####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00112
Uniform title: pāśupatabrahmopaniṣat
Main title: yoga upaniṣads with the commentary of śrī upaniṣad brahmayogin
Secondary title: pāśupatabrahma upaniṣat
Commentator : brahmayogin
Alternate name : śrī upaniṣad brahmayogin
Editor : śāstrī mahādeva

Description: 



Notes: 
Transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: June 14, 2007


Publisher : Adyar library and research centre
Publication year : 1920
Publication city : Madras
Publication country : India
####################################################




पाशुपतब्रह्मोपनिषत्

भद्रं कर्णेभिः- इति शान्तिः

पूर्वकाण्डः

जगन्नियन्तृविषयाः सप्त प्रश्नाः

	अथ ह वै स्वयंभूर्ब्रह्मा प्रजाः सृजानीति कामकामो जायते 
कामेश्वरो वैश्रवणः || १ || वैश्रवणो ब्रह्मपुत्रो वालखिल्यः 
स्वयंभुवं परिपृच्छति- जगतां का विद्या का देवता 
जाग्रत्तुरीययोरस्य को देवो यानि कस्य वशानि कालाः कियत्प्रमाणाः 
कस्याज्ञया रविचन्द्रग्रहादयो भासन्ते कस्य महिमा गगनस्वरूप 
एतदहं श्रोतुमिच्छामि नान्यो जानाति त्वं ब्रूहि ब्रह्मन् || २ ||

विवरणम्

पाशुपतब्रह्मविद्यासंवेद्यं परमाक्षरम् |
परमानन्दसंपूर्णं रामचन्द्रपदं भजे ||

	इह खलु अथर्वणवेदप्रविभक्तेयं पाशुपतब्रह्मोपनिषत् 
हंससूत्रस्वरूपप्रकटनव्यग्रा 
निष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रपर्यवसन्ना विजयते | अस्याः संक्षेपतो

प्. २२८) विवरणमारभ्यते | 
वालखिल्यस्वयंभूप्रश्नप्रतिवचनरूपेयमाख्यायिका 
विद्यास्तुत्यर्था | आख्यायिकामवतारयति- अथेति | अथ 
प्राण्यदृष्टपरिपाकानन्तरम् | ह वा इति वृत्तार्थस्मरणार्थौ निपातौ | 
स्वयमेव भवतीति स्वयंभूः ब्रह्मा तस्य प्रजाः सृजेयमिति कामं 
कामः कामकामो जायते प्रादुर्बभूव | तत्संकल्पानुरोधेन 
कामेश्वरो रुद्रः, ललाटात् क्रोधजो रुद्रोऽजायत इति श्रुतेः, 
वैश्रवणश्च || १ || वैश्रवणनामकः ब्रह्मपुत्रः वालखिल्यः 
ऋषिपूगश्च स्वयंभुवं परिच्छति | किमिति ? जगतां का विद्येत्यादि 
सप्तधा प्रश्नः कृतः | एतदहं त्वत्तः सकाशात् श्रोतुमिच्छामि | 
त्वद्विनैतद्वक्ता न हि कोऽपि विद्यते | अतो ब्रह्मन् त्वं ब्रूहि || २ ||

सप्तप्रश्नानामुत्तराणि

स्वयंभूरुवाच- कृत्स्नजगतां मातृका विद्या || ३ || 
द्वित्रिवर्णसहिता द्विवर्णमाता त्रिवर्णसहिता चतुर्मात्रात्मकोंकारो 
मम प्राणात्मिका देवता || ४ || अहमेव जगत्त्रयस्यैकः पतिः || ५ || मम 
वशानि सर्वाणि युगान्यपि च || ६ || अहोरात्रादिमतिसंवर्धिताः कालाः || 
७ || मम रूपा रवेस्तेजश्चन्द्रनक्षत्रग्रहतेजांसि || ८ || गगनो मम 
त्रिशक्तिमायास्वरूपः नान्यो मदस्ति || ९ || तमोमायात्मको रुद्रः 
सात्विकमायात्मको विष्णू राजसमायात्मको ब्रह्मा | 
इन्द्रादयस्तामसराजसात्मिका न सात्त्विकः कोऽपि अघोरः 
साधारणस्वरूपः || १० ||

प्. २२९) इति पृष्ठो भगवान् स्वयंभूरुवाच | किमिति ? जगतां का विद्या 
इत्याद्यप्रश्नमपाकरोति- कृत्स्नजगतां मातृका 
अकारादिक्षकारान्तरूपिणी विद्या, तस्या वैखरीप्रपञ्चनिर्वाहकत्वात् 
|| ३ || का देवता इति द्वितीयप्रश्नमपाकरोति- द्वित्रिवर्णेति | पदरूपेण 
द्वित्रिवर्णसहिता स्वयमकारोकाराख्यद्विवर्णतो मीयत इति 
द्विवर्णमाता मकारेण सह त्रिवर्णसहिता 
स्थूलमेतद्ध्रस्वदीर्घप्लुतम् इति श्रुत्यनुरोधेन य ओंकारः 
चतुर्मात्रात्मको भवति सोऽयं मम प्राणात्मिका देवता || ४ || 
जाग्रत्तुरीययोरस्य को देवः इति प्रश्नमपाकरोति- अहमेवेति | अस्य 
जाग्रदादितुरीयान्तकलनाकलितस्य जगत्त्रयस्य अहमेक एव देवः, मम 
सूत्रादिरूपेण जगत्त्रयचालकत्वात् || ५ || यानि कस्य वशानि इति 
प्रश्नमपाकरोति- ममेति | कृतादियुगानि, अपिचशब्दाभ्यां 
स्थावरजङ्गमात्मकं जगच्च मद्वशे वर्तत इत्यर्थः || ६ || कालाः 
कियत्प्रमाणाः इति प्रश्नमपाकरोति- अहोरात्रेति | निमेषाहोरात्रादिमत्या 
संवर्धिताः कल्पावसानाः कालाः || ७ || कस्याज्ञया 
रविचन्द्रग्रहादयो भासन्ते इति प्रश्नमपाकरोति- मम रूपा इति |

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् |
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ||

इति स्मृतेः || ८ || कस्य महिमा गगनस्वरूपः इति चरमप्रश्नमपाकरोति- 
गगन इति | गगनः गगनम् | क्रियाज्ञानेच्छारूपेण 
दुर्गालक्ष्मीसरस्वतीरूपेण वा मायामयाः तिस्रः शक्तयः 
तत्कार्यजातं च मन्महिमास्वरूपमित्यर्थः | अहमेतादृशः 
परमेश्वरः, मदतिरेकेण न किंचिदस्तीत्याह- नान्य इति || ९ || रुद्रादयः 
किंगुणविशिष्टा इत्यत आह- तम इति | तस्य सर्वसंहारकतया 
तामसगुणोपाधित्वात् | विष्ण्वतिरेकेण न सात्त्विकः कोऽपि, तस्य 
सर्वमर्यादापालकतया शुद्धसत्त्वरूपत्वात् | अत एवाऽयं अघोरः 
सर्वसाधारणस्वरूपः सत्त्वगुणावष्टम्भतः शान्तरूपेण 
भक्तकोटिसाधारणत्वात् || १० ||

