####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00196
Uniform title: pauṣkaravṛtti
Author : jñānaprakāśācārya
Alternate name : jñānaprakāśa
Manuscript : IFP transcript 110

Description: 
Copied from a manuscript belonging to Tondaimandalam jñānaprakāśaswamigal maṭham, Kanchipuram, Chi. Dt.This is a palm leaf manuscript of size 4 c.m. x 36 c.m with an average of ten lines per page. The hand is fairly good. The manuscript contains daṣakāryam, pauṣkarajñānapadaḥ, and prāsādaṣaṭślokī. It contains 1 to 219 leaves, and the transcript covers 936 pages.


Notes: 
Data-entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark Dyczkowski.  

Revision 0: October 22, 2009


Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : Pondicherry
Publication country : India
####################################################


(प्. १) हरिः ओं

पौष्करवृत्तिः

गणेशं सानुजं साम्बं शिवं वागीश्वरीं गुरून् |
प्रणम्य पौष्करीं व्याख्यां विद्यांशान्तु करोम्यहम् ||

अथ सशिव स्वतश्शिवंकर स्वशिवत्व तिरस्कतृमलरूङमतां मुक्तये 
ततस्सुपायमबिन्दुतां पुंसामपरिर्णते मतिमलेऽनुग्रहार्थं 
पञ्चमन्त्रतनुः श्रीमान् परमेशः पारमेश्वर नाम गीतन्तन्त्रं 
अनुष्टुप् छन्दसा कोटिसंख्यया निबद्धा विद्या 
राजाधिराजस्यानन्तस्योपदिष्टवान् | तदनु हि तेन तदिदं लक्षसंख्यया 
संगृह्य श्रीमत् श्रीकण्ठायोपदिष्टम् | तेन संक्षिप्य पुनः पौष्कर 
नाम्ना पीगीतं तदुपदिशतः श्रीकण्ठपरमेश्वरात् सनकादयो ऋषयः 
क्रियाचर्याख्यपादद्वयमुपश्रित्य (प्. २) सुनिर्वर्तनीयमधुनास्ति हि 
ज्ञानपादेनेति | षट्पत्यादि पदार्थ स्वरूपणात्मकं 
ज्ञानपादमुपश्रोतुकामा गुरोरामन्त्रणं स्तुतिरूपमेव मङ्गलकरमिति 
मन्यमानास्तदाभिमुख्यं समपादयन्तस्तथा तमामन्त्रयन्ति | 

भगवन्देव देवेश ब्रह्मविष्णिन्द्र नायक |
आपिङ्गलजडाचूडा रोपितार्द्धेन्दु शेखरः ||

व्याघ्रचर्म परीधान तदूर्ध्वं व्याल बन्दन |
नित्यं शत्रु मृगानीक सेव्यमान दयानिधे ||

ललाटनेत्रसप्तार्चिर्दग्ध त्रिपुर मन्मथ |
अम्भोधि मथनोद्भूत विषनीलित कन्धर ||

भगवन्निति - भगः अभिव्यक्त शुद्ध विद्यालक्षणा (प्. ३) 
सर्वज्ञानलयान्तस्समुज्वल तनुत्वात् सर्वज्ञत्व ब्रह्माण्डान्तरित 
सर्वकर्तृत्वात्मकमैश्वर्यं तदस्यास्तीति तथेति | तथा भूतस्यामन्त्रणं 
निरतिशयाचिन्त्याणिमादिकमस्ति | यद्यपि शिवत्व व्यक्तिमति श्रीकण्ठनाथेन 
श्लाघनियन्तदित्युपेक्षितम् | यद्यपि पुनः 

ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसश्रियः |
ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इति श्रुतिः ||

भग शब्दस्य षडर्थ वाचकत्वेन वर्तमानत्वात् अस्मदादीनामिदम्-
अन्यतमस्य वैराग्य ज्ञान संपन्नस्यामन्त्रणं स्यात् | अतस्तदिदन्देवेति | 
शिवत्व लक्षण तेजसा देवनशीलत्वाद्देवः | तथांभूतन्तस्यामन्त्रणम् | 
यद्यपि पुनर्देवशब्दस्यानियम वृत्तित्वात् (प्. ४) स्वलोक 
निवासिनामिदमन्यतमस्यामन्त्रणं स्यात् | अतस्तदिदन्देवेशेति | देवानामीश 
आज्ञापकस्स तथोक्तः तथा भूतस्यामन्त्रणम् | यद्यपि पुनस्तत्वमस्तीति 
स्वयम्भ्वादिनामिदमन्यतमस्यामन्त्रणं स्यात् | अतस्तदिदं ब्रह्मेत्यादि 
ब्रह्मविष्ण्विन्द्राणां नायको नेता तथोदितस्तथाभूतस्यामन्त्रणम् | 
यद्यपि पुनरविभागेन देवदेवाः कुबेरादयस्सप्त-ईशो महेश्वरो 
ब्रह्मविष्ण्विन्द्राश्च श्रीमन्मृगेन्द्राद्युक्तवत् स्वस्व शिखरेषु नायकत्वेन 
यत्र विद्यन्ते तथोदितस्स महामेरुः | तत्र भगवच्छब्द प्रवृत्तेरपि सम्भवात् 
| देवतात्वेन तदर्हत्वात् तथा भूतस्यामन्त्रण द्वयं स्यात् | 
अतस्तदिदमापिङ्गलेत्यादि | आपिङ्गला आसमन्तात् (प्. ५) पीती भूता 
जटानाञ्चूडा बन्धः कबर्द इति यावत् | तत्रारोपितमर्धमिन्दोरर्द्धेन्दु 
तदेव शेखरं शिरोभूषणम् | अथ च पुनरापिङ्गल जडाचूडा इव 
चूडास्तदुपलक्षितानि शिखराणि यस्य स तथेति तथा भूतं 
तस्यामन्त्रणमिति च अभिनव कविभिरौन्नत्य सूचनार्थमारोपितो मेरोरर्धो 
यस्य सः आरोपितार्धः इन्दोश्शेखरं शिरोभूषणं यस्य मेरोस्स तथेति 
तथा भूतस्यामन्त्रणमिति च | पुरोक्तस्यैव मेरोर्विभज्यामन्त्रणद्वयं 
स्यात् | अतस्तदिदं व्याघ्रेत्यादि व्याघ्रस्य चर्म यदजिनन्तदेव परिधानं 
वस्त्रं यस्य स तथोक्तस्तथा भूततन्तस्यामन्त्रणम् |

	अपि च पुनर्मत्वर्थीधो च प्रत्यय इति कृत्वा व्याघ्राः (प्. ६) 
पुण्डरीकाश्च चर्ममपरिधानाय नीश्वराश्चात्र विद्यन्त इति स तथेति 
तथाभूतं पुरोक्तस्यैव मेरोरामन्त्रणं स्यात् | अतस्तदिदन्तदूर्ध्वं 
व्यालबन्धनेति | तस्मादजिनांबरादूर्ध्वमुपरि तदूर्धं व्यालस्य 
सर्पस्य बन्धनन्निबन्धनम् | यस्य स तथोक्तस्तथा भूतन्तस्यामन्त्रणम् | 
तथापि पुनस्तस्मात् प्रागुक्त यति निवासस्थानादूर्ध्वन्तदूर्ध्वन्त्रिपुर 
दहनार्थन्धनुर्भूतीकर्तुं ज्यारूपीकृतस्य व्यालसय 
बन्धनन्निबन्धनं यस्य स तथोक्तस्तथा भूतं पुरोक्तस्यैव 
मेरोरामन्त्रणं स्यात् | अतस्तदिदन्नित्यमित्यादि | नित्यं सदा शत्रुभिः | 
करिभिः प्रेरितेन मृगेण कुरङ्गेण तादृशैर्मृगभूतानामनीकैश्च 
सेव्यमानस्स चासौ दद्यानिधिः | करुणाकरश्च 
सतथोक्तस्तथाभूतन्तस्यामन्त्रणम् | (प्. ७) यदि च पुनः नित्यं शत्रुतया 
वर्तमान गजसिंहादि मृगाणाममहददर्शनमहिम्ना विगतमत् 
सरणामनीकस्समूहः | तेन सेव्यमान दयानिधयो महर्षयो यत्र विद्यन्ते 
सतथोक्तस्तथाभूतं पुरोक्तस्यैव मेरोरामन्त्रणं स्यात् | अतस्तदिदं 
ललाटेत्यादि ललाटेयन्नेत्रन्तस्मादुद्भूतेन सप्तार्चिषान्दहनेन दग्धौ 
त्रिपुरमन्मथौ येन स तथोक्त स तथाभूतं तस्यामन्त्रणम् | त्रिपुर विषये 
ललाटेत्युपलक्षणम् | अथ च पुनः ललाट नेत्र सप्तार्चिर्ददाधो नङ्ग इति 
यावत् | त्रीणि स्ववशीकृतानि पुराणि भुवनानि यस्य सत्रिपुरः सचासौ मन्मथ 
पञ्चशरोरम्यप्रदेश त्वात् सुरतनिमित्तं यत्र स तथोक्तस्तथा भूतं 
पुरोक्तस्यैव (प्. ८) मेरोरामन्त्रणं स्यात् | अत स्तदिमंभोधीत्यादि 
अंभांसी अम्बूनिधीयन्तेऽस्मिन्नित्यंभोधिः | जात्युपलक्षणतया क्षीर 
समुद्र उच्यते ततो मथनेनमन्दरभ्रमणेन उद्भूतेन उत्पन्नेन विषेण 
गरलेन नीलितो सिनीकृतः कन्धरश्शिरोधरो यस्य स स्तथा भूतमीदृश 
भगवन्नित्यनुषङ्गः | नचात्रापि विकल्पतामिति वाच्यम् | न निबन्धनमिति 
विफलत्वात् | तदुक्तम् - नर्ते प्रयोजनादिष्ट मुख्य शब्दार्थ लङ्घनमिति | 
एवं स्मर पुर दहनादि विशेषणेन विद्येश्वर योगीश्वर मध्य पठित 
श्रीकण्ठद्वयात् विशिष्टं ब्रह्माण्डान्तरित ब्रह्म विष्णु पुरो 
परिवर्तिशिवलोक निवासिनं शिवं शिवत्व दातारं श्रीकण्ठ नामानं 
गुरूमामन्त्र्य किमर्थमहमामन्त्र्य (प्. ९) तस्तद्वक्तव्यमिति सर्व 
वित्तमर्थेपि तदनुपलब्धिमदुक्त्या व्यवहार रीति दर्शयता भगवता 
नज्ञाताः पुनरामन्त्र्य स्वाभिप्रयामति मुदाविष्कुर्वन्ति | 

क्रियाचर्ये प्रसादेन तवास्माभि श्रुते पुरा | 
अधुना ज्ञान पादन्तु श्नोतुमिच्छा गरीयसी ||

वर्तते तामपाहर्तुमर्हस्यस्माकमीश्वर |

	हे ईश्वर त्वमर्हसि किं कर्तुमित्याकांक्षयामाहुः | अस्माकमिच्चा 
अभिलाषा परनाम्नि मनोवृत्ति वर्तते प्रवक्ता भवति तामपाहर्तुन्निवर्तयितुं 
विषय लाभेन पूरयितुमिति यावत् | नन्वत्र दर्शनीय नयेन शुद्ध 
विषयत्वादियमिच्छा शिव रागोप बृंहित शिव शक्ति वृत्ति व्यक्त चिच्छक्ति 
वृत्तिरेव किमिति नसोन्तस्तथाविष्क्रियते | (प्. १०) सत्यम् | विविक्ततया प्रायेण 
विद्यापादैक वेद्यत्वाद्दर्शनान्तरं दृशान्तदनवाप्तिमतां 
महर्षीणां केवलं मनोवृत्तिरिव भासत इति नह्यनुक्त दोषः विषय लाभेन 
पूरयितुमिति ज्ञापनार्थं साकन्द निर्विषया न निगर्हित विषयावेति निगदन्ति 
ज्ञानपादं श्रोतुमाकर्णयितुम् | तादृश श्रुति लक्षण विषया सति तदिन्द्रिय 
द्वारा धिया स पद पदार्थं परिच्छेत्तुं समुद्यमं कुर्वन्ति भवतीति 
यावत् | 

	नन्वत्र शिव दर्शनेन सह शिवत्व व्यक्तिदशिवत्व पशुत्व विवेकस्यापि 
कर्तव्यात्वादिच्छेयं श्रुत पद वाक्यार्थं शुद्ध विद्योपबृंहित 
प्रध्वस्त रजस्तमोगुण बुद्धि समधिष्टातृ शिव शक्ति वृत्ति (प्. ११) व्यक्त 
चिच्छक्ति वृत्या विविच्य समुपलब्धुं समुत्सहत इति श्रीमतङ्गाद्युक्तवत् 
प्रदर्शनीयन्तदित्थं किमिति न प्रदर्शितम् | सत्यम् | ऋषयश्शिव प्रयुक्त 
तच्छुद्ध विद्यालिङ्गितच्चिद्दृशोप्यविदित विद्या पादार्थारते वयं तच्छुद्ध 
विद्यालिङ्गित चिदृश इति नजानन्तीति नह्यनुक्तदोषः | अनिन्दित विषयाऽपि 
यद्यल्पीयसी न तध्वतामुपदेष्टुं युक्तमिति भगवदुक्ति निर्गमनात् 
पूर्वन्त्वरन्तस्तत् गुरुतरत्वं प्रदर्शयन्ति | गरीयसीति यद्यपि गुरुतरा 
नह्यदीक्षितानामुपदेष्टुं युक्तमिति | भगवदुक्ति निर्गमनोपशान्तये पुरेति 
स्मारन्तः तदस्तित्वं निवेदयन्ति | पुरा पूर्वं तव ते प्रसादेन श्रवणादि 
प्रयोजक दीक्षारूपाऽनुग्रहेणास्माभिः क्रियाचर्ये (प्. १२) क्रिया चर्यापादौ 
श्रुते स्रुतौ तु शब्दोऽवधारणे अधुना इदानीमविशिष्ट श्रुति विषयेति नात्र 
विकल्पः क्रियतामित्यर्थः | ततस्ते भविष्यत् भवतेति तदेन नः किमिति 
नत्वन्तमुपदेष्टासीति सूचयन्तस्साधनविषया सति साध्य विषयश्चेति च 
विनिवेदयन्ति | 

अधिकारे वयन्देव नियुक्ता भवतायतः | 
ज्ञानसाध्योधिकारो हि मुक्तिश्च व्यक्तिरीश्वर ||

	हे देव अधिक्रियतेनुगृह्यते इत्यधिकारः | पाश निग्रहद्वारा 
पश्वनुग्रहः | तत्राधिकारे वयं भवता नियुक्ताः प्रेरिताः | अत्र भवतु 
किमनेनेति भगवदुक्ति निरुत्साहार्थं पुनरामन्त्र्य हि शब्देन स्वोक्ति 
प्रसिद्धं सूचयन्तः कथयन्ति | हे ईश्वर यतो यस्मात्कारणादधिकारो (प्. 
१३) ज्ञानसध्यः | तदधिकार कारक लक्षण दीक्षाकरणो 
पदेशान्यथानुपपत्तितस्सिद्ध ज्ञानपाद श्रवणजनित पत्यादि पदार्थ 
स्वरूप परिज्ञाने नस्साध्यस्समुद्भवितव्यः | ततस्त्वन्तदुपदेष्टुमर्हसीति 
एक क्रियान्वयावधेरेक सूत्रत्वादनुषङ्गः | ज्ञानेन साध्यत्व 
सध्यत्वन्तस्यकृतः | सतु कीदृग्रूप इत्यत आहुः - मुक्तिश्च व्यक्तिश्च 
पाशत्रय विमोचनम् | शिवत्वोददीन लक्षण इति यावत् | मतङ्गवृत्तौ - 
विद्येशं प्रति विद्यास्समाहुः | अधिकारोस्माभिः पाशच्छेद शिवत्व 
व्यक्त्यात्मकत्वेन पशूनामेवेश्वरादिष्टत्वात् कृत इति आचार्य मूर्तिस्थ 
शिवस्य मुक्तिव्यक्ती मुमुक्षोर्मुक्तिव्यक्तीति च सम्पन्नत्वात् (प्. १४) देवदत्तस्य 
पाक ओदनस्य पाकोवेतिवत् | केचित् स्वकीयामुक्तिश्च व्यक्तिश्चेति प्रब्रुवन्ति | 
तत्तदुक्त्या पुनरनुक्त्वा सिद्धत्वादनुचितमेव | तत्रापि च रतिश्चेत् सध्य 
इत्यनेन समन्वयो नसंभवतीत्यस्माकमिति च सध्येतिचाध्याहारः 
कर्तव्यः | तदियदुक्तिरनवेद्येत्याकलट्य भगवान् सुखमुख बोधनार्थं 
प्रथमं ज्ञानपाद पदविषया ज्ञानं निवर्त्योपदेष्टुमुपचक्रमे | 

ज्ञायन्ते येन पत्याद्याः पदार्थाष्षट् द्विजोत्तमाः | 
तत् ज्ञानपादमित्युक्तं साधनन्देशिकात्मनाम् ||

हे द्विजोत्तमाः दीक्षित श्रेष्टाः चतुर्वणानां विशेष दीक्षायां 
शुद्ध द्विजत्व दर्शनात् स्मार्त संस्कार संस्कृता इति न व्याख्येयम् | 
दीक्षां विना शिवागम स्रवणे अनधिकारात् | (प्. १५) येन चिच्छत्यभि व्यञ्जक 
शिवशक्त्युपब्रंहित तन्त्रांशेन पतिराद्यो येवान्ते पत्याद्याः शिव 
पुरोगमाः पदार्थाः वस्तूनि षट् ज्ञायन्ते बुध्यन्ते 
तद्देशिकस्योपदेष्टुरात्मा स्वभावो येषान्ते देशिकात्मानः | 
तेषान्देशिकात्मनां साधनं ज्ञानञ्च तत्पादञ्च ज्ञानपादं 
बोधनां शमित्युक्तमिति समुदितमागमेष्विति शेषः | छान्दसत्वात् क्लीबोक्तिः 
दीक्षा व्याख्यानयोरारम्भ कर्तुश्शास्त्रं प्रधानं मुमुक्षोः दीक्षेति 
ज्ञापनार्थं देशिकात्मनामित्युक्तम् | साधकादीनामपि साधनमित्यर्थः 
|

	ननु चिच्छत्यभिव्यञ्जक शिवशक्तिरेव शिवादि वस्तु प्रकाशत्वात् 
ज्ञान शब्द वाच्या भवति | (प्. १६) कुतश्शास्त्रं प्रकाश्यत्वान्नस्वतः 
प्रकाशभूत शिवादि वस्तु प्रकाशकमित्याशंक्याह भगवान् - 

शिवस्य समवेता या शक्तिज्ञानात्मिकामला | 
सैव ज्ञानामिति प्रोक्तं शाब्दन्तदनुमापकम् || 

शिवस्य या समवेत समवाय सम्बन्धिनी ज्ञानात्मिका ज्ञानं अवबोध 
आत्मस्वरूपं यस्यास्सा तथा अमला न विद्यते | मलोस्या इति तदुक्तिमती 
शक्तिबलं सैव ज्ञानमिति प्रोक्तं - समुदितं विधेयादिना क्लीबोक्तिः | 
शाब्दं शास्त्र रूपं तदनुमापकं नाकरणात्वतिरिति स्व निरतिशया | न 
चान्यथानुपपत्या स्वस्मिन् तदभिव्यक्त्या विना स्वस्य शिवादि 
प्रकाशकत्वान्यथानुपपत्या च तत् शिवज्ञानगमकं वक्ष्यति च शब्दास्तु 
(प्. १७) पारम्पर्येण शिवज्ञानानुमापगा इति शिव कर्तृ शक्ति शिवज्ञान 
शक्त्यभिव्यक्ति भूमिभूतया तच्छिवादि प्रकाशकत्वस्यास्य सुलभत्वाच्च 
शिव ज्ञान शब्द शब्दितव्यमिति किमिति न प्रथितमिति भावः | यद्वा शाब्दं 
शब्दारूढं सत् तच्छिवज्ञानं अनुमापकं चिच्छक्ति लक्षण 
प्रमाणाभिव्यञ्जकं सत् अनुवियात्र प्रमाणम् | तथा हि 
शिवशक्तिश्शब्दारूडा सती चिच्छक्तिं समर्थयन्ती स्वात्मानं शिवादि 
वस्तुना सह दीक्षितानान्दर्शयति | तदुक्तं मोक्षकारिकासु - 

मन्त्रतन्त्रात्मकेशब्दे शिवोव्यक्तिः कलासु च | 
समर्थयति चिच्छक्षुर्नातः किञ्चिद्विरूध्यत इति ||

	ननु शिवस्समर्थयतीति श्रुतेः श्रुतिरियं (प्. १८) सुसमर्थितशिवः | ननु 
सु समर्थित शक्तिः सत्यम् | नाकरणा कृतिरिति न कादाचिदपिनीश्शक्तिस्सशिव इति 
च श्रुतेः | श्रुतिरियं सु समर्थित शक्तिरपि स्यात् | विधि निषेध वाचक 
वाच्यत्वादीश्वराज्ञा शक्तिश्शब्दश्च नित्यमनित्यं शास्त्रं स्यात् | 
कृतोद्देशलक्षण परीक्षा तत् पदार्थानां स्वरूपज्ञानं सुलभ्यमिति 
सूचयन्नाममात्र कीर्तनमुद्देश इति दर्शयन् तथा तान् कीर्तयन् 
पादादिमं सूत्रं पठति | 

पतिः कुण्डलिनी माया पशुः पाशश्च कारकः | 
इति प्रोक्ताः पदार्थाष्षट् शैवतन्त्रे समासतः || 

पटलानन्तरारम्भे पञ्चविधसम्बन्धः प्रोच्यते तत्र तत्र वस्तुनः षट् 
पदार्थमात्मनः प्रतिज्ञातत्वात् (प्. १९) तत्र वस्तुसंबन्धः 
प्रतिपदार्थात्मकः | प्राकरणिकस्तु पादगतो विद्यापादात्मकः | सतु 
विद्यापादं यावत् तावदेकरूप एव | किन्तस्या स कृत् वचनेन | सौत्र वाक्य 
पाटलिकास्तु अविदित तन्त्रादिम सूत्रानन्तर पतलत्वात् वक्तुं न शक्यते | 
श्लोकार्थस्तु लक्षणोक्त्या सुकरी भविष्यति | प्रथममुद्देश 
सर्वाधिष्ठातृत्वात् प्रत्युः तदनु तत्परिग्रह शक्तित्वात् बिन्दुमाययोः | तत्रापि 
शुद्धत्वेन साक्षात्परिग्रहोपाधिना च बिन्दोः तदनु मायया सह भोग्य 
भोक्तृत्व सम्बन्धिनः पशोः तदनु तादृक् सम्बन्ध समुत्थ पाशस्य तदनु 
तत्सम्बन्ध विच्छित्ति चिच्छक्ति व्यक्तिकर्तुः कारकस्येति विवेकः | लक्षणत्व 
साधारण धर्म इति बोधयन् क्रमतस्तान् (प्. २०) लक्षयन् प्रथमं लक्षयति |

लयभोगाधिकारात्म व्यापारत्रय लक्षितः |
स्वभावादच्युतश्शक्तः पदार्थः पतिसंज्ञितः ||

यत् श्रीमन्मतङ्गादौ - अथ पत्युरधिष्ठानं स्वशक्ति किरणात्मकम् | 
तस्यां दिविसुदीप्तात्मानिष्कंपोचल मूर्तिमानित्यादिना समुदित विशिष्ट 
लक्षण लक्षितः | तदनन्तरं लयभोगाधिकारात्मव्यापारत्रयलक्षितः | लय 
स्वकीय शक्तेः कर्तव्य तिरस्करणेन कार्ययोग्यतया स्वात्मन्यवस्थितिः भोगो 
बिन्दुपालनम् | अधिकारस्तत्कार्यस्वरूप प्रादुर्भावनम् | एतल्लक्षण व्यापृति 
त्रयेण लक्षितः अङ्कितः व्यावर्तितः | ननु स्पन्द नात्मकास्ते व्यापाराः 
तैर्लक्षितोविकृतिमान् भवति | सत्यम् | (प्. २१) योसौ स्वभावादस्पन्द रूप 
स्वधर्मादच्युतो न गलितः | ननु क्रियावेशो हि कर्तृत्वं स यदिस्यात्तस्य 
कथमच्युतत्वम् | सत्यम् | योसौ शक्तः समर्थः | अधमा | शयः 
स्पन्दनात्मकत्वात् नात्र क्रियारूपम् | कर्तुः कर्तृत्वं कमत्रन्तर 
कल्पनायामनवस्था प्रसङ्गात् | किन्तु लज्जडस्पद क्रियोत्पादने शक्तत्वम् | 
तदुक्तं जडस्पन्द क्रियायां - या शक्तिस्सा कर्तृताचितः | व्याप्तेरस्पन्द 
रूपेण सिद्धायस्कान्दवत् स्वत इति | एवं भूतस्सपदार्थं पतिसंज्ञितः 
पतिरिति संज्ञास्य सञ्जाते वेति संज्ञितः | पतिरिति कृतनामा | लयावस्थ 
शिवमशक्तित्वात् परमूर्ति भाजस्तेन सह सङ्ग्रहीताः | भोगावस्थ 
शिवसमशक्तित्वात् | तेन सह शान्त्यतीतादि भुवनाधि (प्. २२) पतयः 
सङ्ग्रहीताः अधिकारावस्थ शिव समशक्तित्वात्तेनसह मन्त्र मन्त्रेश्वर 
मन्त्र महेश्वरास्संगृहिताः | तल्लक्षण लक्षिताश्च सजातित्वात् पतिरिति कृत 
नामानो भवन्ति | तथापि मन्त्रादयः | पदार्थान्तर परीक्षासु च 
किञ्चिदुपाध्यन्तरं प्रत्युपवर्ण्यन्ते | द्वितीयं लक्ष्ययति -

लयादि व्यापृतिर्यत्र शुद्धध्वावायतोजनि |
सा तु कुण्डलिनीशंभोर्नित्याधिष्ठेय रूपिणी ||

	शिवस्य क्रियाशक्तिलयादि व्यापृति हेतुत्वाल्लयादि व्यवहारं भजन्तीति 
पर्यवसिता | ततो यत्र यस्यां लयादि व्यापृतिः | लयः कर्योपसंहृतिः 
आदिर्यस्यास्सा लयादि व्यापृतिः | वस्तुतस्तद्धेतुतया संभवति | यतो 
यस्याश्शुद्धाध्वा (प्. २३) शुद्धमार्गो वा मन्त्रादि रजनिजातः | 
दीपजन्येत्यादिना कर्तरि चिणया नित्या आद्यन्तर हितो शम्भोरधिष्ठेय रूपिणि 
शिवस्य परिग्रहवर्तनी सातु कुण्डलिनी कुण्डलिनीति कृतनाम्नी तृतीयं 
लक्षयति -

भोग्य भोक्तृत्व संपत्यै या शरीरेन्द्रियादिकम् |
उत्पादयति सा माया घचिता कर्मभिर्नृणाम् ||

	भोग्य भोक्तृत्व संपत्यै कार्यद्वारं विना तदनुपपत्या 
स्वात्मनोस्सुखदुःखमोहलक्षणवेद्य वेतृत्व संबन्ध संसिध्यै 
यानन्तेशक्त्याक्रान्ता शरीरेन्द्रियादिकम् | शरीरेन्द्रिये आदिनी यस्य कलादि तत्व 
जातस्य तत्तथोक्तं तदुत्पादयति जनयति या तस्मिन् शरीरेन्द्रियादिके स्वस्यां 
लयङ्गते नृणान्तराणां कर्मभिर्बुद्धेरूपसंहृतत्वात् | (प्. २४) पुरुष 
संस्कारत्वे विकारित्व प्रसंगात् खर्चिता आश्रिता सामायमायेति कृतनाम्नी 
चतुर्थं लक्षयति -

पशुः पशुत्व संरूडन्द्रक् क्रिया प्रसरस्सदा |
स कलाकल भेदेन त्रिधाबन्धवशात् स्थितः ||

यस्सदा पशुत्व संरुद्धदृक् क्रिया प्रसरः पशुत्वेन मलेन 
संरुद्धस्सम्यक् तिरस्कृतो दृक्क्रिययोः प्रसरो विषयौ मुख्यं यस्य स 
तथोक्तः | यः पुनः बन्ध वशात् त्रिमल द्विमलैक मलोपाधिना | 
सकलद्व्यकलभेदेन त्रिधा स्थितः | त्रिप्रकारेण प्रमाणैर्निश्चितः स पशुः 
पशुरिति कृतनामा | सदेत्यनेन दीक्षया निरुद्ध स्वविरुद्धत्वे पतित्वान्न 
पशुरिति पठनीय इति सूचितम् |

(प्. २५) पञ्चमं लक्षयति -

कालादिक्षितिपर्यन्ता स्थिता तात्विक संहतिः |
पाशात्मकः पदार्थोयं पञ्चम परिपठ्यते ||

या कला आदौ क्षितिः पर्यन्त यस्यास्स कलादिक्षिति पर्यन्ता | तथा सति स्थिता 
पर्यवस्थिता तत्वेष्ट भवा तात्विकी | तत्विकीचासौ संहतिश्च तात्विक संहतिः | 
तात्विक समूहसोऽयं पदार्थः पाशात्मकः | पाश इति कृत नामा | 
पञ्चमः परिपठ्यते | विधेयोपाधिना अयमिति पुल्लिङ्गोक्तिषष्ठं लक्षयति -

भुक्ति मुक्ति व्यक्तिफला क्रियादीक्षाह्वयापरा |
षष्ठोभिधीयते तन्त्रे पदार्थो मुनिपुङ्गवाः ||

ऋषि सप्तमाः या भुक्ति मुक्ति व्यक्तिफला भुक्ति मुक्तिव्यक्तयः | फलानि 
साध्यानि यस्यास्सा तथोक्ता | निरतिशय (प्. २६) परमुक्ति सिद्धि साधनत्वात् | 
क्रियान्तरेभ्यः परा उत्कृष्टादीक्षाह्वया दीक्षानाम्नी क्रियाशिवानावाज्य 
क्षेपणादिरूपा सोयं पदार्थः तन्त्रे शिवागमे षष्ठोभिधीयते | उद्देशः 
क्रमतष्षष्ठः कारकः कारक इति कृत नामोच्यत इत्यर्थः | भुक्तिस्तु 
मायान्तरित भुवनवतित्व भुवन वासित्वोपाधिना परापररूपा | मुक्तिरपि 
मुक्त शिव विषयानन्तादि विषयोपाधिना परापररूपाः | 
व्यक्तिश्शिवत्वाभिव्यक्तिः | सा च सर्वात्मना सर्वात्मनाचेति परमुक्ता 
परमुक्त विषया द्विरूपा | स्व सुनयगलित परनय 
पतीतधियश्शैवैकदेशिनः | कैश्चित् ज्ञानान्मुक्तिरिति वदन्तं वेदान्त 
वादिनमनुसृत्य ज्ञानादेव मुक्तिः नान्यथेति कथयन्ति | तदनुचितमेव | मलो 
ज्ञानानिवर्त्यो भवति | आत्मकरणाच्छादकत्वात् (प्. २७) तिमिरवदिति मलस्य 
साधितकर्म निवर्तनीयत्वात् सद्यश्शरीर पद न सहकृत 
मुक्तिमददीक्षितैरतिमलपक्वतः केवलिषु निराधार शिव कृत दीक्षया सद्यो 
मुक्तिं गतैरप्यनैकान्तिकत्वाच्च तेषान्तदभ्यासानवकाशत्वात् | ननु 
केवलात्मसु शिवस्य क्रियाशक्तिरेव दानक्षपणयोगित्वाददीक्षेत्युच्यते | 
शक्तेरेकत्वात् | ज्ञानरूपताञ्च न निजहातीति पुनस्सा ज्ञानशब्द शब्दिता 
च | तत्राज्यादिक्षेपणरूपा कथम् | सत्यम् अत्राप्याज्यक्षेपणादि लक्षण 
क्रियोपब्रंहिता सा क्रिया शक्तिरेव | संस्कारस्य पुरुषविषयत्वाददीक्षेति | 
दीक्षा च ज्ञान शब्द शब्दिता पर्यवसितेति सर्वं समञ्जसम् | अतः दीक्षा 
क्रिया बन्ध हेतुः | कर्मत्वादिति परप्रयुक्ते (प्. २८) हेतौ प्रत्युत बन्ध 
निवर्तकत्वेन प्रायश्चित्त कर्मादिना व्यभिचारोद्धृति प्रमुख 
दूषणोक्त्यानिराकृतिर्नविस्तीर्यते ज्ञानोपायस्याभासलक्षण क्रिया 
व्यभिचारिणो सद्यो निर्वाण दीक्षा मात्राङ्गभूतत्वात् | व्याप्यत्वं विद्यत 
इति गौणत्वमवगम्यताम् | मलकर्म शिवतत्वदीनां अनुद्दिष्टा लक्षितत्वात् 
पदार्थान्तर परिगणनास्ति किमित्याशंको पशमानार्थमाह | -

षट्सुतेषु पदार्थेषु शिवाद्यवनि पश्चिमः |
सर्वमन्तर्गतं यस्मात् परीक्ष्यन्ते नयेनते ||

यस्मात् षट्सु तेषु पदार्थेषु शिव आदिरवनिः | पश्चिमा यस्य सदाशिवादि 
तत्व जातस्य तश्छिवाद्यवनि पश्चिमं सर्वं 
समस्तमन्तर्गतमन्तर्भूतन्तस्मात् | (प्. २९) नहि तदनुद्दिष्टा लक्षितत्व दोष इति 
नयेनानुमानेन ते षडेव परीक्ष्यन्ते विचार्यन्ते | तेषु परीक्षितेषु 
सर्वमुद्दिष्ट लक्षित परीक्षित प्रायमेवेति भावः | प्राक् 
शुद्धाध्वावायतोजनीत्यनेन शिवतत्वादीनि तत्कार्यत्वात् | 
कुण्डलिन्यामन्तर्भूतानिखचिता कर्मभिरित्यनेन कर्म 
मायायामन्तर्भूतं पशुः पशुत्व संरुद्ध इत्यनेन पशुत्वेन विना 
पशु शब्द प्रवृत्ययोगात् मलः पशु पदार्थे तदनु वर्तकरोधशक्त्या 
सहान्तर्भूतः | तदन्यदपि समस्तन्तत्र तत्रान्तर्भूतमुत्तरत्र दृश्यते | 
घटिनिर्मातायां कुलालस्तन्नाशकस्सतु जलवाहक इति वदयं विन्दु 
कार्योत्पत्ति नाशयोः कर्तृ भेदोस्ति किमित्याशंक्य उदक 
सर्जनोपसंहारादिष्ठ भानोरेकरूपं कर्तृत्वं (प्. ३०) सिद्धमित्याकलयय 
कुलालस्यापि तद्भेदकत्व दर्शनात् असाधुदर्शनमिदमिति ज्ञापयन् क्रमतः 
पतिपादार्थ परीक्षां विधत्ते -

लय भोगाधिकाराणां न भेदो वास्तवाश्शिवे |
किन्तु बिन्दोरणूनाञ्च वास्तवा एव ते मताः ||

प्राक् जडस्पन्द क्रियोत्पादने भगवतश्शक्तिः कर्तृत्वमेकमेवानेक व्यापृति 
निर्वर्तन क्षमत्वात् अनेक व्यवहारं भजतीति सूचितन्ततश्शिवे 
लयभोगाधिकारणानां भेदो न वास्तवः | न स्वभाविकः | किन्तु तर्हि 
तेषान्ते वास्तवाः बिन्दोरूपसंहृतोद्युक्ताविष्कृत कार्य स्वरूपभेद 
स्वरूप भेद भुवन भेदाः अणुनामात्मनां वक्ष्यमाण नयेन लयिनो 
भोगिनोधिकारिण इति भेदाश्च वास्तवाः | (प्. ३१) स्वाभाविका एव | 
विकृतित्वन्नोपलभ्य जडस्पन्द क्रियोत्पदेन शक्तत्वञ्च सूचयन्नौपचारिक 
भेदव्यपदेश भजनं सदृष्टान्तं दर्शयति -

यथार्कः पङ्कजन्नित्यं बोधसंशोषणादिभिः |
कर्मभिर्बोधकाद्याख्यां लभतेत्र तथा शिवः ||

	यथा यद्वदर्क सूर्य स्वदाह प्रकाश स्वरूपादच्युतस्सान्निध्य 
मात्र तया पङ्कज कमलं नित्यम् | प्रत्यहं बोध संशोषणादिभिः 
विकास म्लान स्पुरत् द्युत् भावनादिभिः कर्मभिर्व्यापृतिभिः घटयन् बोधक 
संशोषकादि व्यपदेशं लभते | तथा तद्वदत्र प्रकृते शिवोवस्तुतः 
क्रियाद्वे चैतन्य व्यतिरिक्तत्वात् जडत्व प्रसङ्गतस्तद्धेतुत्वात् क्रियेति 
व्यवदेशं भजत् स्वस्वान्य स्वरूपादच्युतः (प्. ३२) संकल्प लक्षण 
क्रियार्थ क्रियाविशिष्टशक्ति संबन्ध लक्षण सान्निद्यमात्र तया लयादि 
व्यापृतिभिः बिन्दुं घटयन् लयादिव्यपदेशं लभते | लयादि 
व्यपदेशाश्शिवे युगपत् किन्नस्युरित्यत आह | -

उपसंहृतकार्यात्मा यदा बिन्दु व्यवस्थितः |
तदा लयाह्वयन्तत्वं शिवतत्वं तदेव हि ||

	यदा यस्मिन् काले | उपसंहृतमनभिव्यक्तमनर्थ क्रियायुक्तं 
कार्यं करणीयमेवात्मस्वरूपं यस्य स उपसंहृत कार्यात्मा 
शान्त्यतीत कलायान्तदाविभक्ति बिधुरतयान्तरितत्वाच्छान्त्यादि चतुष्टयस्य 
अविभक्त कलात्मा शिवतत्व संज्ञितश्च बिन्दु व्यवस्थितः | कुण्डलिनी 
स्थितवती | तदा तस्मिन् काले यत्तदुपसंहृति हेतुभूतं तत्वम् | तदुपसंहृत 
(प्. ३३) कार्यत्वात् | कर्तव्य तिरस्कृतिमत् लयाह्वयं लय इत्याह्वयो अभिधानं 
यस्य तत्तथोक्तं लयमिति नाम लभत इत्यर्थः किन्तर्हि वतत्वमितो भिन्नेत्यत 
आह शिवतत्वन्तदेवहीति हि प्रसिद्धौ | अधिष्टानलक्षनं 
यच्छिवतत्त्वमित्युच्यते | तदेव लयतत्वमेवेत्यर्थः | वक्ष्यमाण बैन्दव 
तत्वानामिव किमस्यापि परिण तत्वादि लक्षणं विद्यते नेत्याह | -

