकीर्णे निश्शब्दे गन्धवर्जिते |
निमीलिताक्षस्सन्तिष्ठेत्सर्वेन्द्रियविवर्जितः || २७ ||

एवं परित्यजेत्सर्वानुपाधीन्सन्निकर्षजान् |
वासनोत्थांश्च विविधान्सम्यग्लक्ष्यं समास्थितः || २८ ||

प्रत्याहरेत् सदा चित्तं विक्षिप्तं सर्ववस्तुषु |
तामसं तत्तु बोद्धव्यं चित्तं सर्वत्रगं सदा || २९ ||

गतं रागादितो ज्ञेयमभ्यासाद्राजसं तु तत् |
सात्विकं कथ्यते चित्तं संश्लिष्टं लक्ष्यगोचरे || ३० ||

संलीनं च ततो ज्ञेयं गुणातीतं तपोधन |
ध्यानमेवंविधं कुर्यात्सगर्भं प्राणनिग्रहे || ३१ ||

उच्यते च ततो भूयस्त्रिविधं योगिनां हितम् |
सकलं निष्कलं विष्णुं तृतीयं पररूपिणम् || ३२ ||

अन्यत्र त्रिविधं ज्ञेयं शब्दं व्योम सविग्रहम् |
विग्रहं देवरूपस्य लक्ष्यरूपं विचिन्तयेत् || ३३ ||

ध्यानमेवं समुद्दिष्टं यावद्व्योमान्तिमं भवेत् |
तावच्च भावयेल्लक्ष्यं यावल्लक्ष्यं न भावयेत् || ३४ ||

भावे ह्यभावमापन्ने स्वस्वभावः परः स्मृतः |
स्थूलं पूर्वं समभ्यस्येत्ततः सूक्ष्मं ततः परम् || ३५ ||

एवं विलीयते चित्तं लक्ष्यं चोपाधिभिस्सह |
विग्रहं देवदेवस्य ध्यायेद्धृत्पद्मगोचरे || ३६ ||

ततोऽन्यच्चिन्तयेल्लक्ष्यं स्थूलं सूक्ष्मं ततः परम् |
एवमभ्यस्यमानस्य गुणोत्कर्षः प्रजायते || ३७ ||

प्. ३६२) चन्द्रार्काग्निमयं बिम्बं रविमण्डलसन्निभम् |
शुक्लरूपधरञ्चापि गुणोत्कर्षप्रदायकम् || ३८ ||

ततः सूक्ष्मतरं बिन्दुं राजमुद्गसमप्रभम् |
तं विद्यात्सर्वमन्त्राणामूर्ध्वमाक्रम्य तिष्ठति || ३९ ||

ततस्तु राजकाबीजप्रमाणं चिन्तयेत्क्रमात् |
उत्पादकमथास्यापि यस्यान्ते नादमाश्रितः || ४० ||

तं विलीय समुत्पन्नमश्ववालप्रमाणकम् |
यस्सदा गच्छति व्योम्नि मनश्चागच्छते हृदि || ४१ ||

ततो विचिन्तयेत्सूक्ष्मं शिरोवालप्रमाणकम् |
ब्रह्मनाडीमनेनाशु पश्यन्ति ध्यानसेचनात् || ४२ ||

ततोऽङ्गरोममात्रं तु बिसवालसमं ततः |
ध्यायेन्नियममास्थाय ब्रह्मनाडीप्रकाशकम् || ४३ ||

तदा सा दृश्यते नाडी सादृश्यरहिता परा |
तया यायात्परं स्थानं ब्रह्मरन्ध्रपथेन तु || ४४ ||

एवं तु निष्कलं ध्यायेत्सोऽपि लीनः परे पदे |
परं त्वभ्यसमानस्य उन्मनस्त्वं प्रजायते || ४५ ||

ततस्तु व्यज्यते सत्ता स्वकीया ब्रह्मरूपिणी |
शब्दरूपं तु वा ध्यायेदेवं सकलनिष्कलम् || ४६ ||

नारायणात्मकं मन्त्रं प्रणवादिनमोन्तकम् |
ध्यायेच्छब्दमयो ह्येष सकलः परमेश्वरः || ४७ ||