प्. २३०) 			सृष्टियज्ञे कर्त्रादिनिरूपणम्

	समस्तयागानां रुद्रः पशुकर्ता रुद्रो यागदेवो 
विष्णुरध्वर्युर्होतेन्द्रो देवता यज्ञभुङ् मानसं ब्रह्म महेश्वरं 
ब्रह्म || ११ ||

	सृष्टियज्ञे रुद्रादयः कीदृशाः सन्तः किं कुर्वन्ति इत्यत आह- 
समस्तेति | तत्र रुद्रस्तु अग्निष्टोमादिवाजिमेधान्तसमस्तयागानां 
विशसनकर्मणि पशून् करोतीति पशुकर्ता यागसामान्यस्य 
पशुप्रधानत्वात् रुद्रः | यागदेवः, यागप्रधानाहुतिद्रव्यस्य 
विष्ण्वायत्तत्वात्, विष्णुः अध्वर्युः अन्यूनाधिकतया तत् पालयन् | 
चालकत्वात् होता इन्द्रः, स्तुतशस्त्रकृत्त्वात् | तत्तद्देवतारूपेण 
पशुपतिरेव यज्ञभुक् | मानसं ब्रह्म- वाङ्मौनपूर्वं मानसं 
मनसा सर्वर्त्विङ्निर्वर्त्यप्रयोगद्रष्टृत्वेन यज्ञोपबृंहणात्- 
महेश्वरं ब्रह्म ब्रह्मणः सर्वद्रष्टृतया ब्रह्म ब्रह्माणं 
महेश्वरं विद्धि || ११ ||

नादानुसंधानयज्ञः

	मानसो हंसः सोऽहं हंस इति तन्मयं यज्ञो 
नादानुसंधानम् | तन्मयविकारो जीवः || १२ ||

	कोऽयं यज्ञ इत्यत्र नादानुसंधानम् इत्याह- मानस इति | 
हंसः- सोऽहमिति चिरभावनातः तन्मयं तद्भावसाधनं यत् 
नादानुसंधानं तदेव मानसो यज्ञो भवतीत्यर्थः | 
एवमनुसंधाता जीवस्तु उच्छ्वासनिःश्वासवद्यन्मनः 
तन्मयविकारः | जीवस्य प्राणमन-उपाधिकत्वात् तद्विकारत्वं युज्यत 
इत्यर्थः || १२ ||

परमात्मनो हंसत्वनिरूपणम्

	परमात्मस्वरूपो हंसः | अन्तर्बहिश्चरति हंसः | 
अन्तर्गतोऽनवकाशान्तर्गतसुपर्णस्वरूपो हंसः || १३ ||

प्. २३१) हंसस्तु स्वतत्त्वज्ञानेन स्वातिरिक्तभ्रमं हन्ति अपह्नवं 
करोतीति हंसः परमात्मा भवति | स कुत्र आसनमर्हतीत्यत्र- सोऽयं 
हंसः प्राणापानोपाधियोगात् अन्तर्बहिश्चरति | यद्वा- 
सर्वप्राण्यन्तर्बहिश्चरति प्रत्यगभिन्नब्रह्मरूपेण उपलभ्यते, 
अन्तर्बहिश्च तत् सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः इति श्रुतेः | 
सर्वप्राण्यन्तः कामादयो वर्तन्ते, बाह्ये शब्दादिविषयाश्च, तथा सति 
स्वव्याप्तेः अनवकाशात् कथमन्तर्गतो बहिर्गतो वा भवितुर्महतीत्यत्र- 
सर्वप्राण्यन्तर्बाह्यगतकामशब्दादिविषसर्पग्राससुपर्णस्वरूपो 
हंसः | प्रत्यगभिन्नं ब्रह्मास्मीति सम्यग्ज्ञानस्य 
स्वान्तर्बाह्यकलनाविलयपूर्वकत्वात् हंसः स्वान्तर्बहिः व्याप्य 
परिपूर्णौ भवतीत्यर्थः | तथाच स्मृतिः-

विषया बाह्यदेशस्था देहस्यान्तरहंकृतिः |
सर्वग्रहोपसंशान्तौ स्वयमेवावशिष्यते ||

इति || १३ ||

यज्ञसूत्रब्रह्मसूत्रयोः साम्यम्

	षण्णवतितत्त्वतन्तुवद्व्यक्तं चित्सूत्रत्रयचिन्मयलक्षणं 
नवतत्त्वत्रिरावृतं ब्रह्मविष्णुमहेश्वरात्मकमग्नित्रयकलोपेतं 
चिद्ग्रन्थिबन्धनम् अद्वैतग्रन्थिः || १४ || यज्ञसाधारणाङ्गं 
बहिरन्तर्ज्वलनं यज्ञाङ्गलक्षणब्रह्मस्वरूपो हंसः || १५ ||

	बाह्यान्तर्भासमानयज्ञब्रह्मसूत्रयोः साम्यमाह- 
षण्णवतीति | चतुरङ्गुलमानेन षण्णवतिसंख्याविशिष्टं 
यज्ञसूत्रं यथा व्यक्तं भवति तथा षण्णवतितत्त्वतन्तुविशिष्टं 
ब्रह्मसूत्रं व्यक्तं भवति | यज्ञसूत्रं तु 
सूत्रत्रयविशिष्टतन्तुलक्षणं, ब्रह्मसूत्रं तु द्वितुर्याविकल्पात्मना 
चित्सूत्रत्रयचिन्मयलक्षणं भवति | यथा यज्ञसूत्रं सूत्रत्रयं 
त्रिरावृतं यदि तदा नवसूत्रं भवति तथा ब्रह्मसूत्रमपि 
द्वितुर्याविकल्पत्रयं त्रिरावृतं चेत् नवमहातत्त्वात्मकं भवति | 
यद्वा- तुर्यविश्वविराडोत्रादिभेदेन नवतत्त्वं 
तुर्यप्राज्ञबीजानुज्ञैकरसात्मना त्रिरावृतं 
तृतीयपादपर्यवसन्नं

