####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: m00225
Uniform title: māheśvaratantra
Main title: śriimāheśvaratantra

Description: 



Notes: 
Copied from  Chowkhamba series   469, 470, 471  .

Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyckzowski.

Revision 0: Sept. 18, 2011

Publisher : Chowkhamba
Publication year : 1940
Publication city : Benares
Publication country : India
####################################################

श्रीमाहेश्वरतन्त्रम्

 
अथ प्रथमं पटलम् 


श्रीपार्वत्युवाच 


देवदेव महादेव करुणार्णव शङ्कर |
हर शम्भो शिव मृड् पशुनाथ नमोऽस्तु ते || १-१-१ ||

नमस्ते सर्वदेवानां दैवताय परात्मने |
पिनाकिने नमस्तुभ्यं गङ्गाधर नमोऽस्तु ते || १-२ ||

भूतिभूषितदेहाय भक्तानामभयङ्कर |
कर्पूरविशदाभाय त्रिनेत्राय नमोऽस्तुते || १-३ ||

नमश्चन्द्रकलाधारिन् नीलकण्ठ महेश्वर |
महाभुजङ्गमाबद्धजटाजूट शिवप्रद || १-४ ||

अकिञ्चनाय शुद्धाय ह्यणिमाद्यष्टसिद्धये |
संसारवारिधितरणे प्लवभूतपदाम्बुज || १-५ ||

योगीश्वराय योगाय योगिनां पतये नमः |
योगिहृत्पद्ममार्तण्ड योगानन्दमयाय ते || १-६ ||

सृष्ट्यर्थं ब्रह्मरूपोऽसि पालनार्थं स्वयं हरिः |
रुद्रोऽस्यन्ताय देवेश नमस्त्रितयरूपिणे || १-७ ||

नमो वेदान्तवेद्याय नित्यानन्दमयाय ते |
निरञ्जनाय शुद्धाय सच्चिदानन्दचेतसे || १-८ ||

निर्मलाय निराशाय निरीशायाखिलात्मने |
अणोरणीयसे तुभ्यं महतोऽपि महीयसे || १-९ ||

दिक्कालाद्यनवच्छिन्ननित्यचिन्मात्रमूर्त्तये |
नमस्ते सर्वलोकैकपालकायार्त्तिनाशिने || १-१० ||

ब्रह्मा त्वं हरिरुद्रोऽसि हव्यवाट् हुतमित्युत |
मन्त्रर्त्त्विक् देवता चासि यज्ञस्त्वं तत्फलात्मकः || १-११ ||

दयां कुरु महादेव प्रसीद परमेश्वर |
त्वयि प्रसन्ने लोकानां फलन्ते कामपादपाः || १-१२ ||

त्वयाहं दीननाथेन शरीरार्द्धे निरूपिता |
कृतकृत्याऽस्मि तेनाहं किमन्यदवशेषितम् || १-१३ ||

तस्मात्संप्रष्टुमिच्छामि रहस्यं किञ्चिदुत्तमम् |
यद्यहं ते प्रियतमा ब्रूहि नाथ ! तदाखिलम् || १-१४ ||

त्वया प्रोक्तानि तन्त्राणि चतुःषष्टिमितानि भोः |
न तेषु तत्वविज्ञानं प्रकटीकृतमीश्वर || १-१५ ||

तत्प्रकाशय देवेश प्रवक्तुं यदि मन्यसे || १-१६ ||


शिव उवाच 


नैतज्ज्ञानं वरारोहे वक्तुं योग्यं वरानने |
राज्यं देयं शिरो देयं देयं सर्वस्वमप्युत |
न देयं ब्रह्मविज्ञानं सत्यं सत्यं शुचिस्मिते || १-१७ ||

ब्रह्महत्यासहस्राणि कृत्वा यत्पापमाप्नुयात् |
तत्पापं लभते देवि परमार्थप्रकाशनात् || १-१८ ||

बालहत्यासहस्राणि स्त्रीहत्यायुतमेव च |
गवां लक्षवधात्पापं तथा विश्वासघाततः || १-१९ ||

मित्रद्रोहाद्गुरुद्रोहात्साधुद्रोहाच्च यद्भवेत् |
तत्पापं लभते देवि परमार्थप्रकाशनात् || १-२० ||

तस्मात्तु गोपयेद्विद्वान् जननीजारगर्भवत् |
भक्तासि त्वं प्रियतमा तस्मात्तेऽहं वदामि भोः || १-२१ ||

ज्ञानं तत्तु विजानीयात् येनात्मा भासते स्फुटः |
अज्ञानेनावृतो नित्यं मोहरूपेण नित्यदा || १-२२ ||

तावत्संसारभावः स्याद्यावदज्ञानमुल्लसेत् |
तावन्मोहो भ्रमस्तावत्तावदेव भयं भवेत् || १-२३ ||

अहं ममेत्यसद्भावो विस्मृतिर्दुःखदर्शनम् |
नानाधर्मानुरागश्च कर्मणां च फलैषणा || १-२४ ||

बन्धमोक्षविभागश्च जडदेहाद्यहंकृतिः |
तावदीश्वरभावः स्यात्पाषाणप्रतिमादिषु || १-२५ ||

जलादौ तीर्थभावश्च यावदज्ञानमुल्लसेत् |
उदिते तु परिज्ञाने नाऽयं लोको न कल्पना || १-२६ ||

न त्वं नाहं न वै किञ्चिन्निवृत्ते मोहविभ्रमे |
स्वयमेवात्मनात्मानमात्मन्यात्माभिपद्यते || १-२७ ||

तदा सुखसमुद्रस्य स्वरूपनिरतो भवेत् |
लयश्चात्यन्तिको देवि कदाचिद्वा भविष्यति || १-२८ ||

तदेवात्माक्षरः साक्षादेक एवावशिष्यते |
स शिवो विष्णुरेवेन्द्रः स एवामरदानवाः || १-२९ ||

स एव यक्षरक्षांसि सिद्धचारणकिन्नराः |
सनकाद्याश्च मुनयो ब्रह्मपुत्राश्च मानसाः || १-३० ||

पशवः पक्षिणश्चैव पर्वतास्तृणवीरुधः |
स एवेदं जगत्सर्वं स्थूलसूक्ष्ममयं च यत् || १-३१ ||

अज्ञानाद्रजतं भाति शुक्तिकायां यथा प्रिये |
ज्ञानात्तद्रजतं देवि तस्यामेव विलीयते || १-३२ ||

तथाक्षरे परे ब्रह्मण्याभाति सकलं जगत् |
मोहने केनचिद्देवि मोहनाशे तु शाङ्करि || १-३३ ||

अवशिष्यते परं ब्रह्म साक्षादक्षरमव्ययम् |
न त्वं नाहं तदा विष्णुर्लक्ष्मीर्ब्रह्मासरस्वती || १-३४ ||

नेश्वरो न शिवश्चापि यथापूर्वं भविष्यति |
मृदुद्भवानि कार्याणि मृच्छेशाणि यथाप्रिये || १-३५ ||

तथैवाखिललोकोऽयं ब्रह्मभूतो भविष्यति |
यथा वायुवशाद्देवि समुद्रे तरलोर्मय |
प्रादुर्भवन्ति देवेशि तस्मिन् शान्ते तु पूर्ववत् || १-३६ ||

तथा विस्मारितज्ञानान्मोहाद्भ्रान्तं चराचरम् |
चतुर्विंशतितत्त्वोत्थं सत्यमित्येव रूपितम् || १-३७ ||

तत्र जाता इमे लोकाश्चतुर्दश महेश्वरि |
अधः सप्त तथा चोर्ध्वमेवं संख्याश्चतुर्दश || १-३८ ||

अतलं वितलं चैवं सुतलं च तलातलम् |
रसातलं च पातालं भूर्भुवः स्वस्तथोपरि || १-३९ ||

महर्जनस्तप इति सत्यं वैकुण्ठ इत्यपि |
शिवलोको देवलोकस्तथाऽवान्तर्गता अपि || १-४० ||

मोहशान्तौ भविष्यन्ति सर्वे ब्रह्ममया इमे |
यावत्सर्पमयी भ्रान्ती रज्जौ तावद्भयं प्रिये || १-४१ ||

रज्जुत्त्वेन तु विज्ञाता भयं नोद्वहते पुनः |
अप्रपञ्चे प्रपञ्चोऽयं मोहादुन्मीलति स्फुटः || १-४२ ||

तावद्भयप्रदोऽज्ञानं यावन्मोहं न विन्दते |
द्विधा त्रिधा पञ्चधा च चतुर्विंशतिधा पुनः || १-४३ ||

एकधा च पुनस्त्रेधा बहुधा च पुनः स्वयम् |
विस्तीर्णः स तु मोहोऽयं आवृत्य परमेश्वरम् || १-४४ ||

कालमायांशयोगेन ब्रह्माण्डमसृजत्प्रभुः |
कोटिब्रह्माण्डलक्षाणां स निर्माताक्षरो विभुः || १-४५ ||

न तस्येच्छा न कर्त्तव्या निर्गुणः प्रकृतेः परः |
तथापि बालवत् क्रीडन् कोटिब्रह्माण्डसंहतीः || १-४६ ||

सृजते संहरत्येषः कटाक्षाक्षेपमात्रतः |
चिन्मात्रः परमः शुद्धः कूटस्थः पुरुषः परः || १-४७ ||

विराट् तस्य वपुः स्थूलं पञ्चधा तु समुद्भवम् |
पातालं पादमूलेऽस्य पार्ष्णिदेशे रसातलम् || १-४८ ||

गुल्फे महातलं तस्य जङ्घयोश्च तलातलम् |
जङ्घयोपरि सुतलं वितलं कट्युत्तरं प्रिये || १-४९ ||

कटिमध्येऽतलमस्ति मर्त्यलोकोदरे तथा |
पार्श्वदेशेभुवर्लोकस्तदूर्ध्वं च स्वरादयः || १-५० ||

ज्योतींष्यस्योरःस्थले च ग्रीवायां च महस्तथा || १-५१ ||

वदने जनलोकोऽस्य तपोलोको ललाटके |
सत्यलोको ब्रह्मरन्ध्रे बाह्वोरिन्द्रादयः सुराः || १-५२ ||

दिशः कर्णप्रदेशस्य शब्दस्तच्छ्रोत्रमध्यगः |
नासयोरस्य नासत्यौ मुखे वह्निः समाश्रितः || १-५३ ||

सूर्योऽस्य चक्षुषि गतः पक्ष्मणि ह्यहनीशितुः |
दंष्ट्रायां यमस्तस्य हास्ये माया महेश्वरि || १-५४ ||

उत्तरोष्ठे स्थिता लज्जा लोभः स्यादधरोष्ठके | 
स्तनयोरस्य वै धर्मः पृष्ठेऽधर्मः समाश्रितः || १-५५ ||

कुक्षिष्वस्य समुद्रा वै पर्वता ह्यस्थिसन्धिषु |
आपगा नाडिदेशस्था वृक्षा रोमपथि स्थिताः || १-५६ ||

मेघाः केशेषु हृदये चन्द्रमाः परिकीर्तितः |
इदं स्थूलशरीरं तु ब्रह्मणः परमात्मनः || १-५७ ||

इयत्तयाऽपरिच्छेद्यमन्तपारविवर्जितम् |
लिङ्गं नारायणस्तस्य ह्यक्षरस्य चिदात्मनः || १-५८ ||

हिरण्यगर्भं जगदीशितारं नारायणं यं प्रवदन्ति सन्तः |
सर्वस्य धातारमनन्तमाद्यं प्रधानपुंसोरपि हेतुमीशम् || १-५९ ||

तं सर्वकालावयवं पुराणं परात्परं योगिभिरीड्यपादम् |
ब्रह्मेशविष्णुप्रमुखैकहेतुं यतः प्रवृत्तो निगमस्य पन्थाः || १-६० ||

तं देवदेवं जगतां शरण्यं नारायणं यस्य वदन्ति लिङ्गम् |
यावन्न लिङ्गं प्रलयं प्रयाति स्थूलं वपुश्चापि न शान्तिमेति || १-६१ ||

ततः परं कारणमेव तस्य वपुः परस्यात्मन एव मोहः |
यावद्विमोहः प्रशनं न याति न लिङ्गमुत्सीदति कार्यबद्धम् || १-६२ ||

न कारणं तावदुपैति शान्तिं चराचरस्यापि च बीजभूतम् |
यावन्महाकारणमम्बिके तत् न शान्तिमायाति च बीजबीजम् || १-६३ ||

गुह्याद् गुह्यतरं शास्त्रमिदमुक्तं तवानघे |
न कस्याप्यग्रतो वाच्यं सत्यं सत्यं प्रियंवदे || १-६४ ||

न पद्मायै हरिः प्राह प्रार्थितोऽपि पुनः पुनः |
तन्मयात्र तव स्नेहात्प्रकटीकृतमुच्चकैः || १-६५ ||

न गुह्यायापि पुत्राय गणराजाय नन्दिने |
सुगोपितमिदं भद्रे तव स्नेहादुदीरितम् || १-६६ ||

तस्माद्गोप्यतरं भद्रे वराङ्गमिव सर्वतः |
इतीदं ते समाख्यातं किमन्यत्प्रष्टुमिच्छसि || १-६७ ||


इति श्रीनारदपञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे ज्ञानखण्डे शिवपार्वतीसंवादे प्रथमं पटलम् || १-१ ||




अथ द्वितीयं पटलम् 


श्रीपार्वत्युवाच 


भगवन् देव देवेश लोकनाथ जगत्प्रभो |
धन्यास्म्यनुगृहीतास्मि सकलं जीवितं मम || २-१ ||

वाक्यपीयूषवर्षेण शीतलीकृतमानसा |
न जानामि परं श्रेयस्तत्वज्ञानकथादृते || २-२ ||

किमायुषा च दीर्घेण पाषाणस्येव दुर्मतेः |
क्षणं वै यस्य नो लग्नं चेतो वा तत्त्वचिन्तने || २-३ ||

यज्ञदानतपस्तीर्थव्रतानि नियमा यमाः |
न तुलामभिगच्छन्ति स्वात्मतत्वैकचिन्तया || २-४ ||

आत्मतत्वैकशुद्ध्यर्था (र्थं) यज्ञादीनामनुष्ठितिः |
शुद्धे मनसि तत्वस्य स्फुरण भवति प्रिय || २-५ ||

तदेव यदि वा लब्धमनायासेन कुत्रचित् |
दैवाद्वा गुरुतोषाद्वा साधनैर्वापि शङ्कर || २-६ ||

किन्नु तस्यावशिष्टं वा साधनं स्वात्मदं परम् |
तस्मान्महत्तरमिदं सर्वतस्तत्वचिन्तनम् || २-७ ||

श्रुतं मया महेशान पुनर्ब्रूंहि यथातथम् |
प्रष्टव्यं बहुधा भाति तथाप्येकं वदेश्वर || २-८ ||

क्रमयोगेन तच्चापि पुनः पृच्छे कृपानिधे |
पद्मायै हरिणा नोक्तं यद्रहस्यं महाद्भुतम् |
तदत्र संशयो जातो तद्भवान् छेत्तुमर्हति || २-९ ||

या लक्ष्मीः परमा शक्तिः नित्यं तत्सहचारिणी |
तत्प्राणवल्लभा साध्वी किं तया पृष्ठमुत्तमम् || २-१० ||

किं रहस्यं किमध्यात्म्यं यन्नोक्तं हरिणा स्वयम् |
तदत्र ब्रूहि भगवन् प्रवक्तुं यदि मन्यसे || २-११ ||

न मे त्वत्तः परं किञ्चित् प्राणादप्यधिको भवान् |
तथाप्यहं तवैवास्मि यन्मेर्द्धं वपुराहितम् || २-१२ ||

न त्वया तद्रहः कार्यं तेन गुप्तमिति प्रभो |
इत्युक्त्वा शिवपादाब्जप्रणताभूत्पुनः पुनः || २-१३ ||


शिव उवाच 


अहो धन्यासि धन्यासि धन्यासि भुवनत्रये |
न त्वया सदृशीं पश्येत्प्रेयसीं प्राणवल्लभाम् || २-१४ ||

त्वद्वागमृततृप्तोऽहं प्रजल्पामि शृणुष्व तत् | 
एकदा खलु वैकुण्ठे विष्णुरेकान्तसंस्थितः || २-१५ ||

सन्नियम्येन्द्रियगणं मनसा बुद्धिसारथिः |
किञ्चिद्दध्यौ महातेजाः प्रमोदभरनिर्वृतः || २-१६ ||

गलद्वाष्पाम्बुपूर्णाक्षः पुलकाङ्कितविग्रहः |
स्तिमितोद इवाम्भोधिः स्मृत्वा लीलारसाम्बुधिम् || २-१७ ||

प्राणेन्द्रियमनश्चेष्टा निमग्ना ध्यानवर्त्मनि |
अन्तःप्रमोदभरितो बहिः सम्वेदनाक्षमः || २-१८ ||

केवलेन शरीरेण स्थित इत्यद्भुतं च यत् |
क्रीडन्ती सखिभिः सार्द्धं तत्राभूद्भार्गवी हि सा || २-१९ ||

ध्यानवर्त्मनि संलीनप्राणेन्द्रियमनोमतिम् |
प्रध्वस्तबाह्यविज्ञानं दृष्ट्वा विस्मितमानसा || २-२० ||

कोऽसौ त्रिलोकगुरुणा ध्यायते स्थिरचेतसा |
न चास्मादपरं लोके ध्येयं पश्यामि किञ्चन || २-२१ ||

ब्रह्मणो वापि रुद्रस्य कारणं दैवतं च यः |
यस्यावतारचरितं गायन्ते नारदादयः || २-२२ ||

यत्पदं प्राप्तुमिच्छन्तो वानप्रस्थं यतिव्रतम् |
चरन्ति ब्राह्मणाः शुद्धा धृतविद्यातपोवृताः || २-२३ ||

न यत्समोऽन्यो लोकेऽस्मिन् ह्यधिकस्तु कुतो भवेत् |
यदुन्मेषाज्जगज्जातं यन्निमेषात्प्रलीयते || २-२४ ||

यस्मिन् चित्तं समाधाय योगिनो ज्ञाननिर्मलम् |
अविद्यां हृदयग्रन्थिमुन्मुञ्चन्ति गतक्लमाः || २-२५ ||

यस्य चेतस्ययं देवो वर्त्ततेऽसौ कृतार्थकः |
सोऽयं हरिः परानन्दः कस्मिंश्चित्तं दधात्यहो || २-२६ ||

इत्येव सन्दिहाना सा सखीनां पुरतः स्थिता |
सस्मितं जगदे सख्या कयाचित्परया मुदा || २-२७ ||


सख्युवाच 


अयं त्रिलोकेशगुरुः कमन्यं ध्यातुमर्हति |
देवासुरनरा नागा गन्धर्वाप्सरसां गणाः || २-२८ ||

सिद्धा योगेश्वरा रुद्रा आदित्या वसवस्तथा |
मरुद्गणाः सोमपाश्च पितरश्चापि चारणाः || २-२९ ||

यं पूजयन्ति सततं भक्तिप्रवणचेतसः |
न तस्मात् त्रिषु लोकेषु ह्यस्य पूज्यतमो भवेत् || २-३० ||

त्वामेकां ध्यायते चित्ते प्रेयसीं प्राणवल्लभाम् |
प्रतिव्रतां पतिप्राणां प्राणनाथो रहो गतः || २-३१ ||

धन्यासि कृतकृत्यासि यत्त्वया हरिरीश्वरः |
शुद्धभावेन सततं सेवया च प्रसादितः || २-३२ ||

क्षणं तद्विरहं सोढुमशक्तो मिलितेक्षणः |
रहः स्थितः स्वहृदये त्वन्मूर्तिं ध्यायते हरिः || २-३३ ||

तस्माद्धन्याः स्त्रियो लोके याः पतिप्रेमभाजनम् |
इति हासच्छलेनोक्ता मेने वितथमेव सा || २-३४ ||


रमोवाच- 


अहो सखि यदीत्थं त्वं निरर्थकमिदं वचः |
न मां स्मरति देवेशो ध्यानमार्गे कदाचन || २-३५ ||

मयि विरक्तः सततमकिञ्चनजनप्रियः |
कथं मां ध्यायते चित्ते विरहं सोढुमक्षमः || २-३६ ||

अकुण्ठितमहाबाधा प्रसादादस्य सन्ततम् |
जानामि सकले लोके भजतो मां दृढव्रतान् || २-३७ ||

ये चापि त्रिषु लोकेषु यत्र कुत्रापि संस्थिताः |
भजन्ते तानहं भक्तान् हृदि पश्यामि सन्ततम् || २-३८ ||

तदा कथं तु हरिणा चित्ते ध्यातापि तं सखि |
न वेद्मि सर्वभावज्ञा सर्वलोकान्तरस्थिता || २-३९ ||

तस्मान्न मां न च विधिं न रुद्रमपि शङ्करम् |
नान्यं वा प्राणसदृशं भक्तं वा ध्यायतीश्वरः || २-४० ||

को वेदास्य परं चित्ते निहितः कश्चिदीश्वरः |
तस्मात्प्रबुध्यमानेऽस्मिन् सर्वं पृच्छाम्यसंशयम् || २-४१ ||

इत्युक्त्वा सखिवर्गेण कुतूहलसमन्विता |
पुरः तस्थौ परेशस्य प्रबद्धकरसम्पुटा || २-४२ ||

तावदेव हरिः साक्षान्मुक्तध्यानो ददर्श ताम् |
बद्धहस्ताञ्जलिपुटां सखीमण्डलमध्यगाम् || २-४३ ||

विरोचयन्तीं प्रभया दिव्यालङ्कारभूषिताम् |
मणिकुण्डलनिर्भान्तकपोलविमलप्रभाम् || २-४४ ||

सुनासां सुदतीं सुभ्रूं चिबुकोद्देशशोभिताम् |
कम्बुकण्ठीं हृदि भ्राजन्मणिहारमनोहराम् || २-४५ ||

काञ्चीकलापरुचिरां वलयाङ्गदनूपुराम् |
त्रिलोकीदेवतां साक्षाद्विनयावनतेक्षणाम् || २-४६ ||

दृष्ट्वा प्रबोधमापन्नं हरिं कमललोचनम् |
शीर्ष्णा स्पृशन्ती चरणं प्रोवाच विनयान्विता || २-४७ ||


रमोवाच 


अहो देवेश भगवन् भक्तवत्सल भूधर |
कृपां कुरु जगन्नाथ सन्देहं विनिवारय || २-४८ ||

त्वमेकः सर्वलोकानां स्रष्टा हर्त्ता च पालकः |
दैवतं सर्वदेवानां न त्वया न समोऽधिकः || २-४९ ||

किं ध्यायसि रहः स्थित्वा विलीनकरणाशयः |
तद्ध्यानानन्दसन्दोहपुलकाङ्कतनुर्भृशम् || २-५० ||

अस्मिन् खिद्यति मच्चित्तं त्वत्तोऽप्यपरशङ्कया | 
तं ब्रूहि करुणासिन्धो यथाहं प्रकृतिं व्रजे || २-५१ ||

इत्युक्तो रमया देव्या हरिरात्मा शरीरिणाम् |
गिरा मधुरया वाचा रमणी रमयन्निव || २-५२ ||


श्रीभगवानुवाच


अहो कल्याणि वचनं वदामि शृणु साम्प्रतम् |
अहं लोकगुरुः साक्षान्न मे ध्येयोऽस्ति कश्चन |
अहमात्माखिलाधारो ब्रह्मरुद्रेन्द्रवन्दितः || २-५३ ||

विश्वस्मिन्विततं पश्य मामेव सचराचरे |
विश्वं मयि ततं पश्य किमन्यज्ज्ञातुमिच्छसि || २-५४ ||

तस्य मे विश्वजीवस्य शक्तिस्त्वं समधर्मिणी |
आद्याखिलाधारमयी मदानन्दमयी शुभा || २-५५ ||

तां त्वां ब्रह्मादयो देवा ऋषयोऽथ धृतव्रताः |
इन्द्रादयस्तु दिक्पाला मुनयो नारदादयः || २-५६ ||

भजन्तोऽपि न ते सुभ्रु प्रसादकणिकास्पृशः |
सा त्वं मे हृदये लीना परमानन्दरूपिणी || २-५७ ||

यदा त्वां नैव पश्यामि जगदान्ध्यं विभाति मे |
दृष्टायां त्वयि देवेशि सम्यक् पश्याम्यह पुनः || २-५८ ||

त्वं गता सखिभिः सार्धं पुष्पावचयहेतवे |
तावत्ते विरहं सोढुमशक्तोऽहं वरानने || २-५९ ||

त्वच्चित्तो रहसि स्थित्त्वा त्वत्प्राणस्त्वन्मनाः प्रिये |
त्वामेव हृदये ध्यायन्निमीलितविलोचनः || २-६० ||

ललने ललितं रूपं त्वदीयं सुरदुर्लभम् |
ध्यायामि ध्यानयोगेन तावत्त्वं समुपागता || २-६१ ||

इत्येवं ते मया प्रोक्तं सत्यं जानीहि सुव्रते | 


श्रीलक्ष्मीरुवाच 


देवेश त्वत्प्रसादेन सर्वेषां हृदि चेष्टितम् |
जानामि सकलं नाथ यथाकर्म यथारुचि || २-६२ ||

अहं हृदि त्वया ध्याता विरहेणापि माधव |
त्वययेव निवसाम्येव त्वदन्तःकरणैक्षिणी || २-६३ ||

अहो चित्रमिदं भाति त्वदन्तःस्थाप्यहं प्रभो |
न जानामि त्वदन्तःस्थं आत्मानमिवसन्मतिः || २-६४ ||

न प्रतारयितुं योग्या भक्ता तेतीव वल्लभा |
भक्तप्रतारकं लोके कथमन्यो भजिष्यते || २-६५ ||

त्रिलोक्यां यदि वा कञ्चित् भक्तं ध्यायसि दुर्गतम् |
त्वदिच्छयैव तद्दुःखं सर्वं विलयमेति च || २-६६ ||

तस्मात्त्वदन्यो वै कश्चिदीश्वरस्त्वनुमीयते |
तं वै वदस्व देवेश यद्यहं तव वल्लभा || २-६७ ||

न चान्यो मे प्रियतमो नेश्वरो वा भवत्परः |
परं वेदितुमिच्छामि कौतुकेन समन्विता || २-६८ ||


विष्णुरुवाच 


न कौतुकं त्वया कार्यं मदुक्त्या निर्वृतिं व्रज |
न चाग्रहं प्रकुर्वन्ति विद्वांसः साधवो जनाः || २-६९ ||

देव्याग्रहवतां पुंसां न धर्मार्थौ न कामना |
प्रसिध्यन्ति कदाचिद्वा बुद्धेः फलमनाग्रहः || २-७० ||

प्रार्थितं तु शिरो देयं पशुद्रविणसम्पदः |
राज्यं कोशो मही दुर्गं तथान्यदपि सुन्दरि || २-७१ ||

धनैः प्राणैः शरीरैश्च त्यक्षद्भिर्नोपकुर्वते |
ते यास्यन्ति स्वयं त्यक्त्वा कालवेगेन कर्षिताः || २-७२ ||

याचकाशा हता येन हतं तेन चराचरम् |
तस्मात्प्राणादिकं सर्वं याचते देयमेव हि || २-७३ ||

अदेयं तु परं तत्वं लोकातीतं यतो हि तत् |
तस्माद्दुराग्रहं त्यक्त्वा प्रसन्नेनान्तरात्मना || २-७४ ||

वर्तितव्यं त्वया भद्रे मत्प्रसादपरीप्सया |
इत्युक्ता सा तदा लक्ष्मीर्विष्णुना प्रभविष्णुना | 
ईषत्कोपसमाविष्टा कषायीभूतलोचना || २-७५ ||

आत्मानमात्मना धृत्वा प्रोवाच वचनं पुनः |
स्त्रीपुंसोर्देहभागाभ्यामेकमेव वपुः स्मृतम् || २-७६ ||

कथं पश्यसि भेदेन मामेकतनुरूपिणीम् |
पुरातनैश्च कविभिर्दाम्पत्ये प्रेम रूपितम् || २-७७ ||

तन्नाशितं त्वयैकेन प्रेमरीतिविदापि भोः |
पत्युः प्रेमबहिर्भूतां धिक् स्त्रियं विमतां गृहे |
पतिश्चापि शठस्तस्या यः साध्वीमप्युपेक्षते || २-७८ ||

तस्माद्देवाल्पपुण्याहं कथं प्राप्स्यामि चेप्सितम् |
आप्रसादं च भवतः करिष्ये तप उल्बणम् || २-७९ ||

येन प्रसन्नो भगवान् उपदेश्यति तत्पदम् |
इत्युक्त्वा भगवत्पादं प्रणम्य च मुहुर्मुहुः |
प्रदक्षिणीकृत्य ययौ वैकुण्ठात्तपसे रमा || २-८० ||

सामभिर्विविधैश्चापि वचनैश्च नयान्वितैः |
निवार्यमाणापि रमा न न्यवर्तत निश्चयात् || २-८१ ||


इति श्रीनारदपञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे ज्ञानखण्डे शिवोमासंवादे द्वितीयं पटलम् || २-२ ||




अथ तृतीयं पटलम् 



पार्वत्युवाच 


भगवत् श्रोतुमिच्छामि परं कौतूहलं हि मे |
रमया परया साध्व्या प्रार्थितोऽपि पुनः पुनः || ३-१ ||

नोक्तवान्परमं तत्वं तदर्थं तपसे गता |
महाश्चर्यतमं देव तन्मे व्याख्यातुमर्हसि || ३-२ ||


शिव उवाच 


शृणु सुन्दरि वक्ष्यामि तव स्नेहादशेषतः |
अवाच्यमन्यथा देवि कोटिकल्पशतैरपि || ३-३ ||

प्रार्थितोऽपि यदा विष्णुर्नोक्तवान् स्वहृदि स्थितम् |
श्रवणेच्छाविघातेन विरहाग्निविधूतया || ३-४ ||

कृतं महत्तपश्चोग्रं सर्वलोकोपतापनम् |
केतुमालं (ले) समासाद्य कृत्वा नियममात्मना || ३-५ ||

साध्वी चकार प्रतिमां विष्णोः परमसुन्दराम् |
तत्र पर्यचरत् प्रीत्या गर्हयन्ती स्वकं वपुः || ३-६ ||

स्नानेन त्रिषु कालेषु नियमेन दमेन च |
भावशुद्धिं गता साध्वी स्थण्डिले शयने गता || ३-७ ||

शीतकाले जले मग्ना ग्रीष्मे पञ्चाग्निसेविनी |
वर्षाष्वपि स्थलगता वृष्टिवातसहा स्थिता || ३-८ ||

स्त्रीत्वचाञ्चल्यमुत्सृज्य नानालङ्कारसम्पदम् |
भूम्यामशेत सततं चिन्तयन्ती हरिं हृदि || ३-९ ||

स्वप्ने ददर्श सततं हरिं कमललोचनम् |
तत्रापि प्रार्थयन्तीदं सोऽपि नेत्त्याह विक्लवम् || ३-१० ||

सुप्ता सोत्थाय तत्रैव पुनरुद्बोधमागता |
एवं सा तन्मयीभूतहृदया विवशा भृशम् || ३-११ ||

आत्मानं गर्हयामास मनोरथमपश्यति |
यदा मनोरथं नैवं प्राप्ता देवी तपस्विनी |
तदैकपादेन भुवमाक्रम्यात्मनि निर्मला || ३-१२ ||

निधाय स्वामिनं चित्ते तस्मिन् चित्तं निधाय च |
एकात्म्यं तु गता साध्वी तताप परमं तपः || ३-१३ ||

तच्छिखायाः समुद्भूतः सधूमोऽग्निः परिज्वलन् |
तापयामास निखिलं ब्रह्माण्डं भयविह्वलम् || ३-१४ ||

देवासुरनरा नागा गन्धर्वाप्सरसस्तथा |
पिशाचा गुह्यकाः सिद्धा विद्याध्राः खगचारणाः || ३-१५ ||

तपोमयेन ज्वलता वह्निना दुःसहेन च |
व्यथिताः शोकसंविग्ना न सुखं लेभिरे क्वचित् || ३-१६ ||

ततश्चेन्द्रादयो देवा मरुतश्रोष्मपादयः |
आदित्या वसवो रुद्रा ह्यश्विनौ पितरस्तथा || ३-१७ ||

ब्रह्माणं शरणं जग्मुः पितामहमनिन्दितम् |
ददृशुः परमं देवं ब्रह्माणं परमासने || ३-१८ ||

प्राणायामेन युञ्जानं शुभ्रकूर्चं चतुर्मुखम् |
सनकाद्यैः परिवृतं नारदाद्यैरुपासितम् || ३-१९ ||

मूर्तिमद्भिस्तथा वेदैः पृथक्सिंहासनस्थितैः |
पुराणैः संहिताभिश्च विद्याभिः परिवेष्टितम् || ३-२० ||

विचारयन्तमात्मानं परमं तमसः परम् |
पुण्योत्कर्षेण धर्मेण त्यागेन ज्ञानसम्पदा || ३-२१ ||

विमर्षेणात्मनश्चापि ब्रह्मचर्येण संयमैः |
नियमैर्योगधर्मैश्च यत्र क्रीडन्ति सङ्गताः || ३-२२ ||

दृष्ट्वामरास्ते परमासने स्थितं ब्रह्माणमाद्यं पुरुषं पुरातनम् |
प्रणेमुरानन्दजलाकुलेक्षणाः कृष्यत्वचो गद्गदयाब्रुवन् गिरः || ३-२३ ||

नमो नमस्ते जगदेककर्त्रे नमो नमस्ते जगदेकपात्रे |
नमो नमस्ते जगदेकहर्त्रे रजस्तमःसत्वगुणाय भूम्ने || ३-२४ ||

अण्डं चतुर्विंशतितत्त्वजातं तस्मिन् भवानेष विरञ्चिनामा |
जगच्छरण्यो जगदुद्वमन्स्वयं पितामहस्त्वं परिगीयसे बुधैः || ३-२५ ||

त्वं सर्वसाक्षी जगदन्तरात्मा हिरण्यगर्भो जगदेककर्त्ता |
हर्त्ता तथा पालयितासि देव त्वत्तो न चान्यत्परमस्ति किञ्चित् || ३-२६ ||

त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणः साक्षात् स्वयं ज्योतिरजः परेशः |
त्वन्मायया मोहितचेतसो ये पश्यन्ति नानात्त्वमहो त्वयीशे || ३-२७ ||

त्वमाद्यः पुरुषः पूर्णस्त्वमनन्तो निराश्रयः |
सृजसि त्वं च भूतानि भूतैरेवात्ममायया || ३-२८ ||

त्वया सृष्टमिदं विश्वं सचराचरमोजसा |
कथं न पालयस्येतत् ज्वलदाकस्मिकाग्निना || ३-२९ ||

विनाशमेष्यति जगत् त्वया सृष्टमिदं प्रभो |
न जानीमो वयं तत्र कारणं तद्विचिन्त्यताम् || ३-३० ||

कोऽयं वह्निरपूर्वोऽयमुत्थितः परितो ज्वलन् |
तेनोद्विग्नमिदं विश्वं ससुरासुरमानवम् || ३-३१ ||

तस्य त्वं शमनोपायं विचारय महामते |
न चेदद्य भविष्यन्ति लोका भस्मावशेषिताः || ३-३२ ||

इति तेषां च गृणतां देवानामातुरं वचः |
विमृश्य ध्यानयोगेन तदिदं हृद्यवाप सः || ३-३३ ||

ततः प्रोवाच वचनममरांस्तु पितामहः |
शृणुध्वममराः सर्वे वचनं मदुदाहृतम् || ३-३४ ||

तपस्यति रमा देवी साक्षात्पत्यावमानिता |
किं त्वं ध्यायसि देवेश परं तत्त्वं भवत्परम् || ३-
तद्वदस्वेति चाप्युक्तस्तथा नोवाच वै हरिः || ३-३५ ||

ततो निर्बन्धनिर्विण्णा रमा देवी रुषान्विता |
केतुमालं समासाद्य तपो दारुणमाश्रिता || ३-३६ ||

सा तपो लोकभयदं दारुणं विष्णुवल्लभा |
करोति तद्भालदेशादुत्थितोऽग्निस्तपोमयः || ३-३७ ||

तेन लोकाः सुसन्तप्ता दग्धप्राया विचेतसः |
नाशमेष्यन्त्यसन्देहो यदि सा न तपस्त्यजेत् || ३-३८ ||

तस्माद्वैकुण्ठनिलयं हरेर्गत्वा दिवौकसः |
विष्णुं प्रसादयिष्यामः सरुद्राः सर्व एव हि || ३-३९ ||

एवं निश्चित्य ते सर्वे मम धाम समाययुः |
मामस्तुवन् गिरा माध्व्या प्रबद्धकरसम्पुटाः || ३-४० ||

मयापि सत्कृता देवि सेन्द्रा ब्रह्मपुरोगमाः |
दृष्ट्या सम्भाव्य देवेशं उपगुह्य पितामहम् || ३-४१ ||

नत्वा बृहस्पतिं देवि यथा योग्यं तथापरान् |
निषीदध्वं निषीदध्वमित्युक्तास्ते मयामराः || ३-४२ ||

निषेदुर्म्लानवदनाः सज्वरास्ते दिवौकसः |
अपि स्वित् कुशलं देवा भवतामनुवर्तते || ३-४३ ||

स्वागतं भो ! सुराः सर्वे यूयं मे चातिवल्लभाः |
दृष्टो मदीयो लोकोऽयमदृष्टो मत्पराङ्मुखैः || ३-४४ ||

वनेषूपवनेष्वेव रमध्वमिह चेत्स्पृहा |
शृण्वन्तु रुचिरालापान् शुकसारसपक्षिणाम् || ३-४५ ||

जिघ्रन्तु परमामोदमोहितानेकषट्पदान् |
लतानामतिदिव्यानां सर्वर्तुकुसुमाकरान् || ३-४६ ||

महामरकतकॢप्तस्वर्णवेदिषु निर्भरम् |
गङ्गानिलसुखस्पर्शाः परिक्रीडन्तु चामराः || ३-४७ ||

नदन् मत्तमरालासु सुधापूर्णासु नित्यशः |
खेलन्तु सस्त्रियः सर्वे दीर्घिकासु गतक्लमाः || ३-४८ ||

यद्यद्वा मनसोऽभीष्टं तत्कुरुध्वमतन्द्रिताः |
किमर्थमिह सम्प्राप्ता ब्रह्मोपेन्द्रपुरोगमाः || ३-४९ ||

निवेदयध्वं कर्त्तव्यं यदि चेदस्ति किञ्चन |
इत्येवं ते मया प्रोक्ता मामवोचन् दिवौकसः || ३-५० ||

भगवन् करुन्णासिन्धो भक्तवत्सल धूर्जटे |
त्वया सञ्चिन्त्यमानानां कुशलेषु च का कथा || ३-५१ ||

तदेवाकुशलं विद्मस्त्वत्पादस्मरणच्युतिः |
जानीमः पूर्णमात्मानं अद्य तेऽनुग्रहोदयात् || ३-५२ ||

किं ध्यायसि चिरं तात निरुध्य हृदये मनः |
लब्धानन्द इवाभासि स्वयमात्माऽपि देहिनाम् || ३-५३ ||

एतदाचक्ष्व नो ब्रह्मन् प्रवक्तुं यदि मन्यसे |
अहमाकर्ण्य वै तेषां वाचं परमशोभनाम् |
मन आह्लादयन्नेषामवोचं परमोक्तिभिः || ३-५४ ||

शृणुध्वं त्रिदशाः सर्वे भवद्भिर्यदुदाहृतम् |
किं ध्यायसि चिरं तात निरुध्य हृदये मनः || ३-५५ ||

लब्धानन्द इवाभासि स्वयमात्मापि देहिनाम् |
तन्न वाच्यं मया देवा अपि कल्पायुतायुतैः || ३-५६ ||

न यान्ति योगिनो योगैर्न यज्ञैस्तप आदिभिः |
न ज्ञानतीर्थवैराग्यैर्विना साधुनिषेवया || ३-५७ ||

मायामात्रमिदं विश्वं वस्तुतो नास्ति किञ्चन |
भूरादिसप्तलोकाश्च कालेन कवलीकृताः || ३-५८ ||

विषयानन्दसन्तुष्टा लोकाः सर्वेऽपि देवताः |
न प्राप्नुवन्ति कणिकां नित्यानन्दमहोदधेः || ३-५९ ||

वेदे कर्मप्रधानं हि ततः कर्ममयी गतिः |
कर्मभिर्भ्राम्यमाणा ये तृणानीवाम्भसो रयैः || ३-६० ||

न ते विन्दन्ति तत्तत्वं कोटिकल्पशतैरपि |
केचित्स्वर्गपरा लोके यजन्ते ज्ञानदुर्बलाः || ३-६१ ||

केचिदष्टाङ्गयोगेन निगृहीतधियः परे |
वर्णाश्रमविधानेन तत्तदाचारशालिना || ३-६२ ||

केचित्पत्राशनरता वायुभक्षास्तथेतरे |
केचिद्दिगम्बराः केचित् कृष्णरक्ताम्बराः परे || ३-६३ ||

केचिन्मुण्डितमुण्डाश्च फलमूलाशने रताः |
केचिद्भस्मनि निष्णाता मोक्षमिच्छन्ति दुर्बलाः || ३-६४ ||

नैव ते मुक्तिमायान्ति विना तत्त्वावमर्षणात् |
मायाम्भोधिरयं भाति ह्यसन्नपि सदात्मकः || ३-६५ ||

अनेककोटिब्रह्माण्डबुद्बुदाकुलितो भृशम् |
तत्त्वोर्मिजालजटिलो वासनाजलगह्वरः || ३-६६ ||

पापपुण्यतटोन्नद्धो मोहपङ्कप्रपूरितः |
सदसत्कर्मकमलकैरवानन्तमण्डलः || ३-६७ ||

अहन्ताशिशुमारेण निरन्तरमुपासितः |
तृष्णाफेनौघबहुलः कामनातटपादपः || ३-६८ ||

कामक्रोधमहालोभगर्तपाषाणदुःखदः |
परनिन्दापरद्रोहभुजङ्गमभयानकः || ३-६९ ||

श्रद्धोरुपद्मिनी यत्र अक्षयो मोहकल्पितः |
विषयतृडभिक्लान्ताः पतन्त्यस्मिन्ननेकशः || ३-७० ||

दृष्ट्वारमत वै कश्चित् सरागं कमलाकरम् |
सेव्यमानोऽपि नातृप्यत् षट्पाद इव लोलुपः || ३-७१ ||

अह्नः क्षयमजानन्वै लोभितात्माजितेन्द्रियः |
मधुलिट् मधुलोभेन तत्रैव विलयं व्रजेत् || ३-७२ ||

यत्र हंसगणास्तूर्णमाघ्राय कमलाकरम् |
अशाश्वतमिति ज्ञात्वा सुखं नीडेषु शेरते || ३-७३ ||

यत्र पङ्केषु निर्मग्ना सीदन्ती गौस्तृषातुरा |
महात्मना समुद्धृत्य सुधासिन्धौ निवेशिता || ३-७४ ||

यत्र खेलन्ति बहुशो मातङ्गाश्च करेणुभिः |
अतृप्यमानाः सततं कमलामोदलम्पटाः || ३-७५ ||

यत्र मत्स्यगणान् बालान् निघ्नन्ति बलवत्तया |
मकरास्तानपि क्षिप्रं निगृह्णातीह जालिकः || ३-७६ ||

शिशुमारभयोद्विग्नाः पिपासामतिवाह्य ते |
न पिबन्त्यपि पानीयं पद्मिनीछायमाश्रिताः || ३-७७ ||

यत्र पान्थो भुजङ्गेन परिदष्टोम्बुलालसः |
चिकित्सकेन सुज्ञेन रसदानेन बोधितः || ३-७८ ||

यत्राभिमानिनी वेश्या सेव्यमानातिनिर्घृणैः |
उपस्थिता पञ्चनटैर्नित्यसेवनतत्परैः || ३-७९ ||

पिपासबो नटान् यान्ति प्रापयन्ति नटीं हि तान् |
ततः क्रीडन्ति वेगेन स्वच्छन्दं च तदाज्ञया || ३-८० ||

यदि सूर्यसहस्राणां प्रकाशपरमोज्ज्वलम् |
उदेति ज्ञानविज्ञानं तदा शुष्यति नान्यथा || ३-८१ ||

उदिते तु परे ज्ञाने नाहं यूयं न किञ्चन |
न यास्यन्ति परं तत्त्वं मदाद्या अपि देवताः || ३-८२ ||

किमुताल्पधियश्चान्ये स्वप्निका इव जाग्रतम् |
यन्निर्बन्धसमाविष्टा प्राणेभ्योप्यति वल्लभा || ३-८३ ||

नोपदिष्टादूनचित्ता केतुमाले तपस्यति |
तस्मान्मदानन्दमूलं नाहं वक्ष्ये कथञ्चन || ३-८४ ||

अन्यन्निवेद्यतां कृत्यं यदि योग्यं भवेन्मम |
इत्युक्तास्तेमराः सर्वे वीक्ष्यमाणाः परस्परम् || ३-८५ ||

परं विस्मयमापन्नाः श्रुत्वा शङ्करभाषितम् |


देवा ऊचुः 


देवदेव महादेव जगतां ज्ञानदो गुरुः || ३-८६ ||

यदात्थ देव तत्सत्यं विष्णुपत्नी तपस्यति |
तत्तपो वह्निना विश्वं परितप्तं समन्ततः |
किमद्य करणीयं वै तच्च शम्भो विचार्यताम् || ३-८७ ||


शिव उवाच


रमा देवी जगच्छक्तिः प्रकृत्यंशमयी शिवा |
विष्णोरानन्दलहरी यया भाति जगच्छिवम् || ३-८८ ||

सा तपश्चरते तीव्रं जगद्दाहकरं महत् |
पतिव्रता पतिं त्यक्त्वा नान्यं चापि प्रभाषते || ३-८९ ||

न तस्मादन्यसंसाध्या विना स्वपतिमाधवम् |
तस्माद्विष्णुं व्रजामोद्य सर्वैं चापि वयं सह || ३-९० ||

गत्वा निवेदयिष्यामो जगतामशिवं च यत् |
दृष्ट्वास्मानपि मानार्हान् जगद्भङ्गमपीक्ष्य च || ३-९१ ||

निषेधयिष्यति रमां तपसोऽसौ दुरत्ययात् |
इति मे वाचमाकर्ण्य देवाः सर्वे गतज्वराः || ३-९२ ||

अहं चापि च तैः सार्धं गतः प्रियनिकेतनम् |
यत्र सर्वे घनश्यामाः पीतकौशेयवाससः || ३-९३ ||

किरीटिनः कुण्डलिनः शङ्खचक्रगदाधरः |
तत्र गत्वा जगन्नाथः स्तुतो देवगणैरपि || ३-९४ ||

नमो मत्स्यकूर्मादिनानावतारैर्जगद्रक्षणायोद्यतायार्त्तिहर्त्रे |
जगद्बन्धवे बन्धहर्त्रे च भर्त्रे जगद्विप्लवोपस्थितौ पालयित्रे || ३-९५ ||

यदा वेदपन्थास्त्वदीयः पुराणः प्रभज्येत पाखण्डचण्डोग्रवादैः |
तदा देवदेवेश सत्त्वेन सत्त्वं वपुश्चारु निर्माय रक्षां विधत्से || ३-९६ ||

भूम्यम्बुतेजोनिलखात्मकं यत् ब्रह्माण्डमेतत्प्रविशन्निव त्वम् |
चराचरं जीव इति प्रसिद्धिं गतोऽसि तस्मान्न भवत्परं यत् || ३-९७ ||

रक्षस्व नाथ लोकांस्त्वं तपसोग्रेण पद्मया |
दह्यमानान् गतानन्दान् रक्षितासीश्वरो यतः || ३-९८ ||

निवर्त्तय परमां साध्वीं तव प्राणाधिकां प्रियाम् |
न वै स्त्रियो विरोद्धव्या गृहमेधिभिरन्वहम् || ३-९९ ||

यद्गृहे स्त्री विरुद्धा स्याद्यदिवाप्यवमानिता |
न तद्गृहे सुखं सम्पन्न चारोग्यं प्रजासुखम् || ३-१०० ||

कथं सुखेन वर्त्तेत विश्वमेतद्भवद्गृहम् |
त्वयि विरोधमापन्ने गृहिण्या समशीलया || ३-१०१ ||

तस्माद्विश्वस्य रक्षार्थं सावधानो भव प्रभो |
इत्यावेद्यामराः सर्वे प्रणम्य जगतां पतिम् || ३-१०२ ||

बद्धाञ्जलिपुटास्तूष्णीमासन् म्लानमुखाम्बुजाः || ३-१०३ ||


इति श्रीपञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवपार्वतीसंवादे तृतीयं पटलम् || ३-३ ||





अथ चतुर्थ पटलम् 


शिव उवाच 


अथ तेषां वचः श्रुत्वा देवानामतिविक्लवम् |
प्रहसन्वाचमकिरत् देवानां हृदयङ्गमाम् || ४-१ ||


विष्णुरुवाच 


भो महेश विधे ब्रह्मन् शक्राद्याः शृणुतामराः |
मम प्राणप्रिया देवी रमा देवी तपस्विनी || ४-२ ||

कलहान्तरिता जाता केतुमाले तपस्यति |
तेनोग्रतपसा विश्वं परितप्तं समन्ततः || ४-३ ||

न सा सन्तोषमायाति स्वनिश्चितमृते सुराः |
स्त्रीणां जातिस्वभावोऽयं कार्कश्यमविवेकिता || ४-४ ||

अशौचं निर्दयत्वं च निर्बन्धः साहसं तथा |
लोभानृतं च कपटं मूर्खत्वमपदे च रुत् || ४-५ ||

नष्टं कुलं कुतनयात् नष्टं राज्यं कुमन्त्रिणा |
ब्राह्मणः शूद्रसेवाभिरनभ्यासात्सरस्वती || ४-६ ||

निद्रया नष्टमायुष्यं [अत्र आयुरेवायुष्यम् नत्वायुषे हितमायुष्यम् |] अनुद्योगात्समृद्धयः |
गुणा लोभैर्धनं पापैः सुखं नष्टं कुभार्यया || ४-७ ||

यत्रानुकूल्यं दम्पत्योस्त्रिवर्गस्तत्र वर्द्धते |
प्रातिकूल्येन नश्येत ग्रीष्मे बीजाङ्कुरा इव || ४-८ ||

देवी निर्बन्धमापन्ना विरमेन्न कथञ्चन |
जगतामसुखं भूरि प्रवृत्तं तन्निवर्तते || ४-९ ||

प्रतिक्रियां करिष्यामि यात यूयं मुदान्विताः |
इति देवा वचः श्रुत्वा परिक्रम्य जनार्दनम् || ४-१० ||

प्रणम्य पुनरायाताः स्वं स्वं धाम प्रहर्षिताः |
ब्रह्मा विष्णुश्च ईशश्च केतुमालं गतास्तथा || ४-११ ||

यत्र सा निश्चलवपुः पदाङ्गुष्ठेन संस्थिता |
ऊर्ध्वदृष्टिर्निरुद्धान्तःपवना सा मनस्विनी || ४-१२ ||

स्वभालशिखिविद्योतज्ज्वालाभिर्ग्रसतीव हि |
ब्रह्माण्डं कवलाकारं कल्पान्तेग्निशिखा यथा || ४-१३ ||

दृष्ट्वा तां च तथाभूतां त्रयो ब्रह्मादिका वयम् |
परमं विस्मयं जग्मुर्देव्याश्चरितमद्भुतम् || ४-१४ ||

ततस्तन्निकटं गत्वा हरिः प्राह हसन्निव !
रमे प्राणप्रिये देवि वृथा किं परितप्यसे || ४-१५ ||

निवृत्तिमेहि तपसो वृथायासफलादिह |
बह्वायासं चाल्पफलं न कर्मांचरणं सताम् || ४-१६ ||

ध्यानानन्दरसे लीनं तन्मनोवतरत् क्षणात् |
एवमुक्ते तु हरिणा प्रियां सान्त्वयता भृशम् || ४-१७ ||

ददर्श प्रियमङ्कस्थं घनश्यामं चतुर्भुजम् |
विरञ्चीशानसहितं वनमालाविभूषितम् || ४-१८ ||

ननाम दण्डवद्भूमौ कृताञ्जलिपुटा रमा |
नोवाच वचनं किञ्चित् नोत्थितापि पुना रमा || ४-१९ ||

हरिस्तत्प्रेम परमं स्वस्मिन् वीक्ष्य सुविस्मितः |
प्राह देवीं हरिः प्रीत्या शृण्वतो विधिरुद्रयोः || ४-२० ||


विष्णुरुवाच


अहो धन्यासि धन्यासि कमले लोकवन्दिते |
आत्मनोर्धं स्त्रियः साध्व्यः पुंसो धर्मपरायणाः || ४-२१ ||

स्त्रीसाहाययेन जेतव्या लोका धर्मपरायणैः |
अपत्नीकस्य ते सर्वे भवन्ति विफला यतः || ४-२२ ||

स्त्रीमूलं सर्वधर्माणां तदभावात्कुतश्च ते |
तैर्विना न भवन्त्येव लोका ज्ञानमथापि वा || ४-२३ ||

धिक् जीवितं स्त्री रहितस्य लोके जुगुप्सितं धर्मविदां समाजे |
देवामुनीन्द्रातिथयोऽपि यस्य गृहाण्युपेक्षन्त इवाधनं जनाः || ४-२४ ||

किं धनैर्विभवाकल्पैर्विभवैः किं सुखच्युतैः |
किं सुखं यस्य नो वेश्मन्युदारा धर्मचारिणी || ४-२५ ||

दुःशीलं दुर्नयं दुष्टं दरिद्रं जरया प्लुतम् |
पतिं पुष्णाति कुलजा तस्मात्स्त्री तु गरीयसी || ४-२६ ||

न मित्रं स्त्रीसमं मन्ये न बन्धुं न सहोदरम् |
यतस्ते पृथगालोच्याः स्त्री तु नैव कदाचन || ४-२७ ||

सुखे वा यदि वा दुःखे जीविते मरणेऽपि वा |
न मित्रं स्त्रीसमं क्वापि सत्यं सत्यं प्रियंवदे || ४-२८ ||

तस्मात्त्वं तु विशेषेण स्त्रीरत्नं मम रोचसे |
मूर्धन्या पतिदेवानां यतस्त्वं परिगीयसे || ४-२९ ||

स्त्रीणामपि परो धर्मः पतिशुश्रूषणं च यत् |
कायेन मनसा वाचा ततोऽन्यन्नास्ति किञ्चन || ४-३० ||

या स्त्रीपतिव्रता लोके पतिधर्मपरायणा |
तदुक्तमेव कुर्वाणा सुखमक्षयमश्नुते || ४-३१ ||

तस्मादहं ते तपसा परितुष्टोऽस्मि साम्प्रतम् |
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भद्रं ते तपसो लोकदःखदात् || ४-३२ ||

व्यतीयुः सप्तकल्पास्ते साधिकाः कोमलां तनुम् |
ग्लपयन्त्या ह्यनुदिनं नोचितस्ते वृथा श्रमः || ४-३३ ||

पुष्पशययासु रुचिरं वपुस्ते परिखिद्यते |
सा कथं चण्डतिग्मांशु सहते तापवर्षिणम् || ४-३४ ||

शीतोष्णवातवर्षाभ्यां परिक्लिष्टा वपुर्लता |
वेणीभूता मूर्धजास्ते मनो मे खेदयन्ति च || ४-३५ ||

मन्दास्मितप्रभोदारं मुखं बिम्बाधरं तव |
हिमक्लिष्टं न चाभाति हेमन्तकमलं यथा || ४-३६ ||

चण्डतिग्मांशुतापेन कपोलौ श्यामलौ तव |
मुक्तादामश्रिया हीनौ न शोभा ते (शोभेते) यथा पुरा || ४-३७ ||

अनञ्जनं च नयनं भालं काश्मीरवञ्चितम् |
मुखं ताम्बूलरहितं वीक्षतः कस्य ते सुखम् || ४-३८ ||

मा शोषय वपू रम्यं तपसा दुर्द्धरेण वै |
मूर्ध्ना प्रणम्य ते पादं प्रार्थयामि पुनः पुनः || ४-३९ ||

किं ध्यायसि रह इति यत्प्रष्टं कमले त्वया |
अवाच्यं तत्तु जानीहि अपि कल्पायुतायुतैः || ४-४० ||

तथापि कथयिष्यामि कृतस्ते तपसा ह्यहम् |
साक्षान्न जिह्वया वाच्यं तत्तु देवि कथञ्चन || ४-४१ ||

तथापि कथयिष्यामि प्रकारं शृणु सुन्दरि |
द्वापरान्तेऽष्टाविंशतिमे असुरा नृपरूपिणः |
वेदमार्गविनाशाय यतिष्यन्ति दुराशयाः || ४-४२ ||

स्त्रीगोब्राह्मणसाधूनां धर्मिष्ठानां तपस्विनाम् |
वर्णाश्रमाणां सेतूनां स्वस्वधर्मानुवर्त्तिनाम् || ४-४३ ||

करिष्यन्ति यदा पीडां तदाहं धर्मगुप्तये |
वेदधर्मादिरक्षार्थं विनाशाय दुरात्मनाम् || ४-४४ ||

ययातिकुलजातस्य यदुराजस्य वेश्मनि |
वासुदेवो भविष्यामि नाम्ना कृष्णेति विश्रुतः || ४-४५ ||

तत्रापि त्वं रुक्मिणीति भविष्यसि वराङ्गना |
तत्र त्वां केचन नृपा असुरा ज्ञानदुर्बलाः || ४-४६ ||

आयास्यन्ते समुद्वोढुं जित्वा तान् समरे खलान् |
उद्वहिष्यामि भवतीं मच्चितां नात्र संशयः || ४-४७ ||

तदा कुलाङ्गनाः पुत्रपतिवन्त्यः पतिव्रताः |
गास्यन्ति मङ्गलार्थं तु मच्चरित्राणि सुन्दरि || ४-४८ ||

उपचारविधानेन तच्छ्रुत्वा हृदय मम |
भविष्यति सुखापूर्णं यथाम्भोधिर्विधूदये || ४-४९ ||

ईदृक्तादृगितिगिरां न वक्तुं भवतीं क्षमम् |
स्वयमेवानुभवति शर्कराक्षीरपानवत् || ४-५० ||

तत्सुखाम्भोनिधेर्देवि कणिकापि कथञ्चन |
न ब्रह्मादिषु देवेषु वर्ततेन्यत्र का कथा || ४-५१ ||

नोपदिष्टं तु तद्वेति न शब्दैरुपदिश्यते |
केवलानुभवाकारं वेत्येकोनुभवी सदा [प्रया वक्तुं न योग्यं यत् इति वा पाठः |] || ४-५२ ||

अनुमानप्रमाणेन ह्यनुमेयं कथञ्चन |
लक्षणैर्देव देवेशि नान्योपायैः कथञ्चन || ४-५३ ||

लक्षणानि तु ते वच्मि शृणु सुन्दरि यत्नतः |
अन्तः सुखसमुद्वेल्लो बहिः सन्धानविस्मृतिः || ४-५४ ||

नेत्रयोरश्रु संवाहः कम्पः स्वेदोदयस्तथा |
रोमाञ्चः कण्ठरोधश्च लक्षणानि च वै विदुः || ४-५५ ||

इत्येतैर्लक्षणैर्देवि मदन्तःकरणस्थितम् |
[मया वक्तुं न योग्यं यत् इत्यपि पाठः |] सुखमद्ध्यानयोग्यं यत्तज्जानिष्यसि केवलम् || ४-५६ ||

तावत्त्वं तं च समयं परिपालय वल्लभे |
इत्येतत्ते समाख्यातं सर्वस्वं मे न संशयः || ४-५७ ||

श्रुतीनां चापि सर्वासां रहस्यं त्विदमेव हि |
इदमेव परं ज्ञानमिदमेव परा क्रिया || ४-५८ ||

इदमेव परो योग इदमेव परो मखः |
इदमेव परं ध्येयमिदमेव परा गतिः || ४-५९ ||

इदमेव परं ज्ञेयमिदमेव महाधनम् |
इदमेवाखिला सम्पत् सत्यं सत्यं पतिव्रते || ४-६० ||

इत्येवं विष्णुना प्रोक्ता रमा देवी पतिव्रता |
जहौ तापं च ग्रीष्मार्त्ता भूरिवाम्भोदतर्पिता || ४-६१ ||

विकसन्नयनाम्भोजा प्रमोदभरविह्वला |
पपात पादयोर्भर्त्तुः दण्डवत् विमलाशया || ४-६२ ||

ब्रह्मणापि मया चापि संस्तुता बहुधा गिरा |
तपसः फलमभ्येत्य कृतार्थास्मीत्यमन्यत || ४-६३ ||

मुमुचुः पुष्पवर्षाणि नेदुर्दुन्दुभयो दिवि |
जगुर्गन्धर्वपतयो नतुतुश्चाप्सरोगणाः || ४-६४ ||

सप्तर्षयः समभ्येत्य तुष्टुवुस्तामनिदिन्ताम् |
तापः शशाम जगतां सर्वत्रासीत् सुमङ्गलम् || ४-६५ ||

ववौ वायुः सुखस्पर्शो दिगासीद्विमलप्रभा |
जलान्यासन्प्रसन्नानि जज्वलुर्वह्नयः शुभाः || ४-६६ ||

मनांस्यासन्प्रसन्नानि भूतानां नष्टचेतसाम् |
इत्येवं मङ्गले जाते प्रसन्ना दिवि देवताः |
पृथिव्यां मानवाः सर्वे पाताले पन्नगेश्वराः || ४-६७ ||

ब्रह्मलोकं गतो ब्रह्मा अहं कैलासमागतः |
गृहीत्वा च करे लक्ष्मीं विष्णुः स्वनिलयं प्रति || ४-६८ ||

इत्येव ते मयाख्यातं त्वया पृष्टमनिन्दिते |
तत्वज्ञानं न सुलभं तस्माद् गोप्यतमं प्रिये || ४-६९ ||

तत्वज्ञानाधिकारण्यो विरलाः सन्ति केचन |
कालेन बहुना देवि तान् परीक्ष्य प्रकाशयेत् || ४-७० ||

स्नेहाल्लोभाद्भयाद्वापि योऽन्यस्मै वक्ति मूढधीः |
नाऽसौ ज्ञानी भवेद्देवि उदरम्भरिरेव सः || ४-७१ ||

सहसवाससेवाभिस्ताडनैः परुषोक्तिभिः |
यदा न याति कालुष्यं सोधिकारी मतो मम || ४-७२ ||

श्रुत्वा तत्वकथावाद वपू रोमाञ्चसङ्कुलम् |
हर्षाश्रुव्याकुले नेत्रे सोऽधिकारी मतो मम || ४-७३ ||

परापवादविमुखो परस्त्रीधननिस्पृहः |
अक्रोधी लोभनिर्मुक्तः शान्तः शास्त्रविचक्षणः || ४-७४ ||

वेदशास्त्रार्थतत्वज्ञः श्रद्धालुर्गतसाध्वसः |
गुणरागी सदात्यागी विरागी बाह्यवस्तुषु || ४-७५ ||

पापभीतो भवेद्द्वेषो विषयादिष्वलोलुपः |
अन्यैश्चापि शुभैर्देवि लक्षणैश्चापि लक्षितः || ४-७६ ||

अधिकारीति विज्ञेयस्तस्मै देयमिदं रहः |
वेदगुह्यमिदं देवि ! नान्यथा तु प्रकाशयेत् || ४-७७ ||

प्रकाशयन्विमूढात्मा स भवेदापदां पदम् |
न तस्य तत्वसंसिद्धिर्गुरोः शिष्यस्य चाप्यहो || ४-७८ ||

तत्वज्ञेनोपदिष्टा ये तत्वज्ञा एव सुन्दरि |
अनर्हैरुपदिष्टा ये तेप्यनर्हा भवन्ति हि || ४-७९ ||

अनर्हैरुपदिष्टा ये येनर्हाश्च स्वयं शिवे [तेऽनर्हाः स्वयं शिवे इत्यपि पाठः] | 
उभयभ्रंशदोषेण ते यान्ति नरकं प्रिये ! || ४-८० ||

लोकभ्रंशः कर्मलोपात् अयोग्यत्वात् फलाग्रहः |
तेषां तमः स्यादतुलं यावच्चन्द्रार्कतारकम् || ४-८१ ||

सुप्तं प्रबोधयेद् बुद्धो ह्यबुद्धस्तु च तं कथम् |
पाषाणं तारयेत्तुम्बी न पाषाणः परस्परम् || ४-८२ ||

तस्मादेवं विनिश्चित्य सद्गुरोः शरणं गतः |
आत्मानं मोहविभ्रान्तं तारयेत्स च बुद्धिमान् || ४-८३ ||

इत्येतन्मे समाख्यातं यत्पृष्टोऽहं त्वया प्रिये ! |
समासेन महादेवि ! किमन्यत्प्रष्टुमिच्छसि || ४-८४ ||



इति श्रीनारदपाञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे (ज्ञानखण्डे) शिवोमासंवादे चतुर्थं पटलम् || ४-४ ||




अथ पञ्चमं पटलम् 


श्रीपार्वत्युवाच 


भगवन् लोकनाथेश देव देवेश धूर्जटे |
इयं कथा महापुण्या कथिता पापनाशिनी || ५-१ ||

यद्रामायै न च प्राह भगवन् प्राणवल्लभः |
साक्षान्मुखेन देवेशाभिनयेन वदिष्यति || ५-२ ||

तत्तु तत्त्वं कथयसि साक्षादेव मम प्रभो |
त्वमेव तादृशो देव दयालूर्नापरः प्रभो || ५-३ ||

तत्तत्वज्ञानसामर्थ्याद्भोगाः सर्वेवधीरिताः |
दिग्वासा जटिलो नन्दी चरस्येकोऽपि पण्डितः || ५-४ ||

त्वं गुरुः सर्वलोकस्य तत्वमार्गोपदेशकः |
न त्वया सदृशः कश्चित् तत्वज्ञानानुभूतिमान् || ५-५ ||

अर्द्धाङ्गदानतो जाने तव प्राणाधिकास्म्यहम् |
अतो वदसि भो नाथ तत्वं गुह्यतमं च यत् || ५-६ ||

न तच्चित्रं त्वयि विभो कृपासिन्धौ महेश्वरे |
अतस्त्वां प्रष्टुमिच्छामि सन्दिहाना महेश्वर || ५-७ ||

यत्त्वयोक्तं पुरा मोहो जगत्कारणरूपकः |
यथा बीजादुद्भवन्ति पत्रपुष्पफलादयः || ५-८ ||

एवं मोहात्समुद्भूतं सदेवासुरमानुषम् |
अज्ञानप्रभवो मोहो मोहाज्जातं चराचरम् || ५-९ ||

स्रजं शुक्तिं समावृत्य यथाज्ञानं स्वशक्तितः |
अहिं च रजतं चैव यथा दर्शयते स्फुटम् || ५-१० ||

तथाक्षरं परं ब्रह्म ह्यज्ञानं मोहकारणम् |
समावृत्यात्मशक्त्यैव विश्वं सृजति शङ्कर ! || ५-११ ||

इत्युक्त यत्त्वया देव तत्र मे संशयो महान् |
अक्षरं यत्त्वया प्रोक्तं निष्प्रपञ्च निरामयम् || 
निर्दोषं निर्मलं शुद्धं निरीहं सङ्गवर्जितम् || ५-१२ ||

स्वप्रकाशं गुणातीतं ज्ञानरूपं समं शिवम् |
निर्विकारं सदाभान्तं सदसद्भावतः परम् || ५-१३ ||

तस्मिन्नज्ञानसंसर्गः को वा वक्तु समीहिते |
कथमज्ञानजो मोहस्तस्मिन् ज्ञानात्मनीश्वरे || ५-१४ ||

स्वप्रकाशे यदज्ञानमावृत्तिं कुरुते यदि |
तमसापि कथं सूर्यो नाव्रियेत् मनागपि || ५-१५ ||

कथं वा मोहनाशेऽपि कैवल्यमवशिष्यते |
असत्य सत्यवद्भाति संशयोऽत्र महान्मम् |
छेत्तुमर्हसि देवेश ! तत्वज्ञानासिना प्रभो ! || ५-१६ ||


शिव उवाच


शृणु सुन्दरि यत्नेन रहस्यं परमाद्भुतम् |
तव स्नेहवशाद्वच्मि प्रेम्णाह प्रार्थितस्त्वया || ५-१७ ||

न वाच्यं यस्य कस्यापि मातृजारसमं रहः |
गोपयेत्सर्वतो भद्रे विवदेन्न कथञ्चन || ५-१८ ||

न वादितर्कविषयं परं ब्रह्मसनातनम् |
तर्कैककर्कशधियो वादिनो मूढबुद्धयः || ५-१९ ||

सूर्यस्यावरणे शक्तं तिमिरं न कथञ्चन |
स्वप्रकाशे तथाज्ञानं कदाचित्प्रभवेन्नहि || ५-२० ||

इति प्रामाणिकैस्तर्कैर्विरुद्धमिव भासते |
मोहसृष्टिसमुद्भूता ये प्रमाणविदो जनाः || ५-२१ ||

कथं ते वेदितुं शक्ताः प्रमाणैरपि पण्डिताः |
यथा स्वप्नजनो देवि ! स्वप्नदृष्टारमेकलम् || ५-२२ ||

न जानाति तथा देवि ! प्रमाणान्यपि कृत्स्नशः |
परे ब्रह्मण्यक्षरेऽस्मिन् आज्ञानावेशमाहितम् || ५-२३ ||

तस्माद्युक्तिर्न कर्त्तव्या श्रुतिभिर्या विरुध्यते |
अनुकूला श्रुतिगिरां युक्तिः सा विदुषां मता || ५-२४ ||

यथा न सत्यादनृतात्केवलाद् व्यावहारिकम् |
तथा सत्यानृताभ्यां तु व्यवहारः प्रवर्त्तितः || ५-२५ ||

अनृतं तु तदज्ञानं सत्य ब्रह्मैव केवलम् |
न तुषादङ्कुरोत्पत्तिः केवलात्तण्डुलादपि || ५-२६ ||

तुषतण्डुलयोगेन जायतेऽङ्कुरविस्तृतिः |
ब्रह्मण्यज्ञानयोगेन जायते विश्वसम्भवः || ५-२७ ||

तस्मान्न संशयः कार्यो ब्रह्मण्यज्ञानसम्भवे |
नापनेया मतिस्तर्कैर्भावा ये [भावा तच्चाप्यलौकिकः इति पाठः |] चाप्यलौकिकाः || ५-२८ ||

न तांस्तर्केण युञ्जीतेत्याहुश्चोपनिषद्गिरः |
ब्रह्मण्यज्ञानसद्भावो लोकसिद्धो न विद्यते || ५-२९ ||

विद्यते वेदसिद्धोऽयं तस्माद्वेदः प्रमाणकम् |
अलौकिकं न सिध्येत विरुद्ध यच्छ्रुतेः सह || ५-३० ||

अपरोक्षं लौकिकं च परोक्षं चाप्यलौकिकम् |
कथं सिध्येदप्रमाणं परोक्षं लौकिकोक्तिभिः || ५-३१ ||

प्रमाणराजो यद्यादक् निरूपयति केवलम् |
तत्तादृगेव मन्तव्यमन्यथा स बहिर्मुखः || ५-३२ ||

अलौकिकं लौकिकं च तस्यैतदुभय गतम् |
स चाण्डालमयीं योनिं प्रविशेत्तद्बहिर्मुखः || ५-३३ ||

ब्रह्मक्षत्रियविट्शूद्राश्चैते वेदानुवर्तिनः |
वेदैस्त्यक्तास्त्यजन्तस्ते यान्ति नीचपरम्पराम् || ५-३४ ||

प्रत्यक्षं चानुमानं च शब्दः सादृश्यमेव च |
चत्वार्येतानि देवेशि ! प्रमाणानि न संशयः || ५-३५ ||

प्रत्यक्षं लौकिके सिद्धं न चैवालौकिके हि तत् |
पर्वतो वह्निमान् धूमादित्येवमनुमीयते || ५-३६ ||

ब्रह्म केनात्र संसाध्यं सदसत्परमव्ययम् |
तस्माद्ब्रह्मण्यनुमितिर्न सिध्येत कदाचन || ५-३७ ||

सादृशाभावतो लोके सादृश्यं नापि सिध्यति |
अनादिः शब्दब्रह्माख्यो ब्रह्मवक्तीह यादृशम् |
तादृशं तद्विजीनायात् पाखण्डी चान्यथा हि सः || ५-३८ ||

ब्रह्माभासमया जीवा ब्रह्मैवेति विनिश्चयः |
अहं मनुष्य इत्याद्या अहं बुद्धिर्हिदेहिनाम् || ५-३९ ||

आत्मत्वेनैव गृह्णाति देहं चैनमचेतनम् |
विपरीतमिदं भद्रे सन्दिग्धमिदमेव हि || ५-४० ||

अलौकिकं हि सन्दिग्धं वेदेनैव निवर्त्तते |
न निश्चयं विना क्वापि मुक्तिर्भवति शाश्वती || ५-४१ ||

तस्माद्वेदान्तवाक्यैश्च सहायैः सर्वतोधिकैः | 
विचारयेत् परं ब्रह्म स्वात्मानं लभते हि सः || ५-४२ ||

शब्दातीतं परं ब्रह्म शब्दगोचरमित्यपि |
तथाप्यनादिशब्दैस्तत् ज्ञायते नान्यथा प्रिये || ५-४३ ||

प्रमाणराजो निगमादनुभूतिर्गरीयसी |
तथाप्यनुभवी साक्षात् शब्दैरेवोपदिश्यति || ५-४४ ||

गुरूक्तं चापि वेदोक्तमेकार्थं यदि भासते |
तदा कृतार्थः पुरुषो मुक्तो भवति संशयात् || ५-४५ ||

निवृत्ते संशये देवि जाते स्वानुभवोदये |
ब्रह्माण्यज्ञानमित्येषः सन्देहो नाशमेष्यति || ५-४६ ||

यदि युक्त्या प्रमाणैश्च विरुद्धं श्रुतिसम्मतम् |
नायं विरुद्धो विदुषां अनुभूतिमतामपि || ५-४७ ||

जाग्रत्येतत्प्रतीयेत स्वप्ने तत्प्रातिभासिकम् |
सुषुप्तौ तन्निरासेऽपि मूलाज्ञानं हि तिष्ठति || ५-४८ ||

आभासस्तदवच्छिन्नो जीवत्वेन प्रतीयते |
आभासो ज्ञानरूपो हि बहिरन्तःप्रकाशकः || ५-४९ ||

तदज्ञानं तु देहादिरूपैः परिणतं प्रिये |
तत्र व्याप्तश्चिदाभास एवं स्याद्व्यावहारिकम् || ५-५० ||

मूलाज्ञानमिदं देवि यदात्मनि च धिष्ठितम् |
तन्निरासं विना देवि जीवा आभासरूपिणः || ५-५१ ||

न मुच्यन्ते कदाचिद्वा कथंचिद्वा सुरेश्वरि |
व्रतोपवासनियमैस्तपोभिर्विविधैरपि || ५-५२ ||

स्वाध्यायाध्ययनैर्दानैस्तीर्थैर्वा चान्यसाधनैः |
ब्रह्मचर्यवानप्रस्थसन्नायासाचरणैरपि |
अगाधाज्ञानपाथोधौ दुरन्ते पारवर्जिते || ५-५३ ||

उन्मज्जन्ते निमज्जन्ते देवत्वजडतादिभिः |
नैव पारं गताः केचिन्नैव यास्यन्ति केचन || ५-५४ ||

अहोऽत्र परमानन्दः पुरुषोत्तम ईश्वरः |
यानीक्षतेनुग्रहदृशा ते यास्यन्ति गिरीन्द्रजे || ५-५५ ||

अस्मिन्नज्ञानपथोधौ वयं ब्रह्मादयोऽपि च |
बुद्बुदाकारतां प्राप्तास्तदिच्छावायुजृम्भिताः || ५-५६ ||

वायूपशमने देवि बुद्बुदा नीरतां गताः |
तथा यास्यति ब्रह्माण्डमस्माभिरविशेषितम् || ५-५७ ||

अप्रबोधो यथा स्वप्ने चित्रं सृजति कौतुकम् |
तथैवात्माऽप्रबोधेन जातं सर्वं चराचरम् || ५-५८ ||

प्रबोधाद्विलयं याति परं ब्रह्मावशिष्यते |
स्रजि सर्पलये यद्वत् स्रगेव परिशिष्यते || ५-५९ ||

अध्यारोपापवादेन परं ब्रह्मैव शिष्यते |
इति ते सर्वमाख्यातं यत्पृष्टोऽहं त्वया प्रिये || ५-६० ||

समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ? |


इति श्रीनारदपाञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे (ज्ञानखण्डे) शिवोमासंवादे पञ्चमं पटलम् || ५-५ ||





अथ षष्ठं पटलम् 


श्रीदेव्युवाच


देवदेव कृपासिन्धो दीनबन्धो जगत्पते |
आपीय भवतः सूक्तिं महानन्दः प्रवर्तते || ६-१ ||

अज्ञानान्निखिलं जातं ब्रह्मादिस्थावरान्तकम् |
इति यद्भवता प्रोक्तं सङ्क्षेपेण महेश्वर ! || ६-२ ||

प्रपञ्चय पुनः सर्वं सृष्टिसंहारभेदतः |

शृणु पार्वति वक्ष्यामि यत्त्वं पृच्छसि तत्त्वतः |
तस्य श्रवणमात्रेण परमात्मा प्रकाशते || ६-३ ||

अज्ञानं यन्मया प्रोक्तं न सन्नासत्तदुच्यते |
सच्चेन्मुक्तिसमुच्छेदों ह्यसच्चेद्भासते कथम् || ६-४ ||

अनिर्वाच्यमिदं तस्मात् त्रिगुणोत्पादकं तथा |
ज्ञाननाश्यं भावरूपं मूलाज्ञानं विदुः प्रिये || ६-५ ||

शशशृङ्गनरशृङ्गवन्ध्यापुत्रखपुष्पवत् |
अज्ञानं कथितं सद्भिः कथं सदिति चोच्यते || ६-६ ||

नासत्तु कारणत्वेन ह्युपयुञ्जीत कर्हिचित् |
कथं सृजति ब्रह्माण्डं ब्रह्मादिस्थावरान्तकम् || ६-७ ||