विद्यादि तत्व वन्नेदं सन्नन्तत्वादि लक्षणम् |
किन्तु स्वदृक् क्रियाशक्ति किरणात्मकमव्ययम् ||

व्यापकन्नित्यमचलं सर्वतोमुखमैश्वरम् |

इदं यत्तदुपसंहृत कार्यत्वा दतिक्रान्ता | नहि व्यक्तिकार्यात्म शिवतत्वादि 
शब्द शब्दितमबिन्दुकं सृष्टं शिवतत्वमधिष्ठनलक्षणं विद्यादि 
तत्ववत् सन्न तत्वादि लक्षणन्नः प्रतिलोमतो (प्. ३४) विद्या आदिर्येषामीश्वर 
सदाशिव शिवतत्वानान्तानि विद्यादि तत्वानि विद्यादितत्वानामिव 
विद्यादितत्ववत् सृज्य शिव तत्व पञ्चकमिव सन्नन्तत्वं परिणतत्वं आदि 
यस्यानित्यत्वादेस्तत् सन्नन्तत्वादि सन्नन्तत्वाद्येव लक्षणं यस्य तत् 
सन्नन्तत्वादिलक्षणन्न न भवति | उपलक्षणञ्चैतदनु पदमेव 
परीक्षितव्यत द्वयमपि तद्वन्नेति | किन्तु कीदृग्रूपन्तच्छिवतत्वं स्वदृक् 
क्रियाशक्ति किरणात्मकं स्वस्य शिवस्य यादृक् क्रियाशक्तिसैव किरणं 
प्रकाशं सतदात्मकं एव अव्ययं क्षयरहितममलातिरस्कृतत्वात् | 
व्यापकन्देशानवच्छिन्ननित्यं कालान्नवच्छिन्न मचलञ्जडस्पन्द 
क्रियारूप रहितं सर्वतोमुखं सर्व विषयमैश्वरमीश्वर संबन्धी 
तदीदृग्रूपम् | ननु (प्. ३५)  पत्युरेव लय शिव व्यपदेश बीज 
दर्शयितुमुपक्रम्य शक्ते दर्शनं सागरं गन्तु कामस्य हिमवत् 
गमनोपममित्याशक्याह -

तस्मिन्विस्पष्ट चिन्मात्रो व्यापकत्वादि धर्मवान् |
अनन्योन्यश्च तच्छक्तेस्समवायात् स्थित शिवः ||

शिवश्शिव इति लब्ध व्यपदेशः पतितस्मिन् पुरोक्त पर संवित् स्वरूप 
शक्त्यात्मक शिव तत्वेपि स्पष्ट चिन्मात्रः विशेषेणकस्पष्टं 
स्वसंविद्भूत्वा प्रकाशमानं स्वमात्रवित्तम तयात् स्व संवित्तिरित्युक्तं 
तच्चिन्मात्रं परानपेक्षा विपक्षितं चिद्रूपमेव केवलन्तादृक् 
च्छक्तिमद्रूपं करण भूत पर संवित्ति द्वारा स्वेतर चिदचित् ज्ञेय निवर्तित 
ज्ञानमित्यचित् स्पन्द क्रियाविष्कारक शक्ता लक्षण क्रियेति चोक्त (प्. ३६) पर 
संवित्तिरूप शक्ति लक्षणा करण साध्यद्व्यर्थ क्रिया लक्षण स्वार्थ क्रिया 
कर्तृत्वात् ज्ञात्र कर्तृरूप कर्तृलक्षणं भुत्वा यस्य स तथोक्तः | 
व्यापकत्वादि धर्मवान् आदि शब्देन प्रागुक्ता व्ययादिगृह्यते | अनन्योन्यश्च 
तच्छक्तेस्तस्याश्शिवतत्वात्मनोपवर्णितायाः | शक्तेरनन्यः यदेव पर 
संवेदनं शक्तिरूपन्तदेव स्व संवेदनं सत् स्व संवित्सिद्धिं 
शिवरूपमित्यपृथक् सिद्धत्वादन्यस्सन् स्वयन्नविद्यत इत्यानन्यः | अन्यश्च 
वस्तुत एकमपि ज्ञानं तस्य स्व परप्रकाश स्वरूपत्वं विद्यत इति 
स्वप्रकाश स्वरूपमात्र विवक्षया शिव इति परप्रकाश स्वरूप मात्र 
विवक्षया शक्तिरिति प्रथत् सिद्धतयोपवर्णितः | एवं भूतस्सन् 
समवायात्तादात्म्य संबन्धितया तद्रूपीभूत्वास्थितः | (प्. ३७) स्थितवान् - 
ततो नैययायिकादीनामिव नह्याधाराधेयभावमती(मती)यन्तु क्लिप्तिः | बिन्दु 
द्वारा शक्तेः शक्ति द्वारा पत्युरिति लय शिवस्य व्यपदेश द्वय लाभस्सुलभ 
एव | व्यपदेशान्तरमाह -

शक्तोयं शक्तयोयस्मादुद्योगादि क्रियाच्युताः |
शिव एवावतिष्टन्ते निष्कलश्च स एव तु ||

	अयं लब्ध व्यपदेश द्वयवान् पतिश्शक्तः भूयश्शक्त इति 
व्यपदेशं लभते | तत्र हेतुमाह | यस्मात् बिन्दोरनवरत मनन्तमन्त्रमन्त्र 
महेश्वरादि शरीरादि जनन्यात् अपचित शक्तित्वात् स्वकीयाश्शक्तयो 
वक्ष्यमाण जनन्यादयः उद्योगादि क्रियाच्युताः | 
भोगाधिकारव्यापृतिभ्यां गलितास्सत्यशिवे शिवसंज्ञिके 
स्वस्मिन्नेवावतिष्ठन्ते | (प्. ३८) तदा कर्तव्य तिरस्कारेण बिन्दु प्रसवादि मुख 
कार्य प्रसृदि हेतुतान्न भजन्तीत्यर्थः | एवं शब्द व्यपदेशत्रयवान् यस्स 
एव तु बिन्दु प्रसवाभिमुखी भूति तत् कार्य प्रसृत्ययोगात् निष्कल निष्कल इति 
व्यपदेशञ्च लभते एवकार तु शब्दावयोग व्यवच्छेद परौ 
भोगव्यपदेशः कदेत्यत आह -

उद्युक्तस्तु यदा कार्ये बिन्दुर्भोगाह्वयन्तदा |
लभते शिव उद्युक्तस्स एव च सदाशिवः ||

तत्वं तदेव सादाख्यन्नशिवात् वस्तुतोभिदा |
भोगस्तत् पालनात्मैव नाध्यासस्तदसंभवात् ||

यदा यस्मिन् काले कार्ये बिन्दुरुद्युक्तः प्रस्वाभिमुखीभूतः तदा तस्मिन् 
काले भोगा वयं स्व परिग्रहमहामाया (प्. ३९) स्व चिन्मय शक्त्योस्तदेतत् 
संज्ञा लाभ समनन्तरं भोगाभिधानं शिवो लभते यो लब्ध भोग 
व्यपदेशवान् स एवै तदुद्योग हेतु भूत शक्तित्वात् | उद्युक्तः सदाशिव इति 
व्यपदेश द्वयं लभते | चकारात् सकल निष्कल इत्यपि च यद्युक्तायान्निमित्त 
भूतं सादाख्य नाम तत्वं तत्तदेव शक्तिमतो रनन्यत्वात् तदेवेत्युक्तम् | 
तस्मिन् विस्पष्ट चिन्मात्रादि लक्षणतया स्थित इत्यर्थः | शिवाच्छक्तिलक्षण 
शिवतत्व स्थितयोपवर्णितस्य सदाशिवस्य यथा कथञ्चिदधिकारावस्था 
समुत्थकार्य विभक्ति वैकल्य तुल्यत्वाधिकारावस्थायामव्यक्ष्वब्ध भाग 
लक्षण बिन्द्वधिष्ठातृत्व लक्षण लयोस्तीति लयावस्थायामपि (प्. ४०) 
शान्त्यादि समुप संहृतिक बिन्द्वंश पालन लक्षणस्सन्नधि 
कारावस्थायामपि पुनरवान्तर कार्योद्योगलक्षण बिन्दुपालनात्मा सन् 
भोगस्थिति चोभयोर्लय भोगयोस्सदासितत्वान्नाधिकारस्येवान्तरमिति 
नभिदाभेदोनास्ति | शक्तिलक्षण शिव सादाख्य तत्व द्वयस्यापि समानीतिः 
बिन्दु लक्षण शिव सादाख्य तत्व द्वयस्यापि 
तथेश्वरतत्वस्येवात्यन्तभिदानास्ति हि तर्हि अधिकारस्य भेदोस्ति किं कार्य 
विभक्त्यौपाधिक भेदोस्त्यपि न वस्तुत इत्यनुपदमेब्रूमः | शिवादेस्तस्य 
भिदा संभवात् भोगो विवर्तरूपः किमित्याशक्याह | भोगेत्यादि भोगोत्र तत् 
पालनात्मैव बिन्दु पालन लक्षण स्वलक्षण एव पालनञ्च तत् प्रसवामुखी 
भूति क्रियोत्पादने शक्तित्वन्ततस्सतु नाध्यासः (प्. ४१) संसारवर्तीनामिव 
ससुखोहं सदुःखोहं स मोहोहमिति बन्धुहेतुक विषय लक्षणारोपरूपो 
न भवति कृतां तत्र तदसंभवात् | अतद्रूपस्य तद्रूपतया सत्यत्वात् | 
एकमप्यतद्रूपरहितं शिवबलमधिकरणान्तरे सवितृकरणमिवानेक 
व्यापृति निर्वर्तनक्षमत्वादनेकव्यवहारं भजतीत्यर्थः | अधिकार 
व्यपदेशः कदेत्यत आह -

बिन्दु प्रवृत्तः कार्येस्यादधिकारस्तदायदा |
शिवस्य नभिदापूर्वा विशेषेस्य मुनीश्वराः ||

हे मुनीश्वराः यदा यस्मिन् काले बिन्दु प्रवृत्तः कार्ये स्यात् कुण्डलिनी 
उत्पादुकार्या भवेत् | तदा तस्मिन् काले शिवोधिकारोधिकार इति व्यपदेशं 
लभते | पूर्वा विशेषबिन्दोः प्रसृतकार्यतयावस्थाभिदास्वतो सत्यपि पूर्वात् 
(प्. ४२) स्व शक्ति लक्षण शिवतत्व सादाख्य तत्वस्तितयोपवर्णितादविशेषे स्वतो 
भेदकधर्मरहिते सति अस्य शिवस्य स्वशक्तिलक्षणेश्वरतत्व 
स्थितयोपवणनीयस्य स्वतो न भिदाभेदो नास्ति | व्यपदेशान्तरमाह -

ईश्वरश्च स एव स्यात् तत्वन्तच्चेश्वराह्वयम् |
प्रवृत्तोयमिति प्रोक्तः प्रवृत्ताश्शक्तयो मताः ||

स एव लब्धाधिकार व्यपदेशवान् ईश्वरश्च स्यात् |
ईश्वर इति व्यपदेशं लभते | यत्तत्वमीश्वराह्वयमीश्वर संज्ञकम् | 
बिन्दुकार्य प्रवृत्ति हेतु भूतन्तदपि तत्तदेव इव शक्ति किरणात्मत्वात् | 
तस्मिन्विस्पष्ट चिन्मात्रादि लक्षणतया स्थित इत्यर्थः | अयं 
लब्धाधिकारेश्वर व्यपदेशवान् प्रवृत्त इति प्रोक्तः प्रवृत्त इति व्यपदेशञ्च 
लभते | कुतः (प्. ४३) यस्मात्कारणात् शक्तयः प्रवृत्ता मताः | कार्य 
प्रयोगदिशां प्राप्ता इतीष्टाः सकल इत्यपि व्यपदेशञ्च लभते 
इत्यध्याहार्यम् | यानि शिवादीनि नामानि तानि शक्तिबिन्द्वभिहिततत्वत्रयस्य 
साधारणा नीति मन्तव्यम् | ऋषयः स्वभावादच्युतश्शक्तः इत्यादिभिस्सूचित 
विकृतित्वन्नोपलभ्य कृत्य करणं विस्पष्टं ज्ञातुमाशंकयन्ति | - 

बिन्द्ववस्था विशेषेण शिवभेदस्त्वयोदितः |
बिन्दोरचेतनत्वेन प्रवृत्तिस्वत एव न ||

कर्ताचेत्तत्प्रवृत्यर्थं विकारीस्यात्तदाशिवः |
एवं विरोध आपन्ने परिहारं वदेश्वर ||

हे ईश्वर! बिन्द्ववस्था विशेषेण बिन्दोरवस्था उपसंहृत कार्यात्मत्वादि 
तस्या विशेषो भेदस्तेन शिवभेदः पतिभेदश्शिवस्सदाशिव (प्. ४४) ईश्वर 
इत्युक्तः त्वयोदित व्यावर्तकधर्मस्याधिकरणान्तरस्थत्वान्न वास्तव इति 
भावः बिन्दोरूपसंहृत कार्यलक्षणाद्यवस्थां लब्धुं स्वत 
चेतनानधिष्ठानात् न प्रवृत्तिः न भवत्येवोत्साहः कुतः अचेतनत्वेन 
जडधर्मित्वात् | उपसंहृत स्वकार्य घटादि लक्षणाद्यवस्थां लब्धुं 
जलवाहकाद्यनधिष्ठित भ्रदश्व अथ तत्प्रवृर्त्यर्थन्तदुत्साहार्थं 
क्रियावेशी प्रवृत्तः कर्ता चेत् पतिर्यदि तदातदानीं स तु शिवो विकारी स्यात् 
स्वरूपान्तरपरिणतिमान् भवेत् | एवमित्थं विरोधे आपन्ने अचेतनत्व स्वतः 
प्रवृत्तत्वयोरविकारित्व प्रवृत्तत्वयोस्समानाधिकरण्याभावे समुत्भूते 
परिहारं समाधानं वद कुरु तदिदमाकलयय गुरुः तद्विषया ज्ञानं 
तेषां सम्यक् निवर्तयितुमुपचक्रमे | - 

(प्. ४५) कर्तृत्वं द्विविधं विप्रास्सङ्कल्पात् करणादपि |
नहि सङ्कल्पमात्रेण कुलालैः क्रियते घटः ||

हे विप्राः कर्तृत्वं कार्यकारण सामर्थ्य द्विविधं द्विप्रकारं भवतीति 
शेषः | कुतस्संकल्पादिदमेवं भूतं भवत्विति स्मृत्यैकं करणाद्विकृति 
हेतुभूत हस्तचलनादि व्यापृत्यैकम् | ननु उभयोरपि संकल्पस्यावश्वकत्वात् 
तमेव केवलमवलभ्य कतृत्वमेकरूपं भवत्वित्यत आह | नहीत्यादि | नहि 
हस्तचलादि व्यापृतिरूपकरणं विहायस्संकल्पमात्रेण केवलमिदमेवं 
भूतं भवत्विति स्मृत्या कुलालैर्मृदं संक्षोभ्य घटः क्रियते | ननु तर्हि 
शिवोपि तथेति किमनयाभिन्न कल्पनयेत्यत आह -

शिवस्संकल्पमात्रेण बिन्दुक्षोभकरस्सदा |
(प्. ४६) न व्यापारविशेषेण येनायं विकृतो भवेत् ||

स शिवस्सदा प्रति सृष्ट्यारम्भकालं अचिद्व्यापार हेतुत्वाद् व्यापारशब्दे 
शब्दितेन स्वाभिन्नकरणशक्तिसंकल्पमात्रेण बिन्दुक्षोभकरः | बिन्दुं 
संक्षोभ्य शान्त्यतीतादि भुवन निर्माणं करोतीत्यर्थः | न 
व्यापारविशेषेण नहि केवलं भिन्नकरण व्यापृत्यन्तरेण विकरणेन येन 
विकरणेनायं शिवो विकृतो भवेत् | रूपान्तर परिणतिमान् भवेत् | ननु शिवस्तु 
व्यापृतिमनवेक्ष्य न विकृतिमान् भवति | कुललस्तु तामवेक्ष्य विकृतिमान् 
भवतीत्युक्तः किमपरार्धं तेनेत्यत आह -

समस्तोपाधि शून्यत्वा निर्मलत्वाच्च हे द्विजाः |
य एवोपाधिमंतस्ते विकृताः कार्य जन्मनि ||

(प्. ४७) ततश्च नाविकारित्वं कर्तृत्वेन विरुध्यते |

हे द्विजाः न पक्षपाततोस्माभिरुच्यते | किन्तु शिवस्य समस्तोपाधि शून्यत्वात् 
भव समुपववर्तिन्यात्मनि स्वधर्म आदधति 
आसजयन्तीत्युपाधयश्शरीरेन्द्रियादयः | समस्तैस्तै शून्यत्वात् भोग्य 
भोक्तृत्व संबन्धा भावात् | ननु तदुहित केवलात्मनां 
सङ्कल्पादेरसंभवात् तथेति कुतश्शिवस्य 
बिन्दुक्षोभकरत्वमित्याशंकायामिदन्निर्मलत्वाच्चेति | न केवलन्तेषामिव 
तदुहितत्वमात्रं मलेनातिरस्कृत शक्तित्वादपि न समापेक्षत्व 
विकारित्वादिकम् | ननु यत्र कर्तृत्वं तत्र विकारित्वमिति व्याप्तिरस्ति | सत्यम् ये 
केचित् कार्य जन्मनि करणीयोत्पादने उपाधिमन्तः देहिनः | कर्तारस्ते (प्. ४८)  
स्वकीयाशक्तेर्व्यापारापेक्षत्वाद्विकृताः विकारिणा भवन्त्येव | ततस्वतोऽपि 
कुम्भकारादीनां विकारित्वासंभवात् | यत्र देहित्व सामानाधिकरण 
कर्तृत्वन्तत्र विकृतित्वमित्यवच्छिन्नत्वाद्व्याप्तेः अविकारित्वं कर्तृत्वेन न 
विरुध्यते तस्य स्व सामानाधिकरण स्थितिन्नतिरस्क्रियते | यत्र चित्वे 
सत्यविकारित्वन्तत्र कर्तृत्वम् | यथा स्वदेहस्पन्दकर्तर्यात्मनीत्यनुमितत्वात् | 
ननु देहिनामेव कर्तृत्वन्दुष्टमिति कथं विदेहस्य 
कर्तृत्वमित्याशंकायामाह -

समस्तोपाधि शून्यत्वात् कर्तृत्वन्नेष्ट्यते कथम् |
कर्तृत्व प्रतिबन्धत्वादुपाधेस्तद्वियोगतः ||

भवेत्प्रत्युतकर्तृत्वं प्राचुर्याया मुनीश्वराः |

(प्. ४९) हे मुनीश्वराः | समस्तोपाधिशून्यत्वात् 
निखिलशरीरेन्द्रियाद्यभावतः कर्तृत्वं कथं केन प्रकारेण नेष्यते | 
नस्वीक्रियते किन्देहित्वं कर्तृत्वेन व्याप्तमिति वा किं कर्तृत्वन्देहित्वेन 
व्याप्तमिति वा | तत्र न प्रथमः | उपाधेः कर्तृत्व व्याप्तस्येन्द्रिय शरीरस्य 
दहन व्याप्तधूमस्य तदति प्रकाशप्रतिबन्धत्वमिव कर्तृत्व 
प्रतिबन्धत्वाक्तदभिव्याक्ति विरोधित्वात् | किञ्चिद्विसयकरत्वं 
प्रतिबन्धमित्याशयः | तद्वियोगतः स्व स्व निबन्धन मलशरीरेन्द्रियादि 
विश्लेषतः | कर्तृत्वं प्रत्युत पुनरभिमत विरोधतः | किञ्चिज्ञकर्तृत्व 
विलक्षणतया आर्द्रवर्ति प्रभावाद्यभावतोपि धूम दीप इव प्राचुर्याय 
अत्यभिव्यक्त्यर्थं भवेत् सर्वविषयं स्यादिति भावः | यदुक्तन्द्वितीयं 
कर्तृत्वन्देहित्व व्याप्तमिति | तत्र यद्वा कार्यं शरीरयुक्तेन (प्. ५०) 
कर्तव्याप्तमित्यत्रचानेकान्तिकत्वं प्रदर्शयन् विकृतित्वं नोपलभ्य 
विदेहिनः कर्तृत्वं सदृष्टान्तं साधयति -

अदेहस्यापि कर्तृत्वं स्वदेह प्रेरणे यथा |
यथार्कोदिन चेष्टानां सन्निधेरूपकारकः ||

तथा सन्निधिमात्रेण विदधात्यखिलं शिवः |

सदेहवददेहस्यापि शिवस्य कतृत्वमवगम्यते | तथा यथात्मन स्वदेह 
प्रेरणे स्वकीय सूक्ष्मदेहस्पन्दद्वारा स्थूलदेहस्पन्द क्रियायामाद्र 
संयोगे विकारित्वादि दूषणात् अस्पृष्ट्वा संकल्पलक्षणक्रियार्थ 
क्रियाविशिष्टशक्तिसंबन्धलक्षणसन्निधिमात्रेण कर्तृत्वमागतम् | ननु 
इच्छा मात्रेण कर्तृत्वं स्वाधिष्ठित शरीर स्पन्दादिके दृष्टन्नतु बाह्ये | 
सत्यम् | अत एव सदाधिष्ठायकत्वेन विश्वमीश्वरस्य (प्. ५१) 
शरीरमिवानुमीयते | अत एव शिवः शुद्धाध्व लक्षण सूक्ष्मदेह 
स्पन्दद्वारा अशुद्धाध्व लक्षणस्थूलदेहं स्पन्दयति | अस्मादादीनामिव 
ननु वास्तवशरीरमनोव्यङ्ग्यत्वन्तदिच्छायाः मलेन शून्यत्वात् अदेहश्च 
शिवः कस्यचित् कर्ता भवति व्यक्त चित्वादात्मवदिति नहि सदेहत्वेन कतृत्वं 
सदेह कर्त्रा कार्यं वा व्याप्तं दुष्टान्तान्तरन्दर्शयति | यथेत्यादि 
यथार्कस्सुर्यो दिन चेष्टानान्दिनेदिनेजायमान प्राणि शरीर स्पन्द 
क्रियाणान्तात्विक चेष्टा रहितस्सन्निधेस्सन्निधाने नोपकारकः कर्ता भवति | 
तथा शिवस्सन्निधिमात्रेण बिन्दोर्विचित्रपरिणतियोग्यसमयं विदित्वेदमेवं 
भूतं भवित्विति संकल्पमात्रेणाखिलं विदधाति समस्तं करोति | ननु 
सूर्यादेरिव प्रागभूत्वा (प्. ५२) तदानीं कार्यदेशावस्थायित्वं 
भगवतस्सन्निधित्वं सर्वदा सर्वगतत्वात् किन्तु संकल्पलक्षणक्रियार्थ 
क्रिया विशिष्ट स्वरशक्तिसंबन्धित्वम् | ननु नजातु देवतामूर्तिरस्मदादि 
शरीर शरीरवदिति शूद्धत्वात्तददेहस्य कर्तृत्व प्रतिबन्धत्वन्नभवतीति | 
पुनर्देहिनो विश्वकर्मादेस्संक्लिप्त्या स्वाभिमत कार्य कर्तृत्व दृष्टेश्च 
कार्यत्वेन परिदृश्यमानं विश्वसदेह कर्त्रा व्याप्तं तनेत्याह -

सदेहस्यापि कर्तृत्वं सर्वस्यापि यदिष्यते |
तददेहस्यापि कर्यत्वाद्व्याप्तं कर्त्रन्तरेणत् ||

विदेहवत् सदेहस्यापि भगवतस्सदेह कर्तृणामग्रगण्यतया 
साधनीयानन्त स्यापित्यभिप्रायः | सर्वत्राप्यशुद्ध वर्त्मनीव 
शुद्धववर्त्मन्यभीत्यभिप्रायः | कतृत्वं यदिष्यते यद्यभ्युपगम्यते | (प्. 
५३) तद्देहः किं वस्तुतः परिच्छिन्नोपरिच्छन्नो वा यद्यप्यपरिच्छिन्नस्तदा 
शिवस्यैव बिन्दुशक्तिर्वा देहत्वेनोपचर्यत इत्यस्मद्दर्शनमेव | यदि 
परिच्छिन्नः तर्हि सावयवत्वान्नचाकार्य इति वाच्यम् | यत्र सावयवत्वन्तत्र 
कार्यत्वमिति सव्याप्तिक सावयवत्व सद्धेतोर्व्याप्ति विभं जनप्रसङ्गात् | 
नहीश्वरशरीर व्यतिरिक्त इति व्याप्तिस्संकोचनीया आदेहस्यापि कर्तृत्वं 
स्वदेह प्रेरणे यथेति विदेहस्यापि कर्तृत्वलक्षणकार्यसिद्धेन निबन्धनमिति 
सफलत्वात् | ततस्तद्देहस्याप्यस्मदीय शरीरवत् कार्यत्वात् कर्त्रन्तरेण तदितर 
विधात्रा तत्कार्यं व्यात्पं यत्र कार्यत्वं तत्र सकर्तृकत्वमिति 
साहचर्यनीयमनियमितम् भवतु ततः काक्षतिरित्याशंक्याह -

(प्. ५४) तस्य देहादयोप्येवमित्यवस्थान कुत्रचित् |
तत्र प्रथमसृष्टेस्तु समस्तोपाधिवर्जितः ||

कर्ता महेश एवेष्टः प्रवृत्ता शेष शक्तिकः |

अदेहस्य तत्र कर्तृत्वानभ्युपगमात् | तस्य विश्वकर्तृर्देहनिर्मातु 
देहादयोपि एवं कर्त्रन्तरेण व्याप्ता इति तस्य तस्येत्यवस्थान कुत्रचिदेकत्रापि 
न भवति | किन्त्वन वस्थेत्यर्थः | ननु कस्यचित् कर्तृदेहस्य 
स्वकृतत्वमभ्युपगम्यानवस्थां परिहरामः | तन्नस्वदेहस्य 
स्वनिर्मितव्यत्वे विदेहस्य तत्र कर्तृत्वानभ्युपगमात् | प्रागपि देहित्वं 
सिद्धमिति तद्देहस्यापि स्वनिर्मितव्यत्वे तत् सिद्धमित्यनवस्था दुर्निवार्या 
तस्तद्दुर्निवार्यत्वात् | प्रथम् सृष्टेस्तु सृष्ट्यारम्भकाले प्रथम 
प्रभावाणां (प्. ५५) देहेन्द्रियाणां सदेह 
कतृणामग्रजन्मनामनन्तादीनामित्याशयः | सृष्टेस्संसर्जनस्य 
समस्तोपाधिवर्जितः | समस्तैश्शरीरेन्द्रियादिभिर्विमुक्तः 
प्रवृत्ताशेषशक्तिकः | प्रवृत्तास्संकल्पलक्षण व्यापृतिरूपा अशेषा 
समस्ताजनन्यादयश्शक्तयो यस्य तस्तथोक्तः | महेश शिवः 
कर्तेष्टसृष्टेत्यभिमतः तदेतत् सदुक्त्या परशिवस्य क्लिप्तपञ्चवक्त्र 
त्रिपञ्चदृक्त्वात् | वास्तवं शाक्तं बैन्दवादिकं वा शरीरं वदन्तः 
प्रतिक्षिप्ताः एवकार तु शब्दावयोगान्ययोग व्यवच्छेदपरौ | ननु शिवस्य 
कुम्भादौ कर्तृत्वादर्शनात् | कुतस्सर्वकर्तृत्वं सत्यं तत्र प्रयोजकत्व 
रूपं कर्तृत्वमस्तीति सर्वमनवद्यमित्थं सदेहस्य कर्तृसर्वकर्तृत्वन्निरस्य 
शिवभेदश्शक्तितस्सिद्ध इत्युपसंहरति | 

(प्. ५६) लयादिकोप्ययं भेदश्शक्तितस्तु ततस्थितः |
बिन्दुक्षोभोयतश्शंभोश्शक्तेरेव प्रवर्तते ||

अयं प्रागुक्त लयादिकश्शिवादिको भेदश्शक्तिदश्शक्तिद्वारा 
पत्युस्थितो निश्चितः | ततः तस्मात् कारणात् यतो यस्मात् कारणात् बिन्दुक्षोभो 
बिन्दुविकरणम् | शंभोश्शिवस्य शक्तेस्संकल्परूपलक्षणतः प्रवर्तते 
जायते | तथाहि शक्तयो हि कर्तव्य तिरस्कारेण स्वात्मन्यवस्थिताः | 
लयतत्वाभिधानमवस्थाविशेषमुददीपयन्यो निष्कलादि पदप्रवृत्तौ 
उपाधिभावं प्रतिपद्यन्ते | यदातुराः कार्यसम्पादन प्रवृत्ता नच तत् 
प्रयोगभूमिं प्राप्तास्तदा तत्पालन प्रवृत्तत्वात् 
भोगतत्वाभिधानमवस्था विशेषमादर्शयन्त्यस्सकलनिष्कलादि पद 
प्रवृत्तौ कारणतामुपयान्ति यदा पुनः (प्. ५७) 
कार्यप्रयोगदशामनुप्राप्तास्तदधिकार 
तत्वाभिधानमवस्थान्तरमवभासयन्त्यस्सकलादिपदप्रवृत्तौ हेतुतां 
व्रजन्तीति शक्तीनां प्रवृत्तिभेदकल्पनयात्र भेदोन पारमार्थिकः | 
यदाहुः -

शक्तोद्युक्तः प्रवृत्तश्च कर्तात्रिविध इष्यते |
शक्तेः प्रवृक्तिभेदेन भेदस्तस्योपचारत || इति ||

ननु भेदोपचारस्य प्रयोजनमत्रवक्तव्यम् | यदाहुः -

नर्तेप्रयोजनादिष्टं मुख्यशब्दार्थलङ्घनमिति || उच्यते |

दीक्षादिनाधिकारतत्वयोजितस्य भोगाख्यतत्वयोजितस्य ततोऽपि लयतत्व 
योजितस्याणो स्थूलसूक्ष्मपरशक्त्यभिव्यक्ति भेदेन वास्तव एवात्र भेद इति 
दर्शयितुं संस्कारस्यात्र भेदोपचारः कृत इति न निष्प्रयोजनं शिव 
शिवशक्ति (प्. ५८) शिवशक्ति व्यापाराणां लयाद्यविभागभेदो वास्तव इति 
तात्पर्यम् | सा शक्ति कीदृशीति जिज्ञासायान्तत् स्वररूपन्निरूपयति | -

ज्ञानक्रियात्मिकासापि नित्यानित्योदितप्रभा |
सा पराभिमुखी सर्वबन्धलेशविवर्जिता ||

अनन्यान्याशिवात् सैव वस्तुतोमूर्तिरैश्वरी |

सापि शक्तिज्ञानक्रियात्मिका | ज्ञानञ्च क्रिया च ते आत्मा स्वरूपं 
यस्यास्सा तथोक्ता | ज्ञानात्मिकेत्यनेन परिग्रहशक्तेः कुण्डलिन्याः 
विशिनष्टिस्मनित्यानाशरहिता तदनेन बौद्धज्ञानाद्विशिनष्टस्म 
सर्वबन्धलेशविवर्जिता | सर्वमलादि बन्धानां लेशेन 
शेषांशभूताधिकार मलेनापि विवर्जिता विमुक्ता | तदानेन विद्येश्वरादि 
शक्तेर्विशिनष्टिस्म (प्. ५९) नित्यादितप्रभा | अनादिव्यक्तप्रकाशा 
तदनेनमुक्तशिवशक्तेर्विशिनष्टिस्म | सापराभिमुखी विषयाभिमुखी 
तदनेन क्रियात्मिकेत्यनेन च ज्ञानप्रधान स्वप्रकाश 
शिवस्वरूपाद्विशिनष्टिस्म | शिवादनन्यपरचिद्रूपशक्तेस्संवेद्यतया 
तदनुभूतिलक्षणस्ववृत्तिका ||

	स्वचिद्रूप शिवसिद्धौ सत्यां यद्यपि स्वेतर स्ववेद्यत्वे स्वात्मनि 
क्रियाविरोधेन वेद्यविलक्षण वेदनत्वेन स्वसंवेद्यतया विराजत इति | यदेव 
परसंवेदनं शक्तिरूपन्तदेव स्वसंवेदनं सत् स्वसंवित्सिद्धं 
शिवरूपमित्य पृथक् सिद्धत्वादन्या सती स्वयन्नविद्यत इत्यनन्या | अन्या च 
एकाविसंवित्तस्या स्वपरापेक्षस्वरूपत्वं विद्यत इति स्वापेक्ष स्वरूपमात्र 
विवक्षतया (प्. ६०) शिव इति परापेक्ष स्वरूपमात्र विवक्षया शक्तिरिति पृथक् 
सिद्धतयोपवर्णिता | सैव एतल्लक्षणलक्षितैव वस्तुतः स्वभावतः | ऐश्वरी 
शिव संबन्धिनी मूर्तीः | द्विविधाह्यात्मनान्मूर्तिः चलाचला च तत्र 
चलातात्विकभौवन शरीरात्मिका | अचला ज्ञानक्रियात्मिका | 
मूर्तिरियमपीदृशी | ननु व्यतिरिक्ता हि मूर्तिः सत्यन्तत्वेनोपचर्यत इति 
अव्यतिरिक्ता | तदुक्तं अत्र -

ज्ञानक्रिये शिवप्रोक्तः सर्वार्थे निर्मले वरेति | सातु -

लयावस्थां यदा प्राप्ता तदोदासीनरूपिणी |
कार्यभावादुदासीन सम्यावस्था तदेव हि ||

यदा यस्मिन् काले लयावस्थामतिक्रान्त बिन्दुकदशां प्राप्ता गता 
तदोदासीनरूपणी | तस्मिन् काले कर्तव्य (प्. ६१) तिरस्कारलक्षणा कुतः 
कार्यभावात् स्वकर्तव्यलक्षणक्रियांशस्य स्वनिष्ठत्वादुदासीना तदैव हि 
साम्यवस्था सदृशत्व दशा | यदोद्युक्तदशां प्राप्तेति शेषः | कुत इत्यत 
आह -

विज्ञानक्रिययोस्साम्यं यस्माद्युद्युक्तकर्तृषु |
ततोह्येतत् करोमीति व्यापारे साम्यमेतयोः ||

यस्मात्कारणात् इत्युक्त कर्तृषु स्वस्वकार्यसमुप्तत्यर्थं तदुपाय चिन्तकेषु 
कुम्भकारादिषु एतत् करोमीति व्यापारे विज्ञानक्रिययोः ज्ञानक्रिया 
शक्त्योवेदन कृति व्यापृत्योः साम्यं विविक्तं विदितन्ततस्तस्मात् उद्युक्त कर्तरि 
| शिवे शिवस्य निर्विकल्पेपिशब्दानुविद्धबौद्धविकल्पवैधूर्यलक्षणया 
ताथ्य पदार्थ परस्पर (प्. ६२) व्यावृत्तरूपग्रहणलक्षणा विकल्प 
सविकल्पोस्तीति एतयोः ज्ञानक्रिया शक्त्योरेतत् करोमीत् ज्ञानक्रिया रूपे 
व्यापारे साम्यमनुसन्धेयम् | एतदिति ज्ञानांशस्याभिनयः करोमीति 
क्रियांशस्य अधिकारदशायां किमित्यत आह -

अधिकारे क्रियोदृक्ता कार्येष्वधिकृतायतः |
कार्यञ्च करणीयन्तु गुणसंकल्पसंस्मृतिः ||

अधिकारे अधिकारदशायां क्रियात्मिका शक्तिज्ञान शक्तेः उद्रित्ता 
बाहुल्यवति | अतः यतः क्रियाशक्तिः कार्येष्वधिकृता प्रवृत्ता तत् कार्यं 
किमित्यत आह | कार्यञ्च करणीयन्तु इच्छानन्तरकार्यकृदिति श्रुतेः | 
भगवतः क्रियाशक्तिरेव स्वकर्तव्यक्रियांसंकल्पशब्दशब्दित दृक् 
क्रियात्मकेच्छालक्षणकर्तव्यान्तरं कृत्वा तेन घटितेच्छाशक्तित्वेन (प्. ६३) 
वर्तते पुनरस्मदादीनामपि सरागमनोभिव्यक्तासती क्रियाशक्तिः 
तादृशीसतीच्छाशक्तिरिति च वर्तत इति गुरवः ततस्तदिच्छाशक्तिलक्षण 
कर्तृशक्तिः कर्तव्यार्थमात्र निपतित तदिच्छात्म प्रत्यर्थेच्छात्म स्वकार्येषु 
प्रवृत्तेति तदपि करणीयं गुणसंकल्पसंस्मृतिं प्रत्यर्थमिदमेवं 
भवत्विति कर्तव्य पदार्थगुणविषयेच्छालक्षणस्मरणं तल्लक्षणं 
ज्ञानन्ततः |

नतु व्यापार इत्युक्ता विभोस्तद्विषयास्मृतिः |
तस्मात् सदाशिवोज्ञान ज्ञातृरूप इति स्थितः ||

विभोश्शिवस्य तद्विषयतास्मृतिर्विचित्रगुणबिन्दुकार्यगोचरं स्मरणं न तु 
व्यापार इत्युक्ता विकृति निबन्धन जडस्पन्द क्रियारूप व्यापृतिरिति नोदिता | 
तथोक्तिस्तु (प्. ६४) तद्धेतुत्वात् | तदुक्तं मालिनीविजये -

ज्ञापयन्ती जगत्सर्वं ज्ञानशक्तिन्निगद्यते |
एवं भूतमिदं वस्तु भवत्विति यदापुनः ||

जाता तदैव तद्वस्तु कुर्वन्त्यत्र क्रियोच्यत इति |

फलितमाह - तस्मादिति तस्मात् क्रियाया अपि ज्ञानलक्षणत्वात् | सदास्मापादि 
सर्वस्मिन् काले शिवः ज्ञानज्ञातृरूप इति स्थितः | स्व परप्रकाशरूपः न 
जडस्पन्द क्रियालक्षण इति सुनिश्चितः इदमपरिज्ञातवतां भ्रम इति भावः | 
ज्ञानक्रिया शत्योर्थ प्रत्यर्थ विषय स्वकार्यानुरूपतस्समविषम 
स्थितिमुक्त्वोपसंहरति | -

अनयोर्ज्ञानयोर्हेतुरविशेषात्मिकाचितिः |
शक्तिरूक्ता विकल्पा सा महती मूर्तिरैश्वरी ||