निष्कलं वर्णमेकं तु क्षौं ह्रीं(?)वाऽपि चिन्तयेत् |
ततोऽपि निष्कलं बिन्दुं तन्मूर्धस्थं त्रिदैवतम् || ४८ ||

सा शक्तिस्तत उत्पन्ना प्रमाणार्धप्रमाणका |
सा शक्तिर्लीयते नादे नादो याति लयं परे || ४९ ||

एवं हि ध्यानयोगेन परं पश्यन्ति शाश्वतम् |
अथ वाऽलोकशब्दौ हि प्रथयित्वा विचिन्तयेत् || ५० ||

स्वयं विलीनो यत्रैव तत्रैव परमं पदम् |
प्. ३६३) अथवा व्योमरूपं तु ध्येयं तत्त्वं सनातनम् || ५१ ||

बाह्यान्तस्थं शिखातीतं त्रिव्योमं चिन्तयेत्सदा |
मुख्येऽन्तस्थं परं ध्यात्वा न भूयो भवभाक्मवेत् || ५२ ||

एवं ध्यात्वा भवेन्मुक्तिर्भुक्तिस्तु सकले स्थिता |
सकलो देवदेवस्य विग्रहो विष्णुरूपिणः || ५३ ||

शङ्खपद्मधरो देवो गदापद्मविभूषितः |
चतुर्भुजश्चतुर्मूर्तिश्चतुर्वक्त्रः सुलोचनः || ५४ ||

लक्ष्मीवक्षाः खगारूढः सर्वरत्नोपशोभितः |
कृष्णस्सुरोत्तमो विष्णुर्जिष्णुस्सर्वत्रगो हरिः || ५५ ||

हलहेतिर्हयग्रीवो हरिरूपधरः प्रभुः |
नृहरी क्रोडरूपी च शक्त्यङ्गश्च महेश्वरः || ५६ ||

एवमास्थाय नियमं पिण्डवत्त्वं परित्यजेत् |
परिज्ञाय पुरा पिण्डं(ण्ड?)पाक(त ?)लक्षणमुत्तमम् || ५७ ||

निरुद्धं सन्धिमार्गं तु कृत्वा देहसमीरणम् |
मुक्त्वा सद्ब्रह्मरन्ध्रेणोत्क्रान्तिकरणेन तु || ५८ ||

ध्यात्वा परित्यजेद्देहं नित्याभ्यासरतो यदि |
स ब्रह्मपरमभ्येति वासुदेवाख्यमव्ययम् || ५९ ||

नारदः �

भगवन् श्रोतुमिच्छामि एतत्संक्षेपतस्त्वहम् |
लक्षणं देहपातस्य वायोर्गतिनिरोधनम् || ६० ||

श्रीभगवान् �

युक्ताहारविहारस्य क्रियासक्तस्य नारद |
युक्तस्वप्नावबोधस्य समधातोः सदैव हि || ६१ ||

निर्वर्तते सदाशब्दो हृद्गतो दुन्दुभिस्स्वनः |
सृजच्छीतातपे काले न जानात्युष्णशीतलौ || ६२ ||

ध्यात्वा ज्योतिर्भ्रुवोर्मध्ये द्वादशान्तेऽथ नारद |
प्रत्य (स्त)मेति वै शब्दो न चोदेत्यथवा मुने || ६३ ||

प्. ३६४) न जानाति समाधिस्थो ह्रादमाब्जं यदान्तरे |
परिशुष्यति गात्रस्थं शोणितं श्लेष्मलक्षणम् || ६४ ||

न वेत्ति पार्थिवं गन्धं स बाह्याभ्यन्तरे यदा |
पिण्डपातस्तदा विप्र बोद्धव्यो न चिरेण तु || ६५ ||

पार्थिव्या संस्थितश्चैव धारणायां समाहितः |
न वेत्ति शब्दं प्रागुक्तं पञ्चाहात्पञ्चमे क्षणे || ६६ ||

स्थितस्समाधौ वाऽप्येतौ शीतोष्णौ नानुविन्दति |
पतेद्दिनचतुष्केण पिण्डस्तत्कलिते क्षणे || ६७ ||