न शक्यस्तदभावोऽपि यस्मात्तत्त्रिगुणात्मकम् |
श्रुतिप्रसिद्धं व्योमादिरूपेण विततं च यत् || ६-८ ||

सत्यवद्भासते वापि मूलाज्ञानं गिरीन्द्रजे |
दीपार्चिषेव तिमिरं ज्ञानेन विनिवर्त्तते || ६-९ ||

स्वस्वरूपावबोधो हि ज्ञानमित्युच्यते प्रिये |
स्वस्वरूपभ्रमो देवि विकल्पो भवसंज्ञकः |
भ्रान्तात्मनस्तु शयने विकल्पो जायते महान् || ६-१० ||

प्राप्तात्मनः समूलोऽपि नश्यते तद्वदेव हि |
तदज्ञानं द्विधाभूतं कार्यकारणभेदतः || ६-११ ||

अक्षरे परमानन्दे मूलं स्यात्कारणं परम् |
कार्यात्मकं बुद्धिभेदात् बुद्धिराभासदीपिता || ६-१२ ||

सूते कार्यात्मकं पिण्डं ब्रह्माण्डं कारणात्मकम् |
ब्रह्माण्डपिण्डयोरैक्यं प्रवदन्ति विपश्चितः || ६-१३ ||

सर शरावयोर्मध्ये यथार्कः प्रतिबिम्बितः |
अक्षरः स्वावभासेन कार्यकारणसङ्गतः || ६-१४ ||

यथोपाधिद्वयाभावे सूर्य एकः प्रतीयते |
तथोपाधिद्वयाभावे विशुद्धः केवलोऽक्षरः || ६-१५ ||

मूलोपाधिर्विशुद्धश्च सत्वप्राधान्यतः प्रिये |
क्षुद्रोपाधिर्हि मलिनस्तमःप्राधान्यतो भवेत् || ६-१६ ||

उत्कृष्टत्वाद्विशुद्धत्वात् सत्वप्राधान्यतस्तथा |
नारायणादिकान् सूते सर्वज्ञानोपबृंहितान् || ६-१७ ||

कार्योपाधिर्निकृष्टत्वादशुद्धत्वाच्च तामसः |
जीवसृष्टिं वितनुते सर्वेशगुणवर्जिताम् || ६-१८ ||

नारायणादिजीवन्ता सृष्टिर्मोहावधिस्थिता |
एकमेवाद्वितीयं च ब्रह्मेति श्रुतयो जगुः || ६-१९ ||

बुद्धिवृत्तिस्त्रिघा यद्वज्जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिकाः |
आभासात्मनि जीवाख्ये वर्तन्ते ताः पुनः पुनः || ६-२० ||

तद्वद्ब्रह्मणि चाज्ञानं त्रिधैव परिवर्तते |
मूलाज्ञानं लयस्थानं सुषुप्तिः परिकीर्तिता || ६-२१ ||

नारायणोपाधिकं यत्स्वप्नं तत्परिचक्षते |
विष्णुपाघिमयाज्ञानं जाग्रदित्यभिधीयते || ६-२२ ||

आदिजीवो महाजीवो विष्ण्वाख्यः परिकीर्त्तितः |
स एव सर्वजीवाख्यः [आभासात्मनि पश्यति इत्यपि पाठः |] आभासात्मा परस्य तु || ६-२३ ||

जाग्रत्स्थानगताज्ञानं नानारूपैर्विजृम्भितम् |
देवासुरमनुष्याद्यैर्गन्धर्वोरगकिन्नरैः || ६-२४ ||

पशुकीटपतङ्गाद्यैर्विचित्रैः कर्मनिर्मितैः |
तानेतान्वासनारूढान्नानाभेदव्यवस्थितान् || ६-२५ ||

नारायणेन रूपेण स्वयं पश्यति चाक्षरः |
जाग्रत्स्वप्ने विलीयेत स्वप्नस्तु शयनं व्रजेत् |
तत्तुरीयं लयं याते स्मृतिरत्रावशिष्यते || ६-२६ ||

यथा जागरणे स्वप्नः स्वप्ने जागरणं यथा |
तथा वृत्तमिदं देवि यो जानाति स मुच्यते || ६-२७ ||

अक्षरः परमात्मायं जाग्रत्स्वप्नं प्रपश्यति |
जीवो जाग्रति वै स्वप्ने चित् क्षरस्य परात्मनः |
स्वप्न तज्जागरश्चापि द्वयमेतद्गतार्थकम् || ६-२८ ||

स्थूलार्थोपासत्तिकालो जागरः परिकीर्त्तितः |
स्थूलं त्यक्त्वा तु सूक्ष्मार्थोपासत्तिः स्वाप्निकी मता || ६-२९ ||

सूक्ष्मार्थानामप्यभावोपासत्तिः शयनात्यिका |
शयनं तत्तु चाज्ञानं मोहरूपं वरानने || ६-३० ||

कारणं तद्विजानीयात् महाकारणनिर्मितम् |
कार्यरूपेण विततं क्रमात्स्थूलविभेदतः || ६-३१ ||

तदहं ते प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकाग्रचेतसा |
अज्ञानं प्रकृतिर्माया मोहोव्यक्तं प्रधानकम् |
अदृष्टं चेति बहुधा वादिनस्तत्प्रचक्षते || ६-३२ ||

एकार्थमेव तत्सर्वं गुणस्तत्वाविरोधतः |
नाममात्रेण कलहो नार्थं दृष्ट्वा कदाचन |
प्रकृतिश्चापि पुरुषो यतस्तत्सृष्टिसम्भवौ || ६-३३ ||

कार्यकारणयोर्भेदः अभेदाख्यः प्रकीर्तितः |
मृत्सुवर्णादिकानां च घटादेर्वलयस्य च || ६-३४ ||

भेदोऽथाभेद एव स्यात् तद्वदेतत्प्रकीर्त्यते || ६-३५ ||

तदज्ञानस्य शक्ती द्वे विक्षेपावरणात्मिके |
ब्रह्मावृणोति सहसा शक्त्यावरणसंज्ञया || ६-३६ ||

यथाच्छादयति स्वल्पो मेघो भानुं सहस्रगुम् |
तथाच्छादयते मिथ्या ब्रह्मानन्तमखण्डकम् || ६-३७ ||

अनावृतोऽपि पूर्णात्मा निःसङ्गो निर्विकल्पकः |
तद्वासनानुवशगस्तिभितात्मा चिदक्षरः || ६-३८ ||

अथ विक्षेपशक्तिः सा यथा बहिरिवान्तरे |
दर्शयामास विततं प्रपञ्चं सकुतूहलम् || ६-३९ ||

ददर्शासौ तदात्मानं नारायणमिति स्थितम् |
वेदानां वेदमार्गाणां लोकानां च परायणम् || ६-४० ||

नारायणेन रूपेण स्वयं पश्यति चाक्षरः |
स [स वेदात्मा परो देवो स्यामित्यमन्यत इत्यपि पाठः |] वेदात्मोप देवोऽपि बहु स्यामित्यमन्यत |
अहङ्कारस्ततो जातो विकुर्वन्समभूत्त्रिधा || ६-४१ ||

सात्विको राजसश्चैव तामसश्चेति वै त्रिधा |
तामसादप्यहङ्काराज्जडमासीन्नभः प्रिये || ६-४२ ||

तस्य शब्दो गुणश्चासीदेक एव सुलोचने |
सत्वानुविद्धान्नभसो जातं श्रोत्रमथेन्द्रियम् |
शब्दस्तु विषयस्तस्य सात्विकी दिक् च देवता || ६-४३ ||

रजो गुणप्रधानात्तु वागासीद्वचनग्रहा |
अग्निस्तत्राभवद्देवः सात्विकः सुरवन्दिते || ६-४४ ||

यथाकाशादभूद्वायुः शब्दस्पर्शौ च तद्गुणौ |
सत्त्वानुविद्धात्पवनात् त्वगासीदिन्द्रिय प्रिये || ६-४५ ||

रजोनुविद्धात्पवनादासीत्पाणीन्द्रियं प्रिये |
आदानं तस्य विषये इन्द्रस्तस्याधिदेवता || ६-४६ ||

अथ वायोरभूदग्निः शब्दस्पर्शस्वरूपवान् |
तेजसः सत्वविद्धाद्वे चक्षू रूपग्रहं सति || ६-४७ ||

रजोगुणप्रधानात्तु पादेन्द्रियमभूत्प्रिये |
उपेन्द्रः सात्विको देवो गमनं विषयो भवेत् || ६-४८ ||

आपस्तेजःसमुद्भूता रसाधिकगुणास्त्रयः |
सत्त्वानुविद्धात्सलिलाद्रसनं तद्रसग्रहम् || ६-४९ ||

वरुणः सात्विको देवो बभूव सुरवन्दिते |
रजःप्रधानात्सलिलात् पायवासीच्च विसर्गकृत् || ६-५० ||

यमोधिदेवता तत्र सात्विकः सम्बभूव ह |
अद्भ्योऽभवद्वसुमती शब्दादिगुणपञ्चका |
पृथिव्याः सत्वविद्धायाः घ्राणं गन्धग्रहं शिवे || ६-५१ ||

नासत्यौ देवता तत्र सात्विकी सम्बभूव हा |
रजोनुविद्धया चासीदिन्द्रियं गुह्यसंज्ञकम् || ६-५२ ||

आनन्दानुभवस्तेन जायते सुरवन्दिते |
देवः प्रजापतिस्तत्र सात्विकः परिकीर्तितः || ६-५३ ||

रजःप्रधानभूतेभ्यो मिलितेभ्यः सुरेश्वरि |
क्रियाशक्त्यात्मकं प्राणपञ्चकं जायते शिवे || ६-५४ ||

सत्वप्रधानभूतेभ्यो मिलितेभ्यः सुरेश्वरि |
ज्ञानशक्तिप्रधानं तु ह्यन्तःकरणमुच्यते || ६-५५ ||

मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तमित्यन्तरात्मकम् |
त्वक् चक्षूरसनाघ्राणं श्रोत्रं ज्ञानेन्द्रियाणि च || ६-५६ ||

वाक् पाणिपादपायूपस्थानि कर्मेन्द्रियणि च || ६-५७ ||

दिक्वातार्कप्रचेतोऽश्विवह्नींद्रोपेन्द्रमित्रकाः |
दशेन्द्रियाधिदेवाश्च मया ते परिकीर्तिताः || ६-५८ ||

पृथिव्यधिपतिर्ब्रह्मा विष्णुः सलिलनायकः |
तेजसोऽधिपतिः शम्भुर्वायोरीश्वर एव च || ६-५९ ||

व्योम्नः सदाशिवः प्रोक्त इत्येता भूतदेवताः |
दशेन्द्रियाणि बुद्धिश्च मनःप्राणादिपञ्चकम् |
एतल्लिङ्गं समाख्यातं जीवोपाधिरिति स्फुटम् || ६-६० ||

विशेषं तत्र देवेशि ! वर्णयामि शृणुष्व तत् |
प्राणादिपञ्चकं देवि ! कर्मेन्द्रियसमन्वितम् || ६-६१ ||

प्राणकोश इति ख्यातः क्षुत्पिपासादिधर्मवान् |
मनोज्ञानेन्द्रियैर्युक्तं मनःकोश उदीरितः || ६-६२ ||

बुद्धिज्ञानेन्द्रियैर्युक्तो विज्ञानाख्यः प्रकीर्तितः |
इदं कोशत्रयं देवि ! व्यष्ट्या लिङ्गमुदाहृतम् || ६-६३ ||

तत्राभासमयो जीवो याति चायाति सुन्दरि ! |
जडं कोशत्रयं देवि ! ब्रह्माभासेन चेष्टते || ६-६४ ||

यथायस्कान्तसान्निध्ये यथा लोहं सुरेश्वरि ! |
यज्जडं तदसद्देवि यत्सत्तत्सदिति प्रिये ! || ६-६५ ||

तस्मात्तच्चेतनं ब्रह्म सत्यमित्येव सुन्दरि ! |
समुदायस्तु लिङ्गानां तत्राभासस्तु यः प्रिये || ६-६६ ||

हिरण्यगर्भं तं प्राहुः सूत्रात्मानं पुनस्तथा || ६-६७ ||

इति ते कथितं देवि ! यत्पृष्टोऽहं त्वया शुभे |
समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || ६-६८ ||


इति श्रीनारदपाञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे (ज्ञानखण्डे) शिवोमासंवादे षष्ठं पटलम् || ६-६ ||




अथ सप्तमं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


देवदेव ! महादेव ! करुणार्णव ! शङ्कर ! |
श्रुत्वा त्वदीयवचनं नात्मा मे परितुष्यति || ७-१ ||

नारायणादिरूपाणि त्वयोक्तानि च शङ्कर ! |
तदुद्भवे हेतुमात्रं ब्रह्माज्ञानं निरूपितम् || ७-२ ||

ब्रह्मण्यज्ञानसम्बन्धः सन्देहस्ते निवारितः |
कारण ब्रूहि देवेश मोहोत्पत्तौ विशेषतः || ७-३ ||


शिव उवाच 


शृणु देवि ! प्रवक्ष्यामि रहस्यं वेदगोपितम् |
यस्य कस्यापि नो वाच्यं वाच्यं सर्वस्वदायिने || ७-४ ||

तव स्नेहवशाद्देवि ! कथयामि न चान्यथा |
सच्चिदानन्दकं ब्रह्म सदंशेन क्षरं जगत् || ७-५ ||

चिद्रूपं ब्रह्म परमं नित्यमक्षरमव्ययम् |
बाललीलाविनोदेन कोटिब्रह्माण्डसंहतीः ||
सृजते संहरत्येव निर्विकारं तथापि यत् || ७-६ ||

तस्मादप्यक्षरादूर्ध्वं परमानन्दसुन्दरम् |
नित्यवृन्दावनानन्दि नानाक्रीडारसार्णवम् || ७-७ ||

विराजति ब्रह्मपुरे मनोवाग्विषयातिगम् |
अम्भोजकर्णिकावच्च नित्यवृन्दावनान्तरे || 
तत्पत्रवदनेकैश्चिन्महोद्यानैर्विराजितम् || ७-८ ||

निजं धामं रसानन्दं स्वप्रकाशं महोज्ज्वलम् |
कालिन्दी यत्र कोट्यर्कभास्वद्रत्नतटोन्नता || ७-९ ||

हंससारसकारण्डनानापक्षिनिनादिता |
फुल्लाम्भोजवनामोदलुब्धभ्रमरमण्डला || ७-१० ||

नवरत्नमयीभिस्तु सिकताभिरलंकृता |
महामणितटोत्तुङ्गकुट्टिभैः परिमण्डिता || ७-११ ||

नानादिव्यलताकुञ्जैरम्लानकुसुमोज्ज्वलैः |
दिव्यगन्धसमाकृष्टभृङ्गझङ्कारपेशलैः || ७-१२ ||

सप्ततीर्थैर्दिव्यरत्नराजिराजितभूतलैः |
उपरिस्थमणिभ्राजत्कुट्टिमैर्दिव्यमण्डपैः || ७-१३ ||

शोभमानामृतजला स्वर्णपङ्कजमालिनी |
रक्ततुण्डपदैश्चित्रपक्षैः पक्षिगणैः शिवे || ७-१४ ||

सेव्यमाना सुखस्पर्शैर्वायुभिश्चलपङ्कजा |
क्वचित्पर्यस्तमुक्तालिमहामरकतावनौ |
शुद्धतामसहृद्युच्चैर्भाति भक्त्यङ्कुरा इव || ७-१५ ||

यत्रोन्नदन्तःशुकसारसाद्याः पठन्ति दिव्यां गुणचित्रसत्कथाम् |
शाखास्थिताः कल्पमहीरुहाणां मन्दानिलान्दोलितपल्लवश्रियाम् || ७-१६ ||

न यत्र शोको न भयं मृतिर्वा 
कालो न यत्र प्रभवेदनन्तः |
यदेत्य शोचन्ति पुनर्नहीश्वराः 
कुञ्जेषु लीलावपुषोऽमलाशया || ७-१७ ||

प्रतप्तजाम्बूनदसुन्दरत्विषः 
कटाक्षविक्षैपविलोभितेश्वराः |
चरन्ति मूर्त्तां इव विद्युतः स्फुटा 
घनेषु कुञ्जध्वनियोषिताङ्गणाः || ७-१८ ||

प्रफुल्लचाम्पेय वनोल्लसल्लता 
शतोपशङ्कं ययिता समीरणः |
तनुष्विवानन्द परंपरां परां 
तनोति तारुण्यभृतोन्नतद्भ्रुवाम् || ७-१९ ||

सख्यः कुशेशयदृशो विलसद् विभूषाः प्रोत्तुङ्गपीनकुचमण्डललम्बिहाराः |
काश्मीरनीरलुलिताम्बररश्मिमाला 
निर्भत्सितोदितदिवाकरबिम्बशोभाः || ७-२० ||

दिव्यन्ति यत्र सुरसिद्धदुरापलोकाः 
श्रुत्युल्लसत्कनककुण्डललोलगल्लाः || ७-२१ ||

द्युमणिमणिसमुद्यत्कान्तिसन्दोहरम्याः [द्युमणिः=अम्बरमणिः सूर्य इत्यर्थः द्युमणिमणि=सूर्यकान्तमणिः |] विशदमरकतानामंशुकिर्मीरिताश्च | 
प्रचलदचलशोभैः पद्मरागैः सरागैः 
प्रकटपरमशोभा भूमयो यत्र भान्ति || ७-२२ ||

नीलाद्रिकान्तिसन्दोहैरूर्ध्वगैः सर्वतः प्लुतैः | 
दूरादाभाति वसुधा हरितृणमयाङ्कुरा || ७-२३ ||

परापरविभागेन नीलपुष्पमयौ गिरी |
नानाश्चर्यमयौ दिव्यौ दिव्योद्यानमनोहरौ || ७-२४ ||

स्फुरन्मयूखमालाभिः प्रकाशितदिगन्तरः |
पद्मरागाचलः श्रीमानास्ते यत्र महाद्धिंमान् || ७-२५ ||

सरांसि यत्र भूयांसि चित्सुधारसवन्ति च |
विलसन्ति महारत्नशिलाबद्धानि सर्वतः || ७-२६ ||

यत्रोद्यानलताकुल्या वमन्ति मधुरां सुधाम् |
यूथशः खेलमानास्ताः पिबन्त्यानन्दनिर्भराः || ७-२७ ||

यत्रैव कुञ्जसदनानि हसन्मुखानि 
व्याकीर्णकाञ्चनभुगासनमण्डितानि |
प्रत्याहसन्मणिविजृम्भितकुट्टिमानि 
कूजद्विहङ्गमकुलानि शिवानि नित्यम् || ७-२८ ||

स्फूर्जन्मणिप्रविततिर्वितनोति लक्ष्मीं 
विस्फूर्जदूरुशशिकान्तशिलातलेषु |
कूलप्ररूढनलिनीदलरश्मिबिम्बा 
रूढेषु कामपि नितान्त मुदः प्रणाली || ७-२९ ||

वैदूर्यवीरुध इह प्रतिभान्ति विष्वक् 
यासूल्लसन्त्यरुणविद्रुमनर्त्तनानि |
दूरादुपेतसितमौक्तिकरश्मिलेश 
शोभां दधाति विमलां विलसन्तमार्याम् || ७-३० ||

यत्रैव चम्पकवनानि जयन्ति विष्वक् 
मत्तभ्रमद् भ्रमरदूरतरोज्झितानि |
प्रत्युन्नदन्ति विटपेष्वनिशं द्विजेन्द्रा 
गीतध्वनिं सुखसमीरसमुन्नमत्सु || ७-३१ ||

श्यामोदरद्युतिसरोजवनीस्थिताभिः 
कान्तिच्छटाभिरभितोघृतदुर्दिनेषु |
प्रोत्फुल्लपङ्कजकदम्बपरागपुञ्जो 
विद्युच्छविं वहति गन्धवहः प्रणुन्नः || ७-३२ ||

क्रीडासरः स्फुटमुदञ्चति कुञ्जलीन-
गुञ्जद्द्विरेफपटलाकुलपङ्कजश्रिः |
वप्रप्ररूढगुणरूढकदम्बलम्बद् 
दोलासहस्रकमनीयगुणं गुणोरु || ७-३३ ||

दूरादिहाद्रितनये कमलाकराणा-
मुद्यत्परागपटलैश्च समीरवेगात् |
स्फारीभवत्सुरभिगन्धसुधामयाम्भश्-
चेतःसरो रमयतीत्यनुरागिभावम् || ७-३४ ||

मध्योल्लसद्विपुलविद्रुमदेहलीक-
विश्रान्तिमण्डपसमृद्धसमस्तभोगम् |
सोपानवर्त्मसु निविष्टसखीसहस्र-
व्याहन्यमानमृदुमर्दलपूर्णकुञ्जम् || ७-३५ ||

उद्यन्मयूखमयशुद्धसुधातिवर्षै-
रत्नेन्दुरुल्लसति नित्यमनस्त भावः |
नित्याभिरन्विततमः स्वकलाभिरन्तः 
शुद्धेतरप्रथितपक्षविपक्षधामा || ७-३६ ||

यत्रामृताम्भोनिधिमध्यविस्फुर-
द्रत्नोल्लसद् द्वीपनिवेशमद्भुतम् | 
चकास्ति तस्मिन्परमाद्भुतं मह-
न्नैकेन भास्वन्मणिना विनिर्मितम् || ७-३७ ||

निजालयं मन्दिरमद्भुताकृतिं 
महामणिस्तम्भविराजमानम् |
समोदितानेकर्दिवाकरेन्दुरुक्-
प्रभावनिर्भर्त्सनरत्नमण्डितम् || ७-३८ ||

नानाविधानन्दविहारभूमिका 
दशैव यस्मिन् प्रतिभान्ति पेशलाः |
विहारशययासनचारुचामरा-
मृतानुलेपोत्तमगन्धसाधना || ७-३९ ||

गवाक्षमालापथचारिभिर्महा-
गरुद्भवैर्धूमवरैः सुगन्धिभिः |
इतस्ततः केलिवनानिलोद्धतैः 
सुवासयन्त्यो वनपुष्पसम्पदः || ७-४० ||

क्वचिद्दिनमणिज्योत्स्नाजालैर्मध्याह्नसूचकम् |
क्वचिदञ्जनसङ्काशैर्मणिभिर्दर्शितक्षपम् || ७-४१ ||

उदितार्कमिवान्यत्र पद्मरागप्रभारुणम् |
सन्ध्यायमानमेकत्र इन्द्रनीलमणित्विषा || ७-४२ ||

जलजाकृतिमत्यम्ब चतुरस्रा च वेदिका |
तस्याश्चतुर्षु कोणेषु हेमकुंभाः सुधाभृताः || ७-४३ ||

रत्नपङ्कजसंशोभैर्मुखा यत्र चकासते |
मुक्तामयवितानानि मणिभूमिप्रभाङ्कुरैः || ७-४४ ||

निर्भिन्नानीह लक्ष्यन्ते नानाचित्राकृतीनि च |
कर्णिकावन्महासौधं परितस्तस्य सुन्दरि || ७-४५ ||

द्वादशैव सहस्राणि प्रियाणां सोधपङ्क्तय |
प्रवालदेहलीकानि मणिद्वाराणि पार्वति |
मुक्तातोरणवन्त्युच्चैर्नानाश्चर्यमयान्यपि || ७-४६ ||

नानावर्णैर्महाचित्रैश्चित्रितानि समन्ततः |
गवाक्षमालाविलसन्मणिदीपोज्ज्वलानि च || ७-४७ ||

दीर्घिकाभिश्च दीर्घाभिर्विकचोत्पलपङ्क्तिभिः |
गाहमानाभिरनिश सखीवृन्दैर्विभूषितैः || ७-४८ ||

क्वणत्कनकभूषाढ्यैः कौशम्भाम्बरशोभितैः |
नानाकेलिरसास्वादविघूर्णितविलोचनैः || ७-४९ ||

महाद्वारमहं वन्दे भास्वद्रत्नकपाटकम् | 
सन्मुखं दूरतो यस्य विभाति यमुना नदी || ७-५० ||

तत्प्राऽऽगणं कुङ्कुमपङ्कपिच्छलं 
समुद्यदादित्यसहस्रभास्वरम् |
मुक्तामयूखावलिमिश्रितैर्महा-
मणिप्रकाशैररुणीकृतान्तरम् || ७-५१ ||

यत्र कार्त्तस्वरमयी पर्यस्तमणिमौक्तिका |
परमानन्दभवनं विभाति विविधास्थली || ७-५२ ||

सव्यापसव्ययोर्यस्य पुरश्च सुरवन्दिते |
कुट्टिमानि विचित्राणि भान्ति भूयांसि यत्र वै || ७-५३ ||

यत्र जाम्बूनदस्तम्भेष्वारोपितमणिव्रजाः |
प्रपुष्णन्ति महीदीपशोभामधूतवर्चसः || ७-५४ ||

तन्मध्यतो जयति कश्चिदनर्ध्यमुक्ता 
माणिक्यराशिरचितो विलसत्पताकः |
वैदूर्यविद्रुमविनिर्मितदेहलीकः 
श्रीमण्डपः कुसुमराशिभिरुद्यतश्रीः || ७-५५ ||

नृत्यन्ति कूजदलघुध्वनिनूपुराणां 
केयूरचारुवलयावलिभासुराणाम् |
यूथानि सस्मितमुखद्युतिनर्त्तकीना-
मादर्शिताभिनयमुच्चलकुण्डलश्रीः || ७-५६ ||

यत्रेन्द्रनीलमणिनिर्मितनीलपद्मे-
षूद्भ्रान्तभृङ्गवनितापटलीविभाति |
यत्रोल्लसत्स्फटिकभूमितलोपविष्टा-
हंसाविशेषमभजन्पदचञ्चुभासा || ७-५७ ||

आमोदमोदितदिगन्तरभृङ्गसङ्घ-
कल्पद्रुकोमलपरागसरागमार्गे |
मन्मानसं गिरिसुते सितसैन्धवीयः 
खण्डो निमज्जतु महामणिमण्डपान्तः || ७-५८ ||

यमुनायाः परे कूले निजं धाम प्रतिष्ठितम् || ७-५९ ||

अपरस्मिन् महेशानि धाम स्यादक्षरस्य तु || ७-६० ||

धाम्नोभिमुखमीशानि वनान्युपवनानि च |
चिदानन्दमयी वापी मणिमण्डपमण्डिता || ७-६१ ||

पारिजातवनं यत्र प्रवालकुसुमोज्ज्वलम् |
पद्मरागमयाकारनानावृक्षैर्विराजितम् || ७-६२ ||

वैदूर्यमयवल्लीनां पद्मरागपलाशकैः |
मुक्तास्तबकयुक्तैश्च काञ्चनाङ्कुरसंगतैः || ७-६३ ||

यूथैर्विराजितं विष्वक् नानाक्रीडारसालयम् |
सपादलक्षयोजनानां संख्यायां विमलं सरः || ७-६४ ||

मणिरत्नशिलाबद्धमणिकुट्टिममण्डपम् |
प्रवालपद्मरागाद्यैः कॢप्तसोपानसुन्दरम् || ७-६५ ||

तत्रस्था भर्त्तुरुद्दाम यशो गायन्ति योषितः |
काश्चिल्लम्बन्ति दोलाभिर्गायन्त्यो मधुरस्वरम् || ७-६६ ||

काश्चिन्मृदङ्गवीणाद्यैर्नांनाक्रीडारसोज्ज्वलाः |
खेलन्ति परमानन्दाः सखीसख्यो मुदान्विताः || ७-६७ ||

महापद्मवनं यत्र पद्मरागमयाम्बुजम् |
वैदूर्यदण्डपत्रालिस्फुरद् वैडूर्यपद्मिनी || ७-६८ ||

प्रवालकेसरोद्भासिदिव्यगन्धमनोहरम् |
सृजद्वितानमाकाशे रजोभिर्वायुनोद्धतैः || ७-६९ ||

संख्यया परितो देवि लक्षयोजनविस्तृतम् |
यद्गन्धानन्दसंसर्गात् ब्रह्मानन्दपरम्पराः || ७-७० ||

अप्रार्थनीयतमाभान्ति केनचित्सर्वथा सदा |
रमते भगवान् क्वापि सप्रियाभिः समन्वितः || ७-७१ ||

वसन्ते कुंकुमाम्भोभिर्जलयन्त्रैर्विनिर्गतैः |
वसन्तपुष्पाभरणैः स्फुरन् मुक्ताविभूषणैः || ७-७२ ||

प्रच्छन्नाभिः प्रकाशाभिः क्रीडाभिरितरेतरम् |
नानापरिमलोद्गारैर्नानापक्षिगणस्वनैः || ७-७३ ||

पिककोलाहलैर्दिव्यैर्नित्यानन्दविवर्द्धनैः |
स्फुरत्तडितमेघालिध्वनन्नभसि प्रावृषि || ७-७४ ||

भूमिकासु सखीवृन्दैर्गायमानः प्रमोदते |
एवं क्रमेण भगवान् क्रीडते ऋतुचर्यया || ७-७५ ||

कदाचिन्मणिगेहस्थकुट्टिमे सुमनोहरे |
चतुर्दिक्षुमहारत्नस्तम्भैः षोडशभिर्युतैः || ७-७६ ||

अन्योन्यप्रतिबिम्बत्वादन्योन्येतरथागतैः |
प्रियामध्यगतो भाति तारामध्ये यथा शशी || ७-७७ ||

नानानर्मविनोदैश्च नानाक्रीडाकुतूहलैः |
रमते भगवान् यत्र स्वय रसमयः पुमान् || ७-७८ ||

अक्षरः परमात्मा च पुरुषोत्तमसंज्ञकः |
उभावप्येक एवार्थो लीलाभेदेन सुन्दरि || ७-७९ ||

अक्षरे सृष्टिकर्तृत्वान्न शृङ्गाररसोदयः |
अमायत्वाद्रसात्मत्वान्नापरः सृष्टिकृत्प्रिये || ७-८० ||

दिदृक्षा ह्यक्षरस्यासील्लीलाया दर्शने प्रिये |
पूर्णप्रियाप्रेम पश्ये विलसत्पुरुषोत्तमे || ७-८१ ||

तज्ज्ञात्वा पुरुषः श्रेष्ठः प्रियास्विच्छां दधे प्रिये |
प्रार्थयामासुरेतास्तं श्रीस्वामिन्या समन्विताः || ७-८२ ||


सख्य ऊचुः


भो भो स्वामिन्परानन्द परात्परतर प्रभो |
वयं प्रियाः प्रियोऽसि त्वं तस्मान्नः प्रियमाचर || ७-८३ ||

अक्षरात्मा तु भगवान् या लीलाः सृजते प्रभुः |
अस्माभिर्नानुभूतास्ताः कीदृशीः किंविधा इति || ७-८४ ||

तद्दिदृक्षितचित्तानां कामो नः प्रतिबाधते |
कारयानुभवं तस्याः कारुण्येन कृपानिधे || ७-८५ ||


श्रीकृष्ण उवाच 


प्रियाः शृणुत मे वाक्यं सावधानेन चेतसा |
न यूयं दर्शने योग्याः नित्यानन्दपदे स्थिताः || ७-८६ ||

यत्रानन्दस्वरूपस्य हानिर्भवति सर्वथा |
त्रिगुणायास्तु लीलाया दर्शनेन प्रियंवदाः || ७-८७ ||

मायावेशाद्विचित्रत्वं भावरूपात्मनां भवेत् |
स्वलीलासहितं मां च न द्रक्ष्यथ कदाचन || ७-८८ ||

दुःखानुभव एवास्ति न सुखस्य कदाचन |
विस्मरिष्यथ मां तत्र किमन्यत्तु वदामि भोः || ७-८९ ||

इत्युक्तास्ताः प्रियाः सर्वाः प्रत्यूचुः पुरुषोत्तमम् |
तथापि प्रिय तत्सर्वं नानुभूतं कदाचन || ७-९० ||

तस्मादनुभवारूढ यथा भवति तत्कुरु |
दुःख कामो विना दुःखदर्शनं न निवर्तते || ७-९१ ||

विना दुःखं न च सुखं स्वरूपेण प्रतीयते |
तस्मात्साधय नः कामं गुणलीलानुदर्शने | 
एवमुक्ते प्रियाभिस्तु तथास्त्विति जगाद सः || ७-९२ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे सप्तमं पटलम् || ७-७ ||





अथ अष्टमं पटलम् 


शिव उवाच 


इच्छया ससृजे निद्रा त्रिगुणा मोहरूपिणी |
तथा विस्रंसितज्ञानो मुमोह जगदीश्वरः || ८-१ ||

मोहरूपं तदज्ञानं यस्य शक्तिद्वयं प्रिये |
आवरणा प्रथमा देवि विक्षेपात्मा परा मता || ८-२ ||

स्वप्रकाशं यथा दीपमभ्रपत्रावृतिर्यथा |
निगुह्येतं जितानेन नानाभावान्प्रदर्शयेत् || ८-३ ||

एवं कूटस्थपुरुषमावृत्यावरणात्मिका |
ततो विक्षेपरूपेण विश्वमात्मन्यदर्शयत् || ८-४ ||

शक्तिद्वयसमापेतमज्ञानमिति तद्विदुः |
यथा शयानः पुरुषो जाग्रद्दृष्टं विमुञ्चति || ८-५ ||

तद्वासनावासितायां बुद्धौ स्वप्नं प्रपश्यति |
यथा ददर्शविश्वात्मा स्वप्नारूढं जगत्प्रिये || ८-६ ||

यथाशयानः पुरुषः स्वप्ने राजा यथा भवेत् |
राजदेहेन प्रकृतीः सर्वा एव नियच्छति || ८-७ ||

तथा नारायणं रूपं धत्ते देवश्चिदात्मकः |
तेन रूपेण देवेशि स्वप्नलीलां प्रपश्यति || ८-८ ||

सत्वं रजस्तम इति पृथिव्यादीनि सुन्दरि |
तत्र जातानि देवेशि येभ्योऽण्डमभवत्प्रिये || ८-९ ||

तत्र जाता इमे लोकाः सप्त चोर्ध्वमधस्तथा |
सप्तार्णवाः सप्तद्वीपा जम्बूद्वीपस्तु मध्यगः || ८-१० ||

तन्मध्ये भारतं वर्षं माथुरं तत्र मण्डलम् |
तन्मध्ये गोकुलं जातं स्वाप्निकं सुरसुन्दरि || ८-११ ||

बहिर्वत् भासते विश्वं निद्रयान्तर्गतं प्रिये |
ब्रह्मसत्तैव तत्सत्ता पृथक् सत्ता न विद्यते || ८-१२ ||

भित्यन्तर्गतचित्राणि यथाधिष्ठानतः पृथक् |
न सन्ति देवदेवेशि तदा त्रासमयान्यपि || ८-१३ ||

एवं विश्वमयं चित्रं आत्मभित्तिमधिंष्ठितम् |
न पृथक् देवि कुत्रापि पृथक् जानन्त्यपण्डिताः || ८-१४ ||

ब्रह्मगुह्यमिदं देवि वक्तुं जिह्वा जडायते |
गात्राणि शिथिलायन्ते वाणी मे गद्गदायते |
तथापि प्रेमवशगो दिङ्मात्रं प्रब्रवीमि ते || ८-१५ ||

एकदा पुरुषः साक्षात्पुरुषोत्तमसंज्ञकः |
सखीनां मण्डलगतः स्वामिन्या श्लिष्टया प्रभुः || ८-१६ ||

रत्नसिंहासनासीनः पदाक्रान्तमहीतलः |
पाणिना भ्रामयन्पद्मं पदावष्टब्धविग्रहः || ८-१७ ||

दिव्यक्रीडारसानन्दो दिव्यभूषणभूषितः |
दिव्यमाणिक्यमुकुटो दिव्यकुण्डलमण्डितः || ८-१८ ||

निश्चलालिकुलाकारकुटिलः स्निग्धकुन्तलः |
शरत्पद्मलसद्वक्रो नयनानन्दवर्षणः || ८-१९ ||

दिव्यहीरालिदशनः प्रवालदशनच्छदः |
अनङ्गधनुराकारकुटिलभ्रूलतोत्सवः || ८-२० ||

स्मितमाधुर्यविजितमाधुर्यरससागरः |
कम्बुकण्ठलसद्रेखात्रयशोभामनोहरः || ८-२१ ||

मुक्ताहारलसद्वक्षः स्फुरमाणमणिप्रभः |
कांचीकपालविस्फूर्जत्किंकिणीजालमण्डितः || ८-२२ ||

वलयांगदकेयूरोर्मिकावृन्दविभूषितः |
सुनासः सुन्दरमुखः स्मितोदारमुखाम्बुजः || ८-२३ ||

दिव्यगन्धानुलिप्तांगो दिव्याम्बरविभूषितः |
सुधासमुद्रलहरीशीतलाकृतिसुन्दरः || ८-२४ ||

गंभीरावर्तनाभ्युद्यत्तनुरोमलतांकुरः |
स्वामिनी संस्थिता तस्य वामदेशे सहासना || ८-२५ ||

अचञ्चलतडित्कोटिद्युतिभूषणभूषिता |
दिव्यधात्रीफलस्थूलनासानटितमौक्तिका || ८-२६ ||

शृङ्गाररससम्पूर्णनेत्रान्दोलनविभ्रमैः |
विलुम्पन्तीव देवेशि भर्त्तुश्चित्तगभीरताम् || ८-२७ ||

मधुरोल्लापमाधुर्यविनिर्भर्त्सितकच्छपी |
मन्दर्स्मितप्रभापूरमज्जत्प्राणेशमानसा || ८-२८ ||

मुखामोदविलुब्धालिझङ्कारोद्विग्नलोचना |
भ्रूलताजितकन्दर्पवरकार्मुकविभ्रमा || ८-२९ ||

मणिमजीरनिर्ह्रादविमोहितमरालिका |
नखेन्दुरुचिसदोहमज्जन्नूपुरमण्डला || ८-३० ||

आनन्दसागरोद्वेलविधूपममुखाम्बुजा |
कुचकुम्भलसन्मुक्ताहारभारमनोहरा || ८-३१ ||

ग्रैवेयाभरणोद्दीप्ता क्रम्बुकण्ठी शुचिस्मिता |
सख्यः प्रियां पुरस्कृत्य प्राहुः प्राणेश्वरं मुदा || ८-३२ ||


सख्य ऊचुः 


प्राणनाथ प्रियायास्ते मनोरथमहाद्रुमः |
फलितो नैव दृश्येत त्वयि भर्त्तरि किं पुनः || ८-३३ ||

मनोरथविघातेन धुनोत्येव प्रियामनः |
बाललीलादिदृक्षास्मान् बाधते हृदयस्थिता || ८-३४ ||

यथेन्दोश्चन्द्रिकायाश्च यथा कुसुमगन्धयोः |
शब्दार्थयोर्यथैवेश यथा बह्न्यर्चिषोः प्रभो || ८-३५ ||

अनाद्यभेदो देवेशि स्वामिन्यापि तथैव ते |
अस्माकमपि भो स्वामिन् स्वामिन्यापि तथैव सः || ८-३६ ||

कस्य हेतोर्न कुरुषे तन्मनोरथपूरणम् |
अविलम्बितमेवैतत्कुरुष्व हृदयस्थितम् || ८-३७ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे अष्टमं पटलम् || ८-८ ||




अथ नवमं पटलम् 


श्री शिव उवाच 


अथ श्रुत्वा सखीवाक्यं दर्शनावश्यकं प्रिये |
तूष्णीं स्थितोऽपि मनसा मेने सर्वं भवत्विति || ९-१ ||

स्वामिनीसहिताः सर्वाः सख्यस्तन्मुखपङ्कजम् |
वीक्ष्यमाणा इवातस्थुः प्रभुश्चापि तथा स्थितः || ९-२ ||

वासनांशैर्गताः सर्वा मथुरामण्डलस्थिते |
गोकुले गोपिका जाता गोपगेहेषु ताः पृथक् || ९-३ ||

वृषभानुगृहे जाता राधिकेति च विश्रुता |
स्वामिनीवासनालेशः केनाप्यंशेन सुन्दरि || ९-४ ||

तत्सख्यश्चापि सञ्जातास्तासां नामानि कानिचित् |
कथयिष्यामि देवेशि शृणुष्वैकाग्रमानसा || ९-५ ||

सुन्दरी स्वर्णवर्णा च रम्याङ्गी स्वर्णमालिनौ |
ललिता चित्रवर्णा च विशाखा विजया जया || ९-६ ||

सुकुण्डला कुण्डलिनी मालिनी स्वर्णंमञ्जरी |
मञ्जुघोषा विचित्रा च देवसेना वरूथिनी || ९-७ ||

गौरी चित्राम्बरा तन्वी चन्द्रलेखा मनोजवा |
अजिता जयिनी श्यामा बलाकी विमलप्रभा || ९-८ ||

तारा कुरङ्गनयना कमला वनमालिका |
नित्या विलासिनी ताम्रा अनङ्गानङ्गमालिनी || ९-९ ||

अनङ्गमेखला माध्वी मोहिनी मदनावती |
पुष्पावती हेमलता हेममाला मनोजवा || ९-१० ||

कर्पूरगन्धा काश्मीरी पद्मगन्धा विहारिणी |
हंसिनी चित्रिणी चित्रा सुनन्दा बिन्दुमालिनी || ९-११ ||

मनोजापाङ्गलालित्या वैताली विमलप्रभा |
पद्मरागा विचित्राङ्गी नित्यानन्दा निरङ्कुशा || ९-१२ ||

इत्येवं कोटिशः ख्याताः सख्यः कुवलयेक्षणाः |
न संख्यया परिच्छेद्या नित्यवृन्दावनाश्रयाः || ९-१३ ||

तासां द्वादशसाहस्री संख्या प्रोक्ता तथापि या |
अन्तःपुरगतानां च रहोमिलितचेतसां || ९-१४ ||

जाग्रत्स्वप्नं गताः सर्वाः स्वात्मानं ददृशुस्तदा |
नन्दव्रजमिवोपेतमनुल्लङ्घितकेतनाः || ९-१५ ||

यथा समीरवेगेन नीयते पद्मसौरभः |
न पद्मस्याधिकं किञ्चिन्न्यूनं वा भवति प्रिये || ९-१६ ||

तथा मोहेन ता नीता अपि स्वप्नं परात्मनः |
अनुभूतवन्त्यस्तास्तत्र स्वप्नमायामनोरथम् || ९-१७ ||

परात्मा भगवांश्चापि लीलामेतां ददर्श सः |


पार्वत्युवाच 


नन्दगोपव्रजं प्राप्ताः सख्यो या भवतोदिताः |
कूटस्थलीलानुभवप्रकारं वद शङ्कर || ९-१८ ||

परात्मा भगवांश्चापि कथं लीलां ददर्श सः |
कीदृशी सा भवेल्लीला सगुणानिर्गुणापि वा || ९-१९ ||

अनित्या वाथ नित्या वा यथार्थं ब्रूहि शङ्कर |


शिव उवाच 


शृणु पार्वति वक्ष्यामि तव प्रश्नान् सुगोपितान् || ९-२० ||

न नास्तिकेभ्यो धूर्तेभ्यो हैतुकेभ्यः सुरेश्वरि |
न वेदनिन्दकेभ्यश्च नाविश्वासाय कर्हिचित् || ९-२१ ||

वेदशास्त्रपुराणादिश्रद्धापूतान्तरात्मने |
अनिन्दकाय शुद्धाय सर्वत्र ब्रह्मदर्शिने || ९-२२ ||

अलोलुपाय शान्ताय निर्मलाय महेश्वरि |
कृतज्ञाय क्रियाकाण्डाचारसंशुद्धचेतसे || ९-२३ ||

स्नानदानदयादाक्ष्यदमाद्यमलमूर्त्तये |
परीक्ष्य शतधा देवि दद्यान्नान्यत्र कर्हिचित् || ९-२४ ||

स्नेहाद्वा धनलोभाद्वा अज्ञानाद्वा भयादपि |
प्रकाशयति मूढात्मा नारक्याचन्द्रतारकम् || ९-२५ ||

तस्मात्त्वयापि देवेशि गोपितव्यं सुरेश्वरि |
सखीनां ब्रह्मलीलाया दर्शनं तु यथा भवेत् || ९-२६ ||

तत्प्रकारं प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकाग्रमानसा |
मथुराधिपतिः कंसः उग्रसेनसुतः खलः || ९-२७ ||

श्रुत्वात्ममृत्युं देवक्याः पुत्रद्वारेण दुष्टधीः |
भगिनीं हन्तुमारेभे खङ्गेन तरसा बली || ९-२८ ||

वारितो वसुदेवेन नीत्या चाध्यात्मशिक्षया |
न निवृत्तः खलः पापस्तदीपायमचिन्तयत् || ९-२९ ||

न चास्यास्ते भयं वीर पुत्रेभ्यश्चेद्भयं तव |
समर्पयिष्ये तान्पुत्रान्यानसौ प्रसविष्यति || ९-३० ||

न सन्देहस्त्वया कार्यो यतः सत्यमयः पुमान् |
सत्ये नष्टे स्वयं नष्टो विशतेन्धं महत्तमः || ९-३१ ||

इत्युक्तो मोहितमतिर्मुमोच भगिनीं खलः |
तया प्रसूतः समये पुत्रः पावकसन्निभः || ९-३२ ||

तमादाय गतः कंसं वसुदेवः प्रसादयन् |
अर्पयामास तनयं कंसायात्मजमृत्यवे || ९-३३ ||

औग्रसेनिस्तु तं दृष्ट्वा प्रसन्नेनान्तरात्मना |
प्रत्यपर्यन् सुतं प्राह प्रसन्नोऽहं तवानघ || ९-३४ ||

न चास्मान्मे भयं शूर तस्मान्नो हन्मि ते शिशुम् |
युवयोरष्टमाद्गर्भान्मृत्युर्मे संश्रुतः पुरः || ९-३५ ||

वृथा किमर्थं ते बालान् हन्मि लोकविगर्हितः |
अष्टमस्तु यदा पुत्रो भविष्यति तवानघ || ९-३६ ||

तदा मां तूर्णमासाद्य निवेदयतु वै भवान् |
स्वस्त्यस्तु ते चिरं याहि मा भयं धेहि सर्वथा || ९-३७ ||

इति कंससमादिष्टो वसुदेवो महाशय |
निवृत्तः सुतमादाय कंसवाक्ये ससंशय || ९-३८ ||

ततो नारदवाक्येन विमोहितमतिः खलः |
अहनत्तं सुतं भूयस्तत्र गत्वा रुषान्वितः || ९-३९ ||

जग्राह निगडे चोभौ वसुदेवं च देवकीम् |
यान्यान्पुवान्प्रसुश्रुवे मारयामास तान् खलः || ९-४० ||

दधार सप्तमं गर्भं शेषसंज्ञं सुदुःसहम् |
आदिष्टा देवदेवेन योगमाया महेश्वरि |
गर्भमाकृष्य देवक्या रोहिणीं प्रणिनाय सा || ९-४१ ||

स्वयं प्रादूरभूत्तस्मिन् देवकीजठरे प्रभुः |
शङ्खचक्रगदापद्मधरश्चारुचतुर्भुजः || ९-४२ ||

पीतवासा घनश्यामः स्फुरन्मकरकुण्डलः |
स्फुरन्माणिक्यमुकुटो वलयाङ्गदभूषितः || ९-४३ ||

वसुदेवस्तु तं दृष्ट्वा विस्मयोदारलोचनः |
तुष्टावोपनिषद्वाग्भिस्ततस्तुष्टोऽब्रवीद्वचः || ९-४४ ||


विष्णुरुवाच 


त्वयाहं तोषितः पूर्वं तपसा दुश्चरेण हि |
पृश्निगर्भेति विख्यातो नाम्ना पत्रोऽभवं तव || ९-४५ ||

द्वितीये जन्मनि तथा कश्यपस्त्वं प्रजापतिः |
उपेन्द्र इति विख्यातिं गतोऽहं यदुनन्दन || ९-४६ ||

वसुदेव तृतीयेस्मिन् भवे जातो भवद्गृहे |
मुक्तिदानाय भवते प्रादुर्भूतोऽस्मि साम्प्रतम् || ९-४७ ||

नय मां गोकुलं यत्र यशोदा नन्दगेहिनी |
तत्र जाता महामाया तां नयस्व स्वकं गृहम् || ९-४८ ||

तव मास्तु भय क्वापि कंसान्मज्ज्न्मशङ्कितात् |
इत्युक्ता देवदेवेशो दम्पत्योः पश्यतोः पुरः || ९-४९ ||

अक्षरस्य तु या चित्तवृत्तिर्लीलावलोकने |
तदुपाधिकतत्सत्तारूपे व्यूहत्त्वमागतः || ९-५० ||

बभूव द्विभुजः सद्यः शिशुभावं गतः प्रभुः |
तस्मिन्नाविविशे साक्षाद्रसरूपी स्वयं प्रभुः || ९-५१ ||

निनाय गोकुले नन्दगेहं निद्राविमोहिते |
आदाय योगनिद्रां तां वसुदेवो गृहं गतः || ९-५२ ||

देवकीप्रसवं प्रातः कंसायाचख्युरुत्सुकाः |
गृहपाला ध्वनिं श्रुत्वा बालस्येति त्वरान्विताः || ९-५३ ||

कंसस्त्वरितमागम्य हठादाक्षिप्य तां खलः |
भूपृष्ठे प्रोथयद्देवीं ततः सा दिवमुत्पतत् || ९-५४ ||

सा प्रोवाच वचः क्रुद्धा हरिजातस्तवान्तकृत् |
यो वेदधर्मरक्षार्थं पाखण्डविनिवृत्तये || ९-५५ ||

असुराणां विनाशार्थमाविर्भवति लीलया |
युगान्ते तमसा ग्रस्तान् वेदानुद्धर्त्तुमिच्छया |
मत्स्यरूपी स्वयं जातः सर्वज्ञः सर्वशक्तिमान् || ९-५६ ||

कूर्मरूपेण यः पृष्ठे दधार मन्दराचलम् |
उद्दिधीर्षुर्भुवं मूढ योऽसृजत् शौकरीं तनुम् || ९-५७ ||

स्वभक्तद्रोहिणं हन्तुं त्रातुं भक्तजनं तु यः |
नृसिंहरूपी यः स्तम्भात्प्रादुरासीत्कृपानिधिः || ९-५८ ||

आत्मानं वामनं कृत्वा भक्तकार्यार्थमुद्यतः |
बलिं बध्वा मघवते त्रिलोकीमददात्प्रभुः || ९-५९ ||

क्षत्रियान् दुर्नयान् दृष्ट्वा जमदग्निगृहे तु यः |
जातश्चकार पृथिवीं क्षत्रवीजविवर्जिताम् || ९-६० ||

योऽसौ दाशरथिर्भूत्वा रावणं लोकरावणम् |
जघान समरे दुष्टं शरण्यः शत्रुसूदनः || ९-६१ ||

कलौ जनिष्यमाणानां असुराणां दुरात्मनाम् |
वेदमार्गप्रवृत्तानां अतदर्हतया तु यः || ९-६२ ||

अरुच्युत्पादनार्थाय नानापाषण्डकल्पनाम् |
कृत्वा विनाशमेतेषां करिष्यति परः प्रभुः || ९-६३ ||

स जातो यत्र कुत्रापि मृत्युस्तव विमूढधे |
इत्युक्त्वान्तर्दधे माया कंसस्तु विमनाः स्थितः || ९-६४ ||


इति श्रीपञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे नवमं पटलम् || ९-९ ||




अथ दशमं पटलम् 


शिव उवाच


अथ नन्दगृहे जातः प्रातरेव महोत्सवः |
नन्दः स्नातः शुचिर्विप्रानाहूयागमपारगान् |
ददौ महामना गावो वासांस्याभरणानि च || १०-१ ||

गोपा गोप्यो ययुर्हृष्टा नानाभूषाम्बरावृताः |
नन्दं वर्धापयामासुराशीर्भिः सर्वतोमुखम् || १०-२ ||

यशोदां च महाभागां गत्वा गोप्योऽति हर्षिताः |
उत्सुकानि मनांस्यासां बभूवुः कृष्णदर्शने [ब्रह्मसृष्टिभ्यः तदानीं किशोरस्वरूपेण श्रीकृष्णो निजदर्शनं दत्तवान् |] || १०-३३ ||

श्रीकृष्णदर्शनानन्दनिमग्ना निजमूर्त्तयः |
बभूवुर्गोपिकाः सर्वाः निजलोकं गता इव || १०-४ ||

गृहे गृहे समभवन्महोत्सवपरम्पराः |
याचका वन्दिनः सूता मागधाः समुपाययुः || १०-५ ||

तेभ्यो ददौ महार्हाणि भूषावासांसि गोपराट् |
अथ कंससमादिष्टा पूतना बालघातिनी || १०-६ ||

निघ्नन्ती बालकान् जातान् चचार परितो व्रजम् |
शिशवस्ते पराभूताः प्रविष्टाः पूतनान्तरम् || १०-७ ||

नन्दगृहे पुत्रजनिं श्रुत्वा तस्य जिघांसया |
कृत्वा विमोहनं रूपं दिव्यालङ्कारचर्चितम् || १०-८ ||

दिव्यमालाम्बारधरं दिव्यगन्धमनोहरम् |
मनोहरन्ती नन्दस्य प्रविवेश शनैर्गृहम् || १०-९ ||

अथ सा सूतिकागारमभ्येत्य क्रूरनिश्चया |
मोहयित्वा वचोभिस्तां बहिःप्रेमनिरूपितैः || १०-१० ||

सुप्ताहिमिव जग्राह बालं कमललोचनम् |
अङ्कमारोप्य बहुधा लालयन्ती शुचिस्मिता || १०-११ ||

ददौ हालाहलालिप्तं स्तनं तन्मुखपङ्कजे |
तदन्तःस्थशिशृन् प्राणान् पूतनायाः पपौ हरिः || १०-१२ ||

सार्द्धयोजनविस्तारो देहस्तस्या महीतले |
पपात पातध्वनिना कम्पयन् व्रजमण्डलम् || १०-१३ ||

स्तन्यं हालाहलमयं हरये परमात्मने |
दत्वापि सद्गतिं प्राप्ता किं पुनः साधुकारिणः || १०-१४ ||


पार्वत्युवाच 


व्रज्रस्थाः शिशवो ये च तया व्यापादिता इति |
पूतनायां स्थितान् सर्वान् तत्प्राणैरपिबद्धरिः || १०-१५ ||

इति यद्भवता प्रोक्तं के तेऽत्र शिशवः प्रभो |


शिव उवाच 


एकदा ब्रह्मणः सत्रे देवगन्धर्वपन्नगाः || १०-१६ ||

सिद्धा विद्याधराः सर्वे समाजग्मु महर्षयः |
आदित्या वसवो रुद्रा मरुतः पितरस्तथा || १०-१७ ||

अग्नयो वायवश्चान्ये तेषामासीन्महासदः |
जगुर्गन्धर्वपतयो ननृतुश्चाप्सरोगणाः || १०-१८ ||

अप्सरोदर्शनक्षुब्धस्मरग्रस्तोन्यथा मतिः |
न शशाक मनो यन्तुं यतन्नपि पितामहः || १०-१९ ||

चस्कन्द रेतस्तस्याशु तपो विद्यामयं महत् |
अज्ञात्वा तस्य संस्थानं कुण्डाग्नावजुहोत्प्रभुः || १०-२० ||

अग्निमध्यात्समुद्भूताः कुमारा वह्नितेजसः |
बद्धाञ्जलिपुटाः सर्वे प्रणेमुस्ते पितामहम् || १०-२१ ||

ब्रह्मन् पितासि नः कामं वयं ते तनयाः प्रभो |
उत्पादिताश्च भवता किंकुर्मस्तदुदीर्यताम् || १०-२२ ||


ब्रह्मोवाच 


अग्नौ क्षिप्तं मया रेतस्तपोविद्यामयं शुभम् |
तत्र जाता भवन्तो हि तस्मादग्निकुमारकाः || १०-२३ ||

दण्डकारण्यमासाद्य तपश्चरत पुत्रकाः |
इत्युक्ता ब्रह्मणा सर्वे दण्डकारण्यमाश्रिताः || १०-२४ ||

तपः कुर्वन्तो यत्नेन ब्रह्मणोद्देशयन्त्रिताः |
ततः कतिपये काले रामो दाशरथिः स्वयम् || १०-२५ ||

रावणं समरे हत्वा राज्यं कृत्वा बिभीषणे |
विमानं वरमारूढो दण्डकारण्यमाश्रितः || १०-२६ ||

तत्रागस्त्याश्रमं रामो गत्वा चक्रेभिवादनम् |
मुनिः सम्भावयामास कन्दैर्मूलफलादिभिः || १०-२७ ||

रामस्य दर्शनं चक्रुर्मुनयोपि धृतव्रताः |
उवास रामः कतिचिद्दिनानि मुनिसत्कृतः || १०-२८ ||

एकदा जनकी दृष्टुं मुनीनामाश्रमान् शुभान् |
जगाम मुनिपत्नीनां सौहार्देनापि सुन्दरि || १०-२९ ||

चक्रे रामकथाः पुण्याः रावणस्य वधं प्रति |
सत्कृता मुनिपत्नीभिः मुनिभिः साधुभिस्तथा || १०-३० ||

निवृत्ता जानकी तत्र जगामाग्निकुमारकान् |
द्रष्टुं तपस्यतः पूर्णान् मुनिकन्यासमावृता || १०-३१ ||

जानकी तान्नमस्कृत्य कुमाराननलप्रभान् |
निषसाद क्षणं तत्र वनशोभाहितेक्षणा || १०-३२ ||

ते विचित्रेण दैवेन प्रेर्यमाणाः कुमारकाः |
अमर्षजननं वाक्यमब्रुवन्कृतहेलनाः || १०-३३ ||

अहो सीते प्रभुः साक्षादीश्वरो जगतां पतिः |
वेदरक्षाविधानार्थमवतीर्णो महीतले || १०-३४ ||

न यस्य स्वपरो वापि न द्वेष्यः प्रिय एव च |
सत्यसन्धः क्षमी शूरो रामः कमललोचनः || १०-३५ ||

जटीवल्कलसंवीतो मोहमग्नो वने वने |
भ्रान्तश्चचार निर्विण्णः पृच्छमानो वनस्पतीन् || १०-३६ ||

इयं कान्तेति वै मत्वा मोहविभ्रंशिताशयः |
क्वचित्पल्लविनीं हृद्यां लतामालिंग्य निर्वृतः || १०-३७ ||

निवारितो लक्ष्मणेन नेयं कान्तेति जल्पता |
दधाराम्भोनिधौ सेतुं सख्यं कृत्वा च वानरैः || १०-३८ ||

त्वन्निमित्तमिदं सीते प्रभोरपि विडम्बनम् |
तस्मात्स्त्रियः पापरूपा दोषैकनिलयाः सदा || १०-३९ ||

न धार्या सुखमिच्छद्भिः कदाचित् क्वापि पण्डितैः |
इत्येवं वचनं तेषां श्रुत्वा दाशरथेः प्रिया || १०-४० ||

चक्रोध रक्तनयना शापं दातुं मनोदधे |


सीतोवाच 


मन्निन्दायाः फलं शीघ्रमवाप्स्यथ कुमारकाः || १०-४१ ||

द्विधाविदीर्णदेहाश्च यूयं पण्डितमानिनः |
पतन्तु भूतले सर्वे सर्वे स्वात्मकृतं भुजः || १०-४२ ||

इत्युक्ते सीतया तूर्णं द्विधाभूतकलेवराः |
शिशवः पेतुरुर्व्यान्ते मुनिपत्न्यो विसिस्मिरे || १०-४३ ||

हाहाकारो महानासीन्मुनीनां तत्र शृण्वताम् |
एवं शप्त्वा कुमारांस्तान् ययौ सीतानिकेतनम् || १०-४४ ||

रामः श्रुत्वाथ तां वार्त्तामप्रियां दुर्मना भृशम् |
निनिन्द सीतां मनसा किमेतद्दुर्विनीतया || १०-४५ ||

अर्विचारितमेवेह कृतं नष्टविमर्षया |
अहो मूढधियो दुष्टाः स्त्रियो दारुणचेतसः || १०-४६ ||

श्रेयसां परिपन्थिन्यो मायेयं दैवनिर्मिता |
ससारान्मुक्तिकामानां याः स्वयं निगडोपमाः || १०-४७ ||

महामोहस्य मञ्जूषा स्वार्थायानर्थतत्पराः |
क्रोधलोभानृतधियो न विश्वस्ताः कदाचन || १०-४८ ||

न च ता विश्वसेत्क्वापि विश्वस्तान् घ्नन्त्यसंशयम् |
अल्पार्थे बह्वनर्थेषु प्रवर्त्तन्ते दुराशयाः || १०-४९ ||

न विद्वान् स्त्रीवशं गच्छेद् वशं प्राप्तो विनश्यति |
इत्याकलयय हृदये जानकीं प्राह स प्रभुः || १०-५० ||


राम उवाच 


किमेतत्साधुचरिते विनिन्दितमचीकरः |
नास्माकमुचितं कर्म यत्कुमारविहिंसनम् || १०-५१ ||

तपोविद्याधृतधियो विनयाचारशालिनः |
न चैते शापमर्हन्ति यदि घ्नन्त्यपि सुन्दरि || १०-५२ ||

यथार्थवादिनां पुंसां श्रुत्वा वाचो यथार्थकाः |
कुप्यन्ति ये मूढधियो न तेषां निष्कृतिः क्वचित् || १०-५३ ||

सीते यथार्थमुक्त तैर्मामुद्दिश्य दयालुभिः |
तेष्वमर्षः कथं जात ईदृशोनर्थदर्शनः || १०-५४ ||

यदि स्वल्पोपराधोऽपि तस्मिन् दण्डो महान् घृतः |
न चैतदुचितं चण्डि क्षत्रियाणां दयावताम् || १०-५५ ||

वनचराणामस्माकं मुन्याश्रमवासिनाम् |
साध्वीत्थमुक्ता रामेण लज्जया नम्रकन्धरा || १०-५६ ||

बद्धहस्ताञ्जलिः प्राह भर्तृवाक्यविबोधिता |


सीतोवाच


अपराधो महान् देव कृतो मे नात्र संशयः || १०-५७ ||

अदण्डेष्वप्यपापेषु यन्मया ह्युद्यमः [यन्मन्योरुर्दमः कृतः इति मूल पाठः |] कृतः | 
अपि मे दुर्नयं देव क्षमस्व त्वं दयानिधे || १०-५८ ||

तेष्वनुग्रहमाधस्त्व साधुष्वपि तपस्विषु |


राम उवाच 


न करिष्याम्यहं भद्रे कुमाराणामनुग्रहम् || १०-५९ ||

मया त्वनुग्रहीतानां मुक्तिः स्याज्जलवज्जले |
वेदवेदान्तसङ्गीतः परमात्मा परः प्रभुः |
करोत्वनुग्रहं तेषामनुभूतिर्यथा भवेत् || १०-६० ||

तस्मादिमे लिङ्गदेहमात्रशेषाः सुलोचने |
मयि स्थास्यन्ति सततं कालाविर्भावहेतवे || १०-६१ ||

रामे च भगवत्येते विलीनास्ते ततः परम् |
वसुदेवगृहे साक्षादवतीर्णे हरौ स्वयम् || १०-६२ ||

तेवतीर्णा व्रजभुवि तद्देहस्थाः कुमारकाः |
पूतनायां स्थिताः सर्वे तया व्यापादिता इति || १०-६३ ||

तत्प्राणैरपिबद् बालान् दक्षिणांगव्यवस्थितान् |
वामांगभूताः सकलाः गौडदेशेऽभवन् स्त्रियः || १०-६४ ||

कुमारीरानयामास परचक्रं जिघांसता |
निरुद्धा राजधर्मेण नन्दस्तद्देशमागतः || १०-६५ ||

इति ते कथितं देवि यत्पृष्टोऽहं सुलोचने |
समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || १०-६६ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे दशमं पटलम् || १०-१० ||




अथ एकादशं पटलम् 


श्री शिव उवाच 


हृत्वाथ पूतनाप्राणान् सहबालान् कृपानिधिः |
शकटं पातयामास पादपल्लवलीलया || ११-१ ||

तृणावर्त्तमथाकाशे हरन्तमहनद्धरिः |
स्तनं पीत्वा यशोदायै जृम्भमाणस्तु केवलम् || ११-२ ||

मुखे प्रदर्शयामास भुवनानि चतुर्दश |
बाललीलाविनोदेन मृदमश्नन् कृपानिधिः |
अकल्पयद्देहयोगं कुमाराणामलौकिकम् || ११-३ ||

नाश्नाति मृदमानन्दो दधिदुग्धान्यपि स्वयम् |
पुष्ट्यर्थं च कुमाराणामकरोत्सकलं प्रभुः || ११-४ ||

व्रजस्था गोपिकाः सर्वाः कृष्णलीलाहृताशयाः |
विलोभयन्त्यः श्रींकृष्णं दास्ये दुग्धं दधीन्यपि || ११-५ ||

मृदूनि नवनीतानीत्युक्त्वा निन्युर्गृहान् स्वकान् |
ततोप्येकान्त आहूय दत्वा दधिमधूनि च || ११-६ ||

कृष्णमालिङ्गयामासुश्चुचुम्बुर्मुखपङ्कजम् |
बालोभूत्वापि लोकस्य यशोदानन्दयोरपि || ११-७ ||

आलिङ्ग्यत्यालिंग्यमानः प्रतिचुम्बति चुम्बितः |
गोपिकाहृदयानन्दं वर्धयन् रतिचेष्टितैः || ११-८ ||

रतिज्ञमिव तं मत्वा गोपिका रतिचेष्टयाः |
कुतूहलनिमग्नास्ता न वक्तुं शेकुरुत्सुकाः || ११-९ ||

अन्यापि गृहमानीय खाद्यपानैरतोषयत् |
भूषयित्वांजनाकल्पैरङ्गरागैः सुगन्धिभिः || ११-१० ||

शुभासने समारोप्य दत्वा ताम्बूलवीटिकाम् |
इहैव बालकैरेतैः परिक्रीडस्व निर्भयः || ११-११ ||

मान्यत्र गच्छ ते माता ज्ञापिता ताडयिष्यति |
इत्याहुर्गोपिकाः काश्चित्प्रेमबद्धा व्रजार्भके || ११-१२ ||

व्रजेश्वरसुतं नीत्वा गृहमूचुः पराः स्त्रियः |
यदि नृत्यति सत्कृष्ण भवान् दास्ये मनोरथम् || ११-१३ ||

इत्युक्तो नृत्यति स्मासौ रभसा वै मुदान्वितः |
हरन् कटाक्षमालाभिर्भावपूर्णाभिरावृतः || ११-१४ ||

वव्रे नृत्यविधानार्थं कामं देहि प्रतिश्रुतम् |
कस्ते कामस्तयोक्तेसौ वव्रे कृष्णः स्ववांछितम् || ११-१५ ||

त्वदीयहृदये भाति कन्दुकद्वयमुत्तमम् |
देह्येतद्रमणार्थाय मित्रैः गोपसुतैः सह || ११-१६ ||

जहास गोपीकृष्णस्य वाक्यश्रवणहर्षिता |
वृषभानोः सुता देवि राधिकानामविश्रुता || ११-१७ ||

स्वामिनी वासना जाता श्रीकृष्णप्रेमविह्वला |
द्वादशैवसहस्राणि याः सख्यः परिकीर्त्तिताः || ११-१८ ||

तदंगभूतास्ताःसर्वाः वस्तुभेदो न किंचन |
स्वामिन्यात्मा भवेत्कृष्णः कृष्णात्मा स्वामिनी हि सा || ११-१९ ||

न तयोर्विद्यते भेदश्चन्द्रचन्द्रिकयोरिव |
रसात्मकं रसभोक्तृ परं ब्रह्म श्रुतीरितम् || ११-२० ||

रसः शृंगार एवोक्तो रसशास्त्रविशारदैः |
संयोगो विप्रलम्भश्च शृंगारो द्विविधो मतः || ११-२१ ||

संयुक्तयोश्च [द्र० पृ० चतुर्विंशपटलम् ११-१२ |] संयोगो विप्रलंभो वियुक्तयोः |
रसनित्यतया जातो वियोगस्तद्दलात्मकः || ११-२२ ||

रसस्वभाव एवाय यत्सयोगवियोगवान् |
अन्यथा ह्यक्षरे कस्माद्दिदृक्षा जायते तथा || ११-२३ ||

कथं प्रियाणां च तथा रसस्तस्माद्धि ताद्दृशः |
सच्चिदानन्दकं ब्रह्म यदुक्त श्रुतिमौलिभिः || ११-२४ ||

चिदानन्दौ तु कूटस्थे पुरुषोत्तमे एव च |
उभावपि भवेद्ब्रह्म ब्रह्मभेदैर्विवर्जितम् || ११-२५ ||

सजातीयविजातीयस्वगतैश्च सुलोचने |
ब्रह्मत्वे ह्यक्षरस्यापि आनन्दो द्विदलात्मकः || ११-२६ ||

सदंशबीजमूला च प्रकृतिर्ह्यक्षरात्मगा |
न तस्माद्रसलीलायाः स्थितिः कुटस्थ ईश्वरे |
प्रकृतेश्च परत्वाच्च निर्गुणत्त्वान्महेश्वरि || ११-२७ ||

उत्तमे पुरुषे पूर्णे ह्यानन्दात्मनि केवले |
लीला रसमयी रम्याः प्रतिक्षणनवा स्थिता || ११-२८ ||

दिदृक्षितान्तःकरणवृत्तिः स्यादक्षरस्य या |
पुरुषोत्तमावेशती जाता नन्दगृहे तु सा || ११-२९ ||

गुणलीलादिदृक्षायुक्वासनास्तत्प्रियासु याः |
ता एव व्रजसुन्दर्यस्ताभिः संक्रीडते रसः || ११-३० ||

स्वामिनीवासना राधा स्वयं वृन्दावनेश्वरी |
लवमात्रकालावच्छिन्नो विरहोऽभूद्रसात्मकः || ११-३१ ||

नलिनीपत्रसंहत्याः सूक्ष्मसूच्याभिवेधने |
दले दले च यः कालः स कालो लववाचकः || ११-३२ ||

अत्रापि संयोगवियोगभावैः क्रीडति वै हरिः |
कृष्णो राधास्वरूपेण विरहाक्रान्तचेतनः || ११-३३ ||

कथं सा संगता मे स्यादिति चिंतापरोऽभवत् |
तत्सखीकृतमैत्रस्तु तत्कथाः कुरुतेऽनिशम् || ११-३४ ||

नित्यं स्वरूपस्तवनैर्गतिहासनिरूपणैः |
वस्त्रमद्यतनं हृद्य तव संख्याः परिष्कृतम् || ११-३५ ||

इत्यावेदितहार्दास्ताः सख्यः प्राहुश्च राधिकाम् |
राधे नन्दसुतः सोऽयं सुन्दरः प्रतिभाति मे || ११-३६ ||

तव रूपानुरूपोऽयं चतुरो व्रजबल्लभः |
नित्यं च त्वत्कथालापः त्वत्प्राणस्त्वन्मनाः सदा |
त्वामेव ध्यायते चित्ते सङ्गमस्ते यथा भवेत् || ११-३७ ||


राधोवाच


कुत्र सङ्गतिरेतेन मम स्यात्सखि चिन्तय |
अहमप्यस्य रूपेण सौन्दर्येण गुणेन च |
मोहितास्मि क्षणं नैनं विस्मरामि कथंचन || ११-३८ ||

यशोदानन्दनं कृष्णं स्वप्ने पश्यामि सन्ततम् |
क्रीडमानं मया सार्द्धं पिबन्तमधरासवम् || ११-३९ ||

यस्मिन् दृष्टे ममांगेषु स्वेदरोमांचकंचुकम् |
वेपथुः स्वरभङ्गो वा जायते साम्प्रतं सखि || ११-४० ||

यत्सौन्दर्यरसाम्भोधौ निमग्नं सखि मे मनः |
न निवृत्तिमवाप्नोति विना तद्दर्शनं क्वचित् || ११-४१ ||

कृष्णमूर्तिं प्रपश्यामि भ्रमान्निकटवर्तिनीम् |
क्षणादन्तर्हितां दृष्ट्वा मदात्मा तप्यते भृशम् || ११-४२ ||

किं करोमि क्व गच्छामि कस्याग्रे कथयाम्यहम् |
नय मां नन्दतनयं कृष्णं प्राणाधिकं मम || ११-४३ ||

विरहाग्निमहाज्वालावलीढा मे वपुर्लता |
कृष्णाधरसुधापूरप्लाविता शान्तिमेष्यति || ११-४४ ||

तस्य मे सङ्गमोपायं विचारय निजे हृदि |
गच्छ कृष्णागमे यत्नं कुरु सङ्केतसद्मनि || ११-४५ ||

इत्येवं राधया प्रोक्ता सखी प्राणपतिं ययौ || ११-४६ ||



इति श्रीपञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे एकादशं पटलम् || ११-११ ||





अथ द्वादशं पटलम् 


शिव उवाच 


कृष्णस्तामागतां दृष्ट्वा हर्षाकुलितचेतसाम् |
कार्यसिद्धिमिमां ज्ञात्वा हर्षांदुल्लसितेक्षणः || १२-१ ||

पप्रच्छ तां सखीं प्रेम्णा किमुक्तं राधया सखि |
तदिदानीं ममाचक्ष्व श्रुत्वा सन्तोषमाप्नुयाम् || १२-२ ||

त्वयि गतायां यावन्तः कालस्यावयवा ययुः |
तावन्त्येव युगान्यासन् विरहाकुलितस्य मे || १२-३ ||


सख्युवाच


त्वत्सङ्गविरहात्कृष्ण राधापि क्लिश्यतेतराम् |
न निवृत्तिमवाप्नोति विना ते दर्शनं क्वचित् || १२-४ ||

कृष्ण कृष्णेत्यमु मन्त्रं विरहाकुलया तया |
जप्यतेऽहर्निश मन्यमानया निकटे मृतिम् || १२-५ ||

विरहानलनिर्दग्धा शोभते न वपुर्लता |
हिमक्लिष्टेव हेमन्ते मृदुला पद्मिनी यथा || १२-६ ||

दिवारात्रौ तु रहसि कृत्वा चित्रमयीं प्रभो |
मूर्त्तिं निधाय हृदये शेते विरहकर्षिता || १२-७ ||

शुष्कौ बिम्बाधरौ तस्यास्तन्द्रा लोचनयोः स्थिता |
अन्यथा भाषणं वक्त्रात् किमन्यत्कथयामि ते || १२-८ ||

नानुसन्धानमाधत्ते मनोवृत्तिर्मनागपि |
अन्यथासिद्ध एवासौ कामस्ते नन्दनन्दन || १२-९ ||

तस्मात्तन्निकटं याहि सङ्केते कृतनिश्चयः |
इति सख्योदितं श्रुत्वा उल्ललास हृदि प्रभुः || १२-१० ||


श्रीकृष्ण उवाच 


अहं तत्रागमिष्यामि सङ्केते कृतनिश्चयात् |
तत्र तामानय क्षिप्रं वेषगुप्तिं विधाय च || १२-११ ||

कस्यापि न भयं भीरु त्वया कर्त्तव्यमण्वपि |
वञ्चयिष्ये जनान् सर्वान् इन्द्रजालकलादिभिः || १२-१२ ||

राधिकायै प्रणाम मे तत्र गत्वा निवेदय |
त्वं मे प्रियासि नितरां प्राणादप्यधिका मम || १२-१३ ||

नावयोरन्तरं किञ्चित् प्राणरूपात्मनामपि |
त्वन्नामस्मरणाच्चाह यथा तुष्यामि सुन्दरि |
मत्सेवया मम ध्यानात्तथा तुष्टिर्न मे क्वचित् || १२-१४ ||

इत्यादि मम वाक्यानि राधिकायै निवेदय |
पुनर्याता सखी राधामुवाच सकलं हि तत् || १२-१५ ||

सुधामाधुर्यधिक्कारक्षम कृष्णवचोमृतम् |
पीत्वोल्ललास हृदय ग्रीष्मतप्तेव भूर्यथा || १२-१६ ||

अथ सङ्केतसदने शयया पुष्पमयोचिता |
नानागन्धमहामोदपुष्पराजिविराजिते || १२-१७ ||

निर्दग्धागरुसद्धूमधूपिते च समन्ततः |
पानयोग्यरसेर्दिव्यैस्ताम्बूलैरङ्गलेपनैः || १२-१८ ||

सत्कृते सदने रम्ये राधा सख्यावृता ययौ |
तत्रासनगता राधा काङ्क्षन्ती प्रियसङ्गमम् || १२-१९ ||

अचञ्चलतडित्कोटिप्रभापिञ्जरिताम्बरा |
समावृत्तसुवृत्तोरुजघनस्तनमण्डला || १२-२० ||

कटाक्षसरणीनिर्यद्रसमोहितमन्मथा |
शुकाकारसमाकारनासाभरणभासुरा || १२-२१ ||

दाडिमीबीजसन्देहकारिदशनहीरका |
वीणारवघृणादायिनिजवाणीगुणोदया |
कर्पूरबीटिकामोदसुगन्धितदिगन्तरा || १२-२२ ||

मणिदर्पणदर्पघ्नकपोलफलकप्रभा |
मणिमङ्गलसूत्रेण विलसत्कम्बुकन्धरा || १२-२३ ||

रत्नाङ्गुलीयनिवहोल्लसदङ्गुलिपल्लवा |
कुचभारलसन्मध्यत्रिवलीललितोदरा || १२-२४ ||

चन्दनागरुकस्तूरीकर्पूरादिसुगन्धिनी |
निःश्वासहारिकुर्पासनिबद्धस्तनमण्डला || १२-२५ ||

कुचोपरिलसन् मुक्ताहारतारसुशोभिता |
क्वणन्माणिक्यमञ्जीरप्रभाभिर्बद्धमण्डला || १२-२६ ||

रेजे राधासनगता कथंचक्रे प्रियश्रया |
कथं नाद्यावधि प्रेयान् नागतः सखि तर्कय || १२-२७ ||

रुद्धः कयाचित्प्रियया किं वा त्वं तेन वञ्चिता |
तद्वचः किमतथ्यं वा तथ्यं वा ज्ञायते कथम् || १२-२८ ||

नागमिष्यति चेत्कान्तः प्राणांस्त्यक्ष्याम्यसंशयम् |
वयस्यामेतदाश्राव्य कृत्वा करतले मुखम् || १२-२९ ||

विरहाग्निशिखात्युष्णं निशश्वास प्रियंवदा |
ताम्बूलगन्धपुष्पादिरतिसाधनमाहितम् |
निनिन्द मनसा सर्वं वियोगज्वरविप्लुता || १२-३० ||