(प्. ६५) अनयोः ज्ञातयोः एतयोः विचित्रकार्यविषयज्ञान तत् 
गुणसंकल्परूपज्ञानलक्षणक्रिययोः हेतुः कारणं अविशेषात्मका | 
अविशेषः अभेद आत्मस्वरूपं यस्यास्सा तथोक्ता | उभय साधारण 
रूपिणीत्यर्थः | अत एवा विकल्पा | विकल्परहिता | महती सर्वार्थ व्यापि ऐश्वरी 
शिवसमवायिनी मूर्तिरचलेति पुरोक्ता | चिति चित् सा शक्तिरूक्ता शिवबलमिति प्रोक्ता 
सा तु चिदचिदनुग्रहकर्त्री सत्यचिदनुग्रहकर्त्री सति | चिच्छक्तितिरोधायिका | 
चिदनुग्रहकर्त्री सत्यचिन्मलशक्तितिरोधायिका भवति | शिव समवेततया शक्तेः 
परिणति धर्मरहितत्वात्तत् ज्ञानक्रियारूपं कार्यं भेदोक्तिरूपचारबीजेति | 
तदपृथक् सिद्धमेकस्वभावं ज्ञेयम् | तदुक्तं रत्नत्रये -

(प्. ६६) इच्छाकार्यमनिच्छापि कुर्वाणेच्छा चिदव्यया |
ज्ञानमज्ञानरूपैव मक्रिया विक्रियान्तथेति ||

ऋषयो वाच्य भेदमजानन्तस्समानवाचकमात्रे भ्रमन्तः 
पुनराशंकयन्ति | -

दीक्षाया भगवंस्तत्वं शिवाख्यं शोध्यमीरितम् |
शान्त्यतीत कलाव्याप्तमिति चाद्य विरूध्यते ||

हे भगवन् दीक्षायां शिवाख्यं शिवाभिधानन्तत्वमतिक्रान्त 
बिन्दुकमित्युक्तं शोध्यमीरितम् | शोधनीयमित्यप्यत्युक्तम् | पुनश्शान्त्यतीत 
कलाभ्याप्तं शान्त्यतीत कलागर्भितमिति चोदितम् | अद्येदानीन्तदिदं विरुद्यते 
| अतिक्रान्त बिन्दुकत्वेन तिरस्क्रियते भगवान् सत्यशब्दं 
प्रयुञ्ज्यार्द्धांगीकारं प्रदर्शयन् परिहरति | -

(प्. ६७) चोदितं सत्यमेवैतद्वक्ष्यै यूयं समाहिताः |
प्रकृतित्वादयं बिन्दुः क्षोभ्यतेनाखिलात्मना ||

तत्रयोक्षुब्दभोगोस्य शान्त्यतीतकला तु सा |
शान्त्यादि भुवनात्मायः परिणामस्तु बैन्दवः ||

शिवतत्वं तदत्रोक्तः सादाख्यं भुवनन्तु यत् |
बैन्दवं स तु सादाख्यन्तत्वमुक्तं शिवागमे ||

ऐश्वरं तदधस्तत्वः तदवेश्वरमीरितम् |

प्रकृतित्वात् परमकारणात्वात् सर्वात्मना क्षोभ्यत्वे अनित्यत्वतोनवस्था 
प्रसङ्गात् अयं षट्पदार्थमध्यपठितो बिन्दुरखिलात्मना सर्वात्मना न 
क्षोभ्यते नविक्रियते | तत्र क्षुब्धा क्षुब्ध भागयोर्मध्ये स्यबिन्दोरक्षुब्ध 
भागो यस्सा शान्त्यतीतकला शान्त्यतीतकलेति ज्ञेया | (प्. ६८) यश्शान्त्यादि 
भुवनात्मा शन्त्यादीन्युपलक्षणत्वाच्छान्त्यतीतसहितानि 
भुवनान्येवात्मा स्वरूपं यस्य स तथोक्तः बैन्दवः बिन्दूत्पन्न 
परिणामः तदत्र शान्त्यतीतकला व्यप्तत्व शोध्यत्व स्वीकारे शिवतत्वमुक्तम् 
| नतूपसंहृतकार्यबिन्दुलक्षम् | तदधिष्ठन 
शिवशक्तिकिरणात्मकमथवेति भावः पुनरत्रेति पदमिदमपि ज्ञापयति | अत्र 
पौष्कर परमेश्वरे | शिवतत्वमुक्तम् | अन्यत्र शान्तिमस्तकस्थं शान्त्यतीत 
कलाव्याप्तं शान्त्यतीत भुवनमेकं शोध्यं शिवतत्वम् | पुनश्शान्त्यादि 
भुवनात्मकं शान्त्यादि कला चतुष्टयम् | शान्त्यतीत कला व्याप्तं 
शक्तितत्वमिति | सादाख्यमीश्वरमपि तत्वमत्र न शिवशक्ति किरणात्मकं 
अथवोद्युक्तकार्यबिन्द्वात्मकं (प्. ६९) कार्यप्रयोगभूमि प्राप्तिमत् 
बिन्द्वात्मकं वेत्याह | सेत्यादि शिवागमे | यत् बैन्दव सादाख्यमसादाख्य 
संज्ञितं भुवन तत्तु तदेव शोध्यत्वेन समुदितं सादाख्य तत्वमुक्तम् | 
नतु तदित्याशयः यत्तदधस्तत्वमथस्तनभागेवर्तमानत्वं 
ऐश्वरमीश्वरसंबन्धि तथेश्वरसंज्ञितं तदेवेश्वरमीरितं तदेव 
शोध्यत्वेन समुदितमीश्वरतत्वमित्युक्तं नतु तदि तदित्याकृतम् | इत्थं 
परिहृत्योपसंहरति | -

एतानि त्रीणि तत्वानि सन्तितत्वात्मवर्त्मनि |
एतान्येव तु शोध्यानि पुरोक्तानि न कुत्रचित् ||

तनिप्राप्याणि सर्वैस्तु दीक्षया योजितैर्नृभिः |

तत्वमेवात्मना स्वरूपं षडध्वसुमध्ये यस्य वर्त्मनस्तत्वात्म-
वर्त्मन्तस्मिन्तत्वात्वमध्वनि | (प्. ७०) शुद्ध इत्याशयः एतानि बैन्दवानि त्रीणि 
तत्वानि सन्ति | विद्यातत्वमीश्वरतत्वे, शक्तितत्व शिवतत्वेन्तर्भूतं ज्ञेयम् | 
एतान्येव तु शोध्यानि कुत्रचित् क्वचिदपि न पुरोक्तानि शक्तिकिरणात्मकत्वेनोक्तानि 
| तदधिष्ठेयोपसंहृतबिन्द्वात्मादीनि वा | ननु भुवनोपाधिक भोगोधिकार 
दशांगातया शक्तेर्मन्त्ररूपत्वात् | कथन्न शोध्यत्वम् | सत्यम् 
मन्त्रात्मवत्मतया शोधनीयन्नतु तत्वात्मवत्मतयेति | न 
किञ्चिदसमञ्जसम् | तानि बैन्दवानि दीक्षया योजितैस्सर्वैरणुभिन्निरतिशय 
भोगार्थं प्राप्याणि न तु सर्वैरित्युक्तं किं लयतत्वे योजितैरपि नेत्याह -

योजितालयतत्वे ये ते मुक्ताना परत्र च |
(प्. ७१) भोगाधिकार तत्वस्था व्यक्तचिन्मात्र शक्तयः ||

विद्यातत्वादनन्तभुवनादूर्ध्वं तत्व भुवनात्मकानि सदाशिव निवृत्ति 
प्रतिष्ठा विद्याशान्ति बिन्दु परमशिवलक्षणानि सप्तैवक्रमेणातिशयवन्ति | 
विमोक्षस्थानानि सन्ति | तत्र परमशिवलक्षणस्थानमेकं विहायस्सर्वस्मात् 
भोगतत्वावधि बिन्दुसंज्ञक शान्त्यतीत 
पर्यन्तादधस्तान्नोधृतस्सप्रेर्यत्वान् न निवृत्त इति न मुक्तः | ततो दीक्षाया 
मायातत्वादूर्ध्वं मलविच्छेदान्तं पाशच्छेदं कृत्वा स्वान्तर्भूता 
शुद्ध द्वित्रितत्वाधिकार भोगतत्वावलिं बिनीन्तदनुरूप 
स्थूलसूक्ष्मरूपिणीं शिवतत्वाभिव्यक्तिं विधाय 
शिखाच्छेदरूपतिरोधशक्तिप्रेर्यत्व विच्छित्यधिकृति पूर्वं परलक्षण 
शिवत्वाभिव्यक्त्यर्थम् | (प्. ७२) तस्मात् भोगतत्वादुद्धृत्य 
लयतत्वेतिक्रान्तबिन्दुके परशिवलक्षणपदे ये योजितास्ते तत् सदृशपरगुण 
परव्यक्त्या संप्राप्त सर्वेश्वरत्वां मुक्ताः 
विमुक्तबन्धनाश्शिवस्सदृशा भवन्ति | ननु अनाख्ये तु निरालंबे अग्राह्ये 
मनवर्जिते | निस्तत्वे योजितो मुक्त इति शास्त्रस्य निश्चयः || इति श्रुतेः | परमुक्ति 
प्राप्त्यर्थं लय व्यपदेशाद्यसंस्पर्शिनि विशिष्टलक्षण शिवे योजनं 
कार्यं सत्यम् | अत्र श्रीमन्मतंग इव शोध्यत्वेन समुदितं 
सर्वमभोगतत्वान्तः कृतमिति | तदुपरियोजितास्सर्वत्रयोजिता इति न 
किञ्चिदसमञ्जसम् | अपरत्र चानतिक्रान्त बिन्दुके लये भोगाधिकार तत्वद्वये 
च स ***र्थ ये योजितास्तेन मुक्ताः शान्त्यतीतादि भुवन गमनत्वात् (प्. ७३) 
प्रेर्यत्वान्ननिवर्तन्त इति भावः | तर्हि ते कीदृग्रूपाः | भोगाधिकार 
तत्वस्थाश्शिवस्य भोगाधिकारस्थानत्वे न वक्ष्यमाण शान्त्यतीतादि 
भुवनस्था व्यक्तचिन्मात्र शक्तयः | प्रकटीकृतशिवस्संदृक् शक्तयः | कर्तृ 
शक्त्या क्रमतः किञ्चित् किञ्चिनून भावं भजन्तीति भावः | ननु 
शक्तेर्निरंशत्वात् कथञ्चिदंशेनाभिव्यक्तिर्नक्रियांशे नेति सत्यम् | 
श्रीमदनन्तादीनां शक्तयस्थूलसूक्ष्मात्मनाभिव्यक्ता शब्दानुविद्धा 
सर्वार्थन्दर्शयन्ति शब्दादि सापेक्षत्वात् | ज्ञानशक्ति व्यक्तिरपि न सर्वथेति 
सर्वमनवद्यम् | सूचितं भुवना भुवनाधिष्ठातृत्वेनापि 
भिन्नव्यपदेशं विस्पष्टं विनिवेदयति | -

बिन्दुनैव हि भिन्नोयं भक्तस्तु भुवनैरपि |
(प्. ७४) शान्त्यतीता च शान्तिश्च विद्यास्थिति निवृत्तयः ||

बिन्दुना बिन्द्ववस्था विशेषेण भिन्न एव भिन्न व्यपदेशं लब्धवा 
नेवायं शिवस्तद्वदनन्तरं भुवनैरपि विभक्तः प्रतिभुवनमधिष्ठातृ 
तया तदनुगुणभिन्नव्यपदेशं लभते | तत् भुवनानि च महाप्रलयान्तरं 
सर्गारंभे क्रमिकगलनबिन्दूपाधिको युक्तावस्थेन क्रमिकार्य 
प्रयोगदशात्माधिकारावस्थो परूढेन विचित्रसर्गनिर्माणाधिकारन् 
निवर्तयता भगवता प्रथमं बिन्दौ शब्दसृष्टौ नाद इव निर्मितं 
शान्त्यतीता शान्त्यतीत भुवनं स्वान्तभूत स्वोर्धवर्तिन्धिकाधि भुवनं 
शान्त्यतीतारूपपरबिन्दोशक्तिरूपत्वेन सपुनरमुक्तिमां 
निस्सन्निवेशनिर्मिमोनि इति भुवनाधारत्वायोगात्तत् कार्यशान्तिमस्थकम् | (प्. 
७५) अत एव लयतत्व संज्ञितं यद्यपि भोगतत्व संज्ञितं सत् 
भोगतत्वान्तर्भूतमीशान भुवनमित्यपि प्रसिद्धं शान्तिर्विद्यास्थिति 
निवर्तयः | स्थिति प्रतिष्ठा शान्त्यादिनि चत्वारिभुवनानि 
शान्त्यादिकलाचतुष्टयं शिवस्य भोगस्थानं शक्तितत्वमिति | तत्रान्तरे 
प्रसिद्धत्वात् शक्तितत्त्वभुवनान्युच्यन्ते | अत्र तु शिवतत्वान्तर्भूततया 
शक्तितत्वस्य दर्शनमिति ज्ञेयम् | तत्र शिवस्य संज्ञा भेदन्दर्शयति - 

भुवनानि महान्त्येषु संज्ञाः पञ्चलभेच्छिवः |
ईशानपुरुषाघोर वामजातात्मिका क्रमात् ||

एतास्सदाशिवावस्था भोगस्याननपञ्चकाः |

एतदभिधानानि भुवनानि महान्ति उपरितन भुवनोपरि वर्तित्वात् एषु 
पञ्चस्वधिष्ठातृतया शिवस्संज्ञाः क्रमादीशानाद्यात्मिकाः (प्. ७६) 
पञ्च लभेत् | एता एतत् संज्ञितशक्ति व्यापृति लक्षणे शानादि मूर्तयः 
सदाशिवावस्थाः सदाशिवस्य सादाख्य तत्वाधिष्टा तु ईशानादि मूर्ति 
समष्टि रूपस्य शिवस्यावस्थाः व्यष्टिरूपतयावस्थितयः | स एव 
भोगसंज्ञितः शान्त्यतीतादि 
प्राप्तिकामैरीशानमूर्त्याद्याकारतयाध्यातव्यः | फलप्रदो भवति | अत 
एव ता भोगस्य व्यष्टिरूप शान्त्यतीतादि भुवनातिष्ठातुः शिवस्यानन 
पञ्चकाः | सदाशिवीं समष्टिरूपान्तान्तनुमेव कार्यं शरीरयुक्ते | ननु 
कर्तृव्याप्तमिति अभ्युपगमेपि क्लिप्तशाक्तदनुरस्तीति दर्शयन् वर्णयति -

पञ्चमूर्तिमयीं शुभ्रा नित्यासकलनिष्कल |
मूर्तिस्सदाशिवी ज्ञेया सर्वकार्य प्रवर्तिका ||

(प्. ७७) पञ्चमूर्तिमयी ईशानादि पञ्चमन्त्रमूर्तिरूपा शुभ्रा 
धवलकारतयोपास्य नित्या परमार्थनाशरहिता क्लिप्ताकारत्वान्मूर्ते 
क्लिप्तरूपोपसंहृति श्रीमन्मतंगादौ वर्णिता | सकलनिष्कलाः तदधस्तन 
कार्योद्युक्तत्वात् | अत एव समष्टिरूपाधिकारोपि सदाशिवोऽत्रभोग इति वर्णित इति 
वक्ष्यामः | ईदृशी मूर्तिस्तनु सदाशिवी ज्ञेया सदाख्यताधिष्ठातृ 
सदाशिवभट्टारक संबन्धिनीत्यवगमनीया | सातु सर्वकार्यप्रवर्तक 
निष्पत्यर्थं सर्वकार्यसंक्षिप्तिमती पञ्चमूर्तिमयत्वं विस्पष्ट 
दर्शयति -

ईशान शेखरी सा च पुंवक्त्रा घोरहृत् स्थला |
वामगुह्या च सद्यांगी हारिणी जननी तथा ||

रोध-इत्रीतीतिसृभि शक्तिभिः कल्पितेन्द्रिया |

(प्. ७८) समासार्थ समर्थनमुत्तरत्र क्रियते | ईशानाद्यात्मा स्थूलकार्य 
तनुं हारिणी जननिरोध इत्रीतीतिसृभि शक्तिभिः | कल्पितानि उपलक्षणतया 
बुध्यादिसहितेन्द्रियाणि यस्यास्सा कल्पितेन्द्रिया कल्पितसूक्ष्मकरणतनुयुक्ता 
ईशान प्रमुखाष्टशक्तीनां क्रियाशक्ति प्रसरस्वरूपत्वात् ज्ञानशक्तिः 
क्रियाशक्तिरिच्छाशक्तितिरोधान शक्तिरनुग्रहशक्तीति प्रथितशक्ति 
पञ्चकस्वरूपस्य प्रसरा विशेषात्मशक्तिलक्षण सदाशिव शैतन्य 
यक्तिमती च शिवस्यानन्तशक्तीत्वात् | किं केवलमासामुपवर्णनामिति 
नाशंकनीयमित्याह -

अष्टावेतायशस्विन्यः ईशाद्यस्त्रिशूलिनः |
आसं वीर्यं विभागञ्च स्वरूपेणोच्यते द्विजाः ||

(प्. ७९) हे द्विजाः | त्रिशूलिनश्शिवस्य एताः ईशानाद्या अष्टोयशस्विन्यः 
सर्वकार्यसमुत्पादनक्षमात् कीर्तिमत्यः तत्तस्तन्मात्रोपवर्णनमित्याशयः 
| आसां शक्तीनां वीर्यं सामर्थ्यन्तत् भेदेन कार्यविभागञ्च 
स्वरूपेणोच्यते स्वभावतः कथ्यते | क्रमतो वदति -

ईशानिपरमाकाष्ठा शेखरत्वेन कल्पिताः |
जगत्पूरण हेतुत्वात् बिन्दोर्नादादिवृत्तिभिः ||

वक्त्रेणासाम्यतस्तस्य पुमान् वक्त्र वितीर्यते |
घोरोमलादि संसारस्तद्विरोधितया विभुः ||

अघोर इति विख्यातस्सद्भावोयं सलक्षणः |
हृदयञ्चापि सद्भावो यस्मात्तस्मात्तदेव हि ||

वामोस्य तु रहस्यत्वात् सूक्ष्मत्वादृक् क्रियात्मकः |

(प्. ८०) कर्ता विश्वस्य पुत्रादि कार्येषु जननं यतः |
वामोगुह्यस्ततश्चायं शास्त्रेस्मिन् सम्मतो बुधाः ||

सर्गेच्छामात्रतस्तस्य स्वशक्तिप्रसरात्मिकाम् |
मूर्तिमासादयेद्यस्मात् सद्योमूर्तिस्ततस्स्मृतः ||

ईशानि अनुग्रहकरि शिवलक्षणोर्ध्वपदे | अनुग्राह्यं शिष्यं योजयति | 
परमोन्नतियुक्ता काष्ठान्निरतिशया उत्तमांगवत् सर्वोर्ध्व 
स्थितत्वाच्छेखरत्वेन मूर्धत्वेन कल्पिता | ईशान्यात्मे शानोनृत्तगुरु 
द्विमूर्तितयाप्यभि ध्यायमानोत्र शेखरं यस्यास्सा सदाशिवी मूतिः | 
ईशान शेखरी बिन्दोर्णादादि वृत्तिभिः | तत्रोत्पत्ति पटले 
वक्ष्यमाणनादादयो वृत्तयो एषान्ते नादादि वृत्तयः | 
शास्त्रपदवाक्यात्मविप्रट्प्रसराः तैशास्य (प्. ८१) सकात्मकतया कालाग्नि 
या द्यनाशृतान्तमखिल जगदापूरयन्ती | पूरणी नाम शक्तीतिरोभावकरी | 
तदात्मकोमन्त्रस्ताभिर्जगत् पूरणी हेतुत्वात् पुमानित्युच्यते | अनेनार्थत्वाद् 
धातूणां पुं पवनेति धातुः पूरणार्थेपि वर्तते 
पुंसामज्ञाननिचयं पुनातीति वा पुमान् तस्य पुंसो वचनहेतुत्वात् 
वक्त्रेणास्येन साम्यतः | तुल्यत्वात् वक्त्रमितीर्यते वक्त्रमित्युच्यते | पुमान् 
पूरणहेतुभूतः वक्त्रवचनहेतु लक्षणं यस्यास्सा सदाशिवीतनुः 
पुंवक्त्र | अघोरः मलादिसंसारः मलहेतु भूतरागद्वेषादि संसारः | 
तद्विरोधितया द्विदासित्वेन विभुः | या संहारकारी | हार्दी नामशक्तिः 
तल्लक्षणो मन्त्रः अघोर इति विख्यातः | अयं शान्तलक्षण स्वलक्षणः | 
सद्भावः | (प्. ८२) परमार्थः हृदयञ्चापि | लोकप्रसिध्या सद्भावः | 
परमार्थः कथ्यते | यस्मात् तस्माद् अघोरस्तदेव हृदयमेव हि | अघोरश्शन्त 
स्वभावः हृत् स्थलं परमार्थलक्षणं यस्यास्सा सादाशिवीमूर्तिः 
अघोरहृत्स्थल | दृक् क्रियात्मकः वामः यास्सूक्ष्मदेहात्मिका वक्ष्यमाण 
त्रिकृत्यकरी | स्थूलदेहात्मिका स्थिति मात्रकरी वामानामशक्तिः | तल्लक्षणः 
अस्य वामनाममन्त्रस्य वामशब्दस्य विलक्षणोत्तया विलक्षणतया 
प्राण्यदृष्टपूर्वविलक्षणांगस्येव रहस्यत्वात् गुह्यत्वात् 
सूक्ष्मत्वादप्रत्यक्षत्वात् विश्वस्य कर्ता जनिता | सतुपुत्रादिकार्य दर्शनात् 
प्राण्यदृष्टपूर्वविलक्षणांगमिव विश्वलक्षणकार्य दर्शनादनुमीयते 
| इति भावः यतो यस्मात्कारणात् पुत्रादिकार्येषु जन्यतेनेनेति जननम् | (प्. ८३) 
प्राण्यंगभूतसाधनमगुह्य शब्दवाच्यम् प्रसिद्धम् | ततस्तस्मादयं 
वामो विश्वकार्य साधनभूतः | शास्त्रेस्मिन्नस्मिच्छिवदर्शने हे बुधाः 
गुह्यः गुह्यशब्दवाच्य इति सम्मित सम्यगनुमितम् | वामो विलक्षणो गुह्यं 
जगत्जननलक्षणं यस्यास्सा सादाशिवी मूर्क्तिर्वामगुह्या | 
सर्गेच्छामात्रतः सृष्ट्यारम्भं कुर्म इति चिन्तनानतिक्रमेण 
तस्याधिकारमनुप्रविशतश्शिवस्य स्वशक्ति प्रसरात्मिकाम् | स्वकीया 
सृष्टिकरी मूर्तिनामशक्तिः तस्याः प्रसराः तदर्थाः कलाः सिध्यादयः 
तदात्मिकां मूर्तिं सदाशिवतत्वाधिष्ठातृरूप पञ्चवक्त्र त्रिपञ्च 
दृकात्मकशरीरावयवमासादयेत् | प्राप्नुयात् परात् समभिव्यक्तस्तदवयव 
स्वरूपीस्यात् | ततस्समन्त्रस्सद्योमूर्ति स्मृतः | सद्यस्सद्यो (प्. ८४) मूर्तिः 
अङ्गं अवयवः यस्यास्सा सादाशिवी मूर्तिस्सद्यांगी | उपसंहरति -

एवं मन्त्रास्तु पञ्चैते तैर्निबध्यादनुश्शिवा |
वस्तुतस्तु न भिन्नास्ते यतोनान्ये स्वशक्तितः ||

एवमित्थमेते पञ्चमन्त्राः तनुरीशानादिभिश्शिवाशुद्धा तनुस्सादाशिवी 
मूर्तिरुक्तप्रकारेण निबद्धाः घटिताः ते मन्त्रशब्दशब्दिताः वस्तुत 
स्वभावतः विद्यातत्वनिवासिन इव ततश्शिवान्नभिन्नाः यतः 
यस्मात्कारणात् स्वशक्तितः तत् प्रसरात्मकत्वात् नान्ये नेतरे भवन्ति | पुनरपि 
मन्त्रास्सन्तीत्याह -

अन्तरङ्गास्तथा चान्ये मन्त्रास्सन्ति शिवात्मकाः |
हृच्छिरश्छूलिकावर्म लोचनास्त्राणि नामतः ||

(प्. ८५) तथेशानादि पञ्चबहिरंगाः | किन्तु तस्थानेष्वन्तरंगाः | सदाशिव 
तन्वन्तरितक्लिप्तिमन्तः शिवात्मकाः शिवशक्ति प्रसरस्वरूपाः अन्ये 
मन्त्रास्सन्ति | तन्नामानि दर्शितवान् | हृदित्यादिना | हृदयादि शब्दार्थमाह 
-

सद्भावो हृदयं तस्य शिरस्सर्वोच्चितोगुणः |
वशित्वमपराधीनं यश्छिका सोपरिस्थिता ||

स्वभावगुप्तमन्येषा समर्थमपि गोपने |
तेजः कवच सा धर्म्या तन्नाम्ना व्यपदिश्यते ||

सर्वज्ञतया बीजं यत्ततस्ते न निरीक्षणम् |
यो सावप्रसहश्शंभोः प्रतापो हेतिरुच्यते ||

तस्य पञ्चमन्त्र तनोश्शिवहृदयं सद्भावः | परमार्थलक्षणं 
शिरस्सर्वोश्छ्रितो गुणाः | सर्वो परिवर्ति स्वधर्मः यद्वशित्वञ्चिदचित् (प्. ८६) 
प्रेरकत्वं अत एवापराधीनं स्वातन्त्र्यलक्षणं सोपरिस्तिता | शिखायत् 
तेजस्वभावः गुप्तम् | स्वकीयभावेन महिम्ना सापेक्षरहितेन रक्षितम् | 
नकेवलं तन्मात्रमन्येषां चिदचिल्लक्षणानां गोपनेपि समर्थं शक्तं 
तत् तेजः कवच सा धर्म्यात् वर्मसादृश्यात् तन्नाम्ना व्यपदिश्यते | 
कवचमित्युच्यते | सर्वज्ञतायाः षट्गुणमध्य पठितायाः बीजं हेतु 
भूतं ज्ञानशक्तिप्रसरं नेत्रशब्दशब्दिततेजः | यद्यस्मात् कारणात् 
ततस्तेन तेजसा निरीक्षणं भगवतस्सर्वार्थावलोकनम् | यो सा व 
प्रसहस्सोहमशक्यः प्रतापः | चिदचिज्जातं भोग्यसापेक्षः | प्रकर्षेण 
तदनुपह्नवनीयततया प्रतव्यतेनेनेति प्रतापः | तत् तेजश्शंभो शिवस्य 
हेतिरुच्यते | (प्. ८७) अस्त्रमिति निगम्यते | देह वर्मास्त्रधृति 
मतामैश्वर्यन्दृष्टं किमस्य तदित्यत आह -

ऐश्वर्यं परमाकाष्ठा नैजोगुण इतीष्यते |
यस्मात् सा परमाकष्ठा व्यत्युत्कर्षात्मको गुणः ||

ऐश्वर्यमस्य परमाकाष्ठा परमोन्नति भूताकाष्ठा निरतिशया | साका 
परिग्रहरूपिणी | किन्नेत्याह नैजोगुण इतीष्यत इति | निजः गुणः न 
व्यतिरिक्तेत्यर्थः | कुतः यस्मात्कारणात् सा परमाकाष्ठा व्यत्युत्कर्षात्मको 
गुणः | सर्वज्ञत्व सर्वकर्तृत्वरूप शिवत्वाभिव्यक्ति निरतिशयात्मको गुणः 
शिवानन्द शिवभोगशब्दशब्दितः | मुक्तशिवस्यापि स एष गुणोस्तीति 
वक्ष्यामः | अर्थान्तरमाह -

(प्. ८८) ऐश्वर्यं स्वामितासर्व चिदचिद्वर्गयोर्द्वयोः |
ऐश्वर्यन्नात्रवशिता सा यस्मादिशितुः फलम् ||

अथवा पुनरैश्वर्यं सर्वचिदचिद्वर्गयोर्द्वयोः स्वामिता |
चिदचिदात्मकं स्वमस्तीति स्वामितत्वं स्वामिता | अत्र शिवे ऐश्वर्यन्नवशिता 
नह्यणिमादि मध्यपठितवशिता | सा वशिता यस्मादिशितुस्तद्वशितावतः 
फलं स्वाह्लादनिमित्तं सापेक्षरहित स्वपरापरिपूर्तिलक्षण परमाह्लाद 
निमग्नस्य भगवतश्चिदचिद्वर्गयोस्वामिता चिदचिदनुग्रहार्थं एवं 
मन्त्रस्वरूपमुक्त्वोपसंहरति -

मन्त्रास्तु सर्व-एवै ते शक्तयः परमेष्ठिनः |
नित्यसिद्धाश्च ताः प्रोक्ताश्शक्तस्तद्योगतश्शिवः ||

सर्व-एवैते मन्त्राः पञ्चब्रह्मषडंगात्मकाः | परमेष्ठिनश्शिवस्य (प्. 
८९) शक्तयः ईशान्यादि शक्त्यात्मकाः | ताश्च शक्तयः नित्यसिद्धाः 
प्रोक्ताः विद्यातत्वनिवासिन इव नेत्यर्थः | तद्योगतः ईशान्यादि शक्ति 
संबन्धात् शिवशक्तः ईशानादि शक्तिमान् भवति सर्वदा शिवस्थदवस्थः 
किन्नेत्याह -

यदा कार्यप्रवृत्तास्तास्तदोच्यन्ते तु शक्तयः |
शक्ति शक्तिमतोर्भेदः प्रसंगादेवमीरितः ||

शिवेन साम्यका एते मन्त्राभिन्नाणवोन च |

यदेशान्यादयस्ताः कार्यप्रवृत्ताः कार्यप्रयोगभूमिं प्राप्ताः | 
तदेशानादि श्वशक्तिमत् भेदं कुर्वन्त्यश्शक्तय उच्यन्ते शक्तय इति 
निगद्यन्ते | यदोपसंहृतकार्यलक्षणा स्वनिष्ठतां यान्ति तदेशान्याद्या 
शक्तयो ब्रह्मात्मकशरीरान्तरं (प्. ९०) भगवतः कथ्यत इति भावः | शक्ति 
शक्तिमतोर्भेदः प्रसंगात् सादाशिव तनूक्तिप्रसक्त प्रसंगादेवमित्थं 
कार्यभेदादीशान्यादि शक्तिभेदः तद्योगत ईशानादि शक्तिमद्भेदः 
ईरितस्समुदितः | ये मन्त्राश्शिवेन सात्मकाः | शिवेन सहात्मना स्वरूपेण 
वर्तन्त इति सात्मकाः तादात्म्य संबन्धलक्षणा इत्यर्थः | शिवस्य 
विद्यातत्व निवासिन इव ते | न च भिन्नाणवः भिन्नाव्यतिरुक्तोऽणुरात्मा 
स्वरूपं एषान्ते ततोक्ताः | कार्यशरीरस्वरूपशक्तीनां वीर्यविभागोक्तिं 
कृत्वा करणात्मिकानान्तदुक्तिन्तनोति |

हारिणीया शिवश्योक्ता सर्वाभरणशक्तिका |
अथवा परसंस्थानं नयेदाहृत्य पुद्गलम् ||

(प्. ९१) यस्मात् तस्मादियं शक्ति हारिणीत्युच्यते बुधैः |
जननी जगतो जन्म स्वभावस्यामितद्वितिः ||

शिवस्य माया सर्गोपसंजिहीर्षाः या हारिणी हारिणी इत्यभिहिता 
सर्वाहरणशक्तिका | सर्वसूक्ष्मदेहतद्धेतुक चिद्व्यात्म 
भोगादिकस्याहरणमुपसंहृतिरनन्तशक्तिद्वारा यस्याशक्तेस्सा तथोक्ता | 
अथवा यद्वा पुद्गलं परिपक्व मलात्मानं दीक्षाकर्मण्यभिव्यक्ता सती 
माया मण्डलस्थं सकलन्तत्रानभिव्यक्ता सति तन्मध्यस्थं प्रलयाकल 
तदुपरिस्थं विज्ञानकालं वा शुद्धभुवनोपसंहृतिं कुर्वती 
सत्यकुर्वती वानन्तादीनपि समस्तान् कांश्चिद्विरक्तान्वा हृत्य शुद्धविद्या 
धस्त्री पशुभिस्त्रीमलाति विच्छक्तिमद्भिस्सहतदुपरि 
क्रमिकवर्तीनान्तरतमाद्युपब्रंहित (प्. ९२) 
स्थूलसूक्ष्ममलवासनोर्थाधिकार मलादि स्वोचित पाशोपसंहृति द्वारा 
उपर्युपरि | स्वोचित सोपाधिक शिवत्वाभिव्यक्तिमयोयं स्वानुचित सोपाधिक 
शिवत्वाभिव्यक्ति गलितिञ्च कृत्वा क्रमतस्समुद्धृत्य परसंस्थानं 
निरूपाधिक परशिवताभिव्यक्तिदपरशिवलक्षणपदन्नयेत् | गमयेत् | 
यस्मात्तस्मात् बुधैश्शिवशास्त्र दृक्भिस्थेयं शक्तिहरसंबन्धिनि 
हारिणीत्युच्यते | आगमान्तरे पुनरियमेवोक्त व्यापारानुक्रमतः | ज्येष्ठा 
रौद्रीति च द्विशब्दशब्दिता स्यात् | अथ जनन्या (व्या)व्यापारः | सर्गारम्भे 
विचित्रसर्गे निर्माणाधिकारन्निर्वर्तयतश्शिवस्य तदुपयोगिनी अमितद्विति 
अखण्डित प्रकाशा या शक्तिः सा जन्मस्वभावस्य व्यक्तियोग्यसजगतश्चिद (प्. 
९३) चिदात्मनस्साक्षाद्विचित्ररूपबिन्दुकार्या 
चितस्तस्तदुपाधिकचितश्चानन्तशक्तिद्वारा मायात्मका चितस्तदुपाधिक 
चितश्चाभिव्यक्ति करीसति जनयित्रसंबन्धिनी जननीत्यभिहिता | 
दीक्षायामपीयं प्रतिस्थानं चिदचितोर्जननीत्यगमनीया | अथ रोधयित्रि या 
व्यापारः -

रोधयित्र्यणुसंघस्य प्रलये नियमस्तितिम् |
भोगेष्वपि च तस्यापि विदधाति यतस्ततः ||

रोधनाय प्रसक्तस्य शिवस्य संबन्धिनी या शक्तिस्साणुसंघस्य प्रलये 
साक्षात् | प्रलयकेवलात्मनः कर्मपाकान्तं मायोदरं स्वस्थाने | 
अनन्तशक्तिद्वारा स्वार्जितकर्मानुरूपतस्थिति काले भोगेष्वपि चाक्रत् | (प्. ९४) 
स्तितया मायामण्डल स्वस्थाने दीक्षायामपि प्रतिस्थानं तस्यापि सकलाणु 
संघस्यापि पुनश्च शब्दाद्विज्ञानकेवलिनश्च साक्षान्मलपाकान्तं 
मायान्तं स्वस्थाने दीक्षायां प्रतिस्थानं शुद्धाध्वनियोजितस्य च 
नियमं स्थितिं तिरोभावलक्षणाच्युति स्थितिं पुनस्थितिकाले 
अशुद्धाध्वन्यनन्तशक्ति द्वारा दीक्षयाञ्च प्रतिस्थानं साक्षाच्च 
शुद्धाध्वनिः स्वस्वार्थक्रियात्मिकां स्थितिञ्चार्थात्सिद्धां विदधाति 
करोति यतस्ततः | रोधयित्रसंबन्धिनी रोधयित्रीत्यभिहिता | जननी रोधयित्रीति 
इमे द्वेशक्ति आगमान्तरे सृष्टिस्थिति तिरोभावत्र्यर्थ क्रियावत्यौ एकरूपे सत्यौ 
सूक्ष्मवामदेवाथसंबन्धिनीत्युच्यते | उपसंहरति -

(प्. ९५) एतास्तु शक्तयस्तिस्रः शरीरे करणात्मिकाः |
नित्यसिद्धा विभोर्विप्राः यत एव स्वकम्बलम् ||

एतास्तु हारिणी जननी रोधयित्रीत्यभिहिताः तिस्रः त्रिसंख्यायाः शक्तयः 
शरीरे ईशान्याद्यात्मकस्थूलवपुषि करणात्मिकाः सूक्ष्मतनु 
स्वरूपिण्यः परैः पुमर्थैः पुष्णातीति वपुः | तनोति सर्वजगत् विस्तारयतीति 
तनुः तत् स्वरूपिण्यः शक्तयः हे विप्राः ताश्च विभोश्शिवस्य नित्यसिद्धाः | 
कुतः तत यत स्वकंबलमेव स्वकीय सामर्थस्वरूपिण्य एव | अथ तासां 
स्थितिन्दर्शयति | 

शक्तीनां वस्तुतस्तासां स्थितिरीश्वर तत्वके | 
ईशप्रवर्तको यस्मात् प्रवृत्तिश्शक्तिभिर्यतः || 

तासां शक्तीनामीशान्यादि रोधयित्र्यन्तानां (प्. ९६) वस्तुत स्वभावतः | 
स्थितिरीश्वरतत्वके ईश्वरतत्वसंज्ञिते शिवे कुतस्तस्मात् यस्मादीशः 
ईशाख्यश्शिवः प्रवर्तकः कार्यप्रयोगदशां गच्छन् तदुत्पत्यर्थं 
तद्विचित्रगुणसंक्लिप्तिमान् | अस्तुकिमनेनेनेति न वाच्यम् | ततः यतः यस्मात् 
प्रवृत्तिः बिन्दुकार्यविचित्रगुणाभिध्यानं शक्तिभिरन्यथा न घटते | 
यदैव कार्याय नियोजितास्तदैव लब्धोन्मीलनास्सत्यः | तत्राधिकाराख्ये शिवे 
स्वमात्मनन्तदपृथक् सिद्धतया दर्शयन्तीति भावः | तदुक्तं मतङ्गे | 
संलब्धोन्मीलनास्सत्यः सात्वेस्मिन्नीश्वराह्वये | 
दर्शयन्ति स्वमात्मानमधिकारे नियोजिता इति || 