प्. २३२) भवति | यद्वा- नवतत्त्वत्रिरावृतं ब्रह्मसूत्रं ब्रह्मविष्णु 
महेश्वरात्मकं गार्हपत्याद्यग्नित्रयकलोपेतं वा भवति | एवं 
त्रिधाभिन्नब्रह्मसूत्रैक्योपायस्तु चिन्मात्रादतिरिक्तं त्रिधा विभक्तं 
न किंचिदस्तीति चिद्ग्रन्थिबन्धनम् | 
व्यष्टिसमष्टितदैक्यावभासकचितामैक्यं ग्रन्थिबन्धनतः 
कथमित्यत्र- अद्वैतग्रन्थिः तदैक्यग्रन्थेः तद्भेदग्रासत्वात् 
अद्वैतग्रन्थिः अद्वितीयपरमात्मा भवतीत्यर्थः | यदा 
यज्ञसूत्रब्रह्मग्रन्थिः तदैक्यहेतुः तथा अत्रापीत्यर्थः || १४ || 
बाह्यान्तःसूत्रयोः सामानाधिकरण्यमाह- यज्ञेति | यज्ञसूत्रं 
बहिः ज्वलतीति यथा बाह्ययज्ञसाधारणाङ्गं भवति तथा 
ब्रह्मसूत्रमन्तर्ज्वलतीत्यन्तर्यज्ञसाधारणाङ्गं भवतीति ज्ञेयम् | 
हंसस्तु अन्तर्यज्ञाङ्गलक्षणब्रह्मस्वरूपो भवति || १५ ||

ब्रह्मयज्ञो ब्राहमणाधिकारिकः

	उपवीतलक्षणसूत्रब्रह्मगा यज्ञाः | ब्रह्माङ्गलक्षणयुक्तो 
यज्ञसूत्रम् | तद्ब्रह्मसूत्रम् | यज्ञसूत्रसंबन्धी ब्रह्मयज्ञः 
तत्स्वरूपः || १६ ||

	बाह्ययज्ञास्तु उपवीतलक्षणसूत्रवद्ब्रह्मगा ब्रह्मणाश्रया 
भवन्ति | यज्ञसूत्रं ब्रह्माङ्गलक्षणयुक्तो वेदाङ्गलक्षणयुक्तो 
ब्राह्मणो भजति | तत् ब्रह्मसूत्रमपि स एव भजति | तत् कथमित्यत्र- 
यज्ञसूत्रवद्ब्राह्मणसंबन्धी ब्रह्मयज्ञः, ब्रह्मनिष्ठाया 
ब्राह्मणनिर्वर्त्यत्वात् | यो यन्निष्ठः स तत्स्वरूपो भवति || १६ ||

प्रणवहंसस्य ब्रह्मयज्ञत्वम्

	अङ्गानि मात्राणि | मनोयज्ञस्य हंसो यज्ञसूत्रम् | प्रणवं 
ब्रह्मसूत्रं ब्रह्मयज्ञमयम् | प्रणवान्तर्वतीं हंसो 
ब्रह्मसूत्रम् | तदेव ब्रह्मयज्ञमयं मोक्षक्रमम् || १७ ||

प्. २३३) यत्प्रणवनिष्ठः प्रणवो भवति तदङ्गानि कानीत्यत्र- मात्राणि 
अकारादिमात्राः | अङ्गिप्रणवस्वरूपं कीदृशमित्यत्र- मनोयज्ञस्य 
अन्तर्यज्ञस्य फलत्वेन यो विराजते हंसः तत्स्वरूपमेव यज्ञसूत्रम् | 
प्रणवं प्रणवः ब्रह्मसूत्रमयं ब्रह्मयज्ञश्च | यत एवम् अतो 
हंस एव सर्वं, तदतिरिक्तं न किंचिदस्ति इत्यर्थः | यो हंसः 
प्रणवार्थतया प्रणवान्तरुपलभ्यते स एव ब्रह्मसूत्रम् | 
प्रत्यगभिन्नं ब्रह्म यत् ब्रह्मसूत्रं तदेव ब्रह्मयज्ञमयं 
निर्विशेषब्रह्मज्ञानम् | तदेव मोक्षक्रमं 
स्वातिरिक्तभ्रममोक्षणस्य स्वमात्रज्ञानमेव साधनं, 
तदतिरिक्तसाधनजालस्य तन्मोक्षणेऽकिंचित्करत्वात् | अयमेव हि क्रमः ; 
नान्यः पन्था अयनाय विद्यते इति श्रुतेः || १७ ||

ब्रह्मसंध्याक्रियारूपो मनोयागः

	ब्रह्मसंध्याक्रिया मनोयागः | संध्याक्रिया मनोयागस्य 
लक्षणम् || १८ ||

	मनोयागः कीदृश इत्यत आह- ब्रह्मेति | तत् त्वमसि अहं 
ब्रह्मास्मि इति प्रत्यक्परब्रह्मणोरैक्यमेव संध्याक्रिया मनोयाग 
उच्यते | तयोः संध्याक्रिया हि मनोयागस्य लक्षणम् इत्यत्र- 
जीवात्मपरमात्मनोः एकत्वज्ञानेन तयोः भेद एव विभग्नः, सा 
संध्येति-

नोदकैर्जायते संध्या न मन्त्रोच्चारणेन तु |
संधौ जीवात्मनोरैक्यं सा संध्या सद्भिरुच्यते |

इति श्रुतेः स्मृतेश्च || १८ ||

हंसप्रणवाभेदानुसंधानं अन्तर्यागः

	यज्ञसूत्रं प्रणवम् | ब्रह्मयज्ञक्रियायुक्तो ब्राह्मणः | 
ब्रह्मचर्येण चरन्ति देवाः | हंससूत्रचर्या यज्ञाः | 
हंसप्रणवयोरभेदः || १९ ||

प्. २३४) हंसस्य प्रार्थनास्त्रिकालाः | त्रिकालास्त्रिवर्णाः | 
त्रेताग्न्यनुसंधानो यागः | 
त्रेताग्न्यात्माकृतिवर्णोंकारहंसानुसंधानोऽन्तर्यागः || २० || 
चित्स्वरूपवत्तन्मयं तुरीयस्वरूपम् | अन्तरादित्ये ज्योतिःस्वरूपो 
हंसः || २१ || यज्ञाङ्गं ब्रह्मसंपत्तिः | 
ब्रह्मप्रवृत्तितत्प्रणवहंससूत्रेणैव ध्यानमाचरन्ति || २२ ||