तद्वक्रं हसितेन्दुमण्डलमतिस्फारं तदालोकितं 
सा वाणीजितकामकार्मुकरवा सौन्दर्यमेतस्य तत् |
इत्थं सन्ततमालि वल्लभतमध्यानप्रसक्तात्मन-
श्चेतश्चुम्बितकालकूटमिव मे कस्मादिदं मुह्यति || १२-३१ ||

तदैव कृष्णः सङ्केतं प्राप्तः प्राण इव स्वयम् |
स्वासनात्तुर्णमुत्तस्थौ राधा कमललोचना || १२-३२ ||

समानासनसमासीनौ परस्पररतिप्रियौ |
भावपूरितदृक्प्रान्तनिक्षेपान्योऽन्यमोहितौ || १२-३३ ||


श्रीकृष्ण उवाच


प्रिये त्वद्विरहज्वालावलीढवपुरुषो हि मे |
न शान्तये सुधाम्भोधिकोटिपीयूषसेचनम् || १२-३४ ||

त्वदीयविरहे राधे प्रियमप्यास विप्रियम् |
अमृतांशोरपिकराश्चण्डांशोरिव दारुणाः || १२-३५ ||

ग्लपयन्ति वपुर्वल्लीं विरहे तव सुन्दरि |
शयया पीयूषचित्ता वह्न्यङ्गारचितेव सा || १२-३६ ||

मलयालेपनं देहे व्यथते विस्फुलिङ्गवत् |
कोटिकल्पायते रात्रिः पुष्पं सूचीफलायते |
दावाग्निज्वालेव मरुत् शीतलो व्यथयेत्तनुम् || १२-३७ ||

ध्यायामि त्वां दिवारात्रौ त्वत्प्राणस्त्वन्मनाः प्रिये |
राधिके राधिके चेति महामन्त्रजपेन च || १२-३८ ||

विरहाहिविषं प्राणहारि प्रशमयाम्यहम् |
अद्य लब्धासि भो कान्ते निधानमिव निर्धनैः || १२-३९ ||

विवेकविद्याविनयप्रसाद-
महेन्धने चाशुविदीप्यमाने |
वियोगवातद्विगुणीकृतेन्तः 
स्मरानले गोपि जुहोमि देहम् || १२-४० ||

इतः क्षणं वा च ततः क्षणं वा 
गृहे क्षणं वा शयने क्षणं वा |
बहिस्तथान्तः क्षणमात्मनस्वद्-
ग्रहगृहीतस्य निवृत्तिरस्ता || १२-४१ ||

कियन्त्य एवात्र न सन्ति राधे 
सुलोचना मां तु न हर्षयन्ति | 
पयोदबिन्दुप्रतिरुद्धबुद्धे-
र्विहङ्गमस्येव जलोपकण्ठम् || १२-४२ ||

दिशां मुखेषु प्रमदे त्वदीयां 
भ्रमोपनीतामपि वीक्ष्य मूर्त्तिम् |
गतावधिव्याप्तिमुपैति चित्ते 
हर्षस्य वैयर्थ्यमुदीक्ष्य शोकम् || १२-४३ ||

समुद्ररुद्रौ प्रथितौ जगत्या-
मौर्बेण हालाहलधारणेन |
अहं तु कल्पान्तहुताशकल्प-
वियोगदग्धोऽपि न चित्रमेतत् || १२-४४ ||

अपि प्रिये त्वद्विरहानलोत्थ-
ज्वालाहुतीभूतशरीरयष्टेः |
त्वमेव [अत्र प्रतिपादिताक्षरातीताख्यस्य कृष्णस्यानबतारित्वेऽपि स्वप्रेममहिमप्रदर्शनायैवेत्थमुक्तं श्रीराधिका प्रतीतीति विवेकः |] मे जन्मनि जन्मनि स्याः 
प्रिया सखी चेति विधिर्व्यधत्ताम् || १२-४५ ||

अपि प्रिये केतककुङ्मलौघाः 
स्फुटन्ति मे हृदयेन साकम् |
विलोचनाभ्यां तु समं पयोदाः 
किरन्ति वारिप्रकरानमन्दान् || १२-४६ ||

वियोगदावानल एष एव 
क्षणात् क्षिणोत्येव तनुं मदीयाम् |
यदा सुधारस्मिसहोदरास्य-
मसङ्कुचध्यानपथादपैति || १२-४७ ||

धुन्वन् पयोदावलिविस्फुरन्तस्-
तडित्प्रकाशाः शिखिनर्त्तनानि |
सुकेतकामोदमुचश्च वाताः 
सहस्रधा मे हृदयं दलन्ति || १२-४८ ||

स्मराशुगीभूतविलोचने द्वे 
भ्रूभ्यां धनुर्भावमुपागताभ्याम् |
स्फुटं वहन्ती जनमोहविद्या 
विद्या किमेषा मम मोक्षकर्त्रीं || १२-४९ ||

स्मितोदयादर्शितदन्तपङ्क्ति-
प्रभावलीढाननपङ्कजेन |
परिस्फुरल्लोचनषट्पदेन 
विमोहयन्ती हृदयं मदीयम् || १२-५० ||

ध्येयं ममैतत्तवपादपङ्कजं 
गेयं ममैतत्तव रूपसौभगम् |
त्वत्तो न किञ्चित्प्रतिभाति तत्त्वं 
त्वया विनान्ध्यं जगतो विभाति || १२-५१ ||

इत्यं प्रियामनुनयन् वचोभिः प्रेमगर्भितैः |
रेमे कृष्णः कुचतटीपरिरम्भादिभिस्तथा || १२-५२ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे द्वादशं पटलम् || १२-१२ ||




अथ त्रयोदशं पटलम् 


शिव उवाच 


एकदा तु कुमार्यस्ता व्रतं चेरुः समाहिताः |
कात्यायनीमर्चयन्त्यः कृष्णो भर्त्ता भवेदिति || १३-१ ||

मासान्ते फलदानाय गतः कृष्णः सरित्तटम् |
तीरस्थितानि वासांसि हृत्वा नीपमथारुहत् || १३-२ ||

कुमार्यः कृष्णचरितं दृष्ट्वा प्रेमपरिलुप्ताः |
लज्जितस्मेरवदनाः कृष्णमूचुः कदम्बकम् || १३-३ ||

कृष्ण वासांसि नो देहि खिन्नाः स्म सलिले वयम् |
त्वं वृद्धसम्मतो भूत्वा नैतत्कर्त्तुं त्वमर्हसि || १३-४ ||

यदि जानाति वै कश्चित्तदायं दुर्नयो महान् |
जानिष्यति यदा राजा कंसः क्रूरमतिर्मनाक् || १३-५ ||

तदा ह्यनर्थ एवायमस्माकं भवतोऽपि च |


श्रीकृष्ण उवाच 


इहागत्य प्रतीच्छध्वं स्वं स्वं वासः सुलोचना || १३-६ ||

अन्यथा न ददाम्येव कंसभीत्या बिभीषितः |
निशम्य वचनं तस्य गोप्यो लज्जास्मितेक्षणाः |
जलादुत्तीर्य वासांसि कृष्ण देहीति चाब्रुवन् || १३-७ ||

कृष्णः प्रीतमनास्ताभ्यो वासांसि पृथगाददौ || १३-८ ||

तत्तद्भागैश्च [कुमारीभ्यः स्वगततत्तदंशस्वरूपदानायैव वस्त्रहरणलीलां कृतवान् भगवानिति ज्ञेयम् |] ताः सर्वाः स्वान्तःस्थैः सन्नियुज्य च |
चक्रे पूर्णतराः कृष्णो रसयोग्या रसप्रियः || १३-९ ||

ततः प्रसन्नो भगवान् कुमारीभ्यो वरं ददौ |


श्रीकृष्ण उवाच 


रात्रयो ह्याधिदैविक्यो मयि तिष्ठन्ति ताः प्रियाः || १३-१० ||

पश्यध्वं रमयिष्यामि तासु वः पद्मलोचनाः |
प्रतियात गृहं तस्मात्कामः कालेन सेत्स्यति || १३-११ ||

ततो लब्धवराः सर्वा गोप्यः पूर्णमनोरथाः |
गृहं जग्मुः प्रगायन्त्यः कृष्णलीलां मुदान्विताः || १३-१२ ||

जनयन् मन्युमिन्द्रस्य कृत्वा गोर्वधनोत्सवम् |
इन्द्रोत्सृष्टजलैरन्नैः सङ्कर्षणमहीश्वरम् || १३-१३ ||

वर्षद्वादशकं योऽसौ त्यक्ताम्बुफलमूलकः |
तर्पयामास तं कृष्णः पुरूहूतमदं नुदन् || १३-१४ ||

एकदा कृष्ण एवैको गतो वृन्दावनं शुभम् |
रमणाय मतिं चक्रे सखीभिः सह केवलम् || १३-१५ ||

दृष्ट्वा वृन्दावनं रम्यं नमत्कुसुमपादपम् |
कूजत्पक्षिमरालालिप्रतिध्वनिमनोहरम् || १३-१६ ||

प्रफुल्लमल्लिकाम्भोजं मन्दमारुतकम्पितम् |
योगमायामथो कृष्णः कालमायाविनाशिनीम् || १३-१७ ||

जाग्रदन्ते सुषुप्त्यादौ स्फुरणायोपलभ्यते |
तादृशीमकरोद् देवि लीलार्थं पुरुषोत्तमः || १३-१८ ||

प्रकाशा चाप्रकाशा च द्विधा सेयं व्यवस्थिता |
दर्शनांशे प्रकाशा च दृषट्टत्वाच्छादने तथा || १३-१९ ||

बहिः प्रकाशं विच्छिद्य अन्तराकाशते यथा |
योगमायेति विख्याता जाग्रत्स्वप्नमायीशितुः || १३-२० ||

कालमाया हृता तूर्णं तया तच्चित्स्वरूपया |
तत्कार्यमात्रमखिलं लीन स्थावरजङ्गमम् || १३-२१ ||

योगमायोद्भवं स्वप्नमक्षरः संददर्श ह |
अन्यूनाधिकमीशानि भूतेन्द्रियगुणात्मकम् || १३-२२ ||

दिव्यमाणिक्यमुकुटं स्फुरन्मकरकुण्डलम् |
दिव्यमुक्तामणिभ्राजन्नानाभूषणभूषितम् || १३-२३ ||

कृष्णरूपमभूत्तत्र योगमायोपबृंहितम् | 
अलौकिकलतादिव्यकुसुमामोदवायुना || १३-२४ ||

सेवितं सर्वतः श्रीमद् वृन्दावनमहाद्भुतम् |
खगा मृगा लता वृक्षा वायवश्चन्द्रतारकाः ||
ऋटुः पुष्पाणि रात्रिश्च सर्वमासीन्नवं प्रिये || १३-२५ ||

प्रससारोत्सृजन्ती सा ग्रसन्ती विश्वमोजसा |
उत्सारयन्ती तिमिरं यथा दीपशिखाम्बरे || १३-२६ ||

योगमायाप्रपञ्चोऽपि सदेवासुरमानवः |
तासु सङ्कल्पमकरोन्मनसा पुरुषोत्तमः || १३-२७ ||

अबोधयत्पूर्वकामं कामरूपतया हृदि |
यावदङ्कुरितो भूयात् हृदि कामस्तु सुभ्रुवाम् || १३-२८ ||

तावत्तद्वर्धनार्थाय वेणुनादमथाकरोत् |
योगमायोद्भवाकाशे वेणुनादः प्रतिष्ठितः |
तं नादमेव गोप्यस्ताः शुश्रुवुः प्रथमं प्रिये || १३-२९ ||

अधरामृतसंसिक्तवेणुनादः सहानिलः |
प्रविश्य कर्णरन्ध्रेण हृच्छयं समतेजयत् || १३-३० ||

ततस्ताः सहसा हित्वा शयनासनभोजनम् |
सात्विकी राजसी चैव तामसी चेति विश्रुताः || १३-३१ ||

श्रुतिरूपा कुमार्यश्च आजग्मुर्नादमोहिताः |
निषिद्धा अपि यत्नेन बन्धुवर्गैरनेकधा || १३-३२ ||

न निवृत्ता यथा वेगः सरितामर्णवं प्रति || १३-३३ ||

बलात् रुद्धा अपि जहुः प्राणान् विरहकर्षिताः |
काश्चिद्गोप्यः क्षणादेव दिव्यदेहाः समाययुः || १३-३४ ||

पुरः प्रकाशः पश्चात्तु शून्यमासीत् व्रजस्त्रियः |
प्रविष्टा मण्डलं सर्वा योगमायिकमुत्तमम् || १३-३५ ||

कुमार्यो द्वादश प्रोक्ताः सहस्राणि तथा पराः |
तावन्त्यः किल विज्ञेयाः श्रुत्वा वेणुरव निशि || १३-३६ ||

चत्त्वारिंशत्तु यूथानि तासां प्रोक्तानि योषिताम् |
तासां द्वादशसाहस्री संख्या संयोगभावतः || १३-३७ ||

प्रियसङ्गार्हमेतासां माया वेषमरीरचत् |
भूषामालाम्बराण्यासन् लोकसिद्धेतराणि च || १३-३८ ||

समानवेषाभरणाः सर्वाः सवयसः प्रिये |
समचित्ताः समरसाः कृष्णस्य निकटं ययुः || १३-३९ ||

वेदस्थित्यर्थमेवासौ क्रीडन्नपि समाहितः |
मर्यादामुक्तवान् वाचा वागासीत्कारणोदया || १३-४० ||

न निषिद्धाः स्वरूपेण स्वरूपं वागगोचरम् |
रसभोक्तृरसात्मत्वं विरुद्धेदान्यथा प्रिये || १३-४१ ||


श्रीकृष्ण उवाच


किमर्थमागताः सर्वाः मिलिताश्च परस्परम् |
रात्र्यामघटमानं तु वनेष्वागमनं स्त्रियः || १३-४२ ||

स्त्रीधर्मं सहसा हित्वा भर्तृसेवामयं शुभम् |
ऐहिकं पारलौकिक्यं स्त्रियो नाशयति ध्रुवम् || १३-४३ ||

येन संतुष्यते भर्त्ता स धर्म उचितः स्त्रियः |
तं विहाय ध्रुवं नारी पतत्येव न संशयः || १३-४४ ||

तस्माद्व्रजं स्त्रियो यात मदुक्त्या यन्त्रिताशयाः |
गोप्यस्तद्वाक्यमाकर्ण्य तीक्ष्णं हालाहलोपमम् || १३-४५ ||

किं वज्रनिर्घातहता इव पेतुः क्षितेस्तले || १३-४६ ||


इति श्रीपञ्चरात्रे माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे गुप्तसारे शिवोमासंवादे त्रयोदशं पटलम् || १३-१३ ||




अथ चतुर्दशं पटलम् 


पार्वत्युवाच


देवेश परमेशान धूर्जटे नीललोहित |
ततः किमभवत्तत्र तन्मे ब्रूहि सदाशिव || १४-१ ||


शिव उवाच


रूक्षं वचनमाश्रुत्य सहसा जातसम्भ्रमाः |
गतप्राणा इवासंस्ताः प्राणरूपी प्रियोऽभवत् || १४-२ ||

दुःखाकुला रुद्धवाचो निरुछ्वासा व्रजस्त्रियः |
अश्रूण्यमुञ्चन्नेत्रेभ्यस्तापेनोष्णतराणि च || १४-३ ||

अब्रुवन् धैर्यमालाम्ब्य तामस्यो विरहातुराः |
किमेवं भाषसे कृष्णविचाररहितं वचः || १४-४ ||

अविचारितवक्तारो लोके मूर्खा इति स्थिताः |
तस्माद्विचार्य वक्तव्यं सर्वज्ञोऽसि यतः स्वयम् || १४-५ ||

वयं गोप्यो भवद्दास्यस्त्वच्चित्तास्त्वत्परायणाः |
त्वत्प्राणास्त्वन्मयाः कृष्ण नान्यत्पश्यामि किञ्चन || १४-६ ||

नास्माकं पतयः पुत्रां भ्रातरो न च बान्धवाः |
वयं त्वदेकशरणाः त्वन्न्यस्तात्मकलेवराः || १४-७ ||

अहं स्त्री मत्पतिश्चायमिति यासां मतिः स्थिता |
तासामयं परो धर्मो यस्त्वया चोपदिश्यते || १४-८ ||

यस्याधिकारो यद्धर्मे त्यजेत्त न कदाचन |
नोचेत्सन्न्यासिनः कुर्युः कथं न गृहिवादिनाम् || १४-९ ||

देहातीता गुहातीता लोकातीता वयं प्रभो |
त्वामेव शरणं प्राप्ताः कथमर्हन्ति लौकिकम् || १४-१० ||

विकारेऽहमिति भ्रान्तिः पुत्रदारधनादिषु |
तदध्यासवशात्तेषां देहधर्माधिकारिता || १४-११ ||

प्रवृत्ते ह्यधिकारे तु धर्मं लुम्पति यः खलः |
पतत्येव न सन्देहो यतः स वासनान्तरे || १४-१२ ||

अह ममायमित्येषः पतिपुत्रादिषु स्थितः |
समूलमाग्रहो नष्टः कथं तत्र नियुञ्जसि || १४-१३ ||

न प्रेम्णि बाधकं किञ्चित्प्रेमस्थितिरलौकिकी |
वयं प्रेमसमाकृष्टा निशि प्राप्ता वनान्तरे || १४-१४ ||

अविद्वानिव तद्विद्वानपि त्वं किं प्रजल्पसि |
लोकवेदपथांस्त्यक्त्वा समूलान्विपिनान्तरे || १४-१५ ||

निशि स्त्रियो वयं प्राप्तास्ता अपि त्यजता त्वया |
विनाशिता प्रेमरीतिः कृतध्नत्वमुपार्जितम् || १४-१६ ||

वयं तु न गमिष्यामस्त्यक्तसर्वपरिग्रहाः |
विरहाग्नौ तनुर्हुत्त्वा त्वामेष्यामो न संशयः || १४-१७ ||

तस्माद्भजस्व गोविन्द नोपेक्ष्या गोपिका वयम् |
त्यजाग्रहमिमं कृष्ण प्रेमरीतिं समाश्रय || १४-१८ ||

इत्यावेदितमाकर्ण्य गोपिकानां यथार्थतः |
वचः पीयूषधाराभिस्तासामाह्वादयन्मनः || १४-१९ ||

उवाच वचनं कृष्णो मधुरस्मितवीक्षणः |
धन्यातिधन्या भो गोप्यो यूयं मत्प्राणवल्लभाः || १४-२० ||

न निवार्याः कदाचिद्वा भवत्प्राणमयेन मे |
निषेधो वाग्विलासोत्थो मयि युञ्ज्यो न कर्हिचित् || १४-२१ ||

जानेऽहं भवतीः प्रेमबद्धा एव मयि स्फुटम् |
त्वद्वचः श्रीतुकामत्वान्निषेधोऽयं न वास्तवः || १४-२२ ||

जिज्ञासूनामसन्दिग्धो रूपितो धर्मनिर्णयः |
पतिसेवापरं शास्त्रं मामेव पतिरूपिणम् || १४-२३ ||

निरूपयत्यलब्धत्वाद् भावनामात्रमन्यतः |
भवतीनां पतिस्तस्मादहमेव सनातनः || १४-२४ ||

इत्युक्त्त्वा मध्यगस्तासां रेमे रामाभिरन्वितः |
पृथगालिंग्य ताः सर्वा बिम्बाधरसुधां पपौ || १४-२५ ||

हासयन् प्रहसन् कृष्णो नानाक्रीडाकुतूहलैः |
नीवीराकर्षयन्कासां कासामास्यं पिबन्नपि || १४-२६ ||

आलिङ्गतीर्विहायान्या अन्यां आलिङ्गयन्नपि |
पिबन्नधरपीयूषं कासाञ्चिद्दद्भिरादशत् || १४-२७ ||

सीत्कृतान्यसृजन् गोप्यः अर्द्धमीलितलोचनाः |
एवं रसवशः कृष्णो रेमे तन्मण्डले प्रभुः || १४-२८ ||

अत्यातुरमिति ज्ञात्वा कृष्णं स्ववशमागतम् |
मेनिरे गोपिकाः सर्वाः स भावोऽपि रासात्मकः || १४-२९ ||

रसः परिणतः सोऽय मानरूपेण निश्चितम् |
एषा शृङ्गारमर्ययादा रसशास्त्रनिरूपिता || १४-३० ||

कारण शृणु तत्रापि यन्न वाच्यं कथञ्चन |
अक्षरस्य दिदृक्षाय या पूरणार्थमपेक्षिता || १४-३१ ||

अन्तर्द्धानं च तत्रापि मानो हेतुतयोद्गतः |
अथ मानवतीर्वीक्ष्य तासामेव हृदि प्रभुः |
रसरूपो विलीनोभून्मानमुत्सादयन्निव || १४-३२ ||

अक्षरस्थ मनोवृत्तिरावेशरहिता पुनः |
स्थानं प्राप्ता रासलीलावासनावासिता सती || १४-३३ ||

तया विहितविज्ञानो मण्डलस्थमतर्कयत् |
एवं ददर्श भगवान् रासक्रीडामहोदयम् || १४-३४ ||



इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे चतुर्दशं पटलम् || १४-१४ ||




अथ पञ्चदशं पटलम् 


शिव उवाच 


अन्तर्भूते परमानन्दे द्विधा च हृदि मण्डले |
अदृष्ट्वा निजनाथं तमतप्यन्विरहातुराः || १५-१ ||

मनस्यानन्दसम्पूर्णे लतावृक्षादिषु स्फुटम् |
चैतन्यस्फूर्त्तिरभवत्ततोऽपृच्छंस्तरूंल्लताः || १५-२ ||

यो नादादुत्तरं तं तं निनिन्दुर्धृतनिश्चयाः |
कृष्णावेशात् कृष्णभावं गताः कृष्णोऽहमूचिरे || १५-३ ||

एवं नानाविधा लीलाः कुर्वन्त्यो विरहातुराः |
तामसीशिक्षया सर्वा एकीभूत्वाथ यूयशः || १५-४ ||

व्रजस्य लीलानुकृतिं चक्रुस्तत्प्राप्तिसाधनम् |
पूतनावधमारभ्य यावद्दाम्ना निबन्धनम् || १५-५ ||

व्रजलीला [ब्रजलीलाविभवतश्चित्तगो इत्यपि पाठः |] विधेर्भावश्चित्तगोभूत्परात्मनः [रासलीलावसाने जलक्रीडानन्तरं श्रीयमुनातटमण्डपस्थसखीमध्यगतः भगवान् स्मृतरासमध्यान्तर्धानेन सखीगणेन अन्तर्हिते भवति मया सम्पूर्णतया व्रजलीला कृतेति यदा विज्ञापितस्तदैव सम्पूर्णव्रजलीलां स्मृतिपथारूढां कृतवानिति सम्प्रसादो नवरङ्गस्वामी किलाज्ञापयति |] |
नित्याखण्डा व्रजस्येयं लीला वेदेनुवर्णिताः || १५-६ ||

पुनरक्षरचित्तवृत्तिराविष्टाविबंभौ ततः |
सखीनां मण्डलादेव विस्मितोदारमुखाम्बुजः || १५-७ ||

तडित्प्रकाशवसनस्तारहारविराजिताः |
स्फुरत्कटाक्षमालाभिः सुधाभिरिव शीलयन् || १५-८ ||

तं दृष्ट्वा विरहाक्रान्ता दुःखमात्यन्तिकं गताः |
पुनरानन्दसन्दोहमग्ना एव हि केवलम् || १५-९ ||

रुदन्तीनां मुखान्यश्रुप्रवाहकलुशान्यपि |
स्ववस्त्राञ्चलमादाय करेणामृजदच्युतः || १५-१० ||

आलिङ्गनानि चुम्बानि नानाभावनिदर्शनम् |
चकार भगवांस्ताभी रसलीलामहोदयम् || १५-११ ||

सखीभिर्विरहे दुःखमनुभूतमभूच्च यत् |
तच्चानन्दसुधाम्भोधौ विलापितमभूदहो || १५-१२ ||

जलक्रीडां ततश्चक्रे यमुनाया जले शुचौ |
तीरे स्थित्वा पुनर्गोप्यो विवादांश्चक्रिरे ततः || १५-१३ ||

समाहिता भगवता परमानन्दसमप्लुताः |
इत्येषा रासलीलायाः स्थितिः प्रोक्ता तवानघे || १५-१४ ||


शिव उवाच 


अवशिष्टस्य कामस्य सखीनां पूरणाय च |
आविश्चकार कालमायां पुनस्तां पुरुषोत्तमः || १५-१५ ||

अपश्यदक्षरः स्वप्नं कालमायाविजृम्भितम् |
प्रातर्नन्दगृहे सुप्तः प्रबुद्धोऽस्मीति निश्चितम् || १५-१६ ||

सखीश्च ददृशे सर्वा गोपगेहेभ्य उत्थिताः |
न मूलावेशतः किञ्चित् कूटस्थस्यैव वासनाः || १५-१७ ||

उज्जृम्भिता बहुविधा तदद्भुतमिवाभवत् |
कुर्मार्ययः श्रुतयश्चापि कालमायाप्रपञ्चगाः || १५-१८ ||

अत्युग्रविरहावेशादुद्धवस्यापि शिक्षया |
कूटस्थान्तर्हृदि स्फूर्जद्व्रजलीलारसोदधौ || १५-१९ ||

निम्नगा इव तिष्ठन्ति तच्चित्तस्य रसस्पृशः |
अथ कंससमदिष्टो ह्यक्रूरो गोकुलं गतः || १५-२० ||

तेन साकं गते कृष्णे गोपिका विरहातुराः |
दुःखेन निन्युर्दिवसान् तत्कथा [तत्कथेल्लापनादिभिरित्यपि पाठः |] ख्यापनादिभिः || १५-२१ ||

हत्वा कंसं मल्लयुद्धे चाणूरं मुष्टिकं तथा |
बद्धकच्छोल्लसद्धूलिधूसरश्चासृगांकितः || १५-२२ ||

पश्यतां सर्वलोकानां प्राप्तः कारागृहं गृहम् |
देवकी वसुदेवश्च यत्रैवासत्रुत्सुकौ || १५-२३ ||

ववन्दे चरणौ मातुः पितुः प्रणयविह्वलः |
बद्धाञ्जलिर्जगादेदं क्षम्यतामिति मां प्रति || १५-२४ ||

प्रसाद्य पितरं कृष्णो मातरं च विशेषतः |
यमुनायां ततः स्नात्वा शुचिदिव्याम्बरं दधौ || १५-२५ ||

जरासन्धादिकान् हत्वा समुद्वाह्य सुलोचनाः |
षोडशैव सहस्राणि शतमष्टोत्तरं तथा || १५-२६ ||

हत्वासुरभरं पृथव्याः यादवैरुपबृंहितम् |
भारं जिहीर्षुर्भगवान् कुले शापमपातयत् || १५-२७ ||

शापदग्धधियः सर्वे यादवाश्च परस्परम् |
विनेशुर्भगवांस्तत्र प्रभासे रहसि स्थितः || १५-२८ ||

चतुर्भुजः कञ्जपलाशलोचनः 
पीताम्बरः कौस्तुभशोभिताकृतिः |
स्वपाञ्चजन्याम्बजचक्रसद्गदः 
प्रगल्भसङ्गीतगुणो बभौ हरिः || १५-२९ ||

व्याधेन शरसंस्पृष्टः पादे मृगविशङ्कितः |
वैकुण्ठमगमत्साक्षद्धारिः कमललोचनः || १५-३० ||

कालामायागृहीताङ्गा मूलसख्यस्तुयाः स्थिताः |
ता अपि स्वप्नलीलायां विचित्राकृतयोऽभवन् || १५-३१ ||

तद्वासनास्तासु लीना भविष्यन्ति यदा प्रिये |
बोधमाप्स्यति कूटस्थः प्रलयोऽयं महान् शिवे || १५-३२ ||

मोहनाशे भविष्यन्ति सर्वे ब्रह्ममया इमे |
इत्येतत्ते समाख्यातं यत्पृष्टोऽहं त्वया शिवे || १५-३३ ||

गुह्याद् गुह्यतरं शास्त्रमिदमुक्त मयाऽनघे |
गोपितव्यं प्रयत्नेन जनजीजारगर्भवत् || १५-३४ ||


इति माहेश्वरतन्त्रे ज्ञानखण्डे शिवोमासंवादे पञ्चदशं पटलम् || १५-१५ ||




अथ षोडशं पटलम् 


देवेश भगवन् शम्भो यत्त्वयोक्तमलौकिकम् |
तच्छ्रुत्वा हृदयं मेद्य मज्जते विस्मयोदधौ || १६-१ ||

तत्रोक्तं यत्त्वया देव प्रिया भगवतस्तु याः |
कामशेषानुभूत्यर्थमिहासन्निति शङ्कर || १६-२ ||

अवशिष्टः कथं कामोऽनुभूतस्ताभिरीश्वर |
कथं वा लक्षयेयुस्ता लक्षणैरिति तद्वद || १६-३ ||

मर्त्यलोकं गतानां च कृष्णस्त्रीणां महेश्वर |
गुरुभावं गतोऽसि त्वं प्रोक्तवानसि यद्रहः || १६-४ ||

योगिनो ज्ञानिनो भक्ताः कर्मनिष्ठास्तपोधनाः |
तेषां गुरुस्त्वमाद्यो हि तत्तत्तत्त्वोपदेशकः || १६-५ ||

त्वामनादृत्य ये पापाः प्रवर्त्तन्ते स्वकर्मसु |
न तेषां जायते सिद्धिः कोटिकल्पशतैरपि || १६-६ ||

त्वमेव सर्वधर्माणां कर्त्ता वक्ताभिरक्षिता |
त्वद्भक्त्यैव हि संसिद्धिर्नृणां भवति कर्मजा || १६-७ ||

त्वदुक्त्या बोधमाप्स्यन्ति भूतले भगवत्प्रियाः |
मर्त्त्यदेहगतानां तु गुरुभूतोऽसि शङ्कर || १६-८ ||

तस्मादवश्यमेवैतदुपदेष्टव्यमीश्वर |
मययपि कृपया नूनं रहस्यमिदमद्भुतम् || १६-९ ||


शिव उवाच 


धन्यासि देवदेवेशि ललित ते परं वचः |
श्रुत्वा प्रसन्नहृदयः कथयिष्ये कथां शुभाम् || १६-१० ||

अहं लोकगुरुः साक्षात् धर्मवक्ता जगत्त्रये |
तं मां निन्दन्ति ये मूढास्तेषां सिद्धिः कथं भवेत् || १६-११ ||

नानादैवतसद्भक्त्या नानाधर्मैर्व्यवस्थिताः |
तत्र तत्रोपदेष्टाऽहं तं मां निन्दन्ति पामराः || १६-१२ ||

किं न कुर्वन्ति ते मूढाः यतो माया महेशितुः |
बलीयसी विमोहार्हान् विमोहयति नापरान् || १६-१३ ||

भविता फलरूपश्च येषां धर्मः सनातनः |
ते [बहुधाधुनिका मूढधियः सुखमिति स्वर्गः दुःखमिति नरक इति अभिधायान्यत्र स्वर्गनरकस्थानं पृथक् न मन्यन्ते तदसत् चतुर्दशलोकानां मध्ये इत ऊर्ध्वं तृतीयं स्वः अधः सप्तमः पातालाख्यो लोकस्तत्रैव दक्षिणाशायां निरयाणाः मनकेषां स्थितिरिति सत्यम् |] न निन्दन्ति देवांश्च धर्मान्वेदान्मतानि च || १६-१४ ||

पाखण्डवादनिरता वेदधर्मविनिन्दकाः |
नरकं प्रतिपद्यन्ते न निवर्त्तन्ति कर्हिचित् || १६-१५ ||

इदमेव लक्षणं देवि मर्त्यलोकगतासु तत् |
अक्षरः परमात्मा च स्वभिन्नौ पुरुषावुभौ || १६-१६ ||

शब्दब्रह्म परब्रह्म ह्येतदप्यद्वयं प्रिये |
शब्दब्रह्मोदिता धर्माः कर्मज्ञानादयः प्रिये || १६-१७ ||

ते सर्वे स्वात्मबोधाय यदि कामविवर्जिताः |
धर्माऽनुष्ठातृनिन्दाभिर्धर्मा एव विनिन्दिताः || १६-१८ ||

तत्र धर्मस्य निन्दाभिः शब्दब्रह्मैव निन्दितम् |
तन्निन्दया परब्रह्म अक्षरः स्याद्विगर्हितम् || १६-१९ ||

गर्हिते ह्यक्षरे देवि गर्हितः पुरुषोत्तमः |
स्वभर्त्तुर्निन्दया देवि तत्प्रियाणां कुतो गतिः || १६-२० ||

न निन्देन्मनसा वाचा धर्मान्वेदपथांन् शिवान् |
ब्राह्मणान्कर्मनिष्ठांश्च हविः कामदुघाश्च गाः || १६-२१ ||

तस्मादित्यादिकं सर्वं मनसा वेद्य तत्वतः |
निन्दाद्वेषादिरहितो भजते पुरुषोत्तमम् || १६-२२ ||

प्रतिविंद्याद् देवदेवेशि कृष्णस्यैव प्रियेति ताम् |
सर्वमक्षरसम्भूतं विदित्वानन्यभावतः || १६-२३ ||

प्रणमेन्मनसा वाचा तमाहुः कृष्णवल्लभा |
पातिव्रत्यमिदं देवि तदनन्यविभावनम् || १६-२४ ||

स एवेदं बभूवाग्रे पश्चादप्येवमेव सः |
क एवान्योऽस्ति देवेशि तत्त्वदृष्ट्यावलोकने || १६-२५ ||

तस्मादिदं पातिव्रत्यं कृष्णस्त्रीणां मयोदितम् |
पातिव्रत्यपरिज्ञानं यो न जानाति केवलम् || १६-२६ ||

न तस्मिन्वासनालेशो निश्चितं सुरवन्दिते |
पतिव्रताधर्ममिमं सद्गुरोः शास्त्रतोऽपि वा || १६-२७ ||

निशम्याप्नोति तन्निष्ठां तमाहुः कृष्णवल्लभा |
केचिद्वदन्ति वै मूढाः पातिव्रत्यमितोऽन्यथा || १६-२८ ||

एक एव पतिः सेव्यो नान्यो मान्यः कदाचन |
अन्यस्य सेवया लोके योषित्सा पतिता भवेत् || १६-२९ ||

पातिव्रत्यमिदं देवि लौकिकं न त्वलौकिकम् |
अनीश्वरः परिच्छिन्नः सदोषो लौकिकः पतिः || १६-३० ||

योषित्सापि तथा लोके पातिव्रत्यमतस्तथा |
ईश्वरस्तु विभुः साक्षाद्विश्वात्मा विश्वविग्रहः || १६-३१ ||

स एव सर्वरूपैश्च नामभिः ख्यातिमागतः |
सर्वनामस्वरूपं च ज्ञात्वा ब्रह्म सनातनम् || १६-३२ ||

दृष्ट्याऽविषमया देवि सर्वत्र परिपश्यति |
पातिव्रत्यमिदं भद्रे मयैतत्कथितं शुभम् || १६-३३ ||

इत्येतन्निर्णयाज्ञानाद्विभ्रमन्ति विमोहिताः |
षट् दर्शनानि मेऽङ्गानि पादौ कुक्षी करौ शिरः || १६-३४ ||

तेषु भेद तु यः कुर्यान् मदङ्गच्छेदको हि सः |
एव पतिव्रताधर्मं सम्यक् ज्ञात्वा गुरोर्मुखात् || १६-३५ ||

पतिं परिचरेद्यस्तु तमाहुः कृष्णवल्लभा |
श्रुत्वा कृष्णकथालापं यद्वपुः पुलकाङ्कितम् |
आनन्दाश्रुजलं नेत्रे तमाहुः कृष्णवल्लभा || १६-३६ ||


श्री पार्वत्युवाच 


कामसङ्कल्परहितं कर्म वर्णाश्रमोचितम् |
कस्मात्करोति यस्येच्छा कामसङ्कल्पवर्जिता || १६-३७ ||

अनुद्दिश्य फलं देव न बालोऽपि प्रवर्तते |
ब्रह्मसृष्टि [ब्रह्मसृष्टिवासनेह ह्यत्तमजीवानामुपरि संस्थिता मायामनु भवति |] गतो जीवः कस्माद् व्यर्थं प्रवर्तते || १६-३८ ||

मोहसृष्टिसमुद्भूताः स्वर्गादिफलमोहिताः |
ते कर्मणि प्रवर्त्तन्ते न तच्चित्रं महेश्वर || १६-३९ ||

कृष्णप्रियाः कृष्णरूपा [कामनाभिरित्यपि पाठः |] वासनाभिः समागताः |
कथं ताः कर्मणि व्यर्थे नियोजयसि शङ्कर || १६-४० ||


शिव उवाच 


अप्रबुद्धः प्रबुद्धो वा कर्म कुर्यात्सदाहितम् |
सकामं निन्दितं कर्म मुमुक्षुं प्रति मानिनी || १६-४१ ||

क्रियावान् पुरुषः श्रेष्ठो भवाब्धिं तरते सुखम् |
क्रियाविरहिता लोके धर्मभ्रष्टा विभान्ति मे || १६-४२ ||

अश्रद्दधानात् धर्मेषु विद्वांसः कृपया विभो |
नोपदेश्यन्ति शास्त्रार्थमुषरे बीजवत्प्रिये || १६-४३ ||

न च तत्वस्य निर्धारः शास्त्रहीनस्य जायते |
तदर्थं निर्णयं शास्त्र त्यक्त्वाऽन्यत् साधनं मुधा || १६-४४ ||

श्वपुच्छालम्बनं यद्वत्तितीर्षोः सागरं यथा |
विना तत्वस्य निर्धारं शङ्कापि न निवर्त्तते || १६-४५ ||

शङ्कापङ्काङ्कमलिने हृदये नैव सुन्दरि |
प्रेमार्कप्रतिबिम्बः स्याद्येन कृष्णः प्रभासते || १६-४६ ||

तस्माद्वर्णाश्रमाचारभ्रष्टे नरचतुष्पदे |
नैव ज्ञानं तथा भक्तिर्यथार्थोदेति निश्चयः || १६-४७ ||

नित्यं नैमित्तिकं तस्मात्कर्तव्यं तदशङ्कया |
काम्यं निषिद्धं यत्कर्म तत्तुदूरात्परित्यजेत् || १६-४८ ||

नित्यं नैमित्तिकं कर्म फलं बध्नाति न क्वचित् |
अननुष्ठानमात्रेण प्रत्यवायस्तु जायते || १६-४९ ||

अनुष्ठाने फलं नास्ति चित्तशुद्धिं विनेतरत् |
काम्यादिकर्मकर्त्तारो देहभाजः पुनः पुनः || १६-५० ||

तस्मात्काम्यं परित्यज्य नित्यं विद्वान् समाचरेत् |
अप्रबुद्धदशायां च प्रबुद्धायामपि प्रिये || १६-५१ ||

कर्त्तव्यं सहजं कर्म न तान्विघ्नः प्रभूयते |
प्रबुद्धस्यापि यत्कर्म तत्र मे निर्णयं शृणु || १६-५२ ||

वार्त्तामात्रेण विज्ञानं प्रबोधो नैव वास्तवः |
साक्षात्प्रबोधे देवेशि देहः सद्यो विलीयते || १६-५३ ||

तस्माच्छाब्दप्रबोधोऽयं परमार्थो न विद्यते |
संसारमोहनाशाय शाब्दबोधो न हि क्षमः || १६-५४ ||

न निवर्त्तेत तिमिरं कदाचिद्दीपवार्तया |
ज्वलितः पतितो देहौ यदा विरहवह्निना || १६-५५ ||

तदा विद्यादात्मबोधमन्यथा शाब्द एव सः |
शाब्दप्रबोधमात्रेण नित्यं नैमित्तिकं त्यजेत् || १६-५६ ||

प्रत्यवायी स विज्ञेयो नासौ बोधमवाप्नुयात् |
यावद्देहाभिमानः स्यान्ममता तावदेव हि || १६-५७ ||

तावद्देहानुबन्धित्वात्कर्म कर्तव्यमेव हि |
शास्त्रोक्तं कर्म कर्त्तव्यं विकर्म विनिवृत्तये || १६-५८ ||

विकर्मणि प्रवृत्तिस्तु नृणां स्वाभाविकी यतः |
विकर्मणः प्रभावेन देहभाजः पुनः पुनः || १६-५९ ||

नित्यं नैमित्तिकं देवि फलं सङ्कल्पवर्ज्जितम् |
चित्तं शोधयते साध्वि ! न तु देहाय जायते || १६-६० ||

का हानिस्तत्र देवेशि निष्कामाचरणे नृणाम् |
इत्येवं निर्णयाज्ञानान्मूढाः पण्डितमानिनः || १६-६१ ||

त्यजन्तः शोधनं कर्म पापचित्ता भ्रमन्ति वै |
सांसारिकसुखासक्तं ब्रह्मज्ञोऽस्मीति वादिनम् || १६-६२ ||

कर्मब्रह्मोभयभ्रष्टं तं त्यजेदन्त्यजं यथा |
देहेन्द्रियसुखासक्तो [सुखासक्तमिति मूलपाठः |] ब्रह्मज्ञोऽस्मीति यो वदेत् || १६-६३ ||

न तं वैज्ञानिनं मन्ये मणिभूषितगर्दभम् |
ब्रह्मवादं पुरस्कृत्य वर्णाश्रमनिबन्धनाः || १६-६४ ||

विलुंपन्तः क्रियाः सर्वाः लोकनाशकरा हि ते |
ब्रह्मवादः कलियुगे गेहे गेहे जने जने || १६-६५ ||

भविष्यति ततः काले धर्मकर्मविलोपनम् |
धर्मकर्मविहीनानां पापमेवानुसेवताम् || १६-६६ ||

तेषामासुरजीवानां नरकं न निवर्त्तते |
तस्मादेवं सुनिर्णीय धर्मकर्मपरायणाः || १६-६७ ||

कृष्णमेवानुसेवन्तस्तान्मन्ये कृष्णवल्लभाः |
इति ते कथितं देवि वासनालक्षणं मया || १६-६८ ||

यज्ज्ञात्वा ह्यचिरादेव स्वात्मबोधः प्रजायते || १६-६९ ||


इति श्रीपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवपार्वती संवादे षोडशं पटलम् || १६-१६ ||




अथ सप्तदशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


भगवन् देवदेवेश निर्णयः साधुसंमतः |
कथितोऽयं सदाचारलक्षणः पावनो नृणाम् || १७-१ ||

धर्मकर्मविहीनानां सदाचारं विमुञ्चताम् |
मलीमसानां दुष्टानां ब्रह्मसिद्धिर्न जायते || १७-२ ||

यथा जह्यात् शनैरम्भः सोपानानि क्रमात् क्रमात् |
तथा देहानुसम्बन्धान् शनैर्जह्यात् स पण्डितः || १७-३ ||

देहाभिमाने गलिते विज्ञाते स्वात्मनि स्वयम् |
अश्मकाञ्चनयोस्तुल्यं भावप्राप्तौ समस्थितौ || १७-४ ||

उदासीनारिमित्रेषु स्वानन्दानुभवोदये |
न कर्मभिस्तदा कार्यं सम्राजो भिक्षया यथा || १७-५ ||

यथामृतेन तृप्तस्य नाहारेण प्रयोजनम् |
स्वात्मानन्दोदये तद्वत्कर्माभिनं प्रयोजनम् || १७-६ ||

तालवृन्तेन किं कार्यं लब्धे मलयमारुते |
स्वात्मानन्दोदये जाते कर्मणा किं प्रयोजनम् || १७-७ ||


पार्वती उवाच 


साध्वेतद्व्याहृतं देव त्वया भागवता प्रभो |
परं वेदितुमिच्छामि सन्देहाकुलमानसा || १७-८ ||

ब्रह्मवादः कलियुगे गेहे गेहे जने जने |
धर्मकर्मविलोपार्थं भविष्यति न संशयः || १७-९ ||

इति यद्भवता प्रोक्तं तत्र मे संशयो महान् |
ब्रह्मवादेन सदृशं पवित्रं नहि किञ्चन || १७-१० ||

तपो दानं क्रिया योगः स्वाध्यायनियमा यमाः |
समाप्यन्ते महेशान ब्रह्मज्ञानोदयादनु || १७-११ ||

ब्रह्मज्ञानैकनिष्ठानां महादेव महात्मनाम् |
सर्वं सम्पूर्णतां याति नित्यं नैमित्तिकं च यत् || १७-१२ ||

ब्रह्मज्ञानेन मुच्येत यदि चेद्विश्वघातकः |
न तस्य कर्मलोपोऽस्ति पद्मस्यैवाम्भसा यथा || १७-१३ ||

कलिस्तु सुमहान् पापस्तामसात्मा मलीमसः |
अधर्मे रमते नित्यं येन स्पृष्टा प्रजा भुवि || १७-१४ ||

यत्रोदेष्यन्ति पाषण्डा धर्मनिर्नाशहेतवः |
वर्णानां सङ्करो यत्र स्वस्वकर्मविलुम्पताम् || १७-१५ ||

कन्या विक्रयिणश्चैव वेदविक्रयिणो द्विजाः |
म्लेच्छाचाररता लोके म्लेच्छभाषाविशारदाः || १७-१६ ||

म्लेच्छान्नपानपुष्टाङ्गा धर्मकर्मविनिन्दकाः |
स्वाहास्वधाविरहिताः शिश्नोदरपरायणाः || १७-१७ ||

परस्त्रीपरधनलोभाय हेतुवादपरायणाः |
कलौ सर्वे भविष्यन्ति सर्वधर्मविवर्जिताः || १७-१८ ||

ब्रह्मवादः कलियुगे गेहे गेहे जने जने | 
असम्भाव्यमिवाभाति ममैतत्सुरपूजित || १७-१९ ||

कलावपि महापापे प्रवृत्तं ब्रह्मकीर्तनम् |
तत्कथं धर्मलोपाय लोकानां मेऽत्र विस्मयः || १७-२० ||

विचार्य ब्रुहि मे देव कृपया करुणानिधे |


शिव उवाच 


साधु पृष्टं त्वया भद्रे सर्वलोकैकहेतवे || १७-२१ ||

तदहं ते प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकाग्रमानसा |
यस्य श्रवणमात्रेण धर्मश्रद्धा प्रजायते || १७-२२ ||

पुरा द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यामनम्भसि |
दवाग्न्यर्कविनिर्दग्धवनकन्दादिसम्पदि || १७-२३ ||

क्षुत्तृट्परीतावै [क्षतृड्भ्यां च परीतापैः इत्यपि पाठः |] काश्चित्प्रजा गिरिगुहाश्रिताः | 
परस्परं भक्ष्यमाणामम्रिरे व्याधिकर्षिताः || १७-२४ ||

गौतमस्याश्रमे रम्ये तपतीतीरसंस्थिते |
क्षुधार्ता ब्राह्मणाः प्राप्ता देहनिर्वाहकाम्यया || १७-२५ ||

अलक्षन् गौतममुनिं शिष्यराशिपरिवृतम् |
ब्रह्मतेजःप्रभावेन ज्वलन्तमिव पावकम् || १७-२६ ||

अन्नान्युत्पाद्य तपसा पुष्णन्तं शिष्यसंहतिम् |
प्रणेमुर्ब्राह्मणाः सर्वे निबद्धकरसम्पुटाः || १७-२७ ||


ब्राह्मणा ऊचुः 


त्राहि त्राहि मुने प्राप्तान् शरण्यान् शरणप्रद |
जाठरेणाग्निना तप्ता वयं सर्वे द्विजातयः || १७-२८ ||

अलभ्यं कन्दमूलादि निर्जले क्षितिमण्डले |
न प्रवर्त्तन्त एवेह क्रिया निगमचोदिताः || १७-२९ ||

अन्नं वै प्राणिनां प्राणाः प्राणदोन्नं ददाति यः |
तस्मादन्नप्रदानेन प्राणदो नः पिता भवान् || १७-३० ||

एकतः सकला धर्मा यज्ञाः सर्वस्वदक्षिणाः |
तपांस्युग्राणि दानानि व्रतानि सुबहून्यपि || १७-३१ ||

न तुलामधिगच्छन्ति ह्यन्नदानस्य वै मुने |
क्षुत्पिपासे प्राणधर्मौ क्षुधया कृष्यते वपुः || १७-३२ ||

वपुःकार्श्ये चेन्द्रियाणि कर्षितानि भवन्ति वै |
म्लानेन्द्रियमनोवृत्तेः विवशित्वं प्रपद्यते || १७-३३ ||

मनोम्लानौ बुद्धिलयस्ततो ध्यानं निवर्तते |
अध्यायतः कुतः स्वात्मानुभूतिर्भवति प्रभो || १७-३४ ||

तस्मादन्नेन सदृशं दानं नास्ति जगत्त्रये |
म्लानेन्द्रियमनोवृत्तेः क्षुधया पीडितस्य च || १७-३५ ||

अन्नाभिकाङ्क्षिणो येन प्राणतृप्तिः कृता मुने |
तेन दत्तं हुतं जप्तं तपस्तप्तं शुभं कृतम् || १७-३६ ||

पृथ्वी रत्नेन सम्पूर्णा तेन दत्ता द्विजातये |
तस्यैव ज्ञानससिद्धिर्भवतीति श्रुतं हि नः || १७-३७ ||

किमन्यज् ज्ञाप्यते तुभ्यं सर्वज्ञाय मुनीश्वर |
तथाविधेह्यंग तूर्णं यथा नः प्राणधारणा || १७-३८ ||

शरीरमूलमन्नं हि धर्ममूलमिदं वपुः |
चित्तशुद्धौ विशेषेण धर्म एव हि कारणम् || १७-३९ ||

भक्तिर्ज्ञानं च वैराग्यं [शुद्धिश्चित्तस्य इत्यपि पाठः |] शुद्धचित्तस्य जायते |
सर्वार्थसाधनं तस्माच्छरीरमिदमुच्यते || १७-४० ||

पुनर्ग्रामं पुनर्वित्तं पुनः क्षेत्रं पुनर्गृहम् |
पुनः शुभाशुभं कर्म न शरीरं पुनः पुनः || १७-४१ ||

शरीररक्षणायासः कर्त्तव्यः सर्वथा बुधैः |
नहीच्छन्ति तनुत्यागमपि कुष्टादिरोगिणः || १७-४२ ||

तद्गोपितं स्याद्धर्मार्थे धर्मो ज्ञानार्थमेव च |
ज्ञानं तु ध्यानयोगार्थमचिरात्तेन मुच्यते || १७-४३ ||

तपः प्रभावमास्थाय पाह्यस्मान् कृपणानिह |
इत्येवं वचनं तेषां ब्राह्मणानां तपोधनः || १७-४४ ||

दीनानां क्षुधयार्त्तानां निशम्य करुणोऽभवत् |


गौतम उवाच 


साधु साधु महाप्राज्ञा न्याययमेतद्वचो हि वः || १७-४५ ||

धर्मार्थकाममोक्षाणां साधनं देह उच्यते |
रक्षितव्यः प्रयत्नेन तस्माद्देहो मुनीश्वराः || १७-४६ ||

देहत्यागं न चेच्छन्ति ये भक्ता ये च साधकाः |
महापापादिभिर्लिप्तः सर्वकर्मविनिर्गतः || १७-४७ ||

पृथिवीभारभूतो यो देहस्त्याज्यः स एव हि |
पितृदेवातिथीनां च कर्मणि यः सुपुण्यकृत् || १७-४८ ||

ईश्वरध्यानयोग्यश्च स कथं त्यागमर्हति |
कर्मणापि निषिद्धेन देहः पोष्य इहा यदि || १७-४९ ||

दग्ध्वा तानि पुनः सोऽयं नयते हि गतिं पराम् |
यावद्देहस्थितिर्लोके तावत्कुशलमाचरेत् || १७-५० ||

जलबुद्बुदतुल्योऽयं यस्मादेषो विनश्वरः |
अस्थिरेण शरीरेण स्थिरधर्मं समाचरेत् || १७-५१ ||

सर्वं ब्रह्ममयं पश्यन् मुच्यते मोहसङ्कटात् |
स चाहं तपसा तस्मात्करिष्ये वः समीहितम् || १७-५२ ||

विज्वराः सन्तु भो विप्राः स्वस्वकर्मण्यतन्द्रिताः |
धन्यस्य कृतपुण्यस्य द्वार्यायान्त्यर्थिनो जनाः || १७-५३ ||

तेन सम्भावनीयास्ते प्राणैरपि धनैरपि |
पञ्चभूतात्मको देहस्वनित्यः क्षणभङ्गुरः || १७-५४ ||

अवश्यं नाशमायाति कीर्तिधर्मौ न सर्वथा |
भूतद्रोहं परित्यज्य दया भूतेषु नो धृता || १७-५५ ||

नोपार्जितोऽपि सद्धर्मः स्फारितं न यशो भुवि |
नात्मा विमर्शितः शुद्धो वेदविद्भिश्च साधुभिः || १७-५६ ||

भूमिभराय तज्जन्म जीवन्नेव मृतो हि सः |
तस्मात्तपोव्ययेनाहमर्थिनां वो मुनीश्वराः || १७-५७ ||

परिचर्यां करिष्येहं यथा स्याद्देहधारणा |
इत्युक्त्वा गौतमस्तान् वै दानमानार्हणादिभिः || १७-५८ ||

सम्भावयामास तदातिथ्यागमनहर्षितः || १७-५९ ||



इति श्रीपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे सप्तदशं पटलम् || १७-१७ ||




अष्टदशं पटलम् 


शिव उवाच 


एवं सम्भावितास्तेन मुनिना मुनयस्तदा |
असम्बाधे शिवे तस्मिन्नाश्रमे न्यवसन्सुखम् || १८-१ ||

[प्रातरुत्थाय इति वा पाठः |] प्रातरुप्तानि मध्याह्ने परिणामं गतानि च |
अन्यान्यपरभागे तु तैर्मुनिस्तानजीवयत् || १८-२ ||

हव्येर्देवान् पितृन्कव्यैस्तर्पयन्तो मुनीश्वराः |
ततः शेषामृतभुजो निन्युस्तेऽहर्गणान् बहून् || १८-३ ||

ततो द्वादशवर्षान्ते वृष्टिरासीत्सुशोभना |
साङ्कुरा सजला पृथ्वी पुनरासीद्यथा पुरा || १८-४ ||

प्रजाः स्थानानानि भेजुस्ताः पूर्वं गिरिगुहाशयाः |
अन्नादिविरहान्नष्टो धर्मः प्रावर्तत प्रिये || १८-५ ||

क्षितिरन्नादिसम्पूर्णा विश्वमासीत्सुमङ्गलम् |
ततः कतिपये काले गन्तुकामाः मुनीश्वराः || १८-६ ||

प्रेमबद्धोऽन्वह विप्रान्न्येषधद्विरहाक्षमः |
निषिद्धाः कतिचिन्मासान् न्यवसंस्ते मुनीश्वराः || १८-७ ||

पुनः पप्रच्छुरौत्सुक्यात्स्वस्वाश्रमगतिं प्रति |
नेत्याह गौतमो विप्रान् विरहव्यथितो भृशम् || १८-८ ||

ततस्ते कृतसङ्केताः केचित्तेष्वपि वाडवाः |
ऊचुः परस्परं येन मुनित्यागः कथं भवेत् || १८-९ ||

मुनिः स्नेहवशाद्बद्धः स्वयमस्मान्न सन्त्यजेत् |
अस्माभिस्त्यज्यते सोऽयं तथा कुर्वध्वमादृताः || १८-१० ||

विमर्षंतस्तथान्योऽन्यमुपायं मनसागमन् |
अभिषापं मुनौ धृत्वा गमिष्यामो यथारुचि || १८-११ ||

ते दैवनिहताः सर्वे परस्परममन्त्रयन् |
कदाचिदथ मध्याह्ने कर्तुं मध्याह्निकीं क्रियाम् || १८-१२ ||

ऋषिसङ्घैः परिवृतो जगाम तपतीं प्रति |
निर्मितां मुनिभिर्धेनुं जरठामतिवेपतीम् || १८-१३ ||

सीदन्तीं कलिले वीक्ष्य गौतमः करुणोऽभवत् |
आसाद्य सुरभेः पार्श्वं यावत्तामस्पृशन्मुनिः || १८-१४ ||

तावत्पपात सहसा मायाधेनुर्मृतिं गता |
तद्दृष्ट्वा मुनयः प्रोचुर्धिग्धिक् गौतम ते कृतिम् || १८-१५ ||

हिंसिता धेनुरबला किमतो निन्दितं भवेत् |
अद्य प्रभृति ते द्वारि जलमात्रार्थिभिर्नरैः || १८-१६ ||

न स्थातुमर्हाः किं कुर्मो गमिष्यामो वयं ततः |
एवमुक्तो मुनिर्ध्यात्वा तत्कृतानर्थमाप सः || १८-१७ ||

उवाच वचनं क्रुद्धो ज्वलन्निव हुताशनः |
वेदबाह्या भविष्यध्वं कृतघ्नाः स्वेन कर्मणा || १८-१८ ||

वेदब्राह्मणगोमन्त्रनिन्दावादपरायणाः |
कलौ भविष्यथो मूढाः ब्रह्मवादपरायणाः || १८-१९ ||

अन्तर्दुष्टा बहिः स्वच्छा हेतुवादपरायणाः |
ब्रह्मज्ञत्वाभिमानेन धर्मकर्मबहिर्मुखाः || १८-२० ||

ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्येत्यनुवादविचक्षणाः |
मिथ्यात्वाज्जगतः किं स्यात्कर्मभिश्च शुभाशुभैः || १८-२१ ||

इत्येवं नास्तिका मूढा दुर्हृदा वेदनिन्दकाः |
ब्रह्मवादविलासोत्थैर्वचनैर्भावगर्वितैः || १८-२२ ||

साधुवेषेण शिक्षाभिः प्रियवाक्यामृतादिभिः |
एतैर्जवनिकाकारैः पापमावृत्य केवलम् || १८-२३ ||

ज्ञानित्त्वमात्मनो लोके ख्यापयन्तो दुराशयाः |
यूयं वैडालिनो लोके भवन्तु चरमे युगे || १८-२४ ||

न तु वो वास्तवं ज्ञानमुदेष्यति कदाचन |
इति गौतमशप्तानां धर्मच्छेदोद्यमे ततः || १८-२५ ||

वासना समभूत्तेषां गौतमं प्रतिकुर्वताम् |
अथ तद्वासनायुक्ताः कलौ पापयुगे शठाः || १८-२६ ||

अवतीर्य क्षितितले [वचनमिदमाकर्ण्यं श्रीपूर्णपुरुषोत्तमसेवामतिक्रम्य वेदप्रतिपादितकर्मकाण्डादि चावलम्ब्य निजधाममार्गों ब्रह्मसृष्टिभिरिह नैव त्याज्यः पतिसेवात्यागेन प्रत्यवायदर्शनात् अतो ब्रह्मसृष्टीनां निजपतिपुरुषोत्तमसेवैव परमो धर्मः |] ब्रह्मसृष्टिमुपाश्रिताः |
वेदशास्त्रविरुद्धानि ह्याचरन्तीह पामराः || १८-२७ ||

द्विषन्त्याचारमास्तिक्यं यज्ञव्रततपांसि च |
द्रुह्यन्त्यन्योऽन्यमासाद्य नष्टज्ञाना विचेतसः || १८-२८ ||

परद्रव्यपरद्रोहपरस्त्रीगमनोत्सुकाः |
तत्सम्बन्धात् ब्रह्मसृष्टिर्मालिन्यमुपयास्यति || १८-२९ ||

यथा कालिमसम्बन्धात् स्फटिकोऽपि मलीमसः |
आभाति तद्वदेवेयं ब्रह्मसृष्टिस्तदाश्रयात् || १८-३० ||

तस्माद् बुभुत्सुभिः साध्वि त्याज्यो वैडालिकाश्रयः |
समधर्मक्रियाछद्मधारिणस्ते तु कीर्त्तिताः || १८-३१ ||

अन्येऽपि सन्ति पाषण्डा आसुरं भावमाश्रिताः |
तेऽपि निन्दन्ति पापिष्ठा वेदधर्म पुरातनम् || १८-३२ ||

तांस्ते व्रवीमि सङ्क्षेपात् शृणुष्वेकाग्रमानसा |
यत् शृण्वतां न पाखण्डो बुद्धिं मोहयति क्वचित् || १८-३३ ||

पुरा देवासुरयुद्धे निर्जितेष्वसुरेष्वथ |
पाखण्डाधिकृताः सर्वे ह्येते सृष्टाः स्वयम्भुवा || १८-३४ ||

तपश्चरत्सु सर्वेषु असुरेषु जयार्थिषु |
विष्णुः सुदुस्तरां मायामास्याय सुरनोदितः || १८-३ ||

मोहयामास योगात्मा तपोविघ्नाय तान्प्रभुः |
स मूढान् बुद्धरूपेण तानुवाच महामनाः || १८-३६ ||

शक्या जेतुं सुराः सर्वे युष्माभिरितिदर्शनैः |
बौद्धधर्मं समास्थाय शक्यास्ते बभूविरे || १८-३७ ||

तानुवाचार्हतो मम यूयं भवत मद्विधाः |
ज्ञानेन सहितं धर्मं ते चार्हन्त इति स्मृताः || १८-३८ ||

बौद्धश्रावकनिर्ग्रन्थाः सिद्धपुत्रास्तथैव च |
ऐते सर्वेपि चार्हन्तो विज्ञेया दुष्टचारिणः || १८-३९ ||

त्रयीक्लेशं समुत्सृज्य जीवतेत्यव्रवीत्तु यान् |
जीवकानाम् ते जाताः सर्वधर्मबहिष्कृताः || १८-४० ||

यान् भूत्वादित्यवद्व्योम्नि धर्मान्वै प्रतिपादयत् |
कापिलास्तेपि सम्प्रोक्ताः कपिलो हि दिवाकरः || १८-४१ ||

चरध्वं तानुवाचेदं मच्छासनमतिद्युति |
चरकास्तेपि विज्ञेया अधर्माचारणाः शठाः || १८-४२ ||

दीर्घचरमिति प्रोक्त सूक्ष्मं वा धर्मरूपकम् |
धर्मचरध्वमित्युक्ता यस्मात्ते दीर्घचक्षुषः || १८-४३ ||

चीराणि चैव नीलानि बिभ्राणाश्चीरकास्ततः |
एषश्चोक्षोतिसंशुद्धो धर्मस्तं श्रयतेति यान् || १८-४४ ||

उवाच मायया विष्णुस्ते हि चौक्षाः प्रकीर्त्तिताः |
विट्भक्षाश्चैव ये केचित् कपालकृतभूषणाः || १८-४५ ||

तथेतरे दुरात्मानः सर्वेप्यासुरदेवताः |
बौद्धश्रावकनिर्ग्रन्थाः सिद्धपुत्रास्तथैव च || १८-४६ ||

नैरात्म्यवादिनः सर्वे अपज्ञानास्तिवादिनः |
वर्त्तमानास्त्वधर्मेषु जायन्ते तु पुनः पुनः || १८-४७ ||

निरय प्राप्य तैरेव कर्मभिर्भावितैः पुनः |
वृथा जटी वृथा मुण्डी वृथा नग्नाश्च ये नराः || १८-४८ ||

एतेऽन्ये च त्रयीबाह्याः पाखण्डाः पापचारिणः |
पाशब्देन त्रयीधर्मः पालनाज्जगतः स्मृतः || १८-४९ ||

तं खण्डयन्ति यस्मात्ते पाखण्डास्तेन हेतुना |
यदि ह्मनादरेणैषां न कथ्येता प्रमाणता || १८-५० ||

अशक्यैवेति मत्वान्ये भवेयुः समदृष्टयः |
त्रयीमार्गस्य सिद्धस्य ये ह्यत्यन्तविरोधिनः || १८-५१ ||

अनिराकृत्य तान् सर्वान् धर्मशुद्धिर्न लभ्यते |
पाखण्डिनो विकर्मस्थान् बैडालान् हेतुकांस्तथा || १८-५२ ||

बकवृत्तांश्च यान् तान्वै वाङ्मात्रेणापि नार्चयेत् |
या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः || १८-५३ ||

सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्य तमोनिष्ठा हि ते स्मृताः |
पुराणानि तथा सांख्यं योगः पाशुपतं तथा || १८-५४ ||

देशजातिकुलानां च धर्माश्चान्ये महत्तराः |
सर्वे वेदाविरोधेन प्रमाणं नान्यथा भवेत् || १८-५५ ||

या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः |
सर्वास्ता निष्फलाः किञ्च प्रत्यवायस्य हेतवः || १८-५६ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन देवि देवेन्द्रवन्दिते |
त्यक्त्वा वेदविरुद्धानि वेदमेकं समाश्रयेत् || १८-५७ ||

पुराणन्यायमीमांसाधर्मशास्त्रांगमिश्रिताः |
वेदाः स्थानानि विद्यानां घर्मस्येति चतुर्द्दश || १८-५८ ||

यथा वेदास्तथा तन्त्रं धर्मनिर्द्धारहेतवे |
तदुक्तमाचरन् देवि ! भवपाशाद्विमुच्यते || १८-५९ ||

अतोऽन्यथा प्रवर्त्तन्ते ये मूढाः पापबुद्धयः |
असुरास्तान्विजानीहि विष्णुना मोहिताः पुरा || १८-६० ||

ब्रह्मवादेषु वाचाला धर्मोच्छेदैकतत्पराः |
तेषां मुखावलोकेन कुर्यात्सूर्यांवलोकनम् || १८-६१ ||

तस्य संस्पर्शमात्रेण सवासा जलमाविशेत् |
कलौ ते घोषयिष्यन्ति ब्रह्मवादं जने जने || १८-६२ ||

इति मे कथितं देवि यत्त्वया पृष्टमुत्तमम् |
समासेन महादेवि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || १८-६३ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे अष्टादशं पटलम् || १८-१८ ||




अथ एकोनविंशं पटलम् |


शिव उवाच 


अथेदानीं शृणु शिवे प्रियाणां कामनिर्णयम् |
यस्य श्रवणमात्रेण वैराग्यं देहगेहयोः || १९-१ ||

मनोरथश्च यश्चासीत् प्रियाणां दुःखदर्शने |
रासे प्रदर्शिते प्रायो ह्यसम्पूर्णेविशेषितः || १९-२ ||

तद्भोगार्थं पुनः सर्वाः प्रियास्ता रासविच्युताः |
कालमायामयं देवि ब्रह्माण्डं विविशुः सह || १९-३ ||

संभूता भारते वर्षे नैकत्र स्थितयोऽभवन् |
मोहावेशवशाद् देवि ! दुस्तरादीशनिर्मितात् || १९-४ ||

विच्युतात्मानुसन्धाना बभूवुर्भगवत्प्रियाः |
यथा स्वप्ने जनः कश्चिन्निद्रात्याजितसंस्मृतिः || १९-५ ||

स्वप्नलब्धगजाकार आत्मानं मनुते गजम् |
मोहलब्धाकृतिस्तद्वल्लब्ध्वा तादात्म्यभावतः || १९-६ ||

उच्चावचासु योओनीषु विभ्रमन्ति विचित्रधा |
तत्र देहाभिमानोत्त्थकर्मसंसर्गदूषिताः || १९-७ ||

कर्मबन्धस्ततो जातो यथा स्यादुत्तरोत्तरम् |
श्वकाकोलूकमार्जार खरगृध्रादि योनिषु || १९-८ ||

भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा मनुष्येषु भूत्वा भूत्वा पुनः पुनः |
जायन्ते च म्रियन्ते च तेषामन्तो न विद्यते || १९-९ ||

जन्मदुःख जराःदुख बाल्ये यद्दुःखमुल्बणम् |
देहत्यागनिमित्तं च दुःखमाप्ताः पुनः पुनः || १९-१० ||

क्वचिद्धर्मः क्वचिच्छोको रागद्वेषादिकं क्वचित् |
क्वचिद्बन्धः क्वचिन्मोक्षो राजसन्ताडनं क्वचित् || १९-११ ||

अन्नादिकाङ्क्षया क्वापि दरिद्रेणापि विद्रुताः |
म्लानेन्द्रियमुखाकारा दैन्यभावं समागताः || १९-१२ ||

पुत्रमित्रकलत्रादिनाशोत्थं दुःखमद्भुतम् |
प्राप्य हाहेति हाहेति परितापान् जुषन्ति ताः || १९-१३ ||

बृहत्सेनस्य राजर्षेर्यथा राज्ञी पतिव्रता |
अधौतपादा चोच्छिष्टा सुष्वाप विधिमोहिता || १९-१४ ||

यक्षः कश्चिन्निशाचारी प्रसुप्तामहरच्च ताम् |
समुद्रद्वीपमानीय यक्षमायामयं महत् || १९-१५ ||

ददर्श नगरं दिव्यं दिव्याट्टालकगोपुरम् |
यक्षस्तिरोदधे तस्यां तदावेशविमोहिता || १९-१६ ||

सैका बभ्राम नगरे गृहे गृहे विचेतना |
यत्र यत्र गता सा तु जनैस्तत्र बिभीषिता || १९-१७ ||

तमिश्रायां तमोमययां भ्रमन्ती भ्रान्तमानसा |
हृतवस्त्राम्बरा क्वापि प्रसह्य परिपन्थिभिः || १९-१८ ||

मुक्तकेशा वस्त्रहीना धूलिधूसरविग्रहा |
पिशाचिनीव नगरे बभ्रामैका दिवानिशम् || १९-१९ ||

रुदन्ती करुणा दीना ताड्यमाना जनैर्मुहुः |
क्षुत्तृड्व्याकुलचित्ता सा वल्गन्तीव जनाज्जनम् || १९-२० ||

महाजनैश्च विपिने नगरात्तु विवासिता |
व्याघ्रसिंहध्वनिं श्रुत्वा भीषणं त्रस्तमानसा || १९-२१ ||

दृष्ट्वा तांस्तु पुनः साध्वी वृक्षखण्डेष्वेवलीयत | 
वृक्षकोटरगैः सर्पैदंशिता विवशाभवत् || १९-२२ ||

अशेत भूमिशयने विषव्याघूर्णमानसा |
भूविलोत्थैर्वृश्चिकाद्यैः सन्दष्टा सर्वसन्धिषु || १९-२३ ||

एवं नानाविधांस्तापान् प्राप्ता नृपसुन्दरी |
कर्कराकण्टकैर्विद्धपादाम्भोजा महावने || १९-२४ ||

का त्वं कस्यासि वामोरु ! पृष्टा सप्तर्षिभिस्तु सा |
नाहं विदामि चात्मानं न तातं मातरं पतिं || १९-२५ ||

दुःखातिदुःखपाथोघौ मग्नास्मीत्यभ्यभाषत |
भृशं नागरिकैर्दुष्टैः पीडिता भर्त्सिता पुनः || १९-२६ ||

तस्करैर्वस्त्रभूषादि दुष्टैरपहृतं हि मे |
क्षुत्तृट्परीता पापिष्ठैर्नगराच्च विवासिता || १९-२७ ||

याता महावनं भ्रान्ता व्याघ्रसिंहभयाकुला |
भुजङ्गवृश्चिकैः क्रूरैर्विषव्यापादितान्तरा || १९-२८ ||

भ्रमाम्यहं दिवारात्रौ न जाने विदिशं दिशम् |
अतः कुरुध्वं साहाययमनाथायाः कृपालवः || १९-२९ ||

एवमुक्तं तया साध्व्या कृपया पीडिता भृशम् |
कमण्डलुजलेनौक्षन् यक्षोघ्रेन मुनीश्वराः || १९-३० ||

लीनायां लक्षमायायां आत्मानं समपद्यत |
सस्मार मातरं तातं बृहत्सेनं पतिं तथा || १९-३१ ||

व्रीडिताधोमुखी बाला मुनीन्द्रान् प्रत्यभाषत |
सूर्यवंशप्रसूतस्य बृहत्सेनस्य धीमतः || १९-३२ ||

प्रियास्म्यहं विप्रदेवा उच्छिष्टा शयनं गता |
केनचिज्जलधेस्तीरमानीता भयविह्वला || १९-३३ ||

तत्रैकं नगरं दिव्यं मया दृष्टं महाद्भुतम् |
तत्रैकला विभ्रमन्त्री लोकपीडासहानिशम् || १९-३४ ||

ततो निष्कासिता पौरैः प्राप्तेदं विपिनं महत् |
अस्तंगतात्मविज्ञाना भ्रान्ता दुःखमयेऽध्वनि || १९-३५ ||

भवद्भिर्नष्टमज्ञानं तमः सूर्यांशुभिर्यथा |
नष्टं लब्धमिवात्मानं मेने भवदनुग्रहात् || १९-३६ ||

सवस्त्रभूषणाकल्पं देहं चैव यथा पुरा |
पश्यामि शयनोद्बुद्धा यथा स्वप्ने लयं गते || १९-३७ ||

भवत्प्रसादाद् दुःखाब्धिमुत्तीर्णा भगवत्तमाः |
इत्युक्त्वा मुनिपादाब्जं प्रणताभूत्पुनः पुनः || १९-३८ ||

ततः प्रोचुर्मुनिवराः सान्त्वयन्तश्च तां सतीम् |
भयं मा कुरु कल्याणि पातिव्रत्यपरायणे || १९-३९ ||

अज्ञानप्रभवं विश्वं वस्तुतो नास्ति किञ्चन |
यावदज्ञानमात्मस्थं तावद्दर्शयते भयम् || १९-४० ||

मिथ्या स्वप्नोऽपि राजर्षिप्रिये ! भयकरो यथा |
तथा मिथ्यापि संसारो भयकृत्तादृशा जुषाम् || १९-४१ ||

अज्ञातैव यथा रज्जुः सर्पभूता भयप्रदा |
अविद्यासबलब्रह्मविवर्त्तोऽयं प्रपञ्चकः || १९-४२ ||

तदंशभूतजीवानामविज्ञातो भयङ्करः |
स्वात्मत्वेन तु विज्ञातो भयं नोद्वहते पुनः || १९-४३ ||

आत्मा शुद्धोऽव्ययः सूक्ष्मो व्यापी नित्यो निरञ्जनः |
स्वमायावरणाच्छन्नः स्वस्मिन् स्वप्नं प्रपश्यति || १९-४४ ||

यथा तदुद्भवैश्छन्नं शैवालैः सलिलं भवेत् |
स्वमायया तथा छन्न अक्षरं ब्रह्मकेवलम् || १९-४५ ||

मायावृतं परं ब्रह्म स्वप्नसाक्षितया पुनः |
स्वाप्नमण्डं प्रविश्याशु धत्तं नारायणाभिधाम् || १९-४६ ||

तस्य नाभेरभूत्पद्मं तत्र जातश्चतुर्मुखः |
प्रवरो वेदविदुषां बीजं संसारभूरुहः || १९-४७ ||

तत्र जाता वयं सर्वे स्वाप्निका एव भामिनि |
भ्रमामः कर्मभिर्नुंन्नाः स्वप्नमायामये पथि || १९-४८ ||

त्वयानुभूतमेतद्धि यथेदं यक्षमायिकम् |
तस्यापसरणे साध्वि स्वात्मालब्धो यथा पुरा || १९-४९ ||

जीवाः सर्वे वयं तद्वद् ब्रह्माभासमया अपि |
मायाकार्यांशविलये भविष्यामोऽक्षरात्मकाः || १९-५० ||

मायाकार्ये विद्यमाने दुःखशोको भयं शुचः |
धर्माधर्मौ पुण्यपापे सत्यमित्येव गम्यते || १९-५१ ||

तस्मादवास्तवं दुःखं विज्ञाय हृदये दृढम् |
वीतशोका वीतभया भव भामिनि नित्यदा || १९-५२ ||

इत्युक्त्वा तां मुनिश्रेष्ठा योगमायाबलेन च |
निमिषेण गृहं निन्युर्घटिकांतरितं प्रिये || १९-५३ ||

प्रिया राज्ञोऽपि तद्वृत्तं विचार्य च पुनः पुनः |
महाकुतूहलाक्रान्ता राज्ञे सर्वं न्यवेदयत् || १९-५४ ||

एवं ता देवदेवेशि प्रिया भगवतो हि ताः |
भ्रान्तात्मरूपविज्ञाना मायास्वप्ने परात्मनः [परात्मना इत्यपि पाठः |] || १९-५५ ||

नानायोनिषु देवेशि ससरन्ति पुनः पुनः |
भ्रान्तात्मानश्च्युतानन्दाः संसारेप्यसति प्रिये || १९-५६ ||

निजधाम्नि महानन्दे दुःखाभासो न विद्यते |
न दुःखानुभवश्चापि तत्रत्यानां कदाचन || १९-५७ ||

न कार्पण्यं न दुःखं च नोद्वेगो नारतिः क्वचित् |
तत्प्रियाप्रार्थितं मत्वा निर्बन्धेन गिरीन्द्रजे || १९-५८ ||

कूटस्थस्वप्नसम्बन्धमनो भावान् [बावः इत्यपि पाठः |] प्रचक्रिरे |
असन्नपि महेशानि स्वप्नोऽयं दुःखदो महान् || १९-५९ ||

स्ववासनाकामशेषो ह्यधुनापि निषेव्यते || १९-६० ||


इति श्रीपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे एकोनविंशं पटलम् || १९-१९ ||




अथ विंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


अहो देव महादेव परात्मन् परमेश्वर |
त्वदुक्तमेतदाश्रुत्य मनो मे क्षुभ्यतेतराम् || २०-१ ||

निरीहस्यापि देवस्य कूटस्थपरमात्मनः |
दिदृक्षा यत्समुत्पन्ना रहःक्रीडावलोकने || २०-२ ||

नित्यानन्दविहाराणां प्रियाणां परमात्मनः |
दिदृक्षा यत्समुत्पन्ना केवलं दुःखदर्शने || २०-३ ||

इत्येतन्महदाश्चर्यं प्रतिभाति महेश्वर |
तन्निराकुरु देवेश मनः शल्यं महार्तिकृत् || २०-४ ||

पूर्णस्यैवाप्तकामस्य किन्तु क्रीडावलोकनैः |
तदङ्गभूतास्तत्तुल्याः प्रियास्तु परमात्मनः || २०-५ ||

दुःखकामः कथं तासु केवलानन्दमूर्त्तिषु |
न दुःखदर्शने कश्चिन्मूर्खो वा रमते क्वचित् || २०-६ ||

एतदाचक्ष्व भगवन् कृपां कृत्वा ममोपरि |


शिव उवाच 


शृणु देवि प्रवक्ष्यामि रहस्यं परमाद्भुतम् || २०-७ ||

वेदागमपुराणेषु यत्तु गुप्ततरं प्रिये ! |
अद्यप्रभृति कस्यापि नोक्तवानहमद्रिजे || २०-८ ||