ननु सादाख्य तत्वाधिष्ठातरि सदाशिवनाम्नि (प्. ९७) शिवे कार्यप्रयोग 
दशांगत समस्तशक्तयः समष्टिरूपत्वेन संस्थितास्सकथमत्र भोग इति 
वर्णितः | श्रीमन्मतऽऽगादौ | तस्याधिकारित्वं समुदितं सत्यम् | स्वकार्य 
कला विभक्तौ स्वोद्योगविधुरबिन्द्वाधिष्ठातरि सति निष्कले सत्यपि समागत 
व्यक्तियोग्य स्वशक्ति कविनिर्गमनोद्युक्तचतुष्कलसकलनिष्कल-
बिन्द्वधिष्ठातृत्वात् | सकलनिष्कलसंज्ञित शिवस्सर्गारम्भकाले 
बिन्दुपालनात्मकता दृक् भोगावस्थपरिच्युतिं वितन्वत् सकलीकृत विचित्रसर्ग 
निर्माणाधिकार दशामनुप्रविशन्नीश्वराभिधानं लभन् बिन्दुतत्कार्य 
कलासु पञ्चसु पठित शान्त्यतीतादि भुवन निर्माणं शान्त्यादि 
कलाचतुष्कमधिकृत्य (प्. ९८) समधिकुर्वन् अधोयोनिर्मित निर्मितकार्यस्थले 
तत्तदुपरि तदुद्योगभोगावस्थां क्रमतः परित्यजन् अधिकारमनुप्रविशन् 
तदधस्तनकार्योद्युक्तावस्था सम्मेलनाधेतो स्तत्रापि सकलनिष्कलत्वात् 
शान्त्यतीत भुवनस्य लयतात्विकत्वेपि भोगतात्विक शान्तिमस्तकस्थत्वात् | तत्र 
लय संज्ञितोपि शन्त्यतीतादि भुवनपञ्चकेषु भोगाह्वयं भजन् 
तदीशानादि भुवनप्राप्तिकामैरीशानामूर्त्याद्याकारतयाध्यातव्यः | 
फलप्रदो भवन् तदनन्तरं सादाख्यभुवन समुत्पत्तिं समधिकुर्वन् 
सदाशिव संज्ञितस्समष्टिरूपपञ्चमूर्तिमय तनुस्सतत्रध्यातव्यः 
समष्टिरूपत्वात् सकलत्व स समृद्धाधिकारित्वे स्तोपि तदधस्तनैश्वर 
तत्वतात्विकनिर्माणानन्तप्रेरणादि (प्. ९९) लक्षण कार्यप्रयोग 
दशामनुप्राप्तेरसंभवात्तदुद्योगस्संभवतीति स तत्र सदाशिव 
संज्ञितेश्वर भट्टारक एवात्र भोग इति वर्णितः | मतङ्ग 
सर्वज्ञानोत्तरयोस्तु सदाशिव तत्वे तदधस्तन कार्यं सर्वमन्तर्भावयित्वा 
स भोग इति न वर्णित इति न किञ्चिदसमञ्चसम् | ऋषयः सांख्य सौगत 
जैमिनीयार्हत चावाकादिभिस्समधिगत स्वकीय शास्त्रैरीश्वर सिद्धिर्निगीता | 
तदितरैः पाञ्चरात्रादिभिर्गीता शिवेतर सिद्धिरिति तत् सक्ता संशया लिंगिता 
भगवन्तमहीमुखी कृत्य भाषन्ते -

भगवन् कथितस्सम्यक् पदर्थः पतिसंज्ञितः |
प्रमाणैरपि वक्तव्या युक्तिबोध्या हि साधवः ||

(प्. १००) हे भगवन् पतिपदार्थः सम्यक् लयादि स्वरूपोक्तिभिः कथितः | तथापि 
तत्र विविध वादि विप्रतिपत्तितस्संजनित सक्तासंशयोन्मूलनार्थं 
प्रमणैरनुमानाख्यैरपि वक्तव्यः तदुक्तिभिस्साधनीयः | युक्तिबोध्या हि 
साधवः युक्तिभिरनुमानै बोध्या हि बोधनीयाहि अर्थाः साधवः 
सिद्धसत्ताकाः | अथवा साधवः आस्तिकाश्रोतारः अतीन्द्रियवस्तु 
साधनेनुमानस्य चार्वाकव्यतिरिक्त समस्तवादिभिस्वीकरणाद्-
अनपह्नवनीयत्वात् | एतदुपश्रित्य भगवान् तत्र सांख्यं 
प्रत्यनुमानवाक्यन्तत् सिद्धौ प्रयुनक्ति -

अचेतन जगद्विप्राः चेतनप्रेरणं विना |
प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा न स्वतन्त्रं रथादिवत् ||

(प्. १०१) हे विप्राः अचेतन जगत् कालादीक्ष्यन्त तत्व तात्विकजातञ्चेतनप्रेरणं 
निना प्रवृत्तौ स्वार्थक्रियाकारित्व प्राप्तौ वा निवृत्तौ तदप्राप्तौ वा न 
स्वतन्त्रं न तदनपेक्षं रथादिवत् रथिनः प्रेरणं विना रथस्तदर्थ 
क्रियालक्षणगमन तन्निवृत्तिकरणे शक्तः | तर्हि कः प्रवर्तक इत्यत आह -

योत्र प्रवर्तकश्शक्तः स पतिः परिपठ्यते |
नानैकान्तिकता हेतोः क्षीरेवत्सविवृद्धिदे ||

योत्र तदर्थः क्रियाकरणे तदकरणे वा चेतनस्य शक्तस्समर्थः प्रवर्तकः 
प्रयोजकस्सपतिः परिपठ्यते | क्षित्यादिकञ्चेतनप्रेरणं विना न धारणादि 
लक्षण स्वार्थक्रियां करोति अचेतनत्वात् | यथा (प्. १०२) रथादिकमिति प्रयोगः | 
यथा चेतनमपि क्षीरं स्वंतोवत्सविवृद्धिदानात्मिकां स्वार्थक्रियां 
करोति | तथा प्रकृतिः पुरुषभोगमोक्षदानात्मिकां स्वार्थक्रियां करोतीति 
सांख्याः | प्रकृतिः स्वतः प्रवर्तते अचेतनत्वात् क्षीरवदित्यत्र परोद्धृत 
दृष्टान्ते साध्य विपर्ययेण सहसिद्ध व्याप्तिकत्वं प्रदर्शयन् | 
पुनस्तद्धेतोर्विरुद्धत्वं विनिवेदयन् | स्व प्रयुक्त हेतौ तदेतत् 
क्षीरनिदर्शनं स्यात् ततो नानैकान्तिकबमिति कथयति नेत्याह 
अचेतनत्वादित्यस्मात् प्रयुक्तस्य हेतोर्वत्स विवृद्धि देवत् सवपुः पुष्टिकरे 
क्षीरेनानैकान्तिकता | कुत इत्यत आह - 

चेतनेन गवा यस्मात् प्रवृत्तं वत्सवृद्धिदम् |
मृदादेहात् प्रवर्तेत प्रवृत्तं चेत् स्वतः वयः ||

(प्. १०३) न च प्रवर्तते यस्मत् चेतनापेक्षिता स्थिता | यस्मात् क्षीरं चेतनेन 
गवा प्रवृत्तं स्वर्थ क्रिया युक्तं वत्स वृद्धिदं भवति | पयः स्वतः 
चेतनानधिष्ठानात् प्रवृतञ्चेद् यदि स्वार्थ क्रियायुक्तन्तर्हि मृतात् 
प्राणवियुक्त तिरकृत चितो गोदेहात् प्रवृर्तेत प्रवृत्तं भवेत् | यस्मान्नच 
प्रवर्तते तस्मादचेतनस्य प्रवृत्ति निवृत्यर्थ चेतनापेक्षिता स्थिता निश्चिता | 
अयं बाधकतर्कः नन्वत्रायस्कान्त तृण मणि खण्डानां स्वतोयस्तृण 
भ्रमणादि प्रवृत्ति हेतु त्वेन दर्शनात् | अतो समर्द्धेतोर्विरुद्धत्वमकूतो 
युष्मद्धेतोरनैकान्तिकत्वा सत्वं तन्नेत्याह -

नाप्ययस्कान्त दृष्टान्तस्साधकोऽचित् प्रवर्तने |
(प्. १०४) अयस्कान्तोपियोक्तारमपेक्ष्यैव प्रवर्तकः ||

अचिप्त्रवर्तने अचित स्वतः प्रवृत्ति साधने | अयस्कान्तलक्षण दृष्टान्तो यस्य 
हेतोस्सोयस्कान्त दृष्टान्तः सोपि तु न साधकः | न सद्धेतोत्वेन परिगृहीतव्यः 
| कुतः अयस्कान्तोपि क्षीरमिव योक्तारञ्चेतनात्म देव दन्तादि 
प्रयोजकमवेक्ष्यैव तत् परिग्रहोभुत्यैव प्रवर्तकः | अयस्समाकर्षणात्म 
स्वार्थक्रिया युक्तो भवति | तृण मणि खण्डादिकमपि न स्वयमेवेति 
सोयमस्मद्धेतौ दृष्टान्तस्संभवतीति नह्यनेनानैकान्तिकत्वम् | ननु 
वायोः प्रवहनमग्नेः प्रदहनमित्यादिकं स्वाभाविक दृश्यते अस्ति हि पुनः 
कर्मण स्वतो भोग दातृत्वमित्यपि वदन्ति | जैमिनीयाः तन्निरासार्थमाह -

(प्. १०५) किञ्च पक्षीकृतस्सोपि जडस्सन्यः प्रवर्तते |
स्व प्रवृत्तौ परापेक्षमचेतनमतस्थितम् ||

किञ्च पुनरपि पुरोक्तं विना जडस्सन्यः प्रवर्तते | स समस्ताविपक्षी कृतः 
पक्षत्वेनावच्छिन्नः | अयमाशयः | वायोः प्रवहनमग्नेः प्रदहनं यदि 
स्वाभाविकन्दृष्टं तर्हि निश्चलत्व निर्वाणा लक्षण स्वभाव विपर्यासः | 
कुतः प्रवहन प्रदहनादिकं कदाचिदृश्यते | ततः केनापिनुन्नस्तत् स्वभाव 
इति कारणान्तरेण भवितव्यमिति ईश्वरः | प्रेरकोनुमीयते आन्मतर प्राणादि 
वायु प्रवहना प्रवहन हेतुतयापि ह्यात्मानुमीयते | कर्मणः फल 
जनकत्वेपि ततस्मैपुरुषायाहमनेन साधनेन पुनरियन्तं 
कालमद्येदमफलमनेन (प्. १०६) फलान्तरेण सह पृथक् 
प्रादास्यामीत्येवं विध समस्तज्ञान शून्यत्वात् कृष्यादि कर्मण इव 
प्राधान्यं कर्तृत्वं न युक्तं ततः कर्तृत्वस्य कर्मानुसारित्वात् | 
नस्वातन्त्र्य विहीनम् | तदुक्तं सिद्ध गुरुणा -

स्वतन्त्रस्याप्रयोज्यत्वं करणादि प्रयोणुता |
कर्तृ स्वातन्त्र्यमेतद्धि न कर्माद्यनपेक्षितेति ||

अतो स्मात् कारणात् अचेतनं स्व प्रवृत्तौ परापेक्षञ्चेतनापेक्षं 
स्थितन्निश्चितम् | जैमिनीयाः | पुरु एवेदमित्यादि श्रुति तत्रः पुरुष एवायं 
स्वात्मन सुकृत दृष्कृतात्मकं बन्धमात्मा ज्ञातव्य इत्यादि योगे | न च 
तन्मोक्षमारचयन्नीश्वरो नान्य इत्याहुः | तदिदं हृदि निधाय 
ऋषयश्चोदयन्ति | एवञ्चेच्चैतनास्सन्ति पुरुषास्सर्वसम्मताः | (प्. १०७) 
तेषामेवास्तु कतृत्वं किमन्येन वदेश्वर ||

हे ईश्वर | एवञ्चेक | यदि चेतनापेक्षमचेतनं प्रवर्तकं तर्हि 
सर्वसम्मतास्सर्ववादिभिस्वीकृताश्चेतनाः | पुरुषास्सन्ति तेषामेव कर्तृत्वं 
शरीरादि प्रेरणेन सह तन्निर्मातृत्वमस्तु वद कथय स्वकिमन्ये नान्यन्तम 
प्रसिद्धे नेश्वराख्येण ईश्वरः |

अज्ञाजन्तुरनीशोयमात्मा यस्माद्विजर्षभाः |
सोपि सापेक्ष एव स्यात् स्वप्रवृत्तौ घटादिवत् ||

इष्यते स कथं कर्ता कर्ता तस्मान्महेश्वराः |

हे द्विजर्षभाः | यस्मात् अत्मा विज्ञान कैवल्य दशा या मज्ञः अनभिव्यक्त 
दृक्क्रियः | वस्तुनान्तदगोचरत्वादज्ञातानां प्रेरणमशक्यमिति भावः | 
सतु पुनः प्रलय कैवल्य दशायामजन्तुः कलादि योगात् पूर्वमहमधुना 
इदन्निर्मातद्योगप्रेरणादिकं करोमीति ज्ञानाभावात् जनित्रन्तरेण स्वशरीर 
सहकृत चिद्व्यक्त्यात्मना जनितुं योग्यः स तु पुनस्सकलदशायामनीशः स्व 
देह प्रेरणादिकमसत्यप्य स्वतन्त्रं नह्यनेन स्वशरिर वियोग 
शरीरान्तरनिर्माण तत् स्ववश प्रेरणादिकं क्रियते | यद्यस्ति सदा सर्व एव 
पुरुषा अप्राकृत शरीरास्सुखिनस्युः सोपि स पुरुषोपि स्वप्रवृत्तौ स्वकीय भोग 
मोक्षात्म स्वार्थक्रियाकारित्वात् प्राप्तौ अस्वतन्त्रत्वात् घटादिवत् सापेक्षः 
जलाहरणलक्षण क्रियाकारित्व प्राप्तौ देवदत्तादि (प्. १०९) सापेक्ष 
घटादिवदीश्वर सापेक्ष एव स्यात् | तथा हि सर्व एव हि प्रेक्षावन्तो 
हितसाधने दृष्टे दृऽष्टेव कर्मणि प्रवर्तमानास्तत् | स्वभाव सिद्धास्ते 
कदाचिदक्षक्रीडा ब्रह्महत्यादि ष्वप्यहित साधनेषु प्रवर्तमाना दृश्यन्ते 
| स्वभाव विपर्ययासस्तेषां नाहेतुकः | यस्तस्य हेतोस्सं ईश्वरः | 
तथाहुः | ईश्वर प्रेरितो गच्छेत् स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वेति | ननु यद्येवं 
कर्मान्तर फलालंबनात् | ईश्वर प्रेरितास्ते श्वमेध ब्रह्महत्यादिनि 
कुर्वन्तीति | तत्र स्वातन्त्राभावात् कथं तेषां कर्तृत्वम् | सत्यम् | 
प्रयोज्यानामपि कर्तृत्वात् तीव्रतराभावात्मना स्वाराज्यादि फलविषयेण 
गर्वेण भयरागादि वशेन चाविष्टा | अश्वमेध ब्रह्महत्ति परद्रव्यापहृदि 
कर्तारस्ते तादृक् कर्तृरूपा येव स्वतन्त्र्य (प्. ११०) लक्ष्यन्त इति न 
किञ्चिदसमञ्जसम् | तदुक्तं श्रीमतंगे यो ये नाशय भावेन वशीकृत्य 
शिवच्छाया नियुज्यते सौभोगेन कर्मस्त्वथ तादात्मकमिति | 
तस्माद्धेतोर्महेश्वरः कर्ता स उक्तलक्षण पुरुषः कर्ता जड प्रेरक इति 
कथं केन प्रकारेणोच्यते | स्वीक्रियते न कथञ्चिदपीत्यर्थः उक्तलक्षण 
विधुरत्वादचेतन प्रेरकादुक्ता भवन्त्वित्याशंकायामाह -

विमुक्तास्त्वी हि कर्तारो भवेयुरिति चेन्मतिः |
किमादिमुक्तस्यात्कर्ता नादिमुक्तोथ वा द्विजाः ||

हे द्विजाः विमुक्ताः पाशत्रयविमोचन शिवत्वाभिव्यक्तियुक्ताः | अयोगान्ययोग 
व्यवच्छेदेनेति तु हि शब्दार्थः | तर्हीति पाठे तदेत्यर्थः | कर्तारो चेतन 
प्रवर्तका भवेयुः | (प्. १११) असुरिति मतिश्चेत् बुद्धिर्यद्यस्तितर्हि किमदि मुक्तः 
कर्तास्यात् | अथवा नादिमुक्तः कर्तास्याद्वा तत्र फलितमाह -

अनादि मुक्तच्छेत्कर्ता सिद्धसाधनता तदा |
आद्यश्चेन्मुक्तिततस्य कर्ता प्रागेव सिध्यति ||

अन्यथायं कथन्मुक्तो बद्ध एव सदा भवेत् |

अनादि मुक्तः कर्ताचेत् तदा जगत् कर्तृत्वेन प्राक् सिध्यस्य निर्णीतस्य साधनं 
गमकं सिद्धसाधनं तत्वं सिद्ध साधनतास्यादित्यनुषंगः | आदौ 
भव आद्यः | स मुक्तः कर्ता चेत् तस्यादिमुक्तस्य मुक्तितः | मुक्त हेतोः कर्ता 
प्रागेव पूर्वमेव सिध्यति भवति | तत्रापि तथापि विकल्याद्या स्वीकारे तस्य 
तस्य मुक्तितः | सिध्यतीत्यनवस्था (प्. ११२) तं निरासार्थ मनाद्यस्सिध्यति | 
तदुक्तञ्च मृगेन्द्रे - तेन स्वभाव सिद्धेन भवितव्यञ्जगत् कृता | अर्वाक् 
सिद्धेन वस्थास्यान्मोक्षो निर्हेतु कोपि वेति | अन्यथान्यत्प्रकारेणाणादि सिद्ध 
कर्तारमनपेक्ष्य कथं केन प्रकारेण अयमाद्यो मुक्त सिद्ध स्यात् | 
अनादिमुक्तमन वेक्ष्य तदस्तित्वे प्रमाणा भावात् | सदैव बद्धो भवेत् | ननु 
स्वयमेव पाशाद्विमुक्तः कर्ता भवतु | तन्नमेषादि 
पशुवर्गादिरप्यौकान्तिकत्वात् पुराज्ञो जन्तुरिति निषिद्धत्वादपीति हृदि 
निधायाह -

न मोक्षं यान्ति पुरुषाः स्व सामर्थ्यात्कदाचन |
मुक्त्वा प्रसादं देवस्य शिवस्याशिवहारिणः ||

देवस्य शिवत्व लक्षणतेजसा देवनशीलस्य अशिव हारिणः | (प्. ११३) शिवं 
सर्वज्ञत्व सर्वकर्तृत्वरूपं बलं तद्विरुद्धो शिवो मलस्तमशिवं 
परिपक्वमवलोक्य दीक्षाकर्मण्यभिव्यक्त स्वशक्या हरतीत्यशिव हारितस्या 
शिव हारिणः | शिवस्य प्रसादो दीक्षारूपानुग्रहः | तममुक्त्वा विहाय 
पुरुषा स्वसामर्थ्यात् स्वकीय बलात् न कदाचन मोक्षं यान्ति | तथाहि | 
पशवोह्यनादि सिद्धप्रकृष्टतर ज्ञानक्रियायुक्तमीश्वरमन्तरेण शरीरादि 
पाश वियोगार्थमयोगार्थं वा सुख संवेदन प्राप्त्यर्थं वा स्वत एव 
न प्रवर्तन्ते | दुःखमोहवेदनाभ्यां वा स्वत एव न निर्वर्तन्ते | 
अस्वतन्त्रत्वान्मेषादि पशुवत् पाशाश्शरीरादयः | कारकान्तरनिरपेक्षाः 
पशुषु स्वत एव न प्रवर्तन्ते | न तेभ्य स्वत एव निवर्तन्ते वा (प्. ११४) 
अचेतनत्वान्मेषादि पशुषु रज्यादि पाशवत् | मीमांसकादीन् न 
कदाचिदनीदृशञ्जगदिति वदतः प्रति युक्त्यन्तरं प्रदर्शयति -

किञ्चानुमान मत्रान्यच्छ्रूयतां द्विजसत्तमाः |
विवादाध्यासितं विशं विश्ववित् कर्तृपूर्वकम् ||

कार्यत्वादावयोस्सिद्धं कार्यं कुम्भादिकं यथा |
कार्यताचास्य विश्वस्य स भागत्वात् घटादिवत् ||

व्योमादिरपि सां शोपि सघुणत्वाद्यथा घटः |
विवादाध्यासितं तस्मात् जगत् कर्तृ पुरस्सरम् ||

हे द्विज सत्तमाः | किञ्च पुनरपि अत्रेश्वरसिद्धौ अन्य दितरदनुमानं 
सावयवं निगद्यते श्रूयतां श्रोतव्यं विवादाध्यासितं विश्वं इदं 
सकर्तृकमकर्तृकमिति (प्. ११५) विरुद्धवादास्पन्दीकृतं महि महीरुह 
महीधर जलधर जलधिनद्यनलानिलादिकं विचित्ररूपञ्जगत् | ततस्तदानीं 
सन्दिग्ध कर्तृ विषय प्रकृतविचारानुकूल विवादानास्पन्दी 
कृतत्वाददृष्टान्तावलोकन विषया दृष्टा सन्दिग्ध कतृ घटादिकं 
नपक्षकोट्यन्तः प्रविशति नहि न प्रविशतीति न तत्र कर्तृकेति 
तत्रेश्वरस्यानीश्वरत्वमापातनीयम् | तत्र घटादिकेपि प्रयोजकत्व लक्षण 
कर्तृत्वं शिवस्य सिध्यतीति विश्ववित् कर्तृ पूर्वकं विश्वं वेत्तीति विश्ववित् | 
विश्वं करोतीति विश्वकर्ता विश्वविच्चासौ कर्ता च विश्ववित्कर्ता विश्ववित् कर्ता 
पूर्वः स्वनिमित्तकारणत्वेन पूर्वभावी यस्य तत्तथोक्तं तदिदं प्रतिज्ञा 
कुतः (प्. ११६) कार्यत्वात्तदिदं हेतुः | यद्यत्कार्यं तत्ततद्वित् कर्तृ पूर्वकम् | 
यथाऽवयोरुभयवादिनोस्सिद्धं स्वीकृतं कार्यं कुम्भादिकन्तदिदं 
दृष्टान्तः | ननु कार्यत्वञ्जगतो सिद्धं न हि क्वचित् कदाचित् केनचित् देहादयो 
दृष्ट वैनश्वर्या अपि क्रियमाणा दृष्टाः तन्न देहादीनां 
क्रियमाणत्वमदृष्टमपि कथन्न दृष्टन्दुष्ट्यविषयत्वेप्यभूत्वा 
भावित्वात् प्रत्यक्षीभूत वैनश्वर्याद्वा कार्यमित्यनुमितत्वात् | ननु 
दृष्टमपि देहादिषु नकदाचिदनीदृशञ्जगदिति जैमिनीयोक्ति नयेन क्षित्यादिषु 
न दृष्टमभूत्वा भावित्वं वैनश्वर्यं वा | सत्यमित्यत्राह भगवान् | 
अभूत्वा भावित्वं वैनश्वर्यञ्चागमसिध्यमपि क्षित्यादीनां घटादिवत् 
कुम्भादेरिव स भागत्वात् सावयवांशत्वात् (प्. ११७) कार्यता दृश्यते | 
चत्वर्थः | ननु सूक्ष्मक्षित्यादीनां सांसत्वं वा कुतः सिद्धं 
विशिष्ठाकाशदेन्निरंशत्वं न्यायवादिन ब्रुवन्ति | तन्न व्योमादिरपि 
सांशः सावयवः कुतः सगुणत्वात् | अस्मदादि बाह्येन्द्रिय परिच्छेद्यगुण 
सहितत्वात् | यथा घटः सगुणत्वेन सिद्ध सा वयवत्वात् | व्योमादेः 
प्रतिलिङ्गशरीरं प्रतिस्रोतः पृथक्सिद्धेः कालमनसीत्यचैतन्य सत्यनेकत्वात् | 
परमाणोरपि पांसुवज्मूर्तत्वात् कालादेश्च कार्यत्व सिद्धेः 
घटादिवदिदमपि विश्वकार्यत्वन्नव्यभिचरति | तदिदं जगन्निविष्टतया 
विशिष्टकर्तृ सिध्यर्थं कार्यत्व हेतोजः | 
जगल्लक्षणपक्षधर्मताक्लिप्तिलक्षणोपनयः तस्मात् कार्यत्वात् 
विवादाध्यासितं गजत् कर्तृपुरस्सरम् | (प्. ११८) पुरस्सरतीति पुरस्सरः | कर्ता 
पुरस्सरः स्वनिमित्त कारणत्वेन पूर्वभावी यस्य तत्तथोक्तम् | तदिदं 
जगल्लक्षणपक्षनिविष्टतया विशिष्टतया विशिष्टकतृक्लिप्तिलक्षणन्निगमनम् | 
ननु स्थलोपला च लमहीरुह जलधर जलधि सरिद्धिमकरार्कानला निलादि गत 
सन्निवेशस्य वैशिष्ट्यात् असिद्धन्तस्य कार्यत्व व्याप्तत्वम् | यथ 
कथञ्चिद्वैशिष्ट्यवति कार्ये सिद्धे विजगल्लक्षण कार्यव्यक्तेः कदाचिदपि 
कयाचित् जगत् कर्तृव्यक्त्या व्याप्तिर्दुरुपलब्धेति सिद्धम् | सिद्धत्वं 
कर्तृसाधन प्रवर्तकर्यत्व हेतोः | तन्न परस्यापि समानत्वात् महानस 
वर्तिनो धूमस्याग्निकार्यत्व सिद्धावपि यथा कथञ्चित् येन केनचित् विशिष्ट 
देशकालोत्पन्न (प्. ११९) तनुतर महत्तर रेखाद्याकारतया 
विशेषणधूमस्य पर्वतवर्तिनस्ततो महानसवर्तिन्योन्यत्वात् | 
कथमिदमग्निकार्यमहानस सवर्तिनोऽतिवैलक्षण्यादित्यग्निकार्यत्वा सिद्धेः 
पुनरियदुक्त्या सर्वानुमानानामसाध्य धर्मिणि पक्षे व्याप्ति ग्रहणे 
प्रसक्ते धूमव्यक्तेः कदाचिदपि पर्वतवर्तिन्या कयाचिद्वह्नि व्यक्त्य सह 
व्याप्तिर्दुरूपलब्धेति कस्यचिदप्यप्यवर्क्यत्व प्रधित धूमवत्व हेतोरपि 
सिद्धमसिद्धत्वमपि सर्वानुमानोछेदकरी सैषा बाधा सर्वानुमान 
वादीनां प्रसक्ता | नैकः पर्यनुयोज्यः | तदुक्तं -

यत्रस्यादुभयोर्दोषः परिहारोपि वा समः |
नैकपर्यनुयोक्तव्यः तादृगर्थ विनिश्चय इति ||

(प्. १२०) ततस्तत् परिहाराय विशिष्टस्य ह्यहेतुत्वादिष्टघटादिषु कार्यमात्रस्य 
कर्तृमात्रेण अविशिष्ट्यमाहानसादिषु धूममात्रस्य वह्निमात्रेण 
उपलभ्याव्याप्तिरिति सर्वसमञ्जसम् | ननु वनतृणादेः कर्तारं 
विनोप्तत्तिदर्शनात् | अनैकान्तित्वमस्य प्रसक्तं तन्न | सर्वस्यादृष्ट कर्तृकस्य 
वनतृणादेरपि पक्षीकृतत्वात् | नन्वयं विरुद्धः | यदाहुः -

यथा सिद्धे च दृष्टान्ते भवेद्धेतोर्विरुद्धता |
अनीश्वर विनाश्यादि कर्तृत्वञ्च प्रसन्यत इति ||

तदयुक्तं साद्धि विपर्यय व्याप्तो हि व्याप्तेति हेतु विरुद्धः | न 
चायन्दृष्टान्तस्ता वदनीश्वरत्वा विनाभूत कर्तृव्याप्तस्सिद्धः 
कुम्भकारस्यापि स्वकार्य (प्. १२१) सर्वज्ञत्व सर्वकर्तृत्वसिद्धेः | 
तदेवहीश्वरत्वं यदि हि तत्रस्तु तदंशेनाप्यदृक्शक्तिरव्याप्ति 
संभ्रान्तिर्भावयेत् | तदानीन्नैवासौ कुंभं कुर्यात् | 
अपित्वनिष्टमन्यदिष्टघटादिकं विकलावयवं कार्यानुरूपयोगिनं वा 
पुनरकुम्भाकारवदसौ कुर्यात् | व्याद्याद्युपहत कुम्भकारवद्वा न 
कुर्यात् | नहि तस्य विनाशित्वञ्चात्मनो नित्यत्वात्तस्यैव हि कर्तृत्वात् | तद्यथा 
सकलावयवं कुम्भं दृष्ट्वा कार्यपृथु बुध्नोदरभागेषु 
व्याप्नुवतस्तत्र पर्वतादादिव कर्तृत्वासिद्धेः कुंभकार स्वकार्य 
व्याप्तिमत् बिद्धिसौषु वकर्तृशक्ति वनुमीयते | नह्यदृक्शक्तिरकर्तृ 
शक्तिरव्याप्तिस्संभ्रान्तिर्वा | तथानुपमसौन्दर्य सकलावयवं विश्वं (प्. 
१२२) दृष्ट्वापीश्वर कार्यविश्वव्याप्तिमत् बुद्धिवकर्तृ शक्तिरनुमीयते | ननु 
कुम्भकारस्य स्वकार्यादन्यत्र पुनरज्ञत्वा कर्तृत्वा व्यापकत्व युक्तत्वात् 
अनीश्वर इति घटेश्वर वज्जगदीश्वरोपि अनीश्वर कर्तृकज्जगत् कार्यत्वाद्यथा 
घट इति अनीश्वरत्वेनानुमीयते | सत्यम् | यदि तत्कार्य भोगमोक्षसाधन 
विश्वव्यतिरेकेण यत् किञ्चिदस्ति तदा तथा सम्यगनुमीयताम् | ननु 
पुनरन्यन्नास्तीति कुतः उच्यते | अस्तु तद्वस्तु किं 
भोगमोक्षसाधनमसाधनं वा | तत्र यद्यदिसाधनं 
कार्यकरणादिवत्तत् कार्यमेव | यद्य साधनन्नहि तस्मिन्निप्रयोजन्न 
तत्राज्ञानंशशविषाणादाविव भूषणमेव | यथाहुः -

(प्. १२३) हेयो पादेय तत्वस्य साभ्यु पेयस्य वेदकः |
यः प्रमाणमसाविष्टो न तु सर्वस्य वेदक इति ||

ततः कुम्भादिष्वपि प्रयोजनकत्वरूपं कर्तृत्वं विद्यत इति तत् कार्यत्वमपि 
न व्यभिचरन्तीति | सन्निवेशादिमत् सर्वगतत्वा 
विनाभूतानविच्छिनत्वादिविशिष्टानुपम विश्वलक्षण कार्यत्वात् | 
तत्कायात्तत्कार्यव्यतिरिक्ते तरस्या सम्भवात् | 
तदज्ञत्वेनानीश्वरत्वन्नसंपाद्यमिति सर्वविषय व्याप्तिमन्निरतिशय 
ज्ञानक्रियेच्छाशक्तियुक्तत्वेन जगदीश्वरोनुमीयते | नहि पुनर्दृष्टान्त 
धर्मिणि विद्यमानास्साध्यधर्मिणि सर्वेसु प्रक्लिप्तिमन्तः | तथात्वे 
शब्दोनित्यः कृतकत्वात् | घटवदित्यत्र घटे विद्यमानाः 
कुम्भकारकार्यत्व (प्. १२४) लौहित्य वारि वर्तुल्यादयो धर्माश्शब्देपि | किमिति 
न भवन्तीति किलेयं क्लिप्तिस्सर्वानुमानोच्छेद करीस्यात् | ततस्साधन 
धर्मानुरूप तस्साध्यां सुसिद्धति | तथाहि यत्कार्यं धूमादि यथा येन 
प्रकारेण गिरि गुहागतत्वेन तदुत्संगवर्तित्वेन तत् शिखरनिविष्टत्वेन तदपर 
पाश्ववर्तित्वेन वोपलब्धं यादृशन्तार्णपर्णादिना स्वरूपेण विशिष्टं 
यावत् परिमाणन्तनु तररेखाकारमंबुदनिवहबहुलं वा तेन तत्कारणं 
वह्निलक्षणम् | तथा तादृशन्तावदनुमीयते | तदुक्तं मृगेन्द्रे -

वैशिष्ट्यं काय वैशिष्ट्याददृष्टं लोकस्थितावपि |
यद्यथा यादृशं यावत् कार्यन्तत् कारणान्तथेति ||

(प्. १२५) अन्यथात्र न पर्वतावर्ति वह्निधूमत्वात् | यत्र धूमस्तत्र न 
पर्वतवर्ति वह्निर्यथा महानस इति | सर्वत्र विरुद्धाव्यभिचारित्वं प्रसज्यते | 
ननु एककर्तृ लक्षणधर्मि स्वरूपस्यानेक कर्तृलक्षणविपरित साधनोयं 
विरुद्धः | तथादीनामनेक तक्षनिर्मित परस्परोपकारकानन्ता 
वयवनिर्मितत्व दर्शनात् | तथाहुः -

सन्निवेशादिकं सर्वं बुद्धिमध्ये तु यद्यपि |
प्रसिद्धं सन्निवेशोदेरेककारणता कुत इति ||

तदयुक्तम् | रथाद्यवयवानामनेक तक्षनिर्मापितानामपि एकस्थ 
प्रतिबुध्या विनारथाकारं भवितुं परस्परोपकार्योपकारक भावे नैव 
समुत्थानां गमनार्थक्रिया कर्तृकधर्मि रथादि 
द्रव्यारम्भकत्वेनोपपद्यत एव | (प्. १२६) तत्रैकस्थपति बुद्ध्यास्ति 
त्वेकदाचिदपि न नोपपत्तिरिति पुनरिहापि च कलोद्बलितचैतन्यो विद्यादर्शित 
गोचरः | रागेणरञ्जित इत्यादि श्रुति सिद्धानामनन्तादि द्वारा शिव 
संकल्पैकसिद्धजगदवयव कलादीनां जगदाकारं भवितुं 
परस्परोपकार्योपकारक भावेनैव समुत्थानां स्व रचित् जगल्लक्षण 
भोगमोक्षसाधनार्थ क्रिया कर्त्रेकधर्मिणो विशेषादृथादेरिवैक 
कर्तृत्वमेव सिध्यति | नत्वनेक कर्तृत्वमित्यविरोधः | ननु नाकरणिका कृतिरिति 
अकरणस्य जगत्कारणं नोपपद्यते | सत्यम् | योगिन इवेच्छालक्षण क्रिया 
शक्तिरेव करणम् | अशरीरस्य तदिच्छामात्रेण कृत्यकरणमिति साधितं 
प्रागेव (प्. १२७) मृगेन्द्रादिषु | सविस्तरमिति विस्तार भयादत्र न लिख्यते | 
नन्वीश्वरः इन्द्रियादि करणयुक्तः कर्तृत्वात् योयः कर्ता स इन्द्रियादि करण 
युक्तः | यथा कुलाल इति तदयुक्तम् | संकल्पार्थ क्रिया विशिष्ट शक्तियुक्तत्वात् | 
तल्लक्षण सन्निधिमात्रेण कर्तृत्वं भवति | स्वदेहस्पन्द कर्तयात्मनीवेति | 
प्रागेव साधितमिति | ननु नत्वात्मनी स्वदेह स्पन्देरकार्य कर्तृत्वम् | सत्यम् | 
अत एव शुद्धाशुद्ध सूक्ष्मस्थूलात्मकं विश्वं 
भगवतश्शरीरमिवोपचर्यत इति पूर्वमविक्लिप्तिः कृता | अतः किलानुलोम्येन 
स्वार्थक्रियामिलितगलित्यर्थं पुनरनन्त शरीरादि लक्षण तत् स्वसूक्ष्मदेह 
स्पन्द द्वारा यो शुद्धविश्व (प्. १२८) लक्षण स्वस्थूल देहमप्यात्मेव 
स्पन्दयति | ननु अनुमानाख्य प्रमाणगम्यत्वमस्योदितं न किं 
तदितरगम्यत्वमस्तीत्याह -

पतिज्ञानैकगम्योयं पतिस्तद्धेतुरेव च |
तत्रान्तरेषु ये सिद्धाः पशवो व्याप्त्य भावतः ||