रूपध्यानं समासाद्य पूर्वोक्तविधिना यदि |
न भाति हृदयाकाशे बहिर्वा ज्योतिषां पतिः || ६८ ||

पिण्डपातो ह्यवश्यं स्यात्तृतीयेऽह्नि तथा क्षणे |
समाधौ यदि वायव्ये योगी नारद वर्तते || ६९ ||

न वेत्ति परमाह्लादं तृषितः परिकम्पते |
दिनद्वयेन पिण्डस्य पातः स्याद्द्वितये क्षणे || ७० ||

स्थितो गगनभावे तु प्रागुक्तविधिना यदि |
न वेत्ति विविधं गन्धमन्तर्बाह्ये शुभाशुभम् || ७१ ||

तत्रैवास्य दिने पातः क्षणे प्रथमलक्षणे |
ध्यात्वैवं मुनिशार्दूल योगी ध्यानैकमानसः || ७२ ||

स्वयमुत्क्रमते पिण्डाद्यायाद्ब्रह्मनिकेतनम् |
प्रविशेत्पिण्डमन्यं वा प्राग्वत्सन्धानयोजितः || ७३ ||

कालो यद्देहपातस्य लक्षणेन समासतः |
कथितः सारभूतस्य वायोस्संरोध उच्यते || ७४ ||

सगर्भं हृदयावासादुद्धृत्य कतलावधि |
अप्रमेयविहीनं तु विकरालं नियोजयेत् || ७५ ||

प्रधानं कण्ठकूपे तु न याति हृदयं पुनः |
स्मरेद्विजन्मपुटके(?)प्रधानं व्यापकोज्झितम् || ७६ ||

पन्धानं नन्द ----------- येत्प्रन थमवर्जितम् |
रोधमार्गद्वयस्यैवं दद्यात्सव्येतरस्य तु || ७७ ||

प्. ३६५) नेत्रनासाननाख्यस्य ततश्चाव्यक्तभास्वरम् |
मन्त्रान्ते केवलं वाऽथ वषड् ध्यायेत्खरन्ध्रगम् || ७८ ||

प्राक्रमेत्परमात्मानं त्यक्त्वा पिण्डमिमं मुने |
परिपक्वसमानं च आश्रयेच्छाश्वतं पदम् || ७९ ||

इत्येतत्कथितं सर्वं पंचरात्रार्थमुत्तमम् |
सर्वस्वमिव विप्रेन्द्र रक्षणीयं प्रयत्नतः || ८० ||

सर्वोत्तमा संहितैषा सर्वविज्ञानदीपिका |
नाख्येया दुष्टबुद्धीनां नराणां कलुषात्मनाम् || ८१ ||

मत्सराणामभक्तानां शठानां छद्मचारिणाम् |
गर्वान्मे शास्त्रसद्वस्तुनिन्दकानां विशेषतः || ८२ ||

मद्भक्तदूषकाणां च शुष्कतर्करतात्मनाम् |
शास्त्रापकर्तॄणामन्यदर्शने भावितात्मनाम् || ८३ ||

देयं विविक्तबुद्धीनां स्वधर्मनिरतात्मनाम् |
संसारभयभीतानां मद्भक्तिनिरतात्मनाम् || ८४ ||

मच्छासनप्रपन्नानां ये पश्यन्ति सदा मुने |
मद्भाविनो मत्समयाद्दृष्ट्या चातिविशुद्धया || ८५ ||

तेषां वाच्यमिदं शास्त्रं दीक्षां कृत्वा यथाविधि |
प्रदर्श्य मन्त्रसंघं वा पूजितं मण्डलं पुरा || ८६ ||

शास्त्रार्थमनुवक्तव्यं शास्त्रमादौ प्रपूज्य च |
येनाशु विविधा सिद्धिर्द्वयोर्भवति शाश्वती || ८७ ||

इति श्रीपाञ्चरात्रे जयाख्यसंहितायां योगाख्यानं नाम 
त्रयस्त्रिंशः पटलः || ३३ ||


समाप्तेयं जयाख्यसंहिता |


###########   END OF FILE  #######