	हंसप्रणवयोः अभेदं वक्तुं भूमिकां करोति- 
यज्ञसूत्रमिति | यज्ञत्वेन सूचनात् यज्ञसूत्रं ब्रह्मप्रणवं 
प्रणवः, यज्ञस्य विष्णोः प्रणवार्थत्वात् ब्रह्मयज्ञक्रिया 
निष्कामकर्मानिष्ठानसहकृतध्यानसमाधिः, तदनुष्ठाता 
ब्राह्मणः, तस्य परापरब्रह्मवित्त्वात् | ब्रह्मभावे मनश्चारो 
ब्रह्मचर्यं विदुर्बुधाः इति श्रुत्यनुरोधेन देवा इन्द्रादयोऽपि सदा 
ब्रह्मचर्येण चरन्ति, तेषां प्रजापतिशिष्यत्वेन ब्रह्मवित्त्वात् | यज्ञा 
अपि हंससूत्रचर्याः अन्तर्यज्ञानां 
प्रत्याहारधारणाध्यानसमाधीनां 
हंससूत्रचर्याभिर्वावहेतुत्वात् | आत्ममन्त्रस्य हंसस्य 
परस्परसमन्वयात् इति स्मृतिसिद्धः हंसप्रणवयोरभेदः, 
वाच्यवाचकयोरेकत्वात् || १९ || हंसप्रणवयोरेकत्वं कथमित्यत्राह- 
हंसस्येति | प्रत्यगभिन्नपरमात्मनो हंसस्य आप्त्युपायभूताः 
प्रार्थनाः श्रणवादयः | ते त्रिकालाः, श्रवणादीनां 
कालपरिच्छेद्यत्वात् | भूतादित्रिकाला एव अकारादित्रिवर्णाः | 
विश्वविराडोत्रादित्रेताग्न्यनुसंधानोऽनुसंधानमन्तर्यागः | तत् 
कथमित्यत्र- विश्वादित्रेताग्न्यात्मनां द्वितुर्याविकल्पपर्यवसन्ना-
नां व्यष्टिसमष्टितदुभयैक्याकाराद्याकृतिवर्णवदोंकारार्थ-
निष्प्रतियोगिकतुर्यतुर्यहंसः 
स्वमात्रमित्यनुसंधानोऽनुसंधानमन्तर्यागः || २० || 
विश्वविराडोत्रादिचित्स्वरूपवत्तन्मयं तद्गतहेयांशापायसिद्धं 
तुर्यप्रविभक्ततुरीयस्वरूपम् | तद्विकल्पितान्तरादित्ये 
स्वान्तःकामादिवृत्त्यवभासकप्रत्यक्सूर्ये तदभेदेन 
विद्योतमानज्योतिःस्वरूपो हंसः परमात्मा || २१ || 
तदनुसंधानात्मकान्तर्यज्ञाभिधानाङ्गं 
सम्यग्ज्ञानमङ्गिब्रह्मसंपत्तिहेतुः, 
स्वाप्तेस्वातिरिक्तासंभवसिद्धस्वज्ञानपूर्वकत्वात् |

प्. २३५) अत एव ब्रह्मविदादयः पराक्प्रवृत्तिनिरसनपूर्वकं 
प्रत्यगभिन्नब्रह्मगोचरा प्रवृत्तिः तदालम्बनभूतः प्रणवः 
तदर्थभूतप्रत्यक्परविभागैक्यासहतुर्यतुर्यहंसरूपेण 
तुरीयोंकाराग्रविद्योतं तुर्यतुर्यं ब्रह्ममात्रमसन्न हि 
इत्यादिश्रुतिततिसूचनात् हंससूत्रं मद्व्यतिरिक्तमणुमात्रं न विद्यते 
इति निर्विशेषब्रह्मज्ञानं तेनैव हंसः स्वमात्रमिति 
ध्यानमाचरन्ति | एवंनिष्ठाः तत्स्वरूपा एव भवन्तीत्यर्थः || २२ ||

षण्णवतिहंससूत्राणि

	प्रोवाच पुनः स्वयंभुवं प्रतिजानीते ब्रह्मपूत्रो 
ऋषिर्वालखिल्यः | हंससूत्राणि कतिसंख्यानि कियद्वा प्रमाणम् || २३ || 
हृदादित्यमरीचीनां पदं षण्णवतिः | चित्सूत्राघ्राणयोः 
स्वर्निर्गता प्रणवाधारा षड्ङ्गुलदशाशीतिः || २४ ||

	बालखिल्यः स्वयंभूमुखात् एवमवगम्य पुनः 
स्वावगतिदार्ढ्याय ब्रह्मयज्ञसूत्रेयत्तां पृच्छतीत्याह- प्रोवाचेति | 
वालखिल्यो मुनिः पुनः स्वयंभुवं प्रति हे भगवन्- भवान् सर्वं 
प्रतिजानीते, तव निरङ्कुशसर्वज्ञत्वात्- हंसस्य परमात्मनः 
प्रापकतया सूचनात् सूत्राणि कतिसंख्याकानि कियद्वा तत्प्रमाणं 
तदियत्तेति तद्बुभुत्सया प्रोवाच पृष्टवान् || २३ || प्रश्नोत्तरं 
भगवानाह- हृदीति | हृदि 
विलसितकामादिवृत्तिसहस्रभावाभावप्रकाशचिदादित्यमरीचीनां 
तत्त्वकिरणानां वराहोपनिषत्प्रकाशितानां पदं स्वरूपं 
षण्णवतिः, कार्पासकयज्ञसूत्रषण्णवतितुल्यमित्यर्थः 
षण्णवतिसंख्याकचित्तत्त्वमरीचयः क्व आविर्भूता इत्यत्र- 
चित्सूत्रोपलब्धिहेतुहृदयाद्याघ्राणयोः विश्वकायविराड्ढृदये 
तत्संकल्पत आविर्भूय- आघ्राण इत्यत्राकारः छान्दसः- घ्राणयोः 
घ्राणाभ्यां अकारादिस्वरात्मकोच्छ्वासरूपेण बहिर्निर्गतानि 
तत्त्वानि

प्. २३६) तेषां भेदाः | किमाधारा इत्यत्र 
परापरब्रह्माधिष्ठितप्रणवाधाराः सन्तः अद्यापि वर्तन्ते | 
कतिविधा इत्यत्र षडङ्गुलदशाशीतिः षण्णवतिविधा भवन्ति | यद्वा- 
षण्णवत्यङ्गुलपरिमितषण्णवतितत्त्वात्मका भवन्ति || २४ ||

हंसात्मविद्यैव मुक्तिः

	वामबाहुदक्षिणकट्योरन्तश्चरति हंसः परमात्मा 
ब्रह्मगुह्यप्रकारो नान्यत्र विदितः || २५ || ये जानन्ति तेऽमृतफलकाः | 
सर्वकालं हंसं न प्रकाशकम् | प्रणवहंसान्तर्ध्यानप्रकृतिं 
विना न मुक्तिः || २६ ||

	इत्थंभूतविराट्छरीरवामबाहुदक्षिणकट्योरन्तश्चरति 
हंसः परमात्मा यथा यज्ञसूत्रं वामबाहुदक्षिणकट्यन्तं 
विराजते तथा वामबाहुदक्षिणकट्युपलक्षितसर्वाङ्गं 
स्वाविद्यापदतत्कार्यजातं तदन्तर्बहिश्च 
विश्वविश्वाद्यविकल्पानुज्ञैकरसान्तभेदेन चरति | वस्तुतस्तु हंसः 
तत्सर्वापह्नवसिद्धपरमात्मरूपेण अवशिष्यत इति योऽर्थः 
सोऽयमर्थो ब्रह्मगुह्यप्रकारः नान्यत्र विदितः, अत्रैव विशेषतः 
प्रकटितत्वात् || २५ || विद्याफलमाह- य इति | किं सर्वेऽप्येवं हंसं 
आत्मतया विदित्वा तद्वेदनफलं अमृतत्वं नाप्नुयुः इत्यत आह- सर्वेति 
|