शोध्या बोध्याश्च ते तेन पशुत्वस्य व्यवस्थितेः |

अयं योगिप्रत्यक्षसिद्धः पुनरनुमान सिद्धो जगदीश्वरः | पुनः 
पतिज्ञानैकगम्यः तत्राचैकग्रहणमवधारणार्थं पतिज्ञानस्य 
शिवागमस्यैव एकस्य गम्यः प्रतिपत्तव्यः | अवधारणफलमितरेषां 
पशुशास्त्राणां अगोचर इति तत्र शिवागमे समभिव्यक्त्या शिव दृक् 
शक्तिस्साधकानाञ्चिच्छक्तिं समर्थयति साधु शिव दर्शयतीत्यर्थः | (प्. 
१२९) तच्चिश्शक्तिरूपप्रमाणाभिव्यञ्जकत्वात्तदभिव्यक्तिस्थान 
शिवागमशब्देन सहसापि परशिवशक्तिः प्रमाणमित्युपचर्यते | ननु 
यद्येवञ्जगदीश्वरेण शिवेनागमः कृतः आगमाच्च शिवो ज्ञायत इति 
इतरेतराश्रयता स्यात् | तन्न पतिर्जगदीश्वर शिवस्तद्धेतुः तस्यागमस्य 
कारणमेव च स्त्वर्थ | अधमाशयः सदृश क्रियोरेवेतरेतराश्रतया 
शिवस्त्वागमस्य कर्ता | आगमस्तु शिववस्तु ज्ञापक इति शिवागमयोः 
कारकता ज्ञापकता लक्षणक्रियात्वात् न सदृश क्रियत्वम् | लोके च यथा हि | 
कश्चिदाह | देवदत्तोहमायात इति | इतरस्तु तद्वाक्यादेव प्रतिपद्यते | हन्त 
देवदत्तोयमायात इति नह्यत्रेतरेतराश्रयता | (प्. १३०) पशुशास्त्रगोचरत्वे 
किमित्यत आह | तन्त्रेत्यादि तन्त्रान्तरेषु पाञ्चरात्रादिषु 
जगदीश्वरत्वाभिमानतः ये केचित् सिद्धाः प्रतिपादिताः पशवः कुतः 
तत्तन्त्रेषु तत् सिद्धेषु च व्याप्त्य भावतः न्यून वृत्तित्वात् तत् तन्त्रेषु 
तावच्छिवतन्त्रसिद्ध निखिलवस्त्वभाषणात् तच्छिव तन्त्रव्याप्यभावः | 
ततोन्यून पृत्यभियाधायकत्वम् | ब्रह्मादि देवयोनिवर्गः कर्तेति सेश्वर 
सांख्याः शरीरादि संयुक्तो प्रकृतिलोकनिवासहरिरिति पाञ्चरात्राः 
मनुस्संयोगज ज्ञानयुक्तस्स ईश्वर इति नैययायिकाः | बुद्धिसंयोगज 
ज्ञानयुक्तस्स ईश्वर इतिवेश्वरसांख्यविशेषपातञ्जलाः | सदेही स ईश्वर 
इति पौराणिकाः | (प्. १३१) जीव ब्र्ह्माद्वैती जगदीश्वर इति वेदान्त विदः | तत् 
सिद्धेषु तेष्वस्मदादिवदुपाधियुक्तः त्वाच्छास्त्राणां न्यून वृत्तित्वादपि 
तदतिकान्त निरतिशय ज्ञानक्रिया युक्तास्सम्भवन्तीति व्याप्यभावः | 
असंपूर्णज्ञत्व कर्तृत्वं ततो व्याप्त्यभावतस्ते तत्रान्तरसिद्धाः कर्तारः 
पशवश्शिद्धाः | इत्थं पशुत्वस्य तदसंपूर्णहेतोर्मलस्य व्यवस्थ ......... 
द्वयात् ते तत्र सिद्धाः | तेन शिवाशास्त्रसिद्धकर्त्रा शिवेन शोध्या दीक्षा 
व्यापारकौशल्येन माया कर्ममलेभ्यश्शुद्धविद्या धोमोचनीयाः | 
तदनन्तरं शुद्धविद्या तत्वादूर्ध्वं बोध्याः स्थूलसूक्ष्मपरलक्षण 
शिवत्वाभिव्यक्तिभिस्सह संयोज्याः | असद्योनिर्वाण (प्. १३२) दीक्षायां 
सर्वात्मना शिवत्व व्यक्तेरकरणात् | शिवशास्त्रोपदेश पुरस्सरन्तदनन्तर 
कारतव्यानुष्ठान द्वारा प्रत्यहं बन्धक्षयपूर्विकया तया सह 
संयोज्याः | तदीयता परिक्षितस्य पतिपदार्थस्योपसंहाराय प्रकरणान्तर 
परिक्षितव्यस्योपक्रमाय च श्लोकः -

पतिरेवं समुद्दिष्ट स्त्रितत्वोक्ति निदर्शनात् |
पदार्थः कुण्डलिन्याख्यः कथ्यतेनन्तरं द्विजाः ||

हे द्विजाः | त्रितत्वोक्ति निदर्शनात् त्रितत्वस्य लयादिकस्य उक्तेर्निदर्शनात् | 
समुद्धरणात् |  पतिर्जगदीश्वरः | एवमुक्तरीत्या समुददिष्टः सम्यक् 
परीक्षितः | तदनन्तरं कुण्डलिन्याख्यः पदार्थः कथ्यते परीक्ष्यते ||

श्रीशालिवाटिपुरनिवासि ज्ञानप्रकाशाचार्य विरचितायां 
श्रीमत्पौष्करज्ञानपादवृत्तौ प्रथमः पटलः ||




कुण्डलि पटलः

अथ बिन्दोर्विवेकोयं न्यायप्राप्तोत्र वर्ण्यते |
लयादि भेद प्रागुक्तो यदुपाधौ शिवस्य तु ||

स बिन्दुरितमन्तव्य सैव कुण्डलिनी मता |

अथ पतिपदार्थपरीक्षानन्तरं बिन्दोख्यं न्यायप्राप्तः उद्देश 
क्रमानुगतः पुनरनुमानानुगतो वा विवेकः परीक्षात्र वर्ण्यते | क्रियत इति 
पाटलिकस्संबन्धः पूर्वपटलोपसंहारेण सूचितः तन्त्रवस्तु संबन्धः 
कुण्डलिन्याख्य पदार्थत्वेन वाक्यात्मकस्त्वनेकविधस्सातु 
कुण्डलिनीत्यदिभिरुक्तः | शिवस्य प्रागुक्तो लयादि भेदः लयादि भेद 
व्यपदेशः यदुपायौ यस्य पदार्थस्य उपसमीपेधिष्ठातृत्वेन वर्तिनि शिवे 
तत्र न विवर्तत्वमिति भेदव्यपदेशमात्र- (प्. १३४) मादधात्या 
सञ्जयतीत्युपाधिरवस्था तस्यां सत्यां सम्भवति स बिन्दुरिति मन्तव्यः 
प्रतिपत्तव्यः | नच कुण्डलिनी परीक्षोपक्रमे बिन्दु परीक्षोपक्रमोनुचित इति 
वाच्यम् | यतस्सैव कुण्डलिनी मता | तदुक्तं -

शब्दतत्वमघोषा वाक् ब्रह्मकुण्डलिनीद्धृवम् |
विद्याशक्तिः परो नादो महामायेति देशिकैः ||

बिन्दुरेव समाख्यातो व्योमानाहत इत्यपीति |

युक्त्यान्तरमाह | किञ्च रुद्राणपो येन बध्यन्ते यत्र वा स्थिताः | विमुच्यन्ते 
यतो [वायं] स बिन्दुरिति गम्यताम् || किञ्च पुनरपि युक्तिं वदामि 
रुद्रवदणुरात्मा शिवाद्भिन्नो येषान्ते रुद्राणवोऽनन्तादयः येन 
यदुत्पन्नेन शरीरादिना बध्यन्ते युज्यन्ते | यत्र वा (प्. १३५) यदुत्पन्न 
भुवनेषु निरतिशय भोग भुजस्थिताः यतो यदुत्पन्न नादादेर्वाम..... प्रलये 
विमुच्यन्ते | सोयं बिन्दुरिति गम्यताम् | ज्ञायतां पुनरित्याह -

किञ्च सादात्मको योगः सद्यस्सञ्जायते यतः |
वर्तते लीयते यत्र स बिन्दुरिति गम्यताम् ||

किञ्च सन् सुद्ध आत्मा स्वरूपं यस्य स सदात्मा | सदात्मनि भवः 
सादात्मिकः युज्यते परपदेनेन दीक्षित इति योगाध्वा मन्त्रादिः | अथवा योगो 
योगफल सदाशिवदेहः यतः उपादानात् सद्यश्शिवेच्छामात्रतस्सञ्जायते 
व्यक्तो भवति | यत्र वर्तते स्थित्वार्थ क्रियायुक्तो भवति | यत्र लीयते तिरोदधाति 
स बिन्दुरिति गम्यताम् | यद्वा पुरोक्तव्युत्पत्या (प्. १३६) योगः 
प्रासादमहामनुः शिवकृतमनुव्यक्तिभुमिर्भूत्वास्-
सद्यश्शिवशक्त्यधिष्ठित साधक कर्तृशक्ति प्रवृत्तिमात्रेण यतो यदुत्पन्न 
नादात् सञ्जायते | यत्र कलात्मना वर्तते | यत्र लीयते स बिन्दुरिति गम्यताम् | 
अत्र ये प्रयोगरूप श्लोकः | सदाशिवादि तत्वौघोनित्योपादानकारणम् | 
विकारित्वाद् यथा कुम्भस्तथा चैषस्ततस्तथेति | बिन्दु समवायवादिभिः 
ज्ञानशक्तिरेव क्रियाशक्तिरित्युच्यत इत्यबिन्द्वद्भिः क्रियाशक्तिरेव 
शुद्धवत्मोपादानरूपा भूता कुण्डलिनीत्युच्यते | तन्निरासार्थमाह -

नात्र शक्तिरुपादानं चिद्रूपत्वाद्यथा शिवः |
परिणामोचितप्रोक्तश्चिद्रूपस्य न युज्यते ||

(प्. १३७) अत्र शुद्धवर्त्मात्म कार्ये शक्तिश्शिव समवेत क्रियात्मकानो 
पादानञ्चिद्रूपत्वाद्यथा शिवः | ब्रह्मणश्चिदानन्दाज्जगत् जायत इति 
श्रुतिः | समुत्थ भ्रान्तिमतां परिणति धर्मचित् ब्रह्मेति पठताञ्चिदानन्द 
ब्रह्मशब्द शब्दितात्म चित्प्रकाशकानन्दकरी महामाया च माया 
चेत्यविन्दतां परिणत वेदान्त विदाम् | मतानुसारुभिर्विरुद्धत्वन्नाशं 
कनीयं परिणामः | उपादानत्वं अचितोमायादि वस्तुनः | प्रोक्तः चिद्रूपस्य 
शिवादिवस्तुनो न युज्यते | यद्यदुपादानन्तत्त जडात्मकम् | यथा 
मृदादिकमिति शक्तेस्तच्छक्ति मतो ब्रह्मणोपजडत्वा पादानात् | तदत्र 
ब्रह्मशब्दशब्दिते शुद्धासुद्धलक्षणे माये ब्रह्मपर इति श्रुतेर्णशिव (प्. 
१३८) इति दृष्टान्ते विपर्यय व्याप्त्यभावां न विरुद्धत्वं चिद्विवर्तत्वं 
निरस्यति -

चितोविवर्तयेवोक्तस्तथात्वे कार्य शून्यता |
सर्वप्रमाण संसिद्धं चिद्विवर्तं कथञ्जगत् ||

कैश्चिदद्वैत वादानुसारिभिश्शुद्धाद्वा चितो विवर्त एवोक्तः | तथात्वे 
विवर्तरूपत्वे कार्यशून्यता कार्यवस्त्व भावतास्यान्नचेष्टापत्तिः | 
वैखरी वागादिकञ्जगत् प्रत्यक्षादि प्रमाण संसिद्धञ्चिद्विवर्त्तं शिव 
चिदाभासः कथं भवेत् | कथञ्चिदपि नस्यादित्यर्थः | ननु स तु 
मयोपादानन्तन्नेत्याह -

मायापिनात्रोपादानं मोहकत्वात्स्वतेजसा |
यतः प्रबुद्धपुंकाय करणानान्नकारणम् ||

(प्. १३९) शुद्धाध्ववर्तिनस्सर्वे प्रबुद्धाश्शिव तेजसा |
देहेन्द्रियादिमन्तोपि नाबुद्धास्तेषु ते पुनः ||

अत्र शुद्ध्ववत्मनि माया विनोपादानं यत स्व तेजसा स्व कार्येण मोहत्वात् | 
अनात्मन्यात्माभिमानादि रूपाज्ञान जनकत्वात् प्रबुद्ध पुंकाय 
करणानां प्रकर्षेणाभिव्यक्तशक्तिमदणु देहेन्द्रियादि 
करणानान्नकारणं ततः | ननु श्रीमत् श्रीकर्णादीनिवाधिरनिबन्धन 
प्रकाशरूप शरीरादिकं भूत्वा नतान् मोहयन्ती सातु स्यात्तन्न 
शुद्धाध्ववर्तिनस्सर्वेधिकारिणो नधिकारिणो वा दीक्षां विना तत्र 
प्रगमासंभवात् शिवतेजसा | दीक्षानाम्न्या शिवशक्त्यानिर्द्धूत माया 
गर्भाधिकार निबन्धनतया प्रबुद्धास्समभिव्यक्तशक्तयः | (प्. १४०) 
शुद्धाध्वा न मायोपादानतः | ते पुनर्देहेन्द्रियादिमन्तोपि तेषु तत्र 
निवासिष्ट | मध्ये केचिदपि नाबुध्या नह्यनभिव्यक्तशक्तयः 
तदनाम्नन्यात्माभिमान रूपमतिमदनाधारत्वाद्धेतोः यस्तु नहि न 
मायोपादानः | स तु न तदर्शनाधारः | तथा अशुद्धाध्वा | विमुक्त 
कर्मत्वादपि नेत्याह -

किञ्च कर्मोझितास्सर्वे पुत्गलाश्शुद्धवर्त्मनि |
कथं कर्मानुसारेण मायापरिणतौस्थितिः ||

तेषान्देहेन्द्रियादीनामुपादानं भवे द्विजाः |
तस्मात् शुद्धध्वनश्चास्य स्वानुकार्येव कारणम् ||

इष्यतां कुण्डलिन्याख्यं शुद्धमेतद्विजोत्तमाः |

किञ्च शुद्धवत्मनिसर्वे पुत्गलाः भुवनपतयः तन्निवासिनश्च (प्. १४१) 
कर्मोझिताः कर्मविमुक्ताः | तेषं कथं कर्मानुसारेण माया परिणतौ 
शरीराद्यात्मिकायां स्थितिः नकथञ्चिदपीत्यर्थः | कर्मोझितत्वेपि कथन्तत्र 
स्थिति श्रीमत् श्रीकणादीनामिति नाशंकनीयन्तेषां मायागर्भाधिकार 
निबन्धनतयेति | नहि तेषां मायातिक्रान्तानां शुद्धाध्वस्थानान्त 
निबन्धनं कर्मचेति | किन्निबन्धना तत्र स्थिति | हे द्विजाः | यस्मान्माया 
परिणतौ स्थितिर्न सम्भाव्यते | 
तेषान्द्रेहेन्द्रियादीनान्तदन्यथानुपपत्यापादानं भवेत् | येन 
केनचिदुपादानेन भाव्यन्तस्मादस्य शुद्धाध्वनास्वानुकारि स्वानुरूपि 
शुद्धत्वमेव स्वानुरूपित्वः | कुण्डलिन्याख्य मेवैतत् कारणमुपादान 
लक्षणम् | हे द्विजोत्तमाः | (प्. १४२) इष्ठतामभ्युपगम्यताम् | सूचितं बिन्दु 
समवाय वादं प्रतिक्षिपति -

सा च कुण्डलिनी शंभोश्शक्तिश्शुद्धा जडात्मिका |
न तादात्म्यात् स्थिता किन्तु वर्तमाना परिग्रहे ||

सा च कुण्डलिनी शंभोश्शिवस्य शुद्धा जडात्मिका शक्तिः | न तत्र 
तादात्म्यात् समवायात् स्थिता | किन्तु अपि तु परिग्रहे शुद्ध वत्मोपादान स 
चिन्तावलोकने वर्तमाना विषयीभूता स्थिता परिग्रहशक्तिरित्यर्थः | तत्र 
युक्तिं प्रदर्शयति -

शिवे कर्तरि तादात्म्यात् नेयं कुण्डलिनी स्थिता |
उपादानं त्वतो हेतोः कुलाले मृत्तिका यथा ||

श्लोकार्थस्तु स्पष्टः | पुनरपि बिन्दुं साधयति -

(प्. १४३) किञ्चमायाद्युपादानं देहेन्द्रियकरं नृणाम् |
क्षुब्धं कार्यकरन्तस्य कर्तृ देहेन्द्रियादिकम् ||

यदुपादानतोजातं स बिन्दुरिति गम्यताम् |

किञ्च पुनरपि तत् साधनं किञ्चिदस्ति | मायाद्युपादानम् | आदि शब्देन 
कलादिकं गृह्यते | नृणान्देहेन्द्रिय करमुपलक्षणतया देहेन्द्रियादिनाम् | 
तत् क्षुब्धं विकृतं सत् कार्यकरं स्वार्थक्रियायुक्तं भवति | कत्रा विना 
न तत् स्वतस्सिध्यति | ततस्तदानीमशुद्धाध्वनो नुत्पत्तेः | तस्य कर्तृ 
देहेन्द्रियादिकं यदुपादानतो जातं स बिन्दुरिति गम्यतां ज्ञायताम् | ननु 
शिवे नैव क्षोभ्यतां किं कर्त्रन्तरेण | सत्यम् | दृष्टवददृष्टकल्पना | 
यथा भूमण्डलेशो नृपतिरन्तरं दुरगं (प्. १४४) त्यपुरोहितादिप्रकृति 
वर्गं स्वयमेव कुर्वन्दृश्यते | बहिरंगमात्मकल्पामात्यादि 
प्रेरणेनैवेत्येवमत्रापि श्रुतेरविरोधः | तदुक्तं किरणे -

शुद्धध्वनि शिवः कर्ता प्रोक्तानन्तासिते प्रभुरिति |
ननु कल्पना लाघवात् | सतु भवतु विनिर्द्धूत तनुः तन्न प्रयोज्य कर्तुः 
कुलालादिवत् शरीरादि सिद्धेः | ननु सतु भुवन् स्वतन्त्रः | क्षोभकर्ता 
तदयुक्तन्तस्या व्याप्यन्तरंग बहिरंगोत्यनवस्था प्रसंगात् | किञ्च 
माया प्रयोज्य कत्रा क्षोभ्य अशुद्धत्वात् मृदादिवत् परिणामवत्वे सति 
जडान्तरे व्यात्पत्वादपि तदुक्तम् | रत्नत्रये -

माया जडान्तर व्यात्पा परिणामवती च यत् |
(प्. १४५) निष्पादने कलादीनां शरीरादि समन्वितम् ||

पुरुषं गमयेदेव पराधीनमसंशयम् |
सुवर्णमिव कर्मारं मकुटोत्पादकर्मणि || इति |

ततो यथा गलूचिर्मूलतो विच्छिन्नोपि स्थानविशेषमाश्रयाश्रित्य पुनः 
पुरोहति तथा विच्छिन्नमान्द्यपाकमलादि पाशत्वात् | विच्छिन्नापि 
शुद्धविद्या अनन्तस्य मलवासना | समुत्थाधिकार 
मलनिबन्धनाधिकारलक्षणस्थान विशेषमाश्रयमाश्रित्य 
शरीराद्यात्मना पुनः प्ररोहं याति सर्पेण कालतोदष्टः प्रक्षुणकर्मापि 
यथा मन्त्रशक्त्या धृत देहश्चिरन्तिष्ठति | तथा प्रक्षीणकर्मापि 
अधिकाराख्येस्वरशक्ति शक्तिथ्याधृत देहोनन्ताधिकारमनुतिष्ठति | शुद्ध 
(प्. १४६) योनिमयिस्थूल शिवत्वव्यक्तिकरी तत्तनुर्न्नतत् प्रतिकूलविधात्री | अस्तु वा 
मोहिनीसर्पं स्वशरीरस्थं सर्पान्तरं प्रतिसूत्रान्तं वा विषमिव 
भगवन्तमनन्तन्नबाधते | यथा च प्रक्षीण मलकर्मद्विबन्ध 
श्रीकणादिकं स्वमायामयी तनुर्नबाधते | तथेति च न काचित् क्षतिः | 
कुतोविलक्ष्यत इति आह -

किञ्च शब्दानुसंद्धाः जायन्ते प्रत्यया नृणाम् |
नह्यकारणकाश्शब्दास्संभवेयुः कदाचन ||
तेषां यत्करणं विप्राः सबिन्दुर्बहुवृत्तिकः |
किञ्च नृणां प्रत्ययाः कथं घट इत्यादि परामर्श रूपबोधाः 
शब्दानुसंविद्धाश्शब्दोल्लिखिता जायन्ते | हे विप्रास्ते शब्दाः वर्णरचनादि 
लक्षणत्वात् कदाचन (प्. १४७) वह्यकारणकास्संभवेयुः | तेषां यत् 
कारणं स बहुवृत्तिकः अमितकार्य व्यक्तिमान् बिन्दुः कैश्चित् सांख्यादिभिः 
कार्यद्वारा स्थूलशब्दोपादानं शब्दतन्मात्रन्तदितरैर्-
आकाशान्तदुपादानं तदपरैः पुरुष समवेतिनी तु वागिति तदन्यैः तदीय 
क्रियाशक्त्यवस्था..षेति चोच्यते | तदिदं प्रतिक्षिपति |

न चात्र शब्द तन्मात्रं तत्तेषां व्यञ्जकं यतः |
यद्व्यञ्जकं न तद्व्यंग्यं सुप्रसिद्धातयोर्भिदा ||

अत्र वर्णलक्षणशब्दकार्ये शब्दतन्मात्रं सूचितध्वनिलक्षणमात्र 
शब्दकारणत्वां न कारणम् | शब्दादाकाशादि गृह्यते कुतः यतः ततः 
तत्तन्मात्रं कार्यद्वारा तेषां वर्णलक्षण शब्दानां व्यञ्जकं (प्. 
१४८) प्रकटकारकम् | श्रोतृ ग्राह्य शब्द आकाशवायुवादिभिरभिव्यक्त-
स्थूलवर्णध्वन्यात्माना जयते | तदुक्तं -

आकाश वायुप्रभवश्शरीरात् समुच्चरन्वक्रमुपैतिनादः |
स्थानान्तरेषु प्रविभज्यमानो वर्णात्वमागच्छति यस्सशब्दः ||

इति | यद्वञ्ज्यकन्तत् स्वान्याभिव्यञ्जक व्यञ्जन वनादिकं न व्यङ्ग्यं न 
व्यङ्ग्यरूपेण जायते व्यंग्याग्नियादेस्तृणादिर्गताग्नि परमान्वादिना 
तादात्म्याभिसंबन्धितया जायमानत्वात् | ततस्तयो व्यञ्जक व्यंग्ययोः 
भिदाभिन्नता सुप्रसिद्धा | पुरुषस्य तच्छक्तेर्वा विकारित्वात् नोपादानत्वम् | 
तदुक्तं नादकारिकासु | अविकार्यत्रात्मोक्तस्तच्छक्तिश्चाप्यतो न योग्यौ तौ | 
बहुधास्थातुम् | यद्वा चैतन्य विनाकृतौ विकारित्वात् इति | इतोपि लक्ष्यत इत्याह -

(प्. १४९) किञ्चोर्ध्व भावितत्वेषु विकल्पाः प्रत्ययाः कथम् |
जायेरनु बिन्दुवैचित्र्यं अन्तरामुनिपुङ्गवाः ||

हे मुनिपुंगवाः | बिन्दुवैचित्र्यं बैन्दव वैश्वर्यादि कार्य 
वैचित्र्यमन्तरापि ...ढ्वभावि तत्वेषु बुध्यादिषु विकल्पाः | प्रत्ययाः 
सविकल्पक बोधाः | कथं केन प्रकारेण जायेरन् भवेयुः | 
नकथञ्चिदपीत्यर्थः | तदर्थं बुद्धिरस्त्वित्यत आह -

सर्ववादिषु संसिद्धा बुद्धिरध्यवसायिनी |
नस्यादध्यवसायोपि विनाशब्दानुवेधनम् ||

सर्वादिषु सांख्यादिषु अध्यवसायिनीग्रासविषयकेल्पभूमिका 
ज्ञानव्यञ्चिका सती बुद्धिः सिद्ध | यद्यपि शब्दानुवेधनं (प्. १५०) 
शब्दोल्लेखनं विना पुरा केवलया बुध्या अध्यवसायः रूपरसाद्यर्थ 
ज्ञानभूमिभूतपरामर्शानुसन्धानमप्यर्थवाचकत्वेन 
कैश्चिदभीप्सितमनसान्नभवेत् | तथा हि बाह्ये चक्षुरादिना विषयभूत 
एवार्थे बुद्धिविकल्प स्वभूमिकार्यानुज्ञात व्यञ्जका...... वक्तुः (केनापि) 
केनापि विषयीभूत एवार्थे स्वपरामर्शने ... कानु विधायि ज्ञानव्यञ्जिका | 
अन्यथा सर्वदा सर्वार्थ परामर्शप्रसङ्गात् तस्मात् 
रूपरसगन्धादयोर्था येन वक्तृबुद्धिपरामृश्यतां नीतास्स 
एवात्रान्तस्सञ्जल्पपश्यन्त्यात्मना | तस्सिद्धः वक्तुर्वक्र गत नादवक्य प्रति 
वक्तृगतनादापि प्रतिवक्तुर्वक्त्रच्चरितस्थूलशब्दाभिव्यक्तो 
वाच्यबुद्धिञ्जनयति | उपसंहरति -

(प्. १५१) न शब्दप्रभवश्शब्दः तन्मात्रस्य स्थितेरधः |
तस्माद्बैन्द-एवेष्टः शब्दस्सांख्यात्मनामपि ||

यस्मात्तन्मात्रस्याध स्थितेः कारणात् शब्दोपवर्णात्मकः शब्दप्रभवः 
न शब्दतन्मात्र समुत्पन्नः | ननु तन्मात्रस्य सूक्ष्मदेहवर्तित्वेन 
उत्तरत्रापि संभवस्संभाव्यते | तदयुक्तम् | तस्य सूक्ष्मदेहवत्याकाश 
जनकतया इन्द्रियाधारमात्रतया च सिद्धत्वात् | तस्मात् 
त्न्मात्रोपरिसिद्धतत्वानां सांख्या एव आत्मनः प्रवर्तकाः प्रमुखाः 
येषां पाञ्चरात्रादीनां ते सांख्यात्मानः तेषां 
सांख्यात्मानामपि शब्दः बैन्दव एवेष्टः | अपि शब्दात् प्रयोज्य कर्तृणां 
सिद्धविकल्पज्ञानत्वात् (प्. १५२) अनन्तादेरपि तत् सिद्ध्यर्थं स तन्मात्र 
बुद्धेस्तत्र प्रगमा सम्भवात् | न ततश्शब्दसिद्धिरिति तदर्थं बन्दुसिद्धिरिति 
गम्यते | शब्दवृतिः प्रदर्शयति -

शब्दाश्चतुर्विधास्तेपि वैखर्यादि विभेदतः |
वैखरीमध्यमाख्या च पश्यन्ती सूक्ष्मसंज्ञिका ||

विकल्पज्ञान हेतुत्वे नोक्तास्तेपि शब्दा वैखर्यादि विभागतः चतुर्विधा 
चतुष्प्रकाराः श्लोकार्थेन नाम्ना कीर्तिताः | स्थूलारुद्धतीन्यायेन 
वैखरीं लक्षयति - 

वैखरी श्रोत्रविषया स्थूलवर्णपरिग्रहा |
स्थानेष्वभिद्धृते वायौ प्रयोक्तुरुपकारिणी ||

वैखरी स्थूलनादा परनाम्नी प्रायः प्राणवृत्ति निबन्धना सती स्थानेषु 
हदयादिषु वा या वभियुते स्थूलवर्णा (प्. १५३) परिग्रहा | श्रोत्रविषया सति 
श्रोतु श्रोत्रेन्द्रिययस्वाती विकल्पभूमिकबोधे हेतुतया 
प्रयोक्तुर्वक्तुरुपकारिणी | मध्यमामाह -

बुध्या वर्णानुसन्धान पूर्वमर्थस्य वाचिका |
प्राणवृत्तिमतिक्रान्ता वागेषामध्यमाह्वया ||

प्राणावृत्तिमतिक्रान्ता प्राणवृत्तिनिबन्धन विरहोदानप्रत्युपहिता | बुध्या 
वर्णानुसन्धानपूर्वं वर्णानुपातन पुरस्सरः यता भवति तथा 
श्रोतुमनुपगम्यार्थस्य वाचिका | गवाद्यर्थ विषयविकपरूपिणी सति वक्तुः 
प्रतिवक्तुश्च स्वविकल्पा विविक्त ज्ञानव्यञ्जिका | सैषा वाक् मध्यमाह्वया | 
मध्यमानात्मी पश्यन्तीमाह | 

वर्णरूपानुसन्धान विरहान्तस्समुज्वला |
मायूराण्डरसोयद्वत् निर्विशेषोर्थधारिका ||

(प्. १५४) पश्यन्ती वागियं ज्ञेया तृतीया शिवशासने |
वर्णरूपानुसंबन्धन विरः | वर्णानां रूपा विभागरूपिणी | 
अन्तस्समुज्वला अन्तस्सञ्जल्परूपिणी| यद्वत् यथा मायूराण्डरसः 
नीलपीतादि पक्षतुण्डादि निर्विशेषलक्षणार्थधारकः | तद्वत् तथा 
निर्विकल्पज्ञानाभिव्यक्तिका भूत्वा तदविविक्ता खुरकं बलादि लक्षण 
निविशेषार्थधारिका निर्विकल्पसत्यपि सविकल्पोद्यागरूपिणी | अपर 
विद्वपरनाम्नी शिवशासने ते सयं तृतीया वाक् पश्यन्ती पश्यन्तीनाम्नीति 
ज्ञेया | सूक्ष्मान्तदुत्पत्तिक्रमञ्चाह -

सूक्ष्माचिदेकशरणा निवृत्ताशेषशक्तिका |
वैखर्याः कारणं मध्या पश्यन्ती मध्यमां प्रति ||

(प्. १५५) पश्यन्त्याः कारणं सूक्ष्मा निर्विकल्पस्वरूपिणी |
यानि वृत्ता शेषशक्तिका | उपसंहृत समस्तस्ववृत्तिकान्तर ध्वनिरूपा 
निर्विकल्पस्वरूपिणी चिदेकशरणा चिदेव चिच्छक्तिरेवैकं शरणमालंबनम् | 
यस्यास्सा तथोक्ता सेयन्नादापरनाम्नी सूक्ष्मा सूक्ष्मनाम्नीति ज्ञेया | 

चन्द्राग्नि रविसंयुक्ता आद्या कुण्डलिनी तु या |
हृत्प्रदेशे तु सा ज्ञेया ह्यंकुराकरवस्थिता ||

मात्रकादौ स्थिता या तु सर्पवत् बुद्धकुण्डला |
करिणी व करं यद्वत् संवेष्ट्यारसिसंस्थितेति ||

विशति सर्वज्ञानोत्तरेति श्रुतेः | महामाया यथार्थपदार्थो 
पादानापेक्षया उपसंहृतकार्यरूपादीक्षायाम् | शोध्य 
शिवतत्यसंज्ञिता | हृष्टोत्वलक्षबधभागमपेक्ष्या (प्. १५६) तथा कृत 
नाम्नी स्वतो भुवनधृत्यक्षमशान्त्यातीत कलाध्वत्वेन दीक्षयां 
अशोध्या पुनः स्वक्षुब्ध भागमपेक्ष्य शान्तिमस्तकस्थ शान्त्यतीत 
भुवनात्म शिवतत्वत्वेन दीक्षायां शोध्या स्थिताः | तथा शब्दपदार्थो 
पादानापेक्षया उपसंहृत स्वकार्यरूपा वाक् शक्त्यादि संज्ञिता 
सृष्टौत्वक्षुबधभागमपेक्ष्य तथा कृतनाम्नी स्वतो नादधृत्य 
क्षमशान्त्यतीतकला भूत्वा प्रतिपुरुषमभिन्नापि द्वादशान्तादथो 
मुखित्वेन ध्येया | तथापि साक्षात् स्वकार्यः प्रतिपुरुषं भिन्नो नादस्तु 
नाद इति स्वसंज्ञित स्व विष्फुल्लिङ्ग शिखारूप स्वलीन सूक्ष्मावस्थ 
प्रणव पञ्चम शान्त्यतीतकलः | स्थूलाकारो कारमकारप्रणव 
शिरोभूषणबिन्दुलक्षण (प्. १५७) निवर्ति प्रतिष्ठा विद्या शान्तिकला 
शक्तीनां स्वलीनतया सूक्ष्मावस्थारूप चतुष्कलबिन्दु शब्दशब्दित 
चतुश्शक्तिसमष्टिमयशक्तिपंकजे प्रतिपुरुषं भिन्ने हृदितदीदृश 
निवृत्यादि सूक्ष्मपञ्चकलशक्तिव्यक्त्यात्मा स्थितः | नाभेरथसत्व 
परिणामक्रमणेन हकारात्मा प्रसादसंज्ञित स्थितः ततस्सामहामाया 
शिवनाम नाद स्वकार्यात्मना हृदि ध्येया स्थिता | साधारणान्येव शिव 
त्वत्वानि शुद्धस्रोतसां साधारणासाधारण तदुभय लक्षणभुवन 
सूक्ष्मस्थूलशरीरत्रियमैक स्वरूपत्वात् | पृथगेकैकं यथोचितम् | 
मन्त्रादीनां स्वोवाध्युपहित सर्वज्ञतादि गुणाविष्कारका साधारण 
शुद्धत्रिंशत्कलात्मसूक्ष्मदेहसाधारणा साधारणस्थूलदेह 
साधारणभुवनात्मकानिस्युः | (प्. १५८) तदुक्तं गुरुभिस्सिद्धान्तार्थ-
समुच्चये | शुद्धत्वात्वेकरूप एवेति मतङ्गवृत्तौ च | वर्णभुवनैस्सहास्य 
कार्यकरणादेरपि तेन तत्वधर्मेण विशुद्धविवेकात्मना अद्वितत्वादेकैव 
शुद्धविद्याकारं सिध्यतीत्युक्तम् | सकलानान्तु नादबिन्द्वादि द्वारामायीय 
सूक्ष्मदेहांगभूतानीति साधारणशिवसंज्ञित स्वभुवनात्मिकैव 
महामाया स शक्तिमेषा शिवमेषबिन्दुमित्युक्तसूक्ष्मदेह शुद्धौ 
स्वाक्षुब्धभाग स्वात्मनिलीनाभाव्या च | ततः 
प्रागपिसूक्ष्मदेहानुबन्धात् बिन्दोः | प्रथम प्रसर स्वरूप 
नादानुबद्धः| तदनु शुद्धतत्वैर्न्नदादिद्वाराधिष्टित 
सूक्ष्मदेहानुबद्धस्सूक्ष्मदेह प्रगमाविधि सूक्ष्मदेहान्तमभिव्यक्त 
(प्. १५९) दृक् क्रियामात्रः पुरुषः तत्र हृत्पंकजे भ्रमरवल्लीनो भवति | 
तदुक्तं शक्तिचतुष्टय पंकजमध्ये पुरुषोऽकिरिव(?) लीन इति | 

शरीरन्त्रिविधं प्रोक्तं स्थूलं लिङ्गं परं स्मृतम् | इति | 

स्थूलं भूतशरीरञ्च सूक्ष्मं पर्यष्टकं भवेत् |
परं बिन्दुसमुत्पन्नं त्रिविधं सुमुदाहृतमिति च ||

मतंगे अ - शिवाद्यवनिपर्यन्तं योयमध्वाति विस्तरः |
स सर्वश्च चितोज्ञेयो ना शिवत्वाद्विमुच्यत || इति 

किञ्च अपान वृत्युपब्रंहिता यः क्षीणो दक्षिणप्राणहंसो नादो 
नाभेरयस्तादाधार शक्तौ कुण्डलिन्यां - यंयाति | प्राणवृत्युपब्रंहित 
तिर्यगूर्ध्वक्षीणवाममध्यः प्राणहंसो नादोथवा प्रासादकलात्मा 
वा नासाग्रब्रह्मरन्ध्राभ्यां पृथगारभ्य द्वादशान्तात् अथोवर्तिन्यां 
(प्. १६०) कुण्डलिन्यां लयं याति | चतुष्कलप्रणवावतीर्ण स्वासनत्रिकल 
प्रणव व्याप्त पत्म लक्षण स्वकन्दनाल ग्रन्धिपत्मदलकर्णिकालक्षण 
क्षित्यादि सदाशिवान्त तत्वगर्भ शिवासिनी कृताधिदैविकां 
शस्वासनीकृताकृताध्याम्तिकां शकर्णिकासुषिरस्थ चतुष्कलबिन्दुकलामय 
सूक्ष्मदेहभागत्वात् तदुपर्याधिदैविकाध्यात्मिकांशाभ्यां 
स्थूलसूक्ष्मात्म शिवदेहस्य देहसिध्यर्थमिन्धिकादि सत्यं 
शव्यापिन्यंन्तस्थूलदेहरूप शिवांश व्यापिन्यादि 
समानान्तसूक्ष्मदेहरूप सदुन्मनामात्र परदेहरूप प्रणवपञ्चम 
कलागर्भशान्त्यादि कलायां नादशिखायान्निष्कल महामाया 
मात्रलक्षण सूक्ष्म्देहे योजितात्मा विशेषनिर्वाण (प्. १६१) दीक्षानुक्रमेण 
नादकलानुविधायिभिस्वारूडाभिश्शिवकलाभिश्शिवोहं भावना समुत्थ 
शिवकलासदृशीभिस्वशिवकलाभिश्शिबिकरणपूर्वं शिवान्तर्यजनाय 
प्रणवशिखाध्वनि कलितः पुनः स्थापनीयः दीक्षितश्शिवसमपर 
शिवत्वाभिव्यक्तेर्भवितव्य परमात्म पूर्वशिवो यद्यप्यधुना वक्ष्यमाण 
भूतादि तदेतन्नादाद्युपाधिना किलभूतात्मान्तरात्मेत्यादि 
संज्ञितस्सुपरिज्ञेयोनेकधैकोपि स्फटिकवत् भासते | तदुक्तं सर्वज्ञानोत्तरे 
-

भूतात्मा भूतसंयोगात् तत्वात्मा तत्वसंस्तितः |
मन्त्रात्मा मन्त्रमयो ज्ञेयोन्तरात्मा गिरान्वितः ||

भोक्ता तु सुखदुखानां प्रकृतिस्थो गुणान्वितः |
(प्. १६२) जीवस्तु जीवनन्तेषां एभिर्मुक्तः परस्तु स इति ||

सतु पुनस्सह भूतोप्यहंकारोस्य प्राणपद इव नादपदे प्रगमा 
संभवात् | केवलया स्वक्रिया शक्त्या प्राणगमागमेन सह हंस हंसेति 
सूक्ष्मान्तस्संकपात्मना हंसवर्णसंज्ञां नादं समुच्चारयति | तं 
विविक्तस्सन्योवेत्ति स परमुक्तो भवति | समुत्पत्तिक्रमार्थस्सुकर इति न लिख्यते | 
व्यवस्थितिन्दर्शयति -

एताश्च वृत्तयोणूनां चतश्रः प्रत्ययात्मिकाः |
अन्तरेव स्थितास्तिस्रो बहिरन्या व्यवस्थिता ||

अत्र प्रक्रमे वृत्तिशब्देन कार्यमुच्यते | अणुनामात्मनां प्रत्ययः | 
ज्ञानमात्मा स्वरूपं साक्षात् स्वकार्यद्वारा वा स्वाविकल्पाविकल्पौ 
विविक्तं स्वव्यङ्ग्यत्वेन या सान्तास्तथोक्ताः | (प्. १६३) तासां मध्ये तिस्रः 
मध्यमादय उच्चार्यमाणा अन्तरेवस्थिताः | अन्या वैखरीबहिर्व्यवस्थिता | 
वर्णात्मकोच्चरित प्रध्वंसित्वात् | क्षीणसमय इत्यर्थः | तास्सर्वे 
समुच्चरन्तीत्याह | -

आगोपालांगनाबालाः म्लेच्छाः प्राकृतभाषिणः |
अन्तर्जलागतस्सत्वास्तेपि नित्यं ब्रुवन्ति ताः ||