तव स्नेहवशाद् देवि ! प्रवक्ष्यामि न चान्यथा |
त्वयापि गोपितव्यं हि स्कन्दाच्च गणपादपि || २०-९ ||

प्रकाशितं हरेद्धर्मं यशोलक्ष्मीसुखानि च |
वेदशास्त्रपुराणानि सामान्यगणिका इव || २०-१० ||

इयं विद्या महाविद्या गोप्या कुलवधूरिव |
सुगुप्तेयं महाविद्या ज्ञानसिद्धिकरी नृणाम् || २०-११ ||

यथा प्रकाशितं द्रव्यं तस्करेभ्योपगच्छति |
तथा प्रकाशिता विद्या पशुभ्य उपगच्छति || २०-१२ ||

गोपितव्या ततो यत्नाद्विद्येयं ब्रह्मदर्शिनी |
मन्त्रौषधक्रियाधर्माः गुप्ता एव फलन्ति हि || २०-१३ ||

आवाच्यमपि ते वच्मि शृणुष्वैकाग्रमानसा |
गणनाविषयानन्दो वर्त्तते केवलेऽक्षरे || २०-१४ ||

सप्तद्वीपवतीं पृथ्वीं यः शास्ता व्याहतेन्द्रियः |
निरामयो निःसपत्नो युवा राजेन्द्रवन्दितः || २०-१५ ||

तदानन्दो हि देवेशि ! मनुष्यानन्द ईरितः |
मनुष्यानन्दशतकं गन्धर्वानन्द उच्यते || २०-१६ ||

गन्धर्वानन्दशतकं पित्रानन्द उदीरितः |
पित्रानन्दशतेनैको ह्युपदेवस्य चोच्यते || २०-१७ ||

उपदेवानन्दशतं देवानन्द उदीर्यते |
देवानन्दशतं देवि ! वैरंच्यानन्द उच्यते || २०-१८ ||

वैरंच्यानन्दशतकमानन्दो वैष्णवः स्मृतः |
वैष्णवानन्दशतकं रुद्रानन्दस्तु उच्यते || २०-१९ ||

रुद्रानन्दशतेनोक्तः ईशानन्दपरो महान् |
ईशानन्दशतेनोक्त [ईश्वरानन्दसंज्ञकः इत्यपि पाठभेदः |] शैवानन्दस्तु केवलः || २०-२० ||

तच्छतेन भवेद् देवि ! प्रकृत्यानन्द उत्तमः |
प्रकृत्यानन्दशतकं पुरुषानन्द उच्यते || २०-२१ ||

पुरुषानन्दशतकं अक्षरानन्द उच्यते |
अक्षरं परमं ब्रह्म ब्रह्मानन्दस्ततः स्मृतः || २०-२२ ||

ब्रह्मानन्दमयं विश्वं नानाभावो न विद्यते |
मायोपाधिसमायोगान्नानात्वेन प्रतीयते || २०-२३ ||

तत्प्रतीतिनिरासे तु पर ब्रह्मैव शिष्यते |
तन्माया प्रकृतिर्देवि नित्या तत्सहधर्मिणी || २०-२४ ||

शुद्धसत्वप्रधाना हि निर्मला ज्ञानरूपिणी |
तत्र यः प्रतिबिम्बोऽभूदक्षरस्य परात्मनः || २०-२५ ||

तमाहुः पुरुषं देवि ! श्रुतिसिद्धान्तवादिनः |
स एव कालरूपेण प्रकृतिक्षोभकारकः || २०-२६ ||

तस्मान्नारायणो जज्ञे स एव प्रणवाभिधः |
हिरण्यगर्भमपि तं प्रवदन्ति मनीषिणः || २०-२७ ||

शब्दब्रह्ममय प्राहुस्तमेवागमवेदिनः | 
तस्माद्वेदाः प्रवर्त्तन्ते शब्दब्रह्मात्मना प्रिये || २०-२८ ||

आदौ शब्दात्मकं विश्वं ततश्चार्थमयं भवेत् |
शब्दः प्रकृतिरूपश्च अर्थः स्यात्पुरुषात्मकः || २०-२९ ||

उभयात्मकः प्रपञ्चोऽयं तस्मात्स्त्रीपुंस्वरूपधृक् |
त्वमहं च तथा विष्णुर्लक्ष्मीर्ब्रह्मा सरस्वती || २०-३० ||

सूर्यः सञ्ज्ञानलः स्वाहा पुरूहूतः पुलोमजा |
अम्भोनिधिश्च मर्यादा वृक्षः पल्लविनी लता || २०-३१ ||

महद्वाल्पतरं वापि तत्सर्वमुभयात्मकम् |
अक्षरे शाश्वतावेतौ प्रकृतिः पुरुषस्तथा || २०-३२ ||

जाग्रत्स्वप्नविभेदेन प्रपञ्चपरिणामिनौ |
नित्यत्वमुभयोर्देवि विवदन्तेऽत्र वादिनः || २०-३३ ||

नित्यः प्रपञ्च एवेति ह्यनित्य इति केचन |
अहङ्कारवशाद्देवि वादिनो मूढबुद्धयः || २०-३४ ||

नित्यानित्यं न जानन्ति स्वपक्षाग्रहदोषतः [स्वमताग्रहदोषतः इत्यपि पाठः |] |
नित्यत्वात्कारणस्यापि प्रवाहे नित्यतास्तु वा || २०-३५ ||

श्रौतत्वाज्जन्यनाशस्य ह्यनित्यत्वेऽपि का क्षतिः |
द्वैताद्वैते तथा देवि विवदन्ते कुबुद्धयः || २०-३६ ||

ईश्वराज्जीवपार्थक्यमिति तत्त्वविदो विदुः |
ब्रह्मैवाज्ञानवशतो जीवस्तत्प्रतिगीयते || २०-३७ ||

न जीवं परमार्थेन विदुरद्वैतवादिनः |
न विरुद्धमिदं देवि ! ह्यज्ञानावधिभेदतः || २०-३८ ||

ज्ञानेनाज्ञाननाशे तु लब्धेनेश्वरतुष्टितः |
जाग्रत्स्वप्नस्य विलये स्वप्नसाक्षीव सुन्दरि ! || २०-३९ ||

एकमेवावशिष्येत नित्यं ब्रह्मैव केवलम् |
अद्वैतवादिनो ह्येवं श्रुतिमात्रावलम्बिनः || २०-४० ||

एकमेव परं ब्रह्म नाना नास्तीह किञ्चन |
मृदेव सत्यमित्येवं नामरूपे विकारवत् || २०-४१ ||

इत्यद्वैतं श्रुतिशतैरुद्धोषितमनेकधा |
द्वैतवादरताश्चापि द्वासुपर्णावितीरणात् || २०-४२ ||

द्वैतमेव प्रशंसन्ति ह्यभेदो भजनात्मकः |
अद्वैतभूमिकाधस्तात्सोपानास्थास्तु ते प्रिये || २०-४३ ||

तेषां नारायणः साक्षात्परब्रह्म श्रुतीरणात् |
ब्रह्माभासमया जीवाः क्षुद्रोपाधिगुणाश्रिताः || २०-४४ ||

अस्वतन्त्राः पराधीना नित्या इत्यपि चक्षते |
अव्याहतं च नित्यत्वं भ्रान्तिमूलमपि प्रिये || २०-४५ ||

निद्रोपलब्धभावानां निद्रा तावत्स्थितिः स्थिरा |
इति यत् शास्त्रहृदयमज्ञात्वा विवदन्ति ये || २०-४६ ||

द्वैताद्वैतविचारेऽस्मिन्न ते तत्त्वमवाप्नुयुः |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सर्वशास्त्रैकनिश्चयम् || २०-४७ ||

ज्ञात्वा भजन्ति देवेशि ! निःसन्देहः फलात्मकः |
वाक्यभेदाननादृत्य बुद्धिक्लेशादहङ्कृतेः || २०-४८ ||

ये प्रवर्तन्त एवैते सशल्याः फलविच्युताः |
एकमेवाद्वयं ब्रह्म द्विधा लीलाविभेदतः || २०-४९ ||

प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च लीलाभेदे व्यवस्थिता |
निवृत्तिः सुखसञ्ज्ञा हि सुखमानन्दरूपकम् || २०-५० ||

प्रसङ्गात् प्रकृतेर्देवि प्रवृत्तिर्बहुरूपिणी |
अजानतां वरारोहे ! दुःखरूपतया स्थिता || २०-५१ ||

अक्षरस्य तु सा प्रोक्ता लीलान्यातीतधर्मिणी |
प्रवृत्तिलीलालेशोऽपि नैवातीते परात्मनि || २०-५२ ||

आग्रहमात्रो देवेशि ! नित्यानन्दमहोदधेः |
लेश एव सदा तिष्ठेत्सकामो नित्यरूपधृक् || २०-५३ ||

कामरूपी सदानन्दः कामांशो लेश उच्यते |
तस्मादेवाक्षरे देवि ! नित्यकामो हि दर्शने || २०-५४ ||

तस्मादेवाक्षरे जाता दिदृक्षा या तु पार्वति |
न चैककर्तृका सा तु परापरमयी हि सा || २०-५५ ||

अक्षरे ज्ञानतन्मात्रे स्वत इच्छा न जायते |
न प्रवर्तयते साक्षात्पूर्णात्मा पुरुषोत्तमः || २०-५६ ||

सामरस्यमयीं प्राहुस्तस्मादागमवेदिनः |
आनन्दगा सामरस्यात् स्वपक्षविषयग्रहा || २०-५७ ||

साङ्गिनं तु परित्यज्य भृशमङ्गेष्वसर्पत |
स्वामिनीषु ततो जाता दिदृक्षा दुःखदर्शने || २०-५८ ||

उभयव्यापिनी सा तु सर्वकारणकारणा [सर्वकारणकारणं इत्यपि पाठः |] |
ततः कार्यप्रवृत्तिस्तु हेतोर्गुणनिबन्धिनी || २०-५९ ||

स्त्रीपुंभावात्मिका जाता ब्रह्मादिस्तम्बभेदतः |
इच्छया ससृजे निद्रा सापि जातोभयात्मिका || २०-६० ||

ज्ञानात्मिका स्वतः शुद्धा बहिर्वृत्तिविवर्जिता |
निद्रया सृजते मोहश्चेतनाचेतनो हि सः || २०-६१ ||

सचैतन्यस्य कार्यस्य हेतुर्यच्चेतनात्मकः |
स एव जडहेतुश्च यस्मादयमचेतनः || २०-६२ ||

विद्याविद्ये स एवोक्त शृणु तत्रापि कारणम् |
चिदचिद्ग्रन्थिको ह्येषश्चिदाकारेण केवलम् || २०-६३ ||

यदा परिणमेद् देवि ! यदा विद्येति तां विदुः |
यदा चैतन्यमावृत्य केवलं मोहरूपधृक् || २०-६४ ||

जीवबुद्धिं समावृण्वन् अविद्येति च गीयते |
तमः कालुष्यमुत्सृज्य शुद्धसत्वप्रधानिका || २०-६५ ||

जीवबुद्धेर्भेदकरी मायेति कथिता प्रिये |
सात्विकांशं परित्यज्य केवलं चित्स्वरूपिणी || २०-६६ ||

अपरोक्षकरी विद्या ब्रह्मविद्येति तां विदुः |
तस्माद्विधा त्रिधा प्रोक्ता मया ते वरवर्णिनि ! || २०-६७ ||

ततो गुणास्त्रयो जातास्तेऽपि तादृग्विधा शिवे ! |
सत्वं तु चेतनं विद्धि तमो विद्यादचेतनम् || २०-६८ ||

रजस्तदुभयात्मत्वाच्चेतनाचेतनात्मकम् |
भूतानि पञ्च जातानि तानि तादृग्विधान्यपि || २०-६९ ||

अधिष्ठेयान्यधिष्ठातृतया द्वैविध्यवन्ति च |
ब्रह्माण्डमभवत्तेभ्यस्तदेवोभयरूपधृक् || २०-७० ||

एतत्ते सर्वमाख्यातं यत्पृष्टोऽहं त्वया शिवे ! |
समासेन महेशानि ! किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || २०-७१ ||


इति श्रीपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवपार्वती संवादे विंशं पटलम् || २०-२० ||




अथ एकविंशं पटलम् 


शिव उवाच 


अतोऽन्यत् शृणु देवेशि ! रहस्यं किञ्चिदुत्तमम् |
गोपनीयं प्रयत्नेन यस्मै कस्मै न दर्शयेत् || २१-१ ||

परीक्षिताय वक्तव्यं ताडनैस्तर्जनादिभिः |
ऋते पात्रमिदं ज्ञानं न तिष्ठति कदाचन || २१-२ ||

अविर्भूताक्षरे शक्तिरिच्छा नाम सुमङ्गला |
अङ्गान्यावृत्य सत्प्रेमविरहौत्कण्ठ्यदर्शने || २१-३ ||

रतिमुत्पादयामास ततः सा पुरुषोत्तमम् |
प्रार्थयामासुरौत्सुक्यात्स्वामिन्या सह सङ्गता || २१-४ ||

निवारिता बहुविधैर्वाक्यैरिच्छाविमोहिताः |
न मेनिरे प्रियाः सर्वा प्रार्थयामासुरन्वहम् || २१-५ ||

प्रार्थना स्वीकृतास्तासामतीतेनाक्षराद्यदा |
तदा सा पुनरासाद्य निद्रा चित्यन्वधात्प्रिये || २१-६ ||

चिदात्मा पुरुषः साक्षान्मोहमययैव निद्रया | 
घूर्णितोशेत सन्मंचे पञ्चब्रह्ममये शुभे || २१-७ ||

यदैव निद्रया घूर्णो विस्मृतात्माऽभवत् प्रिये |
हृदयाब्जकर्णिकामध्ये विहरेतापरा हि सा || २१-८ ||

व्यचिनोत्पञ्चधा देवि ! स्वरूपमपि चात्मना |
उद्गारिणी पालिका च तथा संहारिकापि च || २१-९ ||

विशाला व्यापिका चेति शक्तयः पञ्च कीर्तिताः || २१-१० ||

रजः प्रधानहारिणी पालिनी सात्विकी मता |
तमःप्रधाना संहर्त्री शुद्धसत्वा विशालिका || २१-११ ||

निर्गुणा व्यापिका शक्तिरिच्छा पञ्चविधोदिता |
एता एवोदिता देवि ! जाग्रति प्राकृतास्तथा || २१-१२ ||

इच्छामययस्तु शयने तस्मान्मञ्चो निरामयः |
उद्गारिणीपालिकयोः स्कन्धयोस्तत्पदद्वयम् || २१-१३ ||

विशालाहारिणीकण्ठदेशे पाणिद्वयं स्थितम् |
व्यापिका मञ्चफलकीभूताधारतया स्थिता || २१-१४ ||

पञ्चसु प्रतिबिम्बोऽभूदक्षरस्य चिदात्मनः |
बिम्बितं यत्तु चैतन्यं तस्मिन्नुद्गारिणी हि सा || २१-१५ ||

दर्शयामास वेदास्याद्युपाधिमतिविस्तृतम् |
बिम्बितं यत्तु चैतन्यं तस्मिन् या पालिनी शिवे || २१-१६ ||

अदर्शयच्चतुर्भुजाद्युपाधिमतिविस्तृतम् |
बिम्बितं यत्तु चैतन्य तस्मिन् संहारिणी तु या || २१-१७ ||

अदर्शयन्त्रिनेत्राद्युपाधिमतीव सुन्दरि ! |
बिम्बितं यत्तु चैतन्यं तस्मिन् या तु विशालिका || २१-१८ ||

अष्टबाह्वाद्युपाधिं च दर्शयामास केवलम् |
बिम्बितं यत्तु चैतन्यं तस्मिन् या व्यापिका मता || २१-१९ ||

दशबाहुं च पञ्चास्याद्युपाधिमसृजत्प्रिये |
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिवः || २१-२० ||

पञ्चपादत्वमापन्ना नित्यमुद्वहते परम् |
सृष्टिं स्थितिं च संहारं तिरोधानमनुग्रहम् || २१-२१ ||

नित्यमेव प्रकुर्वन्ति भूताधिष्ठातृरूपिणः |
सृष्ट्यादित्रयसिद्ध्यर्थं त्रयाणां बुभुजेंशतः [बुभुवे इत्यपि पाठः |] || २१-२२ ||

तिरोधानानुग्रहौ तु मञ्चपादस्थयोर्विदुः |
पेञ्चशक्तिप्रभेदेन परेच्छैव सुमङ्गला || २१-२३ ||

ब्रह्मविष्ण्वादिरूपाणि धत्ते नानास्वरूपिणी |
अक्षरस्य तु रूपे द्वे पुरुषाक्षरभेदतः || २१-२४ ||

नारायणस्तु पुरुषाज्जज्ञे स्वप्नेक्षिता स्वयम् |
नादबिन्दू शिवः शक्तिर्जातौ नारायणात्प्रिये || २१-२५ ||

नादबिन्दुमयत्वेन त्रिधा नारायणः स्थितः |
सङ्कर्षणो वासुदेवः प्रद्युम्नः अनिरुद्धकः || २१-२६ ||

चतुर्धा विष्णुरेवोक्तो ह्यंशभेदा ह्यनेकशः |
एकादश विभेदात्मा रुद्रोऽहमहमीश्वरि || २१-२७ ||

मदात्मभेदाः शतशः कोटिशः सन्ति सुन्दरि |
सदाशिवेश्वरावेतौ आत्मभेदाविवर्ज्जितौ || २१-२८ ||

वेदप्रणवभेदेन द्विधा नारायणोदभूत् |
नाद एव महेशानि बहु स्यामित्यवेक्षणात् || २१-२९ ||

न भेदो विद्यते बिन्दौ अखण्डात्मनि सुन्दरि |
महत्तत्वमिदं भद्रे मनो नारायणस्य तत् || २१-३० ||

मनसस्तु बहु स्यामित्यमन्यत यदा हि सः |
अहङ्कारस्ततो जज्ञे प्रसृतो बिन्दुतां ययौ || २१-३१ ||

बिन्दुः शून्यात्मको ज्ञेयस्तस्माद्विश्वं निरर्थकम् |
व्याप्तोऽहङ्कार एवायं ब्रह्माभासे दृश्यते || २१-३२ ||

ब्रह्माभासो निर्विकारो निष्प्रपञ्चो निरञ्जनः |
न करोति न लिप्येत प्रदीप इव भासकः || २१-३३ ||

अहङ्कारस्य कर्तृत्त्वं भोक्तृत्वमपि सुन्दरि |
धर्माधर्मौ पुण्यपापे बन्धमोक्षादिकं तथा || २१-३४ ||

अहङ्कारेण भिद्येत नानाभेदव्यवस्थया |
अहङ्कारेण तादात्म्यादाभासेऽपीक्षते स्फुटम् || २१-३५ ||

अहङ्कारमयो ग्रन्थिर्यावन्नैव विभिद्यते |
अविद्यमानः संसारः तथाप्येनं न मुञ्चति || २१-३६ ||

स्फटिकस्यैव रागित्वं जपाकुसुमयोगजम् |
नापगच्छति तद्देवि कुसुमापहृतिं विना || २१-३७ ||

तथा संसरणं जीवे ह्यहङ्कारच्युतिं विना |
निवर्तते न देवेशि कल्पकोटियुतायुतैः || २१-३८ ||

सोऽहङ्कारस्त्रिधा प्रोक्तो गुणभेदेन पार्वति |
अहङ्कारोऽयमेवाहं तथा जीवगतो द्विधा || २१-३९ ||

महत्तत्वं त्रिधा प्रोक्तं आध्यात्मादिप्रभेदतः |
नारायणमनोरूपमाधिदैविकमुच्यते || २१-४० ||

जीवानां चित्तरूपं यदध्यात्म्यमिति चक्ष्यते |
ब्रह्मणो देहरूपस्थमाधिभौतिकमुच्यते || २१-४१ ||

नारायणेधिदैवेन रूपेण [नारायणे यदध्यात्मरूपेण इत्यपि पाठः |] परिनिष्ठितम् |
आविर्बभूव तद्वर्णभेदैर्वेदस्वरूपतः || २१-४२ ||

जीवगं यत्तु देवेशि चित्तरूपतया स्थितम् |
सुषुम्णावर्त्तिना प्राणवायुना सह सङ्गतम् || २१-४३ ||

वायुस्तेन युतो देवि ब्रह्मरन्ध्राहतः पुनः |
ताल्वोष्ठपुटनासादिभेदेन [देहेन इत्यपि पाठः |] परमेश्वरि || २१-४४ ||

वर्णात्माविर्भवति गद्यपद्यादिभेदतः |
ब्रह्मदेहतया यस्मात् स्थितं त्रैलोक्यकारणम् [तल्लोक इत्यपि पाठः] || २१-४५ ||

अतस्तस्माज्जगज्जातं देवासुरनरोरगम् |
इति तेऽभिहितं देवि रहस्यं परमाद्भुतम् || २१-४६ ||

श्रद्धाहीनाय दुष्टाय कृतघ्नाय दुरात्मने |
नास्तिकायाविनीताय वेदशास्त्रोद्गताय च || २१-४७ ||

अविश्वस्ताय देवेशि दर्शयेन्न कथञ्चन |
यदा राजा तु सर्वस्वं बलं कोशो महीगजान् || २१-४८ ||

निवेदयतु जिज्ञासुस्तदा तस्मै प्रकाशयेत् |
अन्यथा सिद्धिहानिः स्यात् सत्यं सत्यं न संशयः || २१-४९ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गोपितव्यं त्वयापि हि || २१-५० ||


इति श्रीनारदपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवपार्वती संवादे एकविंशं पटलम् || २१-२१ ||




अथ द्वाविंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


यदुक्तं देवदेवेश त्वया पशुपते प्रभो |
प्रविश्य कर्णरन्ध्रेण चिदानन्दायते हृदि || २२-१ ||

तीर्थानां परमं तीर्थं ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् |
योगानां परमो योगो धर्माणां धर्म उत्तमः || २२-२ ||

श्रोतव्यानां च परमं श्रोतव्यमिदमेव हि |
ज्ञातव्यानां च परमं ज्ञातव्यमिदमुच्यते || २२-३ ||

श्रुतं मया विशेषेण सोपपत्तिकमित्यपि |
न तथाप्यन्तरात्मा मे तृप्तिमायाति शाश्वतीम् || २२-४ ||

अतस्त्वां परिपृच्छामि विशेषं तत्र धूर्जटे |
तं च ब्रूहि महादेव प्रसादपरमो भव || २२-५ ||

स्वप्नभूतप्रपञ्चेस्मिन्नक्षरस्य परात्मनः |
प्रियाः सख्यो भगवतो वासनावशतो गतः || २२-६ ||

क्रियांस्तत्र गतः कालस्तासामागमनादनु |
कियत्कालं च ताः सर्वा इह स्थास्यन्ति मोहिताः || २२-७ ||

कथ ता बोधमाप्स्यन्ति कस्तासां प्रतिबोधकृत् |
युगपद्वा गमिष्यन्ति पृथक् वा परमेश्वर || २२-८ ||

एतत्सर्वं महादेव कथयस्व प्रसादतः |
संशयो मे महानद्य तमपानुद शङ्कर || २२-९ ||


शिव उवाच


शृणु पार्वति वक्ष्यामि तव प्रश्नानशेषतः |
त्वं मे प्राणाधिकैवासि तस्माद्वक्ष्ये यथातथम् || २२-१० ||

विरञ्चेर्ब्रह्मणः पूर्व अष्टवक्त्रोऽभवद्विधिः |
शब्दब्रह्मेति य प्राहुर्वेदवेदान्तपारगाः || २२-११ ||

द्विपरार्द्धावसानेस्य ब्राह्मः कल्पो महानभूतः |
प्रलयोऽयं महेशानि प्रकृत्यवधिरुच्यते || २२-१२ ||

एका [एकावशेषा-प्रकृतिः इत्यपि पाठः |] शिष्टा च प्रकृतिः पुरुषाधिष्ठिता हि सा |
कियत्कालं ततो देवि शून्यमासीदिति श्रुतिः || २२-१३ ||

आविर्भूता ततो निन्द्रा अक्षरे परमात्मनि |
महत्तत्वमतस्तस्माद् अहङ्कृतिरजायत || २२-१४ ||

स एव च त्रिधा जातो गुणभेदेन सुन्दरि |
सात्विकाच्च मनो जज्ञे देवताश्च दशैव ताः || २२-१५ ||

राजसादिन्द्रियाण्यासन् भूतानि तमसोऽभवन् |
तेभ्यौऽण्डमभवेद्देवि तत्र नारायणः स्थितः || २२-१६ ||

[तत्र इत्यपि पाठः |] तस्य नाभेरभूत्पद्म यत्र ब्रह्माभवत्स्वयम् |
द्विपरार्द्धमितं चास्य परमायुर्निगद्यते || २२-१७ ||

अस्मिन् ब्रह्माण्डगोले हि जम्बूद्वीपे महेश्वरि |
वर्षे भारतसंज्ञे हि प्रियाणां वासनाः स्थिताः || २२-१८ ||

परार्द्धः प्रथमो जातो द्वितीयेस्मिन् महेश्वरि |
निर्बन्धात्स्वामिनीनां च लीलामाविश्चकार ह || २२-१९ ||

श्रीकृष्णः परमानन्दो नन्दगेहेभवत्तदा |
गोपकन्यामिषेणैव ह्याविर्भूतास्ततः प्रियाः || २२-२० ||

तत्कामपूर्त्तये साक्षात् श्रीकृष्णः पुरुषोत्तमः |
रासलीलां प्रकुर्वाणो रमयामास ताः प्रियाः || २२-२१ ||

योगमायासमावेशान्मायाकार्यं विलुंपतः |
ब्रह्मणोऽपि लये जाते यथापूर्वमभूदिदम् || २२-२२ ||

पुनर्जातं ततः सर्वं ब्रह्मादिस्थावरान्तकम् |
मनोरथस्य चापूर्त्या वासनाः कार्यमध्यगाः || २२-२३ ||

विचरन्ति यथा कालं यथादेशं यथारुचि |
द्विपरार्द्धे त्वतिक्रान्ते नष्टे स्थावरजङ्गमे || २२-२४ ||

विरञ्चौ मुक्तिमापन्ने प्रबुद्धे ह्यक्षरे प्रिये |
प्रबुद्धा वासनास्ता हि भविष्यन्ति स्वबिम्बगाः || २२-२५ ||

आविर्भावाच्च लीलाया द्वापरान्ते कलौ युगे |
[क्वचित्पुस्तके २६-२७ श्लोकयोः आस कृष्णः प्रियाणां च दुःखलीलानुदर्शने | तासामेका च परमा सुभगा सुन्दरी प्रिया | प्रबोधयिष्यति सा सर्वाः कथयित्वा विनिर्णयम् | ईदृशः पाठभेदो भाति |] असहिष्णुः स्वप्रियाणां दुःखलीलानुदर्शनम् || २२-२६ ||

तासामेकां च परमां सुभगां सुन्दरीं प्रियाम् |
प्रबोधयिष्यतितरां कथयित्वा विनिर्णयम् || २२-२७ ||

ततस्तत्सम्प्रदायेन सर्वास्ता भगवत्प्रियाः |
स्वभर्तृविरहाक्रान्ताः त्यक्त्त्वा देहान् प्रपञ्चगान् || २२-२८ ||

भगवल्लोकवैकुण्ठे स्थितिमाप्स्यन्ति यूथशः |
पद्मया रममाणास्ताः कालभोगे यथाविधि || २२-२९ ||

दिव्यदेहानपि त्यक्त्त्वा भविष्यन्ति स्वबिम्बगा |
अक्षरोऽप्यनुभूयैतत्स्वप्नवत् परमेश्वरि || २२-३० ||

परमानन्दसम्मग्नो भविष्यति कृतार्थधीः |
सर्वा लीला नित्यरूपा भविष्यन्ति तदा प्रिये || २२-३१ ||

भगवल्लोकमात्मानं दिव्यभावेऽपि सुन्दरि |
अविद्यालेशसम्बन्धादक्षरस्य परात्मनः || २२-३२ ||

निद्रांशस्यापि शेषत्वात् कियत्कालमवस्थितिः |
युगपद्देवि सर्वास्ता गमिष्यन्ति निजं गृहम् || २२-३३ ||

न कथञ्चन देवेशि गतिस्तासां पृथक् भवेत् |
स्वप्नस्य विषये साम्यादैकात्म्याच्च तथा प्रिये || २२-३४ ||

वैरस्याच्च विचित्रत्वे भर्तृस्नेहाविशेषतः |
न पृथक् गमनं तासां तस्माद्वैकुण्ठसंस्थितिः || २२-३५ ||

क्रमयोगेन देवेशि सर्वा यास्यन्त्यसंशयम् |
तस्माद्देवि विशेषेण स्वपतिः पुरुषोत्तमः || २२-३६ ||

भजनीयो हि सततं वेदशास्त्रानुरोधतः |
देहेन्द्रियस्वभावानामन्तं कर्माणि पार्वति || २२-३७ ||

आत्मनोन्तं परब्रह्मध्यानश्रवणकीर्तनम् |
स्वभावाज्जायते कर्म सदसच्चेति सर्वथा || २२-३८ ||

सत्त्यागादसदासङ्गन्नानायोनिभ्रमो भवेत् |
आधिव्याधिदरिद्रोत्थपीडाविस्मारिततात्मनः || २२-३९ ||

उद्रिक्ततमसो देवि न शुभं स्यात्कदाचन |
तस्मात्कर्तव्यमेवेह देहपर्यवसायि यत् || २२-४० ||

देहान्ते कर्मसम्बन्धो न भविष्यति कर्हिचित् |
प्रत्यवायनिवृत्यर्थमनिष्टाचरणस्य च || २२-४१ ||

नित्यं नैमित्तिकं कार्यं काम्यं कर्म परित्यजेत् |
एवं यो वर्त्तते देवि निष्प्रत्यूहं स सिध्यति || २२-४२ ||

यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामलोलुपः |
स सिद्धिमिह नाप्नोति परत्र न पराङ्गतिम् || २२-४३ ||

एतत्ते सर्वमाख्यातं यत्पृष्टोऽहं त्वया प्रिये |
समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || २२-४४ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे द्वाविंशं पटलम् || २२-२२ ||




अथ त्रयोविंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


भूयोऽहं श्रोतुमिच्छामि तन्मे ब्रूहि सदाशिव |
भूतले भगवद्भार्या नानायोनिषु संस्थिताः || २३-१ ||

तत्र तत्र विचित्राणि कर्माण्यपि कृतानि च |
क्वचित्तीर्थं क्वचिद्दानं क्वचिद्धोमं क्वचिज्जपः || २३-२ ||

क्वचिन्मखादिचरणं स्वाध्यायाचरणानि च |
पितृदेवार्चनं क्वापि ब्राह्मणा योः सताम् || २३-३ ||

क्वचिन्निन्दादिकरणं देवब्राह्मणातिथिपूजनम् |
क्वचिद्दत्तविलोपश्च तथेन्द्रियविलोभनम् || २३-४ ||

असत्यभाषण चैव पैशुन्यं भूतहिंसनम् |
स्वर्णस्त्येयादिकं चैव सुरामांसनिषेवणम् || २३-५ ||

द्रोहमात्सर्यहिंसादिपाकभेदादिकं तथा |
स्वस्ववर्णाश्रमाचारोल्लङ्घनं कामवर्त्तनम् || २३-६ ||

स्वगुणाख्यानमीशान पङ्क्तिभेदो वृथा क्रिया |
परेषां मर्मकथनं म्लेच्छान्नात्क्वाऽपिजीवनम् || २३-७ ||

निषिद्धाचरणं देव विहिताचारलङ्घनम् |
गोभूगजाश्वकन्यादेस्तथा विक्रयण प्रभो || २३-८ ||

वेदविक्रयणं चैव भूतसन्त्रासनं तथा |
आलस्यात्कर्मणस्त्यागस्तथैवाहङ्कृतेरपि || २३-९ ||

कर्मण्येतानि देवेश सदसन्ति महान्त्यपि |
प्रारब्धसञ्चितान्येव क्रियमाणानि यानि च || २३-१० ||

तेषामन्तं न पश्यामि कल्पकोटिशतैरपि |
स्वरूपज्ञानमात्रेण सञ्चितक्रियमाणयोः || २३-११ ||

श्रुतिसिद्धो भवेन्नाशः प्रारब्धस्य तु न क्वचित् |
नाभुक्तं क्षीयते कर्म कर्मणां भोगतः क्षयः || २३-१२ ||

इत्येवं शास्त्रसिद्धान्तः सर्वथैव त्वयोदितः |
प्रारब्धविद्यमानत्वात् स्वरूपस्मरणेऽपि च || २३-१३ ||

कथं वकुण्ठगमनं गोचरो [न्यस्तकर्मणः इत्यपि पाठः |] ग्रस्तकर्मणः |
अभुक्तान्येव कर्माणि विहाय यदि यान्ति ताः || २३-१४ ||

न विना कर्तृ [कर्मसम्बन्धं इत्यपि पाठः |] सम्बन्धं क्षणं तिष्ठन्ति तान्यपि |
इत्येनं संशयं देव छेत्तुमर्हसि मामकम् || २३-१५ ||


शिव उवाच


साधु पृष्टं त्वया भद्रे रहस्यं परमाद्भुतम् |
यस्य श्रवणमात्रेण कर्मबन्धाद्विमुच्यते || २३-१६ ||

सञ्चितं क्रियमाणं च तस्य नश्यति सर्वथा |
विरहाग्न्याहुतीभूतशरीरा या हि केवलम् || २३-१७ ||

निक्षिप्य भूते भूतोत्थं तैजसं वपुरास्थिताः |
प्रारब्धसहिता एव ब्रह्मलोकं व्रजन्ति ताः || २३-१८ ||

ब्रह्मलोकाद्यदा चोर्ध्वं गच्छन्ति भगवत्प्रियाः |
वैकुण्ठनिकटे प्राप्ते बलीयान् पवनो ह्यवन् || २३-१९ ||

तेनाविष्टास्ततः सख्यः कम्पयन्ति वपुर्लताः |
वपुःकम्पेन देवेशि प्रारब्धानां च पङ्क्तयः || २३-२० ||

वृक्षेभ्य इव पुष्पाणि क्षरन्ति क्रमशोऽपि च |
कर्मसम्बन्धरहिता यान्ति वैकुण्ठमुज्ज्वलाः || २३-२१ ||

सदसन्त्यपि कर्माणि क्षरितानि शरीरतः |
यानाश्रयन्ति सततं वक्ष्ये तान् त्वं शृणु प्रिये || २३-२२ ||

यैः सेवाप्रह्वणादीनि स्तोत्राणि रचितान्यपि |
उपकारः कृतो यैर्वा धनधान्याम्बरार्पणैः || २३-२३ ||

तद्गुणश्रवणे हृष्टास्तन्निन्दायां च दुःखिताः |
सहभोज्याः सहवासाः सहयानाः सहासनाः || २३-२४ ||

तानाश्रयन्ते देवेशि सत्कर्माणि न संशयः |
यैस्तु दुःखं कृतं तासां निन्दापारुष्यपैशुनैः || २३-२५ ||

तदर्थहरणं चैव तद्दोषस्यैव कीर्तनम् |
वृथापवादकथनं ताडन तर्जनं तथा || २३-२६ ||

असत्कर्माणि सर्वाणि ह्याश्रयन्ते खलान् हि तान् |
कर्मणां देहसम्बन्धो नात्मनस्तु कदाचन || २३-२७ ||

स्तुतिर्निन्दापि देवेशि देहगा नात्मगोचरा |
तस्माद्देहस्य संस्तुत्या निन्दया वापि पार्वति || २३-२८ ||

प्राप्यते पुण्यपापानि तदीयानि न संशयः |
पुण्यपापे निहत्यैवं वैकुण्ठे विहरन्ति ताः || २३-२९ ||

वैष्णव धाम यास्यन्ति सात्विक्यो भगवत्प्रियाः |
द्विपरार्द्धावसाने तु यास्यन्ति युगपद्धि ताः || २३-३० ||

राजस्यश्चापि वैरच्यं तामस्यो मन्निकेतनम् |
न प्रकारविभेदोऽस्ति कर्महानौ गिरीन्द्रजे || २३-३१ ||

गुणानुरूपाञ्च गर्ति सर्वे यान्ति न संशयः |
प्रकारं शृणु तत्रापि वैकुण्ठगमनं प्रति || २३-३२ ||

वासनालिङ्गमेतासां देहान्ते पृथिवीं विशेत् |
कियत्कालं ततः स्थित्वा पार्थिवेन्द्रियसंयुता || २३-३३ ||

पार्थिवं विषयं देवि सेव्यमाना जलं विशेत् |
कियत्कालं ततः स्थित्वा लब्ध्वा तत्रेन्द्रियं रसम् || २३-३४ ||

अतिदिव्यं सेव्यमाना तेजस्तत्त्वं समाविशेत् |
कियत्कालं ततः स्थित्वा तैजसेन्द्रियसंयुता || २३-३५ ||

विषयं रूपमासाद्य वायुतत्त्वं ततः विशेत् |
कियत्कालं ततः स्थित्वा त्वगिन्द्रियसमन्विता || २३-३६ ||

दिव्यस्पर्शं च विषयं सेव्यमाना खमाविशेत् |
कियत्काल ततः स्थित्वा लब्ध्वा च श्रोत्रमिन्द्रियम् || २३-३७ ||

विषयं शब्दमासाद्य ततो भूतादिमाविशेत् |
भूतादितामसं हित्वा राजसं याति सुन्दरि || २३-३८ ||

ततः सत्वमयं प्राप्य वैकुण्ठे रमते चिरम् |
अनेन क्रमयोगेन गमिष्यन्ति हरेः प्रियाः || २३-३९ ||

एतत्तुभ्यं समाख्यातं वैकुण्ठगमनादिकम् |
नाख्येयं यस्य कस्यापि तव स्नेहात्प्रकाशितम् || २३-४० ||

त्वयापि गोपनीयं हि सत्यं सत्यं न संशयः |
अपात्रायापि पुत्राय दत्त्वा पापमवाप्नुयात् || २३-४१ ||

एतत्ते सर्वमाख्यातं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || २३-४२ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे त्रयोविंशं पटलम् || २३-२३ ||




अथ चतुर्विंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


देव देव महेशान धूर्जटे नीललोहित |
भूयोऽहं श्रोतुमिच्छामि नित्यलीलाविनिर्णयम् || २४-१ ||

निर्गुणे स्यात्कथं लीला लीला चेन्निर्गुणः कथम् |
सगुणे वा कथं लीला नित्या गुणमयी यतः || २४-२ ||

यत्तु कालत्रयाबाध्यं तच्च नित्यं प्रचक्षते |
कदाचिद्वा पुरा जाता लीलेयं वा भविष्यति || २४-३ ||

अथवा नैव जातेयं भविष्यति न वा पुनः |
इदानीं लीला चेज्जाता जन्यकार्यं विनश्यति || २४-४ ||

कथं नित्येति तां वक्तुं शक्यते विदुषा प्रभो |
यद्यक्षरस्य हृदये लीला नित्यत्वमागता || २४-५ ||

पुरा ह्यविद्यामानत्वान्नित्यतायाः कथं स्थितिः |
इति मे संशयं देव छेत्तुमर्हसि साम्प्रतम् || २४-६ ||

त्वदन्यं नैव पश्यामि सन्देहविनिवर्त्तनम् |
न तवाविदितं किञ्चित्सर्वज्ञोऽसि यतः स्वयम् || २४-७ ||


शिव उवाच 


शृणु पार्वति वक्ष्यामि तव स्नेहादशेषतः |
यस्य श्रवणमात्रेण भवेद्विज्ञानमुत्तमम् || २४-८ ||

निर्गुणेप्यक्षरातीते लीलायाः किं विरुध्यते |
सगुणस्य तु या लीला सगुणा सा निगद्यते || २४-९ ||

निर्गुणे या भवेल्लीला सा लीला निर्गुणा भवेत् |
निर्णयं तत्र वक्ष्यामि लीलाया ब्रह्मणस्तथा || २४-१० ||

रसरूपं भवेद् ब्रह्म वेदविद्यासु गीयते |
संयोगविप्रलम्भात्मा रसः स्याद् द्विदलात्मकः [द्रष्टव्य- ११,२१-२२ पृ० १२२ |] || २४-११ ||

संयुक्तयोस्तु संयोगो विप्रलम्भो वियुक्तयोः |
नानाभावात्मिका तत्र लीला भवति शाश्वती || २४-१२ ||

ब्रह्मणो निर्गुणत्वाच्च नित्यत्वाच्चेति सुन्दरि ! |
नित्या च निर्गुणा चैव लीलेयं न विरुध्यते || २४-१३ ||

केचिदाहुर्निर्गुणस्य नैव लीलोपयुज्यते |
लीलाविशिष्टं [लीलाविष्टं च इत्यपि पाठः |] सगुणं मायासम्बन्धभावतः || २४-१४ ||

निर्गुणं तु परं सूक्ष्ममवाङ्मानसगोचरम् |
वर्णयन्ति विभागेन मायामोहितचेतसः || २४-१५ ||

श्रुतेर्विरोधमाशङ्क्य विनियोगः पृथक् कृतः |
रसश्रुतिविरोध तु न ते पश्यन्ति मोहिताः || २४-१६ ||

निषेधयन्ति चाकारं श्रुतयः प्राकृतं प्रिये |
आनन्दमात्रमाकारं रसश्रुतिरुपासते || २४-१७ ||

अन्यथाद्विदलः सोऽयं श्रुतिसिद्धः प्रियवदे |
निराकारस्य देवेशि नोपयुक्तः कदाचन || २४-१८ ||

प्रलापाः शतशः सन्ति श्रुतियुक्तिमजानताम् |
न तेषु रमते चित्तं रसज्ञस्य विवेकिनः || २४-१९ ||

रसस्तादृग्विधो देवि लीलाभिर्योनुभूयते |
तस्माल्लीलारसमयी रसो लीलामयः स्मृतः || २४-२० ||

तादात्म्यादेकरूपत्त्वाल्लीला ब्रह्ममयी भवेत् |
लीलोपयोगिनो भावा विभावा व्यभिचारिणः || २४-२१ ||

आलम्बनानुभावाश्च तेऽपि तादृग्विधाः प्रिये ! |
चन्द्रालङ्कारभूषादिमालालेपसमीरणाः || २४-२२ ||

दीर्घिकोपवनाराम-ऋतुवृक्षलतादयः |
वस्त्रपानाशनं भृङ्गशुककोकिलकूजितम् || २४-२३ ||

रसोत्पादनसामग्री रसरूपा हि सा स्मृता |
लीलोपयोगिनस्तस्मात् पदार्था रसरूपिणः || २४-२४ ||

द्रवीभूतः घनीभूतो रसस्य द्विविधा स्थितिः |
द्रवीभूतः प्रियाधारो घनीभूतोक्षिगोचरः || २४-२५ ||

तस्मात्प्रियाभीष्टभावान् स्वतः प्रकटयत्यसौ |
द्रवीभूतः प्रियाधारः प्रियाभावात्मको रसः || २४-२६ ||

प्राधान्यं तत्र चेच्छन्ति घनीभूतादपि प्रिये ! |
रसो नैव प्रसिध्येत प्रियालम्बनवर्जितः || २४-२७ ||

प्रियादर्शे रसः पश्येत् स्वात्मानं प्रतिबिम्बवत् |
आदर्शापसरे यद्वन्मुखस्यानुपलम्भनम् || २४-२८ ||

अङ्गहीनो रसस्तद्वत्स्वानुभूतिं न विन्दति |
आनन्दो हि रसस्तस्मात्प्रियाप्रियदलद्वयम् || २४-२९ ||

आनन्दरूपा सामग्री सर्वभावात्मको रसः |
न मायागुणसंसर्गः कदाचित्कुत्रचित्प्रिये || २४-३० ||

रसरूपं निर्गुणं च नित्यलीलाविहारि यत् |
अद्वैतं ब्रह्म परमं पुरुषोत्तमसंज्ञकम् || २४-३१ ||

अतीतानागता चासौ वर्तमानापि सुन्दरि |
नित्या एवेति विज्ञेया लीलेयमनपायिनी || २४-३२ ||

इत्येतत्कथितं देवि प्रश्नमन्यं निशामय |
यस्य श्रवणमात्रेण सन्देहो विनिवर्त्तते || २४-३३ ||


इति श्रीनारदपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवपार्वती संवादे चतुर्विंशं पटलम् || २४-२४ ||




अथ पञ्चविंशं पटलम् 


शिव उवाच 


पुरा ह्यविद्यमानत्त्वान्नित्यतायाः कथं स्थितिः |
इति यद्देवि ते प्रोक्त [पृष्ठं इत्यपि पाठः |] तत्र मे निर्णयं [निर्णये इ० पा० |] शृणु || २५-१ ||

अविद्यमानं यत्किञ्चिन्नैव प्रादुर्भविष्यति |
सर्वथा विद्यमानं हि वस्तु प्रादुर्भवेत्प्रिये || २५-२ ||

तस्मात्सदंशतो देवि प्रपञ्च उपवर्ण्यते |
घटो नास्तीत्युच्यमाने घटसत्ता तु लभ्यते || २५-३ ||

असच्छ्रुत्या तथा देवि प्रपञ्चः सन्निरूप्यते |
अपरोक्षपरोक्षत्व सदसच्छ्रुतिनोदितम् || २५-४ ||

तथा प्रपञ्चलीलेय रसलीलापि तादृशी |
सर्वास्ता नित्यरूपा हि विज्ञेया वेदवादिभिः || २५-५ ||

यथा मृदि घटस्यैव प्रागभावः प्रकल्प्यते |
मृत्सकाशात्समुत्पत्तिः पश्चात्तस्योपचर्यते || २५-६ ||

न पुनस्तस्य देवेशि ह्यभावोऽत्यन्तसंज्ञितः |
आम्रबीजस्थितो ह्याम्रस्तस्माद् व्यक्तो यथा भवेत् || २५-७ ||

अभूतमेव देवेशि यदि व्यक्तिं प्रयाति हि |
आम्रबीजात् [आम्रबीजादुभ्रवस्य इत्यपि पाठः |] छुद्छुदस्य कथं व्यक्तिर्भवेन्नहि || २५-८ ||

व्यावहारिकी वास्तवी तथा च प्रातिभासिका |
सत्ता तु त्रिविधा ज्ञेया देवि शास्त्रार्थकोविदैः || २५-९ ||

शुक्तौ रजतमित्येषा सत्ता स्यात्प्रातिभासिकी |
गजाश्वादिमहासम्पत् [स्वप्नवत् इत्यर्थ |] स्वाप्निकी वापि तद्विधा || २५-१० ||

व्यवहारार्थमित्येषा जागर्तिं व्यावहारिकी |
ब्रह्मसत्ता तु देवेशि वास्तवी परिकीर्त्तिता || २५-११ ||

ब्रह्मसत्तावशाद् देवि लीलासत्यत्वमुच्यते |
सत्यस्याभावमीशानि शक्तः कर्त्तं न कश्चन || २५-१२ ||

तस्माद् देवि यथाकाल लीलाविर्भावमुच्यते |
द्वादशद्वादशतमे स्वामिन्या वत्सरे प्रिये || २५-१३ ||

आविर्भवति लीलेयं पौनःपुन्येन सर्वदा |
एतावति गते काले ह्यक्षरे परमात्मनि || २५-१४ ||

रहस्यरमणालोके जायते सा सुमङ्गला |
ततः प्रियासु जायेत लीलाविस्तरणं ततः || २५-१५ ||

अक्षरात्मनि सा लीला ततश्चास्थिरतां व्रजेत् |
स्मृतिमात्रा हि सा देवि न तु साक्षात्कदाचन || २५-१६ ||

गते द्वादशमे वर्षे स्वामिन्याः परमेश्वरि |
पुनस्तथावलोकाय कामांशेनात्मयोगतः [नामयोगतः इत्यपि पाठः |] || २५-१७ ||

इच्छा प्रवर्त्तते देवि कूटस्थस्य परात्मनः |
ततश्च त्रिविधा [एतल्लीलात्रैविध्यं सुन्दरीतन्त्रे आलमन्दारसंहितायां श्रीशिवेन श्रीपार्वत्यै सुस्पष्टं निरूपितम् |] लीला काले प्रादुर्भवेत्प्रिये || २५-१८ ||

श्वेतद्वीपस्य तु च्छाया मथुरायां प्रतिष्ठिता |
वैकुण्ठप्रतिबिम्बस्तु द्वारिकायां तथा प्रिये || २५-१९ ||

व्रजस्तु साक्षाद्देवेशि गोलोकप्रतिबिम्बजः |
गोलोकातीत[तथैवोक्तं पुराणसंहितायां प्रथमेऽध्याये- 

एवं ब्रह्मणि चिन्मात्रे निर्गुणे भेदवर्जिते |
गोलोकसंज्ञके कृष्णो दिव्यतीति श्रुतं मम || २५-५४ ||

नातः परतरं किंचिन्निगमागमयोरपि |
तथापि निगमो वक्ति ह्यक्षरात् परतः परः || २५-५५ ||

गोलोकवासिभगवानक्षरात्पर उच्यते |
तस्मादपि परः कोऽसौ श्रुतिभिर्गीयते सदा || २५-५६ ||

पाद्मेऽपि गोलोकलीलातोऽस्याः लीलायाः परत्वं पठ्यते |]लीला [लीलेयं इत्यपि पाठ |] च रसानन्दमयी शिवे || २५-२० ||

आविर्भवति देवेशि समये समये हि सा |
समयं तं प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकाग्रमानसा || २५-२१ ||

परमाणुद्वयमणुः त्रसरेणुः त्रिभिश्च तैः |
त्रयरेणुत्रयेणैव कालः स्यात् त्रुटितसंज्ञितः || २५-२२ ||

तच्छतेन भवेद्वेधः त्रिभिर्वेधैर्लवः स्मृतः |
निमिषस्त्रिलवैर्देवि क्षणो ज्ञेयस्त्रिभिश्च तैः || २५-२३ ||

क्षणैश्च पञ्चभिः काष्ठा पञ्चभिर्दशभिस्तथा |
काष्ठाभिर्लघु विज्ञेयं लघुभिर्दशपञ्चभिः || २५-२४ ||

घटिकैका तु विज्ञेया मुहूर्तो घटिकाद्वयम् |
प्रहरः सप्तघटिकाश्चतुर्भिस्तैरहः स्मृतः || २५-२५ ||

पुनश्चतुर्भिः प्रहरैरुच्यते तदहर्निशम् || २५-२६ ||

दशभिः पञ्चभिः पक्षः पुनश्च दशपञ्चभिः |
आद्यः शुक्लस्तथा कृष्णः पितृणां तदहर्निशम् || २५-२७ ||

मासः पक्षद्वयेनोक्तः तावेव द्वौ ऋतुः स्मृतः |
ऋतुत्रयेणाप्ययनं दक्षिणं परिकीर्तितम् || २५-२८ ||

त्रयेणैवोत्तरं प्राहुर्देवानां तदहर्निशम् |
संवत्सरस्तु ह्ययनद्वयं देवि निगद्यते |
तच्छतं मानवानां च परमायुर्निरूपितम् || २५-२९ ||

दिव्यैर्द्वादशसाहस्रैर्वर्षाणां सुरवन्दिते |
कृतं त्रेता द्वापरश्च कलिश्चेति चतुर्युगाः || २५-३० ||

चतुर्युगीसहस्रेण ब्रह्मणो दिनमुच्यते |
तावत्येव भवेद्रात्रिस्त्रिलोकी यत्र लीयते || २५-३१ ||

ब्रह्मणो दिवसे जाता मनवस्तु चतुर्दश |
प्रतिमन्वन्तरे देवि युगानामेकसप्ततिः || २५-३२ ||

प्रतिमन्वन्तरे देवि विष्णोरवतरणं भुवि |
इन्द्राद्या देवताश्चैव तथा सप्तर्षयश्च ये || २५-३३ ||

मन्वन्तरविभेदेन भिन्ना एव भवन्ति हि |
स्वायम्भुव स्वारोचिषोत्तमतामसरेवताः || २५-३४ ||

चाक्षुषश्चेति मनवो व्यतिक्रान्ताः षडम्बिके |
वैवस्वतो मनुर्नाम सप्तमोऽद्य प्रवर्तते || २५-३५ ||

चतुर्युगी व्यतिक्रान्ता तस्याष्टाविंशति प्रिये |
अष्टाविंशतिके देवि कलौ लीलेयमागता || २५-३६ ||

परार्द्धः प्रथमोऽतीतो द्वितीयस्तु प्रवर्तते |
तत्रापि प्रथमाब्दस्य नवमो मास उच्यते || २५-३७ ||

दिन तु षोडशं चैव यामस्तस्यद्वितीयकः |
मुहूर्त्तं तृतीयं देवि वर्त्ततेऽद्य प्रियंवदे || २५-३८ ||

एवं विधेरहोरात्रैर्ब्रह्मणो हि दिनं स्मृतम् |
पक्षमासविभेदेन यावत्संवत्सरः प्रिये || २५-३९ ||

एवं संवत्सरशत तदा स्याद् ब्रह्मणो लयः |
विष्णोर्नेत्रनिमेषेण यात्यायुर्ब्रह्मणोऽखिलम् || २५-४० ||

तावन्निमेषमारभ्य लवक्षणविभेदतः |
यावद्वषेशत विष्णोर्मदीयः स्यान्निमेषकः || २५-४१ ||

मन्निमेषक्रमेणापि यावद्वर्षशतं भवेत् |
निमेषमात्रमीशस्य तन्निमेषक्रमेण च || २५-४२ ||

शतवर्षं भवेद्यावत्तावच्छिवनिमेषकः |
तन्निमेषक्रमेणैव यावद्वर्षसहस्रकम् || २५-४३ ||

अपाङ्गस्फुरणं तावत्स्वामिन्याः कृष्णविभ्रमे |
तन्निमेषक्रमेणैव वर्षं द्वादशकं भवेत् || २५-४४ ||

लीलावलोकनार्थाय भूयः कामो भवेत्तदा |
वर्षद्वादशकेऽतीते स्वामिन्याः सुरपूजिते || २५-४५ ||

पौनःपुन्येन लीलायाः नित्याविर्भाव उच्यते |
अक्षरस्यैव हृदये यः कामांशोऽप्यधिष्ठितः || २५-४६ ||

तत्संयोगाद्दिदृक्षास्य स्वस्वकाले भवेद्धि सा |
एवं नित्येव सा लीला रसरूपा प्रियवदे || २५-४७ ||

संयोगविप्रलम्भाख्यदलाभ्यां यानुवर्णिता |
रसो यदाविप्रलम्भदलं समधितिष्ठति || २५-४८ ||

तदेवाविर्भवत्येषा लीला च सुरपूजिते |
यदा तु संयोगदलं समधिव्याप्य तिष्ठति || २५-४९ ||

निजधाम्नि तदा लीला साक्षात्कृष्णकृता भवेत् |
यदा संयोगविश्लेषसन्धिं याति रसः प्रिये || २५-५० ||

तदा प्रबोधसमयो निकटः कृष्णचेतसाम् |
गुरोः सत्सम्प्रदायेन शास्त्रार्थस्यानुरूपतः || २५-५१ ||

वर्त्तितव्यं ततो भद्रं साधनैरात्मलब्धये |
इत्येवं ते मया ख्यातं यत्पृष्टोऽहं सुलोचने || २५-५२ ||

समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ? || २५-५३ ||



इति श्रीनारदपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवपार्वतीसंवादे पञ्चविंशं पटलम् || २५-२५ ||




अथ षड्विंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


महेश श्रोतुमिच्छामि साधनानां विनिर्णयम् |
यस्य श्रवणमात्रेण सर्वं हि सफलं भवेत् || २६-१ ||


श्रीशिव उवाच 


शृणु देवि प्रवक्ष्यामि साधनस्य विनिर्णयम् |
गुह्याद्गुह्यतरं साक्षान्न वाच्यं यस्य कस्य कस्यचित् || २६-२ ||

तन्त्रार्थोऽयं रहस्यार्थो यस्तु वेदेषु गोपितः |
ईश्वरात्तु मया लब्धः प्राप्तस्तेन सदाशिवात् || २६-३ ||

मञ्चे फलकमापन्नो लक्षयोजनविस्तृते |
सदाशिवोऽशृणोदेतत्कूटस्थोपरिसंस्थया || २६-४ ||

इच्छाशक्त्या तु देवेशि वर्ण्यमानं मया रहः |
तच्च ते गदितं साध्वि शृण्वतः परमप्युत || २६-५ ||

एकदा मे वितर्कोंऽभूद्विजने स्मरतः प्रिये |
अहमेवेश्वरो लोके मदन्यो वापि कश्चन || २६-६ ||

इति तर्कयता देवि समाधिर्हि मया धृतः |
तस्मिन् युगसहस्राणि व्यतीयुः पञ्च सुन्दरि || २६-७ ||

[समाधिगीतं इ० पा० |] समाधिस्थेन देवेशि श्रुतमीश्वरभाषितम् |
तच्छ्रुत्वा हृदयं देवि निर्विकल्पमभून्मम || २६-८ ||

तदाप्रभृति देवेशि लीलामेनां रहःस्थितः |
ध्यायामि ध्यानयोगेन निर्विकल्पेन चेतसा || २६-९ ||

समाधावीश्वरेणोक्तमिदं तन्त्रं यतो मम |
तस्मान्माहेश्वर तन्त्रमित्येवंख्यातिमागतम् || २६-१० ||

चतुःषष्टीनि तन्त्राणि मयैवोक्तानि पार्वति |
मोहोच्चाटवशीकारमारणार्थानि तानि तु || २६-११ ||

सद्यःप्रत्ययहेतूनि नानामन्त्रमयानि च |
मोहनानि तु लोकस्य इन्द्रजालकलादिभिः || २६-१२ ||

तानि विस्तरतो देवि ! तदाग्रे कथितानि च |
न तेषु विद्यते किञ्चित्परमार्थं सुरेश्वरि || २६-१३ ||

मायिक वर्णितं सर्वं मायाजीवोपयोगिकम् [मया इ० पा० |] |
इदं माहेश्वरं तन्त्रं समाधौ यच्छ्रुतं मया || २६-१४ ||

प्रबोधसाधनीभूतं प्रियाणामिति मे मतम् |
अन्यथेश्वरविज्ञानान्नान्यदेतत्प्रयोजनम् [तन्महेश्वरविख्यातं तन्मयेश्वरविख्यातं तन्मेश्वरविख्या वेत्यपपि पाठः |] || २६-१५ ||

वैष्णवान्यपि तन्त्राणि पञ्चरात्राभिधानि तु |
विष्णुप्रोक्तानि देवेशि पञ्चविंशतिसंख्यया || २६-१६ ||

हयशीर्षं तन्त्रमाद्यं तन्त्रं संमोहनं तथा | 
वैभवं पौष्करं तन्त्रं प्रह्लादं गार्ग्यगालवम् || २६-१७ ||

नारदीयं च श्रीप्रश्नं [वैष्णवं पौष्करं तन्त्रं प्रह्लादं गार्गमाणवम् | 
नारदीयं च श्री वत्सं ... इति वा पाठः |] शाण्डिल्यं चेश्वरं तथा |
सत्योक्तं शौनकं तन्त्रं वाशिष्ठं ज्ञानसागरम् || २६-१८ ||

स्वायम्भुवं कापिलं च तार्क्ष्यं नारायणीयकम् | 
आत्रेयं [नारसिंहाक्षं इति वा पाठः |] नारसिंहाख्यं आनन्दं [आदाक्षं आट्टाक्षं इति वा पाठः |] च तथारुणम् || २६-१९ ||

वैहायसं तथा ज्ञानं विश्वोक्तं चेति सुन्दरि |
अत्यन्तस्खलितानाञ्च जनानां वेदमार्गतः || २६-२० ||

पञ्चरात्रादयो मार्गाः कालेनैवोपकारकाः |
बौद्धतन्त्राणि देवेशि वर्त्तन्ते सुबहून्यपि || २६-२१ ||

तानि प्रोक्तानि सर्वाणि बौद्धरूपेण विष्णुना |
न तत्र धर्मलेशोऽस्ति मोहनानि दुरात्मनाम् || २६-२२ ||

अन्ते तु नरकायैव भविष्यन्ति न संशयः |


पार्वत्युवाच 


किमर्थं देवदेवेन विष्णुना सत्वमूर्त्तिना || २६-२३ ||

दयावतापि लोकस्य प्रतारणमहो कृतम् |
निर्दोषे पुरुषे देव नानृतं स्यात्कदाचन || २६-२४ ||

केन प्रयुक्तस्तु हरिर्मोहशास्त्रमरीरचत् |
एतन्मे ब्रूहि सर्वज्ञ सन्देहविनिवृत्तये || २६-२५ ||


शिव उवाच 


शृणु देवि प्रवक्ष्यामि कारणं मोहकल्पने |
एकदा विधिविष्णू च स्वाभिमानावृतान्तरौ || २६-२६ ||

नित्यं विवदमानौ तावन्योऽन्यं प्रतिचक्रतुः |
अहं ब्रह्मेति न भवानित्येवं पूर्णमानिनौ || २६-२७ ||

क्रुद्धचित्तावुभौ देवि शेपतुस्तौ परस्परम् |


ब्रह्मोवाच 


यस्मात्त्वं मामवज्ञाय स्वात्मानं बहु मन्यसे || २६-२८ ||

अपूज्यस्त्वं तु लोकेषु भविष्यसि न संशयः |
इत्येव दारुणं शापं निशम्य मधुसूदनः || २६-२९ ||

क्रुद्धः शापं प्रतिददौ त्वमप्येवं भविष्यसि |
अन्योऽन्यं शापमाश्राव्य भवितव्येन मोहितौ || २६-३० ||

मामेव शरणं यातौ परिम्लानमुखावुभौ |
व्यवस्था तु कृता देवि मया शापस्य वै तयोः || २६-३१ ||

ब्रह्मणो यन्मया प्रोक्त तत्ते वक्ष्यामि संशृणु |
ब्रह्मन्नो वैष्णवं वाक्यमन्यथा भवति क्वचित् || २६-३२ ||

तस्मादपूज्यो लोकेषु भविष्यति भवान् किल |
पञ्चायतनपूजायां न शापस्ते भविष्यति || २६-३३ ||

केवलं भवतः पूजाबाधकं शाप एव हि |
त्वमेकं वपुराधत्स्व शापस्य विषयं हरे || २६-३४ ||

तत्रैवास्तु च ते शापः सत्त्वमूर्त्तौ न सर्वथा |
एवमुक्ते मया चोभौ ययतुः स्वस्य केतनम् || २६-३५ ||

एतस्मिन्नन्तरे देवि देवासुरमहारणः |
वभूव तत्र समरे जिता देवैः सुरेतराः || २६-३६ ||

जयोपाय प्रकुर्बाणास्तपस्तेपुर्महत्तरम् |
तपोविघ्नाय तान् देवो बौद्धरूप स्वयं गतः || २६-३७ ||

बौद्धतन्त्राणि निर्माय दैत्येभ्यः समदर्शयत् |
देहादन्यो न चात्मास्ति न मुक्तिर्मरणात् परा || २६-३८ ||

न देवाः पितरः सन्ति मुधा वेदेन दर्शिताः |
स्ववृत्तये तु निगमः कल्पितो ब्राह्मणैरिह || २६-३९ ||

सर्वथा न प्रमाणत्वे धार्यः स्यादसुरेश्वराः |
एवं तन्त्रेषु नैरात्म्यवादमुख्येषु मोहिताः || २६-४० ||

असुराः समसज्जन्त बौद्धमायाहृताशयाः |
तदा प्रभृति तद्रूप अपूज्यत्वं हरेर्ययौ || २६-४१ ||

बौद्धोपदेशस्य [शुद्धोदनस्य च गृहे जातस्य इत्यपि पाठः |] ग्रहो जातश्च परमेश्वरि |
तस्मात्तदुक्ततन्त्राणि नास्तिवादपराणि च || २६-४२ ||

न ग्राह्याणि बुधैर्देवि धर्माधर्मविचारणे |
इदं माहेश्वरं तन्त्रं सर्वतन्त्रोत्तमोत्तमम् || २६-४३ ||

सामरस्येच्छया शक्त्या यथाभूतार्थमीरितम् |
अक्षरस्यासनीभूतस्तन्निशम्य सदाशिवः || २६-४४ ||

प्रोक्तवानीश्वरायैतत् यथाश्रुतमनिन्दिते |
समाधावीश्वरः प्राह मह्यं देवि यथाश्रुतम् || २६-४५ ||

मयापि च तव स्नेहादुच्यते नान्यथा प्रिये |
त्वया तु गोपनीयं हि न वाच्यं यस्य कस्यचित् || २६-४६ ||

एतत्तन्त्रार्थविज्ञाने न सर्वे ह्यधिकारिणः |

पार्वत्युवाच 

अधिकारविहीनोऽपि यदि चात्र प्रवर्त्तते || २६-४७ ||

निःशङ्को निर्भयो भूत्वा प्रेमासक्तिसमन्वितः |
नित्यानन्दं च पुरुष विभाव्य स्वपतिं हृदि || २६-४८ ||

तदीयविरहज्वालाग्लपितां तनुमुत्सृजेत् | 
कां गतिं याति देवेश तन्मे साधु निरूपय || २६-४९ ||


शिव उवाच 


ब्रह्माभासमयः कश्चिद्यदि जीवः परिभ्रमन् |
अनेकजन्मसंसिद्धपुण्यराशिभिरूर्ज्जितैः || २६-५० ||

साधुसङ्गेन देवेशि यदिदं ज्ञानमाप्नुयात् |
जितेन्द्रियो निविंषयः प्रेमासक्तिसमन्वितः || २६-५१ ||

त्यजन् देहमवाप्नोति कुमार्यः प्रापुरेव यत् |
न जले जलवत्तस्य लयो भवति चाक्षरे || २६-५२ ||

यदय विरही जातो नित्यलीलाविहारिणि |
न पश्यति तथा चापि नित्यलीलाविहारिणम् || २६-५३ ||

अक्षराभासमात्रत्त्वात् स्वस्यैव परमेश्वरि |
तस्माद् वृन्दावने देवि [अक्षरे हृदयङ्गमे इत्यपि पाठः |] कूटस्थहृदयङ्गमे || २६-५४ ||

लीलामनुभवन् तिष्ठेत् तिष्ठेत् पुनरागविवर्ज्जितः |
इति ते निर्णयः प्रोक्तोऽनधिकारिणि सुन्दरि || २६-५५ ||

अतः परं च भजने निर्णयं वच्मि सं शृणु || २६-५६ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे षड्विंश पटलम् || २६-२६ ||





अथ सप्तविंशं पटलम् 


शिव उवाच 


नित्यानन्दविहाराणां प्रियाणां परमेशितुः |
स्वभर्त्तुर्भजनं देवि कर्त्तव्य सर्वथैव हि || २७-१ ||

भजनाङ्गं सदाचारः कर्त्तव्यः कर्मशुद्धये |
न सिद्धाः सिद्धिमवाप्स्यन्ति सदाचारविवर्जिताः || २७-२ ||

आचारहीनं न पुनन्ति वेदा आचारहीनं न तपः पुनाति |
आचारहीनं न पुनन्ति तीर्थान्याचारहीनस्य न चैव सिद्धिः || २७-३ ||

आचारः प्रथमो धर्म आचारो हन्त्यलक्षणम् |
आचाराल्लभते शुद्धिं तस्मात्तं सततं चरेत् || २७-४ ||

अनाचारेण मालिन्यं बुद्धिः समधिगच्छति |
लीलावधारणं नास्ति मलिने बुद्धिदर्पणे || २७-५ ||

आचारः कथितः सद्भिः सर्वधर्मेषु सर्वदा |
आचाररहितो धर्मो ह्यधर्मत्वेन कल्प्यते || २७-६ ||

आचाररक्षणं तस्मात्कर्त्तव्यं सर्वथा प्रिये |
आचारो द्विविधः प्रोक्तो बाह्याभ्यन्तर एव च || २७-७ ||

भावसंशुद्धिमेवैकामाचारं ह्यान्तरं विदुः |
तत्सिद्धये देहसाध्यो बाह्यः शौचादिरुच्यते || २७-८ ||

साध्यो भावः साधनं तु देहशुध्यादिकं प्रिये |
तमाचारं प्रवक्ष्यामि येन संशुध्यते मनः || २७-९ ||

नाभाषेन्नावलोकेत शृणुयान्न कथञ्चन |
न स्पृशेन्नोपजिघ्रेत नाश्नीयाद्विमतं च यत् || २७-१० ||

यदेश्वरगुणान्वक्तुमीहते वाक् विजृम्भिता |
तदैनां विध्यते पाप्मा विद्धा विमतभाषिणी || २७-११ ||

यदेश्वरं मूर्त्तिमन्तमालोकयितुमिच्छति |
चक्षुस्तदा पाप्मविद्धं विमत पश्यति प्रिये || २७-१२ ||

यदेश्वरगुणान् श्रोतुमीहते श्रोत्रमिन्द्रियम् |
तदैव पाप्मना विद्धं जानीयाद्विमते च तत् || २७-१३ ||

यदा निवेदितान्नेन नियमं रसनेहते |
तदैव पाप्मना विद्धा विमतं प्रतिपद्यते || २७-१४ ||

पापरूपं विजानीयाद्विमताचरणं च तत् |
विमताचरणं पापमिन्द्रियमुपगच्छति || २७-१५ ||

निरावरणमेवैतद्ध्यानाभ्यासः प्रपद्यते |
नियम्य चेन्द्रियाण्यादौ अभ्यासेन दृढीयसा || २७-१६ ||

यदा सर्वेन्द्रियाणां च नियमं कर्तुमक्षमः |
रसनेन्द्रियमेवैकं जेयं सर्वजिगीषया || २७-१७ ||

जिते रसे जितः कामः जिते [जिततृष्णे इति पाठः |] कामे जितेन्द्रियः |
जितजिह्वोपस्थरतेरसाध्यं किं तु [नु |] विद्यते || २७-१८ ||

सिसृक्षोर्ब्रह्मणः पूर्वं स्तनाद्धर्मो विनिर्गतः |
वृषरूपश्चतुर्वेदचतुःपादः शुभाकृतिः || २७-१९ ||

ज्ञानं वैराग्यमत्युग्र यस्य शृङ्गद्वयं प्रिये |
सत्यं तपः कर्णयुग दमो दानं तु चक्षुषी || २७-२० ||

लांगूलमस्य चैश्वर्यं रोमावलिः पुण्यसन्ततिः |
तेन स्पृष्टाः प्रजाः सर्वाः शुद्धसत्वा बभूविरे || २७-२१ ||

ज्ञानवैराग्यसम्पन्ना मोक्षमार्गपरायणाः |
तं दृष्ट्वा भगवान् ब्रह्मा पश्चात्पापमथासृजत् || २७-२२ ||

स पाप्मा महिषाकारस्तमोभूतः शरीरिषु |
अज्ञानं चाप्यनैश्वर्यमवैराग्यमधर्मकम् || २७-२३ ||

चत्वारस्तस्य वै पादा छलद्रोहौ [श्रुतिद्वयम् |] शृङ्गद्वयम् |
क्रोधमोहौ कर्णयुगं कामलोभौ हि चक्षुषी || २७-२४ ||

मात्सर्यमुग्रलांगूलं ब्रह्महत्या शिरोऽस्य च |
सुरापानं च हृदय कटिः स्यादुपपातकम् || २७-२५ ||

तेन स्पृष्टाः प्रजाः सर्वा नष्टसत्त्वा [मलीमसः इति पाठः |] मलीमसा |
ज्ञानवैराग्यरहिताः काम्यकर्मकृतश्रमाः || २७-२६ ||

आसुरेष्वेव भावेषु व्यसज्जन्त विमोहिताः |
तस्मात्तं तु परिज्ञाय देहेन्द्रियचरं प्रिये || २७-२७ ||

स्वाचारमाचरेत्प्राज्ञो यथा स्यादुज्ज्वलात्मधीः |
उज्ज्वलत्व तदा बुद्धेः समं पश्यति वै यया || २७-२८ ||

सुखेषु विद्यमानेषु दुःखशोकभयादिकम् |
पश्यन् विरमते तेषु शुद्धत्वं च तदा धियः || २७-२९ ||

न व्यथेन्निंदया चित्तं हर्षते न च सस्तुवैः |
उदासीनोरिमित्रेषु साम्य बुद्धिस्तदोज्वला || २७-३० ||

अलोलुपत्वमास्तिक्यं मुमुक्षुत्वं गभीरता |
प्रसादः स्वात्मना सौख्यं लोकसङ्गनिवर्त्तनम् || २७-३१ ||

एकान्तसेवाभिरुचिर् दम्भमानविवर्ज्जनम् |
एतानि यत्र जायन्ते तस्य बुद्धिः समुज्ज्वला || २७-३२ ||

आचारसेवनस्येह बुद्धिशुद्धिः परं फलम् |
शुद्धायां ततो बुद्धौ लीलाध्यानेऽर्हतां व्रजेत् || २७-३३ ||

शास्त्रदुष्ट भावदुष्टं लोकदुष्टमथापि वा |
वर्जयेन्मतिमान् देवि सत्वशुद्धिविधित्सया || २७-३४ ||

गुह्यशौचं पादशौचं हस्तशौचं महेश्वरि |
मुखशौचं चतुर्थं च कुर्यात्सर्वत्र सर्वदा || २७-३५ ||

उच्छिष्टो न स्पृशेत् क्वापि सेवाद्रव्याणि शाम्भवि |
प्रणम्य प्रविशेत्स्थानं निर्गच्छेच्च प्रणम्य च || २७-३६ ||

निष्ठीवनं प्रलापं च अधोवायुविसर्जनम् |
औदासीन्यं भयं क्रोधं न कुर्यात्तत्र संस्थितः || २७-३७ ||

यथावर्णं यथाज्ञानं यथाज्येष्ठकनिष्ठकम् |
तथैवोपविशेत्तत्र रागद्वेषविवर्जितः || २७-३८ ||

न निन्देन्मनसा वाचा कुमारीं ब्राह्मणं गुरुम् |
दया भूतेषु कर्त्तव्या न हिंस्यात्कमपि प्रिये || २७-३९ ||

सर्वं सहेत परुषं देहानित्यत्वभावनात् |
देहगेहकलत्राप्तमित्रद्रविणसम्पदः || २७-४० ||

स्वप्नविद्युन्निभाः पश्येन्नात्मानं तत्र सज्जयेत् |
असदासक्तिवशतः संसारो न निवर्त्तते || २७-४१ ||

दानं दमो दया चेति न त्याज्यं सर्वथा त्रयम् |
असत्यं न वदेद्वाक्यं वाचोऽपि मरणं हि तत् || २७-४२ ||

मृता वाक् नहि योग्या स्याद् गुणालापे परेशितुः |
न परस्त्रीमुखे क्वापि दृष्टिं भोगेच्छया छिपेत् || २७-४३ ||

स्वस्मिन् स्त्रीभावनानश्येत्तस्मात्पातकमेव तत् |
निर्विकाराणीन्द्रियाणि जातमात्रशिशोर्यथा || २७-४४ ||

ललनावृन्दमध्यस्थस्यापि चेतो द्विधा नहि |
सखीभावः स्थिरस्तस्य विशुद्धश्च प्रियंवदे || २७-४५ ||

विशुद्धस्त्रीस्वभावा ये दृश्यन्ते पुरुषा अपि |
निश्चयादवगन्तव्या प्रिया भगवतो हि ते || २७-४६ ||

स्त्रीदुष्टान् समयभ्रष्टान् भावनाविमुखान् शथान् |
नास्तिकान् दुर्नयान्दुष्टान् परस्त्रीगमनोत्सुकान् || २७-४७ ||

विरोधिनः क्रूरचित्तान् श्रद्धाप्रेमविवर्जितान् |
असदालापकान् देवि न पंक्त्यामुपवेशयेत् || २७-४८ ||

न पिबेत्तत्र पानीयमेकपात्रेण कर्हिचित् |
पादुकावसनं शययाशयनासनसंस्थितिम् || २७-४९ ||

न कुर्यादेव तैः साकं दोषावेशोन्यथा भवेत् |
अदृष्टपुरुषैर्देवि देशान्तरनिवासिभिः || २७-५० ||

इन्द्रियार्थरतैर्दम्भच्छलेनापि समागतैः |
न स्थितिः सह कर्त्तव्या परानन्दोत्सवे प्रिये || २७-५१ ||

अस्नातोऽधौतपादो वा ह्यनाचारो भयाकुलः |
अधौतवसनो वापि नोत्सवं प्रविशेत्क्वचित् || २७-५२ ||

उत्सवे गुणगानादि कुर्यात्कृष्णकथाः शुभाः |
न लौकिकीं कथां कुर्याद्विवदेन्न परस्परम् || २७-५३ ||

न मर्माणि वदेद्देवि न चोपद्रवमाचरेत् |
परस्परं तु देवेशि स्वात्म्यैक्यं भावयेद्धिया || २७-५४ ||

रसावेशस्तदाभूयान्निर्विकारा यदा स्थितिः |
तस्मात्तत्प्रवणं चेतः प्रकुर्वीत महोत्सवे || २७-५५ ||

ध्यायन्ति केचन निमीलितपक्ष्मभारा 
गर्जन्ति हेतिपरिलब्धगुरुप्रमाणाः |
नृत्यन्ति तद्रसविलीनमनोरथार्था 
भक्त्या द्रवन्त इव दृक्कमलैगैलद्भिः || २७-५६ ||

तद्ध्यानदृष्टपदहृष्टधियः प्रसन्नाः 
स्वानन्दसागरसमुच्छलदच्छभावाः |
रोमाञ्चकञ्चुकविचित्रतनुप्रदेशा 
जानन्ति नेदमखिलं च विभिन्नलिङ्गाः || २७-५७ ||

यज्जातमुत्सवे किञ्चित् वृत्तान्तं साध्वसाधु वा |
हृदयाद्विस्मृतमिव बहिर्नैव प्रकाशयेत् || २७-५८ ||

यथावर्णविभेदेन स्वीकुर्याच्च निवेदितम् |
पृथगासनपात्राणि कारयेत् सुरवन्दिते || २७-५९ ||

परस्परं प्रणमेदेवं कुर्यान्महोत्सवोत्सवम् |
स्वपुत्रस्त्रीजन्मदिने गुरोर्जन्मविपर्यये || २७-६० ||

मङ्गले सम्पदाधिक्ये लाभे भक्तसमागमे |
व्यतीपाते तथाष्टम्यामेकादश्यां च संक्रमे || २७-६१ ||