श्रुतिः स्मृतिर्ममैवाज्ञा यस्तामुल्लङ्घ्य वर्तते |
आज्ञाच्छेदी मम द्रोही मद्भक्तोऽपि न वैष्णवः ||

इति स्मृतिसिद्धस्वाज्ञारूपश्रुतिस्मृतिमार्गोल्लङ्घकानां 
निष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रं भावरूपं 
ब्रह्मातिरिक्ताविद्यापदतत्कार्यजातमपि निष्प्रतियोगिकाभावरूपं 
नानयोः वाच्यवाचककार्यकारणाधाराधेयत्वम् अस्तीति सर्वकालं 
सदा न प्रकाशकं

प्. २३७) हंसमात्मानं, विद्धीति शेषः | तेषां 
स्वापराधदोषावृतत्वात् दिवाभीतसूर्यवदात्मा स्वरूपप्रकाशको 
न भवतीत्यर्थः | सत्त्वकृतेः मुक्तिः नेतरस्येत्याह- प्रणवेति | 
प्रणवहंसः स्वान्तःप्रणवार्थतुर्यतुर्यहंसः सोऽहमिति 
ध्यानप्रकृतिः ध्यानशीलो जीवन्मुक्तः | तस्य मुक्तिः करस्था | तं 
विना न कस्यापिमुक्तिरस्ति || २६ ||

बाह्यापेक्षया आन्तरयागस्य श्रेष्ठत्वम्

	नवसूत्रान् परिचर्चितान् | तेऽपि यद्ब्रह्म चरन्ति | अन्तरादित्यं न 
ज्ञाअतं मनुष्याणाम् || २७ || जगदादित्यो रोचन इति ज्ञात्वा ते मर्त्या 
विबुधास्तपनप्रार्थनायुक्ता आचरन्ति || २८ || वाजपेयः पशुहर्ता 
अध्वर्युरिन्द्रो देवता अहिंसा धर्मयागः परमहंसोऽध्वर्युः 
परमात्मा देवता पशुपतिः || २९ || ब्रह्मोपनिषदो ब्रह्म | 
द्वाध्याययुक्ता ब्रह्मणाश्चरन्ति || ३० ||

	ये तु पुनः विश्वविराडोत्रादिप्राज्ञबीजानुज्ञैकरसान्ततया 
मिथो भिदाचर्चितान् परस्परभेदेन व्याहृतान् नवसूत्रान् आत्मेति 
भजन्ति तेऽपि यत् ब्रह्मेति वदन्ति तदेव चरन्ति भजन्ति, 
विश्वादिनवकगतहेयांशापाये तेषामपि ब्रह्मरूपत्वात् | तथापि ते 
यथावत् न जानन्तीत्याह- अन्तरिति | मनुष्याणां मनुष्यैः 
स्वान्तर्विलसितचिदादित्यस्वरूपं न ज्ञातं, तेषां 
स्वाज्ञानावृतत्वात् || २७ || तेषां कुत्र रुचिः ? जगदात्मकादित्यो रोचते, 
तेषां नामरूपमोहितदृष्टित्वात् | ते परमार्थात् हीयन्त इत्यर्थः | 
केचन एवं ज्ञात्वा मर्त्या विबुधाश्च 
स्वाज्ञानजस्वातिरिक्तध्वान्तग्रासचित्तपनप्रार्थनायुक्ताः 
चिदादित्योऽस्मीति नित्यानुसंधानशीलाः परमार्थतत्त्वमाचरन्ति || २८ || 
किमाचरन्तीत्यत्र अन्तर्यागमित्याह- वाजपेय इति | वाजं 
स्वातिरिक्तान्नरसं पिबतीति

प्. २३८) वाजपेयो निर्विशेषज्ञानयज्ञः | 
देहादावात्मात्मीयाभिमतिपशुं हरतीति पशुहर्ता | य इन्द्रः 
परमेश्वरो देवतात्वेन अभिमतः स एव अध्वर्युः भूत्वा 
ज्ञानयज्ञचालको भवति | बाह्ययज्ञापेक्षया अस्य श्रैष्ठ्ये हेतुः 
अहिंसात्मकोऽयं मोक्षधर्मयागः | ज्ञानयागनिर्वाहकोऽध्वर्युः 
परमहंसपरिव्राजक एव | यज्ञदेवता तु पशुपतिः परमात्मैव 
देवता || २९ || इत्थंभूतब्रह्मोपनिषदः परमतात्पर्यार्थस्तु 
ब्रह्मैव नेतरत्, ब्रह्मणो वेदवेदान्तार्थत्वात् | के एवं आचरन्तीत्यत्र- 
स्वाध्याययुक्ता वेदवेदान्तार्थपारीणाः ब्राह्मणाः आचरन्ति, 
तेषां ज्ञानयज्ञे मुख्याधिकारित्वात् || ३० ||

ज्ञानयज्ञरूपोऽश्वमेधः

	अश्वमेधो महायज्ञकथा | तद्राज्ञा ब्रह्मचर्यमाचरन्ति | 
सर्वेषां पूर्वोक्तब्रह्मयज्ञक्रमं मुक्तिक्रममिति || ३१ ||

	महायज्ञकथा कीदृशी इत्यत्र- स्वातिरिक्तप्रपञ्चपशुमेधनं 
विशसनं अपह्नवः, श्वः परश्वो वा भवत्विति 
विश्वासानर्होऽश्वमेधः स्वज्ञानसमकालमेव 
स्वातिरिक्तसामान्यस्य अपह्नोतुं युक्तत्वात् | इयमेव हि 
निर्विशेषमहाज्ञानयज्ञकथा ख्यातिरित्यर्थः | 
तादृशाश्वमेधमहायज्ञे निष्प्रतियोगिकस्वमात्रतया राजत इति 
तद्राजा तेन तद्राज्ञा स्वकृतसाधनानुष्ठानेन ये अनुगृहीताः 
कृतार्था भवन्त्विति ते हि द्विविधब्रह्मचर्यमाचरन्ति ब्रह्मचर्यस्य 
तत्प्रसादबहिर्भूतानां सुदुर्लभत्वात् इति यत् तत् सर्वेषां 
मुमुक्षूणां यो ब्रह्मप्रापकमार्गोऽस्ति तं 
पूर्वोक्तब्रह्मयज्ञक्रमं मुक्तिक्रमं चेति विद्धि || ३१ ||

तारकहंसज्योतिः

	ब्रह्मपुत्रः प्रोवाच | उदितो हंस ऋषिः | स्वयंभूस्तिरोदधे | 
रुद्रो ब्रह्मोपनिषदो हंसज्योतिः पशुपतिः प्रणवस्तारकः स एवं वेद 
|| ३२ ||