प्रसिद्धा गोपालादयश्च | गां सदाशिवोक्तिं शास्त्ररूपां पालयन्तीति 
गोपालाः | अनन्तादयः अङ्गनास्सप्तकोटि संख्याता विद्याः बाला 
मण्डल्यादयो परमन्त्रेशाः म्लेच्छास्साञ्जनागहनेशादयो भुवनेशाः | 
प्राकृतभाषिणः गुणतत्वस्था योगिनो बुद्धितत्वस्था 
देवयोनयश्चान्तर्गताः ब्रह्माण्डान्तस्थाः ब्रह्मादयः जलगताः (प्. १६४) 
जलाद्यावरणस्थाः पञ्चाष्टकरुद्राः सत्वाः तत्तत् भुवन निवासिनः तेपि 
तदन्य शुद्धाः शुद्धभुवननिवासिनस्सर्व एवात्मनश्च तावाचः 
निकृंसदा ब्रुवन्ति उच्चरन्ति | अर्थ द्वयोक्तिस्सूत्रस्य सूचनारूपत्वान्न 
विरुद्यते | नचाशुद्धस्य शुद्ध इव शुद्धस्याप्य शुद्धे ध्वनि 
अप्रगश्चेत्यात्याशंकनीयम् | ईश्वरेण व्यभिचारात् | तस्य हि यथा 
प्रतिपुरुषं भोगमोक्षलक्षण कार्यान्यथानुपपत्यात्र 
प्रगमस्सिद्धस्तथास्यापित्यविरोधः | अन्तरंगा सताः इत्याह -

आभ्यो न परमो बन्धः आभ्यो मुक्तिस्तु नापरा |
तन्निवृत्या विना भूतो दृक् क्रिया वारकोयतः ||

आभ्यश्च तस्रः परम उत्तरत्र शेषभूतो न बन्धः | (प्. १६५) आभ्यो मुक्तिस्तु 
परमा नापरा परमा कुतः | यतः यन्निवृत्या विनाभूता मायादि बन्धाः 
| स दृक् क्रियावारकोमलः | तन्निवृत्या विनाभूतः | तासां वाचानिवृत्या 
मुक्त्या विना शून्येन भूतः जातः विज्ञानप्रलयाकलेषु च 
वागनुक्तीर्णत्वेन भविष्यत् वाक् बन्धयोग्यत्वात् | यत्रमलस्तत्र वाच इति 
व्याप्तेः | नहि यत्र वाचस्तत्र मल यति शुद्धा ध्वनि वासिभिर्व्यभिचारात् 
मलाद्विमुक्तस्य वाङ्मुक्त्यन्तर संभवात् | नहि मलान्मुक्तिः परामुक्तिः 
विवेक्तुन्ता अशक्या इत्याह -

विविक्तां मन्वते तेभ्यः पुद्गलास्वान्न कुत्रचित् |
दुःख्यहं सुख्यहं चेति मतिर्या शब्द ताडिता ||

पुद्गलाः पुरुषाः दुःख्यहं सुख्यहञ्चेति शब्दताडिता (प्. १६६) 
शब्दोल्लिखिता या मतिज्ञप्तिं तां स्वां स्वकीयां मतिञ्चिच्छक्त्यर्थ 
क्रियान्तेभ्यः शब्देभ्यः विविक्तां विभिनां कुत्रचित् न्वतेन विचिन्त्यजानन्ति | 
तैस्सहान्तरंग सान्निध्यात्तद्रूपेन भातीत्याशयः | ये विविक्तां विदन्ति 
परमुक्तिभाजस्ते महामाया पुरुषविवेकस्य दीक्षयाविच्छिन्न मलानां एव 
सिद्धेः प्रकृतिपुरुषविवेकेन तदूर्ध्वभुवन स्थितिः | तदनुरूपसंस्कार 
सहकृत मायापुरुषविवेकेन विज्ञानकैवल्यं दीक्षा सहकृत 
मलपुरुषविवेकेन शुद्धाध्वनि स्थितिः | दीक्षा सहकृत महामाया 
पुरुषविवेकेन परामुक्तिश्शिव साम्यरूपा संभवति | कोकिलवायसादि 
शब्दितशब्द तारतम्यमिव शुद्धशुद्धाशुद्धाशुद्धाध्वत्रय (प्. १६७) 
निवासिनां शब्दतारतम्यमाह -

सूक्ष्माश्शुद्धाध्वनिगिरः स्थूलामिश्राध्वनिस्थिताः |
अशुद्धाध्वनिता वा च स्थिता स्थूलतरास्सदा ||

श्लोकार्थस्सुकरः | सभुवनशक्ति स्वभुवन व्यक्त्यात्मना सादाशिव 
भुवनादूर्ध्वं भुवनपरिणामामात्मिक भूत्वा तत् भुवनशक्ति 
स्वात्मना यो यो व्याव्यतत्वादि शुद्ध शुद्धाशुद्धाशुद्धाध्वधारिका 
अन्या वृत्तिपरिणत्योरत्यन्तभेदा भावात् | शान्त्यादिभुवनात्मातु परिणाम 
इत्युक्त वृत्तिपदोपलक्षित परिणतयस्सन्तीति | ताश्च तथार्थरूपाः कलाः | 
यथा पुरोक्तास्सूक्ष्मादयश्शब्दरूपाः | कल्वतदुभयात्मा 
बिन्दुरित्युक्त्वापोत् बलयति -

(प्. १६८) अन्याश्च वृत्तयो बिंदोः निवृत्तादि कलात्मिकाः |
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्याशान्तिस्तथैव च ||

शान्त्यतीता च पञ्चैताः शुद्धमार्गे पुरात्मिकाः |
मिश्राशुद्धाध्वनोरेताः तत्वाद्याधारिका स्थिताः ||

वस्तुरूपाः कलाज्ञेयाश्शब्दरूपाः पुरोदिताः |
शब्दवस्तु भयात्मासौ बिंदुर्नान्यतरात्मकः ||

सुगमम् | मृगेन्द्ररत्नक्रिययो भुवनात्माध्वाधारक द्विप्रकारकल्पानां 
शान्त्यादि शब्देन पठन निबन्धनं पतेन्ततोवधार्यमिति नात्र लिख्यते | 
पुनस्तत्वात्मकार्याणि चतुष्प्रकाराणि सन्तीत्याह -

वृत्तिस्तत्वात्मिकाचास्य चतुर्थसव्यवस्थिता |
शिवतत्वं सदेशाख्यमैशं विद्याह्वयन्तथा ||

(प्. १६९) शुद्धान्येतानि तत्वानि रुद्राणूनां महात्मनाम् |
विचित्रपुरमालाभि खचितानि महान्ति च ||

दिव्यस्त्रीभिर्महाश्चर्यै भोगैर्दुःखविवर्जितैः |
तनु भोगेन्द्रियाद्यैश्च खचितान्युन्नतानि च ||

स्वान्तभूतशक्तित्वं शिवतत्वमत्र सदाशिव भुवनोर्ध्ववर्ति निवृत्यादि 
भुवनात्मकलापञ्चकसमष्टिरूपमेव नान्यत् | एतानि चत्वारि शुद्धानि 
तत्वानि रुद्रवदणुरात्मा शिवाद्भिन्नो येषान्ते रुद्राणवः | तेषां अनन्तादि 
रुद्राणूनां विचित्रपुरमालाभिः नानाकारशान्त्यतीतादि 
भुवनपङ्क्तिभिः परस्परघटनाभिः खचितानि घनीकृतानि | तदुन्नत 
महत्तर भुवनरूपतया महान्तिचोन्नतानि च | तत्र 
स्थिततयानन्तरन्तनवश्शरीराणि (प्. १७०) च भुज्यन्त इति भोगास्त्रियादयश्च 
इन्द्रियाणि एषां कालादीनां आद्यानि तानि इन्द्रियाद्यानि च तथेति 
तैस्तनुभोगेन्द्रियाद्यैः दिव्यस्त्रीभिः सुखहेतुभूताभिः दुःखविवर्जितैः 
दुःखानुरक्त रहितैः | अत एव महाश्चर्यैर्महदतिशयैर्भागै 
सुखमात्रानुरक्तचिदभिव्यक्तिभिश्च खचितानि घटितानि च अनन्तादयो न 
वास्तवशरीरिणः | सर्वज्ञत्वात् शिववदनन्तादयो न सर्वज्ञाः 
देहित्वाद्देवदत्तवद्वेति केनचिद्धेतुः प्रयुक्तः स इत्यर्थमागमबाधितः 
शंखो शुचिः प्राण्यंगत्वां नरशिरः कपालवदिति कालात्ययवदिष्टस्यात् 
| पुनः श्रीकणादिभिर्योगिभिरप्यनैकान्तिकश्च स्यात् | शुद्धयोनिमयत्वात् | 
नासर्वज्ञत्वव्याप्तस्सन्देह इत्यतद्रूपत्वात् | (प्. १७१) न सिद्धस्यात् | पुनस्तानि 
केषां वा सुलभ्यानीत्या शंकायामाह -

भोगाधिकारयोश्शक्तिरभिव्यक्तेह दीक्षया |
येषन्तेषान्तु भोगार्थं शिवेन परिकल्पितम् ||

तत्वं सादाशिवन्तद्वत् शिवतत्वञ्च निर्मितम् |
भोगतत्वे स्थितिर्यस्माद् वस्तुतस्तु द्वयो तयोः ||

व्यक्ताधिकारं शक्तीनां भोगर्थन्तत्वमैश्वरम् |
तत्वं विद्याह्वयं किन्तु पुंसां स्थूलाधिकारिणाम् ||

विद्यानां वेदनेहेतुर्विद्येतिपरिपठ्यते |

इह मायामण्डले उपलक्षणतया मायोदरे मायोपरीवादीक्षाया 
साधिकरणनिरधिकरण शिवकरणीय भूतया येषां परिपक्व मलानां 
शुद्धाध्वनि भुवनेश्वरत्वेनेशानादि (प्. १७२) शिवमूर्तयः पठ्यन्त इति 
भोगाधिकारयोः भोग अधिकारनाम शिवयोस्समाशक्तिः अभिव्यक्ता 
समर्थीकृता द्वयो भोगाधिकारलक्षण व्यापारयोः समाशक्ति व्यभिव्यक्ता 
तेषां भोगार्थं तदवलंबन न चिदभिव्यक्त्यर्थं सदाशिवतत्वं 
शिवेन परिकल्पितं निर्मायानियमितम् | तद्वत्तथा तदर्थमेव शिवतत्वञ्च 
निर्मितम् | नियम्यकृतं शिवतत्वस्यापि पृथङ्नियमनभिदा किमर्थं न 
कृतेत्यत आह | यस्मात् कारणात् समनयदृशा शिवत्वस्य लयतोक्तित्वेपि 
तत्रान्तरे शान्त्यादि शक्तिकला चतुष्टयस्य भोगस्थानतया श्रुतेः | शिव तत्व 
संज्ञितशान्त्यतीत भुवनस्यपि शान्ति मस्तकनिविष्टत्व श्रुतेरत्र सदाशिव 
तत्वस्य भोगतत्वान्तभूतिकोक्तित्वात् | (प्. १७३) ईशानतीत्यशान्तान्तं तत्वं 
सदाशिवं स्मृतमिति मृगेन्द्रोक्तित्वादपि वस्तुत स्वभावतः | तयोश्शिव 
सदाशिवतत्वयोः | द्वयोर्भोगतत्वे स्थितिः | भोगतत्वात्म स्वसमष्टि स्वरूपे व 
स्थानं द्वया भोगतत्वे वाचके वाच्यलक्षणस्थितिरिति वार्थ समर्थनीयः | 
अथवा भोगतत्वे भोगतत्वस्संज्ञिताधिष्ठातरि शिवे त्वधिष्ठेय 
लक्षणास्थितिरिति वाक्षरार्थः | ततः तत्वद्वयं तदर्थत्वेन सिद्धमिति 
भावः | व्यक्ताधिकारश्शक्तीनां व्यक्ताधिकारावस्थ शिवसमशक्तीनां 
यद्वाधिकारकरणक्षमस्व समर्थितशक्तीनां भोगार्थमैश्वरन्तत्वं 
नियम्य निर्मितम् | न तावन्मात्रं किन्तु अपितु पुंसान्दीक्षितात्मनां 
स्थूलाधिकारिणां स्थूलप्रकारेण व्यक्ताधिकारावस्थ शिवसम (प्. १७४) 
शक्तीनां भोगर्थं विद्याह्वयन्तत्वं नियम्यनिर्मितम् | ननु शिवस्य 
स्वतस्सा पूर्णसर्वकर्तृ शक्तिस्तेषां कर्तृशक्तिः क्रमतः 
किञ्चिन्न्यूनभावं भजन्तीति कथं शिवसमशक्तित्वन्तदयुक्तम् | 
अशेषकार्याविष्कर्तुरधिकारसंज्ञित शिवस्य भोगसंज्ञित शिवकृत्य 
लक्षणकार्य प्रसवाभिमुखी करणक्षमकर्तृशक्त्यसंभवात् | भोगस्य 
बिन्दुपालकस्य पुनरधिकारावस्थान्तरिताधिकार शिवात्म 
स्वात्मनामीशानादि भुवनोपाधिमतः | अथ 
स्तनकार्यप्रसवाभिमुखीकरण तदाविर्भावनदद्विकृत्य क्षमकर्तृ 
शक्तेस्तस्य भोगस्य लय शिवस्योदासीनत वृत्तिमच्छक्तिर्नहिति? च 
सिद्धमसंपूर्ण कतृशक्ति त्वं ततो संपूर्ण कतृशक्तियुक्त तदविशिष्ट 
शिवे योजितास्तत् (प्. १७५) सदृशव्यक्तिमसंपूर्ण कर्तृशक्तिमन्त इति न 
किञ्चिदसमञ्जसम् | नन्विदं शिवं प्रत्युपचारबीजं सत्यम् | उपचार 
बीजं प्रकल्पितपञ्चवक्त्रत्रिपञ्च दृक्मयतनु शिवध्यानात् 
ध्यातृणान्तन्मय तनुर्वास्सवेति | तद्वदत्रापीति सर्वमनवद्यन्ततः 
परमुक्तानां शिवेन सहाविभिन्नाधिकारित्व श्रुतेस्त्रियवस्थस्त्रियवस्थातीत 
चतुश्शिव समशक्तिस्समर्थितेति च गम्यते | तदुक्तञ्चिन्त्य विश्वसादाख्ये - 
सकले निष्कले चैव सर्वत्रैव समानता | सायुज्यमिति तत् प्रोक्तं सारूप्यं 
मूर्तितुल्यतेति || शिव सदाशिवेश्वर तत्वानां शिवादि स्वसंबन्धितया 
सुकरतया समर्थनीय समासत्वात् शब्दव्युत्पत्तिं विनिवेदयति विद्यानां 
मन्त्राणां (प्. १७६) वेदने विषयदर्शने तदितदन्तत्वन्तत्व 
भुवनद्वियमैकरूपं कार्यकरणादि जननद्वारा हेतुः कारणन्ततो विद्यते 
| नयार्थ जातमिति करणव्युत्पत्या विद्येति परिपठ्यते अनेन शब्दमात्रं हि 
देवतेति पठन्तः प्रतिक्षिप्ताः तथात्वे फलमपि शब्दमात्रं स्यात् | तदुक्तं 
पराख्ये -

शब्दमात्रस्थिते मन्त्रे शब्दमात्रफलं तदा |
नचार्थरहितश्शब्दः पदवाक्यगतक्रमः ||

वाच्यञ्च वाचकाद्भिन्नन्देवदत्तादि शब्दवत् | इति ||

उपलक्षणञ्चैतत् | दीक्षितानामपीति यत आचार्याधिकरणेन शिवेन 
दीक्षालक्षण स्व शक्त्याविच्छिन्न मलादिपाशद्वारा शुद्धीकृतानान्तदा 
तच्छिव प्रकाशित विवेकलक्षण (प्. १७७) तत्वधर्ममात्रादि प्रकाशक 
शुद्धविद्यायुक्तानां माया मण्डलमध्यस्थ सकलानां 
प्रारब्धभोगनिमित्ता वशिष्टपशुत्व शिवत्वयोर्विवेकाग्निः प्रवर्तते | 
तदुक्तं मतङ्गे -

यदा च निपतेत्तेजस्तच्छिवत्व पशुत्वयोः |
तदा सीमान्तरं कर्तुमुत्सहेत् साधकं प्रतीति ||

इत्थमिदन्तत्र मायीय विद्या पटले सविस्तरन्तत एवा वधार्यम् | अशुध्यास्य 
शुद्धे प्रगमो नेत्याह -

नैतत्पश्वात्मनां विश्वं शुद्धवर्त्म व्यवस्थितः |
दुःखसंपूर्णता हेतोस्तस्मात्तत्वं निबन्धनम् ||

यथामया तथाचैतच्छुद्धवर्त्मनि बन्धनम् |

पश्वात्मनान्दीक्षानभिव्यक्त भोगाधिकारशक्तीनां भोगार्थं (प्. १७८) 
निर्मि..ट दृश्यमानं विश्वं विचित्ररूपञ्जगत् न शुद्धवर्त्मव्यवस्थितं 
शुद्धाध्वनि स्थितमिति न निश्चितम् | दुःखसंपूर्णता हेतोः दुःख 
संपूर्णताक्षणहेतोः | ननु कस्या सम्मतमिदन्दुःखरूपेण वा तत्र 
स्थीयताम् | तदयुक्तं तस्माददुःखसंपूर्णता लक्षणविश्वस्य 
व्यवस्थितेः | यथा मायातत्वं स्वकार्यान्निबन्धनं नितरां बन्धनम् | 
ततथैतत् भवतापश्वात्म विश्वप्रगम प्रघटिततयोच्यमानं 
शुद्धवर्त्म च निबन्धनं नितरां बन्धन स्यात् | केनोक्तन्ननिबन्धनमिति | 
नह्यस्माभिरिति चोदित साधयति -

नैषबन्धो विशुद्धाध्वा भोक्तुरिच्छानुसारतः |
भोग्यत्वादीदृशं यद्यददृष्टं तत्तन्नबन्धनम् ||

(प्. १७९) यथा शिवस्य भोगाख्यन्तस्मात्तत्वं निबन्धनम् |

एष विशुद्धाध्वा न बन्धः भोक्तुरिद्धच्चानुसारतो भोग्यत्वात् 
यद्यदीदृशन्दृष्टन्तत्तन्नबन्धनम् | यथा शिवस्य 
भोगाव्यक्तत्वन्तस्मादिच्छानुवर्तित्वां निबन्धनं नेति पूर्वेणानुषङ्गः 
| अनेन चेत्याह -

किञ्च कर्मान्वया भावात् शुद्धाध्वनो निबन्धकः |
यत्र कर्मान्वया भावश्शुद्धवर्त्मनि च द्विजाः ||

भोगेत्रेच्छानुसारित्वात् कर्मनेच्छानुसारतः |
नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटि शतैरपि ||

किञ्च इतोपि शुद्धाध्वा शुद्धवर्त्मनो निबन्धकः | न निबन्धनम् | 
कर्मान्वया भावात् | कर्मजन्यत्वा संभवात् | हे द्विजाः यत्र 
शुद्धाध्वन्युक्तः | कर्मान्वया भाभावश्च (प्. १८०) कुत इति नाशं 
कनीयम् | अत्र शुद्धाध्वनिवर्तिनि भोगे इच्छानुसारित्वात् इच्छानुवर्तनात् | 
इच्छानुसारित्वादभावः | कथमिति च नाशं कनीयम् | कर्मकर्मजन्य 
भोगः नेच्छानुसारतः | भुक्त दृश्यत इति शेषः | नन्विच्छानुसारतः 
क्वचिदत्र मनोभिलक्षितदिव्यस्त्रयादि कर्मजभोगलाभ दर्शनात् | तत्र 
तद्रूपस्सकेवलं भुज्यतां नातद्रूपः तदयुक्तम् | अभुक्तं 
कर्मकल्पकोटिशतैरपि न क्षीयते | न नश्यते | ततश्शुद्ध्व वर्त्मवर्तिनो 
महाप्रलये मोक्षं प्रविशन्तो न प्रविशन्तीति भावः | ऋषयः कथमत्र 
कर्ममायत्तं दृशमानं सर्वन्तदनायत्तन्तत्रेत्याशंकयन्ति -

कथं कर्मान्वया भाव शुद्धवत्मनिवर्तिनाम् |
(प्. १८१) शुद्धाध्वनि महाभोगः कर्मनास्तीति चोदितम् ||
कथन्तद्वर्तिनां भोगः विचित्रस्तद्वदेश्वर |

हे ईश्वरः | शुद्धाध्वनि महाभोगोस्ति तत्कारणतया दृश्यमानं कर्म 
नास्तीति चोदितं प्रशंसितम् | शुद्ध वर्त्मवर्तिनां कथं कर्मान्वया 
भावः | अस्तु तथा वा तद्वर्तिनां विचित्रो भोगः कथन्तत्तति तदिदं वद 
कथयस्व ईश्वरः -

न कर्मभागवैचित्र्ये कारणं शुद्धवर्त्मनि |
मलस्य परिपाकोयो विचित्रस्सोत्र कारणम् ||

शुद्धवर्त्मनि भोगवैचित्र्य कर्मनकारणम् | किंत्वत्र मलस्य विचित्रोयः 
परिपाकस्सकारणम् | ननु प्रत्यात्मनियत परिणत मलशक्तीनां 
शुद्धविद्याधोदीक्षाकृत (प्. १८२) तुल्यात्यन्त विच्छिक्तेः | कथन्तत् पाकमात्य 
वैचित्र्यमवेक्ष्यतदुत्तीर्णाविचित्र शुद्धविद्यादिपदयोजना सत्यम् | 
चक्षुस्संबन्धिनी गोलकबृन्दे चक्षुस्संबन्धि स्वपाकमाद्य वैचित्र 
वशविच्छेद्यमानपटलैस्समाहिताः | पाकमान्द्यतारतम्यानुरूपिण्यः 
विचित्रकार्यं कुर्वन्त्यः वासनास्सन्ति यथा तथा विद्याविद्येश्वरादित्वेन 
भवितव्यात्मसंबन्धिन्यां महामायायां विद्याविद्येश्वरादित्वेन 
भवितव्यात्मसंबन्धि स्वपाकमान्द्यवैचित्र्य वश विच्छेद्यमान 
प्रत्यात्मनियत मलशक्तिभिस्समाहीता पाकमान्द्य तारतम्य रूपिण्यः 
विचित्रकार्यं कुर्वन्त्यः अधिकारमलात्मना समुत्थिर्यमाना वासनास्सन्तीति 
न काचित् (प्. १८३) क्षतिः | तदुक्तं चिन्त्यविश्वसादाख्ये -

नैष्टिकस्य पराप्राप्तिर्भौतिकस्य विशेषतः |
मलवासनया तस्य विद्येश्वर पदस्थितिः ||

वासनापरिपाकेन दीक्षया परमाप्नुयात् | इति | 

ननु रत्नत्रयादौ शुद्धाध्वनि ईश्वर सेवात्मकं कर्मचास्तीति श्रूयते | 
सत्यम् | विदेह विज्ञान केवलानान्दीक्षानन्तरं शुद्धाध्व गतेः प्राक् 
शुद्धकर्मानुष्ठानामिति तदनुष्ठातॄणां भौतिकदीक्षा भाजामपि 
मलपाक वैचित्र्यमनपेक्ष्य न भोगदात्र तदिति न 
सार्वत्रिकमित्यप्रधानमित्यविरोधः | तदनुरूपगतिन्दर्शयति -

यस्य प्रकृष्टस्तप्ताको भोगतत्वे स भोग भुक् |
इतरस्त्वीश विद्याख्यस्तत्रयोर्भोगभाक् भवेत् ||

(प्. १८४) किं कर्मणात्र विप्रेन्द्रा यत्रेच्छा भोग इष्यते |
सूत्रार्थस्सुकरः | ऋषयः यद्येवमस्तु विज्ञाना कलेषु न भावनीयः 
परिपाक इत्याशंकयन्ति | 

भवेदेवं मलस्यास्य परिपाको भवेत् स्वतः | 
भोगेन तु विपाकोस्य भोगोना कर्मणा स च ||

अस्य मलस्य परिपाकः स्वतः कारणान्तरनिरपेक्षया भवेत् | यदि स्यात् तदेव 
मुक्तप्रकारेण कारणं भवेत् | न च स्वतस्संभवतीति वाच्यम् | नामिश्रं 
परिणमत इति न्यायेन भोगेनास्य मलस्य विपाकः सभोगश्चानाकर्मणा 
कर्मणाविना न जन्यते | तत्तत्र नास्तिहीति भावः | ईश्वरः -

विज्ञान योग सन्यासैः भोगाद् वा कर्मणः क्षये |
(प्. १८५) तत्कर्मायत देहादेः क्षयात्तद्भोक्तृता क्षयः ||

मलोपि पक्व एषो स्मात् सहकारि वशाद्विजाः |

हे द्विजाः | मायापुरुषविवेकरूपादि लक्षणविज्ञानयोग सन्यासैः 
कर्मक्षयफलजननो पक्षिणैः | भोगद्वा तादृशात्कर्मणः क्षये तत् 
कर्मायत्त देहादेः क्षयात् तत् भोक्तृता क्षयः तदायत्तभोगनाशो भवति | 
वस्त्रगतदोषे प्राग्विमिश्रित स्वनिवृत्यनुपदात् | पूर्वं स्वनिहित वासन भस्म 
गोमय प्रलय लक्षणात् सककारि वशात् स दोषः पक्वो यथा भवति तथा 
मलेपि प्राग्विमिश्रित स्वनिऋत्यनुपदात् पूर्वं स्व फलन्देहभागद्वारा 
स्वनिहित वासनकर्मप्रलयलक्षणादस्मात् सहकारि वशात् स एष मलोपि पक्वो 
भवति | तदिदं (प्. १८६) किरणवृत्तौ सविस्तरं तदुक्तञ्च तदन्यत्र 
कलाद्याया तनुस्सूक्ष्मामलपाकविधायिनीं स्ववासनां मले कृत्वा 
प्रयाति प्रलयन्तथा | यथा वस्त्रमले नैजगोमयादि व्ययस्तत इति | समत्वे 
शिवः किं कुर्यादित्यत आह -

परिपाकस्समस्तेषां सर्वेषामपि शंकरः |
स्वेच्छयैवाधिकारेषु विचित्रेषु नियोजयेत् ||

स्वेच्छैवकरणन्तत्र वैचित्र्ये कर्म न द्विजाः |
नैवेहशंभोर्नैर्घृण्यं भवतीह कदाचन |

सर्वेषान्तेषां विज्ञानकेवलेषु शुद्धवर्त्मगमनयोग्यानां 
परिपाकस्समोपि शब्दः गिरिमभिशिरसाभिन्द्यात् इति वत् संभावनार्थः 
शकर स्वेच्छयैव स्वकीय नियमलक्षणेच्छाशक्यैव विचित्रेष्वधिकारेषु 
भोगविषयेषु (प्. १८७) नियोजयेत् | हे द्विजाः | तत्र वैचित्रे स्वेच्छैव 
कारणन्नकर्मशंभोः कदाचनेह भोगवैचित्र्ये पुनरिह योजनाविषये 
नैर्घृण्यन्निर्गतकरुणत्वन्नभवति | कुत इत्यत आह -

दुःखेषु हि नियुञ्जानः निर्घृनोना परत्र च |
शुद्धाध्वनि सुखात्मैव भोग एवं समुद्धृतः ||

दुःखेषु निमित्तान्तरमन्तरेण नियुञ्जानः प्रेरयन्निघृण इत्युच्यते | न तथा 
अपरत्रसुखे नियुञ्जानः शुद्धाध्वनि एव मुक्तप्रकारेण समुच्छ्रितः | 
समुन्नतीकृतो भोगस्सुखात्मैव न तस्य दुःखलक्षणत्वं संपाद्यम् | 
उपसंहरति -

इच्छानुल्लंघ्यमहिमा महेशस्य महात्मनः |
(प्. १८८) कर्मादिनैरपेक्ष्येण मलपाकानुसारतः ||

अनुगृण्हाति विज्ञान केवलानपरानपि |

महात्मनो महेशस्य इच्छा अविलंघ्य महिमा अनतिलंघ्य प्रभावा ततः 
सकर्मादि नैरपेक्ष्येण मलपाकानुसारतः | मलपाक 
वैचित्र्यानुवर्तमानात् विज्ञानकेवलानपरान् सकलप्रलय केवलानपि 
अणुगृण्हाति | भुक्तिमुक्ति व्यक्तिर्विदधाति | एतदभ्युपगम्य ऋषयः शंकयन्ति 
-

अध्वायं भोग्य उद्दिष्टो भोगो रागादिभिस्थितः |
अत्रतेषामभावेन कथं भोगो महेश्वरः ||

अयं शुद्धाध्वा भोग्य उददिष्टस्तद्विषयभोगश्चिद्व्यक्तिः | अलोद्वलित 
चैतन्यो विद्या दर्शितगोचरः | (प्. १८९) रागेणरञ्जितश्चेत्यादि श्रुते 
रागादिभिस्थितिः | रागादिभिर्व्यंग इति निश्चितः | हे महेश्वर | कर्तृ शुद्ध 
वर्त्मनि तेषां रागादीनां अभावेन कथं केनप्रकारेण 
भोगश्चिदभिव्यक्तिर्भवति | ईश्वरः -

अत्रापि कालमुख्यानि सन्ति तत्वान्यथोन्यथो यथा |
किन्तु तान्यत्र शुद्धानि बैन्दवानि द्विजोत्तमाः ||

अत्रापि सुद्धवर्त्मन्यपि कालस्यापि भोगावच्छेदकत्वेन हेतुत्वात् | यदाहुः -

चिरेण बत लब्धासि नजाने करवाणिकिम् |
प्रविशामि किमंगेषु पिबामि निगरामिति ||

कालो मुख्य प्रमुखो येषां कलादीनां तानि कालमुख्यानि तत्वानि तथा 
सन्ति | यथा स्व स्व कार्यान्यथानुपपत्याधो (प्. १९०) मायामण्डले सिद्धानि 
सन्ति | किन्तु सन्त्यप्यत्र शुद्धवर्त्मनि तानि बैन्दवानि शुद्धानि | ऋषयः | 
कलादि योगात्तद्वश्यत्वमस्तीति चोदयन्ति -

कलादितत्वसंयोगात् सकलत्वमणोस्थितम् |
तेषामद्भाव सद्भावे सकला अकला अपि ||

कलादितत्वसंयोगात् कलादितत्वभोजक भोक्तृत्व बुध्यादि भोजक भोक्तृत्व 
भोग्य भोक्तृत्वद्विलक्षण स्वरूपसंबन्धादणोरशुद्धवर्त्मवर्तिनस्-
सकलत्वं कलावश्यत्वं स्थितम् | सिद्धं अत्रापि तेषां कलादीनां 
सद्भावे स्त्वित्वे विज्ञानादिभिरकला अपि दीक्षा पूर्वन्तत् बैन्दवकला योगात् 
सकलाः कला वश्या (प्. १९१) भवन्ति | ईश्वरः -

तेषां कलादि योगेपि पारतन्त्र्यं कृतन्नतैः |
विज्ञानकेवलास्तस्मात् सकला अकला अपि ||

तेषां शुद्धवत्मवर्तिनां कलादियोगेपि न तैः पारतन्त्र्यं वश्यत्वं 
कृतम् | मायीय कलाकलितमाया गर्भाधिकारिभिः | अनैकान्तिकत्वादिति भावः 
| तदुक्तं कलायोगेपि नो वश्याः कलानां पशुसंघवदिति | विज्ञान 
केवलाः परि - क्वे मले शिवक्र्त दीक्षातस्थूलसूक्ष्मशिवत्वाभिव्यक्त्य 
परशिवसंज्ञाभ्यां पिहितकैवल्य लक्षण पशुत्व विज्ञान 
केवलसंज्ञास्सकला अपि शुद्धकला कलिता अपि तस्मात् तत् कृत पारतन्त्र्या 
भावात् | अकलानकलावश्याः परीक्षितवदार्थोपसंहाराय (प्. १९२) 
परीक्षितव्य पदार्थोपक्रमाय च श्लोकः -

एवं बिन्दुस्समासेन व्याख्यातो वृत्तिभिस्सह |
मायाख्यमपि विप्रेन्द्रा श्रुणुध्वं युक्तिभिस्सह ||

स्पष्टो श्लोकार्थः |

इति पौष्कर ज्ञानपादवृत्तौ द्वितीयः पटलः ||




(प्. १९३) मायापटलः

अथ माया क्रमायाता समासादुपवर्ण्यते |
मयत्यस्माज्जगद्विश्वं मायातेन समीरिता ||

अथ कुण्डलिनी पदार्थपरीक्षानन्तरम् क्रमायाता 
उद्देशक्रममनतिक्रम्या परीक्ष्य तत्वेनागता माया समासात् संक्षेपात् | 
उपवर्ण्यते परीक्षित इति पाटलिकस्संबन्धः पूर्वपटलान्ते सूचितः | तन्त्र 
वस्तुसंबन्धो मायापदार्थात्मकः | वक्यात्मकस्तु माया 
विनात्रेत्याद्यनेकविधः | अस्मात् पदार्थात् विश्वं विचित्ररूपञ्जगत् | मयति 
विकरोति तेन हेतुना माया समीरिता मयेति समुदिता | 
शक्तिविद्यात्मनामातियातीति मायेति च क्वचित् | कामिके तु | अन्यथा 
भानहेतुत्वाद् इयं माये कीर्त्यतेत्यन्वक् स्थिता पुनः परीक्षोक्ति माविष्करोति -

(प्. १९४) नित्यैकाव्यापिनीवस्तु रूपाकर्माश्रया शिवा |
साधारणी च सर्वेषां सकलानां मुनीश्वराः ||

यागादि क्रियास्समनुष्ठितक्षण विध्वंसित्वात् | स्वर्गा हेतुत्वेन पुरुष 
संस्कारित्वे विकारित्व जडत्वप्रसङ्गात् | बुद्धौ तत् क्रिया जनिता 
पूर्वाख्यसंस्कारलक्षणम् कर्माभ्युपगन्तव्यम् | बुद्धेः प्रलये 
पुनरुपसंहृतकार्यात्मकारणरूपत्वेन स्थितेस्सामाया 
आश्रयाश्रयिद्वारा कर्माश्रया | तत् सुखदुःख मोहात्मकर्माश्रयत्वाद् 
धेतोरशिवा अशुद्धा | नन्ववस्तुरूपत्वेन वेदान्त विदुदितायाः 
कथमाश्रयत्वं तदयुक्तमियं वस्तु रूपैव तथोत्तरत्र साधनीया 
जगत्कारणत्वेन न्याय विदुदित परमाणवस्सन्ति  तदयुक्तमियमेका | 
आचैतन्ये सत्यनेकत्वान्मूर्तत्वाद् वारनित्यत्वे (प्. १९८) नानावस्था 
प्रसंगतः परमाणूनां परमकारणत्वायोगात् | मूर्तत्वादिति हेतोः 
कालाप्यया पदिष्टत्वन्नाशंकनीयम् | अस्मदागमे 
परमाणूनामनित्यत्वेन सिद्धेः | अत एव नित्या नाशरहिता | एकत्वत 
स्वकार्या व्यापकत्वे कारणत्वा योगात् | व्यापिनी व्याप्त स्वकार्या अत एव 
सर्वेषां सकलानां स्वकार्यद्वारा भिन्नापि साधारणी सामान्या तां 
पुनस्साधयति -

प्रलये लीनदेहस्य कर्मिणोऽणोरह मुखे |
देहादेः कारणम्माया सूक्ष्मस्थूलात्मकस्य तु ||

कलादीक्षिति पर्यन्तमविभक्ति पुरस्सरम् |
विभक्तत्वाद्यथा बीजे स्कन्धपर्णफलादिकम् ||

प्रलये लीनदेहस्य दीक्षा शोधितकर्मिणस्तदसम्भवात् | 

(प्. १९६) कर्मिणः प्रलयकेवलिनः अणोरहन्मुखे सर्गारम्भकाले तदनन्तरं 
वा सकलत्व प्राप्तेः पूर्वमपूर्वं सूक्ष्मस्थूलात्मकस्य देहादेस्तु 
अयोगान्ययोग व्यवच्छेदेन कारणमुपादान लक्षणम् माया | आदिशब्देन 
साक्षात् परंपरया च कपालीशादि कालाग्न्यन्त भुवनात्म साधारणत्वं 
गृह्यते | सत्कार्य वददृशा प्रलये अनभिव्यक्त कलादिस्वरूपत्वान्मायाया 
अविभक्ति पुरस्सरं कलादिविभागानभिव्यक्ति पूर्वं यथा भवति तथा | 
सर्गे कलादि क्षितिपर्यन्तं यथा भवति तथा तत्र विभक्तत्वाद्विकृतीकृतत्वात् | 
यथा अनभिव्यक्तस्कन्धपर्णफलादि लक्षणेन्यग्रोधादे बीजे 
स्कन्धपर्णफलादिकं यथा भवति तथा विभक्तत्वात् तत् कारणमिति शेषः | 
सर्वथा न दृष्टान्तः वायुना विकृतीकृतत्वं (प्. १९७) महोदधेरिवैक 
देशतोनन्तेशेन कलाद्यात्मना विकृती कृतत्वात् | यदि सर्वथा 
तर्ह्यनित्यत्वादनवस्था प्रसंगः मृगेन्द्रे | कर्तृ साधन कार्यत्व हेतुना तत् 
कार्यात्मोपादानरूपत्वे नानेकोक्तिभिस्साधिता तत एवावधार्यं 
सांख्यादयः प्रकृतिरेव जगदुपादानमित्याहुः | तदयुक्तमित्याह -

न च गौणमुपादानन्त्रिगुणानां विभागतः |
गुणा विभागरूपा तु प्रकृतिर्न दृगन्तरे ||

गुणा विभागरूपा सा सिद्धान्ते प्रतिपादिता |
दर्शनान्तरदृष्टातः तया न समचर्चिता ||

गुणानां समूहस्साम्यं गौणं गुणतत्वं सांख्यादिभिः 
प्रकृतिरित्युक्तम् | न चोपादानं त्रिगुणानां सत्वादीनां (प्. १९८) विभागतः 
आचैतन्ये सत्यनेकत्वादनित्यत्वे घटादीनामिव कारणपूर्वकत्वान्न 
परमकारणत्वमिति भावः | तर्हि अविभागरूपा प्रकृतिरस्तु तदयुक्तम् | 
दृगन्तरे सांख्यादि शास्त्रे गुणा विभागरूपात् प्रकृतिर्न प्रतिपादिता | 
गुणविभागरूपा सा प्रकृतिस्सिद्धान्ते प्रतिपादिता | अतः कारणात् सां 
सिद्धांत सिद्धप्रकृतिः | दर्शान्तरे शस्त्रान्तरे सिद्धा दृष्टि ज्ञप्ति 
स्वविषयत्वेन यस्यास्सा दर्शनान्तर दृष्टिस्तया दर्शनान्तर दृष्ट्या 
प्रकृत्या न समासती चच्चिता न समसच्चिता न समतर्किता तर्हि सिद्धान्त 
सिद्धा सा प्रकृतिः परमकारणं स्तुतिनाशंकनीयं प्रतिलिङ्गशरीरं 
प्रतिस्रोतोभिन्नतया स्थूलतया च यत्र परमकारणत्व (प्. १९९) संवादयित्र 
सूक्ष्मभाव परनिरतिशयत्वं सा मयेत्युच्यतेत्याह -