पुष्यार्के चैव हस्तार्के ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः |
कृष्णजन्माह्नि देवेशि राधाजन्मदिने तथा || २७-६२ ||

अवतारदिनेष्वेवं विष्णोरमिततेजसः |
चैत्रे शुक्लस्य पञ्चम्यां भगवान्मीनरूपधृक् || २७-६३ ||

ज्येष्ठे शुक्ले द्वादश्यां ततः कूर्मस्वरूपधृक् |
चैत्रे कृष्णनवम्यां तु हरिर्वाराहरूपधृक् || २७-६४ ||

वैशाखे शुक्लपक्षे तु चतुर्दश्यां दिनक्षये |
प्रादुर्बभूव नृहरिर्भक्तरक्षार्थमुद्यतः || २७-६५ ||

वैशाखे शुक्लपक्षे तु तृतीयायां गिरीन्द्रजे |
जमदग्निसुतो रामो रेणुकायामजीजनत् || २७-६६ ||

मासि भाद्रपदे देवि शुक्ले चैकादशी तिथिः |
अदित्यां कश्यपाज्जातो वामनः सुरकार्यकृत् || २७-६७ ||

चैत्रे शुक्लनवम्यां तु रामो दशरथात्मजः |
रावणस्य वधार्थाय कौशल्यायां परः पुमान् || २७-६८ ||

श्रावणे बहुले पक्षे अष्टम्यां च महानिशि |
कृष्णः प्रादुरभूद् देवि सुरकार्यचिकीर्षया || २७-६९ ||

नभसे तु द्वितीयायां बलभद्रोऽभवद्धरिः |
पौषशुक्ले तु सप्तम्यां बौद्धः प्रादुर्भविष्यति || २७-७० ||

माघशुक्लतृतीयायां कल्की प्रादुर्भविष्यति |
एतेष्वन्येषु पुण्येषु दिवसेषु विशेषतः || २७-७१ ||

प्रकुर्यादुत्सवं देवि वित्तशाठ्यविवर्जितः |
नोत्सवो भक्ष्यभोज्याद्यैर्न पुष्परचनादिभिः || २७-७२ ||

रसावेशो भवेद्यत्र तमाहुः परमोत्सवम् |
निर्विकारं भवेच्चित्तं भगवज्ज्ञानगोचरम् || २७-७३ ||

प्रेमैकरर्सिकं [प्रेमैक्य रासिकं इत्यपि पाठः |] शुद्धं तत्रावेशो भवेद्ध्रुवम् |
उत्सवे देवदेवेशि त्रिविधैव जनसङ्गमः || २७-७४ ||

प्रियाणां वासनाश्चैको देवसर्गो द्वितीयकः |
तृतीयो गौतमैः शप्ता ये च वैडालिनः स्मृताः || २७-७५ ||

वासनासु रसावेशः शुद्धो नैवात्र संशयः |
देवेषु देवतावेशो भगवत्प्रेमवत्स्वपि || २७-७६ ||

प्रेमहीना दुराचाराः परस्त्रीधनलम्पटाः |
पिशुनाः वञ्चकाः क्रूराः कुटिलाः पापचारिणः || २७-७७ ||

आचाररहिता दुष्टा निर्लज्जाः कलहोत्सुकाः |
आसुरं भावमापन्ना वेदशास्त्रार्थनिन्दकाः || २७-७८ ||

ते वै वैडालिनो देवि ह्यधिकारविवर्जिताः |
असुरावेशिणस्ते तु मयोक्तमवधार्यताम् || २७-७९ ||

जानीयात्तत्तदावेशं तत्तच्चेष्टानुरूपतः |
इत्येतान् त्रिविधान् ज्ञात्वा महोत्सवगतान् शिवे || २७-८० ||

व्यवहार्यं यथायोग्यं सङ्करो न भवेद्यथा |
यथायोग्यं यथाकालं यथाद्रव्यं यथोचितम् || २७-८१ ||

तथा कुर्यान्महेशानि ह्यन्यथा पतितो भवेत् |
इति तेऽभिहितं देवि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || २७-८२ ||


तदहं ते प्रवक्ष्यामि सुगुह्यमपि विस्तरात् || २७-८३ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे सप्तविंशं पटलम् || २७-२७ ||




अथ अष्टाविंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


पुनर्ब्रूहि महादेव यथा स्याद्भजनोदयः |
कं वा गुरुमुपासीत कथं ज्ञानोदयो भवेत् || २८-१ ||


शिव उवाच 


साधु पृष्टं त्वया भद्रे प्रवक्ष्यामि यथातथम् |
गोपनीयं प्रयत्नेन दर्शयेन्नैव कस्यचित् || २८-२ ||

मायाग्रस्तमिदं विश्वं नानादुःखभयातुरम् |
अनित्यभवसन्तापपरितप्त समन्ततः || २८-३ ||

कालदण्डभुजङ्गेन ग्रस्तमानमहर्निशम् |
दृष्ट्वा विरक्तः सततं स्वात्मनः शिवहेतवे || २८-४ ||

सद्गुरोः शरणं यायात् शुद्धभावेन भामिनि |
गुरवो बहवः सन्ति दीपवच्च गृहे गृहे || २८-५ ||

दुर्लभा गुरवो देवि ! सूर्यवत्सर्वदीपकाः |
गुरवो बहवः सन्ति शिष्यवित्तापहारकाः || २८-६ ||

विरला गुरवो देवि ! शिष्यहृत्तापहारकाः |
शुद्धान्वयः शुद्धचेत्ताः शुद्धवेशः शुभाकृतिः || २८-७ ||

शुभवादी शुभाचारः शुद्धभावः शुचिः स्वयम् |
वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो लोकसङ्गविवर्ज्जितः || २८-८ ||

अलोलुपः सुशीलश्च दयादाक्षिण्यसंयुतः |
त्यागी विरागी गुणवान् गुणज्ञः शिष्यवत्सलः || २८-९ ||

येन केनापि सन्तुष्टः शरण्यः क्रोधवर्ज्जितः |
स्वसिद्धान्तार्थतत्त्वज्ञो मितवाक् लोकवल्लभः || २८-१० ||

पवित्रः संशयच्छेत्ता कृष्णप्रेमपरिप्लुतः |
एवं विधं गुरुं ज्ञात्वा कृपापीयूषवर्षिणम् || २८-११ ||

फलपुष्पादिहस्तश्च गच्छेदभिमुखं गुरोः |
गुरोर्मन्दिरमासाद्य नत्वा तद्देहलीं प्रिये || २८-१२ ||

आज्ञया सद्गुरोर्देवि दक्षपाद पुरःसरम् |
प्रविश्य तद्गृहं साज्ञाद्दण्डवत्प्रणमेच्च [तत् इत्यपि पाठः |] तम् || २८-१३ ||

भो नाथकरुणासिन्धो संसारार्णवतारक |
भ्रान्तं संसारगहने नानातापसमाकुले || २८-१४ ||

अत्यन्तदीनहृदयं सर्वसाधनवर्जितम् |
अज्ञानपङ्कनिर्मग्नं मामुद्धर दयानिधे || २८-१५ ||

अहं त्वां शरणं प्राप्तः शरण्यस्त्वं दयानिधिः |
अविलम्बेन संसारविच्छेदं कुरु मे प्रभो || २८-१६ ||

एवं सम्प्रार्थितः सोऽथ गुरुनाथः कृपानिधिः |
पूर्वं परीक्षितं विप्रं वर्षेणैकेन सुन्दरि || २८-१७ ||

वर्षाभ्यां क्षत्रियं देवि वैश्यं संवत्सरैस्त्रिभिः |
चतुर्भिर्वत्सरैः शूद्रं बोधयेद्विरहातुरम् || २८-१८ ||

यदिचेद्वासनाजीवस्तदा बोध्यश्च सर्वथा |
स्वाप्निकश्चेत्तदा त्याज्यः अधिकारविपर्ययात् || २८-१९ ||

परीक्षा लक्षणैर्देवि पुरा प्रोक्ता मयानघे |
अपरीक्षितजीवाय वितरेद्यदि बोधनम् || २८-२० ||

न गुरुं तं विजानीयात् वासनापि न सा भवेत् |
शिष्येभ्यो धनमादाय सुखीस्यामिति यस्य धीः || २८-२१ ||

न गुरुं तं विजानीयात् केवलं धूर्त एव सः |
धनाहारार्जने युक्ता दाम्भिका वेषधारिणः || २८-२२ ||

भ्रामयन्ति जनान् सर्वान् ज्ञानिवत्प्रियदर्शनाः |
शिष्येणापि गुरुर्देवि परीक्ष्यः सर्वथैव हि || २८-२३ ||

यद्यज्ञानवशात् शिष्यो गुरुं लक्षणवर्जितम् |
जानीयात्तत्क्षणं त्यक्त्वा गुरुमन्यं समाश्रयेत् || २८-२४ ||

गन्धलुब्धो यथा भृङ्गः पुष्पात्पुष्पान्तरं व्रजेत् |
ज्ञानलुब्धस्तथा शिष्यो गुरोर्गुर्वन्तरं व्रजेत् || २८-२५ ||

त्यजेन्मित्रममर्मज्ञं नारीं च व्यभिचारिणीम् |
अहन्तादुष्टसम्बन्धं ज्ञानहीनं गुरुं त्यजेत् || २८-२६ ||

नदत्सु पञ्चवाद्येषु ब्राह्मणेषु पठत्सु च |
गायन्तीषु तथा स्त्रीषु शिष्यं सम्बोधयेद् गुरुः || २८-२७ ||

आदौ शिष्यस्य देहं तु शोधयेन्निपुणो गुरुः |
असंस्कृतशरीरस्तु न योग्यः स्यात्कथंचन || २८-२८ ||

कृतस्नानं समाहूय मुखाग्रे स्थापयेच्च तम् |
शुभासनश्वेतवस्त्रवसानं मलवर्जितम् || २८-२९ ||

बोधयेत्तद्धृदाम्भोजे प्रदीपकलिकाकृतिः |
आत्मचैतन्यमीशानि तच्च स्वात्मनि योजयेत् || २८-३० ||

ततोऽस्यपदयुगले भुवनानि चतुर्दश |
लिङ्गप्रदेशेऽस्य भूतानि चिन्तयेत्परमेश्वरि || २८-३१ ||

अवशिष्टानि तत्त्वानि चिन्तयेद्धृदयाम्बुजे |
कण्ठदेशे नादविन्दुगुणांश्च परिचिन्तयेत् || २८-३२ ||

ब्रह्मरन्ध्रे परं ब्रह्म पुरुषं प्रकृतीश्वरम् |
एवं संचिन्त्य देवेशि जुहुयात्तान्यनुक्रमात् || २८-३३ ||

जुहुयाल्लिङ्गदेशेस्य भुवनानि चतुर्दश |
लिङ्गदेशस्थभूतानि हृदितत्वेषु होमयेत् || २८-३४ ||

हृदयस्थानि [हृदये यानि इति वा पाठः |] तत्वानि बिन्दुनादे च ह्यर्पयेत् |
ब्रह्मरन्ध्रे चिते देवि परब्रह्मणि निष्कले || २८-३५ ||

नादबिन्दुगुणान् हुत्वा प्रपञ्चविलयं स्मरेत् |
निष्प्रपञ्चं तदा शिष्यं बोधयेत्परमेश्वरि || २८-३६ ||

न वर्णेषु तदा कश्चित् ब्राह्मणक्षत्रियादिषु |
न देवोऽसि न गन्धर्वो नासुरः पन्नगोऽपि वा || २८-३७ ||

न त्वं देहो न त्वद्दहो नेन्द्रियाणि तथा मनः |
न च प्राणो न बुद्धिस्त्व नाहङ्कारो भवान्मतः || २८-३८ ||

क्षरः सर्वप्रपञ्चोऽयमक्षरे प्रतिबिम्बतः |
अक्षरस्य दिदृक्षाभूद् ब्रह्मलीलावलोकने || २८-३९ ||

तत्प्रियायाऽभवत्कामोऽक्षरलीलानिरीक्षणे |
तत इच्छा समुद्भूता ब्रह्मण्यज्ञानमसृजत् || २८-४० ||

मोहाण्डं प्रविशन् साक्षी ददर्श स्वप्नगं जगत् |
तत्र वृन्दावने रासलीलायां रमिता प्रिया || २८-४१ ||

अन्तर्हिते प्रिये कृष्णे दुःखाद्दुःखतरं गता |
कालमायान्धकारोऽस्मिन् भ्रान्तासि बहुधा मुधा || २८-४२ ||

श्रीकृष्णस्य प्रिया चासि पूर्णस्य परमात्मनः |
उद्बुध्य स्वप्नतश्चित्ते प्रियाभावं निजं श्रय || २८-४३ ||

तिरोभूय [तिरोभवित्री शनकैर्मायादेहमित्यपि पाठः |] च शनकैर्मायादेहमनीप्सितम् |
क्षरं चैवाक्षरं हित्त्वा स्वपतिं पुनरेष्यसि || २८-४४ ||

ब्रह्मानन्दरसज्ञानां [क्वचित्पुस्तके ४४-५५ श्लोकयोर्मध्ये एते ४५-५४ श्लोका नोपलभ्यन्ते | १८ मा०] ब्रह्मज्ञानवतां सताम् |
पद्धतिं ब्रह्मसृष्टीनां वक्ष्यामि शृणु सुन्दरि || २८-४५ ||

गोत्रमुक्तं चिदानन्दं ब्रह्मानन्दो हि सद्गुरुः |
शिखा ज्ञानमयो प्रोक्ता सूत्रमक्षररूपकम् || २८-४६ ||

किशोरी परमेष्टा च सेवनं पौरुषोत्तमम् |
पातिव्रत्यमनन्यत्वं साधनं समुदाहृतम् || २८-४७ ||

वृन्दावनं नित्यमुक्तं विलाससुखसञ्ज्ञकम् |
जाप्यं च युगलं नाम तारतम्यो (मो) मनुः स्मृतः || २८-४८ ||

ब्रह्मविद्या परा देवी देवो ब्रह्म सनातनम् |
शाला गोलाक इत्युक्तो द्वारमूर्ध्वमुदाहृतम् || २८-४९ ||

स्वसंवेदः [सुसंवेदः सूक्ष्मो वेदः इत्यपि पाठः | स्वसंवेद्यः इत्यपि कश्चित् |] समादिष्टः फलं नित्यविहारकम् |
दिव्यब्रह्मपुरं धाम परात्परमुदाहृतम् || २८-५० ||

सद्गुरोश्चरणं क्षेत्रं सर्वशुद्धिकरं परम् |
यमुनासञ्ज्ञकं तीर्थं मननं प्रेमलक्षणम् || २८-५१ ||

श्रीमद्भागवतं प्रोक्तं श्रवणं सारमद्भुतम् |
ऋषिः प्रोक्तो महाविष्णुर्ज्ञानं जाग्रत्स्वरूपकम् || २८-५२ ||

आनन्दाख्यं कुलं प्राप्तं नित्ये धाम्नि प्रकीर्तितम् |
सम्प्रदायश्चिदानन्दो निजानन्दैः प्रकाशितः || २८-५३ ||

एवं पद्धतिराख्याता पुरुषोत्तमसञ्ज्ञिका |
वर्तितव्यं ततो भद्रे साधनैरात्मलब्धये || २८-५४ ||

प्रबोध्यैवं गुरुस्तस्मिन् चैतन्यं परमेश्वरि |
दिव्यदृष्ट्यावलोकेन स्थापयेत्पुनरेव तत् || २८-५५ ||

ब्रह्मरन्ध्रपथा तस्मिन् चावतीर्ण इति स्मरन् |
कण्ठदेशे नादबिन्दू स्थापयेच्च ततः परम् || २८-५६ ||

तत्वानि हृदयाम्भोजे लिङ्गे भूतानि पञ्च च |
ततः पादप्रदेशे तु स्थापयेद्भुवनावलिम् || २८-५७ ||

एवं विराजं संस्कृत्य ततो मन्त्रं समादिशेत् |
मन्त्रोपदेशतः पूर्वं गुरुं सम्पूजयेत्प्रिये || २८-५८ ||

सर्वस्वदक्षिणां दत्वा कृतकृत्यो भवेद्धि सः |
तदर्द्धं वा तदर्धं वा तदर्द्धार्द्धमथापि वा || २८-५९ ||

सन्तोषयेद् गुरुं भक्त्या धनधान्याम्बरादिभिः |
अन्येभ्योऽपि यथाशक्ति भूषावस्त्रादिकं ददेत् || २८-६० ||

साष्टाङ्गं च ततो देवि ! दण्डवत्पतितो भुवि |
प्रणमेद् गुरुमात्मीयं गुरुरुत्थापयेच्च तम् || २८-६१ ||

उपवेश्य पुनः पार्श्वे लीलाभेदान् समादिशेत् |
लीलाभेदा गुरुमुखाद्बोद्धव्या एव सुन्दरि || २८-६२ ||

ततो रहो रहश्चैव संस्थितो भावयेच्च तान् |
प्रियाभावो यदा बुद्धेः कृतकृत्यो भवेत्तदा || २८-६३ ||

इति तेऽभिहितं देवि गोप्याद्गोप्यतरं च यत् |
समासेन महादेवि ! भूयः किं श्रोतुमिच्छसि || २८-६४ ||


इति श्रीनारदपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवपार्वतीसंवादे अष्टाविंशतिततं पटलम् || २८-२८ ||



अथ एकोनत्रिंशं पटलम् 

पार्वत्युवाच 

ब्रूहि तं च महेशान् मन्त्रराजं महेश्वरम् |
यस्य श्रवणमात्रेण सर्वमन्त्रफलं भवेत् || २९-१ ||


श्रीमहादेव उवाच 


देवेशि मन्त्रराजोऽयं भाति गोप्यतरो महान् |
पातकानि प्रलीयन्ते सकृद्यस्य जपादपि || २९-२ ||

सप्तकोटिमहामन्त्रास्तवाग्रे कथिता मया |
तेषु श्रीकृष्णमन्त्राश्च बहवः कीर्त्तितास्तव || २९-३ ||

रासलीलाप्रविष्टस्य [मया इ० पा० |] पुरा गोपालरूपिणः |
प्रोक्ता मन्त्रा महेशानि तत्रायं गोपितो मया || २९-४ ||

रहस्यत्त्वान्मया नोक्तः पुनस्तं परिपृच्छसि |
त्वयापि गोपितव्योऽयं न देयः स्यात्कथञ्चन || २९-५ ||

लेखयित्त्वा ददेन्मन्त्रं न वाचोपदिशेत्प्रिये |
ब्रह्महत्यासहस्राणां दत्त्वा पापमवाप्नुयात् || २९-६ ||

निर्धारत्वे वासनाया यदि प्रेमोद्गमो भवेत् |
तदैवोपदिशेद्देवि ह्यन्यथा कृष्णघातकः || २९-७ ||

विधिः सर्वोऽपि कर्त्तव्यो मन्त्रदानं विना प्रिये |
ततः [परिणते इ० पा० |] परीक्षिते काले योग्यत्वे मन्त्रमादिशेत् || २९-८ ||

शृणु मन्त्रं प्रवक्ष्यामि सावधानेन चेतसा |
स्वर [आद्यः स्वरोऽकारः चतुर्थश्च दीर्घ इकारोऽर्धमात्रबिन्दुयोगेन आकाशोऽहमिति व्योमबीजम् |] आद्यश्चतुर्थश्च आकाशस्तदनन्तरम् || २९-९ ||

वायुबीजं ततः पश्चात् अग्निबीजमतः परम् |
ततो वरुणबीजञ्च भूबीजं स्यात्ततः परम् || २९-१० ||

श्रीकृष्ण परमानन्द ते प्रियास्मीति वै वदेत् |
मामङ्गीकुर्विति चोक्त्त्वा दर्शयेति द्वयं वदेत् || २९-११ ||

प्रबोधयेति द्वितीयं मोहेति च ततो वदेत् |
मपाकुरुद्वयं चोक्त्त्वा नमोन्तोऽयं महामनुः || २९-१२ ||

एकोनैकोनपञ्चाशद्वर्णैः सङ्घटितः प्रिये |
आद्यबीजं महेशानि परमात्माक्षरः प्रभुः || २९-१३ ||

तस्मात्सृष्टिर्वर्णमयी हकारान्ताविजृम्भिता |
प्रतिलोमलयं तस्याः स एव परिशिष्यते || २९-१४ ||

अनन्तत्वादात्मतत्वाद् व्यापकत्वान्महेश्वरि |
न तस्यास्ति लयः क्वापि वर्णानामात्मनः प्रिये || २९-१५ ||

स्वरश्चतुर्थस्तन्माया ह्युपर्यङ्कुरतां गता |
ततो ज्ञानहरा देवि जाता सा विश्वमोहिनी || २९-१६ ||

मध्यबिन्दुसमायोगाच्छून्यरूपा हि साभवत् |
शून्यत्त्वेधस्तना रेखा जगदङ्कुररूपिणी || २९-१७ ||

अर्द्धबिन्दुसमायोगाद्योगमायात्मिका हि सा |
एवं त्रितययोगेन ज्ञेयं तस्या गुणत्रयम् || २९-१८ ||

प्रतिबिम्बवदाभास [भात इ० पा० |] निर्मले परमात्मनि |
यदा समरसाकारा विश्वयोनिस्तदा हि सा || २९-१९ ||

कोणत्रयसमायोगा ब्रह्मादित्रितयात्मिका |
लोकत्रयात्मिका चैव तथा वेदत्रयात्मिका || २९-२० ||

इच्छाज्ञानक्रियात्मा च कालत्रितयरूपिणी |
अग्निसोमार्करूपा [अग्निष्टामार्क इ० पा० |] च सर्वत्रितयरूपिणी || २९-२१ ||

अधोमुखा हि सा ज्ञेयावतरन्ती परात्मनः |
यदा चोर्ध्वमुखी भूयाद्वह्निज्वालेव सा लये || २९-२२ ||

शून्यत्वेऽधस्तना रेखा जगदङ्कुररूपिणी |
यदेव च महत्तत्त्वमित्याहुस्तन्त्रवादिनः || २९-२३ ||

अहङ्कारस्तु रेखान्तस्तद्गुणोपाधिसङ्गतः |
त्रिविधः स तु विज्ञेयस्तस्माद्भूतानि जज्ञिरे || २९-२४ ||

तद्वाचकान्यक्षराणि हकारादीनि पञ्च च |
पुरतस्तानि दृश्यन्ते मन्त्रराजे महेश्वरि || २९-२५ ||

आकाशस्तु हकारस्थो देवता तु सदाशिवः |
गुणः शब्दस्तथा श्रोत्रं श्रोतव्या दिक् च सुन्दरि || २९-२६ ||

यकारे देवदेवेशि वायुरीश्वर एव च |
स्पर्शस्त्वगिन्द्रियं देवि स्पृष्टव्यं च महीरुहम् || २९-२७ ||

रकारेऽग्निरह देवि रूपं चक्षू रविस्तथा |
दृष्टव्यं चेति विज्ञेयं मञ्जूषामणिवत्तथा || २९-२८ ||

वकारे सलिलं विष्णु रसश्च रसनेन्द्रियम् |
रसितव्यं च वरुणो देवता चेति संस्थिता || २९-२९ ||

लकारे पृथिवीतत्वं ब्रह्मा गन्धश्च नासिका |
घ्रातव्यमश्विनौ देवि देवता चेति संस्थिता || २९-३० ||

इत्येवं पञ्चभूतानां बीजकार्यं तदीश्वरि [बीजोऽयं कार्यमीश्वरि इ० पा० |] |
सदृशं [कथितस्तेन यमाहुःक्षरसंज्ञया इ० पा० |] कथितं ते च यदाहुः क्षरसञ्ज्ञया || २९-३१ ||

अकारः परमं ब्रह्म कूटस्थ व्यापकं ध्रुवम् |
अनुत्तरं निर्विशेष चिदंशस्तेन कथ्यते || २९-३२ ||

अक्षरातीतरूपोऽसौ शेषवर्णैर्मनुः स्मृतः |
तस्मादहो सच्चिदानन्दरूपोऽय मन्त्रनायकः || २९-३३ ||

मननं विश्वविज्ञानं त्राणं संसारसङ्कटात् |
यतः करोति संसिद्धो मन्त्र इत्युच्यते प्रिये || २९-३४ ||

मन्त्रचूडामणिं ज्ञात्वा मुच्यते सर्वसंशयात् |
विज्ञाते मन्त्रराजन्ये ज्ञातव्यं नावशिष्यते || २९-३५ ||

शाब्दं वपुः परानन्दवपुषः परमेश्वरि |
मन्त्रचूडामणिरयं मया ते परिकीर्तितः || २९-३६ ||

अकथ्यः पारमार्थ्येन तथापि कथितस्तव |
गोपनीयः प्रयत्नेन जननी जारगर्भवत् || २९-३७ ||

पश्यन्ति ये शठधियो वर्णबुध्या महामनुम् |
ते यान्ति नरकान् सर्वे यावदाभूतसप्लवम् || २९-३८ ||

पुरुषं मन्त्रजप्तारं ये पश्यन्ति नराधमाः |
तेषां पापानि नश्यन्ति ब्रह्महत्यादिकान्यपि || २९-३९ ||

कोटिकल्पेषु पापिष्ठा नित्यं पापपरायणाः |
तेऽपि शुध्यन्ति सम्पर्कान्मन्त्रजप्तुर्न संशयः || २९-४० ||

लब्धे चिन्तामणौ देवि किमन्यैर्धनसञ्चयैः |
तथा लब्धे मन्त्रराजे किमन्यैः साधनैर्भवेत् || २९-४१ ||

एतन्मन्त्रार्थविज्ञानं मन्त्रसिद्धान्तसूचकम् |
यो नित्यं भावयेच्चित्ते वासना तस्य शुध्यति || २९-४२ ||

विहाय मायामालिन्यं देहेन्द्रियनिबन्धनम् |
वासना सम्मुखीभूयाद्विवेकं प्रनिबिम्बवत् || २९-४३ ||

मन्त्रमाहात्म्यमेतत्तु मया ते परिकीर्तितम् |
किमन्यत् श्रोतुमिच्छा ते तदिदानीं वद [वदाम्यहम् इ० पा० |] प्रिये || २९-४४ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे एकोनत्रिंशतितमं पटलम् || २९-२९ ||




अथ त्रिंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 

भगवन्देवदेवेश श्रोतुमिच्छाम्यहं पुनः |
मन्त्रस्य साधनं साक्षात् यत्कृत्वा साङ्गता भवेत् || ३०-१ ||


शिव उवाच 


शृणु त्वं देवदेवेशि मन्त्रराजस्य साधनम् |
ऋषिरस्य स्मृतो देवि परात्मा पुरुषोत्तमः || ३०-२ ||

छन्दोनुष्टुप्समाख्यातं श्रीकृष्णो देवतास्य च |
अहं बीजं नमः शक्तिर्विनियोगः प्रसादने || ३०-३ ||

ऋषिः शिरसि विन्यस्य छन्दस्तु मुखमण्डले |
देवता हृदये न्यस्य बीजं पादयुगे न्यसेत् || ३०-४ ||

कटिदेशे न्यसेच्छक्तिं नियोगः करसम्पुटे |
एवं ऋष्यादिकं न्यस्य वर्णन्यासं ततश्चरेत् || ३०-५ ||

अथ बीजं न्यसेन्मूर्ध्निन्यसेन्माया ललाटके |
व्योमबीजं न्यसेत्कर्णयुगलेऽथ समीरणम् || ३०-६ ||

न्यसेत्त्वचि ततो नेत्रे वह्निबीजं न्यसेत्प्रिये |
जिह्वायां वारुणं बीजं पृथ्वीबीजं च नासयोः || ३०-७ ||

श्रीकारं कण्ठदेशे तु कृकारं हृदये न्यसेत् |
ष्णं पं न्यसेत्कुचद्वन्द्वे वामादि परमेश्वरि || ३०-८ ||

रकारं चैव माकार कुक्षियुग्मे च वामतः |
नकारं च दकारं च न्यसेत्कट्योस्तथैव हि || ३०-९ ||

तेकारं विन्यसेल्लिंगे प्रिया वर्णावुरुद्वये |
स्मिमार्णद्वयं देवि जानुयुग्मे तथा न्यसेत् || ३०-१० ||

मं गी वणौं च देवेशि जङ्घायुग्मे प्रविन्यसेत् |
कुर्वित्यक्षरयोर्द्वन्द्वं पार्ष्णिद्वन्द्वे नियोजयेत् || ३०-११ ||

दकारं च शकारं च प्रपदद्वन्दके न्यसेत् |
प्रकारं चैव बोकारं न्यसेत्पादतलद्वये || ३०-१२ ||

धं न्यसेदङ्गुलीष्वेव अङ्गुल्यन्तेषु यं न्यसेत् |
तलादिजानुपर्यन्तं प्रबोवर्णद्वय पुनः || ३०-१३ ||

जान्वादिनाभिपर्यन्तं धयवर्णद्वयं न्यसेत् |
मोकारं विन्यसेन्नाभौ हकारमुदरे न्यसेत् || ३०-१४ ||

मपावर्णौ स्कन्धयुगे कुरु कक्षा युगेन्यसेत् |
कुरुवर्णद्वयं दोष्णोर्गल्लयोश्च प्रविन्यसेत् || ३०-१५ ||

नमः शिखायां विन्यस्य समग्रं व्यापकं न्यसेत् |
एवं [एवं न्यस्तशरीरोऽसौ इ० पा० |] न्यासाच्छरीरेऽसौ जायते मन्त्ररूपधृक् || ३०-१६ ||

अलौकिकं वपुः कृत्वा गच्छेद् ध्यानेन तत्पदम् |
तत्प्रकारं प्रवक्ष्यामि सुगुप्तमपि सुन्दरि || ३०-१७ ||

वर्णरूपं वपुर्ध्यायेत् पञ्चभूतमयान् हि तान् |
तत्तत्कारणभूतेषु तत्तत्कार्य विलोपयेत् || ३०-१८ ||
 
पादादिजानुपर्यन्तं पृथ्वीतत्वं विचिन्तयेत् |
पृथ्वीतत्त्वमयान् वर्णान् प्रवक्ष्यामि समासतः || ३०-१९ ||

पञ्चमश्चैव षष्ठश्च त्रयोदश एव च |
स्वराणां त्रितयं चैतत् आकाशादग्रिमाक्षरम् || ३०-२० ||

स्पर्शेषु चाष्टमश्चैव तथा चैव त्रयोदश |
दवलाश्चेति वै वर्णाः पार्थिवाः परिकीर्त्तिताः || ३०-२१ ||

ऋ ऋ औ घ झ ढ ध भ वर्णास्ते वारुणाः स्मृताः |
जान्वादिकटिपर्यन्तं जलतत्वगतान् स्मरेत् || ३०-२२ ||

इ ई ए ख छ ठ थ फ र क्षास्ते वह्निरूपिणः |
कट्यादिकण्ठपर्यन्तं तेजस्तत्वगतान् स्मरेत् || ३०-२३ ||

अ ऐ कचटतपसषाः मारुताः कथिताः प्रिये |
कण्ठादिभ्रूप्रदेशान्तं वायुतत्वमयान्स्मरेत् || ३०-२४ ||

ऌ ऌ अंङञणनमशबहानाभसाः स्मृताः |
भ्रूमध्यादिब्रह्मरन्ध्रस्थिताकाशमयान् स्मरेत् || ३०-२५ ||

तत्तद्वर्णविलोपन्तु कारयेत्कारणाक्षरे |
हित्वा स्थौल्यं भूतमयं सूक्ष्मं शब्दमयं ततः [गतः इ० पा० |] || ३०-२६ ||

शब्दब्रह्मशरीरोऽसौ सर्वकारणकारणम् |
सहस्रदलपद्मस्य कर्णिकायां व्यवस्थितम् || ३०-२७ ||

अकार केवलं ध्यायेदुदरे निष्कलं प्रिये |
अकार [अकारोदरमाकाशे इ० पा० |] चोदराकाशे दहरास्ते महेश्वरि || ३०-२८ ||

पूर्वानुभूता रासलीला व्रजलीलाश्च संस्मरेत् |
अहं प्रिया भगवतः कामस्य कामरूपिणी [कामरूपिणः इ० पा० |] || ३०-२९ ||

कृष्णस्येति दृढाभ्यासवशगेनैव चेतसा |
संस्मरेत्परमेशानि नान्यत् किञ्चन चिन्तयेत् || ३०-३० ||

अथ तेनैव मार्गेण शाब्दं चापि वपुस्त्यजेत् |
शब्दातीतं परं धाम रसानन्दमहार्णवम् || ३०-३१ ||

नानाकेलिकलापूर्णं नानापक्षिनिनादितम् |
भ्रमद्भ्रमरझङ्कारमुखरीकृतदिङ्मुखम् || ३०-३२ ||

स्वप्रकाशं समभ्येत्य स्वरूपं चिन्तयेत्तदा |
नवयौवनसम्पन्नमनोहररतिप्रियम् || ३०-३३ ||

क्वणन्नूपुरसंशोभिपादाम्भोजविराजितम् |
लाक्षारसाक्तचरणं क्वणत्किङ्किणिमेखलम् || ३०-३४ ||

नवीनयौवनोत्तुङ्गकुचभारमहालसम् |
कराङ्गुलीयनिवहोल्लसदङ्गुलिपल्लवम् || ३०-३५ ||

नानालङ्कारसुभगं कौसम्भाम्बरशोभितम् |
मुक्ताहारोल्लसद्वक्षः स्फुरमाणमणिप्रभम् || ३०-३६ ||

कामकोदण्डकुटिलभृकुटीविशिखेक्षणम् |
मुक्तादामलसद्भालं काश्मीरतिलकोज्वलम् || ३०-३७ ||

दिव्यचन्दनलिप्ताङ्गं दिव्यपुष्पस्रगाकुलम् |
भालप्रदेशविलसत्सुरत्नतिलकोज्ज्वलम् || ३०-३८ ||

ध्यात्वैवं स्ववपुर्दिव्य सखीयूथगतं स्मरेत् |
यूथमध्यगतं कृष्ण ध्यात्वानन्येन चेतसा || ३०-३९ ||

प्रार्थयेत्तं पतिं तत्र सस्मिताननसुन्दरम् |
प्राणनाथ त्वदीयाहं त्राहि दुःखेष्वनेकधा || ३०-४० ||

त्वामहं विस्मृता नाथ परमानन्दपेशल |
अनुभूता स्वप्नलीला नानादुःखौघसङ्कुला || ३०-४१ ||

कालो महान् व्यतीतोऽयं त्वां विना पुरुषोत्तम |
स्वप्ने मया बहुभ्रान्तं देहगेहातिसक्तया || ३०-४२ ||

क्वचिन्मनुष्यरूपेण देवरूपेण वा क्वचित् |
गन्धर्वोरगरूपेण [ब्रह्मसृष्टीनामीदृशी दशा कदापि न भवति | किन्तु प्रार्थनामात्रमिदं अथवा तु प्रार्थनेयं जीवानां कृते बुधैरिति बोध्यम् |] पशुरूपेण वा क्वचित् || ३०-४३ ||

चेष्टापितो मया ह्यात्मा स्वप्ने मायाविनिर्मिते |
इदानीं कृतकृत्यास्मि नष्टस्वप्नमयाकृतिः || ३०-४४ ||

विलोकय कृपादृष्ट्या दृष्टं देव विना त्वया |
इति सम्प्रार्थ्य भर्त्तारं प्रणमेत्पादपङ्कजम् || ३०-४५ ||

प्रोत्थापिता पुनस्तेनालिङ्गिता च मुहुर्मुहुः |
दत्ताधरसुधाचापि सखीयूथस्य पश्यतः || ३०-४६ ||

परस्परं वीक्ष्यमाणा सखिभिः कृतकौतुकम् [वीक्ष्यमाणः सखीभिः कृतकौतुकः इ० पा० |] | 
नित्यानन्दविहारेषु भूमिकासु दशस्वपि || ३०-४७ ||

पुष्परागमयभ्राजत्पर्वतापत्यकासु च |
नीलमाणिक्यशैलोरुशिखरेषु विशेषतः || ३०-४८ ||

यमुनासप्ततीर्थेषु नानावृक्षोदयेषु च |
मणिमण्डपविभ्राजत्कुट्टिमैर्मण्डितेषु च || ३०-४९ ||

नानाविहारसङ्केते नीयमाना प्रियेण हि |
तत्र तत्र महालीलारसानन्दपरिप्लुता || ३०-५० ||

षोडशस्थम्भविभ्राजन्मणिकुट्टिममागता |
सखीसमाजमध्यस्थं कृष्णं दृष्ट्वा पुरः स्थिता || ३०-५१ ||

लालिता प्राणनाथेन वचनामृतवर्षिणा |
एवं धारणया देवि मनो यावत्स्थिरं भवेत् || ३०-५२ ||

तावदेनाभ्यसेल्लीलामेवमात्मा विशुध्यति |
एतत्ते कथितं देवि मन्त्रध्यानादिकं मया || ३०-५३ ||

समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि |
तदहं ते प्रवक्ष्यामि शपथस्तव सुव्रते || ३०-५४ ||


इति श्रीनारदपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवपार्वतीसंवादे त्रिंशं पटलम् || ३०-३० ||




अथ एकत्रिंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


ब्रूहि सेवाप्रकारं मे येन तुष्येत् स्वयं प्रभुः |
कथं पूजा प्रकर्त्तव्या व्यवहारश्च कीदृशः || ३१-१ ||


शिव उवाच 


शृणु देवि प्रवक्ष्यामि व्यवहारार्चनादिकम् |
तुर्ये यामे समुत्थाय शययायामेव सुव्रते || ३१-२ ||

ब्रह्मरन्ध्रे गुरुं ध्यायेत् कर्पूरधवलप्रभम् |
द्विनेत्रं द्विभुजं चैव श्वेतवस्त्रानुलेपनम् || ३१-३ ||

पञ्चभूतात्मकैरेव पञ्चभिरुपचारकैः |
पूजयेद् देव देवेशि आत्मानं तद्गतं स्मरेत् || ३१-४ ||

तच्चरणोदकधारानिपतितं स्वमूर्द्धनिः |
क्षालितं निर्मलं शुद्धमात्मानं परिचिन्तयेत् || ३१-५ ||

नमोऽस्तु गुरवे तस्मै इष्टदेवस्वरूपिणे |
यस्य वागमृतं हन्ति विषं संसारसञ्ज्ञकम् || ३१-६ ||

गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवः सदाशिवः |
गुरुरेव परं तत्त्वं [ब्रह्म इ० पा० |] तस्मै श्रीगुरवे नमः || ३१-७ ||

प्रणम्य मन्त्रयुग्मेन हृदि लीनं विभावयेत् |
ततो लीलाविहारस्य ध्यायेत्कृष्णं हृदाम्बुजे || ३१-८ ||

पूजयेत्पूर्ववद्देवि ह्युपचारैश्च पञ्चभिः |
ततस्तं प्रार्थयेदीशं बद्धहस्ता प्रियंवदे || ३१-९ ||

अहं नाथ त्वदीयास्मि पतिस्त्वं मेऽसि भो प्रभो |
भ्रामितास्मि त्वया नाथ मायागहनवर्त्मनि || ३१-१० ||

त्वत्पार्श्वं नय मां नाथ विरहो मां प्रबाधते |
अनन्यगतिका चाहं तस्मात्कुरु यथोचितम् || ३१-११ ||

एवं सम्प्रार्थ्य भर्त्तारं तत्प्रभापटलारुणम् |
स्वदेहं भावयेद्देवि नमस्कुर्यात्ततः प्रिये |
ततो भूमिं च सम्प्रार्थ्य दक्षपादं निधापयेत् || ३१-१२ ||

समुद्रमेखले देवि पर्वतस्तनमण्डले |
विष्णुपत्नि नमस्तुभ्यं पादस्पर्शं क्षमस्व मे || ३१-१३ ||

ततो ग्रामाद् बहिर्गच्छेन्मलोत्सर्गाय सुन्दरि || ३१-१४ ||

अतिक्रम्य शरक्षेपमात्रा भुवमतन्द्रितः |
आच्छाद्य च तृणैर्भूमिं शिरः प्रावृत्य वाससा || ३१-१५ ||

मृत्तिकां जलपात्रं च हस्तमात्रे नियोजयेत् |
सूर्यं चैव दिशः प्रान्तान् गावं नैवावलोकयेत् || ३१-१६ ||

लिङ्गशौचं च तिसृभिः मृत्तिकाभिः समाचरेत् |
पञ्चापाने प्रदेयाश्च मृत्तिकाः सुरसुन्दरि || ३१-१७ ||

गन्धलेपक्षयकरमेवं शौचं समाचरेत् |
तत्रैव वामहस्ते तु प्रदेया सप्त मृत्तिका || ३१-१८ ||

मौनी स्वगृहमागत्य हस्तपादादि शोधयेत् |
वामहस्ते मृदः सप्त प्रदेयाः सुरवन्दिते || ३१-१९ ||

उभयोश्च तथा सप्त हस्तशौचमिदं स्मृतम् |
पञ्च पञ्च तथा पादे प्रदेया मृत्तिकाः शुभाः || ३१-२० ||

ततो द्वादशगण्डूषैर्मुखं प्रक्षालयेत्प्रिये |
तत आचमनं कृत्वा दन्तकाष्ठं समाचरेत् || ३१-२१ ||

जम्बूदुम्बरजं काष्ठं तथा च बदरीभवम् |
अपामार्गोद्भवं वापि दन्तांस्तेन विशोधयेत् || ३१-२२ ||

अज्ञातैः कीटविद्धैश्च वनेषु दाहितैरपि |
निषिद्धैश्च तथा काष्ठैर्दन्तान्नैव स्पृशेत्प्रिये || ३१-२३ ||

आयुर्देहि प्रजां देहि धनं विद्यां सुखानि च |
वाक्सिद्धिं देहि मे नित्यं प्रार्थितोऽसि वनस्पते || ३१-२४ ||

द्वादशावृत्तिसञ्जप्तं मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् |
प्रक्षाल्य भक्षयेत्काष्ठं यावन्नो सूर्यदर्शनम् || ३१-२५ ||

दन्तानां शोधनं कुर्यादुदीचीं दिशमाश्रितः |
न सूर्याभिमुखीभूय निष्ठीवादि क्षिपेत्प्रिये || ३१-२६ ||

जिह्वामलमपाकृत्य काष्ठं प्रक्षाल्य मन्त्रवित् |
एकान्ते शुचिदेशे तु क्षिपेत्काष्ठं ततः प्रिये || ३१-२७ ||

मन्त्रजन्यजलैर्देवि मुखं प्रक्षालयेत्ततः |
त्यजेद् द्वादशगण्डूषान् मूलमन्त्रमविस्मरन् || ३१-२८ ||

तत आचमनं कृत्वा नमस्कृत्य [नमस्तुत्वा इति मूलपाठः |] रविं प्रिये |
ध्यायन् गच्छेत्ततस्तीर्थमसक्तस्तु गृहे चरेत् || ३१-२९ ||

गालितं शोधितं तोयं शुचिपात्रगतं च यत् |
सूर्यमण्डलतस्तस्मिन् तीर्थान्यावाह्य भक्तितः || ३१-३० ||

तस्मिन्नष्टदले ध्यात्वा कर्णिकायां सुरेश्वरि |
प्रियायथगतं कृष्णमावाह्य दृढमानसः || ३१-३१ ||

उपचारैर्जलमयैर्मानसैर्वापि पूजयेत् |
तदीयचरणद्वन्द्वगलत्पीयूषमिश्रितम् || ३१-३२ ||

ज्ञात्वा तत्तु जलं देवि साक्षाच्चैतन्यरूपकम् |
ज्ञानानन्दस्वरूपं तत् त्रिधा मूर्ध्नि क्षिपेत्ततः || ३१-३३ ||

अन्येनैवाम्भसा कुर्यान्मौशलं स्नानमूर्द्धनि |
ततः स्नायाद्वरारोहे पूर्वसंस्कृतवारिणा || ३१-३४ ||

श्रीकृष्णं हृदये लीनमिति ध्यात्वाचमेत्ततः |
गात्रं सम्मार्ज्य देवेशि मन्त्रवारिविशोधिते || ३१-३५ ||

वासांसि परिधायैव ततो मन्दिरमाविशेत् |
पूजागृहे बहिः स्थित्वा तिलकं गोपिकामृदा || ३१-३६ ||

चक्रादिधारणं कुर्यात् बिभृयात्तुलसीसृजम् |
विना च तुलसीमालां विना चक्रादिधारणम् || ३१-३७ ||

न जपध्यानपूजासु योग्यो भवति कर्हिचित् |
देवान् पितृंश्च सन्तर्प्य दिक्पालान् प्रणमेत्ततः || ३१-३८ ||

सर्वं कृष्णमयं ध्यायेद्भेदभावं विवर्जयेत् |
भेदभावात्मको देवि संसारः कथितो यतः || ३१-३९ ||

देहलीं च नमस्कृत्य दक्षपादपुरःसरम् |
प्रविशेत्पूजनागारं निर्माल्याद्यपसारयेत् || ३१-४० ||

प्रोत्थापयेत् प्रभुं सुप्तं सुगीतैर्मङ्गलस्वनैः |
श्रेष्ठा मनोमयीमूर्तिरथाश्मा [अथाश्मो गल्लकी इति मूल पाठः |] गण्डकीभवः || ३१-४१ ||

सौवर्णी राजतीं शैलीं काष्ठीं वा मृण्मयीमपि |
चैत्रीं वा पूजयेन्मूर्त्तिमुपचारैः शुभैः प्रिये || ३१-४२ ||

अर्घं च पाद्याचमने मधुपर्कमपःस्पृशः |
स्नानं वस्त्रमथाप्रोह्य वासांस्याभरणानि [स्नानं वस्त्रमथाचाम इ० पा०] च || ३१-४३ ||

दर्पणालोकनं चैव गन्धपुष्पे ततः परम् |
धूपोगरुसमुद्भूतो दीपो नैवेद्यमेव च || ३१-४४ ||

पानीयं तोयमाचामं हस्तवासस्ततः परम् |
ताम्बूलमनुलेपं च ततो नीराजनादिकम् || ३१-४५ ||

गीतं वाद्य तथा नृत्यं स्तुतिः चैव प्रदक्षिणम् |
पुष्पाञ्जलिर्नमस्कारः साष्टाङ्गप्रणतिस्तथा || ३१-४६ ||

इत्येतैरुपचारैश्च पूजयेत्प्राणवल्लभम् |
अनिर्माल्यं सनिर्माल्यं पूजनं द्विविधं मतम् || ३१-४७ ||

दिव्यैर्मनोभवैः पुष्पैर्गन्धद्रव्यैर्मनोहरैः |
भक्तैर्यत्क्रियते सम्यगनिर्माल्यं तदर्चनम् || ३१-४८ ||

जातमात्राणि पुष्पाणि घ्रातान्येव निसर्गतः |
पञ्चभिश्च महाभूतैर्भानुना शशिनापि च || ३१-४९ ||

प्राणिभिश्च द्विरेफाद्यैः पौष्पैरेव न संशयः |
यदर्चनं सनिर्माल्यं दिव्यभोगापवर्गदम् || ३१-५० ||

ग्रामारण्यादिसंभूतैः पूजाद्रव्यैर्मनोहरैः |
घ्रातपुष्पात्फलं सिध्येदल्पं नो मानसात्तथा || ३१-५१ ||

तस्मादपरिहार्यत्वादन्यथा चाप्युपायतः |
बुद्धिशुध्यै [बुद्धिशुद्धेस्तत इति पाठः |] ततो देवि बाह्यद्रव्यैः प्रपूजयेत् || ३१-५२ ||

पुनस्त्रेधा कृष्णपूजा चोत्तमाधममध्यमा |
यथोपकरणैः [यज्ञोपकरणैरिति पाठः |] कृत्स्नैः क्रियमाणोत्तमोत्तमा || ३१-५३ ||

यथालब्धैर्विनिष्पाद्या द्रव्यैः पूजा तु मध्यमा |
पत्रपुष्पाम्बुनिष्पाद्या पूजा चाधमसंज्ञिका || ३१-५४ ||

आदौ तु मानसीं कृत्वा ततो बाह्यां प्रवर्तयेत् |
नीराजनान्तमासाद्य जपं कुर्याज्जितेन्द्रियः || ३१-५५ ||

तुलसीकाष्ठसम्भूतैर्मणिभिः कृतमालया |
जपेच्छतं सहस्रं वा त्रिसन्ध्यास्वपि तं जपेत् || ३१-५६ ||

जपपूजासन कुर्याच्चित्रकम्बलनिर्मितम् |
कौशेय वाथ चैलं वा चर्म तूलमथापि वा || ३१-५७ ||

वेत्रजं तालपत्रं वा दार्भमासनमेव च |
वंशाश्मदारुधरणीतृनपल्लवनिर्मितम् || ३१-५८ ||

वर्जयेदासनं मन्त्री दारिद्र्यव्याधिदुःखदम् |
एवं सम्पूजयेत्कृष्णं प्रत्यहं परमेश्वरि || ३१-५९ ||

न गृही ज्ञानमात्रेण परत्रेह च मङ्गलम् |
प्राप्नोति चन्द्रवदने जपपूजादिभिर्विना || ३१-६० ||

अहिंसा सत्यमस्त्येयं ब्रह्मचर्यजपार्जवम् |
क्षमा धैर्यं मिताहारं आस्तिक्यं दानमेव च || ३१-६१ ||

वैराग्यं च विवेकश्च शमः श्रद्धा दमस्तथा |
मुमुक्षुता विवेकश्च समाधानं तथात्मनः || ३१-६२ ||

एतत्साधनसम्पत्तीं कुर्वतां परमेश्वरि |
ज्ञानं दारिद्र्यशमनं भविष्यति न संशयः || ३१-६३ ||

सर्वेषामेव जन्तूनामक्लेशजननं प्रिये |
वाङ्मनः कर्मभिर्नूनमहिंसेत्यभिधीयते || ३१-६४ ||

यथादृष्टश्रुतार्थानां स्वरूपकथनं पुनः |
सत्यमित्युच्यते सद्भिस्तद्ब्रह्मप्राप्तिसाधनम् || ३१-६५ ||

तृणादेरप्यनादानं परस्य च प्रियंवदे |
अस्तेयमेतदप्यंङ्गं ब्रह्मप्राप्तेः सनातनम् || ३१-६६ ||

अवस्थास्वपि सर्वासु कर्मणा मनसा गिरा |
स्त्रीसङ्गतिपरित्यागो ब्रह्मचर्यं प्रचक्षते || ३१-६७ ||

परेषां दुःखमालोक्य स्वस्येवालोच्य तस्य तु |
उत्सादनानुसन्धानं दयेति प्रोच्यते शिवे || ३१-६८ ||

व्यवहारेषु सर्वेषु मनोवाक्कायकर्मभिः |
सर्वेषामपि कौटिल्यराहित्यं चार्जवं स्मृतम् || ३१-६९ ||

सर्वात्मना सर्वदापि [सर्वदास्योपकारिषु इ० पा० |] सर्वषामुपकारिता |
बन्धुष्विव समाचारः क्षमा स्यात्परमेश्वरि || ३१-७० ||

इच्छाप्रलापराहित्यं जातेषु विषयेषु च |
दुःखेषु [लाभस्तु धृतिर्धैर्यं इ० पा० |] च धृतिर्धैर्यं प्रवदन्ति वराङ्गने || ३१-७१ ||

भोज्यस्यैव चतुर्थांशो भोजनं स्वस्थचेतसः |
अत्युग्रकटुतिक्ताम्ललवणादिविवर्जितम् || ३१-७२ ||

हितं मेध्यं सुखं चेति मिताहारः स उच्यते |
श्रुत्याद्युक्तेषु विश्वास आस्तिक्यं सम्प्रचक्षते || ३१-७३ ||

ध्यात्वान्तर्यामिनं चित्ते तदर्पणधियाऽन्वहम् |
सत्पात्रे दीयते दानं तद्दानमभिधीयते || ३१-७४ ||

ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु विषयेषु बहुष्वषि |
वान्ताशनजुगुप्सा [वान्त्य शनवज्जुगुप्सा च इति पाठः |] च वैराग्यं प्राप्तिसाधनम् || ३१-७५ ||

नित्यं वै वासनात्यागः परदारगृहादिषु [पुरद्वार इ० पा० |] | 
परानन्दपरा भक्तिः शम [सक्ति इ० पा० |] इत्युच्यते हि सः || ३१-७६ ||

निगमागमवाक्येषु भक्तिः श्रद्धेति कीर्त्तिता |
विषयानन्दचरतामिन्द्रियाणां विनिग्रहः || ३१-७७ ||

दम इच्युते देवि ब्रह्मप्राप्तेर्हि कारणम् |
ससारं भयदं मत्वा विरहः [विरहस्य दशांशकं इ० पा० |] स्यादशेषकः || ३१-७८ ||

मुक्तिकामस्य देवेशि कथिता सा मुमुक्षुता |
कोऽहं कथमिदं जातं को वै कर्त्तास्य विद्यते |
उपादानं किमस्तीह विचारः सोऽयमीदृशः || ३१-७९ ||

उपादानं प्रपञ्चस्य ब्रह्मणोऽन्यन्न किञ्चन |
तस्मात्सर्व प्रपञ्चोऽयं ब्रह्मैवाविद्यया ततम् || ३१-८० ||

ब्रह्मैव सर्वनामानि रूपाणि विविधानि च |
कर्माण्यपि समग्राणि बिभर्तीति श्रुतिर्जगौ || ३१-८१ ||

यथैव व्योम्नि नीलं च यथा नीरं मरुस्थले |
पुरुषत्वं यथा स्थाणौ तद्वद्विश्वं चिदात्मनि || ३१-८२ ||

यथा तरङ्गकल्लोलैर्जलमेव स्फुरत्यलम् |
पात्ररूपेण वै ताम्रं ब्रह्माण्डो वै तथाक्षरः || ३१-८३ ||

तस्मात्प्रपञ्चविभ्रान्तां नियम्य मतिमात्मनि |
उक्तसाधनसम्पन्नः सखीभावं निजं गतः || ३१-८४ ||

नित्यं लीलारसानन्दं स्वपतिं पुरुषोत्तमम् |
भजत्यनन्यया बुध्या पुनः संयोगमाष्नुयात् || ३१-८५ ||

इति ते कथितं देवि तदाराधनलक्षणम् |
समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || ३१-८६ ||


इति श्रीनारदपञ्चरात्रे श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवपार्वतीसंवादे एकत्रिंशं पटलम् || ३१-३१ ||




अथ द्वात्रिंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


देवेश भगवन् शम्भो भक्तवत्सल धूर्जटे |
श्रुतोऽयं मे महामन्त्रश्चूडामणिरनुत्तमः || ३२-१ ||

यस्य विज्ञानमात्रेण स्वयं शुध्यति वासना |
अन्येऽपि शुद्धिमायान्ति स्वयं तत्सङ्गिसङ्गतः || ३२-२ ||

मन्त्रराजमिमं देव प्राप्नुयात्कः पुमान्यदि |
भिन्नभिन्नफलैः कर्मपाशजालैर्नियन्त्रितः || ३२-३ ||

न स्त्री न पुरुषः कश्चिद्विद्यते नामरूपतः |
स्त्रीप्राप्यमेव तद्ब्रह्म कृष्ण आनन्दविग्रहः || ३२-४ ||

भोक्तृभोग्यस्वरूपेण रसश्चेति श्रुतेर्मतम् |
नात्यन्तं च तयोर्भेदो भेदः स्वाभाविकः प्रभो || ३२-५ ||

आलम्बनादि विधुरो रस एव न सिद्ध्यति |
यद्विना यन्न संसिद्ध्येत्तत्तदेव न चान्यथा || ३२-६ ||

तथापि भोक्तृभोग्याभ्यां भागाभ्यां क्रीडतेऽनिशम् |
भोग्यभागस्तु तापात्मा भोक्तृभागोऽमृतात्मकः || ३२-७ ||

अविनाभावसम्बन्धस्तापस्य च सुखस्य च |
भोक्तृभोग्यांशयोर्विप्रलंभस्तापस्य सिद्धये || ३२-८ ||

कृष्णस्त्रीणां विप्रयोगे यदि तापोदयो भवेत् |
कृतार्थता तदा जाता न निषेधविधिस्थितौ || ३२-९ ||

विप्रयोगे तु विज्ञाते हृदि तापोदयो न चेत् |
तदा चूडामणिजपात् शीघ्रं सिद्ध्यति नान्यथा || ३२-१० ||

तस्माच्चूडामणेर्मन्त्रराजस्य च पुरस्क्रियाम् |
वद शम्भो विशेषण यथायं जीवितो भवेत् || ३२-११ ||

त्वद्वागमृतपानेन न तृप्तिर्जायते मम |
धन्यं मत्कर्णयुगलं ब्रह्मलीलामृतप्लुतम् || ३२-१२ ||

अद्य मे पितरौ धन्यौ ययोरासमहं सुता |
प्रसादपात्रं भवतो वदतो ब्रह्मणो रहः || ३२-१३ ||

धिक्कुलं धिग्धनं तस्य धिग्विद्यां धिग्यशोऽमलम् |
न यस्य ब्रह्मचिन्तासु लीनवृत्ति [लीनवति इ० पा० |] मनो भवेत् || ३२-१४ ||

आयुर्वर्षशतं लोके तदर्द्धं निद्रया हृतम् |
बाल्यवार्द्धकभावाभ्यां तथा रोगादिपीडनैः || ३२-१५ ||

व्यर्थयन्ति महामूढा विमुखा ब्रह्मकीर्त्तने |
तस्मात्कथय देवेश कथां पापप्रणाशिनीम् || ३२-१६ ||

पुरस्क्रियां विधोपेतां मन्त्रराजस्य शङ्कर |
यस्य श्रवणमात्रेण मन्त्रसिद्धिः प्रजायते || ३२-१७ ||


शिव उवाच 


धन्यासि देवि गिरिन्द्रजे साधु पृष्टमिदं रहः |
यस्य कस्यापि नो वाच्यं वाच्यं सर्वस्वदायिने || ३२-१८ ||

लब्ध्वा मन्त्रं गुरोः सम्यक् सेवया च प्रसादतः |
जपतर्पणहोमाद्यैर्बोधयेन्मन्त्रमुत्तमम् || ३२-१९ ||

शून्यागारे गिरौ रम्ये तीर्थे चोपाधिवर्जिते |
उद्याने सिद्धपीठे वा प्रयोगे पुष्करेऽथवा || ३२-२० ||

नर्मदायास्तटे वापि विन्ध्याद्रौ वा शुभस्थले |
जपतो मन्त्रराजानं सिद्धिः शीघ्रं प्रजायते || ३२-२१ ||

जितेन्द्रियो जितक्रोधो जितचित्तो दृढव्रतः |
दृढवैराग्यसम्पन्नो देहाहङ्कारवर्जितः || ३२-२२ ||

दयालुः सर्वभूतेषु भूतबाधापराङ्मुखः |
शङ्कातङ्कादिरहितो रागद्वेषविवर्जितः || ३२-२३ ||

देहगेहादिकां चिन्तां परित्यज्य प्रशान्तधीः |
मन्त्रध्यानपरो नित्यं लीलाध्यानरतः सदा || ३२-२४ ||

त्रिधास्त्रीसंङ्गतित्यागात् ध्यानमुद्राधरोऽनिशम् |
मौनी त्रिषवणास्नायी शुचिदेहः सिताम्बरः || ३२-२५ ||

वर्णाश्रमक्रियायुक्तो विश्वासी ह्यनसूयकः |
देवब्राह्मणगोनिन्दारहितो लोभवर्जितः || ३२-२६ ||

एवंविधगुणैर्युक्तः कुर्यान्मन्त्रपुरस्क्रियाम् |
मनसा कल्पयेत्क्षेत्रं गमनागमनाय च || ३२-२७ ||

विकिरेत्सर्षपान् दिक्षु शतधा मन्त्रशोधितान् |
ज्वलदग्निनिभान् दृष्ट्वा पलायन्ते विनायकाः || ३२-२८ ||

ततः खादिरकीलांश्च दशदिक्षु खनेत्प्रिये |
नायान्ति कीलिता विघ्ना दृष्ट्वा क्षेत्रं च कीलितम् || ३२-२९ ||

न बहिर्गमनं कुर्यात् क्षेत्रमुल्लङ्घ्य मोहतः |
तमोमात्रात्मकाः केचित् श्रेयसां परिपन्थिनः || ३२-३० ||

औदासिन्यं भयं क्रोधं निद्रातन्द्राविवर्जयेत् |
दुग्धपानं फलाहारं भिक्षान्नं चापि सेवयेत् || ३२-३१ ||

कन्दमूलफलैः पत्रैस्तथैवायाचितेन च |
कल्पयेद्दैहिकीं वृत्तिं यथा नेन्द्रियविक्रिया || ३२-३२ ||

इन्द्रियाणां विकारे तु मन्त्री शीघ्रं विनश्यति |
सर्वेषु धर्ममार्गेषु चरतां सिद्धिकाम्यया || ३२-३३ ||

परिपन्थी न चान्योऽस्ति यथेन्द्रियविकारिता |
तस्मादिन्द्रियरक्षार्थं सावधानतया चरेत् || ३२-३४ ||

इन्द्रियाणि मनो देवि नोपेक्ष्याणीति मे मतिः |
उपेक्षया हता लोका विभ्रमन्ते विचित्रधा || ३२-३५ ||

विषयेभ्यो निवृत्तोऽपि जितकाममदोऽपि सन् |
न करोमीन्द्रियोपेक्षां मायासृष्टिर्विमोहिनी || ३२-३६ ||

के के वा न हता देवि बलिष्ठैरिन्द्रियारिभिः |
अहल्यायां कृतो जार इन्द्रस्त्रैलोक्यरक्षकः || ३२-३७ ||

चन्द्रमा गुरुभार्यायां तारायां विनियोजितः |
बन्धुक्षेत्रे गुरुश्चापि वेदवेदान्तवित्कविः || ३२-३८ ||

सीतायां रामभार्यायां मद्भक्तोपि दशाननः |
एतेऽन्येपीन्द्रियहतास्तस्मात्तानि न विश्वसेत् || ३२-३९ ||

तस्मादाहारमाकुंच्य जेतव्यानीति मे मतिः |
धारयेन्नखकेशांश्च वासः प्रक्षालितं वसेत् || ३२-४० ||

शयीत भूमौ शययायां कुशमययां निशासु च |
वासः प्रक्षालयेद् देवि कटिमुक्तं यदा भवेत् || ३२-४१ ||

पतितैः कर्मचाण्डालैः जातिचाण्डालकैरपि |
म्लेच्छान्त्यजसङ्करैश्च न भाषेत जपे स्थितः || ३२-४२ ||

सन्ध्याकाले व्यतिक्रान्ते देहवृत्तिं तु कल्पयेत् |
न्यूनाधिक न कुर्वीत जपं देवि दिने दिने || ३२-४३ ||

नीचसम्भाषणे [न नीचो यवनात्परः |] देवि म्लेच्छसम्भाषणे तथा |
प्रायश्चित्तं प्रकुर्वीतं सहस्रजपसंख्यया || ३२-४४ ||

यामार्द्धेनावशिष्टायां निशि शययां परित्यजेत् |
उदिते च सहस्रांशौ यः शेते निद्रितोऽलसः || ३२-४५ ||

जपः छिद्रमवाप्नोति सिद्धिर्भवति दूरगा |
सावधानतया भाव्यं तस्माद्देवि दिने दिने || ३२-४६ ||

ध्यायेल्लीलां जपश्रान्तो ध्यानश्रान्तः पुनर्जपेत् |
जपध्यानसमायुक्तः शीघ्रं सिध्यति मन्त्रवित् || ३२-४७ ||

नैकवासा जपेन्मन्त्रं बहुवस्त्राकुलोऽपि वा |
तैलताम्बूलपूगादिसर्वभोगान् विवर्जयेत् || ३२-४८ ||

वाङ्मनः कायकौटिल्यं सर्वथैव परित्यजेत् |
न वाचोद्वेजयेत्किञ्चिन्नाशुभं कस्य वा स्मरेत् || ३२-४९ ||

न चक्षुषा निरीक्षेत् पशुक्रीडां कदाचन |
न चेक्षेत स्त्रियं नग्नां न स्पृशेद्यदमङ्गलम् || ३२-५० ||

मध्यन्दिनावधि जपेन्मन्त्रराजमनन्यधीः |
ततः परं तु मनसा ध्यायेल्लीलां समाहितः || ३२-५१ ||

जपस्यैवं दशांशेन होमं कुर्याद् दिने दिने |
अथवा लक्षपर्यन्तं जप्त्वा होमं समाचरेत् || ३२-५२ ||

समाप्तौ वापि जुहुयात् यथासम्भवमम्बिके |
प्रत्यक्षरं जपेल्लक्षं श्रद्धावान्नातिचञ्चलः || ३२-५३ ||

आरब्धे तु जपेद्देवि मन उद्विजतेतराम् |
चिन्ताशोकभयोद्वेगदुःस्वप्नादि प्रजायते || ३२-५४ ||

तदा धैर्यं समालम्ब्य स्थिरीकुर्यान्मनो धिया |
एवं लक्षत्रये जप्ते लीलाध्यानैकचेतसः || ३२-५५ ||

विघ्नाः सर्वे पलायन्ते पातकानि ज्वलन्ति च |
निर्विघ्नस्य विपापस्य मनः सम्यक् प्रसीदति |
मनःप्रसन्ने देवेशि स्वप्ने देवादिदर्शनम् || ३२-५६ ||

वरार्थं प्रार्थ्यमानोऽपि नैव लुभ्यान्मनः प्रिये |
पञ्चलक्षजपेद्देवि देवदानवरक्षसाम् || ३२-५७ ||

अवधृष्यो भवेत्साक्षाज्ज्वलन्निव हुताशनः |
दशलक्षजपे सिद्धे प्रार्थयन्त्यमराङ्गनाः || ३२-५८ ||

त्वं स्वामी च वयं दास्योऽनुग्रहाण दयापरः |
यावद्यास्यसि धाम स्वं भित्वा ब्रह्माण्डमण्डलम् || ३२-५९ ||

तावत्त्वं स्वर्गमातिष्ठ ह्यस्माभिः कृतसेवनः |
तत्रास्ति नन्दनवनं सर्वर्तुगुणमण्डितम् || ३२-६० ||

स्वर्धुनी स्वर्णसोपाना रत्नमण्डपमण्डिता |
हंसकारण्डवाकीर्णा स्वर्णपद्मालिसङ्कुला || ३२-६१ ||

आहारो यत्र पीयूषं रक्षिता यत्र देवराट् |
प्रार्थयन्ति देवलोकं क्रतुभिः कर्मकोविदाः || ३२-६२ ||

तस्मादलङ्कुरु स्वयं स्वर्गं त्रिदशमण्डितम् |
एवं विलोभ्यमानोऽपि मन्त्री निश्चलमानसः || ३२-६३ ||

श्रावयेदुत्तरं तासामक्षुब्धो निःकुतूहलः |
न स्वर्गो नापि नरको न मोक्षो बन्धनं नहि || ३२-६४ ||

स्वप्ने यथा तथा भाति रोचते न मनाङ् मम |
तस्माद्यूयं मया प्रोक्ताः प्रयान्तु त्रिदशालयम् || ३२-६५ ||

श्रुत्वैवं वचनं तस्य निराशाः यान्ति ताः स्त्रियः |
दशपञ्च च लक्षाणि यदा जप्तो महामनुः || ३२-६६ ||

तदा सिद्धाः समायान्ति सिद्धिभिः सह सुन्दरि |
पातालेषु प्रवेशं च दूरश्रवणदर्शनम् || ३२-६७ ||

परकायाप्रवेशं च मनः पवनवद्गतिम् |
पादुकाञ्जनसिद्धिं च रसधातुक्रियां तथा |
इत्यादिविविधां सिद्धिं दर्शयन्ति न संशयः || ३२-६८ ||

पूर्वोक्तवचने चोक्ते यान्ति ते नातिपूर्वकम् |
यदा विंशति लक्षाणि जप्ते चिन्तामणिमनौ || ३२-६९ ||

स्फुरन्ति सकला विद्याः शास्त्राणि विविधानि च |
पञ्चविंशति लक्षाणि जप्ते चिन्तामणौ प्रिये || ३२-७० ||

साक्षात्पश्यति देवेशि ब्रह्माण्डमक्षरात्मकम् |
ब्रह्माण्डान्तः प्रविष्टं च विराजं पश्यति प्रिये || ३२-७१ ||

त्रिंशल्लक्षजपे सिद्धे नारायणमनामयम् |
ध्याने पश्यति देवेशि व्यापकं सर्वतोमुखम् || ३२-७२ ||

सर्वतः पाणिपादान्तं सर्वतः श्रवणाक्षिमत् |
अनेकमूर्द्धमुकुटमनेकाभरणाकुलम् || ३२-७३ ||

पञ्चत्रिंशत्तु लक्षाणि मन्त्रावर्त्तनगौरवात् |
ध्यानं विनापि चक्षुर्भ्यां पश्येन्नारायणं विभुम् || ३२-७४ ||

चत्वारिंशत्तु लक्षाणि मन्त्रावर्त्तयेद्यदा |
पश्येन्मञ्चे ब्रह्ममये शयानं पुरुषं तदा || ३२-७५ ||

चत्त्वारिंशत्तथा चाष्टौ लक्षाणि जपगौरवात् |
मोहनिद्रावशेषोऽपि पश्येत् ब्रह्मपुरश्रियम् || ३२-७६ ||

मोटियोजनविस्तीर्णे सुधासिन्धौ सुरेश्वरि |
रत्नद्वीपे ब्रह्मपुरे नित्यवृन्दावनस्थितिम् [स्थिते इति पाठः |] || ३२-७७ ||

मणिमन्दिरमध्यस्थरत्नसिंहासनस्थितम् |
स्वामिन्याश्लिष्टवामाङ्गं सखीमण्डलवेष्टितम् || ३२-७८ ||

उत्तमं पुरुषं पश्येत् ध्याने साक्षादिव स्वयम् |
ततस्तापो भवेत्तीव्रविरहेण फलात्मकः || ३२-७९ ||

तदा च नियमाः सर्वे कृता वाप्यकृता अपि |
समाप्यन्ते महेशानि स्वास्थ्याभावस्वभावतः || ३२-८० ||

इत्येवं कथितं देवि यथा तापोदयो भवेत् ||
समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || ३२-८१ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे द्वात्रिंशं पटलम् || ३२-३२ ||




अथ त्रयस्त्रिंशं पटलम् 


देव्युवाच 


साधूक्तं मन्त्रराजस्य पुरश्चरणमद्भुतम् |
अतः परं वदैशान तापावस्था सुदुर्लभा || ३३-१ ||

ययानुभूतया सम्यक् रसः पूर्णोनुऽभूयते |
तस्मादहं श्रोतुकामा भवामि भक्तवत्सल || ३३-२ ||


शिव उवाच 


शृणु देवि परं गुह्यं त्वया पृष्टं वदामि ते |
रसात्मकं रसभोक्तृं ब्रह्मेति श्रुतयो जगुः || ३३-३ ||

रसः शृङ्गार एवादौ प्रोक्तस्ते गिरिनन्दिनि |
संयोगविप्रलम्भात्मा द्विविधः स च कीर्त्तितः || ३३-४ ||

अधुनाविप्रलम्भात्मा वर्त्तते केवलं रसः |
कर्त्तव्योनुभवस्तस्य स एव परमं फलम् || ३३-५ ||

यावत्तापोदयो न स्याद्विप्रलम्भो न सिध्यति |
अनुभूतिः कथं तस्य जायते वद सुव्रते || ३३-६ ||

संयोगरसमध्यस्था विप्रयुक्ता तु या प्रिये |
तस्या एव भवेत्तापो नान्यस्य तु कदाचन || ३३-७ ||

दशावस्था भवन्त्येताः तापे विरहसम्भवे |
तास्ते वक्ष्यामि देवेशि शृणुष्वैकाग्रमानसा || ३३-८ ||

अभिलाषस्तथा चिन्ता स्मरणं च ततः प्रिये |
उद्वेगाधिप्रलापश्च जडतोन्माद एव च || ३३-९ ||

गुणानां कीर्तनं चैव सज्वरं मरणं स्मृतम् |
अत्युग्रविरहे देवि अवस्था दशमी भवेत् || ३३-१० ||

राजपुत्रो यथा दैवाद्वनं वनचरैर्वसन् |
आत्मानं वेत्ति विवशं परं वनचरं प्रिये || ३३-११ ||

प्रभुत्वशौर्यधैर्याद्याः धर्माः सर्वे तिरोहिताः |
दीनः कृपणधीर्मन्दः पशुमांसोपजीवनः || ३३-१२ ||

आत्मापह्नवमापन्नं दृष्ट्वा कश्चित्प्रबोधयेत् |
न वनेचरपुत्रोऽसि राजपुत्रोऽसि सर्वथा || ३३-१३ ||

किमर्थं हिंसि भो जीवान् दीनः कृपणधीः स्वयम् |
क्व गुणाः शौर्यधैर्याद्याः प्रभुता क्वगता तव || ३३-१४ ||

त्यज प्रकृतिदौर्बल्यं श्रय भावं निजं पुनः |
इत्याप्तवचनं श्रुत्वा जालपाशादिकं त्यजन् || ३३-१५ ||

राज्यप्राप्तिं च मनसा सङ्कल्प्याकुलचेतनः |
उच्छून [उच्छिन्न इति मूलपाठः |] हृदयो भूयादभिलाष कुलान्तरः || ३३-१६ ||

तथा कृष्णप्रिया देवि प्रपञ्चे मोहकल्पिते |
वासनादेहमासाद्य तद्देहममताकुला || ३३-१७ ||

तिरोहितानन्दधर्मा दीना कृपणमन्दधीः |
जीववत् वर्त्तमाना सा भूतद्रोहेण जीवति || ३३-१८ ||

पुरुषोत्तमानुग्रहतः सद्गुरुस्तां प्रबोधयेत् |
न त्वं स्त्री लौकिकी चासि न पुमानसि सर्वथा || ३३-१९ ||

न च विप्रादिको वर्णः स्वात्मानं चेष्टसे मुधा |
देहगेहममताहङ्कारमायां परित्यज || ३३-२० ||

प्रपञ्चबीजभूतायाः प्रकृतेः परतः प्रभोः |
अक्षरादप्यतीतस्य पूर्णस्य परमात्मनः || ३३-२१ ||

प्रियासि त्वं परानन्दा परानन्दपदस्थिता |
देहानुसन्धानपरां [प्रकारैः इ० पा० |] मायां जहि वराङ्गने || ३३-२२ ||

सुधासिन्धौ मणिद्वीपमध्यखण्डे सुशोभने |
कोटिसूर्यप्रतीकाशं कोटिचन्द्रसुशीतलम् || ३३-२३ ||

वेष्टितं मणिमुक्तादि [स्वस्वरूपानुसन्धानपरा मायां जहीहि हि इ० पा० |] प्राकारैः परमाद्भुतम् |
सखीमन्दिरसाहस्रैः परिवीत समन्ततः || ३३-२४ ||

मणिमन्दिरमत्युच्चैः पञ्चयोजनमानतः |
आस्ते ब्रह्माण्डतो बाह्ये तत्र ते रमणं शुभम् || ३३-२५ ||

यमुनासप्ततीर्थेषु भर्त्राक्रीडां निजां स्मर |
प्रफुल्लशतपत्रालि झङ्कारमुखरान्तरे || ३३-२६ ||

मणिमुक्तान्वितानावमारुह्य सखिभिर्वृता |
महासरसि विद्योतन्मणिसोपानमण्डिते || ३३-२७ ||

यथा क्रीडन्तमात्मानं कथं विस्मरसे भ्रमात् |
सहस्राश्वयुजं रम्यं शतचक्रस्फुरत्प्रभम् || ३३-२८ ||

सर्वतः किंकिणीजालैर्मणिमुक्ताञ्चितान्तरैः |
कुर्वद्भिः मुखरान् सर्वदिगन्तान् कूजितैर्निजैः || ३३-२९ ||

दाडिमीपुष्पसङ्काशं वरूथोपरि कल्प्यते |
सुवर्णकलशै रम्यैर्दीप्यमानमनेकशः || ३३-३० ||

नृत्यद्भिः स्त्रीगणैः सम्यक् गायद्भिः स्वकुतूहलैः |
हासयद्भिर्हसद्भिश्च समन्तात्परिशोभितम् || ३३-३१ ||

मुक्तावितानकौमुद्या समुद्भासितदिङ्मुखम् |
प्रियेण रथमारुह्य वनक्रीडां स्मर स्वकाम् || ३३-३२ ||

कदाचित्पुष्परागाद्रावुद्याने सुमनोहरे |
नानापक्षिगणाकीर्णे स्थलपङ्कजमालिनि || ३३-३३ ||

अनेककुट्टिमोत्तुङ्गमण्डपैः परितो वृते |
दिव्यपुष्पभरामोदसुवासितदिगन्तरे || ३३-३४ ||

चन्द्रप्रभह्रदे रम्ये रम्यराजीवसङ्कुले |
मुक्ताजटितसौवर्णायुतसोपानपङ्क्तिभिः || ३३-३५ ||

क्वचित् क्वचिच्छोभिताभिर्मण्डपैः कुट्टिमोपरि |
चतुस्तम्भैर्महारत्नैर्मण्डितास्तोरणोज्ज्वलैः || ३३-३६ ||

पतत्पतत्रिपक्षोत्थवायुप्रचलपादपे |
पतन्नेत्राञ्जनैर्दिव्यैः सखीयूथस्य दिव्यतः || ३३-३७ ||

चन्दनैरङ्गगलितैः कुङ्कुमैः कुचविच्युतैः |
परागैः पद्मगलितैः कुसुमैर्वायुनाहृतैः || ३३-३८ ||

विचित्रदिव्यसलिले मणिमौक्तिकबालुके | 
जलक्रीडारसानन्दः कथं विस्मारितोऽधुना || ३३-३९ ||

महापद्मवने दिव्ये समन्ताल्लक्षयोजने |
गन्धमाधुर्यनिपतत्षड्ङ्घ्रिपटलाकुले || ३३-४० ||

योजनोत्सेधविस्ताररत्नमण्डपमध्यगे |
वायुहृतपरागोघैर्वितानित नभोऽन्तरे |
अनेकपक्षिसङ्घातकोलाहलसुखास्पदे || ३३-४१ ||

स्वप्रियेण कृता या याः क्रीडाः सर्वारसाश्रयाः |
कथं विस्मृत्य सहसा जीववत्परितप्यसे |
कथं मायामुखे लग्ना मिथ्याभूते भ्रमात्मके || ३३-४२ ||