प्. २३९) इति स्वयंभुवा अनुगृहीतः ब्रह्मपुत्रः वालखिल्यगणः 
प्रोवाच | किमिति ? भगवदुपदेशमहिम्ना उदितो हंस ऋषिः 
सर्वापह्नवसिद्धनिष्प्रतियोगिकस्वमात्रतया हंसः परमात्मा 
प्रादुर्भूतः, तेन अहं कृतकृत्योऽस्मीति शिष्योक्तिमाकर्ण्य अतीव 
हर्षितः सन् स्वयंभूस्तिरोदधे | स्वस्वरूपं गतवानित्यर्थः | रुद्रो 
वैश्रवणोऽप्येवं वेदेत्याह- रुद्र इति | वैश्रवणेन साकं रुद्रोऽपि 
स्वयंभूमुखतः ब्रह्मोपनिषदः परमाशयो ब्रह्मतारकार्थः 
पशुपतिः हंसज्योतिरस्मीत्येवं विदितवानित्यर्थः || ३२ ||



उत्तरकाण्डः

अखण्डवृत्त्या ब्रह्मसंपत्तिः

हंसात्ममालिका वर्णब्रह्मकालप्रचोदिता |
परमात्मा पुमानिति ब्रह्मसंपत्तिकारिणी |
अध्यात्मब्रह्मकल्पस्य आकृतिः कीदृशी कथा || १ ||

	कथं एवं विदितवानित्यत आह- हंसेति | अभिधेयरूपस्य 
हंसात्मनो मालिकावर्णोऽभिधानात्मकोऽयमोंकारः 
तदर्थरूपं ब्रह्मैव कालेश्वरस्वरूपमासाद्य एवं 
कर्तव्यमेवमकर्तव्यमिति सर्वप्राणिहिताहितविषयप्रचोदिता प्रचोदयिता 
प्रेरको भवति | स्वेन रूपेण पुमान् ईश्वरः स्वगतविशेषापाये 
निष्प्रतियोगिकपरमात्मा स्वमात्रमवशिष्यत इति या 
संविदखण्डाकारवृत्तिरुदेति सेयं ब्रह्मसंपत्तिं करोतीति 
ब्रह्मसंपत्तिकारिणी भवति इति या ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति 
इत्यादिवेदान्तप्रसिद्धा सैवाध्यात्मब्रह्मकल्पस्याप्तावाकृतिः 
निरङ्कुशोपायभूतेत्यर्थः | उक्तार्थदार्ढ्याय चोदयत्येवम्- कीदृशी 
कथेति || १ ||

प्. २४०)		परमात्मनि जगदाविर्भावो मायिकः

ब्रह्मज्ञानप्रभा संध्या कालो गच्छति धीमताम्
हंसाख्यो देवमात्माख्यमात्मतत्त्वप्रजा कथम् || २ ||

अन्तःप्रणवनादाख्यो हंसः प्रत्ययबोधकः |
अन्तर्गतप्रमागूढं ज्ञाननालं विराजितम् || ३ ||

शिवशक्त्यात्मकं रूपं चिन्मयानन्दवेदितम् |
नादबिन्दुकला त्रीणि नेत्रविश्वविचेष्टितम् || ४ ||

त्रियङ्गानि शिखा त्रीणि द्वित्रीणि संख्यमाकृतिः |
अन्तर्गूढप्रमा हंसः प्रमाणान्निर्गतं बहिः || ५ ||

	ब्रह्माकारवृत्तिकथा कीदृशी इत्यत्र- ब्रह्मज्ञानसूर्यप्रभा 
प्रत्यक्परचित्सिद्धिमैक्यं करोतीति संध्येत्युच्यते | तया हि खलु 
धीमतां जीवन्मुक्तानां कालो गच्छति, जीवन्मुक्तानां 
निर्विशेषब्रह्मसमाधिक्षपितकालत्वात् | 
स्वातिरिक्तपराक्प्रपञ्चग्रासहंसाख्यः प्रत्यग्देवं 
स्वप्रकाशचिन्मात्रं परमात्मानं भजति चेत् तदा स्वात्मतत्त्वे 
कथं विश्वविराडोत्रादिप्रजा जायते || २ || इत्यत्र- परमार्थतः 
स्वातिरेकेण कापि प्रजा न जायते, मायया पुनः प्रत्यगादिभावमेत्य 
यदा भासते तदा तद्भास्यवर्गोऽपि जात इव लक्ष्यत इत्याह- अन्तरिति | 
नारदपरिव्राजकोपनिषद्यष्टमात्रात्मकोऽन्तःप्रणवः सम्यक् 
प्रपञ्चितः | तत्रान्तःप्रणवनादावभासकः प्रत्यक् हंसः 
स्वान्तर्बाह्यविकल्पितपराक्प्रत्ययकदम्बबोधकोऽवभासको भवति | 
तथा चेत् किं तत् प्रत्यक्तत्त्वं न दृश्यत इत्यत्र- 
पराग्दृशामन्तर्गतप्रमया गूढं भाति

प्. २४१) तद्दृष्ट्या ज्ञाननालं सर्वप्रकाशकज्ञानप्रत्यग्रूपेण 
प्रकाशितुं नालं नालं, समर्थमिव न हि स्थितमित्यर्थः | किं 
तदप्रकाशात्मकम् ? इत्यत्र- स्वेन रूपेण विराजितं तस्य 
स्वयंप्रकाशत्वेन सर्वप्रकाशकत्वात् || ३ || कैः एवं विदितम् इत्यत्र- 
प्रत्यग्दृष्टिभिः यत् शिवशक्त्यात्मकं शबलरूपं तदेव 
स्वगतविशेषांशापायतः सच्चिदानन्दोऽस्मीति वेदितं भवतीत्यत्र

एष सर्वेषु भूतेषु गूढोत्मा न प्राकाशते |
दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ||

इति श्रुतेः | पुनः स्वाज्ञदृष्ट्या नादबिन्दुकला इति प्रणवावयवाः 
तत्कार्याणि अनुग्रहोपसंहारतिरोधानानि त्रीणि 
सदाशिवाद्यधिष्ठितानि एतद्विकल्पजातं दक्षिणाक्षिमुखे विश्वः इति, 
नेत्रस्थं जागरितं विद्यात् इति च, श्रुतिसिद्धनेत्रादिचतुर्दशकरण-
निर्वर्त्यजाग्रदवस्थाभिमानिविश्वविचेष्टितं विकल्पितमित्यर्थः || ४ || 
विश्वेन कानि कानि विकल्पितानीत्यत्र- स्थूलसूक्ष्मकारणभेदेन 
त्र्यङ्गानि शरीराणि तदारूढविश्वतैजसप्राज्ञाख्यशिखारूपाणि 
त्रीणि द्वित्रीणि पञ्चभूततत्कार्यभौतिकानि संख्यं संख्यानि यानि 
संख्यावाचकानि सर्वत्र आकृतिः नामरूपविकृतिश्च उक्तानि अनुक्तानि 
च सर्वाणि विश्वस्वाज्ञानविकल्पितानीत्यर्थः | 
एवंविकल्पकविश्वगतविकल्पापाये स एव प्रत्यक् भवतीत्याह- अन्तरिति | 
यः पुरा सर्वप्राण्यन्तर्गूढप्रमारूपेण हंसो वर्तते सत्यं 
ज्ञानमनन्तं ब्रह्म इत्यादिश्रुतिप्रमाणात् 
प्रत्यगभिन्नब्रह्मतत्त्वं बहिर्निर्गतं प्रकाशितं भवति | यदेवं 
श्रुतिप्रमाणसिद्धं तदेव सच्चिदानन्दमात्मानमद्वितीयं ब्रह्म 
भावयेत् || ५ ||