तन्मात्राणिपृथिव्यादेस्सूक्ष्माण्येभ्यस्त्वहंकृतिः |
तस्यास्सूक्ष्मतराबुद्धिस्तस्याः प्रकृतिरेव च ||

तस्याः कलादि वर्गश्च माया सूक्ष्मतरा ततः |
यत्र सौक्ष्म्यपराकाष्ठ स मायेत्यभिधीयते ||

सुकरस्सूत्रार्थः | ऋषिभिश्चोदितो अवस्तुरूपप्रतिभाषणपरान् मायावादिनो 
निराकर्तु मायासिद्धान्ते वस्तुरूपा कार्यजनकत्वाद् वस्तुरूपा नह्यवस्तुज 
वस्तुदर्शनमिति प्रकृतसिध्यार्थाञ्चिन्तमाविष्करोति -

मायैषा वस्तुरूपैव कलादिजननी यतः |
(प्. २००) कलादिरिह वस्त्वात्म वस्त्वात्मानह्यवस्तुजः |

स्पष्टस्तु श्लोकार्थः | एवन्तेन समुद्भेदित चित्ता ऋषयो माया साधक कलादि 
कार्यरूपप्रपञ्चे वस्तुत्वं न संभवतीति चोदयन्ति |

नहि प्रपञ्चो वस्त्वात्मा प्रमाणानामभावतः |
प्रमेया भावतस्तद्वत् संबन्धा भावतोपि च ||

अर्थस्तुत्तरत्रोक्त्या सुकरी भविष्यति | तदेव विविच्य दर्शयन्ति -

प्रपञ्चोयं प्रमात्रादि भेदात्मा नाक्षगोचरः |
यतः प्रत्यक्षमर्थानां विधातृ न निषेधकम् ||

निषेधमन्तरा भेदो न समस्ति कदाचन |
तस्मात्प्रपञ्च सद्भावे प्रत्यक्षन्न तु साधकम् ||

(प्. २०१) प्रमात्रा निभेदात्मा आदि शब्देन प्रमाण प्रमेय 
प्रमितयोऽधिशंयन्ते | अयं प्रपञ्चः न चतुष्टय व्यतिरिक्तं किञ्चिदस्तीति 
भावः | नाक्षगोचरः नतावत् प्रत्यक्षविषयः यतः प्रत्यक्षमर्थानां 
मेय लक्षणानां विधात्र इदमित्यस्तित्व मात्रग्रहणव्यापारलक्षणं 
अर्थशक्तिजन्यं निर्विकपकमिति यावत् ननिषेधकम् | नहि नायं घटः पट इति 
इतरेतराभावग्रहणव्यापारलक्षणं निर्विकपकत्वात् स विकल्पस्य 
देशकालाद्यपेक्षत्वात् नार्थ सामर्थ्य जन्यत्वमिति नास्माभिः 
प्रमाणत्वेन स्वीकृतम् | तथात्वेपि तदव्यर्थे स प्रकारकतयायं घट इति 
समुत्थविधात्र नेतरेतराभावग्रहीत्रसन्निवेद्धृ निषेधु प्रत्यक्षस्य 
प्रमाणत्वेन अस्माभिः (प्. २०१) अनभ्युपगमात् | नचास्तु किमनेनेति वाच्यम् | 
निषेधमन्तरा तदितरेतरा भावग्रहणं विनाभेदग्रहणा संभवात् | 
कदाचन भेदः | प्रमात्रादिगतः | न समस्ति न संभवति | यस्मादन्योन्य 
भावग्रहणासमर्थद्वारा भेदग्रहणा समर्थत्वात् | प्रपञ्चसद्भावे 
प्रत्यक्षन्न तु साधकं न प्रमाणम् | अनमानागमगोचत्वमपि निराकुर्वन्ति 
-

व्याप्तेस्तत् पूर्वकत्वेन नानुमानमपि प्रमा |
प्रत्यक्षादि विरुद्धार्थे नागमस्य प्रमाणता ||

गृहीत व्याप्तिकत्वादनुमानस्य व्याप्तेस्साध्य साहचर्य नियमस्य तत् 
पूर्वकत्वेन प्रत्यक्षग्राह्यत्वेन प्रत्यक्षस्य निर्विकल्पकत्वाल्लिंगादि भेदा 
गोचरत्वे नानुमानमपि न प्रमा न प्रमाणम् | याचकशक्तिग्रहस्यापि (प्. 
२०३) प्रत्यक्षमूलकत्वात् प्रत्यक्षादिविरुद्धार्थे इह भूतले घटो नास्तीत्यादि 
निषिद्धार्थे नागक्रमस्य प्रमाणता | सिद्धान्त दृशोपमानादीनान् 
तृष्वन्तर्भूतत्वान् ननिराक्रियन्ते | इत्थं प्रपञ्चा वस्तुत्वसाधकं 
प्रमाणाभावं प्रसाद्य तल्लक्षणप्रमेय तदुभयसंबन्धा भावन्तु 
साधयन्ति | तस्मात् प्रमेयाभावोपि प्रमाणा भावत स्थितः |

अनुमानं प्रमेयञ्च संबन्धो तुर्लभस्तयोः |
व्यक्तोत्रार्थ परीक्षान्विन्वन्ति |

नतावत् ज्ञानघटयोर्योगस्तादात्म्यलक्षणः |
ज्ञानस्याभ्यन्तरत्वेन घटश्चाभ्यन्तरो भवेत् ||

नोत् पाद्योपादकात्मापि स्वप्ने व्यर्थस्तु संभवेत् |
एवं प्रपञ्चा वस्तुत्वे वस्तुमाया कथं भवेत् ||

(प्. २०४) ज्ञानघटयोश्चिच्छक्तिरेव प्रमाणमिति साध्यमानत्वात् | 
प्रमाणप्रमेयलक्षणयोर्योगस्संबन्धः | नतावत्तादात्म्यलक्षणः | 
तावच्छब्दः क्रमार्थः न समवायलक्षणः 
ज्ञानस्याभ्यन्तरत्वेनान्तर्व्यक्तानुभवसिद्धत्वेन घटश्च 
बहिस्सिद्धस्समवायान्यथानुपपत्या घटादिकस्संभवेत् | जाग्रेप्यतीता 
नागतविषयज्ञानन्नसंभवतीत्याशयः | एवमित्यादि श्लोकार्थे 
नोपसंहृतम् | ईश्वरः - सविकल्पकमप्य प्रमितिं विपक्षितुं 
अशत्यमित्याकलयय परिहरति -

अस्तिप्रमाणं सद्भावे प्रपञ्चस्य पुरातनम् |
प्रत्यक्षन्तावदर्थानां प्रमाणं भेदगोचरम् ||

प्रपञ्चस्य सद्भावे तावत् पुरातनं प्रथमं प्रत्यक्षं प्रमाणम् |
(प्. २०८) अर्थानां भेदगोचरं प्रमाणमस्ति तत्र तावत् सविकल्पप्रमितिं 
प्रत्यक्षप्रमाणं व्यापृतिं विविच्य दर्शयति -

स्थाणुर्वा पुरुषोवेति सन्देहे स्थाणुरेव सः |
पुरुषोनेति भेदात्मा दृश्यते प्रत्ययोऽक्षतः ||

अक्षतः प्रत्यक्षप्रमाणात् स्थाणुर्वा पुरुषोवेति सन्देहे स्थाणुरेव सः | 
पुरुषोनेति भेदात्मा भेदो विसदृशत्वमात्मा स्वरूपं स्वविषयत्वेन यस्य 
स तथोक्तः भेदगोचरपूर्व इत्यर्थः प्रत्ययः प्रमाणफलरूपं 
ज्ञानमितरेतरा भावग्रहणरूपतया दृश्यतेऽनुभूयते नेतरेतरा 
भावग्रहणपूर्वं निषेधकं भवेत् | अन्यथा पयोर्थिं 
पावकमप्यनुयाचेत् अर्थसामर्थ्यजनित निर्विकल्पकस्य प्रत्यक्षत्वम् | नहि 
नाम जात्यादि विषयस्येत्युपन्यस्तं प्रतिक्षिपति -

(प्. २०६) भ्रान्तोयं सविकल्पत्वात् रज्जुवन्नेष्यतामिति |
सर्वेषां सर्वदाकुम्भं कुम्भ-एवेक्ष्यते यतः ||

नैवं रज्जुः कदाचित् तु यतस्सर्पायते नृणाम् |
मालायते तदन्येषां नैवं कुम्भपटादयः ||

अयं पट इत्यादि प्रत्ययोयं भ्रान्तः अतद्रूपार्थबलंबि सविकल्पत्वात् 
रज्जुवत् | रज्वादिषु सर्पादि प्रतिभा स वदिति पुनरेवं प्रकारेण 
न्येष्यतान्नमन्यताम् | यतस्सर्वेषां सर्वदा कुंभः कुम्भ एवेक्ष्यते | 
कुम्भोयं कुम्भोयमितीक्ष्यते | एवं रज्जुर्न समीक्ष्यते यतः कारणात् 
कदाचिनृणां सर्पायते सर्प इवा चरति | सर्प इव भासत इत्यर्थः | 
तदन्येषान्नराणां मालायते मले वा चरति | निवृत्ततिमिरादिके रज्जुरूपेण 
लक्ष्यते न बाधितत्वात् | सोयमवभासः (प्. २०८) तिमिरादि दोषकृतो भ्रान्त एव 
कालान्तर देशान्तरयोरपि विशेषा दर्शनात् | कुम्भोयमित्यादि समुत्थ 
कुंभाद्य व भासस्यापाधितत्वात् कुंभपटादयः | नैवं नान्यथा 
समीक्ष्यन्ते | सादृश्येत्विदं बुध्यविवेकाध्यवसायात्मकमज्ञानं 
संपद्यते | विरुद्धधर्मतया त्रका समानता तत् रूपेण चित् कथं विवर्तत 
इत्याह -

किञ्चा हि रज्जुसाम्येन भ्रान्तिरत्रोपपद्यते |
चितोघटादिरूपेण प्रतीतौ का समानता ||

सुकरश्लोकार्थः | ननु आत्म संवित्स्वरूप सुखादिरूपेण विवर्तते | सत्यम् | 
अज्ञानं द्विविधं ह्येकं प्राक्तनानुभूतवस्तुसादृश्यजन्यम् | अरजते 
रजतमित्यादिकम् | द्वितीयन्तु काचकामलादिदोषद्रव्यजन्यं पीतश्शंखं 
(प्. २०८) इत्यादिकं ततस्संविदि विसदृश्यामपि ससुखेति सदुःखेति सुखादि 
विवर्तनं अद्वैत प्रतिहन्त्रसदज्ञानजनक मलाद्युपाध्यनुषङ्गित्वादिति न 
किञ्चिदसमञ्जसम् | सविकल्पकस्य भेदात्मन्विकल्पत्वात् न 
प्रामाण्यमित्युक्तम् | यत्तदयुक्तमित्यनैकान्तिकत्वं 
प्रदर्शयन्निर्विकल्पकस्यभिदाग्रहणन्नास्तित्वोक्तिं प्रतिवादि वचसि 
समुत्थां प्रतिक्षिपति | निर्विकल्पार्थबोधेपि भेदात्मा प्रत्यय स्थितः |

अन्यतोत्तरविज्ञानं व्यवृत्तन्नोपजायते ||

अगृहीतार्थ भेदस्य तन्नामादि विशेषतः |

निर्विकल्पार्थबोधेपि निर्विकल्प प्रत्यक्षप्रमाण चिच्छक्ति समुत्थ 
सामान्यार्थज्ञाने च भेदात्मा शब्दानुल्लेखनेन नामजात्याद्यस्पृष्ट्वा 
अतिसूक्ष्मार्थ शक्तिमात्रावलंबनेन (प्. २०९) 
शिवादीनामार्थस्यार्थान्तरेभ्यो व्यावृत्तरूपभेदविषयः प्रत्ययः 
व्यापारः नानावयवा नानागुणसादृश्यलक्षण जाति स्फुरण 
विकल्पाविकल्पनिर्विकल्पप्रत्यर्थवेदनं स्थितः निश्चितं अन्यथा अगृहीतार्थ 
भेदस्य पुरुषस्य शब्दादि सापेक्षस्य तस्यार्थस्य नामादि विशेषतः 
तन्नामादि विशेषः | ततस्तन्नामादि विशेषतः परेभ्यो व्यवृत्तं स्वतो 
विलक्षण स्वलक्षण तदर्थविषयमुत्तरविज्ञानं सविकल्पकं नोपजायते | 
कार्यस्य कारणगुणान्वयात् सत्कार्य पादाभ्युपगमाच्च ततस्सविकल्पत्वात् 
अप्रामाण्यं इत्युक्ते समनयदृशा वस्तुभेदाविकल्प 
निर्विकल्पकस्याप्यप्रामाण्या पातनात् | अबाधितत्वाद्धेतोस्सविकल्पक 
निर्विकल्पकयोः प्रामाण्यमभुपगन्तव्यम् | यदाहुः -

अस्तिह्यालोचनज्ञानं प्रथमं निर्विकल्पकम् |
बालमूकादि विज्ञान शदृशं शुद्धवस्तुजम् |

ततः परं पुनर्वस्तु धर्मैर्जात्यादिभिर्यथा |
बुध्यावसीयते सापि प्रत्यक्षत्वेन सम्मतेति ||

प्रकारान्तरतः प्रपञ्चसिद्धिं दर्शयति -

किञ्च येन प्रमाणेन प्रपञ्चाभाव उच्यते |
तत्प्रमाणं प्रमाणं वा नवेति परिचिन्त्यताम् ||

प्रमाणञ्चेत् प्रपञ्चोस्ति तत्तदन्तर्गतं यतः |
यद्यत्प्रमाणं सुतरां भावरूपं जगद्भवेत् ||

किञ्च इतोपि प्रपञ्चाभावः स विदैत्व येन प्रमाणे नोच्यते तत् प्रमाणं 
प्रमाण वा सत्वभूतं किन्नवा सत्यभूतं किमितीत्थं (प्. २११) 
परिचिन्त्यतां प्रमाणञ्चेद्यति सत्यभूतन्तर्हि प्रपञ्चोस्तियत तत् 
प्रमाणमागमादि अद्वैतसिद्धौ प्रमाणाभावात् स्वप्नवत् अद्वयित 
प्रतिहन्तृभिः पदवाक्यादि लक्षणैः स्वाङ्गैस्सह तदन्तर्गतम् | तदितं 
रत्नत्रये सविस्तरं तत एवावधार्यम् | यद्य प्रमाणं यद्यसत्यभूतं 
तदाद्वैयित सिद्धौ प्रमाणा भावात् | स्वप्न दृष्टवदद्वितीय सत्य 
ब्रह्ममात्र सिद्धिरिति सुतराञ्जगत् भावरूपं भवेत् | तदुक्तञ्च 
मोक्षकारिकासु -

भेदे सति प्रमाणानां प्रवृत्तिर्नान्यथा मता |
क्लिप्तः किमिति विद्वद्भिरभेदो निष्प्रमाणकः || इति |

ननु यद्यसद विसदिवा भास्य श्रुत्यादिकं श्रुत्यादिकं भवतु सदद्वयित 
सधकम् | तदयुक्तम् | सद्रूपायां सविदिनां (प्. २१२) सतां 
भासनमुपपद्यते | शशविषाणादिनामसतां तद्दर्शनात् | कथं तर्हि 
शुक्तिकादौ रजदाद्यवभासः सत्यम् | सतु नतावदाकारः | संविदो 
विकारित्वात् नह्यसक्ता लंबनः असतां भासान्न संभाव्यमित्युक्तत्वात् | 
नापि विपरीतार्थः तेन रूपेणासतोर्थस्य तद्रूपेणावभासनायोगात् | किन्तु 
तत् भ्रमकारकदेशकालविशेषावष्टंभेन 
शुक्तिकादेस्सतोरजतादेरिवावभासः स्वपेनव्यानन्त वासनायोगात् | 
बुद्धेरसत्यर्थेपि स्मृतिद्वारा तत् तत् सदर्था कारत्वात् 
नह्यवित्तालंबनोवभासः संबन्धोपि न दुर्लभः स विषय 
विषयीभावस्सुलक्तोपसंहृत्य मायायाः परमकारणतया 
कर्मणस्थित्यन्यथानुपपत्या च नित्यत्वं साधयति -

(प्. २१३) संबन्धो ज्ञानघटयोः ज्ञाप्यज्ञापकलक्षणः |
एवं वस्त्वात्मकं विश्वं भवेत्कथमवस्तुजम् ||

तस्मद्वस्त्वात्मिकामाया स्थिता विश्वस्य कारिणी |
नित्यैषाऽशेषकार्याणां कारणत्वाद्यदन्यथा ||

नतन्नित्यं यथा तन्तुस्तस्मान्मायाप्यनश्वरी |
अनित्यैषा यदीष्येत कर्मणां कुत्रसंस्थितिः ||

न बिन्दुः कर्मणां स्थानं बिन्दुः कर्मोत्तरोयतः |
नचात्मनि स्थितिस्तेषां यस्मादात्मा जडो भवेत् ||

सुकरो क्षरार्थः | अनेन मायायाः कुण्डलिनी जन्यत्वं प्रवदन्तः शैवैक 
देशिनः प्रतिक्षिप्ताः सांख्याश्चायया केचित् रागद्वेषादि वासनात्मक 
प्रकृतिस्वभावविशेष एव कर्मनहि तत्र बुद्धौ पुरुषस्य 
कर्तृत्वाद्यनभ्युपगमात् (प्. २१४) प्रकृतीतर कर्तृ समुद्भावित 
संस्कृतिलक्षणं सत्पुरुषकर्तृकं कर्मेति कथयन्ति | तदपरे तदितरदिति तत्र 
सन्दिहानाः ऋषयः प्रश्नयन्ति -

कानि तानीह कर्माणि किन्तैरत्र प्रयोजनम् |
प्राकृतान्येव तान्याहुरन्यानीति तथाऽपरे ||

तत्सर्वं कथयेशान सन्देहास्माकमीश्वर |

प्राकृतानि प्रकृति स्वभाव लक्षणानि | स्पष्टोत्रार्थः 
ईश्वरस्तदितरदित्युक्तोनुग्रहरूपं भाषणं विनिर्गमयति -

अविशिष्टे तु भोक्तृत्वे भुञ्जते दिवि केचन |
केचनावीचिमुख्येषु नस्यादेतदहेतुकम् ||

यत्तत्र हेतुः कर्मेति मन्तव्यन्मुनिपुंगवाः |

भोक्तृत्वे कला विद्या रागः प्रकृताविद्यादि कलित कलुषिता (प्. २१५) विवेकज्ञान 
भोगक्रिया कर्तृत्वे अविशिष्टे साधारणी भूतेः तु शब्दोपि शब्दार्थः केचन 
केचिददिविस्वाराज्ये सुखात्मकभोगं भुञ्जते केचन अवीचिमुख्येषु 
अवीचिप्रमुखेषु नरेषु दुःखात्मकभोगं भुञ्जते | एतं 
विपर्यस्तमहेतुकमकारणकं नस्यान्नसंभवेत् | यत् तत्र विपर्यासे हेतुस्तत् 
कर्मेति मन्तव्यं चिन्तनीयम् | अदृष्टफलविपर्यासेन तदस्तित्वं प्रसाध्य 
दृष्टफलविपर्यासेनापि साधयति -

उभयोः कृषिसाम्ये तु कश्चिद्धान्या नियच्छति |
न किञ्चिदपरस्तस्य कर्मकारणकं द्विजाः ||

सुलभश्लोकार्थः | प्राकृतत्वन्निराकरोति | नचात्र प्रकृति हेतुर्भोग्यत्वेन 
विरोधतः यत् भोग्यं भोजकन्नैतत्तस्मात् (प्. २१६) कर्मान्वदिष्यतां अत्र 
भोगवैचित्र्ये प्रकृति स्वभावः | न च हेतुः न भोजकत्वे न निमित्तभोग्यत्वेन 
बुध्यात्मना भोग्य स्वभावेन विरोधतः विरुद्धत्वात् |यस्माद्यत् 
भोग्यन्नैतत् भोजकन्नतत् भोजयितृ यथा चन्दनादिकन्तस्मात् कर्मप्रकृति 
स्वभावादन्यत् विसदृशलक्षणं पुरुषकर्तृकं सत् बुद्धौ गुणत्वेन 
स्थितविष्यतां स्वीक्रियताम् | तदुक्तं मतङ्गे -

कर्मणः कारणं कर्ता स पुमान तत्र कीर्तितः |
भोग्यस्य कारणं कर्म भोगो बन्धस्य कारणमिति ||

पराशयमाशंक्य निराकरोति -

प्रकृतेः परिणामो यो भौध्यो भावाष्टिकात्मिकः |
सस्यात्कर्मात्मकोन्यस्तु भोग्यस्यादिति चेन्मतिः ||

(प्. २१७) तदप्यसारं भावानां प्रत्ययात्मतया ततः |
प्रत्ययास्ते च विविधा दृश्यन्तेऽणुषु सर्वदा ||

न समास्तत्र केनापि हेतुना भाव्यमग्रजाः |
न च स्वयं स्ववैचित्र्ये हेतवस्त्वनवस्थितेः ||

प्रकृतेः बौद्धो बुद्धिगुणास्त्वेन स्थितः | भावाष्टकात्मकः 
धर्मादिलक्षणः यः परिणामस्सकर्मात्मकः कर्मलक्षणस्यात् प्रकृतेरिति 
परमतानुसारेण परम परया वा साक्षात् समतानुसारेण तु बहिः 
क्रियाभिः स्वाहित संस्कारलक्षणं स्वगुण विभिन्न बुद्धिविकृतत्वेन 
कर्मोपादनत्वाद्धर्मादेः अन्यस्तु स्रक् चन्दनवनितादि लक्षणः 
भोग्यस्यादिति चेन्मतिः यदि बुद्धिरस्ति तदपि तन्मनन मप्यसारन्नार्थवत् 
भावानां प्रत्ययात्मतया ततस्तथापि (प्. २१८) तथास्त्वितिन वाच्यम् | यतस्ते 
च भावानां स्थूलरूपं भाग्यावस्थात्मकाः प्रत्ययाः अणुषु | 
सकलात्म सुसर्वदान समा दृश्यन्ते | किन्तु विविधा नानाप्रकारा दृश्यन्ते | 
हे अग्रजाः | तत्र वैचित्र्यरूपकार्ये केनापि हेतुना भाव्यम् | यत् किञ्चित् 
कारनं भवितुमर्हति | स्वयन्निमित्तान्तरमनपेक्ष्य स्ववैचित्र्येन च हेतवः 
कुतो नव स्थितेः ततो विचित्रं विचित्रात् विचित्रान्तरस्ततोपि तथेत्य नवस्थानात् | 
इतोपीत्याह -

किञ्चैते सर्वसामान्याः पुंसोनिष्कर्मकानपि |
मायाविचित्रसंसृष्टौ भवेयुः कारणं कथम् ||

किञ्च तिष्ठतु स्ववैचित्र्य विषया लोचना निष्कर्मकान् पुंसोपि 
प्रतिकर्मान्तरालंभना भावात् | एते प्रत्ययाः (प्. २१९) सर्वसामान्याः 
सर्वसाधारणाः | मायाविचित्रसंहृष्टौ कारणं वेदाः प्रमाणमितिवत् 
लिङ्गवचनव्यत्ययः कथं भवेयुः | न कथञ्चिदपीत्यर्थः | 
पराशयान्तरमाशंक्य निराकरोति -

प्रकृतेः परिणमेयञ्चित्रस्वाभाविकस्तु चेत् |
अस्तु स्वाभाविकश्चित्रः परिणामः प्रधानजः ||

विचित्रपरिणामो यन्नहि स्वाभाविकस्य तु |

अयं प्रकृतेश्चित्रः परिणाम स्वभाकस्तु चेत् | साक्षात् प्रधानजश्चित्रः 
परिणामः मन्मते गुणोपि त्वन्मते बुध्यात्मकः स्वाभाविकोस्तु | तस्य 
स्वाभाविकस्य प्रतिपुरुषं विचित्रस्य बुध्यात्मकस्य नहि विचित्रः परिणाम्य 
न हि विविधभावः प्रत्ययाद्यात्मायं स दृश्यते च | (प्. २२०) यदि हि सोपि न 
नैमित्तिकस्यात् | तदानिरपेक्षत्वात् अनवस्थितिस्समापतेत् | अस्त्वित्यभ्युपगम्यापि 
पराकरोमीत्याह -

अस्य प्रवृत्तिस्वाभाव्ये निवृत्तिस्तत् क्रिया कथम् |
प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च विरुद्धेह्येकधर्मिणी ||

अस्य प्रधानस्य प्रवृत्तिस्वाभाव्ये विचित्रपरिणाम भवनात्म प्रवर्त्तनस्य 
स्वतस्सिद्धत्वे निवृत्तिस्तद्विलीनलक्षणा | तत् क्रिया कथम् | प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च 
द्वे विरुद्धे स्वतस्सिद्धविरोधलक्षणे तथो धर्मिणिन न न भवतः यथेति 
निदर्शयति -

अग्नेः प्रकाशस्वाभाव्यो ना प्रकाशोपि तत् कृतः |
प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च न स्वतः किन्तु कारणात् ||

(प्. २२१) यदत्र कारणं कर्म तस्मान्नाकस्मिकञ्जगत् |

अप्रकाशः प्रकाशान्त तान तत् कृतः न स्वभावः कृतः किन्तु उपाधिकृत 
इत्यर्थः | ना कस्मिन्नाकरणिकं न कारणान्तरनिरपेक्षमित्यर्थः इतर 
पदार्थस्पष्टः | तथापि प्रवृत्ति निवृत्योरसमानकालवृत्तित्वे नैक 
धर्मित्वमस्त्वित्याशंकायामाह -

किञ्चयोयत्स्वभावस्तु धर्मस्सोस्य सदा भवेत् |
अग्निः प्रकाशमानोपि यथा दाहं करोत्यपि ||

तदेवं प्रकृतेस्यातां प्रवृत्ति विनिवर्तने |

किञ्चोक्तं विनापि यत् स्वभावोधोधर्मस्सोस्य धर्मिणस्सदा भवेत् | यथाग्नि 
प्रकाशमानोपि प्रकाशन् सन्नपि दाहमपि करोति 
तत्तस्मात्कारणादेवमित्थं एककाले (प्. २२२) प्रकृतेः प्रवृत्ति निवर्तने द्वे 
स्याताम् | नदृश्यते तस्मात् द्वितीयं सपेक्ष्यमित्यर्थः | ऋषयः | 
विरुद्धयोरेकधर्मित्वमस्तीति चोदयन्ति -

अष्टौधर्मादयो भावाः विरुद्धास्तु परस्परम् |
गुणास्सत्वादयश्चैवमेककारणकाः कथम् ||

अर्थः परिहारोक्त्या सुकरी भविष्यति | ईश्वरः -

न विरुद्धास्तु धर्माद्या यतस्ते प्रत्ययात्मकाः |
ज्ञानभावोत्रनाज्ञानं अन्यथा ज्ञानमेव तत् ||

भावशब्देन कथ्यमानाधर्माद्याः परस्परन्तु उत्तरत्रोक्त्या न विरुद्धाः 
तदेव दर्शयति | यतस्ते भावाः प्रत्ययात्मकाः भोग्यदशामापन्नेषु 
सिध्यादि प्रकाशरूपाः उत्तरत्रबुद्धिपरीक्षायां विविधपरीक्षोक्तिमन्तः | 
(प्. २२३) ततः नवीति पूर्वानुषंगः | अविरोधप्रकाशत्वं दर्शयति | अत्र 
धर्मादिमध्ये पठितमज्ञानं ज्ञानाभावः न बौद्धमसिध्य न 
ध्यवसायात्मकं पौरुषमज्ञत्वं वा किन्तु तदन्यथा ज्ञानमेव | 
चिच्छक्ते स्वतो भ्रान्तेरसंभवात् | येन बुद्धिगुणेनानुषंगेण संशय 
विपर्ययवेदनम् | संपद्यते तदत्र तमोलक्षणकर्मोपादानजं 
अज्ञानमित्युच्यते | फलितमाह -

तस्मात् ज्ञानविशेषास्ते सर्वे धर्मादय स्थिताः |
न विशेषास्तु सामान्याद्विरुद्धाहि कदाचन ||

विशेषास्तु अन्यथात्वादि विशेष युक्ताः | सामान्यात् ज्ञानत्वसाधारणात् 
कदाचन कदाचिदपि न विरुद्धा हि | पूर्वार्थस्तु स्पष्टः | भावः विरोधं 
परिहृत्यगुणविरोधश्चिद्व्यञ्जकत्व साधारणान्येति | 
यदज्ञानञ्चिच्छक्त्यनर्थक्रियारूपं (प्. २२४) पुरा ज्ञानाभाव इत्युक्तं 
तत् तमोगुणो पादान कार्यान्न भवतीति च वदति -

न वेहसत्वतमसी विरुद्धेस्तः कदाचन |
यथावत् बोधकं सत्वमन्यथा बोधकन्तमः ||

बोधकत्वा विशेषान्न विरोध इति चोदितम् |
न कदाचित्तमः कार्यमज्ञानन्तु मलाद्यतः ||

यतः यस्मात्कारणात् चिच्छक्त्यनर्थक्रियालक्षणं पौरुषमज्ञानञ्च 
तद्वारा कर्तव्यसत्वोपादान कार्यसिद्ध्यध्यवसायानभिव्यक्ति 
लक्षणमसिद्धिरनध्यवसाय इत्युक्तन्तमोनिमित्तजं बौद्धा ज्ञानं 
माअद्धेतोर्जातम् | ततस्संशय विपर्यलक्षणान्यथा 
ज्ञानात्मकमज्ञानन्तमोलक्षणकर्मोपादानजमिति न काचित् क्षतिः | 
सुकरस्तदितराक्षरार्थः | (प्. २२५) उपसंहरति -

ततो न कुत्रचित् किञ्चित् स्वभावेन विरुद्धयोः |
कार्ययोः करणन्तस्माद्विरोधः कारणान्तरात् ||

कारणान्तच्च कर्मैव तदपीश्वरचोदितम् |
ततस्वभाववादोयं भ्रान्ति मूल इति स्थितः ||

ततः पुरोक्तकारणात् कुत्रचित् क्वचिदपित्यध्याहार्यम् | स्वभावेन विरुद्धयोः 
कार्ययोः किञ्चिदेकं कारणन्नभवति | तस्मादुक्तरीत्यास्वतो 
संभवाद्विरोधः प्रकृतेः प्रवृत्तित्व निवृत्तित्व लक्षणः कारणान्तरात् | तच्च 
सहकारिलक्षणं कारणं कर्मैव अयमाशयः | शक्तिरूपत्वेन 
मायावद्विचित्ररूपरहित तद्धेतु कारण कृत विचित्रोक्तिमत् भोजक सजातीय 
कर्मान्तरालम्बनात् | (प्. २२६) प्रकृति स्वभावादन्यस्मात् बुद्धौ गुणत्वेन 
पुरुषकर्तृक बहिर्यागादि क्रियाजनित संस्कारलक्षणात् कार्यद्वारा भोग्य 
लक्षणकर्मण उपादानात् सत्वरजस्तमोमयं भोक्तुमुद्भूत सत्वादिकत्वेन 
सुखाद्यात्मना परिणतत्वात् | सुखदुःखमोहात्मकं साक्षात् भोग्यं 
भावप्रत्यय विन्दतावत् जातं तदन्वयतस्तदर्थत्वात् भोगाधि करणत्वात् 
परंपरया भोग्यन्तत्वभुवनशरीरादिकन्तु कर्मणैव सहकारिणा 
मायाख्यादुपादानात् | साक्षात्परंपरया चोत्पन्नमिति कर्मलक्षणन्तु 
जनकन्धारकं बोग्यमध्यात्मादिति साधनम् | तत् सत्या 
नृतयोनित्वाद्धर्माधर्मस्वरूपकमित्यादिना मृगेन्द्रादौ विविच्य 
कृतन्तदपि कर्म ईश्वर चोदितं प्रेरितं प्रवर्तते | (प्. २२७) ईश्वर सिद्धौ 
जडस्य स्वतः प्रवृत्तिर्नेति निराकृतत्वात् | सात्विकान् सुखात्मिकां प्रीतिञ्च 
तज्जातीयेषु भोग्येषु धरणं करोतीतिधर्मः सात्विकान् प्रीतिञ्च न धरणं 
करोतीति वा पुनरसात्विकान् तामसान् राजसांश्च दुःखात्मिकामप्रीतिञ्च 
तज्जातीयेषु भोग्येषु धरणं करोतीति वा अधर्मः तदुभयात्मकं कर्म 
प्रतिपुरुषमनुष्ठेय विचित्रत्वादनेकप्रत्ययात्मनोपभोग्यमनन्तमेव तदपि 
न तत्वान्तरं धर्मादि भावाष्टकभेद स्वविकारप्रकृति संस्कार 
रूपत्वात् | तेन विना प्रकृते बन्धत्वा योगात् | ततस्तस्मात् कारणात् प्रकृति 
स्वभावादेव वैचित्र्यञ्जगत् इत्ययं स्वभाववादः भ्रान्ति मूल इति स्थितः | 
बुद्धिगतान्यथा ज्ञाननिमित्त इति (प्. २२८) निश्चितः न मायाव्यतिरिक्तो मल 
उपादान कारणात् | कार्यस्योत्पत्तेरिति हेतूक्तिं प्रकुर्वन्तो व्यतिरिक्तव्यतिरिक्त 
मलव्यापृतित्वेन वक्ष्यमाण चिच्छक्ति तिरस्कृतिर्मायाव्यापृतिरिति 
तद्धेतुर्नित्यश्शब्दः काकस्य काष्ण्यादिति व द्व्यधिकरणा सिद्ध 
इत्यबुध्यन्तो मायामलवादिनः पाशुपतः प्रमुखाः प्रलपन्ति | 
ततस्तदुक्तिन्तिरस्करोति -

न च माया मलस्तस्मात् यतः कार्या प्रकाशिकाः |
कार्या प्रकाशिकं यत्तु स्वात्मनाजनकन्नतत् ||

यथा प्रकाशकौ दृष्टौ वह्नि दीपा उभावपि |
न दीपकारणं वह्निः क्वचिदप्यप्रकाशकः ||

माया न च मलः न च मलव्यापारलक्षण चिच्छक्ति तिरस्कृकरी | (प्. २२९) 
सेयं प्रतिज्ञायतः कारणात् कार्यात् कलादि द्वारा प्रकाशिका | 
चिच्छक्त्यभिव्यञ्जिका | तस्माद्व्यञ्जकत्वात् | सोयं हेतुः यत्तु कार्यात् 
प्रकाशकमभिव्यञ्जकन्तत् स्वात्मना स्वरूपेण 
नाजनकन्नानभिव्यञ्जकन्नतिरस्कर्तुः यथेत्यादि प्रकाशक इत्यन्तश्लोकार्थ 
स्पष्टस्सोयन्दृष्टान्तः | यद्यप्यस्तितितस्कर्तृत्वं मायायाः कार्यद्वारापि 
नानुपपत्तेश्चिच्छक्त्यप्रकाशक कार्यजनकत्वमसंभावनीयम् | यदि 
कार्यद्वारा तथा तस्य संभावनीयं तिरस्कर्तृत्वं स्यात् | तदा तस्यां 
सत्यां | प्रलयोपसंहृत कार्यायां सर्वेषां सर्वज्ञत्व प्रसङ्गः | ननु 
विरुद्धकारणान्तरानुविधानाद्विरुद्धलक्षणप्रवर्तननिवर्तनवतीति | तथा 
अप्रकाशककारणान्तरानुविधानात् | (प्. २३०) स्वरूपेण भवत्वप्रकाशिका | 
तन्न मलेन विना अप्रकाशक कारणान्तरा भावात् | यदिस्यादपि स्वरूपेण न 
संभवतीत्याह -

न च मायास्वरूपेण पुंसां कार्यकरी स्थिता |
कार्यैरणूपकारित्वात् यदित्थन्तन्नचात्मना ||

यथा तन्तुस्वकार्येण पटनैव न चात्मना |

अणूपकारित्वादित्यन्त प्रतिज्ञा हेतुरूप वाक्यार्थ स्पष्टः | यत् यद्वस्तु 
इत्थं स्वकार्यद्वारात्मोपकारकन्तत् न चात्मना तत् स्वरूपेण न 
चोपकारकम् | यथा तन्तु स्वकार्येण पटैनैवाच्छादनकार्यलक्षण 
कार्यकरः | न चात्मना नच स्वरूपेण सोयन्दृष्टान्तः ततो यथा मन्दाग्नि 
तायां सुसत्यां क्षीरं श्लेष्मादि दोष हेतुर्भवति | तथा व्यतिरिक्त मले (प्. 
२३१) सति माया अनात्मन्यात्माभिमानरूपमोहादि दोषहेतुः कार्यद्वारा 
भवति | न तु साक्षात् प्रलयकेवलिषु तद्दर्शनात् सिंहावलोकन परिचरणया 
पुनः कर्मस्वरूपन्निरूपयति -

एकस्मिन् भुज्यमाने तु कर्मण्यन्यदुपस्थितम् |
बाधकं प्रबलन्तच्चेदविरोधे समुच्चयः ||

एकस्मिन् कर्मणि भुज्यमाने अन्यत्कर्मणि भुज्यमाने अन्यत्कर्मभुज्यमानं 
सदुपस्थितं प्राप्तन्तत् प्रबलञ्चेद्विरोधे बाधकं स्यात् | नानाशंकमिति 
व्याख्येयम् | किन्तु प्रथमं भुज्यत इत्यर्थः अविरोधे समुच्चयः | 
समानकाले प्रबलञ्चाप्रबलञ्च भुज्यत इति द्वन्द्व स्यात् | तदेव विष्पष्टयति 
-