पङ्के कस्तूरिकाबुद्धिर्लवणे शशिविभ्रमम् |
काचखण्डे मणिभ्रान्तिर्जलबुद्धिर्यथा मरौ || ३३-४३ ||

तथैव शर्कराबुद्धिः कर्कराश्मादिषु भ्रमात् |
कुर्वते मन्दमतयस्तथैव हि तवेदृशी || ३३-४४ ||

शुक्तिकारजतेनैव न कश्चिद्विभवं गतः |
न स्वप्नलब्धराज्येन राजा [विवुश्रुतः इ० पा० |] कश्चित्सुविश्रुतः || ३३-४५ ||

मरीचिकाजल पीत्वा न कश्चित्तृप्तिमागतः |
यदीच्छसि सुखं नित्यं जहि सर्वमिमं भ्रमम् || ३३-४६ ||

विना भ्रमनिरासेन विना च स्वात्मधारणाम् |
विना विषयवैतृष्ण्यं विना सन्तोषमार्जवम् || ३३-४७ ||

विना वैराग्यमत्युग्र विना सद्गुरुसेवनम् |
विना विनयमास्तिक्यं शास्त्रशिक्षां विनापि च || ३३-४८ ||

देहाध्यासो मोहकृतो न निवर्त्तेत सर्वथा |
देहाध्यासो निवर्त्तेत निवृत्ते मोहविभ्रमे || ३३-४९ ||

बिम्बभूतस्वरूपस्य विस्मृतिर्मोह उच्यते |
मोहस्था वासना तस्य जीववच्च प्रतीयते || ३३-५० ||

न जीवो वास्तवः कश्चित् वर्त्तते जलचन्द्रवत् |
जलचन्द्रस्वरूप च गगनेन्दुर्यथा भवेत् || ३३-५१ ||

तथैव वासनारूप निजे धाम्नि स्थिताः प्रियाः |
गुणः कम्पादिको यद्वत् प्रतिबिम्बे प्रतीयते || ३३-५२ ||

सुखदुःखादिमोहोत्थं वासनायां निरूपितम् |
न ते सुख च दुःखं च मोहमात्रं विजृम्भिते || ३३-५३ ||

तस्मात्स्वरूपं विज्ञाय शास्त्राद्गुरोरपि |
भ्रमं त्यक्त्वा निजानन्दमाप्नुहि प्रेममीलिता || ३३-५४ ||

एवं सद्गुरुणा वाक्यामृतैरासेचिता यदा |
निर्वाप्य मोहभुजगविषज्वालां व्यथाकरीम् || ३३-५५ ||

अभिलाषवती भूयात्परानन्दपतिं प्रति |
अभिलाषो मया प्रोक्तः शृण्ववस्या नवापराः || ३३-५६ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवपार्वती सम्वादे त्रयस्त्रिंशं पटलम् || ३३-३३ ||




अथ चतुस्त्रिंशं पटलम् 


शिव उवाच 


अभिलाषे समुत्पन्ने ततश्चिन्ता प्रवर्त्तते |
प्रियो मे परमानन्दः परात्मा पुरुषोत्तमः || ३४-१ ||

अहं तु तत्प्रिया साक्षाद्वासना मोहवेष्टिता |
बाललीलावलोकार्थं सम्प्रार्थ्य पुरुषोत्तमम् || ३४-२ ||

विमग्ना मोहजलधौ दुस्तरे तमसावृते |
निरस्त सकलं ज्ञानं जाता मे स्वात्मविस्मृतिः || ३४-३ ||

विभ्रमामि [ब्रभ्रामामि इति पाठः |] भ्रमाविष्टा देहाघ्यासादितस्ततः |
इय मे जननी चायं पिता भ्राता सहोदरः || ३४-४ ||

पुत्राः पौत्राश्च सुहृदो ज्ञातयो गोत्रिणस्तथा |
ममत्वान्मे [वृथौत्सुक्यात् इ० पा० |] वृथा मौढ्यात् परिगृह्य [विमोहिता इ० पा० |] विमोहितम् || ३४-५ ||

स्वप्नदृष्टेषु लोकेषु न च द्वेष्यः प्रियोऽपि वा |
परकीयः स्वकीयो वा मोह एव हि कारणम् || ३४-६ ||

अतः परं न मे कार्यं प्रियैर्वा चाप्रियैरपि |
एक एव प्रियः स्वामी स तु विस्मारितो मया || ३४-७ ||

तदा किमपरैः कार्यं स्वाप्निके दुःखहेतुभिः |
तस्मात्किं साधनं कुर्यां येनाहं प्रीतिमाप्नुयाम् || ३४-८ ||

तन्न पश्यामि लोकेस्मिन् वेदवेदान्तयोरपि |
यत्कृत्वा सुलभो भूयात्पतिः प्रियतमो मम || ३४-९ ||

न वेदैरुपदिष्टेन कर्मणा प्राप्यते पतिः |
कर्मणां फलमुद्दिष्ट स्वर्गमात्रं विनश्वरम् || ३४-१० ||

न दानैर्वा तपस्तीर्थै कायक्लेशैः महत्तरैः |
उपवासैर्व्रतैर्जाप्यैश्चित्तशुद्धिविधायिभिः || ३४-११ ||

कथं तैः केवलानन्दः पतिर्मे वशतामियात् |
न ज्ञानेन भवेद्वश्यः केवलं मुक्तिकृद्धि तत् || ३४-१२ ||

वर्म तु पुरुषस्येह वैराग्यं ज्ञानगुप्तये |
यदि ज्ञानोदयो न स्याद्वैराग्य यदि केवलम् || ३४-१३ ||

तथापि प्रकृतौ साक्षाल्लीयते च तथापि किम् |
योगस्यापि पराकाष्ठा स्वात्मनो दर्शनावधि || ३४-१४ ||

पुराणेष्वितिहासेषु भक्तिरुद्धोषिता मृशम् |
सापि ज्ञानाङ्गमुद्दिष्टा तया प्राप्यः कथं पतिः || ३४-१५ ||

प्रियप्राप्तेरुपायस्य कोऽपि वक्ता न विद्यते |
किं करोमि क्व गच्छामि कस्याग्रे प्रवदाम्यहम् || ३४-१६ ||

वनभ्रान्तो यथा कश्चित् पिशाचपरिमोहितः |
क्षुत्तृङ्भ्यां मर्दितो नक्तं दिवमस्तमिताशयः || ३४-१७ ||

दन्दशूकैर्मृगैव्याघ्रैर्वाराहैर्भीषितो भृशम् |
तथा दंशैश्च मशकैः व्यथितः श्वापदादिभिः || ३४-१८ ||

काङ्क्षत्यप्याश्रमं गन्तु मार्गभृष्टः करोमि किम् |
को मे प्रापयति स्थानं भ्रान्तस्यारण्यवीथिषु || ३४-१९ ||

किं करोमि क्व गच्छामि कस्याग्रे च वदाम्यहम् |
बहुद्रुमलताकीर्णं काननं जनवर्जितम् || ३४-२० ||

इत्यादिविविधां चेष्टां कुर्वाणो व्याकुलान्तरः |
अवतिष्ठते तथा चिन्ता जायते वाक्षनास्वपि || ३४-२१ ||

चिन्तामग्नो यथा सर्वं पश्यन्नपि न पश्यति |
प्रियचिन्तारसे मग्ना सखीनां वासना तथा || ३४-२२ ||

चिन्तैवोद्वेगभावेन ततः परिणता भवेत् |
उद्विग्नमनसः किञ्चित् नैव हर्षाय जायते || ३४-२३ ||

प्राणादप्यधिवल्लभस्य विरहे किंनाम रम्यं भवेत् 
येनात्मा क्षणमप्युपैति विरतिं स्वास्थ्यं समालम्बते | 
स्फुरन्मीतान्वारिष्विव करणवृत्तीः समुदिताः 
समादाय क्षिप्य प्रियविरहचिन्ता विजयते || ३४-२४ ||

उद्विग्नभावाकुलितान्तराया 
न रोचते भूषणमम्बरं वा |
शययासनं वाप्यशनं श्रुतं वा 
स्नानादिकं वा भुवनं वनं वा || ३४-२५ ||

इतः क्षणं वा च ततः क्षणं वा 
गृहे क्षणं वा शयने क्षणं वा |
बहिस्तथान्तः क्षणमात्रमेत्य 
ह्युद्विग्नभावा न लभेत शर्मं || ३४-२६ ||

यथा विरक्तो न विधिष्वधिकृतः 
कृताकृते कर्मणि नैव दोषभाक् |
उद्विग्नताया अपि विप्रलम्भे 
न नित्यनैमित्तिककर्मयोगः || ३४-२७ ||

यदुद्वेगो देवि प्रियविरहजन्मा समुदितस्
तदाकृष्णस्त्रीणां किमपि नहि कार्यं निगमतः |
तपस्तीर्थं योगो व्रतनियमकर्माणि सकलं 
समाप्तं यत्तासां न हि मतिरभूद्देहविषया || ३४-२८ ||

श्रीकृष्णविरहे देवि य उद्वेगः प्रियासु च |
अस्माकमीश्वराणाञ्च दुर्लभः किं पुनर्नृणाम् || ३४-२९ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवोमासम्वादे चतुस्त्रिंशं पटलम् || ३४-३४ ||




अथ पञ्चत्रिंशं पटलम् 


देव्युवाच 


वैराग्यस्योदये देव ज्ञाने स्यात्साधनावधिः |
साधनावधिस्तत्रापि य उद्वेगस्त्वयोदितः || ३५-१ ||

यथा विरक्तो देवेश न कर्मस्वधिकारवान् |
उद्विग्नोऽपि तथा देव न कर्माधिकृतो भवेत् || ३५-२ ||

मतिर्न देहविषया तत्र हेतुस्त्वयोदितः |
अत्र मे खिद्यते चेतो न सम्यगवधारणम् || ३५-३ ||

भौतिको विषमो देहो वासना ब्रह्मकेवलम् |
कस्य युज्येत संसारः कोऽत्र कर्माधिकारवान् || ३५-४ ||

कर्मणि क्रियमाणे हि कोऽत्र भोक्ता फलस्य तु |
अनित्यस्य जडस्यापि कथं देहस्य तद्भवेत् || ३५-५ ||

कर्मणामिह भोक्त्री चेद्वासना यदि शङ्कर |
कृतनाशः प्रसज्येत ह्यकृताभ्यागमस्तथा || ३५-६ ||

अन्येन क्रियमाणे हि कथमन्येन भुज्यते |
वासनायाश्च देहादेस्तारतम्यं वद प्रभो || ३५-७ ||


शिव उवाच 


शृणु वक्ष्यामि देवेशि तव प्रश्नमनुत्तमम् |
देहात्मधीर्विनश्यते यस्य श्रवणमात्रतः || ३५-८ ||

ज्ञानमार्गे तु देवेशि वैराग्यं साधनावधिः |
नानाजन्मान्तराभ्यासरागरञ्जितचेतसाम् || ३५-९ ||

जीवानां विषयेष्वैव बहिर्धावति वै मनः |
सुखं स्यादिष्टविषये ह्यनिष्टे दुःखवद्भवेत् || ३५-१० ||

सुखदुःखादिकं सर्वमहङ्कारोभिमन्यते |
अहङ्कारगतं सर्वं चिदाभ्यासे प्रतीयते || ३५-११ ||

जलचन्द्रे यथा तस्य कम्पादिर्दृश्यते गुणः |
प्रतीतिमात्रमेवैतत् तथापि न निवर्त्तते || ३५-१२ ||

तत्प्रतीति निराकर्त्तुं प्रकारं वच्मि ते शिवे |
अनेकजन्मसंसिद्धसाधनानां बलेन च || ३५-१३ ||

शुद्धचित्तस्य देवेशि वैराग्यमुपसर्पति |
रागाद्यभावाद्विषयेष्वहङ्कारो निवर्त्तते || ३५-१४ ||

न मनो धावनं कुर्याद्विषयेषु इतस्ततः |
न गृह्णाति सुख दुःख रागद्वेषाद्यभावतः || ३५-१५ ||

कर्त्तृत्वं चैव भोक्तृत्वमहङ्कारे हि दृश्यते |
स्थूलं वपुरधिष्ठानमहं लिङ्गस्य सुन्दरि || ३५-१६ ||

अहङ्कारगृहीतेन स्थूलदेहेन पार्वति |
योऽन्यकर्माणि कुरुते निबध्येतापि तैरयम् || ३५-१७ ||

भोगायतनमात्रं हि स्थलो देहः प्रकीर्त्तितः |
अहङ्कारे सचाध्यस्ते ह्यहङ्कारश्चिदात्मनि || ३५-१८ ||

स्फाटिके हि यथाऽध्यस्तो जपारागः प्रकाशते |
चिदाभासे तथा शुद्धेध्यस्ताहन्ता तथा प्रिये || ३५-१९ ||

स चावृत्य चिदाभासं स्वयमेव प्रकाशते |
घटाकाशमिवावृत्य जलाकाशः प्रकाशते || ३५-२० ||

सुखं दुःखं भयं क्रोधो मोहो मात्सर्यमेव च |
धर्माधर्मौ पुण्यपापे ज्ञानमज्ञानमेव च || ३५-२१ ||

अहङ्कारगतं सर्वं चिदाभासस्य न क्वचित् |
तथाप्येक्याध्यासवशादात्मन्येव प्रतीयते || ३५-२२ ||

विशुद्धे निर्मले देवि शोणिमेव मणौ यथा |
तस्मादनात्मधर्माश्च जडा नित्यमशेषतः || ३५-२३ ||

विज्ञायाप्नोति वैराग्यमाविरञ्चिपदादपि |
रागाद्यभावान्न मनो विषयानुपधावति || ३५-२४ ||

विषयानुरागरहिते निर्मले मनसि प्रिये |
स्वात्मा प्रकाशते ध्यानाद्दर्पणे स्वमुखं यथा || ३५-२५ ||

मनस्यपि लयं याते विकारशतवेश्मनि |
समाधिस्थो भवेद्योगी यत्र शोको न विद्यते || ३५-२६ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे पञ्चत्रिंशं पटलम् || ३५-३५ ||




अथ षट्त्रिंशं पटलम् 


शिव उवाच 


स्वस्वमोहेन सख्यस्ता नीताः स्वप्नं परात्मनः |
तस्मात् [तासा इ० पा० |] स्थूलशरीराणि भौतिकानि महेश्वरि || ३६-१ ||

सामान्यतो विदुस्तासां सूक्ष्मदेहस्तथाविधाः |
कारणात्मा भवेन्मोहो वासनासु पृथक् पृथक् || ३६-२ ||

वासना तदवच्छना जीवभावमिवागता |
इच्छाशक्तिप्रयुक्तत्त्वात्स मोहोऽपि रसात्मकः || ३६-३ ||

न वासनायाः संसारो न मोहस्य तथात्मनः |
अहं लिङ्गस्य देवेशि संसारं उपयुज्यते || ३६-४ ||

यतो नारायणोद्भूतो मायिकः परिकीर्त्तितः |
इच्छानन्दांशसम्भूतः सखीमोहस्तु केवलम् || ३६-५ ||

तस्मादहङ्कृतेरेषः संसारोऽन्यस्य न क्वचित् |
कर्तृत्वं चैव भोक्तृत्वमहङ्कारस्य विद्यते || ३६-६ ||

प्रतीयते वासनायां मोहस्तत्र प्रयोजकः |
स्थूलदेहाभिमानेन अहङ्कारो विजृम्भते || ३६-७ ||

सर्वेन्द्रियचरो भूत्वा सर्वकर्मप्रसाधकः |
बध्यते तत्फलैश्चैवं प्रति जन्म विचित्रधा || ३६-८ ||

स अध्यस्तौ वासनासु वासना तद्गता भवेत् |
तादात्म्यभावमापन्ने वासनाहङ्कृतिस्तथा || ३६-९ ||

शृङ्गाररसरूपाणां सखीनां वासनास्तु याः |
तासामानन्दरूपं च अहङ्कारेण मिश्रितम् || ३६-१० ||

प्राप्य नारायणं द्वारमक्षरे प्रतिबिम्बिते |
अन्तरङ्गा बहिरङ्गा स्वप्ने वृत्तिद्वयं भवेत् || ३६-११ ||

प्रत्यक्वृत्तिरन्तरङ्गा बहिरङ्गा बहिर्गता |
प्रत्यग्वृत्या तु देवेशि अहङ्काराश्रितं सुखम् || ३६-१२ ||

नारायणमुखेनैव कूटस्थे व्यक्तिमागतम् [व्यक्तिमागत इ० पा० |] |
यथा सहस्रकुल्याभिः पूर्यमाणं महासरः || ३६-१३ ||

प्रोत्फुल्लकमलामोदं रोचते रचिराकृति |
वासनानां सहस्रैश्च ह्यहङ्कारविमिश्रितैः |
पूर्णानन्दो भवेद्देवि गणितानन्द इत्यपि || ३६-१४ ||

बहिरङ्गा तु या वृत्तिरहङ्कारस्य सुन्दरि |
बहिर्वत्पश्यति विश्वं तयेदन्तात्मकं शिवे || ३६-१५ ||

अहङ्कारो विश्वबीजं वासनासु च बिम्बितः |
दर्शयत्यखिलं विश्वं सखीभ्यो मुकुरो यथा || ३६-१६ ||

एवं रहस्य कूटस्थो बाललीलाः सखीगणः |
अनुभूतवन्तावन्योऽन्यं सुदुर्घटमिदं प्रिये || ३६-१७ ||

यथा कल्लोलजालेषु चन्द्रज्योत्स्ना प्रसर्पति |
अहङ्कारविभेदेषु प्रियाणां वासना तथा || ३६-१८ ||

यथा कल्लोलजालेषु प्रशान्तेषु महेश्वरि |
लक्ष्यते कौमुदी तस्मिन् प्रशान्ते वासना तथा || ३६-१९ ||

सद्गुरोः शरणं यायात्तदर्थमिह सुन्दरि |
त्वं प्रियासीति कृष्णस्य पूर्णस्य परमात्मनः || ३६-२० ||

बाललीलाविलोकार्थमिह प्राप्ता न संशयः |
प्रपञ्चसागरे मग्ना कथं तिष्ठसि निर्भया || ३६-२१ ||

पुत्राः पौत्रा धनं धान्यं देहगेहाम्बरादिकम् |
स्वप्नलब्धमिदं सर्वं हित्वा बिम्बं निजं श्रय || ३६-२२ ||

कथं खेदयसे बिम्बं मोहमग्ना निरन्तरम् |
प्रियाणां वासनासि त्वं न प्रियाभ्यः पृथङ्मता || ३६-२३ ||

अहङ्काराश्रितायास्ते खेदो बिम्बाश्रितो भवेत् |
तस्मात्प्रबुध्य झटिति निज बिम्बं प्रबोधय || ३६-२४ ||

अहमध्यस्त एवायं देहस्ते पाञ्चभौतिकः |
अहं स्त्री पुरुषः कृष्णो गौरस्तेनाभिमन्यसे || ३६-२५ ||

इदन्ताहविरादाय अहन्ता सृष्टिकल्पिता |
स्वस्वरूपमये वह्नौ हुत्वानन्दमवाप्नुहि || ३६-२६ ||

इदन्तावैरिमत्युग्रं मूलाहन्तारणाङ्गणे |
स्मृतिखड्गेन तीव्रेण घातयित्वा सुखी भव || ३६-२७ ||

एवं प्रबोधिता सम्यक् वासना गुरुणा यदा |
क्रमेणोद्वेगमासाद्य वैराग्यमिव योगतः || ३६-२८ ||

त्यजत्यहङ्कृतिं सद्यो गेहे देहेन्द्रियेष्वपि |
देहाभिमाने गलिते विज्ञाते स्वात्मनि ध्रुवम् || ३६-२९ ||

आसाद्य विरहावस्थामुद्वेगाख्यां रसात्मिकाम् |
विप्रलम्भरसानन्दानुभवो जायते ततः || ३६-३० ||


इति माहेश्वरतन्त्रे शिवोमासम्वादे षट्त्रिंशं पटलम् || ३६-३६ ||



अथ सप्तत्रिंशं पटलम् 


शिव उवाच 


योगिनो हि विरक्तस्य मनो ध्यानरतं भवेत् |
सम्यक् प्रजातया स्मृत्या मनो लीलारतं तथा || ३७-१ ||

तदैवमानसी सेवा प्रसिध्यति न चान्यथा |
तस्मादन्तर्बहिः कार्या सेवा यावत्स्मृतिर्भवेत् || ३७-२ ||

स्मृतिं विना तु देवेशि बहिः सेवां परित्यजेत् [परित्यजन् इ० पा० |] |
प्रत्यवायमवाप्नोति मार्गभ्रष्टो भवेदपि || ३७-३ ||

स्मृत्यवस्थैव देवेशि मानसीमूलमुच्यते |
मानस्यां जायमानायां बाह्यसेवा निवर्त्तते || ३७-४ ||

प्रियसेवा प्रियाधर्मो यावत्सर्वेन्द्रियक्रिया |
सर्वेन्द्रियक्रियाभावान्मानसी सा प्रवर्त्तते || ३७-५ ||

प्रेमपीयूषपाथोघौ यदा लग्नं मनो भवेत् |
बाह्येन्द्रियाणां वृत्यभावाद्बाह्यसेवा न जायते || ३७-६ ||

प्रवर्तते मानसी सा स्मृत्यवस्थोदये सति |
तस्मात्स्मृति प्रवक्ष्यामि शृणुष्वेकाग्रमानसा || ३७-७ ||

स्मृत्यां वै जायमानायामनुसन्धानवर्जितम् |
मनो लीलावगाहेत घर्मतप्तो यथा गजः || ३७-८ ||

अवगाहे च मनसि ब्रह्मलीलामहानदीम् |
लीयन्ते वृत्तयः सर्वा गेहात्मविषया अपि || ३७-९ ||

विगाढमाने मनसि प्रविष्टे 
लीलामहानन्दसुधासमुद्रम् |
नेदं न चादो न सुखं न दुःखं 
जानाति तत्रैव विलग्नचित्ता || ३७-१० ||

स्मरेत् तदानन्दसुधासमुद्रमनर्गलाप्रोच्छ्वलदूर्मिमालम् |
समन्ततोन्तःस्फुरमाणरत्नप्रभाङ्कुरोद्भासितवीचिरम्यम् || ३७-११ ||

हिरण्मयोद्भिन्नपतत्पतत्रिनकादिचक्रोत्पतनाभिरामम् |
इतस्ततो धावदनेकपोतकुलाकुलं योजनकोटिमानम् || ३७-१२ ||

जले शयानेकसुवर्णरत्नगिरिप्रभालङ्कृतकुक्षिभागम् | 
वैदूर्यतालीवनशोभिकूलं कूजद्विहङ्गस्वनितै रसालम् || ३७-१३ ||

उद्भिन्नतालीवनजान्धकारमुन्मूलयन्तं मणिमिस्तटस्थैः |
स्फुरद्भिरुद्योतितदिग्विभागैर्दिवाकरेन्दुद्युतितस्करैरिव || ३७-१४ ||

अलङ्कलङ्कोज्जितपूर्णचन्द्र-
विडम्बिनीभिस्तटगाभिरुच्चैः |
अनेकचन्द्राकुलितस्य शोभां 
विलज्जयन्तं नभसोऽपि शुक्तिभिः || ३७-१५ ||

द्वीपं मणीनां च तदन्तरुद्यन्मयूख-
किञ्जल्कितमादधानम् |
अनेककोटीन्दुदिवाकरप्रधं स्मरे-
च्चिदानन्दघनं [धां ई० पा० |] महेश्वरि || ३७-१६ ||

उपेतं नवखण्डैश्च नवरत्नमयैः शुभैः |
नवभूम्यात्मकैश्चित्रैरुद्यानपरिमण्डितम् || ३७-१७ ||

कोट्यर्धयोजनायामविस्तार सुमनोहरम् |
तिर्यगूर्ध्वायिता रेखाश्चतस्रो नवकोष्ठवत् || ३७-१८ ||

मध्यः खण्डः पद्मरागमयश्चानन्दभूमिकः |
पुष्परागमयस्तस्य पूर्वभागे प्रतिष्ठितः || ३७-१९ ||

चिदानन्दमयीं भूमिं तत्र सञ्चिन्तयेद्धिया |
आग्नेयां वज्रघटितास्तत्र वैराग्यभूमिका || ३७-२० ||

महामारकतं दक्षे चिन्तयेत्खण्डमुत्तमम् |
राजते यत्र देवेशि महासन्तोषभूमिका || ३७-२१ ||

नैर्-ऋते चिन्तयेत्खण्ड यत्रास्ते प्रेमभूमिका |
प्रवालमणिसन्नद्धं प्रकाशपरमोज्ज्वलम् || ३७-२२ ||

प्रतीच्यां नीलमणिभिर्मण्डितं भुक्तिभूमिकं |
इन्द्रनीलमयं देवि प्रभालिप्तनभोन्तरम् || ३७-२३ ||

वायव्ये संस्मरेत्खण्डं ज्ञानभूमिसमाश्रयम् |
उत्तरे चिन्तयेत्खण्डं गोमेदरचितान्तरम् || ३७-२४ ||

प्रकाशभूमिका यत्र राजते सुमनोहरा |
महामौक्तिकखण्डश्च य ईशान्येगतः प्रिये |
तं स्मरेत्सततं यत्र राजते रतिभूमिका || ३७-२५ ||

भूमयः सप्तदेवेशि योजनानां चतुर्दश |
लक्षाणि ते मया प्रोक्ता निबोध [लक्षाणि मितयोक्तानि इ० पा० |] गिरिनन्दिनि || ३७-२६ ||

चिदानन्दमयी भूमिस्तावत्येव प्रकीर्तिता |
द्वाविंशतिर्योजनानां लक्ष्याण्यानन्दभूमिका || ३७-२७ ||

नित्यं वृन्दावनं यत्र राजते कर्णिकाकृति |
स्मरेद् ब्रह्मपुरं तत्र प्रकाशपरमोज्ज्वलम् || ३७-२८ ||

तन्मध्ये देव देवेशि मणिनैकेन निर्मितम् |
समकालोदितानेककोटिचन्द्रार्कभास्वता || ३७-२९ ||

क्वचिन्नीलं क्वचिद्रक्तं क्वचित्कृष्णं क्वचित्सितम् |
दशभूम्यात्मकं श्रीमत्संस्मरेन्निजमन्दिरम् || ३७-३० ||

मन्दिरं परितः पङ्क्तिः सौधानां कृष्णयोषिताम् |
एकैकं मन्दिरं देवि ! योजनार्द्धप्रमाणतः || ३७-३१ ||

सार्द्धद्वियोजनोत्सेधं निजमन्दिरमद्भुतम् |
प्राकारैर्दशभिर्गुप्तं महोद्यानविराजितैः || ३७-३२ ||

परिवृत्तीः स्मरेत्तस्य षट्सहस्राणि योजनाः |
द्विसहस्रमिदं सूत्रं दक्षिणोत्तरगं भवेत् || ३७-३३ ||

पूर्वपश्चिमगं सूत्रं तथैव परिमाणतः |
महापद्मवनं ध्यायेत् परितो निजमन्दिरम् || ३७-३४ ||

प्रकाशानन्दभूम्योस्तु सन्धौ नीलाद्रिरुत्तमः |
योजनायुतमानेन तस्योच्छ्रायं स्मरेत्प्रिये || ३७-३५ ||

शृङ्गाणि तस्य देवेशि त्रीणि सन्त्यद्भुतानि च |
चन्द्रगौरं चन्द्रचूडं महाचन्द्रं ततः परम् || ३७-३६ ||

चन्द्रगौरे महाशृङ्गे चन्द्रनाम्ना महासरः |
शतयोजनविस्तारं चन्द्रसोपानमण्डितम् || ३७-३७ ||

गुञ्जद् भ्रमरझङ्कारमुखरीकृतदिङ्मुखम् |
प्रफुल्लपङ्कजवनामोदमोहितषट्पदम् || ३७-३८ ||

मरालीयूथमध्यस्थमरालगणमण्डितम् |
कूजितैश्चित्रपक्षाणां पक्षिणां सुमनोहरम् || ३७-३९ ||

तटस्थोद्यानशोभाभिर्नयनानन्दमन्दिरम् |
आनन्दसुधयापूर्णं संस्मरेत्स्मृतिधारया || ३७-४० ||

कदाचित् क्रीडनं तत्र भगवान् पुरुषोत्तमः |
सखीसहस्रसेव्याभिः स्वामिन्या सह केवलम् || ३७-४१ ||

चन्द्रचूडं पञ्चह्रदाः परमानन्दसुधामृताः |
रत्नसोपानसाहस्रैः काञ्चनैः कृतकौतुकाः || ३७-४२ ||

सुवर्णपङ्कजवनैर्वायुनान्दोलितैर्मुहुः |
सुवासयद्भिः सततं दिगन्तात्परिशोभिताः || ३७-४३ ||

क्रीडते तत्र भगवान् कदाचिद्योषितां गणैः |
उद्यानराजं देवेशि महाचन्द्रेऽपि संस्मरेत् || ३७-४४ ||

पादपाः पत्रविस्तीर्णाः स्वर्णशाखासुपेशलाः |
नीलवैदूर्यपत्राढ्यामुक्तास्तबकमालिनः || ३७-४५ ||

कदम्बाशोकपुन्नागमालतीबकुलाज्जुनैः |
बिल्वपालैस्तमालैश्च हितालैः पारिजाजकैः || ३७-४६ ||

केतकैश्चम्पकैश्चतैः कल्पवृक्षैः सुशोभितम् |
तन्मध्ये संस्मरेद्देवि मणिमण्डपमायतम् |
शतस्तम्भैः स्वर्णमयैः मुक्तारत्नचितान्तरैः || ३७-४७ ||

शोभमानं चतुर्द्वारं साप्तभौमं निरामयम् |
प्रतिद्वारं कुट्टिमाभ्यां प्रतिकुट्टिमदीर्घिकम् || ३७-४८ ||

दीर्घिकासु लसत्स्वर्णपद्मव्यग्रषडाङ्घ्रिकम् |
कुट्टिमोपरि विस्फूर्जद्रत्नस्तम्भमनोहरम् || ३७-४९ ||

प्रवालनीलमाणिक्यमुक्तावैदूर्यगारुडैः |
कृतस्वस्तिकविस्फूर्यन्मध्यदेशश्रियोज्ज्वलम् || ३७-५० ||

शुकैः पारावत्तैर्हंसैह् क्रूजद्भिः परिशोभितम् |
स्वर्णवैदूर्यमुक्ताभिर्विलसत्तोरणोज्ज्वलम् || ३७-५१ ||

चतुर्दिक्षु महासौधराजिराजितमद्भुतम् |
कदाचिदत्र भगवान् रथमास्थाय सुप्रभम् || ३७-५२ ||

सखीसहस्रैरायाति क्रीडनार्थं महेश्वरि |
कृत्वा नादाविधां क्रीडामुद्याने सुमनोहरे || ३७-५३ ||

मण्डपं प्रविशेत्सद्यः सखीभिः सह संवतः |
आराधन्ते ततः सर्वास्तासां याः परिचारिकाः || ३७-५४ ||

दिव्यसौधानि मणिभिर्दीप्यमानानि सर्वतः |
वीणामृदङ्गतन्त्रीभिर्गायन्ति यश उत्सुकाः || ३७-५५ ||

तद्गीतानन्दसन्दोहनिमग्नेन्द्रियवृत्तयः |
उद्यानराजहरिणाः हरिण्यः शुकसारसाः || ३७-५६ ||

पिकाः पारावताश्चैव मयूरा मधुभाषिणः |
स्ववाचं मुद्रयन्त्येव यथा चित्रगताः शिवे || ३७-५७ ||

सुधारसादप्यधिकैर्वाक्यैर्हास्यरसान्वितैः |
हासयन्ति हसन्त्यश्च प्रियं च स्वामिनीमपि || ३७-५८ ||

कदाचित्प्रार्थयामासुः स्वामिनीपक्षमाश्रिताः |
नेत्रबन्धमयीं लीलां रन्तु कृष्णं सहस्रशः || ३७-५९ ||

पणबन्ध ततश्चक्रुर्नेत्रबन्धे कृते सति |
यदि नाम न जानासि तदा प्रिय पराजितः || ३७-६० ||

स्ववस्त्राभरणान्यस्यै देहि चित्तमखेदयन् |
सा प्रिया प्रिय ते रूपं करिष्यति मनोहरम् || ३७-६१ ||

त्वत्सिंहासनमारूढा कृष्णोऽहमिति वादिनी |
भवन्तमाज्ञापयतु नृत्यतां सखि मत्पुरः || ३७-६२ ||

त्वया नृत्यं तदा कार्यमवश्यमिव चाङ्गना |
त्वयि नृत्यति निःशङ्के गास्यामो वयमेव हि || ३७-६३ ||

यदि वा नाम जानासि प्रियापि कुरुतां तथा |
इति ताः पणमाश्राव्य परिवव्रुः प्रियं प्रियाः || ३७-६४ ||

तदेन्दिरा सखी काचित् पश्चादागत्य सत्वरम् |
बबन्ध नेत्रयुगलं करपद्मयुगेन च || ३७-६५ ||

नेवे गृहीतः कृष्णः प्राह त्वमसि सुन्दरी |
तदोन्मुच्याक्षियुगलं स्मिता प्राहेन्दिरा सखी || ३७-६६ ||

किं जल्पसि मुधा नाम प्राणनाथ पराजितः |
न चाहं सुन्दरी नाम्ना प्रिया तेऽस्मीन्दिराभिधा || ३७-६७ ||

तस्माल्लज्जां परित्यज्य पणबन्धं विचारय |


श्रीकृष्ण उवाच 


नाहं पराजितः साक्षादज्ञातेति न मुह्यताम् || ३७-६८ ||

त्वयीन्दिरे सुन्दरीति भ्रमः सार्वदिको मम |
सुन्दर्यां मत्प्रियायां च स्फुरत्येवेन्दिराभ्रमः || ३७-६९ ||

नाण्वप्यन्तरं वापि नामतो रूपतोऽपि च |
ज्ञात्वापि त्वामिन्दिरेति क्षणादेव भ्रमद्धिया |
जल्पितं सुन्दरीत्येतन्मयोक्तमवधार्यतां || ३७-७० ||

प्रियस्य वचनं श्रुत्वा पुनः प्राहेन्दिरा वचः |


इन्दिरोवाच 


अहो नाथ महत्येषा वञ्चना चातुरी तव || ३७-७१ ||

ज्ञात्वापि मामिन्दिरेति सुन्दरीति मुखोद्गतम् |
कथ श्रद्दधां हे नाथ वेदार्थमिव नास्तिकाः || ३७-७२ ||

स्त्रीषु हास्येषु धूर्त्तेषु प्राणबाधाभयेषु च |
संवदत्यनृता वाणीत्येतज्जानाति भो भवान् || ३७-७३ ||

मुखोद्गते हि विश्वासो नास्माकं हृदयस्थिते |
नास्तिकस्येव प्रत्यक्षे प्रमाणे न तु शाब्दिके || ३७-७४ ||

तस्मात्त्वं स्वीयवचनं यदि सत्येन युञ्जसि |
देहि लज्जां विहायाशु वासांस्याभरणानि च || ३७-७५ ||

नो चेत्स्वतन्त्रः किं कुर्मः प्रभुस्त्वमस्वतन्त्रकाः |
पणलोपभयाद् भूयः का प्रतीतिस्तवेति हि || ३७-७६ ||

तस्मादर्थमनर्थं च स्वकीयहृदये पुनः |
विनिश्चित्य यथा न्यायं यदिच्छसि तथा कुरु || ३७-७७ ||

श्रुत्वेन्दिरावाक्यमतिप्रगल्भं चातुर्ययुक्त च सखीसमाजे |
स्मित्वा स्वभूषावसनानि सद्यः स्वयं समुत्तार्य ददावथास्यै || ३७-७८ ||

महानीलं ददौ वासः कटिवस्त्रं सुवर्णभम् |
उष्णीषं चैव कौसुम्भ मुक्ताभूषितकुण्डले || ३७-७९ ||

स्फुरत्कोटीन्दुविलसदुष्णीषमणिमुत्तमम् |
दिव्यमुक्ताफलानद्धग्रीवाभरणमुज्ज्वलम् || ३७-८० ||

नवरत्नमयीमालां विचित्रकिरणोज्ज्वलाम् |
किर्मीरितमिवात्युच्चैः प्रकुर्वन्तीं हृदाम्बुजम् || ३७-८१ ||

माणिक्यमुक्तामणिभिर्जटितं वलयद्वयं |
नखसुक्तिं महारम्यां स्वर्णपद्मविभूषिताम् || ३७-८२ ||

केयूरयुगलं चारु चिन्तारत्नचितान्तरम् |
मध्योल्लसत्पद्मरागं चतुष्कं चातिसुन्दरम् || ३७-८३ ||

उन्मत्तानङ्गमातङ्गगलघण्टाविडम्बिनीम् |
नीलहीरादिमणिभिः स्फुरद्भिः परितो वृत्ताम् |
क्षुद्रघण्टाक्वणत्कारैः स्वर्णकाञ्चीमनूपमाम् || ३७-८४ ||

ऊर्मिकाः प्रस्फुरद्रत्नप्रभापटलमध्यगाः |
अङ्गुलीछद्मलावण्यधाराशङ्कां वितन्वतीः || ३७-८५ ||

पादयोः कटके दिव्ये सुवृत्तेः मणिभूषिते |
ददौ महामनाः कृष्णो यदन्यद्भूषणादिकम् || ३७-८६ ||

ततश्च रचयामास वेषं तस्या मनोहरम् |
उष्णीवं मूर्ध्नि रचितं कर्णयौः कुण्डलद्वयम् || ३७-८७ ||

कण्ठे मालां दधौ रम्यां नवरत्नविराजिताम् [विभूषिताम् इत्यपि पाठः |] |
वलये कल्पयायास मणिबन्धद्वये तथा || ३७-८८ ||

केयूरयुगल बाहोश्चतुष्कं हृदयाम्बुजे |
कट्यां प्रकल्पयामास स्वर्णकाञ्ची मनोहराम् || ३७-८९ ||

अङ्गुलीयान्यङ्गुलिषु तदङ्गे कल्पयद्धरिः |
ददौ वेत्रं महादिव्यं खचितं मणिमौक्तिकैः || ३७-९० ||

रत्नसिंहासने स्थाप्य तां सखीमिन्दिराभिधाम् |
ननर्त कृष्णो रुचिरान् भावानाविश्चकार ह || ३७-९१ ||

वनितारूपमास्थाय मोहयन्निव मायया |
प्रिये नृत्यति सोत्साहं जगुः काश्चन योषितः || ३७-९२ ||

मृदङ्गमहनत् माध्वी यौवनोद्वेलगर्विता |
वीणामासावती विद्युल्लता तन्त्रीमवादयत् || ३७-९३ ||

लावण्यलहरी साक्षाद्वंशीवादनतत्परा |
सुप्रभा निस्तुला चोभे अभृतां तालधारिके || ३७-९४ ||

काश्चिन्मुखध्वनिं चक्रुस्तालीवादनतत्पराः |
काश्चिज्जयजजयेत्युच्चैरूचर्हास्यरसाकुलाः || ३७-९५ ||

सुमुखीललिताद्यास्तु साधु साध्विति चाब्रुवन् |
अन्याः कुतूहलामग्नाः कृष्णस्य मुखपङ्कजम् || ३७-९६ ||

पपुर्लावण्यमधुरं भ्रमन्ननषट्दम् |
ततो लीलावसाने तु कृष्णरूपधरा सखी |
सिंहासनात्समुत्थाय रचिताञ्जलिराययौ || ३७-९७ ||

पपात पादयोर्भर्त्तुः प्रिय उत्थाप्य तां सखीम् |
आलिलिङ्ग चिरं प्रेम्णा चुचुम्बाननपङ्कजम् || ३७-९८ ||

कृष्णं विभूषयामास पुनस्तैर्भूषणाम्बरैः |
रथारूढा ययुः सर्वाः प्रियेण निजमन्दिरम् || ३७-९९ ||

चतुःषष्टिमहास्तम्भराजराजितभूमिकाम् |
प्राप्यसिंहासनगतं परिवव्रुः प्रियं प्रियाः || ३७-१०० ||



इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे शिवोमासम्वादे सप्तत्रिंशं पटलम् || ३७-३७ ||



अथ अष्टत्रिंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


देवेश परमेशान सुरासुरनमस्कृत |
कथेयं सुमहत्पुण्या सुधास्वादीयसंस्तुता || ३८-१ ||

तथापि देवदेवेश त्वद्वाक् पीयूषपानजा |
तृप्तिर्न जायते सम्यक् शुश्रूषाकुलचेतसः || ३८-२ ||

कथाश्रवणजानन्दो न मुक्तावपि दृश्यते |
कस्तं विहाय मोहेन निजायुः प्रविलापयेत् || ३८-३ ||

ते मन्दभाग्याः कुधियो दुराचारपरा हि ते |
यैर्न लब्धा क्षणमपि कथा कर्णसुधा सती || ३८-४ ||

सार्द्धत्रिकोटितीर्थानि ऋषयो मन्त्रदेवताः |
यत्र कृष्णकथावादस्त्रैवायान्तिनिऽस्चितम् || ३८-५ ||

तस्मादनुग्रहीतास्मि भवता करुणात्मना |
कथां कथयता रम्यां कृष्णस्यानन्दरूपिणः || ३८-६ ||

पुनः कथय देवेश कथामानन्दकारिणीम् |
चतुःषष्टिमहास्तंभराजिराजितभूमिकाम् || ३८-७ ||

अधिष्ठाय प्रियेणैताः सङ्गताश्च किमाचरन् |
तद्वदस्वमहेशान यदि तेनुग्रहो मयि || ३८-८ ||


शिव उवाच 


शृणु पार्वति वक्ष्यामि यत्पृष्टोहं सुलोचने |
यस्य श्रवणमात्रेण जायते रतिरुत्तमा || ३८-९ ||

नीलाद्रिशिखरादेत्य निजं धाम परात्परः |
रत्नसिंहासने तस्थौ नवरत्नविभूषिते || ३८-१० ||

सिंहासनस्य परितो मण्डलाकारसंस्थितः |
प्रफुल्लनयनाम्भोजाः पश्यन्ति स्म प्रियं मुदा || ३८-११ ||

पूर्णानन्दं पूर्णकामं तत्र काञ्चन योषितः |
राजोपचारविधिना ह्युपतस्थुर्मुदान्विताः || ३८-१२ ||

शरच्चन्द्रप्रभागौरं मुक्तामणिविभूषितम् |
रत्नदण्डमनोहारि मिहिला छत्रमादधौ || ३८-१३ ||

माणिक्यखचितस्वर्णदण्डचामरचालनैः |
उपतस्थौ महाभागा चन्द्रलेखा मनस्विनी || ३८-१४ ||

सुवर्णसूत्रविद्योतच्चन्द्रकार्पितमौक्तिकम् |
मयूरव्यजनं धृत्वा करे चित्रा परामृशत् || ३८-१५ ||

हिमांशुमण्डलप्रख्यं दर्पणं स्वर्णभूषितम् |
रत्नचित्रं करे धृत्वा तस्थावानन्दमञ्जरी || ३८-१६ ||

सुगन्धद्रव्यसम्भिन्नास्ताम्बूलदलवीटिकाः |
रत्नपात्रे समादाय तस्थौ मदनमेखला || ३८-१७ ||

शतयोजनसंसर्पि दिव्यचन्दनपूरितम् |
रत्नपात्रं करे धृत्वा तस्थौ भुवनमालिनी || ३८-१८ ||

मुक्ताजटितसौवर्णभृङ्गारजलपूरितम् |
माणिक्यनालमादाय रत्नरेखा पुरःस्थिता || ३८-१९ ||

शरच्चन्द्रांशुधवलं दशावलितमौक्तिकम् |
हस्तवासः करेधृत्वा पुरस्तथौ विहारिणी || ३८-२० ||

स्वर्णपात्रे स्थितं दिव्यं नानास्वादुरसान्वितम् |
आनन्दभोगमादाय माधुरी दक्षिणे स्थिता || ३८-२१ ||

लीलावचांसि यानीह प्रवक्ति पुरुषोत्तमः |
तानि श्लाघयितुं तस्थौ सुन्दरीशानकोणगा || ३८-२२ ||

माध्वी मृदङ्गघोषेण वीणयाशावती सती |
विद्युल्लता तथा तन्त्रीरवेणातिरसच्युता || ३८-२३ ||

वंशीवाद्येन लावण्यलहरी ललिताकृतिः |
रागरङ्गा विनोदार्थं प्रयुक्तपरिभाषया || ३८-२४ ||

रागविद्यासु कुशला रागिणी रागविद्यया |
उपतस्थुर्महाभागाः कृष्णं परमपूरुषम् || ३८-२५ ||

ततो नाना विधां चक्रुर्लीलां हास्यरसाधिकाम् |
तदन्ते प्रियमाभाष्य वप्रच्छुस्ताः समुत्सुकाः || ३८-२६ ||


सख्य ऊचुः 


भो नाथ पुरुषश्रेष्ठ प्रियस्त्वं च वयं प्रियाः |
प्रियत्त्वभाजां या प्रीतिर्न चोपाधिकृता भवेत् || ३८-२७ ||

यद्युपाधिकृता प्रीतिस्तदा रूपं न सिद्ध्यति |
तस्मात्प्रेमवतीनां नो यथावद्वक्तुमर्हसि || ३८-२८ ||

अवाग्विषयमत्युग्रहैतुकमनामयम् |
त्वययेवास्माकमतुलं प्रेम विद्योतते प्रिय || ३८-२९ ||

शब्दोपाधौ कथं तच्च धर्तुं शक्ता वयं स्त्रियः |
तस्मात्तत्प्रकटीकर्तुं न समर्थाः कदाचन || ३८-३० ||

स्वयंवेद्यमिदं भाति कथं वाचां प्रचक्ष्महे |
अस्मासु यद्भवेत्प्रेम त्वदीयं पुरुषोत्तम् || ३८-३१ ||

अधिकं वा समं न्यूनं कथं विद्मः प्रिया वयम् |
त्वमेव वाचा तद्ब्रूहि तारतम्यविदो वयम् || ३८-३२ ||

सखीनामपि सर्वासां स्वस्वप्रेमनिरूपणे |
विवादः शान्तिमाप्नोति त्वत्प्रेमश्रवणेन च || ३८-३३ ||

इति श्रुत्वा वचस्तासां परात्मा पुरुषोत्तमः |
न वाग्वृत्तिव्यक्तियोग्य ज्ञात्वा प्रेमाब्रवीद्वचः || ३८-३४ ||


श्रीकृष्ण उवाच 


भवतीभिर्यदुक्तं भो तत्तथैव न संशयः |
स्वसंवेद्यमिदं [स्वयंवेद्यमिदं इ० पा० |] प्रेम न वाचा वक्तुर्महति || ३८-३५ ||

रम्यैर्मनोहरैर्भावैर्लक्षणीयं भवेदपि |
प्रेम रत्यात्मकं सख्यो रतिरेव रसोस्म्यहम् || ३८-३६ ||

तस्मान्मदात्मकं प्रेम ज्ञातव्यमिह सर्वथा |
मत्स्वरूपं तु को वेत्ति को वा वक्तुं समीहते || ३८-३७ ||

निषेधमुखतो वेदा वर्णयन्ति विशारदाः |
कथमन्ये वराकास्तु कालावच्छेदमूर्त्तयः || ३८-३८ ||

मत्स्वरूपमिदं प्रेम न शब्दविषयं भवेत् |
तस्मान्मयापि नो वक्तुं शक्यतेऽन्यस्य का कथा || ३८-३९ ||

एवं ताः प्रत्युदीर्याय दर्पणं स्वपुरःस्थितम् |
आदाय ताभ्यः प्रायच्छत्सन्मुखं पुरुषोत्तमः || ३८-४० ||

प्रेमदत्ते प्रियेणास्मिन् दर्पणे योषितां तदा |
पश्यन्तीनां मुखाब्जानि वितर्कः सुमहानभूत् || ३८-४१ ||

प्रेमप्रश्नोत्तरं वक्तुमात्मदर्शः प्रदर्शितः |
किं सूचितमनेनेति कथं विज्ञायते हि तत् || ३८-४२ ||

स्वच्छ दर्पणवत् प्रेम स्वकीयं वक्ति किं प्रभुः |
प्रतिबिम्बवदस्माकं बिम्बवत्स्वीयमित्युत || ३८-४३ ||

अथवा दर्पणे यद्वत् यथारूपं च दृश्यते |
तथा भवेत्प्रेमनिभ मदीयमिति सूचितम् || ३८-४४ ||

प्रेमभेदनिरासार्थमैक्यसंसूचनाय किम् |
रूपस्य प्रतिरूपस्य यथा तद्वद्भवेन्न किम् || ३८-४५ ||

इति संशयमग्नं स्वं सखीवर्गं परात्परः |
भवतीनामयं तर्को मदाशयनिरूपकः || ३८-४६ ||

न मया विद्यते भेदो युष्माकं च मनागपि |
अहं यूयं यूयमहमित्येषा मे मतिः प्रियाः || ३८-४७ ||

अभेदसूचनार्थाय दर्पणो वः पुरोधृतः |
इति प्रहर्षजनकैर्वचोभिः समनन्दयत् || ३८-४८ ||


शिव उवाच 


एवमानन्दिताः सर्वाः श्रुत्वा वाचः सुशोभनाः |
प्रहर्षवेगविवशाः कृष्णस्य मुखपङ्कजम् || ३८-४९ ||

अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां गृहीत्वा चिबुकस्थलम् [गृहीतचिबुकस्थलाः इ० पा० |] |
चुचुम्बुः परया प्रीत्या ससीत्कारं गतत्रपाः || ३८-५० ||

आलिलिङ्गुस्तथा चान्याः प्रशसंसुस्तथापराः |
त्वययेतदुचितं नाथ यत्प्रियाणां प्रियङ्कराः [पियकरः इ० पा० |] || ३८-५१ ||

इत्याहुरपराः सख्यः प्रेमनिर्भिन्नमानसाः |
एतस्मिन्नन्तरे नाम्ना सुन्दरीति वराङ्गना || ३८-५२ ||

स्मितपूर्वमुवाचेदं वचनं प्रेमगर्विता |


सुन्दर्युवाच 


भवतीनामयं तर्को यद्यपि प्रियसम्मतः || ३८-५३ ||

तर्कशेषस्तथाप्यस्ति न प्रियेण प्रकाशितः |
भवतीभिः स्वमत्यापि [स पत्यापि इ० पा०] स च नावगतः परम् || ३८-५४ ||

स्वीयोपरि प्रेम कीदृगिति पृष्टे प्रियेण हि |
आत्मदर्शो दर्शितो वस्तत्र वक्ष्ये प्रियाशयम् || ३८-५५ ||

आत्मादर्शे यथा सम्यक् स्वस्वरूपं निरीक्षते |
तदभावे स्वस्वरूपानुभवो नैव जायते || ३८-५६ ||

श्रुतिगीतमिदं तद्वत्स्वरूपं मे रसात्मकम् |
मयानुभूयते सम्यक् प्रियापात्रसमाश्रयम् || ३८-५७ ||

अन्यथा मत्स्वरूपस्य न ममानुभवः क्वचित् |
यथा धरागतं सूर्यो रसं पीत्वाभिवर्षति || ३८-५८ ||

तथा प्रियारसं मां च पीत्वा तद्भावपूरिताः |
आनन्दयन्ति मामेव घनीभूतरसात्मकम् || ३८-५९ ||

दर्पणछद्मना सख्यः अयमर्थोऽपि सूचितः |
इत्येतत्सुन्दरीवाक्यं श्रुत्वा सख्योतिविस्मिताः || ३८-६० ||

भगवानपि पूर्णात्मा तदुक्तार्थममन्यत |


श्रीकृष्ण उवाच 


अन्वर्थं साधु ते नाम सुन्दरीति मम प्रियम् || ३८-६१ ||

त्वं मे प्राणाधिका चासि सर्वस्वं मे त्वमेव हि |
त्वदधीनोऽस्म्यहं साध्वि प्रेमपाशनियन्त्रितः || ३८-६२ ||

त्वदुक्तं यन्मयोक्तं तत् त्वद्दृष्टं तन्मयेक्षितम् |
यत्त्वयाङ्गीकृतं साध्वि मयाप्यङ्गीकृतं हि तत् || ३८-६३ ||

आवयोरन्तरं नास्ति यः करोति स पातकी |
इत्येवं वचनं श्रुत्वा प्रियास्ताः प्रियभाषितम् || ३८-६४ ||

प्रहर्षं परमं जग्मुर्विषण्णां स्वामिनीं विना || ३८-६५ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवपार्वतीसम्वादे अष्टत्रिंशं पटलम् || ३८-३८ ||




अथ एकोनचत्वारिंशं पटलम् 


पार्वत्त्युवाच 


भगवन् देवदेवेश दिव्यज्ञानविशारद |
अत्याश्चर्यकरी प्रोक्ता कथा ते जीवदुर्लभा || ३९-१ ||

प्रादुर्भवन्ति देवेश सर्गेस्मिन् देवदानवाः |
मनुष्यलौकेपि च ते सम्भवन्ति यदृच्छया || ३९-२ ||

देवाः क्षमार्जवोपेताः दयादाक्षिण्यसंयुताः |
जितेन्द्रिया जितक्रोधा दम्भमात्सर्यवर्ज्जिताः || ३९-३ ||

अलोलुपाः सुशीलाश्च श्रद्धाभक्तिसमन्विताः |
जिज्ञासवो [जितासवो इ० पा०] दृढाभ्यासा वेदशास्त्रार्थचिन्तकाः || ३९-४ ||

तेषापि महादेव तत्त्वमेतत्सुदुर्लभम् |
किं पुनर्दानवांशानां परद्रोहरतात्मनाम् || ३९-५ ||

नास्तिकानां च धूर्तानां कृघ्नानां दुरात्मनाम् |
वेदार्थदूषकानां च देहादिष्वर्थमानिनाम् || ३९-६ ||

वैडालिकानामक्षपादशापविभ्रष्टचेतसाम् |
सौगतानाञ्च बौद्धानां दिगम्बरमतस्पृशाम् || ३९-७ ||

जैनमाघ्यमिकानां [जैन्यमाध्यमिकानामित्यपि पाठः] च चार्वाकाणां दुरात्मनाम् |
वेदशास्त्रोज्झितानां च न मुक्ति क्वापि विश्रुता || ३९-८ ||

यस्त्वया वासनासर्गस्तृतीयः परिकीर्त्तितः |
यदर्थमुपदेशोऽयं तत्वज्ञानस्य धूर्जटे || ३९-९ ||

अह तु श्रवणादेव कृतार्थास्मीति मे मतिः |
प्राप्तिः सम्बन्धविषया नान्यथा तु कदाचन || ३९-१० ||

तस्मान्मे श्रवणानन्दो रोचतेतितरां प्रभो |
अप्राप्यः श्रवणानन्दः पापग्रस्तैर्दुरात्मभिः || ३९-११ ||

तस्मात् संश्रोतुमिच्छामि प्रवक्तुं यदि मन्यसे |
न त्वया सदृशः कश्चित्करुणामृतवारिधिः || ३९-१२ ||

यत्त्वयोक्तं महादेव सर्वास्ताः कृष्णयोषितः |
प्रहर्षं परमं जग्मुर्विषण्णां स्वामिनीं विना || ३९-१३ ||

तत्र मे संशयो जातो देवदेव जगत्पते |
स्वामिनीखेदमूलं मे कथयस्व यथातथम् || ३९-१४ ||


शिव उवाच 


शृणु देवि प्रवक्ष्यामि स्वामिनीखेदकारणम् |
नेत्रबन्धात्मिका लीला नीलाद्रिशिखरे कृता || ३९-१५ ||

तत्रेन्दिरानाम हित्वा सुन्दरीत्यवदत्प्रियः |
तदेन्दिरावदद्वाक्यं सुन्दरी न भवाम्यहम् || ३९-१६ ||

नाम्नाहमिन्दिरा साक्षात्प्रियास्मि प्राणनायक |
तदा कृष्णोवदद्वाक्यं शृण्वतीनां च योषिताम् || ३९-१७ ||

त्वयीन्दिरे सुन्दरीति भ्रमः सार्वदिको मम |
ज्ञात्वापि त्वामिन्दिरेति क्षणादेव भ्रमद्धिया |
जल्पितं सुन्दरीत्येतन्मयोक्तमवधार्यताम् || ३९-१८ ||

इत्येतद्वचनं श्रुत्वा सुन्दरीगौरवात्मकम् |
किञ्चित्कलुषचित्ताभूत् सखीमण्डलमध्यतः || ३९-१९ ||

सर्वास्वेतासु घटते समः स्नेहः प्रियस्य हि |
सुन्दर्यामधिकं प्रेम हेतुना केन युज्यते || ३९-२० ||

सखीनां चापि सर्वासामहमेका वराङ्गना |
मत्तः किमधिका जाता सौन्दर्यादिगुणादिभिः || ३९-२१ ||

स्वामिनीत्थं विमृष्य स्वे हृदये प्रेमपूरिते |
तस्थौ समाहितमतिर्गूहयामास हृद्गतम् || ३९-२२ ||

ततो नीलाद्रिशिखरादागत्य मणिसद्मनि |
प्रियाभिर्वेष्टितस्तत्र संस्थितः पुरुषोत्तमः || ३९-२३ ||

तत्र प्रियाभिः सम्प्रश्ने कृते दर्पणमादिशत् |
आदाय दर्पणं सख्यस्तर्कयन्त्यो मुदं ययुः || ३९-२४ ||

स्वबुध्या सुन्दरी चापि सखीचित्तं समादधे |
तत्समाहितमाकर्ण्य प्रसन्नः पुरुषोत्तमः || ३९-२५ ||

व्यक्तीकुर्वन्निजं प्रेम प्रोवाच वचनं तदा |
अन्वर्थं साध्वी ते नाम सुन्दरीति मम प्रियम् || ३९-२६ ||

त्वं मे प्राणाधिका चासि सर्वस्वं मे त्वमेव हि | 
त्वधीनोस्म्यहं साध्वि प्रेमपाशनियन्त्रितः || ३९-२७ ||

त्वयोक्तं यन्मयोक्तं तत्त्वदृष्टं तन्मयेक्षितम् |
यत्त्वयाङ्गीकृतं साध्वि मयाप्यङ्गीकृतं हि तत् || ३९-२८ ||

आवयोरन्तरं नास्ति यः करोति स पातकी |
इत्यादिवचनं श्रुत्वा सुन्दरीप्रेमसूचकम् || ३९-२९ ||

उत्तम्भयन्ती भ्रूवल्लीमीषत्कलुषितेक्षणा |
वक्रितग्रीवमवदत्स्वामिनी स्फुरिताधरा || ३९-३० ||

एषा सखीसहस्राणां सुन्दरी सुन्दरप्रिया |
किं कार्यं विद्यतेऽस्माभिर्गुणरूपविपर्ययात् || ३९-३१ ||

सुन्दर्येव प्रियैका चेदसुन्दर्यः कथं प्रियाः |
भवन्ति सुन्दरास्यास्य मादृश्यौ वामलोचनाः || ३९-३२ ||

एवं वक्रोक्तिमाश्राव्य सखीनां पुरतः प्रियम् |
अगमत्सहसोत्थाय निजकेलिगृहान्तरम् || ३९-३३ ||

सम्प्रेषयामास तदा कृष्णः कमललोचनः |
प्रियामाननिरासार्थं दूतीं नाम्ना कलावतीम् || ३९-३४ ||

सन्धिकार्येककुशलां स्मितपूर्वाभिभाषिणीम् |
सदुक्तिचतुरां धीरां युक्तिवादविचक्षणाम् || ३९-३५ ||

कलावतीं ततो गत्त्वा दृष्ट्वा मानवतीं च ताम् |
निजकेलिगहे रम्ये स्थितामेकाकिनीं रहः || ३९-३६ ||

नानामन्त्रप्रयोगैश्च विषवेगं यथा भिषक् |
वाक्प्रयोगैरभिनवैर्मानवेगं न्यवारयत् || ३९-३७ ||

प्राणादप्यधिके साध्वि किमेतदुचितं प्रिये |
त्वं पत्युः प्राणसदृशी पतिः प्राणसमस्तवः || ३९-३८ ||

सखीवर्गसमस्तोऽपि इन्द्रियाणीव देहिनः |
त्वमात्मेव प्रियस्यासि क्व मानावसरस्तव || ३९-३९ ||

पूर्णानन्दे पूर्णकामे गिरः प्रियतमे सति |
न वक्तुं पुरुषो योग्यो यथा दूर्त्ते शठे खले || ३९-४० ||

बिम्बाधरस्फुरणतो भ्रुवोरुत्तम्भनादपि |
लौहित्याद्गल्लभित्तेश्च मानस्ते लक्ष्यते गुरुः || ३९-४१ ||

अन्तस्तापोष्णनिश्वासो दहत्यधरपल्लवम् |
मिथ्या ग्लापयसे चाङ्गलतिकां मानवह्निना || ३९-४२ ||

दुःसहः क्षणविश्लेषः प्रियस्याननपङ्कजम् |
अदृष्ट्वा यत्तु जीवेत तस्माच्च मरण वरम् || ३९-४३ ||

सखीनां च सहस्राणि सन्ति यद्यप्यनेकशः |
त्वययेव रमते चित्तं कौमुद्यामिव शीतगोः || ३९-४४ ||

मान्यो मानिनि नायकः प्रमदया वाक्यैः सुधासन्निभै-
र्वांच्यः कोमलपाणिपङ्कजपुटं बध्वाभिवन्द्यः सदा |
तद्वाक्यं प्रियमप्रियं न हृदये धार्यं सतीनामयं 
स्वाचारः कथितो मथा तमनु किं त्यक्त्वा वृथा तप्यसे || ३९-४५ ||

किं मानिनि बहूक्तेन कुरु मद्वचनं यथा |
गाढमानपरिक्लिष्टं औदासिन्यं व्रजेत्प्रियः || ३९-४६ ||

तस्मान्मद्वचने श्रद्धां कृत्वा तन्निकटं व्रज |
विलम्बेन तु मानोऽयं परां कोटिं गमिष्यति || ३९-४७ ||

प्रियस्त्वयि प्रयातायामकस्माज्जातकश्मलः |
हास्यक्रीडारसावेशरहितो वर्त्ततेधुना || ३९-४८ ||

त्वामाह्वायितुमेवाहं प्रेषितास्मि प्रियेण हि |
आज्ञापयसि चेत्कान्ते तमेवेहानयाम्यहम् || ३९-४९ ||


शिव उवाच 


श्रुत्वा कलावतीवाक्यं स्वामिनी मानमन्थरा |
मानाद्रिशिखरात् किंचिदुत्तीर्णा वाक्यमब्रवीत् || ३९-५० ||


स्वामिन्युवाच 


कलावति प्रिये मानो न कदापि मया कृतः |
सुन्दरीगुणमाहात्म्यश्रवणं मे विषादकृत || ३९-५१ ||

मनुते चेत्प्रियस्त्वेकां सुन्दरीं गुणगुम्फिताम् |
कलावति तदा कार्यं किमस्माभिः प्रियस्य हि || ३९-५२ ||

इति मत्वाहमुत्थाय प्राप्तास्मि भवनं रहः |
सुखी भवतु सुन्दर्या गुणवत्त्या गुणी प्रियः || ३९-५३ ||


कलावत्युवाच 


नाग्रहः सति कर्त्तव्यस्त्वया सरलनायके |
नायकाः सन्ति चत्वारः स्वलक्षणविलक्षिताः || ३९-५४ ||

अनुकूलो दक्षिणश्च धृष्टश्च शठ एव च |
एकपत्नीव्रतधरः अनुकूल उदीरितः || ३९-५५ ||

अन्यस्यां बद्धचित्तोऽपि पूर्वस्यां स्नेहगौरवम् |
न त्यजत्येव सततं स च दक्षिणनायकः || ३९-५६ ||

त्वमेका मम सर्वस्वं नान्या मे कामिनी प्रिया |
समक्षमेवं वदति परोक्षं योऽपराधकृत [सः शठः इति शेषः] || ३९-५७ ||

ज्ञातापराधः शपथान् कुरुते गूढचेष्टितः |
कुटिलं तं विजानीयान्नायकं शठसंज्ञकम् || ३९-५८ ||

कृतदोषोऽपि निःशङ्कस्ताड्यमानो न लज्जते |
प्रत्यक्षेष्वपि दोषेषु मिथ्यावाक् धृष्ट उच्यते || ३९-५९ ||

एवं चतुर्विधेष्वेषु नायकेषु मनस्विनि |
अनुकूलो दक्षिणश्च कीर्त्यतेऽसौ तव प्रियः || ३९-६० ||

न शठोऽयं धृष्टोऽयं किं मुधा खिद्यसे हृदि |
इत्युक्ते विस्मयं प्राप्ता पुनः प्राह कलावतीम् || ३९-६१ ||


इति माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासम्वादे एकोनचत्वारिंशं पटलम् || ३९-३९ ||



अथ चत्वारिंशं पटलम् 


स्वामिन्युवाच


कलावति महाप्राज्ञे यत्त्वयोक्तं प्रियाश्रयम् |
विरुद्धमिव मे भाति विरुद्धैलक्षणैः किल || ४०-१ ||

एकपत्नीव्रतधरोऽनुकूल इति कीर्त्तितः |
दक्षिणो बहुपत्नीकः सर्वास्वविषमः स्मृतः || ४०-२ ||

एकस्मिन्नायके साध्वि कथमेतद्द्वयं भवेत् |
अश्रद्धेयमिवाभाति यदि जानासि तद्वद || ४०-३ ||


कलावत्युवाच 


शृणु स्वामिनि प्रवक्ष्यामि तव प्रश्नोत्तर शुभम् |
यस्य श्रवणमात्रेण स्वास्थ्यं तव भविष्यति || ४०-४ ||

एकदा पुष्परागाद्रौ क्रीडनाय गतः प्रियः |
आरुह्य शिविकां दिव्यां सुवर्णकलशोज्ज्वलाम् || ४०-५ ||

उपर्युपरिविन्यस्तनानातोरणमण्डिताम् |
हंसपारावतशुकपिकसारसनादिताम् || ४०-६ ||

नवरत्नविचित्राभां कामगां च मनोजवाम् |
शतयोजनविस्तीर्णां नानाक्रीडारसालयाम् || ४०-७ ||

काञ्चने मध्यकलशे विन्यस्ते चोपरिस्थिते |
कोटिचन्द्रप्रभागौररत्नेनोल्लासिताम्बराम् || ४०-८ ||

तस्मिन्विमानप्रवरे संस्थितः पुरुषोत्तमः |
द्विषट्सखीसहस्रेषु मध्ये चन्द्र इवोडुषु | ९ ||

मनोनुसारिगमनं विमानं कृष्णयोषिताम् |
तीर्यगूर्ध्वमधश्चापि पुष्पाद्रिशिखरेऽपतत् || ४०-१० ||

तत्र [तत्र यश्च नदो नाम्ना नदः पीयूषपूरितः इ० पा० |] चन्द्रप्रभो नाम्ना हृदः पीयूषपूरितः |
रचितस्वर्णसोपानः स्वर्णपङ्कजभूषितः || ४०-११ ||

अस्ति दक्षिणतस्तस्य सरः परमसुन्दरम् |
नाम्ना पञ्चनदं ख्यातं शतयोजनविस्तरम् || ४०-१२ ||

अधोधः कल्पितैः सप्तशतैर्मणिचितान्तरैः |
जातरूपमयैर्दिव्यसोपानैर्बद्धमायतैः || ४०-१३ ||

वैदूर्यपद्मिनीखण्डैः पद्मरागसरोरुहैः |
मराललीलापतनैर्मण्डितं तत्र तत्र ह || ४०-१४ ||

तत्र या याः कृताः क्रिडा जलस्थलविभेदतः |
त्वया स्वपतिना साकं तास्ताः स्मर भामिनि || ४०-१५ ||

प्रियः सरसि सर्वाभिः सखीभिः परिवेष्टितः |
समन्तान्निपतद्वर्षैराहतो यत्र विद्रुतः || ४०-१६ ||

आरुरोह ततस्तूर्णं सरोविश्रान्तिमण्डपम् |
प्रतिजग्मुः प्रियाः सर्वास्तत्रोत्तीर्णसरोवराः || ४०-१७ ||

तावत्पपात सहसा पुनरेव सरोजले |
उत्तीर्णगम्भीरजलः कुत्रचिद्विजनस्थले || ४०-१८ ||

अनेककुञ्जगहने प्रच्छन्नोऽभवदेकलः |
मृगयन्त्यः प्रियाः सर्वा विचेरुस्तत्र तत्र च || ४०-१९ ||

अहं विचिन्वती तत्र गता गहनधामनि |
विलीय संस्थितं कृष्णमद्राक्षमतिसुन्दरम् || ४०-२० ||

तत्र मामागतां सुभ्रु विलोक्य प्रहसन् प्रियः |
नासाग्राहिततर्जन्या कौतुकी सन्न्यवारयत् || ४०-२१ ||


प्रिय उवाच


कलावति कलाभिज्ञे मां विचिन्वन्ति योषितः |
न पश्यन्ति परं चात्र विभ्रमन्ते यतस्ततः || ४०-२२ ||

त्वमप्यत्रैव सन्तिष्ठ मया सह कलावति |
त्वया सह करिष्यामि लीलाखेल रहः स्थितः || ४०-२३ ||

इत्युक्ताहं स्थिता तत्र बहुमानेन मानिता |
तत्र नानाविधाः क्रिडाः प्रियश्चक्रे मया सह || ४०-२४ ||

तदा मया कृतः प्रश्नः प्रियमुद्दिश्य भामिनि |
नायकाः सन्ति चत्वारस्तेषु वा को भवानिति || ४०-२५ ||

ततः प्रश्नोत्तरं प्राह कृष्णः कमललोचनः |
तदहं ते प्रवक्ष्यामि यथाश्रुतमनिन्दिते || ४०-२६ ||


श्रीकृष्ण उवाच 


अनुकूलो दक्षिणश्च द्वैविध्यं मयि वर्त्तते |
तदन्यत्र विरुद्धं स्यादविरुद्धं मयि स्फुटम् || ४०-२७ ||

रसोऽहं मूर्त्तिमान् साक्षात् घनीभूतः कलावति |
तस्याद्यभागं मां विद्धि द्वितीयं स्वामिनीं प्रियाम् [पराम् इ० पा० |] || ४०-२८ ||

नावयोर्विद्यते भेदो भोक्तृभोग्यस्वरूपयोः |
मदात्मा स्वामिनी प्रोक्ता स्वामिन्यात्माहमेव च || ४०-२९ ||

मदन्यः पुरुषो नास्ति न च स्त्री स्वामिनीपरा |
नैकाकी रमते यस्मात् द्विधाभूतो रसस्ततः || ४०-३० ||

पुंस्त्रीरूपविभागाभ्यां रसोऽहं विलसाम्यहम् |
ब्रह्मानन्दमयीं साक्षान्न लक्ष्मीमपि संस्पृशेत् || ४०-३१ ||

तेनाहमनुकूलोऽस्मि नायकः कमलेक्षणे |
यथाहं दक्षिणश्चास्मि तत्प्रकारं वदामि ते || ४०-३२ ||

यथानर्घस्य रत्नस्य परितः किरणावलिः |
प्रसर्पति न सा भिन्ना मणितस्तु विचारतः || ४०-३३ ||

स्वामिन्या एव ताः सख्यः कलारूपाः कलावति |
न स्नामिन्या विभेदोस्ति सखीनामणुमात्रतः || ४०-३४ ||

अत एवासु सर्वासु द्रवीभूतो वसाम्यहम् |
बहिश्चापि घनीभूतस्ताभिः क्रीडारतोस्म्यहम् || ४०-३५ ||

क्रीडमानोऽपि सर्वाभिः स्वामिनीप्रेमविह्वलः |
अतोऽहं दक्षिणश्चास्मि नायको हि कलावति || ४०-३६ ||

अत्रापि नैव विहतमानुकूल्यं विचारतः |
भेदद्वयोपचारो हि कदाचिन्मयि वर्तते || ४०-३७ ||

इति मानिनि यत्पृष्टं त्वयैतत्कथितं मया |
प्रियेण कथितं साक्षात्स्वमुखेन यथा तथा || ४०-३८ ||

प्रश्नोत्तरावसाने च विचिन्वन्त्यश्च ताः प्रियाः |
घनकुञ्जान्तरे लीनं दृष्ट्वाजग्मुस्त्वरान्विताः || ४०-३९ ||

ततः प्रियेण सहिता आगतास्तव सन्निधिम् |
एतत्सर्वं तु जानासि विशेषस्तु मयोदितः || ४०-४० ||

तस्मान्मानिनि मानस्ते प्रियेण सह नोचितः |
आनन्दोऽपि निरानन्दः प्रतिभाति विना त्वया || ४०-४१ ||

तस्मादुत्तिष्ठ तत्पार्श्वमलंकुरु मनस्विनि |
त्वया विरहितं चण्डि प्रियं नो वीक्षितुं क्षमाः || ४०-४२ ||

इति पाण्डित्यचातुर्यं कलावत्या प्रयोजितम् |
निशम्य हृष्टवदना वाक्यं चेदमुवाच ह || ४०-४३ ||


स्वामिन्युवाच 


कलावति महाप्राज्ञे मानस्ते वचसा गतः |
तथापि [भामिनीनां चेत्यपि पाठः |] मानिनीनां च समयान् वेत्सि हृद्गतान् || ४०-४४ ||

आगच्छामि यदि स्वैरं गौरवं मेऽपगच्छति |
तस्मात्प्रियः करे धृत्वा सुखं नयतु मामिति || ४०-४५ ||

इत्थं तया निगदिता सखी प्राप्ता प्रियान्तिकम् |
प्रहृष्टवदनां दृष्ट्वा प्रियोऽपि मुमुदे भृशम् || ४०-४६ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवपार्वतीसम्वादे चत्वारिंशं पटलम् || ४०-४० ||




अथ एकचत्वारिंशं पटलम् 


पार्वत्त्युवाच 


कलावती यदा कान्तदूती प्राप्ता प्रियान्तिकम् |
ततः किमभवत्तत्र तन्मे ब्रूहि महेश्वर || ४१-१ ||


शिव उवाच 


शृणु देवेशि वक्ष्यामि कथां दिव्यां रसाश्रयाम् |
यस्याः श्रवणजानन्दो न मुक्तावपि विद्यते || ४१-२ ||

प्रहृष्टवदनाम्भोजां दृष्ट्वा दूतीं कलावतीम् |
स्मयन्निव प्रियः प्राह शृण्वतीनां च योषिताम् || ४१-३ ||

कलावति कलाभिज्ञे किमुक्तं प्रियया तया |
पिपासोरिव पीयूषं तद्वचस्तृप्तये मम || ४१-४ ||

तत्सुधानिधिपीयूषप्रणाली त्वं कलावति |
सखीलतासमाश्लिष्टकल्पद्रुमं निषिञ्च माम् || ४१-५ ||


कलावत्युवाच 


प्राणनाथ प्रिया तेऽद्य मानमास्थाय संस्थिता |
गत्वा मया बहुविधैर्वाक्यैरुद्बोधिता मुहुः || ४१-६ ||

मानाद्रिशिखरारूढा मां कथञ्चिदुवाच ह |
कलावति प्रिये मानो न कदापि मया कृतः || ४१-७ ||

सुन्दरीगुणमाहात्म्यश्रवणं मे विषादकृत् |
मनुते चेत्प्रियस्त्वेकां सुन्दरीं गुणगह्वराम् || ४१-८ ||

अस्माभिर्गुणहीनाभिः कार्यं तस्य न विद्यते |
इत्यादिविविधैर्वाक्यैर्वदन्ती सा मनस्विनी || ४१-९ ||

युक्तियुक्तैश्च वचनैस्तोषिता सा मयापि हि |
त्यक्तरोषा प्रियं च त्वां हस्तग्राहमपेक्षते || ४१-१० ||

स्त्रीणां जातिस्वभावोऽयं तस्मात्कुरु तथा प्रभो |
कलावतीवचस्तथ्यं मन्यमानः परात्परः |
आत्मारामोऽपि तत्प्रीत्यै आजगाम तदन्तिकम् || ४१-११ ||


श्रीकृष्ण उवाच 


नोचितस्ते प्रिये साध्वि मानो मयि निरागसि |
त्वदात्मकत्वात्सख्यो मे सर्वाः प्रियतमा अपि || ४१-१२ ||

लहर्ययः सलिलस्येव यथाग्नेर्विस्फुलिङ्गकाः |
पृथक् न सन्ति ते तद्वत्सख्यो भिन्ना न ते क्वचित् || ४१-१३ ||

तासु सर्वासु यत्प्रेम मदीयं परिवर्त्तते |
अनेकधापि विलसत् त्वययेव पर्यवस्यति || ४१-१४ ||

इति सत्येन वचसा प्रार्थयामि मुहुर्मुहुः |
स्वसङ्केतं समायाहीत्युक्त्त्वा जग्राह तत्करम् || ४१-१५ ||

गृहीते स्वकरे पत्या मावपूरितमानसा |
तीर्यक्कटाक्षविशिखं सन्दधाना स्मिताधरा || ४१-१६ ||

चुम्बितालिङ्गिता प्रेम्णा प्रियेणोत्थाप्य सत्वरम् |
प्रियांसारोपितभुजा स्वीयांसारूढतद्भुजा || ४१-१७ ||

स्वसङ्केतं समागत्य यथापूर्वं निषेदतुः |
मुद्रमापुः परां सख्यो दृष्ट्वा तं प्रियया युतम् || ४१-१८ ||

हासक्रीडावसाने तां प्रियः प्राह हसन्निव |
प्रिये विज्ञाप्तुमिच्छामि यदि ते श्रवणे स्पृहा || ४१-१९ ||

अवाच्यं तत्तु जानीहि तथापि कथयामि ते |
कदाचिन्मोहजलधौ यदा मग्ना भविष्यथ || ४१-२० ||

तदेयं सुन्दरी साक्षाद्भवतीरुद्धरिष्यति |
यदा यदा महामोहजलधौ परिमज्जथ |
तदा तदोद्धरित्रीयं भवतीर्नात्र संशयः || ४१-२१ ||

यदेनामवलम्ब्यैव सख्यः सर्वा भ्रमार्णवम् |
तरिष्यन्तीति विज्ञातवतो मे सुन्दरी प्रिया || ४१-२२ ||

सुन्दर्ययामधिकः [अधिकं प्रेम इ० पा० |] प्रेम हेतुस्ते विनिरूपितः |
इति प्रियवचः श्लक्ष्णं श्रुत्वा सर्वा विसिस्मिरे || ४१-२३ ||