हंसार्कप्रणवध्यानविधिः

ब्रह्मसूत्रपदं ज्ञेयं ब्राह्म्यं विध्युक्तलक्षणम् |
हंसार्कप्रणवध्यानमित्युक्तो ज्ञानसागरे || ६ ||

एतद्विज्ञानमात्रेण ज्ञानसागरपारगः |

प्. २४२) आत्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्मि इति 
विधिच्छायापह्नव[पन्न]वाक्योक्तलक्षणं ब्राह्म्यं 
ब्रह्ममात्रतया सूचनात् ब्रह्मसूत्रं स्वावशेषतया पद्यत इति 
पदं सदैकरूपेण विजृम्भत इति ज्ञेयम् | एवं 
हंसार्कप्रणवध्यानं यः करोति सोऽयं ज्ञानसागरे ब्रह्मणि 
समाप्तो भवेदित्युक्तो भवति || ६ || यः कोऽपि मुमुक्षुः एतदुक्तलक्षणं 
ब्रह्माहमस्मीति विज्ञानमात्रेण स्वान्तर्बाह्यविजृम्भितस्वातिरिक्त-
ज्ञानाज्ञानतत्कार्यभ्रमसागरपारनिष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रा-
वस्थानलक्षणविकलेबरकैवल्यतो भवतीत्यर्थः ||

परचित एव करणप्रेरकत्वम्

स्वतः शिवः पशुपतिः साक्षी सर्वस्य सर्वदा || ७ ||

सर्वेषां तु मनस्तेन प्रेरितं नियमेन तु |
विषये गच्छति प्राणश्चेष्टते वाग्वदत्यपि || ८ ||

चक्षुः पश्यति रूपाणि श्रोत्रं सर्वं शृणोत्यपि |
अन्यानि खानि सर्वाणि तेनैव प्रेरितानि तु || ९ ||

स्वं स्वं विषयमुद्दिश्य प्रवर्तन्ते निरन्तरम् |
प्रवर्तकत्वं चाप्यस्य मायया न स्वभावतः || १० ||

श्रोत्रमात्मनि चाध्यस्तं स्वयं पशुपतिः पुमान् |
अनुप्रविश्य श्रोतस्य ददाति श्रोत्रतां शिवः || ११ ||

मनः स्वात्मनि चाध्यस्तं प्रविश्य परमेश्वरः |
मनस्त्वं तस्य सत्त्वस्थो ददाति नियमेन तु || १२ ||

स एव विदितादन्यस्तथैवाविदितादपि |
अन्येषामिन्द्रियाणां तु कल्पितानामपीश्वरः || १३ ||

तत्तद्रूपमनुप्राप्य ददाति नियमेन तु |

प्. २४३) स्वाज्ञविकल्पितकरणग्रामसत्त्वे तच्चालकः कः ? इत्यत आह- 
स्वत इति || ७ || स्वस्वविषये || ८-९ || न स्वभावतः, स्वतो निर्विकारत्वात् || १०-१२ 
|| स्वस्यैव करणत्वं करणग्रामचालकत्वं यदि तदा अयं संसारी 
स्यादित्याशङ्क्य तत्रात्मात्मीयाभिमानाभावात् तद्विलक्षणतो न 
संसारीत्याह- स एवेति | यः करणजातस्वरूपी सन् तच्चालकोऽपि भवति स 
एव || १३-१४ ||

आत्मान्यस्य मायाकल्पितत्वम्

ततश्चक्षुश्च वाक् चैव मनश्चान्यानि खानि च || १४ ||

न गच्छन्ति स्वयंज्योतिःस्वभावे परमात्मनि |
अकर्तृविषयप्रत्यक्प्रकाशं स्वात्मनैव तु || १५ ||

विना तर्कप्रमाणाभ्यां ब्रह्म यो वेद वेद सः |

	इत्यादि केनोपनिषदि सम्यक् प्रपञ्चितमित्यर्थः | 
समानप्रकरणत्वात् प्रत्यक्त्वमपि मायिकमित्यत्राह- अकर्तृविषयेति || १५ 
||

वस्तुतः स्वात्मनि मायासंभवः

प्रत्यगात्मा परं ज्योतिर्माया सा तु महत्तमः || १६ ||

तथा सति कथं मायासंभवः प्रत्यगात्मनि |
तस्मात् तर्कप्रमाणाभ्यां स्वानुभूत्या च चिद्घने || १७ ||

स्वप्रकाशैकसंसिद्धे नास्ति माया परात्मनि |
व्यावहारिकदृष्ट्येयं विद्याविद्या न चान्यथा || १८ ||

प्. २४४) तत्त्वदृष्ट्या तु नास्त्येव तत्त्वमेवास्ति केवलम् |
व्यावहारिकदृष्टिस्तु प्रकाशाव्यभिचारतः || १९ ||

प्रकाश एव सततं तस्मादद्वैत एव हि |
अद्वैतमिति चोक्तिश्च प्रकाशाव्यभिचारतः || २० ||

प्रकाश एव सततं तस्मान्मौनं हि युज्यते |

	वस्तुतः स्वात्मनि मायासंभवमाह- प्रत्यगिति || १६ || 
यस्मादेवं तस्मात् || १७-१८ || स्वातिरेकेण व्यावहारिकदृष्टिरपि 
नास्तीत्याह- व्यावहारिकेति || १९ || अद्वैतमित्युक्तिरपि न तात्त्विकीत्याह- 
अद्वैतमिति, तद्द्वैतसापेक्षा अद्वैतमिति चोक्तिः || २० ||

आत्मज्ञानिनः ब्रह्मात्मत्वम्

अयमर्थो महान् यस्य स्वयमेव प्रकाशितः || २१ ||

न स जीवो न च ब्रह्मा न चान्यदपि किंचन |
न तस्य वर्णा विद्यन्ते नाश्रमाश्च तथैव च || २२ ||

न तस्य धर्मोऽधर्मश्च न निषेधो विधिर्न च |
यदा ब्रह्मात्मकं सर्वं विभाति स्वत एव तु || २३ ||

तदा दुःखादिभेदोऽयमाभासोऽपि न भासते |
जगज्जीवादिरूपेण पश्यन्नपि परात्मवित् || २४ ||