तां सर्वाः पूजयामासुः स्वामिन्याद्याश्च सुन्दरी |
मनोज्ञभाषणपरैर्वचोभिः कुसुमैरिव || ४१-२४ ||

स्वभावशीतलै रम्यैः स्वभावैश्चन्दनैरिव |
प्रसन्नाग्निविनिर्दग्धहृत्कालर्ष्यश्च धपकः || ४१-२५ ||

मानांधतमसध्वंसप्रसादैरिव दीपकैः |
ततो बहुतरे काले यदा जाता सुमङ्गला || ४१-२६ ||

[अक्षरान्तःस्थिताक्षरातीतप्रतिबिम्बभूतकेवलधामविहारिणी-नामन्तरावृणोत्येषा सुमङ्गला अक्षरहृदाकाशे तत्सत्त्वात् | ब्रह्मानन्दविहारिणीदर्शनलालसमानसस्याक्षरब्रह्मणोऽपि निजधामान्तर्दुष्प्रवेशत्वात् कुत एतस्यास्तत्र प्रवृत्तिरिति ब्रह्मानन्दरसज्ञचरणाः किलाज्ञापयन्ति |] तदाविष्टः सखीवर्गो ययाचे प्रियमीप्सितम् |
दुःखाति दुःखमिति वः प्रार्थितं चेति बोधिताः |
न शिक्षावचनं चक्रुरिच्छाशक्तिविमोहिताः || ४१-२७ ||

वियोगदलमाश्रित्य यदा क्रीडति वै रसः |
तद्रसानुकूलगतिर्विमोहयति सुमङ्गला [तत्कालानुकूलगतिर्विमोहयति सुमङ्गला इ० पा० |] || ४१-२८ ||

तदा प्रियः सखीः प्राह शृणुध्वं मम भाषितम् |
निवार्यमाणा हि मया दुरन्ताच्च मनोरथात् || ४१-२९ ||

न निवृताश्च भो सख्यो यूयमाग्रहतत्पराः [आग्रहमेदुराः इ० पा० |] |
नानादुःखमयीं बाललीलां द्रक्ष्यथ मा चिरम् || ४१-३० ||

विस्मरिष्यथ मां तत्र किमन्यदधिकं ब्रुवे |
तथापि सुन्दरी ह्येषा तारयिष्यति तत्तमः || ४१-३१ ||

मता प्रबोधिता सम्यक् कथयित्वा विनिर्णयम् |
इति प्रियवचः श्रुत्वा सर्वाः सख्यो मुदान्विताः || ४१-३२ ||

प्रसन्नानन्दजलधौ निमग्नाः शक्तिमोहिताः |
फले विलम्बमाज्ञाय पुनस्ताः प्रार्थनोत्सुकाः |
[यदास्माकम्प्रियं चेच्छ तदा पूरय चेप्सितम् इत्यपि पा० |] यदा तदा प्रियश्चक्रे तन्मनोरथपूरणम् || ४१-३३ ||


इति माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासम्वादे एकचत्वारिंशं पटलम् || ४१-४१ ||




अथ द्विचत्वारिंशं पटलम् 


अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रस्तुतं शृणु सुन्दरि |
यच्छ्रुत्वा विविधा लीला हृद्यारूढा भवेत्प्रिये || ४२-१ ||

सन्तोषानन्दभूम्योस्तु सन्धौ पुष्पाद्रिरुत्तमः |
योजनायुतमानेन नानाश्चर्यमयो महान् || ४२-२ ||

नानाधातुमयः श्रीमान् नानामणिविभूषितः |
त्रीण्यस्याद्रिप्रधानस्य शिखराणि द्युमन्ति च || ४२-३ ||

पावमानं महारम्यं विभ्राजमिति तद्भिदा |
पावमाने तु शिखरे नित्यं सङ्क्रीडते हरिः || ४२-४ ||

नित्यं सङ्क्रीडतोरेव स्वामिनीकृष्णयोरपि |
श्रमघर्मजलस्रावो महानासीच्च देहतः || ४२-५ ||

तद्वारिपूर्णं यत्रास्ते सरः परमसुन्दरम् |
शतयोजनमानेन रत्नसोपानभास्वरम् || ४२-६ ||

भ्रमद्भ्रमरसंशोभि सरोजवनसङ्कुलम् |
पक्षिणां स्वर्णपक्षाणां कुलैर्मण्डितसैकतम् || ४२-७ ||

तस्मात्प्रवृत्ता सरसो नाम्ना सा यमुना नदी |
अगाधतोया गम्भीरा बहुलावर्तभीषणा || ४२-८ ||

पावमानात्पतन्ती सा नदी विरजमस्तके |
शतैकयोजनोत्तुङ्गे धाराध्वनितगह्वरे || ४२-९ ||

सन्तोषभूमिकां प्लाव्य किञ्चिद्वैराग्यभूमिकाम् |
चिदानन्दमयीं भूमिं किञ्चिदानन्दभूमिकाम् || ४२-१० ||

रतिभूमिं प्लावयन्ती याति भूमिं प्रकाशिकाम् |
प्रकाशानन्दभूम्योऽस्तु ह्यन्तराले महासरः || ४२-११ ||

सपादलक्षयोजनमांनेन परिविस्तृतम् |
समुद्र इव गम्भीरं रत्नसोपानसुन्दरम् || ४२-१२ ||

पूरयन्ती पुनस्तस्मान्निर्याति ज्ञानभूमिकाम् |
भुक्तिभूमिं समाप्लाव्य याति प्रेमात्मिकां भुवम् || ४२-१३ ||

प्रेमात्मिकां भुवं प्लाव्य सुधाब्धौ विलयङ्गता |
रसस्य रममाणस्य दलाभ्यां गिरिनन्दिनि || ४२-१४ ||

तत्स्यन्दमात्रां यमुनां चिन्तयेत्तदभेदतः |
यमुनानिलसंसर्गसमुत्थानन्दसागरः |
कूटस्थं गणितानन्दं पूरयत्येव सन्ततम् || ४२-१५ ||

परब्रह्म रसः कृष्णः तस्यापि द्रवरूपिणीम् |
यमुनां केन तुलयेद्रसानन्दजलात्मिकाम् || ४२-१६ ||

गोमेदखण्डे यमुनाप्रवाहो योजनात्मकः |
तत्र पीतमिव स्वच्छं जलं पीयूषसन्निभम् || ४२-१७ ||

उभयोः कूलयोस्तस्याः कुट्टिमानि बृहन्ति च |
नानारत्नमयस्तम्भमण्डपानि द्युमन्ति च || ४२-१८ ||

गुञ्जद्भ्रमरपुष्पालिलताकुञ्जावृतानि च |
चतुर्लक्षाणि देवेशि [महान्त्युज्ज्वलानि च इ० पा० |] महस्तोमोज्वलानि च || ४२-१९ ||

उपर्यधः स्थितास्तेषां पक्षिणश्चित्रपक्षकाः |
कुञ्जसञ्चारिणः केचित् केचिन्मण्डपसंस्थिताः || ४२-२० ||

कुट्टिमान्तःस्थिताः केचिद्गायन्तो मधुरस्वराः |
वज्रखण्डप्रवेशोऽस्यादशयोजनमानतः || ४२-२१ ||

पयः फेननिभं तत्र दृश्यते सलिलं शिवम् |
तावानेव प्रवाहोस्यास्तटयोः कुट्टिमानि च || ४२-३२ ||

स्वर्णभक्तिविचित्राणि रत्नस्वस्तिकवन्ति च |
चतुर्द्वाराणि सर्वाणि मुक्तातोरणवन्ति [चतुर्द्वाराणि मुक्तानां नानातोरणवन्ति व इ० पा० |] च || ४२-२३ ||

मणिमण्डपयुक्तानि स्वर्णस्तम्भोज्वलानि च |
वज्रमुक्ताप्रवालाढ्यविष्टरास्तरितानि च || ४२-२४ ||

रसानन्दात्मनां यत्र पक्षिणां कलकूजितैः |
श्रवणानन्दसन्दोहं वर्षद्भिः सुखमीयते || ४२-२५ ||

पुष्परागमये खण्डे चिदानन्दात्मभूमिके |
श्यामश्वेतजला भाति प्रविष्टा यमुना नदी || ४२-२६ ||

शतयोजनमानेन विंशालास्तत्प्रवहकाः |
स्वर्णमाणिक्यसोपाना फुल्लस्वर्णाम्बुजाकुला || ४२-२७ ||

पतत्पद्मरजःपुञ्जपिञ्जरीकृतसज्जला |
हंसकारण्डवानेककोलाहलतटोत्सवा || ४२-२८ ||

अन्तःस्थारत्नसिकताचाकचक्यलसज्ज्ला |
एकेनोनं च [एकेन न्यूनं शतकं इ० पा० |] शतकं योजनानां प्रमाणतः || ४२-२९ ||

चिदानन्दमहीव्याप्ता पादेनानन्दभूमिका |
आनन्दभूमिसञ्चारियमुनातटसीमनि || ४२-३० ||

तीर्थसप्तकमीशानि स्मरेल्लीलारसाश्रयम् |
जलावतारमार्गाणां तटसीमवनानि [तटसीम्नि इ० पा० |] तु || ४२-३१ ||

वनं चान्द्रमसं नाम द्वितीयं नीलकाननम् |
तृतीयं पुष्पदन्ताख्यं तूर्यमानन्दकाननम् || ४२-३२ ||

पञ्चमं हेमकूटाख्यं षष्ठं तत्तारकूटकम् | 
गारुडं नाम विख्यातं सप्तमं वनमुच्यते || ४२-३३ ||

वने चान्द्रमसे देवि नाम्ना चान्द्रमसो महान् |
न्यग्रोधराज आभाति वैदूर्यविलसच्छदः || ४२-३४ ||

चक्षुष्मत्पद्मरागोऽथ फलस्फारप्रभाचितः |
स्वर्णाङ्कुरजटाप्रान्तलम्बिनमौक्तिकगुच्छकः || ४२-३५ ||

दिव्यपक्षिकृतावासशाखान्दोलनविभ्रमैः |
दर्शनादन्तरात्मानं चमत्कुर्वन्नटो यथा || ४२-३६ ||

फलापह्नुतचञ्चुश्रीपत्रापह्नुतपत्रकाः |
महाराजेति कृष्णेति वाचा च दृष्टव्यक्तिकाः || ४२-३७ ||

माध्वीकश्रवणां दिव्यां नानाकलपदांचिताम् |
गिरं च कीरनिवहाः संसृजन्ति कुतूहलम् || ४२-३८ ||

यस्याधस्तात् समाभाति शशिकान्तमणिस्थली |
अखण्डचन्द्रकान्तोद्यत्प्रभापुञ्जसुपेशला || ४२-३९ ||

यद्दीर्घविटपालम्बमानान्दोलनविभ्रमाः |
सख्यः परस्परं यस्यां प्रतिबिम्बभुजो भुवि || ४२-४० ||

यदालवालवद्भाति माणिक्यवरकुट्टिमः |
चतुर्भिः काञ्चनस्तम्भैर्मुक्तावैदूर्यभूषितैः || ४२-४१ ||

उपर्यर्कमणिकॢप्तमण्डपच्छाययाविलः [छाययान्वितः इ० पा० |] |
विष्वग्विततविटपाक्रान्तप्रान्तमहीतलः || ४२-४२ ||

न्यग्रोधमूलसंसूतकल्पद्रुमलतामधः [संसृत इ० पा० |] |
दिव्यपल्लवपुष्पाढ्यो रत्नसिंहासनोत्तमे [पुष्पाढ्यां इ० पा० |] || ४२-४३ ||

क्रीडार्थमागतस्तत्र तिष्ठते पुरुषोत्तमः |
योजनायुतमाणिक्यकुट्टिमस्थाः सखीगणाः || ४२-४४ ||

हसन्तो हासयन्तश्च दिव्यक्रीडाकुतूहलैः |
मञ्जुस्वरेण गायन्ति प्रियस्यैव यशोऽमलम् || ४२-४५ ||

तिष्ठन्त्यत्र महोद्याने तत्स्थानपरिचारिकाः |
चतुर्विंशतिर्देवेशि सहस्राणीति संख्यया || ४२-४६ ||

तासां सौधानि शुभ्राणि मणिद्वाराणि पार्वति |
प्रवालदेहलीकानि विष्वक् न्यग्रोधमण्डलम् || ४२-४७ ||

द्विपङ्क्तिभाञ्जि रम्याणि साप्तभौमानि सुन्दरि |
तावन्त्येव विराजन्ते वीथीयुक्तानि मध्यतः || ४२-४८ ||

अन्योन्यपङ्क्तिस्थितहर्म्यलम्बद्दोलासमारूढसखीसमूहः [सहसः |] |
अन्योन्यसङ्घट्टन [काकतालीकरः इ० पा० |] पाणिपालीकरः पुनः श्लेषमुपैति गायन् || ४२-४९ ||

हेमप्राकारकलितमिदं चान्द्रमसं वनम् |
यमुनाभिमुखे यस्य द्वारमाभाति काञ्चनम् || ४२-५० ||

द्वारापसव्यसव्यस्थौ कुट्टिमौ रत्नकाञ्चनौ |
महाचतुःस्तम्भलसन्मण्डपाडम्बरस्पृशौ || ४२-५१ ||

ततः सोपानमार्गेण गन्तव्या यमुना नदी |
सोपानानि सहस्रे द्वे द्वे शते च दशोत्तरे || ४२-५२ ||

पद्मरागार्कवैदूर्यप्रवालशशिगारुडैः |
मुक्तेन्द्रनीलगोमेदपुष्पवज्रहिरण्मयैः || ४२-५३ ||

पुनः पुनः क्रमादेतैः सोपानैः प्रान्तमण्डपैः |
अधोघः कल्पितैः सम्यक् गम्यते यमुना नदी || ४२-५४ ||

मणिकाञ्चनसन्नद्धा यत्र नौकाः सुपेशलाः |
वायूद्धूतध्वजपटाः विभ्रमन्ते यतस्ततः || ४२-५५ ||

अनेकपोतसंस्थासु सखीषु पुरुषोत्तमः |
मध्यपोतस्थितः सम्यक् राजते तिसृभिर्युतः || ४२-५६ ||

स्वामिनी वामभागस्था दाडिमीपुष्पभांशुकाः |
इन्दिरा सुन्दरी चोभे पुरः सव्यापसव्ययोः || ४२-५७ ||

इन्दिरा कृष्णपक्षीया सुन्दरी स्वामिनी परा |
हास्य केलिविहारेषु विवादेषु रसात्मसु || ४२-५८ ||

तेनेयमिन्दिरा साक्षात्स्वामिनीप्राणवल्लभा |
सुन्दरी चापि कृष्णस्य प्राणाधिवल्लभा हि सा || ४२-५९ ||

एवं क्रीडारसानन्दसखीभिः पुरुषोत्तमः |
वने चान्द्रमसे कृष्णः सेवते च यदृच्छया || ४२-६० ||


इति माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासम्वादे द्विचत्वारिंशं पटलम् || ४२-४२ ||



अथ त्रिचत्वारिंशं पटलम् 


शिव उवाच 


नीलोद्यानेऽपि देवेशि कदाचित्पुरुषोत्तमः |
सखीसहस्रैरागत्य क्रीडते स्वामिनीमुखैः || ४३-१ ||

अखण्डमाणिक्यशिलाकल्पिता नीलभूमिका |
अन्तरान्तरितामुक्तावज्रवैदूर्यविद्रुमैः || ४३-२ ||

यत्र वाप्यः सुधापूर्णाः काञ्चनोत्पलमालिनः [मालिनी इ० पा० |] |
प्रवालपुष्पाभरणा लतोल्लासितमण्डपाः || ४३-३ ||

उपर्युपरिविन्यस्तभूमिस्थपरिचारिकाः |
वीणामृदङ्गघोषेण घोषयन्त्यो वनस्थलीम् || ४३-४ ||

रुचिरांशुतडिद्दीप्तरत्नभूषणभूषिताः [चीरांशुतडिदुहीप्त इ० पा० |] |
नानारसकलाभिज्ञा यशो गायन्ति संहताः || ४३-५ ||

चतुर्विंशतिसाहस्रं तत्स्थानपरिचारिकाः |
द्विपङ्क्तया परितस्तासां मन्दिराण्युज्वलन्ति च || ४३-६ ||

तन्मध्यभूमौ देवेशि क्रीडासौधमनुत्तमम् |
कोटिचन्द्रप्रभापुञ्जधिक्कारिमणिकल्पितम् || ४३-७ ||

चतुर्दिक्षु लसत्स्वर्णस्तम्भराजिर्विराजितम् |
प्रतिस्तम्भं प्रविन्यस्तपुत्रिकाभिरलङ्कृतम् || ४३-८ ||

मुक्ताप्रवालरचितं कपाटद्वारतोरणम् |
हंसपारावतशुकैर्भित्तिशङ्कुकृतास्पदैः || ४३-९ ||

अन्योऽन्यं वादिभिरिव क्षिप्ता वाचो जिगीषया |
मनः श्रोत्रहरा यत्रानन्दयन्ति सखीगणान् || ४३-१० ||

सौधाङ्गणचतुर्दिक्षु कुट्टिमानि बृहन्ति च |
मण्डपाट्टालयुक्तानि मणिस्तम्भशतानि च || ४३-११ ||

दीर्घिकास्तेषु दिव्यन्ति सृजन्त्यः सलिलोन्नतिम् |
कल्पद्रुकुसुमामोदसुवासितजलाः शिवाः || ४३-१२ ||

नर्त्तक्यो यत्र नृत्यन्तिं नाट्यविद्याविशारदाः |
यन्नूपुररणत्काराः श्रूयन्ते कुञ्जभूमिषु || ४३-१३ ||

कुट्टिमनिकटारूढाश्चत्वारो जम्बुपादपाः [चतुर्दशश्लोकोऽयं कुट्टिमनिकटनिरूढाश्चत्वारो जम्बपादपप्रवराः | शाखाशतविचिन्तयन्तः कितव इवेह काननस्योच्चैः || ४३-१४ || ४३-इत्थमार्याछन्दसोपनिबद्ध प्राचीन पुस्तकेषूपलभ्यते | ] |
शाखायां शतविस्ताराः काननस्येव केतवः || ४३-१४ ||

शाखाबद्धसुवर्णशृङ्खललसद्दोलाधिरूढाङ्गना |
हस्ताहस्तमृदङ्गधीरनिनदैरानन्दयन्त्यः शिखीन् |
विद्युत्पुञ्जनिभांशुकांशुपरिघानापादयन्त्यश्चलान् 
यातायातविहारविभ्रमलसत्स्मेराननाक्षिभृतः || ४३-१५ ||

इन्द्रनीलमणिभ्राजत्प्राकारपरिवेष्टिते |
नीलोद्याने महारम्ये क्रीडते पुरुषोत्तमः || ४३-१६ ||

यमुनाभिमुखे यस्य महाद्वारं विराजते |
चन्द्रकान्तशिलाकॢप्तकपाटं रत्नतोरणम् || ४३-१७ ||

द्वारस्य दक्षिणे वामे काञ्चनौ कुटिमौ समौ |
चतुर्द्वारमणिस्तम्भवज्रीकल्पितमण्डपौ || ४३-१८ ||

ततः सोपानमार्गेण गन्तव्या यमुना नदी |
सोपानानि सहस्रे द्वे शते च दशोत्तरे || ४३-१९ ||

अस्मिन् सोपानमार्गेऽपि वामदक्षिणयोः स्थिताः |
रत्नमण्डपशोभाढ्याः कुट्टिमाः सन्त्यनेकशः || ४३-२० ||

कदाचिज्जलखेलान्ते तिष्ठन्त्यत्र सखीगणाः |
चतुरस्रा विशालास्ति तत्रोचेर्मणिवेदिका || ४३-२१ ||

वेदिकायां विशालायां कुट्टिमो मणिभूषितः |
स्वर्णस्तम्भचतुर्द्वारो मुक्तामण्डितमण्डपः || ४३-२२ ||

वेदिकायां समुद्भूते द्वे दले स्वर्णपत्रके |
पार्श्वयोः पद्मरागीयपुष्पप्रचयभूषिते || ४३-२३ ||

मण्डपोपरि तच्छाखाः प्रसृताः कुसुमाकुलाः |
काश्चन प्रसृतास्तस्य मध्यदेशे सुशोभने || ४३-२४ ||

तत्र सिंहासन देवि कोटिचन्द्रांशुनिर्मलम् |
इन्दिरासुन्दरीभ्यां तु पार्श्वयोः समधिष्ठितम् || ४३-२५ ||

कदाचित्तत्र भगवान् कृष्णः कमललोचनः |
तिष्ठते क्रीडते ताभिः सखीभिः कृतकौतुकः || ४३-२६ ||

स्मरेदथो वनं दिव्यं पुष्पदन्ताख्यमद्भुतम् |
वैदूर्यवीरुधां यत्र राजयो भान्ति पेशलाः || ४३-२७ ||

लतापरिमलोद्गारलोभमुग्धीकृताशयाः |
इतस्ततोनुधावन्ति भृङ्गा मायार्दिता यथा || ४३-२८ ||

पुष्पदन्ताभिधो यत्र दाडिमीतरुरुल्लसन् |
माणिक्यकुसुमश्रीको वैदूर्य [अत्र सर्वत्र वैडूर्य शब्द एवोपलभ्यते नतु वैदूर्य इति |] रुचिरच्छदः || ४३-२९ ||

विशुद्धस्फाटिकमयी यत्र भूमिर्विराजते |
अरजस्कामृतस्यन्दा प्रतिबिम्बतभूरुहा || ४३-३० ||

वैदूर्यपत्रद्युतिपुञ्जपूरितं माणिक्यपुष्पप्रभयानुरञ्जितम् |
वनं विशन्त्यो हि मयूरवल्लभा नृत्यन्ति विद्युद्धनशङ्किताशयाः || ४३-३१ ||

विदीर्णसद्दाडिमबीजसंहतीर्निरीक्षमाणाः प्रबलानुरागिणीः |
स्वदन्तसादृश्यमुपेति वा न वाभ्युपेतुमादर्शधरा भवन्ति || ४३-३२ ||

योजनायुतमूर्द्धन्यः शाखाक्रान्तमहीतलः [योजनायतमूर्धन्यशाखा क्रान्तमहीतलः इ० पा० |] |
फलपल्लवपुष्पश्रीभारभुग्नमहाभुजः || ४३-३३ ||

अनेकपक्षिसङ्घातगीतश्रवणनन्दनः |
यदधः कुट्टिमवरो राजते स्वर्णनिर्मितः || ४३-३४ ||

प्रवालस्तम्भशोभाढ्यरत्नमण्डपमण्डितः |
पुष्पदन्तः सखीवृन्दावतंसीकृतपुष्पकः || ४३-३५ ||

आधिपत्ये वनस्यास्य नियुक्त इव राजते |
स्वर्णकुट्टिममध्ये तु वैदूर्यमणिनिर्मितम् || ४३-३६ ||

महासिंहासनं देवि यच्च कृष्णोऽधितिष्ठति |
नीलाम्बर इवाभाति शुभ्रवस्त्रधरोऽपि यत् || ४३-३७ ||

सर्वाः सख्योऽपि वैदूर्यसिंहासनपरम्पराम् |
जुषाणाः परितो भान्ति नीलाम्बरधरा इव || ४३-३८ ||

अतीव भूषाम्बरवैपरीत्यं निरीक्ष्यमाणाः प्रहसन्ति सख्यः |
स्वानां प्रियस्यापि परस्परं ताः प्रदत्ततालीकरपङ्कजेषु || ४३-३९ ||

चतुर्विंशतिसाहस्रं तत्स्थानपरिचारिकाः |
परिचर्यापरास्तत्र वसन्ते कृष्णयोषिताम् || ४३-४० ||

दिव्यपुष्पाम्बराकल्पैर्दिव्यगन्धानुलेपनैः |
दिव्यानन्दरसैस्तत्र सेवन्ते परिचारिकाः || ४३-४१ ||

नानाक्रीडारसासक्ता यदा सख्यः प्रियेण हि |
तदा काचिन्मृदङ्गेण काचित्तन्त्रीरवेण च || ४३-४२ ||

काश्चिन्मधुरवीणाभिर्नृत्यगीतादिभिश्च काः |
परितः स्वगृहारूढा दूरतस्तोषयन्ति ताः || ४३-४३ ||

पूर्वोक्तेन प्रकारेण तासां सौधानि पार्वति |
द्विपङ्क्त्यापरितो भान्ति वीथीयुक्तानि मध्यतः || ४३-४४ ||

वैदूर्यरत्नविलसत्प्राकारपरिवेष्टिते |
पुष्पदन्तमहोद्याने क्रीडते पुरुषोत्तमः || ४३-४५ ||

यमुनाभिमुखे यस्य राजते गोपुरं महत् |
पद्मरागमणिकॢप्तकपाटद्वारतोरणम् || ४३-४६ ||

ततः सोपानमार्गेण गन्तव्या यमुना नदी |
सोपानानि च तावन्ति संख्यावर्णविभेदतः || ४३-४७ ||

द्वारस्य दक्षिणे वामे कुट्टिमौ सुमनोहरौ |
स्तम्भमण्डपसंयुक्तौ मुक्तामाणिक्यतोरणौ || ४३-४८ ||

जलक्रीडावसाने तु कृष्णः स्वसखीवृतः |
मुहूर्त्तं कुट्टिमे स्थित्वा ततो याति निजालयम् || ४३-४९ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवपार्वतीसम्वादे त्रिचत्वारिंशं पटलम् || ४३-४३ ||




अथ चतुश्चत्वारिंशं पटलम् 


शिव उवाच 


स्मरेदथो महानन्दवनं सर्वर्तुसेवितम् |
नानापुष्पलताकुञ्जपुञ्जशोभाविराजितम् || ४४-१ ||

यत्र भूः काञ्चनी दिव्या नवरत्नविचित्रिता |
सार्द्धैकयोजनायामविस्तारा मध्यवेदिका || ४४-२ ||

चतुरस्रा दिव्यरत्ना प्रभापुञ्जारुणान्तरा |
तन्मध्ये कुट्टिमो देवि योजनार्द्धप्रमाणतः || ४४-३ ||

रजतस्वर्णवज्रेन्दुमुक्ताविद्रुमगारुडैः |
वैदूर्यैरिन्द्रनीलैश्च पद्मरागार्कगोमदैः || ४४-४ ||

समन्तता परिकॢप्तस्तम्भराजिविराजितः |
दक्षिणोत्तरमध्यस्थसूत्रमाकर्ष्य पार्वति |
पूर्वगर्भगतं कुर्यादधः पश्चिमगर्भगम् || ४४-५ ||

इन्द्रनीलप्रभालिप्तमेवं कोणचतुष्टयम् |
कल्पद्रुमलताकोणे चतुष्कोपरिराजते || ४४-६ ||

शतयोजनसंसर्पिदिव्यसौरभमेदुरा |
दिव्यप्रवालकुसुमामोदमोहितषट्पदा || ४४-७ ||

मन्दमारुतसंसर्गचलत्कुसुमपल्लवा |
पद्मरागमयस्तम्भौ पूर्वद्वारे नियोजितौ || ४४-८ ||

महानीलमणिस्तम्भौ दक्षिणे तु व्यवस्थितौ |
महावज्रमणेः स्तम्भौ प्रतीच्यां दिशि कल्पितौ || ४४-९ ||

वैदूर्यस्तम्भयुगलमुत्तरे ह्यनुकल्पितम् |
तप्तचामीकरकॢप्तमण्डपस्तेषु कल्पितः || ४४-१० ||

अन्तर्बहिस्तत्र मुक्ता भान्ति तारागणा इव |
अनेककोटिचन्द्रार्कप्रभाधिक्कारिवर्चसः || ४४-११ ||

वेदिमध्ये तु कलशा विभान्ति मणिमेदुराः |
मण्डपाधो मध्यभागे रत्नसिंहासनोत्तमम् || ४४-१२ ||

परितस्तस्य देवेशि सिंहासनपरम्परा |
कृष्णप्रियानिवेशार्हा कृष्णे मध्यासनं गते || ४४-१३ ||

वेदिकापरितो भान्ति नानामणिमया लताः |
मालती मल्लिका यूथी जातिचन्दनपाटली [पाटला इ० पा० |] || ४४-१४ ||

कदम्बपारिजाताम्रबकुलार्जुनकेसराः |
केतकीचम्पकाशोकनीपाश्वत्थवटादिकाः || ४४-१५ ||

रत्नच्छदा घनीभूताः पुष्पपल्लवमण्डिताः |
मरुल्लीलाचलशाखारूढस्यलविहङ्गमाः [चल इ० पाठः० |] || ४४-१६ ||

रत्नकुल्याविनिर्गच्छत्सुधापूरसुतर्पिताः |
आभान्ति पादपा दिव्या महानन्दवने प्रिये || ४४-१७ ||

चतुर्विंशतिसाह्स्रं तत्स्थानपरिचारिकाः |
तासां गृहाणि दिव्यानि परितो भान्ति सुन्दरि || ४४-१८ ||

वज्रप्रकल्पितमहाप्रकारपरिवेष्टितम् |
महानन्दवनं वन्दे रसानन्दैकपत्तनम् || ४४-१९ ||

यमुनाभिमुखे यस्य गोपुरं पद्मरागजम् |
यौगपद्योदितानेकबालार्कद्युतिभासुरम् || ४४-२० ||

कुट्टिमद्वयमीशानि यद्बहिर्भातिसुन्दरम् |
चतुर्द्वारं चतुःस्तम्भं शोभाविर्भावभूमिकम् || ४४-२१ ||

ततः सोपानमार्गेण गन्तव्या यमुना नदी |
स्मरेदथो महेशानि हेमकूटवनं महत् || ४४-२२ ||

यत्र हेममयी भूमिर्हेमपादपसङ्कुला |
तन्मध्ये कुट्टिमौ हैमौ हैमस्तम्भचतुष्टयम् || ४४-२३ ||

गव्यूत्यर्द्धयुतः श्रीमान् हैममण्डपभूषितः |
चतुर्विंशतिसाहस्रं तत्स्थानपरिचारिकाः || ४४-२४ ||

तासां गृहाणि दिव्यानि हैमोपस्करवन्ति च |
मण्डपम्परितो भान्ति तडितामिव राशयः || ४४-२५ ||

सौधमण्डपयोर्देवि यावत्स्यादन्तरालकम् |
तत्सर्वं परितो व्याप्तं नारङ्गीलतिकाशतैः || ४४-२६ ||

एलालविङ्गकाश्मीरसुरभ्यनिलसेवितम् |
मृद्वीकामण्डपयुतं मातुलिङ्गलतोल्लसत् || ४४-२७ ||

बन्धूकैर्हयमारैश्च लवलीभिरलङ्कृतम् |
कर्णिकारैश्च कुन्दैश्च चम्पकैश्चन्दनैर्वृतम् || ४४-२८ ||

नानापक्षिगणाध्वानमुखरीकृतदिङ्मुखम् |
महानन्दमहोल्लासक्रान्तकोकिलकूजितम् || ४४-२९ ||

नृत्यत्कलापिनिकर गुञ्जन्मत्तमधुवृतम् |
धावद्धरिणसञ्चारमुत्पतत्प्लवगद्रुमम् [उत्प्लवत्प्लवगद्रुमम् इ० पा० |] || ४४-३० ||

हेमप्राकारसंवीतं हेमकूटमिवास्थितम् |
हेमकूटमहोद्यानं हेमगोपुरमण्डितम् || ४४-३१ ||

हेमकुट्टिमविभ्राजद् बहिःपार्श्वद्वयोज्ज्वलम् |
ततः सोपानमार्गेण गतब्या यमुना नदी || ४४-३२ ||

ततश्च तारकूटाख्यं स्मरेद्विपिनमद्भुतम् |
नीलरत्नमयी भूमिर्भ्राजते यत्र निस्तुला || ४४-३३ ||

कदम्बकल्पद्रुपमपारिजातैरमन्दगन्धाहृतभृङ्गसङ्घैः |
मरुल्लसत्पल्लवराजिपुष्पैर्यथा सदः सद्भिरिवातिशोभते || ४४-३४ ||

जम्बीरैर्निम्बुकैश्चैव कोविदारार्जुनैरपि |
श्रीपर्णैः सरसैराम्रैः पनसैर्दकुलैरपि || ४४-३५ ||

नागपुन्नागमन्दारैस्तथैवामलकीद्रुमैः |
अम्लानपुष्पाभरणैः समन्तात् परिशोभितम् || ४४-३६ ||

तारकूटमहं वन्दे तारप्राकारवेष्टितम् |
चतुर्विंशतिसाहस्रं तत्स्थानपरिचारिकाः || ४४-३७ ||

तासां गृहाणि दिव्यानि तारकुट्टिममुच्चकैः |
परितो भान्ति देवेशि दलानीव कुशेशयम् || ४४-३८ ||

यमुनाभिमुखे यस्य भाति गोपुरमुन्नतम् |
गोपुरस्य बहिर्भागे राजितं कुट्टिमद्वयम् || ४४-३९ ||

स्तम्भैश्चतुर्भिरुद्भान्तं राजतैः स्वर्णसूत्रितैः |
ततः सोपानमार्गेण गन्तव्या यमुनानदी || ४४-४० ||

स्मरेदथो महेशानि गारुडं वनमद्भुतम् |
गारुडै रत्ननिचयैः परिकल्पितभूमिकम् || ४४-४१ ||

तत्र हस्तान्तरे देवि चतुष्कं मणिकल्पितम् |
पूर्वपश्चिमभागेन चन्द्रकान्तमणिद्वयम् || ४४-४२ ||

दक्षिणोत्तरभागेन पद्मरागद्वयाङ्कितम् |
अन्योन्यचुम्बितमुखं शुद्धस्वर्णगृहार्पितम् || ४४-४३ ||

एवं कोटिचतुष्काणि हस्तमात्रान्तरान्तरम् |
भान्ति सर्वत्र देवेशि गरुत्ममणिभूमिषु || ४४-४४ ||

यस्याः प्रान्तचतुष्केषु स्थलपङ्केरुहाण्यपि |
यत्परागरजः पुञ्जैररुणीक्रियतेऽम्बरम् || ४४-४५ ||

तन्मध्यदेशगः श्रीमान् भाति माणिक्यमण्डपः |
सूर्यकान्तमणिस्थम्भनीलपत्रश्रियोल्लसत् || ४४-४६ ||



तन्मध्ये दीर्घिका दीर्घा स्वर्णपङ्कजमालिनी |
यद्गन्धाघ्राणमत्तालिझङ्कारमुखरान्तरा || ४४-४७ ||

माणिक्यभूमिपतिता अपि मौक्तिकराजयः |
न हर्षयन्ति कादम्बान् गुञ्जाशङ्काप्रतारितान् || ४४-४८ ||

माणिक्यकन्दलाक्रान्ता वैदूर्यविलसच्छदाः |
मण्डपं परितो दूराद्विभान्ति कदलीलताः || ४४-४९ ||

कदलीकाण्डमारूढा हंसा गोफेनसन्निभाः |
तत्पत्रद्युतिसम्भिन्ना न लक्ष्यन्ते मनागपि || ४४-५० ||

वायवान्दोलितपत्रौघप्रकम्पत्कन्दलस्तनाः |
कूजत्पक्षिगणक्रीडा मनोनयननन्दनाः || ४४-५१ ||

नृत्यमाना इवाभान्ति कदल्यो वारयोषितः |
चतुर्विंशतिसाहस्रं तत्स्थानपरिचारिकाः || ४४-५२ ||



मध्यवीथीनि सौधानि द्विपंक्त्त्या भान्ति तद्बहिः |
भ्राजन्मणिकपाटानि हसद् रत्नाजिराणि च || ४४-५३ ||

तद्बहिर्भान्तिदेवेशि महोद्यानलताद्रुमाः |
गन्धालुभ्य भ्रमद्भृङ्गा मरुदाघातवेपिताः [गन्धलुभ्यद्भ्रमद्मृङ्गाः सप्त गायन्ति ते स्वराः इ० पा० |] || ४४-५४ ||

मयूरमृगचक्राह्वहंसकारण्डवैः पिकैः |
शुकपारावतक्रौञ्चसारसैर्हारिलैरपि || ४४-५५ ||

शाखामृगैः शशैः क्रोडैश्चातकैश्चटकैरपि |
पतत्रिभिरनेकैश्च कुलङ्गैरुपसेवितम् || ४४-५६ ||

जाड्यं मम धियो भिद्यादुद्यानं गारुडाह्वयम् |
मुक्ताप्राकारकल्पितमप्राकृतजनाश्रयम् || ४४-५७ ||

यमुनाभिमुखे यस्य महाद्वारं विराजते |
माणिक्यदेहलीरम्यमिन्द्रनीलकपाटकम् || ४४-५८ ||

महाद्वारबहिर्भागे कुट्टिमद्वयमद्भुतम् |
काञ्चनं विद्रुमस्तम्भं स्वर्णमण्डपमण्डितम् || ४४-५९ ||



यत्रस्थाः परिगायन्ति नृत्यन्ति च वराङ्गना |
वीणामृदङ्गवाद्यादिविद्यानैपुण्यशालिनः [शालिनीः |] || ४४-६० ||

ततः सोपानमार्गेण गन्तव्या यमुना नदी |
पूर्वसङ्ख्यैव सर्वत्र सोपानानां प्रियंवदे || ४४-६१ ||

एषु स्थानेषु देवेशि लीलार्थं पुरुषोत्तमः |
आयाति चन्द्रिकोद्गारिविमानेन सखीवृतः || ४४-६२ ||

कदाचिद्रथमारुह्य सहस्राश्वयुजं हरिः |
सखीसमाजमध्यस्थस्तल्लीलाप्रेमगर्वितः || ४४-६३ ||

रथाः सन्ति महादिव्याः सहस्राणि तु षोडश |
प्रधानाः षोडशैवेषु तांस्ते वक्ष्यामि नामतः [सशृणु इ० पा० |] || ४४-६४ ||

चन्द्रको भद्रकश्चैव मनोजवमहाजवौ |
जवमाली मणिस्कन्दो रोचिष्मान् भद्रसेनकः || ४४-६५ ||

मेघनादो महानादश्चन्द्रगौरो विसर्पणः |
नीलचक्रः कुरङ्गाह्वः स्वर्णनेमिर्विभावसुः || ४४-६६ ||

सर्व एते सहस्राश्वयुजः काञ्चनमालिनः |
क्षुद्रघण्टानिनादेन परिपूरितदिङ्मुखाः || ४४-६७ ||



केचिन्नीलवरूथेषु व्युप्तमौक्तिकराजयः |
विभान्ति विलसत्तारागणा इव बलाहकाः || ४४-६८ ||

केचिन्नीलवरूथेषु स्वर्णरेखाविचित्रिताः |
तडिदुन्मेषरुचिरा हेपयन्ति घनश्रियम् || ४४-६९ ||

केचिद्रक्तवरूथेषु वज्रमण्डपमण्डिताः |
विलज्जयन्ति सन्ध्याभ्रशतभानूदयं नभः || ४४-७० ||

अन्येपि स्यन्दनवरा मेघगम्भीरनिःस्वनाः |
मौक्तिकाख्ये वने दिव्ये राजन्ते राजिमण्डलैः || ४४-७१ ||

महासौधाङ्गणभ्राजन्मण्डपस्यापसव्यतः [मण्डपस्यास्य सव्यतः इ० पा० |] |
रथाः षोडश तिष्ठन्ति हयशालासु ते हयाः || ४४-७२ ||

विमानान्यपि दिव्यानि व्यायतानि निजेच्छया |
विचित्रशयनस्थानसभावाटीवृतानि च || ४४-७३ ||



मुक्तावितानशोभानि मणिस्तम्भोज्ज्वलानि च |
कोटिचन्द्रप्रभास्पर्द्धिरत्नचित्राङ्गणानि च || ४४-७४ ||

रत्नस्तम्भावलिभ्राजत्पुत्रिकाहस्तकल्पितैः |
मणिभिर्भान्ति वेश्मानि प्रदीपावलिभिर्यथा || ४४-७५ ||

अष्टादशसहस्राणि विमानप्रवराणि हि |
तेष्वप्यष्टादशैवेह वरीयांसि द्युमन्ति च || ४४-७६ ||

उन्मादनं सुधास्यन्दि चन्द्रकं शतचन्द्रकम् |
तुङ्गभद्रं मनोयानं महानीलमुदञ्चनम् || ४४-७७ ||

वज्रकूटं कलासारं चारुचन्द्रं प्रभारुणम् |
हेमकक्षं प्रभापूरं पुष्पगन्धमनाविलम् || ४४-७८ ||

चित्रध्वजं [चित्रकूट इ० पा० |] वज्रकूटमेवमष्टादश स्मृताः |
स्थाप्यन्ते शिविकाख्या या विमानश्रेष्ठभूमिषु || ४४-७९ ||

चिदानन्दानन्दभूम्योरेवमाप्लाव्य निम्नगा |
प्रकाशानन्दसन्धिस्थसरस्यां विशते हि सा || ४४-८० ||



सरसः पुनरुद्भूय प्रकाशाभिमुखं गता |
शतयोजनमानेन ततः पश्चिमवाहिनी || ४४-८१ ||

ज्ञानभूमिमथाप्लाव्य प्रयाता भुक्तिभूमिकाम् |
प्रेमभूमिं ततः प्लाव्य प्रविष्टा पश्चिमार्णवम् || ४४-८२ ||

आनन्दभुक्त्योरन्तराले महामाणिक्यपर्वतः |
बलार्ककोटिरुचिर उच्छ्राये शतयोजनः || ४४-८३ ||

यन्नितम्बभवा नद्यश्चतस्रो यमुनां गताः |
प्रविशन्ति सुधासिन्धुं सुषुम्णा सिरसा सिता || ४४-८४ ||

निम्लोचा नामतः ख्याताः सर्वाः पीयूषवाहिनीः |
कदाचित् क्रीडते तत्र निर्झरध्वनिनादिते || ४४-८५ ||

सखीसहस्रसङ्कीर्णविमानवरमाश्रितः |
गिरिद्रोणीषु रम्यासु भगवान्पुरुषोत्तमः || ४४-८६ ||



एवं चानेकलीलाभी रसरूपाभिरन्वहम् |
क्रीडते हि रसः साक्षात् कृष्णः परमपूरुषः || ४४-८७ ||

एतत्ते सर्वमाख्यातमनापृष्टमपि प्रिये |
स्मृत्यवस्थोदये कृष्णस्त्रीणामेतद्धितं यतः || ४४-८८ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवपार्वतीसम्वादे चतुश्चत्वारिंशं पटलम् || ४४-४४ ||



अथ पञ्चचत्वारिंशं पटलम् 


शिव उवाच 


स्मरेदथो महादेवि ब्रह्मनालश्रियं शुभाम् |
ब्रह्मनालानन्दवनाद्दण्डाकारतया [ब्रह्मनालोनन्दवनात् इ० प० |] स्थितः || ४५-१ ||

मार्ग एव महेशानि निजालयनिवेशने |
गोपुरद्वारमारम्य प्राकारदशकावधि || ४५-२ ||

विंशतिर्योजनानां च ब्रह्मनाल उदाहृतः |
पार्श्वयोरुभयोस्तस्य षष्ट्युत्तरशतं प्रिये |
सौधानि सन्ति देवेशि बहिः कुट्टिमवन्ति च || ४५-३ ||

तत्तत्प्राकारसंवीत तत्तदुद्यानमण्डलम् |
तत्तद्द्वारप्रवेशेन गम्यते ब्रह्मनालतः || ४५-४ ||

प्रतिप्राकारामीशानि प्रवेशे ब्रह्मनालतः |
सव्यापसव्ययोर्द्वारद्वयमुद्यत्प्रभारुणम् || ४५-५ ||



स्वर्णप्राकारसंवीता महाचम्पकवाटिकाः |
अनेकपक्षीनिनदा बहुलामोदमेदुराः || ४५-६ ||

तप्तकाञ्चनवर्णाभा भान्ति चम्पककोरकाः |
दीपा इव निवातस्था भृङ्गैर्दूरतरोज्झिताः || ४५-७ ||

पूर्णशारदराकेशानुकारिकुसुमोज्ज्वलाः |
राजन्ते यत्र बहुशो दिव्याश्चम्पकवीरुधः || ४५-८ ||

चम्पकोद्यानकुञ्जेषु दिव्यहर्म्यकृतास्पदाः |
चतुर्दशसहस्राणि वसन्ति परिचारिकाः || ४५-९ ||

कदाचित् क्रीडते तत्र श्रीकृष्णः स्वसखीवृतः |
मध्ये तारागणस्येव पूर्णशारदचन्द्रमाः || ४५-१० ||

तदन्तः संस्मरेद्देवि वनं कल्पद्रुमाकुलम् |
महावैदूर्यशालेन समन्तात् परिवेष्टितम् || ४५-११ ||

कल्पद्रुकुसुमामोदमोदमाना शिलीमुखाः |
नान्यगन्धमपेक्षन्ते पूर्णकामा यथेतरत् || ४५-१२ ||



कल्पद्रुकुसुमास्वादुरसव्यासक्तबुद्धयः |
स्वां वाचं मुद्रयन्तीह ज्ञाततत्वा इवालयः || ४५-१३ ||

महामरकतकॢप्तस्थलीपतितमौक्तिका |
यथा तामसभक्तस्य बुद्धिः प्रेमाङ्कुरोज्ज्वला || ४५-१४ ||

मधुश्रीमाधवश्रीकः स्त्रीस्कन्धार्पितसद्भुजः |
पुष्पकल्पितवासःश्रीर्भूषाशृङ्गारमण्डितः || ४५-१५ ||

वसन्तः सन्ततं यत्र चरतेऽसौ रसात्मकः |
कल्पद्रुममहाकुञ्जवीथिषु प्रेमविह्वलः || ४५-१६ ||

कामकोदण्डकुटिलभ्रूलताचारुविभ्रमः |
कुङ्कुमारक्तवसनः साचीक्षणविचक्षणः || ४५-१७ ||

दिव्यपुष्परजः पुञ्जधूसरः सस्मिताननः |
कल्पकोद्यानकुञ्जेषु दिव्यहर्म्यकृतालयाः || ४५-१८ ||

त्रयोदश सहस्राणि वसन्ति परिचारिकाः |
कदाचिदत्र भगवान्कृष्णः कमललोचनः || ४५-१९ ||



वसन्तलीलारसिको रसात्मोपवने चरन् |
इन्दिरासुन्दरीमुख्यप्रियाविभ्रममोहितः || ४५-२० ||

प्रियाकटाक्षचषकैरापीत इव सर्वतः |
आवृष्ट इव पुष्पौघैः सखीमुक्तैः समन्ततः || ४५-२१ ||

अभिवर्षन् स्वयमपि सखीः कुसुमवृष्टिभिः |
मुखामोदसुसक्तालिझङ्कारोद्विग्ननेत्रया || ४५-२२ ||

गाढमालिङ्गितः कण्ठे स्वामिन्या पद्महस्तया |
प्रियाभिः प्रेमयुक्ताभिर्जलयन्त्रविनिर्गतैः |
कुङ्कुमाम्भोभिरासिक्तो जातः पीताम्बरो यथा || ४५-२३ ||

गजीभिरिव मातङ्गो रमते रतिलम्पटः |
अनेकरसयुक्तासु क्रीडासु कृतकौतुकः || ४५-२४ ||

तदन्तः संस्मरेद्दिव्यां मन्दारद्रुमवाटिकाम् |
दिव्यप्रवालरत्नोद्यत्प्राकारपरिवेष्टिताम् || ४५-२५ ||



महानीलमणिभ्राजद्भूमिकाभासमाश्रिताम् [भासिनीकृताम् इ० पा० |] |
नृत्यन्ति यत्र शिखिनो नित्यमम्भोदशङ्कया || ४५-२६ ||

मन्दारमकरन्देषु विलीनमतयोऽलयः |
विस्मरन्त्यन्यपुष्पाणि यथा ब्रह्मरसप्लुताः || ४५-२७ ||

यत्रास्ते सततं राका पूर्णचन्द्रसमन्विता |
कुहूः कोकिलचञ्चुस्था केवलं यत्र लभ्यते || ४५-२८ ||

मन्दारमन्दसौरभ्यलुब्धा रोलम्बराजयः |
न क्वापि गन्तुमिच्छन्ति दानलुब्धा इवार्थिनः || ४५-२९ ||

शुक्तिश्रीति शुचिश्रीति यस्य वामे मदालसे |
मन्दारोद्यानसञ्चारी ग्रीष्मर्त्तुर्मदविह्वलः [ग्रीष्मर्तुस्तिग्मलोचनः इ० पा०] || ४५-३० ||

मन्दारोद्यान कुञ्जेषु दिव्यहर्म्यकृतास्पदाः |
द्वादशैव सहस्राणि वसन्ति परिचारिकाः || ४५-३१ ||

मन्दारकुञ्जक्रीडार्थं कदाचित्प्रमदागणैः |
मूलभूमेः समुत्थाय पश्चिमद्वारमार्गतः || ४५-३२ ||



प्रविशत्यरबिन्दाक्षः क्रीडते रतिलालसः |
महाकामकलाभिज्ञः कामात्मा पुरुषोत्तमः || ४५-३३ ||

ततस्तदन्तरुद्यानं पारिजातमयं स्मरेत् |
महामाणिक्यशालेन समन्तात्परिवेष्टितम् || ४५-३४ ||

चन्द्रकान्तशिलाकॢप्तस्थलीकमतिसुन्दरम् |
यत्रेन्दुरश्मयः स्पर्शात्सुधाकणमवापिताः || ४५-३५ ||

कुट्टिमा यत्र भूयांसो विस्फुरद्रत्नमण्डपाः |
कुञ्जगुञ्जन्मधुकरव्रातझङ्कारनादिताः || ४५-३६ ||

सरस्यो [सरसीषु लसत् इ० पा० |] विलसत्स्वर्णसहस्रदलपङ्कजैः |
खेलन्मरालमिथुनैर्गन्धवासितपादपैः || ४५-३७ ||

निश्चलालिसमाक्रान्तपत्रजालैः समन्तत |
विलोकयन्ति वात्यन्तं नेत्रैरुन्मेषवर्ज्जितैः || ४५-३८ ||

पारिजातवनीकुञ्जदिव्यसौधकृतालयाः |
एकादशसहस्राणि वसन्ति परिचारिकाः || ४५-३९ ||



पारिजातवनक्रीडारसलुब्धेन चेतसा |
कदाचिदत्र भगवान् समायाति सखीगणैः || ४५-४० ||

कृष्णं सरोवराभ्यासमणिकुट्टिमसंस्थितम् |
भूषाम्बरादिभिः सख्यः [कौसुमैः इ० पा० |] कौसुम्भैर्भूषयन्ति हि || ४५-४१ ||

हारकुण्डलकेयूरवलयोत्तुङ्गमौलिभिः |
उष्णीषकञ्चुककटिबन्धरम्योत्तरीयकैः || ४५-४२ ||

पौष्पैः कृतश्रीः भगवान् सखीवृन्दान्तरे चरन् |
दिव्यपुष्पमयं वेत्रमादधानः कराम्बुजे || ४५-४३ ||

वमद्भिरिव सत्प्रेम विकुञ्चद्भृकुटीतटैः |
अभिवर्षन्निव सखीवृन्दं लोचनपङ्कजैः [अभिवर्षन्तीव सखीवृन्दलोचनषट्पदः इ० पा० |] || ४५-४४ ||

स्वकरालूनकुसुमाभृषाभिर्भूषयन् [कुसुमाक्रीडाभिः इ० पा० |] सखीः |
हसितो हासयन्सर्वा लोलागतिविचक्षणः || ४५-४५ ||



गीयमानयशा गायन् रमते कुञ्जभूमिषु |
स्मरेदतस्तदन्तःस्थां हरिचन्दनवाटिकाम् || ४५-४६ ||

गोमेदकमहारत्नरचितस्वीयगोपुराम् |
शुद्धस्फटिकविभ्राजद्भूमिकाकिरणोज्ज्वलाम् || ४५-४७ ||

मरुल्लसत्पल्लवराजिराजितद्रुमावलीनां प्रतिबिम्बभूमिषु |
विहङ्गमाः पक्वफलाशया मुहुश्चञ्चूपुटाघातविधिं वितेनिरे || ४५-४८ ||

क्वचिद्विहङ्गाः स्फटिकावनीतले निरीक्षमाणः प्रतिबिम्बविभ्रमम् |
स्वजातिपक्षिव्रजशङ्किताशयाः कूजन्ति स्वं स्वं स्वरमुच्चकैर्मुहुः || ४५-४९ ||

हरिचन्दनस्फुरदमन्दसुन्दरस्फटिकावनीतला वनविहारिणः |
पवनोल्लसद्विटपविष्टराः खगा विवदन्ति पण्डितगणा इवोद्भटाः || ४५-५० ||



मणिकुट्टिमास्फुरदमन्दरश्मयः परितो विभान्ति कृतरत्नमण्डपाः |
शुककोकिलभ्रमरहंससारसैः समुपास्यमानरमणीयमध्यमाः || ४५-५१ ||

मुखराट्टहासपरिपूरिताम्बरः सुनभोनभस्थरमणीविराजितः |
ऋतुराज एव किल प्रावृडित्ययं मदघूर्णमाननयनो विराजते || ४५-५२ ||

मृदुमन्दगर्ज्जितपयोदमण्डलीघटनान्धकारपरिलब्धवर्चसः |
परितो भ्रमन्ति वनकुञ्जमण्डलेष्वतिनीलरत्ननिभकीटकोटयः || ४५-५३ ||

हरिचन्दनद्रुमनिकुञ्जमण्डलेष्वतिदिव्यरत्नपरिचारिकागृहाः |
परितो विभान्त्ययुतसंख्यया शिवे ज्वलदग्निबीजरचिताङ्गणश्रियः || ४५-५४ ||

अत्रापि क्रीडते कृष्णः स्वामिन्यादिसखीवृतः |
नानाक्रीडाविनोदैश्च परिहासरसादिभिः || ४५-५५ ||

तदन्तः संस्मरेद्दिव्यमुद्यानं सुमनोहरम् |
वैडूर्यलतिकाखण्डमण्डितं नन्दनं दृशाम् || ४५-५६ ||



यत्र वैडूर्यवृक्षेषु प्रवालप्रतिबिम्बजा |
काप्यभिख्या दृगम्भोजमोदहेतुः प्रवर्तते || ४५-५७ ||

सूर्यकान्तमणिकॢप्तदिव्यप्राकारमण्डितम् |
सन्धिवर्ज्जितमाणिक्यशिलाकल्पितभूमिकम् || ४५-५८ ||

सूर्यकान्तमणिच्छायाविद्धमाणिक्यभूमिकम् |
जातारुणोदयमिव भ्रममुत्पादयत्यहो || ४५-५९ ||

वैडूर्यद्रुमकुञ्जेषु दिव्यसौधकृतालयाः |
सहस्राणि नव प्रोक्ताः तत्स्थानपरिचारिकाः || ४५-६० ||

तदन्तः संस्मरेद्दिव्यां महामौक्तिकवाटिकाम् |
विस्फुरत्पुष्परागीयप्राकारपरिवेष्टिताम् || ४५-६१ ||

माणिक्यपुष्पविद्योतन्महामुक्तालतावृताम् |
लतासु विस्फुरद्दिव्यवैडूर्यवृन्तभासुराः || ४५-६२ ||

महावज्रमणिभ्राजद्भूमिकाकिरणप्लुताम् |
कुञ्जेषु पक्षिनिनदप्रतिध्वनिमनोहराम् || ४५-६३ ||



इषोर्जलक्ष्मीलावण्यप्रवाहपतितान्तरः [बिस्फूर्जलक्ष्मी इ० पा० |] |
मल्लिकामालतीपुष्पभूषावासःपरिच्छदः || ४५-६४ ||

स्मितशोभिमुखाम्भोजश्चम्पकद्युतिपाण्डुरः |
तत्र सञ्चरते साक्षाद्रसरूपी शरदृतुः || ४५-६५ ||

मुक्तानिकुञ्जभुवनक्रीडारसवशंवदाः |
सहस्राण्यष्ट देवेशि वसन्ति परिचारिकाः || ४५-६६ ||

क्रीडतेऽत्रापि भगवान् कृष्णः कमललोचनः |
स्वामिन्यादिसखीवृन्दसभाक्रीडाकुतूहलः || ४५-६७ ||

तदन्तः संस्मरेद्दिव्यां प्रवालद्रुमवाटिकाम् |
गरुत्मन्मणिशालेन निगूढां परितः प्रिये || ४५-६८ ||

पुष्परागशिलाकॢप्तवसुधातलमण्डिताम् |
मुक्तास्तबकसंशोभिप्रवालद्रुमशिभिताम् || ४५-६९ ||



सहसहस्यश्रीभ्यां [सहः इ० पा०] तु नारीभ्यामुपलालितः |
हेमन्तस्तत्र चरते लीलाखेलकृतादरः || ४५-७० ||

प्रवालोद्यानकुञ्जस्थरत्नसौधनिकेतनाः |
सप्त चैव सहस्राणि वसन्ति परिचारिकाः || ४५-७१ ||

सूर्यकान्तमणिभ्राजल्लताकुसुमपल्लवम् |
तदन्तः संस्मरेद्दिव्यमुद्यान् कोटिसूर्यभम् || ४५-७२ ||

कोटीन्दुविस्फुरच्चन्द्रकान्तशालेन व्यूहितम् |
दिव्यप्रवालरत्नौघैर्निबद्धवसुधातलम् || ४५-७३ ||

तपस्तपस्यश्रीभ्यां च तरुणीभ्यामलङ्कृतम् |
तद्भावानुभवानन्दमोदमानमहर्निशम् || ४५-७४ ||

शिशिरर्तुं भजेत्तत्र चरन्तं मदविह्वलम् |
सूर्यकान्तनिकुञ्जेषु खेलन्त्यो मदविह्वलाः || ४५-७५ ||

षट्सहस्राणि देवेशि वसन्ति परिचारिकाः |
कदाचिदत्र क्रीडार्थं सखीभिः पुरुषोत्तमः || ४५-७६ ||



स्वामिन्या च समासाद्य क्रीडन् विक्रीडयत्यपि |
तदन्त संस्मरेद्दिव्यमुद्यानं तु मनोहरम् |
पद्मरागलतापुञ्जकुञ्जगुञ्जन्मधुव्रतम् || ४५-७७ ||

चिन्तारत्नविचित्रान्तर्भूमिविद्योतितान्तरम् |
अनेककुट्टिमैर्भ्राजन्मण्डपैः कुञ्जमध्यगैः || ४५-७८ ||

भ्राजत्कपाटरत्नालिप्रभोद्यैर्वियदन्तरम् |
उदितेन्द्रधनुःकोटिकुर्वाणमिव सर्वतः || ४५-७९ ||

क्वचिदिन्दीवरवनप्रोच्छलन्तः प्रभाङ्कराः |
सान्द्रमेघान्धकारेण लिम्पन्त इव दिक्तटान् || ४५-८० ||

कलापिनो हृष्टचित्तास्तत्र नृत्यन्ति सन्ततम् |
उद्धाट्य स्वकलापांश्च जलदाटोपशङ्कया || ४५-८१ ||

शुकपारापतक्रौंचपिककोलाहलाकुलम् |
कोटीन्दुकौमुदीगवंनिर्वासनलताशतम् || ४५-८२ ||



उत्पतद्भिमृगीवृन्दैर्वराहैर्गवयैः शशैः |
रुरुभिर्मृगनाभैश्च चमरीभिरलङ्कृतम् || ४५-८३ ||

अनेकसूर्यसङ्काशचिन्तारत्नावृतिव्रतम् |
यत्र पञ्चसहस्राणि मणिहर्म्यकृतास्पदाः || ४५-८४ ||

दिव्यशृङ्गारवेषाढ्या रसभावविभावुकाः |
सेवोपचारचतुरा वसन्ति परिचारिकाः || ४५-८५ ||

तदन्तः संस्मरेद्दिव्यं महापद्मवनं महत् |
लक्षयोजनविस्तीर्णं गुञ्जन्मत्तमधुव्रतम् || ४५-८६ ||

वियद्वितानितमिव परागैः पवनेरितैः |
कुर्वन् तद्गन्धसञ्चारिषट्पदव्याजचित्रितम् || ४५-८७ ||

महापद्माटवीमध्ये स्मरेदेकमणिगृहम् |
चतुःषष्टिमहास्तम्भशोभाडम्बरमण्डितम् || ४५-८८ ||



मूलभूमिस्तु प्रथमा द्वितीया मतिविभ्रमा |
तृतीया भोगभूमिश्च नृत्यभूमिश्चतुर्थिका || ४५-८९ ||

पञ्चमी शयनीयाख्या षष्ठी वैमानिकीति च |
सप्तमी अष्टमी चोभे दोलाभूमी निरूपिते || ४५-९० ||

नवमी दूरलक्षा च दशमी चन्द्रभूमिका |
इत्येता दश आख्याता भूमयो निजवेश्मनः || ४५-
प्रियाभिः सह वसेदस्मिन् घनीभूतो रसः पुमान् || ४५-९१ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवपार्वतीसम्वादे पञ्चचत्वारिंशं पटलम् || ४५-४५ ||




अथ षट्चत्वारिंशं पटलम् 


शिव उवाच 


इत्थं स्मरन्ती सततं निजधाममहोदयम् |
क्रमेण वासना देवि गमयत्येव वासरान् || ४६-१ ||

यद्येषा विरहावस्था स्मरणाख्या प्रवर्त्तते |
तदा स्मृतिपथारूढं निजं धाम भवेत्प्रिये || ४६-२ ||

अन्यथा ध्यायमानस्य रसलीलामहोदधिम् |
मध्ये विच्छिद्य विच्छिद्य मनस्तस्मान्निवर्त्तते || ४६-३ ||

यावन्न जायते ह्येषा दशा विरहसम्भवा |
तावन्न शक्नुयात्कर्तुं विद्धि सेवां मनोमयीम् || ४६-४ ||

स्मृत्यवस्थोदयो यावत्तावत्सेवाद्वयं भवेत् |
आन्तरीया तथा बाह्या तयोर्नैकतरा क्वचित् || ४६-५ ||

सेवया तद्गतं चेतः शनैर्लीलागतं भवेत् |
स्मृत्यवस्थामवाप्नोति क्रमेण परमेश्वरि || ४६-६ ||



स्मृत्यवस्थोदये देवि मनस्तत्तन्मनोरथैः |
प्रलापाख्यामवाप्नोति दशां च व्याकुलीकृतम् || ४६-७ ||

अबुद्धिपूर्वकालापः प्रलापः कथितः प्रिये |
प्रियलीलाविलासादिविषयस्थिरचेतसः || ४६-८ ||

रमयस्वाद्य रुचिरं प्रियप्रेम्णा वनान्तरे |
प्रियं त्वं चिरकालेन मया प्राप्तोऽसि साम्प्रतम् || ४६-९ ||

इत्यादिविविधालापाः प्रवर्त्तन्ते महेश्वरि |
यदा देहानुसन्धानं मध्ये मध्ये प्रजायते || ४६-१० ||

अत्युग्रतरसन्तापनिर्वापणपटीयसी |
सुधाधारेव सततं वाक् त्वदीया रसस्रवा || ४६-११ ||

अनङ्गकोटिसौन्दर्यमहाब्धिमथनोद्धृतः |
सारांश इव ते रूपमानन्दोद्वेलनक्षमम् || ४६-१२ ||

महादुःखतमस्तोमविपाटनपटीयसी |
चन्द्रज्योत्स्नेव रुचिरा हास्यशोभा तव प्रिय || ४६-१३ ||

मययेतत्तु कथं नाथ विपरीतं प्रवर्त्तते |
एवमादीनि वाक्यानि प्रवर्त्तन्ते गुणस्तवे || ४६-१४ ||



ततः क्रमेण देवेशि मनोवैवश्यकारिणी |
आध्यवस्था प्रवर्तेत विप्रलम्भदशात्मिका [विप्रलम्भरसात्मिका इ० पा० |] || ४६-१५ ||

दीर्घतापाग्निसन्तप्तमाधिग्रस्तं मनोन्तरम् |
बहिः सृजत्यश्रुधारां श्वासकम्पादिकं तथा || ४६-१६ ||

विरहे प्राणनाथस्य अप्राप्तौ सङ्गमस्य च |
जायते देवदेवेशि दशा चोन्मादसंज्ञिका || ४६-१७ ||

श्वासाश्रुपातसन्तापकम्पभूलेखनादिभिः |
अवस्था ज्ञायते देवि ह्युन्माद इति संज्ञया || ४६-१८ ||

जायमाने ततो देवि तापे विरहसम्भवे |
हुङ्कारमात्रवचना तन्द्रामोहसमाकुला || ४६-१९ ||

अनुसन्धानरहिता श्वाससंशोषिताधरा |
विवर्णवदनाकारा कृशीभूतकलेवरा || ४६-२० ||



नकट्यजातमरणा जडावस्था भवेप्रिये |
कदाचिद्देवदेवेशि धैर्यस्याप्यनवस्थितौ || ४६-२१ ||

निजनाथवियोगाग्निज्वालाज्वलितविग्रहा |
जायते देवदेवेशि दशा मरणरूपिणी || ४६-२२ ||

इत्येता विरहावस्था दश प्रोक्ता तवानघे |
विप्रलम्भाख्यशृङ्गाररसे प्रादुर्भवन्ति ताः || ४६-२३ ||

यद्यप्येका प्रजायते दशा विरहसम्भवा |
तथापि च वरारोहे रसस्यानुभवो भवेत् || ४६-२४ ||

यावन्न जायतेऽप्येका दशा विरहसम्भवा |
तावन्न जायते देवि रसस्यानुभवः क्वचित् || ४६-२५ ||

ज्ञात्वापि प्रियविश्लेषं यद्यवस्थोदयो नहि |
तदा चूडामणिजपः कर्त्तव्यः शुद्धिहेतवे || ४६-२६ ||

मनोविकारे भावाख्ये जायमाने सुरेश्वरि |
अप्राप्तौ विरहावस्थां धत्ते भावः स एव हि || ४६-२७ ||

परानन्दे प्रिये ज्ञाते तदप्राप्तिवशादिह |
मनो विकृतिमभ्येति भावसंज्ञामलौकिकीम् || ४६-२८ ||



अनेकजन्मकलुषेर्यदा वीतं मनो भवेत् |
नैवाप्नोति तदाभावं येन स्याद्विरहोदयः || ४६-२९ ||

तन्मालिन्यनिरासार्थं जपसेवार्चनादिकम् |
अवश्यमेव कर्त्तव्य श्रीकृष्णप्रीतये चिरम् || ४६-३० ||

अनुग्रहदृशा पश्येत् यदैव पुरुषोत्तमः |
प्रसादसुमुखो भूत्त्वा तदा स्याद्विरहोदयः || ४६-३१ ||

इति ते सर्वमाख्यातं दशावस्थानिरूपणम् |
समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || ४६-३२ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासम्वादे षट्चत्वारिंशं पटलम् || ४६-४६ ||




अथ सप्तचत्वारिंशं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


भगवन् श्रोतुमिच्छामि यथा कृष्णः प्रसीदति |
विना जपं विना सेवां विना पूजामपि प्रभो || ४७-१ ||

यथा कृष्णः प्रसन्नः स्यात्तमुपायं वदाधुना |
अन्यथा देवदेवेश पुरुषार्थो न सिद्ध्यति || ४७-२ ||


शिव उवाच 


साधु पार्वति ते प्रश्नः सावधानतया शृणु |
विना जपं विना सेवां विना पूजामपि प्रिये || ४७-३ ||

यथा कृष्णः प्रसन्नः स्यात्तमुपायं वदामि ते |
जपसेवादिकं चापि विना स्तोत्रं न सिद्ध्यति || ४७-४ ||

कीर्तिप्रियो हि भगवान् वरात्मा पुरुषोत्तमः |
जपस्तन्मयतासिद्ध्यै सेवा स्वाचाररूपिणी || ४७-५ ||



स्तुतिः प्रसादनकरी तस्मात्स्तोत्रं वदामि ते |
सुधाम्भोनिधिमध्यस्थे रत्नद्वीपे मनोहरे || ४७-६ ||

नवखण्डात्मके तत्र नवरत्नविभूषिते |
तन्मध्ये चिन्तयेद्रम्यं मणिगृहमनुत्तमम् || ४७-७ ||

परितो वनमालाभिः ललिताभिः विराजिते |
तत्र सञ्चिन्तयेच्चारु कुट्टिमं सुमनोहरम् || ४७-८ ||

चतुःषष्ट्या मणिस्तम्भैश्चतुर्दिक्षु विराजितम् |
तत्र सिंहासने ध्यायेत्कृष्णं कमललोचनम् || ४७-९ ||

अनर्घ्यरत्नजटितमुकुटोज्वलकुण्डलम् |
सुस्मितं सुमुखाम्भोजं सखीवृन्दनिषेवितम् || ४७-१० ||

स्वामिन्याश्लिष्टवामाङ्गं परमानन्दविग्रहम् |
एवं ध्यात्वा ततः स्तोत्रं पठेत्सुविजितेन्द्रियः || ४७-११ ||


श्रीकृष्णस्तोत्रम् 


कृष्णं कमलपत्राक्षं सच्चिदानन्दविग्रहम् |
सखीयूथान्तरचरं प्रणमामि परात्परम् || ४७-१२ ||

शृङ्गाररसरूपाय परिपूर्णसुखात्मने |
राजीवारुणनेत्राय कोटिकन्दर्परूपिणे || ४७-१३ ||



वेदाद्यगमरूपाय वेदवेद्यस्वरूपिणे |
अवाङ्मनसविषयनिजलीलाप्रवर्त्तिने || ४७-१४ ||

नमः शुद्धाय पूर्णाय निरस्तगुणवृत्तये |
अखण्डाय निरंशाय निरावरणरूपिणे || ४७-१५ ||

संयोगविप्रलम्भाख्यभेदभावमहाब्धये |
सदंशविश्वरूपाय चिदंशाक्षररूपिणे || ४७-१६ ||

आनन्दांशस्वरूपाय सच्चिदानन्दरूपिणे |
मर्यादातीतरूपाय निराधाराय साक्षिणे || ४७-१७ ||

मायाप्रपञ्चदूराय नीलाचलविहारिणे |
माणिक्यपुष्परागाद्रिलीलाखेलप्रवर्त्तिने || ४७-१८ ||

चिदन्तर्यामिरूपाय ब्रह्मानन्दस्वरूपिणे |
प्रमाणपथदूराय प्रमाणाग्राह्यरूपिणे || ४७-१९ ||



मायाकालुष्यहीनाय नमः कृष्णाय शम्भवे |
क्षरायाक्षररूपाय क्षराक्षरविलक्षणे || ४७-२० ||

तुरीयातीतरूपाय नमः पुरुषरूपिणे |
महाकामस्वरूपाय कामतत्त्वार्थवेदिने || ४७-२१ ||

दशलीलाविहाराय सप्ततीर्थविहारिणे |
विहाररसपूर्णाय नमस्तुभ्यं कृपानिधे || ४७-२२ ||

विरहानलसन्तप्तभक्तचित्तोदयाय च |
आविष्कृतनिजानन्दविफलीकृतमुक्तये || ४७-२३ ||

द्वैताद्वैतमहामोहतमःपटलपाटिने |
जगदुत्पत्तिविलयसाक्षिणेऽविकृताय च || ४७-२४ ||

ईश्वराय निरीशाय निरस्ताखिलकर्मणे |
संसारध्वान्तसूर्याय पूतनाप्राणहारिणे || ४७-२५ ||



रासलीलाविलासोर्मिपूरिताक्षरचेतसे |
स्वामिनीनयनाम्भोजभावभेदैकवेदिने || ४७-२६ ||

केवलानन्दरूपाय नमः कृष्णाय वेधसे |
स्वामिनीहृदयानन्दकन्दलाय तदात्मने || ४७-२७ ||

संसारारण्यवीथीषु परिभ्रान्तात्मनेकधा |
पाहि मां कृपया नाथ त्वद्वियोगाधिदुःखिताम् || ४७-२८ ||

त्वमेव मातृपित्रादिबन्धुवर्गादयश्च ये |
विद्या वित्तं कुलं शील त्वत्तो मे नास्ति किञ्चन || ४७-२९ ||

यथा दारुमयी योषिच्चेष्टते शिल्पिशिक्षया |
अस्वतन्त्रा त्वया नाथ तथाहं विचरामि भोः || ४७-३० ||

सर्वसाधनहीनां मां धर्माचारपराङ्मुखाम् |
पतितां भवपाथोधौ परित्रातुं त्वमर्हसि || ४७-३१ ||

मायाभ्रमणयंत्रस्थामूर्ध्वाधोभयविह्वलम् |
अदृष्टनिजसंकेतां पाहि नाथ दयानिधे || ४७-३२ ||



अनर्थेऽर्थदृशं मूढां विश्वस्तां भयदस्थले |
जागृतव्ये शयानां मामुद्धरस्व दयापरः || ४७-३३ ||

अतीतानागतभवसन्तानविवशान्तराम् |
बिभेमि विमुखी भूय त्वत्तः कमललोचन || ४७-३४ ||

मायालवणपाथोधिपयःपानरतां हि माम् |
त्वत्सान्निध्यसुधासिन्धुसामीप्यं नय माऽचिरम् || ४७-३५ ||

त्वद्वियोगार्तिमासाद्य यज्जीवामीति लज्जया |
दर्शयिष्ये कथं नाथ मुखमेतद्विडम्बनम् || ४७-३६ ||

प्राणनाथ वियोगेऽपि करोमि प्राणधारम् |
अनौचिती महत्येषा किं न लज्जयतीह माम् || ४७-३७ ||

किं करोमि क्व गच्छामि कस्याग्रे प्रवदाम्यहम् |
उत्पद्यन्ते विलीयन्ते वृत्तयोब्धौ यथोर्मयः || ४७-३८ ||



अहं दुःखाकुली दीना दुःखहा न भवत्परः |
विज्ञाय प्राणनाथेदं यथेच्छसि तथा कुरु || ४७-३९ ||

ततश्च प्रणमेत्कृष्णं भूयो भूयः कृताञ्जलिः |
इत्येतद्गुह्यमाख्यातं न वक्तव्यं गिरीन्द्रजे || ४७-४० ||

एवं यः स्तौति देवेशि त्रिकालं विजितेन्द्रियः |
आविर्भवति तच्चित्ते प्रेमरूपी स्वयं प्रभुः || ४७-४१ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे सप्तचत्वारिंशं पटलम् || ४७-४७ ||





अथ अष्टचत्वारिंशं पटलम् 


पार्वत्त्युवाच 


भगवन् देवदेवेश जगन्नाथ दयानिधे |
कथा साध्वी महापुण्या भवता विनिरूपिता || ४८-१ ||

अनुगृहीता नाथेन त्वयाहं करुणात्मना |
ब्रह्मगुह्यमिदं देव यदेतत्प्रकटीकृतम् || ४८-२ ||

अतः परं तु देवेश वेदितव्यं न विद्यते |
तथापि प्रष्टुमिच्छामि कोऽमृतं पीय तृप्तिभाक् || ४८-३ ||

मन्त्रराजप्रसङ्गेन सेवा ते विनिरूपिता |
यथा सिध्यन्ति देवेश वासनाः कृष्णयोषिताम् || ४८-४ ||

धर्मः कृष्णप्रियाणां हि न सेवातोधिकः क्वचित् |
तथापि भवता नाथ किञ्चित् पूजापि सूचिता || ४८-५ ||

विधिना केन देवेश क्रियते सा कदा च कैः |
एतन्मे ब्रूहि भो विद्वन् महांस्त्वं दीनवत्सलः || ४८-६ ||



शिव उवाच 


प्रिये धन्यासि धन्यासि धन्यासि मम मानसम् |
प्रीणासि प्रश्नवादने सूर्योऽब्जमिव भानुना || ४८-७ ||

अतस्त्वां कथयिष्यामि सुगोप्यमपि पूजनम् |
सेवनं मुख्यमेवोक्तं पूजनं गौणमुच्यते || ४८-८ ||

सेवां कर्तुमशक्तश्चेत् पूजयेत्पुरुषोत्तमम् |
तदहं ते प्रवक्ष्यामि यन्मां त्वं पृच्छसि प्रिये || ४८-९ ||

प्रातरुत्थाय देवेशि ब्रह्मरन्धे निजं गुरुम् |
ध्यात्वा पञ्चोपचारैश्च मानसैः पूजयेत्परम् || ४८-१० ||

ततो हृदम्बुजे ध्यायेच्छ्रीकृष्णं स्वामिनीयुतम् |
प्रसन्नवदनाम्भोजप्रियावृन्दविहारिणम् || ४८-११ ||

पूर्ववत्पूजयित्वाथ व्यवहारविधौ प्रिये |
अनुज्ञां प्रार्थयेत्तस्य प्रबद्धकरसम्पुटा || ४८-१२ ||



जानामि धर्मं न हि मे प्रवृत्तिर्जानाम्यधर्मं न ततो निवृत्तिः |
मायान्धकारे गहने प्रविष्टा गृहान्धकूपे पतिता प्रमादात् || ४८-१३ ||

यद्यत्करिष्यामि शुभाशुभं वा नाहं स्वतन्त्रः प्रकरोमि तत्तत् |
तस्मात्क्षमस्व प्रियनाथ सर्वं संसारयात्रामनुवर्त्तमानम् || ४८-१४ ||

आदायाज्ञां ततो देवि भूमिं सम्प्रार्थ्य पूर्ववत् |
मलोत्सर्गविधिं कृत्वा हस्तपादादिशोधनम् || ४८-१५ ||

पूर्ववद्देवदेवेशि दन्तशुद्धिं समाचरेत् |
तीर्थे वा स्वगृहे वापि स्नानं कृत्वा च पूर्ववत् || ४८-१६ ||

पूजागृहसमीपं तु गत्वोक्तासनसंस्थितः |
कुङ्कुमादिशुभैर्द्रव्यैस्तिलकं हरिमन्दिरम् || ४८-१७ ||

वामरेखास्थितो ब्रह्मा दक्षिणायामह प्रिये |
हरिर्मध्यगतस्तस्मान्मध्यदेशं न लेपयेत् || ४८-१८ ||

न दर्पणे च जले तैले विलोक्य तिलकी भवेत् |
कृतमप्यकृतं वीक्ष्य दर्पणादौ तु यत्कृतम् || ४८-१९ ||



मुद्रादिधारणं कुर्यात् यथा स्थानं महेश्वरि |
आदौ ललाटदेशे तु गदां कौमोदिकीं न्यसेत् || ४८-२० ||

एकैकां विन्यसेद्वामपार्श्वे वामस्तने तथा |
बाहुयुग्मे तथैकैका द्वे द्वे वा भक्तिभावतः || ४८-२१ ||