न तत् पश्यति चिद्रूपं ब्रह्मवस्त्वेव पश्यति |
धर्मधर्मित्ववार्ता च भेदे सति हि भिद्यते || २५ ||

प्. २४५) भेदा[दोऽ]भेदस्तथा भेदाभेदः साक्षात् परात्मनः |
नास्ति स्वात्मातिरेकेण स्वयमेवास्ति सर्वदा || २६ ||

ब्रह्मैव विद्यते साक्षाद्वस्तुतोऽवस्तुतोऽपि च |
तथैव ब्रह्मविज्ज्ञानी किं गृह्णाति जहाति किम् || २७ ||

अधिष्ठानमनौपम्यमवाङ्मनसगोचरम् |
यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रं रूपवर्जितम् || २८ ||

अचक्षुःश्रोत्रमत्यर्थं तदपाणिपदं तथा |
नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं च तदव्ययम् || २९ ||

ब्रह्मैवेदममृतं तत् पुरस्ताद्
ब्रह्मानन्दं परमं चैव पश्चात् |
ब्रह्मानन्दं परमं दक्षिणे च
ब्रह्मानन्दं परमं चोत्तरं च || ३० ||

स्वात्मन्येव स्वयं सर्वं सदा पश्यति निर्भयः |
तदा मुक्तो न मुक्तश्च बद्धस्यैव विमुक्तता || ३१ ||

	एवंज्ञानी शिव एवेत्याह- अयमिति || २१ || ब्रह्मा चतुर्मुखः || २२-
२५ || भेदाभेदः साक्षात् परात्मनः- सापेक्षभेदाभेदयोः 
सविशेषत्वात्- नास्ति || २६-२८ || तदपाणिपदं तथा- इत्यादि 
मुण्डकोपनिषत्समानप्रकरणमित्यर्थः || २९-३५ ||

सत्यादि परविद्यासाधनम्

एवंरूपा परा विद्या सत्येन तपसापि च |
ब्रह्मचर्यादिभिर्धर्मैर्लभ्या वेदान्तवर्त्मना || ३२ ||

प्. २४६) स्वशरीरे स्वयंज्योतिःस्वरूपं पारमार्थिकम् |
क्षीणदोषाः प्रपश्यन्ति नेतरे माययावृताः || ३३ ||

स्वज्ञस्य क्वचित् गमनाभावः

एवं स्वरूपविज्ञानं यस्य कस्यास्ति योगिनः |
कुत्रचिद्गमनं नास्ति तस्य संपूर्णरूपिणः || ३४ ||

आकाशमेकं संपूर्णं कुत्रचिन्न हि गच्छति |
तद्वब्रह्मात्मविच्छ्रेष्ठः कुत्रचिन्नैव गच्छति || ३५ ||

ब्रह्मज्ञानिनः अभक्ष्याभावः

अभक्ष्यस्य निवृत्त्या तु विशुद्धं हृदयं भवेत् |
आहारशुद्धौ चित्तस्य विशुद्धिर्भवति स्वतः || ३६ ||

चित्ते शुद्धे क्रमाज्ज्ञानं त्रुट्यन्ते ग्रन्थयः स्फुटम् |
अभक्ष्यं ब्रह्मविज्ञानविहीनस्यैव देहिनः || ३७ ||

न सम्यग्ज्ञानिनस्तद्वत् स्वरूपं सकलं खलु |
अहमन्नं सदान्नाद इति हि ब्रह्मवेदनम् || ३८ ||

ब्रह्मविद् ग्रसति ज्ञानात् सर्वं ब्रह्मात्मनैव तु |
ब्रह्मक्षत्रादिकं सर्वं यस्य स्यादोदनं सदा || ३९ ||

यस्योपसेचनं मृत्युस्तज्ज्ञानी तादृशः खलु |
ब्रह्मस्वरूपविज्ञानाज्जगद्भोज्यं भवेत् खलु || ४० ||

प्. २४७) जगदात्मतया भाति यदा भोज्यं भवेत् तदा |
ब्रह्मस्वात्मतया नित्यं भक्षितं सकलं तदा || ४१ ||

यदाभानेन रूपेण जगद्भोज्यं भवेत्तु तत् |
मानतः स्वात्मना भातं भक्षितं भवति ध्रुवम् || ४२ ||

स्वस्वरूपं स्वयं भुङ्क्ते नास्ति भोज्यं पृथक् स्वतः |
अस्ति चेदस्तितारूपं ब्रह्मैवास्तित्वलक्षणम् || ४३ ||

	आहारशुद्धिः चित्तशुद्धिद्वारा ज्ञानहेतुः स्वाज्ञानाम् | 
स्वज्ञानी तु स्वातिरिक्तं सर्वं स्वमात्रतया ग्रसतीत्याह- अभक्ष्यस्येति 
|| ३६ || ज्ञानं जायते तेन त्रुट्यन्ते || ३७-४५ ||

ज्ञानिनः स्वसर्वात्मत्वदर्शनम्

अस्तितालक्षणा सत्ता सत्ता ब्रह्म न चापरा |
नास्ति सत्तातिरेकेण नास्ति माया च वस्तुतः || ४४ ||

योगिनामात्मनिष्ठानां माया ह्यात्मनि कल्पिता |
साक्षिरूपतया भाति ब्रह्मज्ञानेन बाधिता || ४५ ||

ब्रह्मविज्ञानसंपन्नः प्रतीतमखिलं जगत् |
पश्यन्नपि सदा नैव पश्यति स्वात्मनः पृथक् || ४६ ||

इत्युपनिषत् ||

	सर्वापह्नवसिद्धं ब्रह्म निष्प्रतियोगिकं स्वमात्रमवशिष्यते 
न कदाचित् तदतिरिक्तमस्तीति ब्रह्मविज्ञानसंपन्नो योगी 
स्वाज्ञदृष्टिप्रतीतम् अखिलं जगत्

प्. २४८) मरुमरीचितुल्यतया कदाचित् पश्यन्नपि सदा तत् स्वात्मनः पृथक् 
नैव पश्यति | ब्र्ह्ममात्रस्य निष्प्रतियोगिकत्वेन ब्रह्मातिरिक्तमस्ति नास्तीति 
नहि विभ्रभावकाशोऽस्तीत्यर्थः || ४६ || इत्युपनिषच्छब्दः 
प्रकृतोपनिषत्समाप्त्यर्थः ||

श्रीवासुदेवेन्द्रशिष्योपनिषद्ब्रह्मयोगिना |
पाशुपतोपनिषदो व्याख्यानं लिखितं लघु |
पाशुपतीयविवृतिः द्विशतग्रन्थभूषिता ||

इति श्रीमदीशाद्यष्टोत्तरशतोपनिषच्छास्त्रविवरणे 
सप्तसप्ततिसंख्यापूरकं पाशुपतब्रह्मोपनिषद्विवरणं  
संपूर्णम्


###########   END OF FILE  #######