उदरे पञ्च चक्राणि हृदि चक्रत्रयं न्यसेत् |
चक्रद्वयं ततो देवि दक्षपार्श्वे नियोजयेत् || ४८-२२ ||

त्रीणि दक्षस्तने युज्यात् द्वयं दक्षभुजे वहेत् |
दक्षकर्णस्य मूले तु चक्रयुग्मं प्रविन्यसेत् || ४८-२३ ||

कण्ठदेशे तथा वामबाहौ चक्रं सकृत्सकृत् |
एक एव भवेद्देवि शङ्खो वामकपोलगः || ४८-२४ ||

वामपार्श्वे तथा चैकः स्तने वामे द्वयं न्यसेत् |
वामबाहौ त्रयं विद्याद्वामकर्णे द्वयं तथा || ४८-२५ ||

अधरेऽपि द्वयं न्यस्य शुभया गोपिकामृदा |
दक्षबाहौ तथा चैकमेवं शङ्खान् प्रविन्यसेत् || ४८-२६ ||



पद्ममुद्राद्वयं वामे दक्षिणेऽपि तथा न्यसेत् |
नाममुद्रा तु सर्वाङ्गे विभृयाद्भक्तितत्परः || ४८-२७ ||

अधृत्वा तुलसीमालामकृत्वायुधलाञ्छनम् |
न सिद्धिमाप्नुयात्कोऽपि सत्यमेव वचो मम || ४८-२८ ||


पार्वत्युवाच 


अधृत्वायुधलिङ्गानि यः कुर्याद्भजनादिकम् |
न सिद्धिमाप्नुयादत्र मनो मे मुह्यतेतराम् || ४८-२९ ||

रसरूपस्य कृष्णस्य न चास्त्यायुधधारणम् |
कस्मात्कृष्णप्रिया साक्षात् बिभृयाद्वैष्णवायुधम् || ४८-३० ||

यो यो यद्देवता भक्तः स बिभर्ति तदायुधम् |
प्रयोजनं तु नास्त्येव तथाप्यादिश्यते त्वया || ४८-३१ ||



तस्मान्मे संशयो जातो व्यथते हृदि शल्यवत् |
तमुद्धर दयासिन्धो येन मे निश्चयो भवेत् || ४८-३२ ||


शिव उवाच 


शृणु देवि प्रवक्ष्यामि यन्मां त्वं परिपृच्छसि |
यस्य श्रवणमात्रेण मनो निःसंशयं भवेत् || ४८-३३ ||

अद्वैतं भावयेन्नित्यं द्वैतभावं न भावयेत् |
द्वैतभावनया नित्यं संसारो न निवर्त्तते || ४८-३४ ||

अद्वैतभावनिष्णातः संसारं नैव पश्यति |
तस्मादद्वैतभावेन यः पश्यति स पश्यति || ४८-३५ ||

अयं ब्रह्मा हरिरयं रुद्रोयमिति व भिदा |
यः पश्यति महेशानि तस्य कालकृतं भयम् || ४८-३६ ||

प्रपञ्चो ब्रह्मतन्मात्रं ब्रह्मादिस्थावरान्तकः |
द्वे ब्रह्मणीति वेदोक्तिर्लीलाभेदकृता भवेत् || ४८-३७ ||



एकमेवाद्वितीयं चेत्यन्यथा तु विरुद्ध्यते |
तस्माद्द्वैतं तु देवेशि भ्रममात्रं न संशयः || ४८-३८ ||

चन्द्रद्वैतं प्रतीयेत जलोपाधिप्रसङ्गतः |
जलोपाधिनिरासेन चन्द्राद्वैतं प्रकाशते || ४८-३९ ||

ब्रह्मण्यपि तथा द्वैतमज्ञानेन विजृम्भितम् |
अज्ञानस्य निरासे तु ब्रह्माद्वैतं यथा भवेत् || ४८-४० ||

कः शिवः को हरिर्ब्रह्मा एकत्वमनुपश्यतः |
तस्मादायुधलिङ्गानां धारणं न विरुध्यते || ४८-४१ ||

आत्मश्रेयः प्रवृत्तानां तामससर्गमाश्रिताः |
दोषा विनायकाश्चान्ये भ्रंशयन्ति मनःश्रिताः || ४८-४२ ||

पलायन्ते च ते सर्वे वैष्णवायुधदर्शनात् |
जाज्वल्यमानज्वलनज्वालयेवाकुलीकृताः || ४८-४३ ||



सत्त्वोपाधिगतं ब्रह्म विष्णुस्तस्यायुधान्यपि |
दृष्ट्वा दोषाः पलायन्ते सिंहं दृष्ट्वा यथा गजाः || ४८-४४ ||

अन्यथाविश्य चित्तं ते भजनं वारयन्ति हि |
तस्मादायुधलिङ्गानां धारणं सर्वथा प्रिये || ४८-४५ ||

दृष्ट्वा बिभ्यति पापानि चक्राङ्कितवपुर्धरम् |
रजस्तमोमयाभावा न स्पृशन्ति कदाचन || ४८-४६ ||

ये लोकरञ्जनार्थाय चक्राद्यायुधलाञ्छनाः |
पाखण्डिनः पतन्त्येते निरयेषु पुनः पुनः || ४८-४७ ||

तस्माद्भजनाङ्गतया बिभृयादायुधानि तु |
भजन्सिद्धिमवाप्नोति पापदोषाद्यसंश्रितः || ४८-४८ ||

द्वारपूजां ततः कृत्वा प्रविशेद्यागमन्दिरम् |
त्रिर्वामपार्ष्णिघातेन भौमांस्तालत्रयेण च || ४८-४९ ||



अन्तरिक्षस्थितान् दिव्यदृष्ट्या भूतान् दिवि स्थितान् |
उत्सार्य भूमिं सम्प्रार्थ्य सम्प्रोक्ष्य विधिनासनम् || ४८-५० ||

आचम्य च शिखां बध्वा मूलमन्त्रेण देशिकः |
स्त्रीवेषधारी सुभगः ताम्बूलवदनोर्चयेत् || ४८-५१ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवपार्वतीसम्वादे अष्टचत्वारिंशं पटलम् || ४८-४८ ||




अथ एकोनपञ्चाशत्तमम् पटलम् 


शिव उवाच


पृथिव्यादीनि भूतानि ब्रह्मणि प्रविलाप्य च |
क्रमेणोत्पाद्य च पुनः पवित्राणि विभावयेत् || ४९-१ ||

भूतशुद्धिं विधायेत्थं प्राणान् संस्थापयेत्पुनः |
पञ्चाशन्मातृका न्यस्य न्यसेत् ऋष्यादिकं ततः || ४९-२ ||

मूलमन्त्राक्षरन्यासं ततः कृत्वा समाहितः |
ध्यायेत्स्वहृदयाम्भोजे कृष्णं कमललोचनम् || ४९-३ ||

दिव्यरत्नकिरीटं तु मूर्ध्नि सञ्चिन्तयेत् प्रिये |
अथवोष्णीषकं ध्यायेद्दाडिमीकुसुमप्रभम् || ४९-४ ||

अनर्घ्यरत्नविलसन्मुक्ताकुण्डलमण्डितम् |
उष्णीषबद्धरत्नेन वर्त्तुलेनातिभास्वता || ४९-५ ||

धिक्कुर्वन्तमिव प्रोद्यत्पूर्णचन्द्रस्य मण्डलम् |
दिव्यमुक्ताफलस्रजा वेष्टितोष्णीषसुन्दरम् || ४९-६ ||

क्षीरसागरकल्लोलशोभातिशयसुन्दरम् |
न्यस्तरत्नप्रभोद्भासि वसानममलाम्बरम् || ४९-७ ||

प्रांतपल्लवविभ्राजंल्लम्बिमुक्तालिभास्वरम् |
दधानमुत्तरं वासो नवीनजलदप्रभम् || ४९-८ ||

वलयाङ्गदकेयूरभ्राजमानकरद्वयम् |
वैडूर्यमुक्तामाणिक्यहारभारविराजितम् || ४९-९ ||

दिव्याङ्गरागसौरभ्याघ्राणमत्तमधुव्रतान् |
लीलारविन्दभ्रमणैर्वारयन्तं मुहुर्मुहुः || ४९-१० ||

हीरालिदशनज्योत्स्नां विकिरन्तं स्मिताननात् |
रसालभृकुटिलीला [भृकुटीभाव इ० पाठः |] विह्वलीकृतवल्लभम् || ४९-११ ||



नीलकुञ्चितसुस्निग्धालकशोभिमुखाम्बुजम् |
पाटीरतिलकोद्भासिभालस्थलमनोहरम् || ४९-१२ ||

ताम्बूलपूर्णवदनं चाम्पेयद्युतिविग्रहम् |
सदाषोडशवर्षीयं ध्यायेत्कृष्णं [वार्षिक्यं इ० पाठः |] हृदाम्बुजे || ४९-१३ ||

वामभागगतां तस्य स्वामिनीं संस्मरेत् प्रिये |
कुञ्चितानङ्गकोदण्डभ्रूलताबिभ्रमश्रियम् || ४९-१४ ||

रसानन्दाङ्कुरौभूतदशनावलिभासुराम् |
मीनाब्जखञ्जरीटोग्रगर्वनिर्नाशिलोचनाम् || ४९-१५ ||

तिलसूनलसन्नासानटन्मौक्तिकभूषणाम् |
प्रान्तमुक्तावलिभ्राजद्भालभूषणभूषित्ताम् || ४९-१६ ||

मुखेन्दुमण्डलप्रोद्यत्कस्तूरीतिलकाङ्किताम् |
कपोलपालिविलुठन्मुक्तादाममनोहराम् [कपोलावलि इ० पाठः |] || ४९-१७ ||



किंशुकाभांशुकद्युत्या प्रसर्पन्त्याध ऊर्ध्वतः |
सिन्दूरपूरितमिव कुर्वाणां वियदन्तरम् || ४९-१८ ||

सुवर्णरचनाचञ्चन्मुक्तारत्नविचित्रिताम् |
दधानां नीलजलदश्यामलां कुचपंट्टिकाम् || ४९-१९ ||

प्रान्तलम्बितमुक्तादिच्छटाविच्छुरितावनि |
नीलचण्डातक चारु दधानां स्वर्णसूत्रवत् || ४९-२० ||

सुवर्णमुक्तामणिहारशोभां ग्रैवेयविद्योतितकम्बुकण्ठीम् |
माणिक्यमञ्जीररणत्पदाब्जां श्रीस्वामिनीं चेतसि चिन्तयामि || ४९-२१ ||

ततस्तौ मानसैर्दिव्यैरुपचारैः प्रपूजयेत् || ४९-२२ ||

दत्त्वा नैवेद्यमीशानिवै श्वदेवं समाचरेत् |
मूलाधारे महाकुण्डे चतुरस्रं विचिन्त्य च || ४९-२३ ||

चतुर्भिरात्मभिः कॢप्तं संविदग्निसमुज्ज्वलम् |
जुहुयादाहुतीस्तत्र कामक्रोधादिकाः प्रिये || ४९-२४ ||



कामः क्रोधश्च लोभश्च मोहश्च मदमत्सरौ |
अधर्मानृतमज्ञानं जुहुयाज्ज्ञानपावके || ४९-२५ ||

दग्धकामादिकलुषमात्मानं वासनात्मकम् |
ध्यात्वा कृतक्षणः किञ्चिद्दत्वाचमनमेतयोः || ४९-२६ ||

भुञ्जानौ मनसा ध्यात्वा दत्त्वा चैव पुनर्जलम् |
ताम्बूलवीटिकां दत्त्वा यथाशक्ति जपेद्धिया || ४९-२७ ||

अन्तःपूजां समाप्यैवं बहिःपूजां समारभेत् |
पूजायन्त्रं लिखेत् पट्टे सौवर्णे राजते च वा || ४९-२८ ||

ताम्रे चापि महेशानि श्रीपर्णीचन्दनोद्भवे |
षट्कोणमादौ निर्माय शक्तिं निर्भिद्य वह्निना || ४९-२९ ||

अष्टकोणं ततः कुर्यात् तत्प्रकारं शृणुष्व मे |
चतुरस्रं लिखेदादौ ऋजुरेखं मनोहरम् || ४९-३० ||

पूर्वरेखामूर्ध्वभागाद् रेखामाकृष्य पार्वति |
मध्यभागान्महादेवि सन्धिभेदक्रमेण च || ४९-३१ ||



पूर्वरेखामध्यभागात् रेखामाकृष्य पार्वति |
मध्यभागान्महादेवि सन्धिभेदक्रमेण च |
दक्षरेखां विनिर्भिद्य बहिः किञ्चित्प्रसारयेत् |
दक्षरेखामूर्ध्वगतामाकृष्य परमेश्वरि || ४९-३२ ||

प्रतीचिमानयेदाशां पूर्ववद् बहिरानयेत् |
तामाकृष्योत्तरगतरेखां मूर्द्धानमानयेत् || ४९-३३ ||

प्राग्वद्बहिः प्रसृमरां तामाकृष्य सुलोचने |
पूर्वरेखोपरि स्थाप्य अग्रदेशेन मेलयेत् || ४९-३४ ||

अष्टकोणमिदं कृत्वा वेष्टयेद् वृत्तरेखया |
तल्लग्नमूलपत्रञ्च लिखेद् द्वादशयन्त्रकम् || ४९-३५ ||

तस्योपरि लिखेद् देवि वृत्तं पूर्णेन्दुसन्निभम् |
चतुरस्रत्रयं कुर्याच्चतुर्द्वार मनोहरम् || ४९-३६ ||

पूजापीठं समारोप्य पूजयेच्च ततः परम् |
सामान्यविधिना देवि सामान्यार्घं प्रकल्पयेत् || ४९-३७ ||



स्ववामभागे देवेशि जलेन चतुरस्रकम् |
कृत्वाभ्यर्च्याक्षतैरक्तैर्गन्धचन्दनलालितैः || ४९-३८ ||

तत्राधारं प्रतिष्ठाप्य पूजयेद्वह्निमण्डलम् |
शङ्खं वान्यतरत्पात्रं तत्र संस्थाप्य सुन्दरि || ४९-३९ ||

कलाभिः सहितं तत्र पूजयेत्सूर्यमण्डलम् |
तत्र शुद्धोदकं पूर्य चन्द्रगन्धादिमिश्रितम् || ४९-४० ||

तत्र तीर्थान्यथावाह्य भित्वा सूर्यस्य मण्डलम् |
अभिमन्त्र्याष्टधा मूलमन्त्रेण कुसुमादिभिः || ४९-४१ ||

सुरभ्या चामृतीकृत्य शङ्खमत्स्यौ प्रदर्शयेत् |
अनेनैव विधानेन पाद्यमर्घं प्रकल्पयेत् || ४९-४२ ||

कांस्यजं मधुपर्कार्थं तथैवाचमनीयकम् |
एवं पात्राणि संस्कृत्य पीठपूजां समारभेत् || ४९-४३ ||

मण्डूकाधारशक्ती च कूर्मोऽनन्तवराहकौ |
पृथिवी च जलं तेजो वायुराकाश एव च || ४९-४४ ||



अहङ्कारो महत्तत्त्वं प्रकृतिः पुरुषस्तथा |
रत्नद्वीपो ब्रह्मनालः कल्पद्रुमवनं ततः || ४९-४५ ||

मन्दारोद्यानमीशानि पारिजातवनं ततः |
हरिचन्दनमुद्यानं वैडूर्यद्रुमवाटिका || ४९-४६ ||

दिव्यमुक्तावनं चैव प्रवालद्रुमवाटिका |
सूर्यकान्तद्रुमोद्यानं पद्मरागवनं ततः || ४९-४७ ||

महापद्मवनं चैव मणिगृहमनुत्तमम् |
चतुःषष्टिमणिस्तम्भमण्डपस्तु ततः परम् || ४९-४८ ||

रत्नसिंहासनं देवि तस्य पादचतुष्टये |
धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं वह्निदिक् क्रमात् || ४९-४९ ||

एवं पीठार्चनं कृत्वा बध्वावाहनमुद्रिकाम् |
स्वामिनीसहितं कृष्णं ध्यात्वायाकुलचेतसा || ४९-५० ||

हृद्यागतमिति ध्यायन् सामरस्यमयं महः |
नेत्रद्वारेण कुसुमं जलाक्षतसमन्वितम् || ४९-५१ ||



यन्त्रराजोपरि क्षिप्त्वा प्राणन्यासं समाचरेत् |
आवाहनादिकां मुद्रां दर्शयेदथ पार्वति || ४९-५२ ||

पाद्यपात्रोदकेनैव पाद्यं दद्याद्विचक्षणः |
अर्ध्यपात्रोदकेनैव दद्यादर्ध्यं च मूर्द्धनि || ४९-५३ ||

मधुपर्कं ततः कृत्वा दद्यादाचमनीयकम् |
पुष्पतैलं ततो दत्वा दर्शयेन्मणिपादुकाम् || ४९-५४ ||

स्नानं दिव्यजलैर्देवि वासः खचितरत्नकम् |
भूषणादि समर्प्याथ दिव्यगन्धार्पर्णं ततः || ४९-५५ ||

चम्पकैः करवीरैश्च केतकैर्बकुलैरपि |
पङ्कजैर्जातिकुसुमैर्मालतीमोगरैरपि || ४९-५६ ||

पूजयेद्यन्त्रराजस्थं धूपं दद्याद्यथाविधि |
निवेदयेत्ततो दीपमज्ञानध्वान्तनाशनम् || ४९-५७ ||

दक्षिणे स्थापयेद्दीपं तैलदीपस्तु वामतः |
तयोरेकतरेणापि दीपं दद्याद् यथारुचि || ४९-५८ ||



वामभागे तु देवेशि त्रिविधानर्चयेद् गुरून् |
करुणानन्दनायश्च तरुणानन्द एव च || ४९-५९ ||

भुवनानन्दनाथश्च त्रीनेतानूर्ध्वतो यजेत् |
द्वितीयायां तथा पङ्क्तौ तदधः परमेश्वरि || ४९-६० ||

मदनं मोहनं चैव मन्द्रं चैव यजेत्ततः |
मन्दरं शङ्करं ताम्रं स्वगुरुं तद्गुरुं तथा || ४९-६१ ||

षट्गुरूश्च [तद्गुरूंश्च इ० पाठः |] महेशानि तदधः परिपूजयेत् |
साध्यसाधकयोर्मध्यदेशः प्राचीति गद्यते || ४९-६२ ||

कॢप्तप्राचीं समारभ्य सर्वत्र परिपूजयेत् |
षट्कोणेष्वर्चयेद्देवि सुन्दरीमिन्दिरां तथा || ४९-६३ ||

आह्लादिनीमथानन्दामरुणां करुणावतीम् |
श्यामानङ्गानङ्गरेखा सुरङ्गा व्यञ्जुली रतिः || ४९-६४ ||

बलाकी केसराङ्गी च वसुकोणे प्रपूजयेत् | 
ततो द्वादशपत्रेषु पूजनं प्रवदामि ते || ४९-६५ ||



चत्त्वारिंशद् यूथमुख्यास्तिस्रस्तिस्र उदाहृताः |
प्रतिपत्रं प्रपूज्ये द्वे स्वामिनीनित्यपार्श्वगे || ४९-६६ ||

मालती माधवी नन्दा सुभद्रा रुचिरानना |
पुष्पावती रत्नरेखा पद्मवृन्दा विलासिनी || ४९-६७ ||

मन्दारमधुरा माध्वी मञ्जनादा कलावती |
शृङ्गारलतिका वृन्दा प्रमोदा मधुमालती || ४९-६८ ||

किशोरी कुसुमानन्दा रसकुल्या प्रभावती |
आशावती विशाला च निस्तुला नीलकुन्तला || ४९-६९ ||

विद्युद्वर्णा निम्ननाभिः विरजस्का विहारिणी |
रागिणी रङ्गलतिका तथा रत्नावतीति च |
पद्मावती पद्मगर्भा पद्मिनी च पिकस्वरा || ४९-७० ||

बहिर्वृत्ते च कूटस्थ [अक्षरस्वरूपवर्णनमिदम् |] व्यापकं नित्यमव्ययम् |
अखण्डं सच्चिदानन्दं पूजयेत्परमेश्वरि || ४९-७१ ||



कालमेघालिरुचिरं स्फुरन्माणिक्यकुण्डलम् |
दिव्यरत्नकिरीटेन ज्वालयेव हविर्भुजम् || ४९-७२ ||

मुक्ताहारं चतुर्बाहुमुद्यत्सूर्यारुणाम्बरम् |
कोटिचन्द्रांशुसन्दोहप्रकाशपरमोज्ज्वलम् || ४९-७३ ||

यदुन्मेषनिमेषाभ्यां ब्रह्माण्डविलोदयौ |
जगद्भ्रमस्याधिष्ठानं रजतस्येव शुक्तिका || ४९-७४ ||

अध्यारोपापवादाभ्यां विदुषां ज्ञानगोचरम् |
यत्सत्तयाप्यसद्भाति नामरूपविकल्पितम् || ४९-७५ ||

उपेतं रमया पञ्चवार्षिक्या सप्तवार्षिकम् |
नवरत्नविचित्रश्रीमालयालङ्कृतं परम् || ४९-७६ ||

तद्बहिश्चतुरस्रे च प्रतिद्वारं सुरेश्वरि |
पुरुषं प्रकृतिं कालं यज्ञं पूर्वादिवामतः || ४९-७७ ||



तद्बहिश्चतुरस्रे च वासुदेवादिकान् यजेत् |
किरीटकुण्डलधरान् जलदश्यामलाकृतीन् || ४९-७८ ||

शङ्खचक्रगदापद्मभ्राजद् भुजचतुष्टयान् |
तद्बहिश्चतुरस्रेऽपि पूजयेच्च ततः परम् || ४९-७९ ||

अग्नेरीशानपर्यन्तं पञ्चभूतार्चनं क्रमात् |
ईशानाद्वायुपर्यन्तं तन्मात्राः परिपूजयेत् || ४९-८० ||

नै-ऋतेर्वायुपर्यन्तं पञ्चकर्मेन्द्रियाण्यपि |
नै-ऋतादग्निपर्यन्तं पूजयेत् ज्ञानपञ्चकम् || ४९-८१ ||

तद्बहिर्द्वारदेशेषु पूर्वादिक्रमतोर्चयेत् |
इन्द्रमग्निं यमं चैव नैर्-ऋति च जलेश्वरम् || ४९-८२ ||

पवनं धनदं रुद्रमूर्ध्वं ब्रह्माणमर्चयेत् |
अधस्ताच्च तथानन्त तत्रैवास्त्राणि वाहनैः || ४९-८३ ||

पूजयित्वा ततो देवि ततो नैवेद्यमर्पयेत् |
भक्ष्यभोज्यान्नभरितं साधारं पात्रमुत्तमम् || ४९-८४ ||



सामान्यसलिलैः प्रोक्ष्य दत्त्वा पुष्पाक्षतादिकम् |
ततो धेन्वामृतीकृत्य मूलमन्त्रं ततोऽष्टधा || ४९-८५ ||

पञ्चप्राणाहुतीर्दद्यात् ग्रासमुद्रां च दर्शयन् |
जलपात्रं निवेद्याथ बिभृयादन्तरे पटम् || ४९-८६ ||

पौराणैः प्राकृतैः स्तोत्रैः स्तुत्वा भुञ्जानमीश्वरम् |
ध्यात्वा तृप्तमिति ज्ञात्वा दूरीकृत्य पटावृत्तिम् || ४९-८७ ||

दत्त्वाचमनमीशानि गन्धचूर्णैरनेकधा |
स्नेहापनोदनं कृत्वा हस्तयोः परमेशितुः || ४९-८८ ||

गण्डूषान् कारयेत्पश्चात् कर्पूरैर्मुखशोधनम् |
हस्तपादौ च प्रक्षाल्य हस्तवासस्ततोर्चयेत् || ४९-८९ ||

ततः प्रसन्नपूजान्ते लबिङ्गैलेन्दुमिश्रिताम् |
पूगाश्मचूर्कनिर्भिन्नां ददेत्ताम्बूलबीटिकाम् || ४९-९० ||

सम्प्रार्थ्य पादुकायुग्मं निधाय पुरतः शिवे |
पुनः सिंहासनगतं दीपैर्नीराजयेत्ततः || ४९-९१ ||



ईषत्पक्वसुपिष्टेन कुर्याद्वेदाङ्गुलोन्नतान् |
चतुरस्रान् शुभाकारान् नव सप्ताथ पञ्च वा || ४९-९२ ||

ततश्छत्रं चामरं च मायूरं व्यञ्जनं तथा |
दर्पणं च ततो दत्वा प्रदक्षिणनमस्क्रियाम् || ४९-९३ ||

गीत नृत्यादिकं कृत्वा प्रीणयेत्परमेश्वरम् |
इति ते कथितो देवि पूजाया विधिरुत्तमः [इति ते कथिता देवि पूजाया विधिरुत्तमा इ० पा० |] || ४९-९४ ||

मनः प्रसादकाले तु कुर्यात्पूजां समाहितः |
न कालनियमश्चात्र विद्यते परमेश्वरि || ४९-९५ ||

इत्येतत् कथितं देवि त्वया पृष्टं सुलोचने |
समासेन महेशानि किं भूयः श्रोतुमिच्छसि || ४९-९६ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासम्वादे एकोनपञ्चाशत्तमं पटलम् || ४९-४९ ||




अथ पञ्चाशत्तमं पटलम् 


पार्वत्युवाच 


देव नाथ महेशान त्रिलोचन जगत्पते |
पूजनस्यापि परमो विधिर्मे संश्रुतो महान् || ५०-१ ||

कूटस्थपूजने तत्र ध्यानमुक्तं त्वयाऽस्य हि |
व्यापकं नित्यमव्यक्तमखण्डमिति शङ्कर || ५०-२ ||

अखण्डं व्यापकं तच्चेत्तदानन्दगतं न किम् |
केवलानन्दलीलायामङ्गीकारो विरुध्यते || ५०-३ ||

अनङ्गीकारे देवेश व्यापकत्वं विरुध्यते |
ज्ञानरूपं तु कूटस्थमानन्दः पुरुषोत्तमः || ५०-४ ||

मिथौ विरुद्धौ देवेश ज्ञानानन्दौ सुरेश्वर |
भेदशून्य यदा ज्ञानं जायते कृष्णयोषिताम् || ५०-५ ||

रसस्तदा निवर्त्तेत निर्विशेषतया प्रभो |
रसाभासकरं ज्ञानं कथं युज्येत तत्र हि || ५०-६ ||

अखण्डव्यापकत्वादि धर्माणां तत्र का गतिः |
एतज्जिज्ञासया देव मनो मे खिद्यतेतराम् || ५०-७ ||


शिव उवाच 


साधु पृष्टं त्वया भद्रे जिज्ञासूनामभीप्सितम् |
यच्छ्रुत्वा तत्क्षणादेव जिज्ञासा विनिवर्त्तते || ५०-८ ||

कूटस्थं व्यापकं देवि व्याप्यं कार्यमिति स्थितम् |
न कार्यं व्यापकं क्वापि न व्याप्यं कारणं भवेत् || ५०-९ ||

अल्पवृत्ति भवेद् व्याप्यं व्यापकं तु तदन्यथा |
व्याप्यव्यापकता चापि कूटस्थानन्दयोरपि || ५०-१० ||

विशेषं तत्र वक्ष्यामि शृणु त्वं कमलेक्षणे |
कामांशकणिकाव्याप्तं कूटस्थं ज्ञानरूपकम् || ५०-११ ||

अत एव श्रुतिशतैरानन्दमिति कीर्त्यते |
कूटस्थमपरिच्छिन्नं विद्यते यद्यपि प्रिये || ५०-१२ ||

तिरोहितमिवानन्दे कुह्वां बिम्बमिवैन्दवम् |
कामांशस्त्वपरिच्छिन्नमखण्डमचलं ध्रुवम् || ५०-१३ ||

सर्वतो व्याप्य देवेशि स्वरूपेण प्रकाश्यते |
चिदानन्दमयीलीला प्रोक्ता कामांशभावजा || ५०-१४ ||

अनुभूता पुरा देवि निगमैः प्राकृते लये |
तस्माद्गोलोकलीलेति प्रोच्यते वरवर्णिनि || ५०-१५ ||


पार्वत्युवाच


कीदृशी सा भवेल्लीलानुभूता निगमैः कथम् |
शब्दात्मकः कथं वेदो रसानुभवमर्हति || ५०-१६ ||

एतदाख्याहि भगवन् यदि योग्यं भवेन्मम |


शिव उवाच 


शृणु पार्वति वक्ष्यामि तव प्रश्नमनुत्तमम् || ५०-१७ ||

सम्प्राप्ते प्रतिसञ्चरे न स विभुर्ब्रह्मा प्रजानां पति-
र्नोसूर्यादिगृहर्क्षसागरसरिद्विश्वन्धराः [विश्वंभराः इ० पा० |] पर्वताः | 
वृक्षा औषधयस्तदा न विबुधा दैत्या मनुष्या दिशो
गन्धर्वा न च राक्षसा मुनिवरा यक्षा [साध्या इ० पा० |] न सिद्धोरगाः || ५०-१८ ||

नष्टं स्थावरजङ्गमं विधिकृतं शिष्टं न किञ्चित्तदा 
यः शिष्टः स विभुर्विनाशरहितः कूटस्थ एकः पुमान् |
वेदा विस्मितचेतसोऽप्यथ विभुं तेऽन्तरश्चरा ब्रह्मवत् 
सञ्चित्याथ हृदास्तुवन् रहसि ते यं वाङ्मनोगोचरम् || ५०-१९ ||


वेदा ऊचुः- [यथा - बृहद्वामनपुराणेऽपि भृग्वादीन् प्रति ब्रह्मणो वाक्यानि 

षष्टिवर्षसहस्राणि मया तप्तं तपः पुरा |
नन्दगोपव्रजस्त्रीणां पादरेणूपलब्धये || ५०-१ ||

तथापि न मया प्राप्तास्तासां वै पादरेणवः |
श्रुत्वैतद्ब्रह्मणो वाक्यं भृगुः प्राहाथ सादरम् || ५०-२ ||


भृगुरुवाच 


वैष्णवानां पादरजो गृह्यते त्वद्विघैरपि |
सन्ति ते बहवो लोके वैष्णवा नारदादयः || ५०-३ ||]

एकस्त्वमात्मा पुरुषः पुराणो नित्योऽव्ययोऽनन्तगुणो निरीहः |
क्वचित्स्थितः क्वापि गतो न विद्महे तं त्वां परं संशरणं गता वयम् || ५०-२० ||

तेषां विहाय गोपीनां पादरेणुस्त्वयापि यत् |
गृह्यते संशयो मेऽत्र को हेतुस्तद्वद प्रभो || ५०-४ ||

ततो ब्रह्मा भृगुं प्राह चिन्तयित्वा पुरातनीम् |
कथां सर्वश्रुतीनां च रहस्यं परमाद्भुतम् || ५०-५ ||


ब्रह्मोवाच 


न स्त्रियो व्रजसुन्दर्यः पुत्र ताः श्रुतयः किल | 
नाहं शिवश्च शेषश्च श्रीश्च ताभिः समा क्वचित् || ५०-६ ||

प्राकृते प्रलये प्राप्ते व्यक्तेऽव्यक्तं गते पुरा |
शिष्टे ब्रह्मणि चिन्मात्रे कालमायातिगेऽक्षरे || ५०-७ ||

ब्रह्मानन्दमयो लोको व्यापिवैकुण्ठसंज्ञकः |
निर्गुणोऽनाद्यनन्तश्च वर्तते केवलेऽक्षर || ५०-८ ||

अक्षरं ब्रह्म परमं वेदानां स्थानमुत्तमम् |
तल्लोकवासी तत्रस्थैः स्तुतो वेदैः परात्परः || ५०-९ ||

चिरं स्तुत्या तु सन्तुष्टः परोक्षं प्राह तान् गिरः |
तुष्टोऽस्मि ब्रूत भो प्राज्ञा वरं यन्मनसीप्सितम् || ५०-१० ||


श्रुतय ऊचुः 


नारायणादिरूपाणि ज्ञातान्यस्माभिरच्युत |
सगुणं ब्रह्म सर्वेदं वस्तुबुद्धिर्न तेषु नः || ५०-११ ||

ब्रह्मेति पठ्यतेऽस्माभिर्यद्रूपं निर्गुणं परम् |
वाङ्गनोगोचरातीतं ततो न ज्ञायते तु तत् || ५०-१२ ||

आनन्दमात्रमिति यद्वदन्तीह पुराविदः |
तद्रूपं दर्शयास्माकं यदि देयो वरो हि नः || ५०-१३ ||

श्रुत्वैतद्दर्शयामास स्वं लोकं प्रकृतेः परम् |
केवलानुभवानन्दमात्रमक्षरमव्ययम् || ५०-१४ ||

यत्र वृन्दावनं नाम वनं कामदुघैर्द्रुमैः |
मनोरमणीयकुञ्जाढ्यं सर्वर्तुसुखसंयुतम् || ५०-१५ ||

यत्र गोवर्द्धनो नाम सुनिर्झरदरीयुतः |
रत्नधातुमयः श्रीमान् सुपक्षिगणसंकुलः || ५०-१६ ||

यत्र निर्मलपानीया कालिन्दी सरितां वरा |
रत्नबद्धाभयतटी हंसपद्मालिसङ्कुला || ५०-१७ ||

नानारासरसोन्मत्तं यत्र गोपीकदम्बकम् |
तत्कदम्बकमध्यस्थ किशोराकृतिरच्युतः || ५०-१८ ||

दर्शयित्वेति च प्राह व्रत किं करवाणि वः |
दृष्टो मदीयो लोकोऽयं यतो नास्ति परं वरम् || ५०-१९ ||


श्रुतय ऊचुः 


कन्दर्पकोटिलावण्ये त्वयि दृष्टे मनांसि नः |
कामिनीभावमासाद्य स्मरक्षुब्धान्यसंशयः || ५०-२० ||

यथा त्वल्लोकवासिन्यः कामतत्वेन गोपिकाः |
भजन्ति रमणं मत्वा चिकीर्षाऽज्जनि नस्तथा || ५०-२१ ||


श्रीभगवानुवाच 


दुर्लभो दुर्घटश्चैव युष्माकं सुमनोरथः |
मयानुमोदिताः सम्यक् सत्यो भवितुमर्हति || ५०-२२ ||

आगामिनि विरञ्चौ तु जाते सृष्ट्यर्थमुद्यमे |
कल्पं सारस्वतं प्राप्य व्रजे गोप्यो भविष्यथ || ५०-२३ ||

पृथिव्यां भारते क्षेत्रे माथुरे मम मण्डले |
वृन्दावने भविष्यामि प्रेयान् वो रासमण्डले || ५०-२४ ||

जारधर्मेण सुस्नेहं सुदृढं सर्वतोधिकम् |
मयि सम्प्राप्य सर्वा हि कृतकृत्या भविष्यथ || ५०-२५ ||

श्रुत्वैतच्चिन्तयन्तस्ते रूपं भगवतश्चिरम् |
उक्तं कालं समासाद्य गोप्यो भूत्वा हरिं गताः || ५०-२६ ||

स्त्रियो वा पुरुषो वापि भर्तृभावेन केशवम् |
हृदि कृत्वा गतिं यान्ति श्रुतीनां नात्र संशयः || ५०-२७ ||

तासां पादरजांस्येव नित्ये वृन्दावने भुवि |
तत्प्राप्य तत्कामनया यान्त्यहो गोपिकागतिम् || ५०-२८ ||

नन्दगोपव्रजस्त्रीणामतः पादरजो मया |
वाञ्छितं पुत्रकाः सम्यक् यतस्ताः श्रुतयः किल || ५०-२९ ||

श्रुत्त्वैतदृषयो वाक्यं ब्रह्मणः परमेष्ठिनः |
सर्वात्मना प्रसन्नाः स्युः श्रीगोपीजनवल्लभे || ५०-३० ||


उक्तं च सनत्कुमारसंहितायां एकत्रिंशे पटले


श्रीमहादेव उवाच 


कश्चिद्वः कुशलं विप्रा ब्रह्मणो विष्णुदेवयोः |
ध्यानयोगौ तपो वेदाः कुशलाः सन्ति शाश्वताः || ५०-१ ||

यदर्थमागता यूयं तद्वदामि परिस्फुटम् |
एवं तु ऋषयो गुह्यं न विख्यातं मया क्वचित् || ५०-२ ||

इदं च कथ्यते गोप्यं गुह्याद् गुह्यतरं महत् |
श्रूयतां मुनिशार्दूलाः कृष्णधामसमुत्सुकाः || ५०-३ ||

वृन्दावनं महापुण्यं सर्वपावनपावनम् |
सर्वलोकबहिर्भूतं निराधारं परिस्फुरत् || ५०-४ ||

शुद्धं वस्त्रैश्च सवीतं प्रियं तं सुपरिस्थितम् |
तत्र संक्रीडते युग्मं ललितादिसखीवृतम् || ५०-५ ||


पुनश्चोक्तं सनत्कुमारसंहितायां द्वाविंशत्तमे पटले 


सदाशिव उवाच 


वृन्दावनस्याद्वयाद्यं वृन्दानन्दनमुच्यते |
द्वितीये करणैर्जातं मथुरामण्डलं परम् || ५०-६ ||

तत्समो नास्ति तीर्थोऽन्यो न चेद्वैकुण्ठ एव च |
किमन्यत्तीर्थगणना अन्धकूपसमा मुने || ५०-७ ||

मथुरामण्डलं रम्यं सर्वतीर्थोत्तमोत्तमम् |
तत्र वृन्दावनं रम्यं पञ्चयोजनविस्तृतम् || ५०-८ ||

प्राणत्यागं च मर्त्यास्तत्वज्ञास्तत्वदर्शिनः |
कुर्वन्ति ये वने पुण्यं प्राप्नुवन्ति पदं शुभम् || ५०-९ ||

उत्तरे दक्षिणे भागे योजनद्वयमुच्यते |
यत्र स्मरणमात्रेण सिद्धिर्नून भवेद्ध्रुवम् || ५०-१० ||

भूमौ च जीवसिद्ध्यर्थं रचितं वृन्दावनस्थलम् |
अन्यभूमौ न सहसा यथा वृन्दावने वरे || ५०-११ ||

जायते तत्पदप्राप्तिरचिरेण सुखेन च |
सर्वं संत्यज्य गार्हस्थं सर्वतीर्थगणं तथा || ५०-१२ ||

गुह्याद्गुह्यतरं [वाराहसंहिताया |] गुह्यं परमानन्दकारणम् |
अत्यद्भुतरहस्यानां रहस्यं परमं शिवम् || ५०-१३ ||

दुर्लभानां च परमं दुर्लभं सर्वमोहनम् |
सर्वशक्तिमयं देवि सर्वशास्त्रेषु गोपितम् || ५०-१४ ||

सात्वतं स्थानमूर्द्धन्यं विष्णोरेकान्तवल्लभम् |
नित्यं वृन्दावनं नाम ब्रह्माण्डोपरि संस्थितम् || ५०-१५ ||

पूर्णब्रह्मसुखैश्वर्यं नित्यमानन्दमव्ययम् |
वैकुण्ठादि तदंशांशं स्वयं वृन्दावनं भुवि || ५०-१६ ||

गोलोकैश्वर्यंयत्किंचिद्गोकुले तत्प्रतिष्ठितम् |
वैकुण्ठवैभवं यच्च द्वारकायां प्रकाशितम् || ५०-१७ ||

यद्ब्रह्मपरमैश्वर्यं नित्यवृन्दावनाश्रयम् |
तद्देवि माथुरं मध्ये वृन्दावनविशेषतः || ५०-१८ ||

स्त्री लक्ष्मीः पुरुषो विष्णुस्तदंशांशौ बभूवतुः |
तत्र किशोरवयसा नित्यमानन्द विग्रहः || ५०-१९ ||

अनन्तकोटिब्रह्माण्डे अनन्तत्रिगुणाश्रये |
तत्कलाकोटिकोट्यंशाः ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः || ५०-२० ||


उक्तं च गोतमीतन्त्रे 


तत्सर्वोपरि गोलोकस्तद्गोलोकोपरि स्वयम् |
विहरेत्परमानन्दो गोविन्दोतुलनायकः || ५०-२१ ||


उक्तं च वाराहसंहितायाम् 


दिव्यवनेषु यद्रूपं नित्यं वृन्दावनेश्वरम् || ५०-२२ ||

व्रजेन्द्रं सात्वतैश्वर्यं व्रजप्राणैकवल्लभम् || ५०-२३ ||

परं धामपरं रूपं द्विभुजं गोकुलेश्वरम् |
वृन्दावनेश्वरं ध्यायेन्निर्गुणस्यैककारणम् || ५०-२४ ||

नखेन्दुकिरणश्रेणीपूर्णब्रह्मैककारणम् |
केचिद्वदन्ति तद्रश्मिं ब्रह्म चिद्रूपमव्ययम् || ५०-२५ ||

योगीन्द्रैरपि दुष्प्राप्यं सत्यं पुंसामगोचरम् |
यदंशांशं महाविष्णुं प्रवदन्ति मनीषिणः || ५०-२६ ||


उक्तं च सनत्कुमारसंहितायां पञ्चत्रिंशत्तमे पटले


सदाशिव उवाच 


नन्दस्य गेहे सञ्जातं कृणांशं च तुरीयकम् |
वसुदेवेन यद्दृष्टमाराधितोऽन्यसंज्ञया || ५०-२७ ||

यथा चतुर्भुजो विष्णुस्तथा कोऽप्यपरः पुमान् |
सोऽपि चतुर्भुजध्येयः इति मोहेन मोहितः || ५०-२८ ||

द्रोणो नन्दो महाकीर्तिर्यशोदा सा यशस्विनी |
तयोर्योगे च सञ्जातः कृष्णांशः कृष्णरूपधृक् [अत एव कृष्णः पशुपांगजः गोपीसुतश्चेति कथ्यते |] || ५०-२९ ||

चक्रतुस्तन्महारासं मुनिविस्मयकारकम् |
ब्रह्मविष्णुमहेशाद्यैर्दुर्विज्ञं देवतागणैः || ५०-३० || ५०-इति || ५०-]

कर्माणि तानीह गुणाश्च ते प्रभो 
नष्टानि [प्रभोऽनन्तानि इ० पा० |] सर्वाण्यधुना न सन्ति |
क्वचिद्धतानि [क्वचिद्गतानि इ० पा० |] क्व गता हि जन्तवो 
ये यज्ञभुग्ब्रह्मपुरोगमास्ते || ५०-२१ ||

न सन्ति ते क्वापि पुरन्दरादयो 
येऽस्मत्प्रदत्तानि हवींष्यदन् क्रतौ |
कामान् मनोज्ञान् हि ददत्यनारतं 
नाशं गतास्तेऽपि न विद्महे क्वचित् || ५०-२२ ||

ब्रह्मेशनारायणनामधेयः 
करोषि सृष्टिं हरणं च पालनम् |
स्वयं गुणातीतगुणैस्त्रिभिस्त्वं 
मनुष्यदैत्यान् विबुधान् विधासि || ५०-२३ ||

नमः कूटस्थरूपाय नमोऽनन्ताय वेधसे |
व्याप्यव्यापकरूपाय वाच्यवाचकरूपिणे || ५०-२४ ||

नमः शिवाय शान्ताय निर्गुणाय गुणात्मने |
सदसद्व्यतिरिक्ताय [सदसद्व्यक्तिरूपाय इ० पा० |] सदसद्वयक्तिहेतवे |
इच्छाप्रवर्त्तितजगद्व्यापाराय [इक्षा इ० पा० |] रते नमः || ५०-२५ ||

त्वययुदितं त्वयि लीनं जगदेतद्धेम्नि कुण्डलं यद्वत् |
आदावन्ते यत्सत्तत्सन्मध्येऽप्यसत्तया सद्वत् || ५०-२६ ||

तस्मिंस्त्वयि वचनानामेषा रचना विभाति नो नाथ |
दीपविधिर्दिवसेश्वरबिम्बालोकाय निष्फलो यद्वत् || ५०-२७ ||

तस्मात्प्रसीद भगवन् नोऽनुग्रहमुररीकुरु |
त्वदुद्भवा वयं वेदास्त्वन्निष्ठास्त्वां कथं स्तुमः || ५०-२८ ||

स्तुवन्त एवं भगवन्तमव्ययं 
स्थिता हि वेदाः [वेदश्चकितार्द्रमानसाः इ० पा० |] स्थगितार्द्रमानसाः |
महालये प्राकृतसंज्ञके हि ते 
बभूव गोर्व्योम्नि तदा मनोहरा || ५०-२९ ||

शृणुध्वं विभोर्वाक्यमेतन्मनोज्ञं 
वृणुध्वं वरं मत्तु वेदाः प्रसन्नात् |
प्रसन्ने परे मययलभ्यं किमस्ति 
न चापीह लोके परत्रापि शश्वत् || ५०-३० ||


वेदा ऊचुः 


वरः कः [कोऽपरो इ० पा० |] परो योऽस्माभिरीड्यो 
न चैतत्परं किञ्चिदस्तीह लोके |
यदस्तीह किञ्चित्परं तत्त्वमेव 
प्रसन्नोऽसि चेद्दर्शनं नो विधेहि || ५०-३१ ||

अस्माभिर्वर्ण्यते नित्यं तव रूपाण्यनेकशः |
ज्ञातान्यपि विशेषेण दृष्टानि बहुशोऽपि हि || ५०-३२ ||

आविर्भवन्ति लीयन्ते निर्गुणे त्वयि केवले |
निर्गुणातीतमात्मानं त्वदीयं दर्शयाद्यतः || ५०-३३ ||

एवं प्रार्थयमानेषु वेदेषु बहुधा तदा |
आविर्बभूव सहसा लीला गोलोकविश्रुता || ५०-३४ ||

प्रादुर्बभूवातिमनोहरा सरित् 
स्फुरन्महारत्नतटाच्छवालुका [अम्बुबालुका इ० पा० |] |
सुवर्णपङ्केरुहशोभमाना 
गभीरपीयूषजलोर्मिमालिनी [जवोमिं इ० पा० |] || ५०-३५ ||

वृन्दावनं तद्वरवृक्षवृन्दै-
र्युत सचिन्तामणिकल्पपादपैः |
शालैस्तमालैस्तरलैः कदम्बै-
र्जम्ब्वाम्रप्लक्षैर्वटपिप्लाद्यैः || ५०-३६ ||

कपित्थबिल्वामलनालिकेरैरश्वत्थपूगैः कदलैर्वनैश्च |
युतं मनोहारिभिरन्यवृक्षैरशोकपाटीरसुपारिजातैः || ५०-३७ ||

मनोज्ञकुञ्जैर्बहुभिः परीतं गोगोपगोपीनिलयैरुपेतम् |
आनन्दसन्दोहमिवोद्गिरद्भिर्मरुद्भिरानर्त्तितपल्लवद्रुमम् || ५०-३८ ||

प्रादुर्भूतं वनं तत्र नानापक्षिगणाकुलम् |
नातिदूरे वर्तमानो गोवर्धननगोत्तमः || ५०-३९ ||

सर्वर्तुगुणसम्पन्नो नानाधातुविचित्रितः |
स्फुरत्सुवर्णशिखरः सुधानिर्झरशीतलः |
वीक्ष्य तं विस्मयं प्राप्ताः स्वप्नोऽयं वा मनोभ्रमः || ५०-४० ||

पारावताः कलरवाः कलराजहंसाः 
कारण्डवा रथवदाह्वयकोकिलाद्याः |
सारङ्गबर्हणमनोहरपक्षिपूगास्-
तस्थर्वने हरिगणा इव तं स्तुवन्तः || ५०-४१ ||

घनश्यामरूपं प्रफुल्लाब्जनेत्रं किरीटाङ्गदैरुल्लसद्भ्रूकपोलम् [किरीटाङ्गदाढ्यं लस० इति पाठः | ] |
सुनासं सुवक्त्रं रणद्वेणुहस्तं सुवर्हावतंसं तमापीतवस्त्रम् || ५०-४२ ||

तमानन्दरूपे वने नन्दसूनुं तदानन्दरूपं प्रभुं तेऽभ्यपश्यन् |
महावल्लवीयूथमध्ये चरन्तं त्रिभङ्गाकृतिर्भ्राजमानस्वरूपम् || ५०-४३ ||

कोट्यर्कप्रभया विराजिततनुं कोटीन्दुदर्पापहं कोटिस्फूर्जदनङ्गरङ्गवपुषं कोट्यब्धिगाम्भीर्यकम् |
तं लावण्यनिधिं विलोक्य सहसा पार्श्वस्थया राधया 
जुष्टं गोपिकया निरन्तरमतिप्रेम्णाथ ते विस्मितः || ५०-४४ ||

काचिद्गोपी सचमरकरा बीजयन्ती स्वकान्तं 
काचिच्चाग्रे करयुगपुटं कृत्य तस्थौ निरीह |
काचित् स्थाल्यां मणिगणमयीं कृत्य दीपावलिं त्तां राधाकृष्णप्रतिमुखगता कुर्वती दीपकृत्यम् || ५०-४५ ||

काचित्कृष्णमुखं निरीक्ष्य सुतरां चित्रार्पितेवाभवत् 
काचित्कृष्णकरं निगृह्य हृदये संस्थाप्य तस्थौ मुदा |
काच्चिच्चांघ्रियुगं निगृह्य सदयं स्वेमूर्ध्न्यधास्यन्मुदा 
काचिन्नृत्यति कृष्णकीर्तनपरा धृत्वा करे तालिकाम् || ५०-४६ ||

एवं रासरसोन्मत्तं गोपिकायूथमध्यगम् |
वीक्ष्य वृन्दावने कृष्णं प्रणेमुः श्रुतयः समम् || ५०-४७ ||

ततः प्रसन्नस्ता आह ब्रूत मत्तो वरं शुभम् |
भवद्भिर्दृष्टमित्येव धाम गोलोकशब्दितम् || ५०-४८ ||


श्रुतय ऊचुः 


न वृणीमो वरं किञ्चित्कालग्रस्तं विनश्वरम् |
यदि दास्यति चेन्नाथ तदा नोऽनुग्रहं कुरु || ५०-४९ ||

विलसन्ति यथा गोप्यस्त्वत्प्रिया भवता सह |
जायते च तथास्माकं रिरंसाकुलितं मनः || ५०-५० ||

सम्पादय तथा काममस्माकं हृदयस्थितम् |
कोटिकन्दर्पसुभगं वीक्ष्य स्थातुं न शक्नुमः || ५०-५१ ||

निशम्य वेदगदितं किशोराकृतिरच्युतः |
शृण्वन्तीनां च गोपीनां प्राह प्रहसिताननः || ५०-५२ ||

कामोऽयं निगमाः सत्यं खपुष्पमिव दुर्लभः |
न प्राप्तुं शक्नुयात् कोऽपि स्वयं पुरुषबुद्धिभाक् || ५०-५३ ||

प्रियारूपं स्वमात्मानं जानन्मां प्रियमित्यथ |
अत्युग्रविरहज्वालाज्वलिताकृतिरेति माम् || ५०-५४ ||

नाद्यावधि ममैवायं गोलोकसंज्ञितः |
प्राप्तः केनापि निगमा मदुक्तेनापि वर्त्मना || ५०-५५ ||

तथापि वरदानार्थं प्रोक्ताः स्थ वरदेन मे |
तदपि स्यान्न मे वाक्यं व्यलीकं कर्हिचित्क्वचित् || ५०-५६ ||

यदा चतुर्मुखो ब्रह्मा पद्मकल्पे भविष्यति |
तत्सृष्टलोकमध्ये तु माथुरं मण्डलं शुभम् || ५०-५७ ||

तत्र वृन्दावनं दिव्यं भविष्यति रसाश्रयम् |
तत्र गोलोकलीलेयं सर्वथावतरिष्यति || ५०-५८ ||

मूलरूपं च मे तत्र स्वप्रियाभिरुदेष्यति |
भवन्तोऽपि विशेषेण पुरुषत्वं विहाय च || ५०-५९ ||

कामिनीभावमापन्ना भविष्यथ [वरांगनाः इ० पा० |] व्रजाङ्गनाः |
तत्रापि मुरलीनादश्रवणानन्दमोहिताः || ५०-६० ||

अतिक्रम्य स्वमर्यादां रासमण्डलमागताः |
भविष्यथ तदा यूयं पूर्णकामा न संशयः || ५०-६१ ||

इत्युक्त्वान्तर्दधे साक्षात्किशोराकृतिरच्युतः |
ततः कतिपये काले पद्मकल्पे चतुर्मुखे || ५०-६२ ||

जाते तस्य व्यतिक्रान्ते परार्द्ध प्रथमे ततः |
द्वितीयस्यापि तस्यैव मध्ये लीलेयेमागता || ५०-६३ ||

द्विषट्सहस्रभेदेन स्वात्मानं च विभज्य ते |
कामियीभावमापन्ना रासमण्डलमध्यगाः || ५०-६४ ||

कृष्णप्रियाप्रसङ्गेन कृतकृत्या बभूविरे |
इति ते सर्वमाख्यातं यत्पृष्टोहं सुलोचने || ५०-६५ ||

कूटस्थहृदयं साक्षात् गोलोक इति विश्रुतः |
तत्र क्रीडति गोपीभिः कामांशः पुरुषोत्तमः || ५०-६६ ||

आविर्भूतः सदैवायं कूटस्थे परमात्मनि |
तिरोहितं तु चैतन्यं वर्त्तसे पुरुषोत्तमे [पुरुषोत्तमः इ० पा० |] || ५०-६७ ||

रसलीलारसाम्भोधेः पारं गन्तुंक ईश्वरः |
दिङ्मात्रदर्शनं विद्धि यन्मया वर्णितं शिवे || ५०-६८ ||


इति श्रीमाहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासम्वादे पञ्चाशत्तमं पटलम् || ५०-५० ||




अथ एकपञ्चाशत्तमं पटलम् 


शिव उवाच 


अथान्यत्ते प्रवक्ष्यामि प्रकारं शृणु पार्वति |
यस्य श्रवणमात्रेण जायते भावना शुभा || ५१-१ ||

भूमयो दश ते प्रोक्ता मया च वरवर्णिनि |
पञ्चमी शयनीयाख्या तस्यां शेते निशास्वपि || ५१-२ ||

स्फूर्जद्रत्नमयूखचित्रविलसत्स्वर्णाच्छदण्डोद्घृत-
भ्राजन्मण्डपमण्डिते परिलसद्दिव्योपधानैः सुखे |
प्रान्तस्फूर्जदनेकमौक्तिकमणिभ्राजत्पटीप्रावृते दिव्यामोदमनःप्रमोदसुमनःसौरभ्यसम्भाविते || ५१-३ ||

तल्पे तल्पसुखास्पदे परिलसन्मुक्तावितानोत्तमे 
हंसीतूलचिते स्फुरन्मणिगणप्रोच्चैः प्रदीपोज्ज्वले |
स्वामिन्या परया विलासविविधक्रीडारसव्यग्रया 
रात्रौ निर्भरमन्मथोत्सवसुखं शेते रसात्मा प्रभुः || ५१-४ ||

वीणामृदङ्गमधुरध्वनिगीतनादैः 
क्रीडागृहं च परितः परिवृत्तमानाः |
सख्यः प्रियं परिचरन्ति निशावसाने |
प्राणप्रियेशपरिबोधनकर्मदक्षाः || ५१-५ ||

कनकाङ्गी मञ्जुमुखी कलकण्ठी स्मितानना |
आनन्दवल्लरी वृन्दा मित्रवृन्दा विशोकिनी || ५१-६ ||

चित्रवस्त्रा विचित्राङ्गी चन्द्रघण्टा विभावरी |
मञ्जुमोदा विधुमुखी रत्नदन्ती मदालसा || ५१-७ ||

लावण्यलहरी लीलावती लावण्यमन्थरा |
ललिताङ्गी कामवती पुष्पिणी पुष्पदन्तिका || ५१-८ ||

हसन्तिका हंसगतिः पुष्पवेणी मरुल्लता |
मुदिता मोदिनी श्यामा तथा मुक्तावती रतिः || ५१-९ ||

हारिणी हरिणी हंसी विहंसी हंसकुण्डला | 
अरुणाङ्गी रङ्गरङ्गा रसरङ्गा कुमुद्वती || ५१-१० ||

कुङ्कुमाङ्गी कुन्दहासा चन्द्रहासा चरित्रिणी |
आनन्दमञ्जरी मन्द्रा पद्मवृन्दा ज्वलन्तिका || ५१-११ ||

कुन्ददन्ती रत्नकला जयिनी स्वर्णमेखला |
पुलिंदिनी हेमवर्णा हरिणाक्षी रतिप्रिया || ५१-१२ ||

पद्मकोशा भृङ्गरावा गायनी मदमन्थरा |
एकषष्टिमिताः सख्यो नियुक्ता [ख्याताः इ० पा० |] बोधकर्मणि || ५१-१३ ||

प्रातः प्रोत्थितमायतादिकमलप्रोत्तम्भितभ्रूलतं जृम्भामञ्जुमुखारविन्दविलसद्विम्बाधरोद्यस्मितम् |
निद्रान्ताघूर्णमानं समधिगतसखीवृन्दमालोकयन्तं 
दृष्ट्या वातेरिताम्भोरुहमुकुललसच्छोभया निस्तुलाङ्गम् || ५१-१४ ||

स्फूर्जत्काञ्चनमण्डितामलमणिप्रोद्भासिते पात्रके 
श्रीमन्मङ्गलवस्तुनि प्रविलसच्छ्रीरत्नदीपैः शुभैः |
सख्यस्ता मृदुमञ्जुकङ्कणरणत्कारान् [समातन्वती इ० पा० |] समातन्विताः कान्ताः कान्तमनङ्गकोटिरुचिरं नीराजयन्ति प्रियम् || ५१-१५ ||

तदनु झटिति रागादागतानन्दमञ्ज-
र्ययनघकरसरोजे व्यादधत् [व्यादधानात्मदर्श इ० पा० |] दर्पण च |
प्रियसुभगमुखाब्जं दर्शनीयं तवेदं 
असितकणकृतश्री [सुकृतिजनकृतश्चि इ० पा० |] रम्यमालोकयेति || ५१-१६ ||

ह्रादिनीनिहितरत्नपादुके पादपङ्कजयुगे निधाय च |
रत्नपीठमुपसाद्यसुन्दर दन्तधावनविधिं करोति सः || ५१-१७ ||

दन्तधावनविधानयोजिते मन्द्रिणीति सुरसेति विश्रुते |
मन्द्रिणी धृतवती शुभं जलं हस्तवस्त्रममलं तथेतरा || ५१-१८ ||

ततो लविङ्गकर्पूरचूर्णैलापूगमिश्रितम् |
उपतिष्ठति सत्पात्रे धृत्वा मदनमेखला || ५१-१९ ||

ताम्बूलमास्वाद्य ततः प्रसन्नः 
सखीजनप्रार्थनयातिकामम् |
आरुह्य रत्नोज्ज्वलपादुके द्वे 
स्नानगृहस्याभिमुखः प्रयाति || ५१-२० ||

रत्नमौक्तिकवितानमण्डितं 
धूपितं स्वगरुधूमराजिभिः |
कल्पवृक्षकुसुमालिसौरभोद्-
भ्रान्तभृङ्गमुखरीकृताम्बरम् || ५१-२१ ||

सज्जसर्वपरिचारिकागणं नृत्यमानबहुनर्त्तकीगणम् |
उल्लसद्विविधवाद्यगायनोज्जृम्भितप्रतिनिनादमञ्जुलम् || ५१-२२ ||

स्तम्भलग्नमणिपुत्रिकागणं स्नानमण्डपमुपेत्य भास्वरम् |
रत्नपीठमुपनीय दर्शितं भामया समधितिष्ठति प्रभुः || ५१-२३ ||

उत्तार्य भूषणकलापमथो मनोज्ञं 
तत्तत्प्रियाकरयुगान्युपलम्भयित्वा |
नीराजितः स्वप्रमदोत्तमभूषणोद्यत् 
कान्तिच्छटाभिरिव दीपशतैर्विभाति || ५१-२४ ||

यक्षकर्द्दम [कर्पूरागरुकस्तूरी कुंकुमं चन्दनं तथा |
महासुगन्धिरित्युक्तो नामतो यक्षकर्दमः | इति धन्वन्तरिः |] काश्मीररजनीचूर्णमिश्रितैः |
उद्वर्त्तनं चकारेलागन्धद्रव्यैर्मनोहरैः || ५१-२५ ||

आनीय मणिपात्रस्थं गन्धतैलं मनोजवा |
करोत्यभ्यङ्गमङ्गेषु स्वभावसुरभिष्वपि || ५१-२६ ||

मुक्तारत्नविचित्रहेमकलशैरापीड्यमानैः शरत् पूर्णेन्दूज्वलहस्तिकुम्भशिखरारूढैः सुधास्पर्द्धिभिः |
कस्तूरीद्रवयक्षकर्दममहासौरभ्यसम्भावितैः 
सख्यः पुष्पगणाधिवासितजलैः संस्नापयन्ति प्रियम् || ५१-२७ ||

स्मेरानना विधुकला बल्गुनादा विहङ्गमा |
सङ्गमाला [मंगलामाला इओ पा० |] स्मरानन्दा विश्वानन्द सुकुण्डला || ५१-२८ ||

तेजोवती हेमगर्भा तरुणी तपनावती |
एताः प्राधान्यतः प्रोक्ता द्वादश स्नानकर्मणि || ५१-२९ ||

गोफेनस्वच्छशुचिन वाससाङ्गं सुकुण्डला |
प्रियस्याह्लादजननी प्रोच्छयत्यतिकोमलम् [प्रीत्थयति इ० पा० |] || ५१-३० ||

स्नानवासः परित्यज्य तेजोवत्या निवेदितम् |
काश्मीररागरुचिरं कटिवस्त्रं विभर्त्यसौ || ५१-३१ ||

पादुकायुगमारुह्य मन्दं मन्दं परः प्रभुः |
भूषामण्डपमायाति प्रियाभिः परिवेष्टितः || ५१-३२ ||

रत्नराजितसुवर्णकुट्टिमे स्फुर्जदंशुनिवहैस्तथोर्ध्वगैः |
शक्रचापरचनाचितान्तरे मण्डपे [चिताम्बरे |] स्फटिकपीठमाश्रितः || ५१-३३ ||

केशावलिं कङ्कतिकामुखेन 
संशोध्यमाना ललिता प्रियस्य |
निर्दग्धकालागरुधूपधूपैः 
सुवासयत्यत्र सरोजगन्धा || ५१-३४ ||

सिन्दूरपूरारुणिमानमुच्चैर्वहन् महोष्णीषमनङ्गरेखा |
प्रान्तेषु मुक्तागुणगुम्फितं तदा व्यापारयामास तदुत्तमाङ्गे || ५१-३५ ||

सुवर्णरचितं प्रान्तं मुक्ताजालपरिस्कृतम् |
पद्मरागं मध्यनीलमुष्णीषाग्रे बबन्ध सा || ५१-३६ ||

अनेकमुक्तामणिराजमाने निजेच्छया स्वीकृतहंसकुण्डले |
तडित्प्रभापुञ्जविमोद्वमन्ती [उद्वहन्ती इ० पा० |] श्रुतिद्वयस्याभरणीवकार || ५१-३७ ||

नवरत्नमयीं मालां ग्रैवेयाभरणं तथा |
हृदम्बुजे लम्बमाननं चतुष्काभरणं तथा || ५१-३८ ||

बाह्वोः केयूरयुगलं कटकाङ्गदमुद्रिकाः |
उन्मिषद्रत्नरचितं काञ्चीसूत्रं महद्धनम् || ५१-३९ ||

निर्यद्भूषांशुनिचयैः किर्मीरितमिवोत्तमम् |
निःश्वासहारिवसनं श्वेतं स्निग्ध मनोहरम् || ५१-४० ||

नवीनजलदस्निंग्धमुत्तरीयं सुशोभनम् |
अनर्घ्यमौक्तिकमणिभ्राजत्प्रान्तचतुष्टयम् || ५१-४१ ||

अनेकदिव्याभरणान्यङ्गे प्रियतमस्य हि |
रचयामास शृङ्गारचमत्कृतिमुपेयुषः || ५१-४२ ||

इति सज्जितशृङ्गारो गायद्भिः परितो वृतः |
सखीवृन्दैः वाद्यहस्तैर्भोगभूमिं प्रयाति सः || ५१-४३ ||

पाकशालास्वधिकृता ललिताङ्गादिकाः प्रियाः |
तिष्ठन्ति यत्र सुभगाः किशोराकृतयः शतम् || ५१-४४ ||

स्वर्णपीठं समास्थाय तिष्ठति पुरुषोत्तमः |
सौवर्णविमलं पात्र साधारमति विस्पृतम् || ५१-४५ ||

परितस्तस्य सौवर्णपात्राणां च सहस्रकम् |
स्थाप्यन्ते तेषु ते भोगाः स्निग्धा हृद्याः पृथग्विधाः || ५१-४६ ||

जातीकोरकपुञ्जविभ्रमकरं स्वन्नं च मव्यस्थितं 
वामे ऽस्याढकमुद्गमोदनमथो प्राज्यं घृतं माहिषम् |
सूपापूपहयङ्गवीनविलसत्पक्कान्नरम्भाफलै-
र्मुक्तालड्डुकपूलिकाशिखरिणीदध्यक्तमाषान्नकैः || ५१-४७ ||

वह्न्युष्णशर्करयुतं मणिपात्रसंस्थं 
दुग्धं च पायसमथो घृतशर्करःक्तम् |
पूर्णेन्दुचन्द्रकचित मधुराम्लतिक्त 
नानारसाम्ररसमाक्षिकगोस्तनीकम् || ५१-४८ ||

कूष्माण्डवृन्ताकपटोलबिम्बी-
शिम्बीसुकौशातकिसूरणाद्यैः |
मृद्वग्नितापेन सुपाचितैर्युतं 
हिङ्ग्वामरीचादिसुवासितैर्भृशम् || ५१-४९ ||

चतुर्विधान्नं परिवेश्यमाण-
मानन्दमानन्दमयौऽपि भुङ्क्ते |
प्रियाः समस्ता अपि त समन्तात् 
प्रहासयन्त्यो बुभुजुः स्वपात्रैः || ५१-५० ||

भोजनान्ते ततः कृष्णं मणिपीठे तु दक्षिणे |
शुद्धाङ्गी स्वर्णभृङ्गारजलेनाचमनं ददौ || ५१-५१ ||

स्नेहापनोदनार्थाय गन्धचूर्णं शुभं ददौ |
दन्तकाष्ठं च कर्पूरशशाङ्कशकलास्तथा || ५१-५२ ||

गण्डूषाचमनीयान्ते केसराङ्गी तु बीटिकाम् |
पादुकायुगमारुह्य पञ्चवाद्यपुरःसरम् || ५१-५३ ||

पीठान्तरगतं कृष्णं परमानन्दविग्रहम् |
स्वामिनीप्रमुखाः सर्वाः मुक्ताभिः समवाकिरन् || ५१-५४ ||

मुक्ताविचित्रचतुरस्रसुवर्णपात्रे 
दूर्वादधिप्रभृतिमाङ्गलिकोपचारैः |
आरोपितैः स्थिरशिखैः शुभरत्नदीपै-
र्नीराजयन्ति निजनाथमकामकामम् || ५१-५५ ||

शृङ्गारहास्योद्भुतमोदमानः प्रियानुरोधेन ततः परेशः |
विश्रम्य तत्रैव मुहूर्तमात्रं प्रयाति भूर्मिं शयनीयसंज्ञाम् || ५१-५६ ||

मृदुवाद्यादिगीतेन गीयमानः प्रियाजनैः |
चित्रया वीजितः शेते मृदुव्यजनहस्तया || ५१-५७ ||

सुप्तोत्थितः परिजनैः सह नृत्यभूमौ 
सिंहासने विमलरत्नमयूखचित्रे |
स्थित्वा प्रियाविलसनादिकनृत्यगीतं 
पश्यंस्तुतोष यदपि स्वयमेव तोषः || ५१-५८ ||

अखण्डितशरच्चन्द्रस्मयापहारमण्डलम् [अपस्मार इ० पा० |] |
मिहिला छत्रमाधत्त रत्नदण्डरुचोज्ज्वलम् || ५१-५९ ||अयुतं मणिपात्रसंस्थं दुग्ध च पायसमथो घृतशर्करःक्तम् |
अक्तमाषान्नकैः || ४७ ||
 ||
५

व्यजनं पादुके चारु चामरे दर्पणादिकम् |
दधानाः परिसेवन्ते पूर्वोद्दिष्टाः परात्परम् || ५१-६० ||

ततो विमानप्रवरं नाम्ना चित्रध्वजं महत् |
सखीसहस्रैरास्थाय गतश्चान्द्रमसं वनम् || ५१-६१ ||

कदाचिन्नीलविपिने कदाचित्पुष्पदन्तके |
कदाचिदानन्दवने हेमकूटेऽपि कर्हिचित् || ५१-६२ ||

कदाचित्तारकूटाख्ये गारुडे नीलपर्वते |
कदाचित्पुष्परागाद्रौ माणिक्याद्रावपि क्वचित् || ५१-६३ ||

मन्दारविपिने क्वापि पारिजातवनान्तरे |
हरिचन्दनकोद्याने वैदूर्यविपिने [वैडूर्यमणिकानने इ० पा० |] क्वचित् || ५१-६४ ||

महामुक्तावने क्वापि प्रवालोद्यान् एव च |
पद्मरागवनोद्याने महापद्मवने तथा || ५१-६५ ||

कदाचिच्चम्पकवने क्वचित्कल्पद्रुकानने |
अनेकविधलीलाभिः क्रीडते पुरुषोत्तमः |
ततश्चान्द्रमसादेत्य विमानेन महौजसा || ५१-६६ ||

महाद्वारपुरोवर्त्तिं मण्डपेऽपि स्थितः क्षणः [कृतक्षणः इ० पा० |] |
चतुःषष्टिमहास्तम्भां मूलभूमिं समाश्रितः || ५१-६७ ||

रत्नसिंहासनगतं तदैवेच्छाविमोहिताः |
स्वामिनीप्रमुखाः कृष्णं प्रार्थयामासुरुत्सुकाः || ५१-६८ ||

तत्तु सर्वं मया प्रोक्तं पुरा ते वरवर्णिनि |
अतः परं प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकाग्रमानसा || ५१-६९ ||

यथानेन प्रकारेण प्रियाः परिचरन्ति तम् |
तथैव काश्चन व्यग्राः स्वामिनीसेवनादिषु || ५१-७० ||

नीराजनस्नानवस्त्रगन्धमाल्यविभूषणैः |
शयनासनताम्बूलैः सख्यः परिचरन्ति ताम् || ५१-७१ ||

द्विषटसहस्रसंख्याताः याः परिचरन्ति ताम् |
षट्सहस्राणि कृष्णस्य परिचर्यापराणि हि || ५१-७२ ||

स्वामिन्याः षट्सहस्राणि वर्त्तन्ते परिकर्मणि |
तासां यूथानि देवेशि चत्वारिंशन्मितानि हि || ५१-७३ ||

तासां सोधानि दिव्यानि सहस्राणीति द्वादश |
एकैकं योजनार्द्धेनायामविस्तारसंयुतम् || ५१-७४ ||

एकैकस्याः प्रियायास्तु मन्दिरे मन्दिरे प्रिये |
शतं शतं प्रवर्त्तन्ते सेवार्थं परिचारिकाः || ५१-७५ ||

प्रियासौधबहिर्भागे तत्क्रमेणैव भामिनि |
परिचारिकावर्गसमं मन्दिराणि पृथक्-पृथक् || ५१-७६ ||

योजनार्द्धप्रमाणेन किञ्चिदप्यधिकेन च |
विस्तारयामयुक्तानि त्रिभौमानि द्युमन्ति च || ५१-७७ ||

प्रियासौधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च |
चन्द्रामृतोद्गारवन्ति चन्द्रकान्तोद्भवानि तु || ५१-७८ ||

कानिकृष्णानि रक्तानि कृष्णरक्तानि कान्यपि |
कानिचिद्रक्तकृष्णानि श्वेतरक्तानि काचिचित् || ५१-७९ ||

श्वेतानि चैव रक्तानि रक्तश्वेतानि कान्यपि |
एवं धूम्राणि कृष्णानि धूम्रकृष्णानि कानिचित् || ५१-८० ||

कृष्णधूम्राणि देवेशि सर्वसौधेष्वयं क्रमः |
एकैकमन्दिरे देवि मज्जनागारमायतम् || ५१-८१ ||

नानोपकरणैर्युक्तं दिव्यरत्नवितानकम् |
भूषागृह कथैकत्र महाकुट्टिममण्डपम् || ५१-८२ ||

भूषागृहस्य पूर्वे तु गन्धालेपस्य मन्दिरम् |
नानागन्धविभेदादिसमृद्धं बहुयुक्तिकम् || ५१-८३ ||

महानसं तु देवेशि वर्त्तते वह्निकोणगम् |
ईशान्ये तु सभासद्म दिव्यासनविराजितम् || ५१-८४ ||

एवं कृष्णप्रियासौधस्थितिरुक्ता तवानघे |
द्रवीभूतरसः कृष्णः प्रियाभावात्मकस्तु यः || ५१-८५ ||

आविर्भूय प्रियावृन्दैः क्रीडते प्रतिमन्दिरम् |
स्वामिनीमन्दिरेपि च घनीभूतस्तु केवलम् || ५१-८६ ||

न स्वामिनीं विना कृष्णः न स्वामिनी कृष्णं विना |
न तिष्ठति क्षण देवि ह्यन्यथा लुप्यते रसः || ५१-८७ ||

अत्र ये मणयो मुक्ताः कुसुमानि लतांघ्रिपाः |
विद्रुमस्वर्णरजतनानाभेदाश्च धातवः || ५१-८८ ||

सूर्याचन्द्रमसौ देवि पशुपक्षिसमीरणाः |
भक्ष्यभोज्यलेह्यचोष्यपेयभेदा ह्यनेकशः || ५१-८९ ||

भोक्तृभोग्यविभागश्च ज्ञातृज्ञेयादिकं तथा |
रस एवेति विज्ञाय न मुह्यति कदाचन || ५१-९० ||

न कालगणना तत्र वर्त्तते परमेश्वरि |
न सूर्यचन्द्रताराणामुदयास्तादिकं भवेत् || ५१-९१ ||

उदयास्तादिभावाश्च प्रतीयन्ते तथापि हि |
लीलासमयभेदार्थमेवं जानीहि पार्वति || ५१-९२ ||

एतन्मयोदितं साध्वि त्वया सम्यक् श्रुतं किल |
न वाच्यं कस्यचिद्देवि सर्वोपनिषदां रहः || ५१-९३ ||

एतन्माहेश्वरं तन्त्रं सर्वतन्त्रोत्तमोत्तमम् |
रसनिर्णयसम्पन्नं समाधौ यच्छ्रुतं मया || ५१-९४ ||

मया [अनेन ज्ञायतेऽस्य तंत्रस्यातिगोप्यत्वान्नाममात्रमपि न क्वापि ९४ तंत्रेषु प्राकट्यं हसमाहेश्वरतंत्रं तु भिन्नविषयकमिति मे मतम् |] प्रकटितं तेऽद्य पुत्रयोरपि गोपितम् |
वासना एव तुष्यन्ति श्रुत्वा साध्वीं कथामिमाम् || ५१-९५ ||

अल्पाः कूपा विवर्द्धन्ते ज्योत्स्नया किं समुद्रवत् |
हरिणा एव तुष्यन्ति गानं श्रुत्वा न गर्दभाः || ५१-९६ ||

तस्मात्परीक्ष्य वक्तव्यं सहसा न प्रकाशयेत् |
श्रद्धधानाय शान्ताय कुलीनाय महेश्वरि || ५१-९७ ||

विनीताय कृतज्ञाय क्रियाशुद्धाय दीयताम् |
श्रद्धाभक्तिविहीनाय कृतघ्नाय दुरात्मने || ५१-९८ ||

गुरुभक्तिविहीनाय हेतुवादरताय च |
असम्भावितचित्ताय विपरीतार्थवादिने || ५१-९९ ||

वृथार्थैकप्रवृत्ताय वेदशास्त्रार्थमानिने |
दाम्भिकायातिदुष्टाय विषयाक्रान्तचेतसे || ५१-१०० ||

न देयः सर्वथा देवि तन्त्रार्थः पराद्भुतः |
तन्नास्ति त्रिषु लोकेषु यद्दत्त्वाप्यनृणी भवेत् || ५१-१०१ ||

प्रभोर्देवस्य सर्वस्वं मयेदं ते प्रकाशितम् |
अतः परं तु देवेशि ज्ञातव्यं नावशिष्यते || ५१-१०२ ||

तस्मादिदं सुविज्ञाय रहस्यं कृष्णयोषिताम् |
स्वयमेव परानन्दनिमग्ना भव सुन्दरि || ५१-१०३ ||

अतः परं तु देवेशि पष्टव्यं नैव किञ्चन |
नित्यं ध्यायामि यच्चित्ते तदेतत्ते निवेदितम् || ५१-१०४ ||

इत्युक्त्वा च तदा शम्भुस्तूष्णींभूत्वा च संस्थितः |
वर्णमानमहालीलासमुद्रे मन आदधे || ५१-१०५ ||

स्मितोर्मिरिवाम्भोधिः पुलकाङ्गः सुलोचनः |
बभूव देवदेवेशः कृपासिन्धुरुमापतिः || ५१-१०६ ||

एवमानन्दसन्दोहनिमग्नं वीक्ष्य शङ्करम् |
सर्वोपचारविधिना पूजयामास पार्वती || ५१-१०७ ||

दण्डवत्प्रणनामैषा [दण्डवत्प्रणतामैषा० इति पा० |] कृतार्थास्मीति वादिनी |
तुष्टाव शङ्कर भूयः कृपानिधिमनुत्तमम् || ५१-१०८ ||

त्व देव सर्वविद्यानामुपदेष्टा गुरुः स्वयम् |
त्वयि भक्तिवतामेव मन्त्रयन्त्रादि सिध्यतु || ५१-१०९ ||

इत्युक्त्वा पार्वती चित्ते लीलामाधाय वर्णिताम् |
अवाप परमानन्दं हर्षाश्रुपुलकाङ्किता || ५१-११० ||


इति श्रीमन्माहेश्वरतन्त्रे उत्तरखण्डे शिवोमासंवादे एकपञ्चाशतमं पटलम् || ५१-५१ ||


आदितः श्लोकानां समष्ट्यंकाः || ३०६० ||

|| समाप्तमिदं श्रीमाहेश्वरं तन्त्रम् ||



###########   END OF FILE  #######