(प्. २३२) भुज्यमाने तु मानुष्ये शुनोयोनिर्यदा भवेत् |
बाधिका प्रबलास्याच्चेन्मानुष्यस्य द्विजोत्तमाः |
अविरुद्धादथ प्राप्तिर्यदि तत्र समुच्चयः |

यदा यस्मिन् काले मानुष्ये मनुष्यत्व फलस्वरूपिणी कर्मणि भुज्यमाने 
भोक्तुं योग्ये शुनोयोनि स्वजन्मफललक्षणमिति यावत् भुज्यमानासती भवेत् 
| हे द्विजोत्तमाः तदासतु प्रबलाचेत् मानुष्यस्य बाधिकास्यात् प्रथमं 
भोग्यास्यात् | अथ तत्र तयोरविरुद्धान्मानुष्यत्व ब्रह्मणत्वादि लक्षणा यदि 
प्राप्ति तत्र तयोस्समुच्चयः समानकाल भोग्यत्व लक्षणद्वन्द्वो भवेत् | क्वचित् 
समबलस्यापि बाधकं भवतीत्याह -

आरब्धमप्यनारब्धं बलेन तु समं यदि |
(प्. २३३) आरब्धमेव भोग्यं स्यात् द्रोधयित्र्या निरोधनात् ||

आरब्ध फलित देवशरीरादि फललक्षणमनारब्धं पलितव्यं 
मनुष्यशरीरादि फललक्षणन्तदनारब्धस्य तीव्रवेगेन पाकेन 
तद्वितयमपि बलेन समं यदि रोधयित्र्यसमानाभिधान शिवशक्ति 
प्रेरितयानन्तशक्त्या निरोधनारब्धे निरुद्धे सत्यारब्धमेव भोग्यं स्यात् | 
तस्मिन् भुक्ते कालान्तरे तदपि स्यात् | यद्यारब्धमपि कर्मयदालघुर्भवति 
तदा बलात्तीवृवेगेनानारब्धेन विरुद्धेन निरुध्यते | यथा नहुषस्याति 
सुखदेवशरीरतिरस्कारादति दुःखदाजगरशरीरप्राप्तिः अनारब्ध समबल 
समारंभे युगपद्विरोधेन भोगानुपपत्तेश्शिवशक्तिस्तत्र 
नाशहेतुर्भवतीत्याह -

(प्. २३४) विरुद्धयोर्यदारंभे कर्मणोस्समयोर्बलात् |
तदैव शक्तिपातेन नाश एव तयोर्भवेत् ||

सुलभो श्लोकार्थः कर्मणामात्मन्यवस्थानं 
वदन्त्यन्यायवादिनन्निराकरोति |

न चात्मनिस्तितिस्तेषां कर्मणामुपपद्यते |
कृष्यादिवत् प्रधानस्य संस्कारोत्पादकत्वतः ||

मायायामेव नान्यस्मिन् संस्थितानिद्विजर्षभाः |

हे द्विजर्षभाः | तेषामुक्तलक्षणानां कर्मणान्नचात्मनि स्थितिरुपपद्यते 
| प्रधानस्य प्रकृति कार्यस्य बुद्धेरिति यावत् | संस्कारोत्पादकत्वतः 
कृष्यादिवत् पुरुषकर्तृकस्य कृष्यादेः क्षेत्रादि संस्कारोत्पादकत्वात् कत्तरि 
पुरुषेन स्थितिर्यथा तथेत्यर्थः | किञ्चाचेतनत्वं (प्. २३५) 
प्रसंगाच्चात्मनः | न चास्माकमात्मनोचित्वात् | तत्रा चितिकार्यकरणेन 
चिदुत्पत्तेरिष्टापत्तिरिति वाच्यम् | तस्याश्चितस्सादात्मस्वरूपत्वेनान्तरत्र 
साधनीयत्वात् | ततोऽनुष्ठित प्रध्वंसित्वात् | क्रियाया 
स्वजनितसंस्काररूपतया बुद्धिगुणत्वेन परमकारणलक्षणया 
मायायामेव प्रलये बिन्दुलक्षण स्वोपादानकारणात्म स्वगुणिना सह 
स्थितानि नान्यस्मिन् पुनस्सृष्टौ कलादिक्षत्यन्त भुक्ति निमित्तम् तत् कर्माणि 
मायातस्वसामर्थ्यं निमित्तीकृत्य समुत्थां प्रतिपुरुषं भिनां कलां 
पुनस्वसामर्थ्य निमित्तिकृत्य तदुत्थान्तादृशीं प्रकृतिञ्च समाशृत्य 
पुरस्वसामर्थ्यं निमित्तीकृत्य गुणद्वारा तदुत्थान्तादृशिं बुद्धिं स 
मतिषुन्तितत्व (प्. २३६) सृष्टेरनन्तरं भुवनसृष्टिरिति सूचयन् पुरोक्तनादात्म 
परदेहानुबन्धस्य तदनन्तरञ्चिद्व्यञ्जकसूक्ष्मदेहात्मतत्वबन्धो 
भवति | तदनु भुवनात्मजशरीरात्मस्थूलबन्धो भवति | तद्वर्तिनोपि 
सकलत्वं प्राप्ता गुर्वधिकरणेन शिवेनानुग्राह्या इत्याह -

मायातोद्विविधा सृष्टिः स्थूला सूक्ष्मात्मिकेत्यपि |
दृक्शक्तिव्यञ्जिका सूक्ष्मा स्थिता तत्वात्मनात्मनि ||

स्थूला भुवनरूपेण शरीराद्यात्मना स्थिताः |
सूक्ष्माः कलादयः पूर्वं स्थूलाबध्नन्त्यणूंस्ततः ||

मायामण्डलमध्यस्थाः पुमांसस्सकलामताः |
अनुग्राह्यास्त्वमीसाधि करणेन शिवेन च ||

व्यक्तोऽक्षरार्थः | प्रलयाकालेषु निरधिकरणेन (प्. २३७) 
शिवेनानुगृहीतमाह |

विद्यामण्डलिनश्चाष्टौ क्रोधादीन् श्रीगलन्तथा |
शतरुद्रांश्च वीरेशमपितान् परमेश्वरः ||

स्वयमेवानुगृह्यादावधिकारे नियुक्तवान् |
एवं समासतः प्रोक्ता माया विश्वजगन्मयी ||

विद्यामण्डलिन गर्भितकलारागविद्यामण्डलिनश्चाष्टौ 
रागतत्वाधोभागमुपक्रम्य प्रतिमण्डलन्मण्डलेससहिताष्टाष्टक्रमेण 
कलामस्तकवर्ति स्वष्टसुमण्डलेषु स्थितान् | तदुक्तन्मृगेन्द्रे | 
महापाचतुष्षष्टिमण्डले मण्डलाधिपा इति | प्रधानाधिपान् 
प्रकृतेस्सूक्ष्मत्वेन भुवनाधारत्वायोगात् | क्रोधादिभिर्दत्त गुरुत्व 
प्राप्तिमतां वामदेवादि त्रयोदशरुद्राणामपि वसती 
भूतगुणमस्तकस्थितान् क्रोधादींश्चाष्टौ (प्. २३८) तथा तद्वत् गुणत्व 
निलयं प्रकृत्यग्रनिलयञ्च श्रीगलञ्च | तदुक्तं मतङ्गे -

द्विधा विभज्य स्वं वीर्यं प्रधानावदतीर्य इति |

तस्य सर्वरुद्राग्र नायकस्य प्रधानाग्रवर्तिनि भुवने गुणतत्वावध्यात्म 
प्रलये कालाग्नियादि गुणनिलय श्रीकण्डशिष्योपसंहृतिरूपे गुणनिलय 
श्रीकण्ठशतरुद्रादि शिवशिष्याश्चानन्त शिष्या श्रीकण्ठादयश्च स्थिता 
विराजन्ते | तस्मिन्नप्युपसंहृते रागतत्वस्य श्रीकण्ठभुवने विराजन्ते | 
तदुक्तं मतङ्गे | श्रीकण्ठभुवनं प्राप्य क्रीडयन्तीति | ब्रह्माण्डबहिः 
कपालजभुवनस्थितान् शतरुद्रांश्च ब्रह्माण्डद्वारभागनिलयं 
मध्यमप्रलये प्रकृत्यस्थो भागवर्तिरुचिमत् (प्. २३९) भुवननिलयं वीरेशं 
वीरभद्रमपि शिवस्वयमेव गुर्वधिकरणमनपेक्ष्यादौ माया 
सृष्ट्यारम्भेनुगृह्य पाशविमोचनद्वारा सर्वज्ञत्व स्वावधि सर्वकर्तृत्व 
लक्षण स्व ईश्वर्यमसंप्रयोज्य शिवान् कृत्वा अनन्तद्वाराति दिव्यदेहयुक्तान् 
संप्रकृत्यानुगृह्य भुवनसृष्टिनिर्माणादि लक्षणेऽधिकारे नियुक्तवान् | 
ननु सर्वथा कर्ममलमाया विच्छित्तित्रयपूर्वं व्यक्त शिवत्वाभिव्यक्ति 
अपरशिवनामभ्यां पिहित प्रलयकेवलं प्रलय केवलनामत्वात् कथं 
माया कलाकलित मायागर्भाधिकरित्वम् | सत्यम् | विच्छिन्नमलादि पाशत्वेपि 
मान्द्यपाक कालविच्छिन्नत्वात् मायायां प्रकृतमलवासनोर्थाधिकार 
स्थान विशेषात् अनन्तादीनां (प्. २४०) शुद्धकलेव माया 
तस्सैवान्नुन्नतिमतिकर्मनिरपेक्षासती शुद्धा तद्वश्याः पुनः कला 
प्ररोहतीति न काचित् क्षतिः | तदुक्तं कलायोगेपिनोवश्याः कलानां 
पशुसंघवदिति | अन्येपि भुवनेशाः कपालीशादि कालाग्नियन्तासाञ्जना 
निरञ्जनाश्च श्रीमतंगपादौ स्वनामतोऽवधार्याः | तत्र च 
शुद्धभुवनेशेषु च निरञ्जनाश्शिवशिष्याः अनन्त श्रीकण्ठादयः अनन्त 
शिष्या ब्रह्माण्डान्तर्निलय श्रीकण्ठादयः महाप्रलये उपरतौ स्थितौ वा 
शिवसाम्यमुक्तिं यान्ति | उपरति मद्रुद्राधिकार स्थाने 
अनुपरतिमन्तोनुक्रमेणाधिकारिणो भवन्ति च ब्रह्माण्डान्तर्निलय गुण 
निलयद्वी श्रीकण्ठशिष्या निरञ्जनाः | प्रथमप्रलये मध्यमप्रलये 
उपरतौ स्थितौ (प्. २४१) वा परमुक्तिं यान्ति | अनुपरतौ महाप्रलयान्तं 
सा?भिलषिता परमुक्ति परापरभुक्तिभाजो भवन्ति | अनन्त शिष्यास्साञ्जनां 
कपालीशादि गुणनिलय ब्रह्मविष्णवादि मध्यमपञ्चाष्टकामरे 
शान्तिमाह | महाप्रलयावधि स्थित्वा महाप्रलये स्थितौ कर्मक्षये विज्ञान 
कैवल्यं तदक्षये प्रलये प्रलयकैवल्यं पुनस्सृष्टौ स्वभुवनापत्यं 
सोपरिभुवनं वा प्राप्नुवन्ति मलपरिणतौ सत्यां स्वभुवनगुरुनिरीक्षिताः 
परापरमुक्तिभाजो भवन्ति च नाधोयान्ति श्रीकण्ठशिष्यास्साञ्जनाः 
ब्रह्माण्डान्तर्निलय ब्रह्मविष्ण्वादयः मध्यमप्रलयावधिस्थित्वा 
गुणनिलय तच्छ्रीकण्ठोपसंहृताः पुन सृष्टौ बुद्धि तत्वमारभ्य क्रमतो 
भोग भुजो महाप्रलये स्थितौ वा कर्मक्षये (प्. २४२) विज्ञान 
कैवल्यन्तदक्षये प्रलये प्रलयकैवल्यं पुनस्सृष्टौ स्वाभिलषितभुक्तिं 
मलपरिणतौ सत्यां स्वभुवन गुरुनिरीक्षिताः | परापरमुक्तिं वा यान्ति 
नाथो यान्ति | अथः परिक्षीणकर्मणामेव ब्रह्माण्डान्तर्निलय 
ब्रह्मत्वादिकेऽधिकारात् | ननु अनन्तशिष्यो महाप्रलयवधिसुस्थिमान् 
ध्वंसितमलकर्मत्वात् | स्वेदजखद्योतवत् अधिकारनिबन्धन 
मायाजातिमत्तनुः मध्यमप्रलये प्रकृतिनिलय श्रीकण्ठभुवनं प्राप्य 
क्रीडमानः ब्रह्माण्डान्तर्निलय श्रीकण्ठः यस्स कथं गुणनिलय 
श्रीकण्ठनियोज्य मध्यमप्रलये तदुपसंहार्यं कालाग्नि रुद्रतया वर्तत 
इति सर्वज्ञानोत्तरे श्रूयते | सत्यम् | मध्यमप्रलये प्राकाम्य शक्त्यद्धृत 
कालाग्न्याकृति मात्रोपसंहृति | (प्. २४३) अथवा तदतिष्ठितस्य कस्यचित्तत् 
सदृशरुद्रस्योपसंहृति च गम्यते | ननु ब्रह्मविष्ण्वादयः निधने 
शाद्यनुगृहीतानिरञ्जनाश्रृत स्वायंभुवाद्यागमाश्च श्रूयन्ते | सत्यम् 
| श्रीकण्ठस्य प्रतिनिशं प्रलयं गन्तारः | 
प्रत्यहमधिकारमनुप्रविशन्तः ब्रह्मविष्ण्वादयो असंख्याः तेषु मध्ये 
केषाञ्चिदधिकारे नियोगसमनन्तरं किञ्चित्कालमतीत्यवामलपरिणतौ 
सत्यामनुग्रहपूर्वं निरञ्जनत्वमाविर्भवतीति न किञ्चिदसमञ्जसम् | 
इत्थं प्रतिस्रोतसा माया सहमायागर्भाधिकारिभिस्सर्वरुद्राग्र नायक 
श्रीकण्ठादिभिरनेकविधा स्रोतो भेदेन लक्ष्यते भुवनात्मसाधारणैकैक 
मायानुसूत स्रेतसि सूक्ष्मदेहात्मा साधारणानेकमायानुसूत (प्. २४४) 
स्रोतांसि विद्यन्ते | तदुक्तं मतङ्गे | मधुकोश पुटाकारानि 
चितापरमाणुभिरिति | शुद्ध स्रोतांसि महामायानुसूतानि 
साधारणैकरूपाणि सूक्ष्मदेहात्मा साधारणशुद्धकलादेः पृथक् 
पृथक् यथोचितं शुद्धविद्यानुसूतत्वेन महामायानुसूतत्वा संभवात् | 
मायानुसूतानिव महामायानुसूतानि भुवनरूपाणीति स्रोतंसि बहूनि 
सन्ति | तदुक्तम् | ललितभेदे स्वच्छन्दे - 

संस्थितोयंभसो मूर्ध्नि शक्त्याकारस्तु शक्त्याकारस्तु भूर्भुवः | 
अपतत्वमेव तदथ आग्नेयं तदनन्तरम् | 
वायव्यन्नाभासञ्चैव तन्मात्राणिन्द्रियाणि च | 
विविधाश्च मनश्चैव अहंकरोह्यनुक्रमात् | 
बौद्धं गौणञ्च देवेशि प्राकृतः पौरुषं तथा |

(प्. २४५) नियतिः कालरागौ च विद्या चैव कला तथा |
मायातत्व ततो विद्या ईश्वरश्च सदाशिवः ||

बिन्दुरर्धेन्दुनैरोधि नादोनाडिह्यतः परम् |
ऊर्ध्वं ब्रह्मबिलं देवी शक्तितत्वमतः परम् ||

पञ्चकारणसंयुक्ता व्यापिनी च ततः परम् |
समना उन्मना चैव प्रक्रियाण्डैर्युतन्ततः ||

यथा चात्मानबो देवि असंख्याता व्यवस्थिताः |
एवं वै प्रक्रियाण्डानि असंख्ये यानि कोटिशः ||

एकेन वर्णिते नैव सर्वाध्वा वर्णितः प्रिये |
यथा एकं तथा सर्वं प्रक्रियाण्डं व्यवस्थितम् ||

सर्वेषां प्रक्रियाण्डानां स्वस्वरूपे तु सुवृते |
व्यापकस्तु शिवस्सूक्ष्मस्साबाह्यन्तरे स्थितः || इति |

(प्. २४६) एकैकं प्रक्रियाण्डं ष्डशाण्डस्कन्धात्मकं ज्ञेयम् | 
अनन्तादिम श्रीकण्ठमध्यमकालाग्यान्तिमाः | ब्रह्मादयः मन्त्राः 
आणवाश्शंभवाश्शाक्ताः इति त्रिधा भवन्ति | तत्राणवास्त्वधिष्ठेय तया 
वास्तव वपुष्मन्तो निरञ्जनास्साञ्जनास्वाधिकारं निर्वत्तयन्तो वास्तव 
वपुस्मतीभि स्वतस्सत्वलोकादि स्थिति मतीभिः ब्राह्म्यादिभिः प्रतिनियत स्वस्व 
भार्याभिर्मनोभिलषितान् भोगानपि भुञ्जते | शांभवास्तधिष्ठातृतया 
क्लिप्त ब्रह्माद्याकृतिमान् शिव एव | शाक्ता स्वधिष्ठानतया क्लिप्ता 
ब्रह्माद्याकृतिमती शिवशक्तिरेव | एवमित्यादि श्लोकार्थेन माया 
परीक्षोपसंहृता |


इति श्रीशालिवाटिपुरनिवासि ज्ञानप्रकाशाचार्य विरचितायां 
पौष्करविद्यापादवृत्तौ तृतीयः पटलः ||




(प्. २४७) पशुपटलः


पशुः पशुत्वसंयोगान् नमुक्तः पशुरुच्यते |
यस्मात्स्वदृक्क्रियाशाली कलाहीनोप्यनीश्वरः ||

व्यापकश्चिन्मयस्सूक्ष्मश्शिववत्संव्यवस्थितः |

मायापरीक्षानन्तरं पटलान्ते अनुगृह्येत्यादिना ननु गृहीतः 
पशुरिति सूचितह् पशुपदार्थः परीक्ष्यत इति पाटलिकस्संबन्धः | 
तन्त्रवस्तुसंबन्धः पशुपदार्थात्मकः वाक्यात्मकस्त्वणु 
नित्याद्यनेक विधः पशुत्वेन मलेन सह संयोगस्संबन्ध 
आवार्यावारकलक्षण पशुत्व संयोगः नहि संयोगः संश्लेष 
इति व्याख्येय द्वयोरप्यमूर्तत्वात् | तस्मात् 
पशुत्वसंयोगाच्चतुर्थः पशुपदार्थः पशुरुच्यते तत् 
पशुत्वान्मुक्तः | तस्मान्नपशुरुच्यते | पशुरिति न निगम्यते यस्मात् 
स पतिपदार्थेन्तर्भूत (प्. २४८) सजातीयतया शिववत्संव्यवस्थितः | 
कुतस्समुक्तो यतस्सुक्ष्मः मलादि पाशरहितत्वात् 
स्थूलत्वाद्विदुरीकृतः | ननु सूक्ष्मत्वमस्तीहि परमाण्.वादीनां 
न खलु हि शिव सदृशत्वम् | सत्यम् | स मुक्तश्चिन्मयः | ननु यद्यपि 
स्तस्सूक्ष्मत्व चिन्मयत्वे पाञ्चरात्र दृष्टि सिद्धमुक्त इव यथा 
कथञ्चिद्येनकेनचिदुपाधिनोपरुद्धव्याप्तिकस्स यदि स्यात् पुनः 
कुतश्शिवसदृशत्वम् | सत्यम् | सिद्धान्तसिद्धस्समुक्तो व्यापकः न 
यथा कथञ्चिद्येनचिदुपाधिनोपरुद्ध व्याप्तिकः | ननु यद्यस्त्यपि 
तत्रिलक्षणत्वं असतोनभिव्यक्तत्वाद्धेतो सतः पर्वतादेरनभिव्यक्ति 
पूर्वाभिव्यक्त्यदर्शनात् | प्रागनभिव्यक्त तत् स्वभावे प्रमाणा 
भावात् | पुनरसत्कार्यवाद दृशा (प्. २४९) असदुत्पत्तित्वे 
सत्कार्यवाददृशा वा सतोऽभिव्यक्तित्वे घटादीनामिवा नित्यत्व 
प्रसङ्गाच्च | पर्यवसित विवाद वादनिर्मलत्वमात्रं मुक्तिरिति स्व 
संप्रप...ंअलकारक दृष्ट्यानभिव्यक्त शिवत्वे कुतश्शिव 
सदृशत्वम् | सत्यम् | समुक्तः कलाहीनोपि निर्द्धूत चिदभिव्यक्ति 
निमित्त सूक्ष्मदेहोपि सुदृक् क्रियाशाली | स्वदृक् क्रिया समृद्धिः 
सत्स्वशिवत्वाभिव्यक्तिमान् | अयमाशयः पशोः किञ्चिज्ञत्व 
दर्शनात् | शिवस्य सर्वज्ञत्व श्रुतेस्तदुभय विलक्षणतया ननु 
भूतज्ञान शक्तितया स पाषाणप्रख्यो भवति | 
असदुत्पत्तिरसंभाव्येद्युत्तरत्र साधनीयत्वात् 
सतोऽभिव्यक्तिस्सुसिध्यतीति | ननु सतः पर्वतादेरनभिव्यक्ति 
पूर्विकाभिव्यक्तिरसंभाव्येति कुतः कारकैस्सतोऽभिव्यक्तिः | (प्. 
२५०)  तदयुक्तम् | सतः प्रागनभिव्यक्तिः पुनः कारकवैययर्थ्य 
प्रतिहन्त्री सदभिव्यक्तिश्च यथा भवति तथोत्तरत्र साधयामः | 
ननु तर्हि त्वददृशापि सतोऽभिव्यक्तस्योत्पन्ननाशत्व श्रुतेः 
कथमत्र समाधिः | सत्यम् | 
द्विधाखल्वभिव्यक्तिरेकाभिस्वाकारान्तरा तिरस्कृत 
प्रतिबन्धकान्तरान्धकारादि प्रतिबद्ध स्वकारानुपलब्धि 
प्राप्तिमदलब्धार्थक्रियस्य घटादेः 
पुनर्दीपादिकारकैस्तदुत्सारण मात्रेणोपलब्धि प्राप्तिमदर्थक्रिया 
योजनात्मिका | अन्या तु मृत्स्वरूपाधिकारणरूप 
स्वकारान्तरप्रतिबद्ध घटादि कार्या कारानुपलब्धि 
प्राप्तिमदलब्धार्थ क्रियस्य वस्तुनः | पुनश्चक्रादिकारकैस्तत् (प्. 
२५१) कारणाकारणे प्रोत्सारणेन कार्याकाररूपलब्धि 
प्राप्तिमदर्थक्रियायोजनात्मिका अत्रैव विकृतिकलिताभिव्यक्तिविशेष 
शाकल्याद्यवस्थासु तदनभिव्यक्ति विशेषेचोत्पत्ति शब्दो 
नाशशब्दश्च ब्रह्मणविशेषे कण्ठादि शब्दरूपोपचर्यते | न 
पुरोक्तघटादि विकृति विकलिताभिव्यक्तिविशेषे तदनभिव्यक्तिविशेषे च | 
तथापि वक्ष्यमाणनयेन क्वचिच्छरीराद्यपाधिकलित समलात्म 
संवित्तेः विकृति विकलिताभिव्यक्तिविशेषे शरीराद्युपाधि विकलित 
समलात्म संवित्तेरनभिव्यक्तिविशेषे च स 
उत्पत्तिशब्दस्सनाशशब्दश्चोपचर्यते | न तु शरीराद्युपाधि 
विकलितं मलात्मसंवित्तेर्विकृतिभुवोनभिव्यक्ति व्यक्त्यन्तर विहति 
त्रय विकलित सर्वधाभिव्यक्ति (प्. २५२) विशेषेत्रोपचर्यते | ननु 
घटादेरन्धकारावरणनिवृत्तिरिव मलावरणनिवृत्तिः किं किल 
शिवत्वाभिव्यक्तिः | तन्न पटलाद्यावरणनिवृत्ति क्रियया 
चक्षुश्शक्तिस्तंभन बीजवासना निवृत्तिद्वाराभिव्यक्ति 
निमित्ताञ्जन सेवादिरूपस्वाङ्गविकलया नच चक्षुरादे 
ग्राहकशक्तिदृष्टेत्यनेकान्तिकत्वात् | यथा पुनस्वाकारप्रोत्सारणं 
विना सुपक्व सुशिक्षित वैद्यव्यापृति निर्वर्तितात्यन्तिकपटलनिवृत्तिमती 
| तदनु पटलवासा निवर्तक स्वोद्बोधक तदंगाञ्जन सेवन क्रिया 
सेविता पुनस्तदनपेक्षणी भूयो विलुप्ति विरतिमती नेत्रतेजोऽभिव्यक्तिः 
| तथा पुनस्वाकारप्रोत्सारणं विना सुपक्व 
सुशिक्षिताचार्यदीक्षाख्य शिवशक्त्योपबृंहित व्यापृति (प्. २५३) 
निवर्तितात्यन्तिक मलनिवृत्तिमती सती तदनु अधिकार मल बीज 
मलभासना निवर्तक स्वोद्बोधक तदंग विशेषक्रिया सेविता 
पुनस्तदनपेक्षणी भूयोविलुप्ति विरतिमती वृत्तिपरिणति विवर्तारम्भ 
विधुरनिरतिशय शिवत्व पराभिव्यक्तिः | ततस्सात्वभिव्यक्तिः 
कारणरूपस्वाकारान्धकाराभ्यां भूयो दण्डचक्रादिकृत 
दीपादिकृत विकृतिचलित विकृति विकलित घटाकाराभिव्यक्तीव मल 
शिवत्व पराभिव्यक्तिभ्यां भूयः कलाकृत दीक्षाकृत 
चिदभिव्यक्त्यपरशिवत्वाभिव्यक्तीव न बाध्येति | सर्वमनवद्यं 
व्यक्ति स्वरूपत्वादभिव्यक्तेर्वक्त्यन्तरं व्यङ्ग्यत्वा भावात् | 
पूर्वमविसती शिवत्वाभिव्यक्तिः (प्. २५४) सहकारिसन्निधौ तथा 
तदभिव्यक्ति स्वभावा | यथा घटगुत्पदीपप्रकाशः पूर्वमपिसन् 
घटविदारण कर्तृरूप सहकारिसन्निधौ तत् प्रकाश स्वभावो न 
प्रकाशान्तर प्रकाश्य इत्यत कर्ममहिम्न्यभिवादे 
किमभिव्यक्तिरप्यसती कार्यं पुनरुत पूर्वमविसत्यनभिव्यक्तिमती 
सत्यभिव्यंग्या यदि सत्यभिव्यंग्या तदाभिव्यक्तेरभिव्यक्तिरपि | 
तथापि क्लिप्ति कलिता तथेति तत्र 
तत्रेत्यनवस्थारोपरूपकुतार्किकविपलविकल्पस्सदुरापास्त इति | न 
परिहृतिरस्यभिस्तर भीरुणात्र विस्तीर्यते | ननु पूर्वमुक्त सूक्ष्मत्व 
चिन्मयत्व व्यापकत्व दृक्क्रिया शालित्वलक्षणचतुष्टये सत्यपि 
मुक्तशिवे कर्तृत्वस्येश्वर (प्. २५५) प्रयोज्य तयानादिसिद्धत्वात् 
मुक्ताश्शिवप्रेर्य इति | तन्नीतिज्ञ दृशा शिव प्रेर्यत्वात् कथं 
शिवशदृशत्वम् | सत्यम् | समुक्तोनीश्वरः अविद्यमानं 
ईश्वरप्रेरको यस्य स तथोक्तः | अयमाशयः अस्वातन्त्र्यमानादि 
सिद्धमपि कदाचिन्निवर्तते मलादि निमित्तत्वात् कलादिवत् | 
तदनिवृत्तेरसावपि विद्येश्वरवत् | प्रयोज्यत्व निमित्ताधिकार 
मलबद्धस्सन्नसंपूर्णमनोरथत्वादमुक्त एवेति 
शिववदित्युक्तत्वाच्छिवादाधिक्यमैक्यञ्च सुकरत्वेन 
निराकरणीयं कथयन्तः क्रियेत्युक्तत्वात् स्वरूपावाप्तेरेव पर 
निश्रेयसत्वात् कर्तृत्वस्यापि स्वरूपत्वात् | 
तदनवाप्तिमतामसंपूर्णमनोरथतया सर्वज्ञत्वमात्रं 
पठन्तश्चान्येपि (प्. २५६) प्रतिक्षिप्ताः परमोक्षनिरासकारिकासु | 
शिवादाधिक्य पादादि निराकृतिस्सविस्तरेति | विस्तरभयान्नलिख्यते | 
अथ परीक्षार्थं विशेषलक्षणं वक्तुं विभजते -

पशवस्त्रिविधा ज्ञेयास्सकलः प्रल्याकलः |
विज्ञानाकल इत्येषां श्रुणुध्वं लक्षणं क्रमात् ||

अर्थस्सुव्यक्तः | क्रमतस्सकलं लक्षयति -

मलोपरुद्ध दृक्च्छक्तिस्तत् प्रसृत्यैकलादिमान् |
भोगाय कर्मसंबन्धस्सकलः परिपठ्यते ||

मलोपरुद्ध दृक्च्छक्तिः क्रिया विनाभूत दृगित्यध्याहार्यम् | तत् 
प्रसृत्यै तच्छक्त्यभिव्यक्त्यर्थं कलादिमान् | कलाशब्देन 
सूक्ष्मदेह लक्षण त्रिंशत्तत्वमुच्यते | (प्. २५७) आदिशब्देन 
स्थूलदेहादिकं गृह्यते | भोगाय सुखदुःखमोहात्मवेदनाय 
कर्मसंबन्धः नामिश्रं परिणामत इति परस्परोपकारेण 
परिपक्व भोजक सजातीय कर्मालंबनात् समुत्थभाव 
प्रत्ययभेदेन सुखदुःखमोहात्मनोपस्थितोपस्थातव्य 
कर्मसंबन्धस्सकलः परिपठ्यते | प्रलय केवलिनं लक्षयति -

प्राग्वन्निरुद्धदृक्शक्तिः कर्मपकात्कलोज्झितः |
कर्मणैष्यत्कलायोग्यो यस्सच प्रलयाकलः ||

प्राग्वन्मलेन निरुद्धं दृक्शक्तिः कर्मणां 
पक्वानामुपभुक्तत्वाद्-अपरिपक्वस्य न भोगदान कलाधृति 
निर्मात्रत्वमिति | तदर्थं कर्मपाकाद्धेतोर्महाप्रलये प्राप्ते 
कलोज्झितः कलया सूक्ष्मदेहरूपया उज्झितः (प्. २५८) मुक्तः 
तथोक्तः कर्मणा तदवधिपक्वेनैष्यत्कलायोग्यः 
सृष्ट्यारंभकालागमनीय सूक्ष्मदेहानुषंगार्हः | यस्स च 
प्रलयाकलः | विज्ञानकेवलिनं लक्षयति -

मलोपरुद्धशक्तित्वाच्छून्यकल्पस्वदृक्क्रियः |
तृतीयं पठ्यते तन्त्रे नाम्ना विज्ञान केवलः ||

शून्य कल्पेत्यसद्भूत सदृशेत्यर्थः | सुकरश्लोकार्थः | 
प्रातिलोम्येनैक द्वित्रिबन्धनः इति ज्ञेयाः | सकलस्तु द्विविधः 
सूक्ष्मदेही स्थूलदेहीति चेति | पुनस्सुक्ष्मदेही च द्विविधम् | 
अप्राप्तबाह्यशरीरी प्रणष्टबाह्यशरीरी चेति | 
प्रणष्टबाह्यशरीरी च द्विविधः | सूक्ष्मदेही सन् मलकर्म 
मायीय बन्धीसन् त्रिबन्धी च वक्ष्यमाणसन्यासादिषु 
कुतश्चिदुपाया द्विकर्मीसन् वासनावशान्निर्द्धुत (प्. २५९) 
स्थूलदेहोप्यवष्टब्ध सूक्ष्मदेहित्वात् मलमायीय संबन्धिसन् 
विज्ञानकैवल्यप्राप्त्यवधिद्विबन्धी चेति | स्थूलदेही च द्विविधः 
मलकर्ममायीय बन्धिसन् त्रिबन्धी च 
विज्ञानायोगसन्यासैर्भोगाद्वा कर्मणक्षयात् | 
संस्कारवशेनैव चक्रभ्रमवद्धृतशरीरत्वात् तद्वासना 
वेदनमात्र भुक्तिमान् मलमायीय बन्धी सन् द्विबन्धी चेति | स एष 
एव स्थूलदेह वतस्समनन्तरन्निरवशेष वासनात् सद्यो 
विज्ञानकैवल्यं प्राप्तिमान् सावशेष वासनात् | विज्ञान कैवल्य 
प्राप्त्यवधिप्रोक्त द्विबन्धी प्रणष्टबाह्यशरीरत्व प्राप्तिमांश्च 
भवति त्रय स्थितिन्दर्शयति -

मायादावुदरेचान्ते क्रमेणैषां व्यवस्थितिः |
(प्. २६०) अवस्थानञ्च बन्धेन लक्ष्यतेऽणोर्विभुत्वतः ||

बन्धे नेति सकलस्य मायाकार्यकलानुबन्धेन प्रलय 
केवलिनस्तदनुबन्ध योग्यकरकर्मानुबन्धेन विज्ञान 
केवलिनस्तदुभय विधुरमलानुबन्धेन लक्ष्यते | तदुपचारबीजतो 
दृश्यते | इतरपदार्थस्सुगमः | ऋषयः यद्येवं विज्ञानकेवलिनो 
माया संस्पर्शिन्युक्तिरनुचितेत्याशंकयन्ति -

विज्ञानकेवलाणूनां बन्धस्तु मल एव हि |
मलस्य व्यापकत्वेन मायान्ते संस्थितिः कथम् ||

मायां प्रतीत्यद्याहार्यम् | सुगमश्लोकार्थः | ईश्वरः -

भद्रं विप्रा महाप्राज्ञाश्शुद्धाध्वा यः पुरोदितः |
भोक्ष्यमाणतया तस्य भुक्तत्वेनेतरस्य च ||

(प्. २६१) अर्थाद्व्यवस्थिता मध्ये प्रोक्ता विज्ञानकेवलाः |
विज्ञानकेवलास्साक्षात्त एव मुनि पुंगवाः ||

शुद्धाध्ववर्तिनः पश्चात् भविष्यन्ति शिवेच्छया |

इतरस्या शुद्धाध्वनः अर्थाद् उक्त प्रयोजनात् | साद्ध 
श्लोकेन्यपदार्थस्सुलभः | हे मुनिपुंगवाः | साक्षात् अथ सकलत्व 
प्रलयाकलत्व द्विभावा व्यवहितोपरिशिवत्वैकभावा पिहितकैवल्य 
स्वलक्षणात् त एव विज्ञानकेवलाः आगमसिद्धत्वात् | पुनः 
केनाप्यप्रतिक्षेप्याः युक्ति सिद्धाश्च पशवः कर्ममायात्मिक 
बन्धिता अपि केवलमलयुक्तास्संभवन्ति | तद्व्यतिरिक्तमलस्य 
बन्धत्वेनाभ्युपगमात् | यो यत् बन्धव्यतिरिक्तो येषां बन्धस्स 
तदा भावेपि तेषां बन्धसिद्धः निगलादिवदिति (प्. २६२) 
पश्चान्मलपरिपाके शिवेच्छया निरधिकरण शिवदीक्षया लब्धा 
पारशिवत्वलक्षण स्वलक्षणापरशिव 
स्वनामसामविहितमलमात्रयुक्तत्वविज्ञानकैवल्य पशुत्वलक्षण 
स्व लक्षणविज्ञानकेवल स्वनामानश्शिव जाती याह्यति 
मलपरिपाक वशात् सद्यं परमुक्तिमद्भ्योऽवशिष्टामलपरिपाक 
मान्द्यात् शुद्धाध्ववर्तिनो भविष्यन्ति | तत्र वर्तिनां मलरहितत्वात् 
न विज्ञानकैवल्य लक्षणमित्यपर शिवलक्षणात् पतय एव 
पुनश्शिवदीक्षां विना न शुद्धवत्मप्रवेश इति भावः | 
अपरिपक्वमलास्तु दीक्षा शुद्धि विधूरत्वात् | स मलत्वान्मलमात्र 
युक्तत्वं 
विज्ञानकैवल्यलक्षणमित्युक्तत्वान्मायोपरिशुद्धविद्याथो 
मलपरिपाकान्तं विज्ञानकैवल्यवन्तस्सन्तिष्ठन्ति | (प्. २६३) 
नियमयति -

अणोर्नियामकत्वेन मायावच्छुद्धवर्त्मनः |
तद्वर्तिनो न सकलाः किन्तु विज्ञानकेवलाः ||

अधिकारमलोपेताश्शिवेच्छानुमतस्सदा |

अणोरात्मनः कार्यद्वारा प्रलयकैवल्यप्राप्ति पूर्वा 
शुद्धकलाकलित सकलस्येति नियामकत्वेन मायावत् शुद्धवर्त्मन 
इदमस्य विज्ञनकैवल्य प्राप्ति पूर्वदीक्षा लब्ध शुद्धकला कलिता 
परशिवस्य नेतरस्येति नियामकत्वेन नियति कारकत्वेन तद्वर्तिनो 
संख्यातास्सर्वेन सकलाः | प्रलयकैवल्य प्राप्तिपूर्वा 
शुद्धकला कलिता | किन्तु विज्ञानकेवलः 
शुद्धविद्याधस्तनस्थानवर्तिष्वसंख्या तेषु विज्ञानकेवलेषु (प्. 
२६४) पक्व मलास्ते दीक्षाकृत स्वापरशिवत्वाभिव्यक्ति 
स्वापरशिवनाम स्वशुद्धकलाकलित शुद्धवर्त्मस्थितिभिः 
पिहितकैवल्य पशुत्वलक्षण स्वलक्षणविज्ञानकेवल स्व नाम स्व 
मल कलित शुद्ध विद्याधस्थिति क्लिप्तिमन्तः | नतु 
विज्ञानकेवलास्तत्र स्थिता इति व्याख्येयः | तेषां मलमात्र युक्त 
स्वलक्षणात् शुद्धवर्त्मवर्तीनां तु मलोत्तीर्णत्वात् | अधिकारमलो 
भेताः मलसहकृत मायीय विपरीत 
प्रतिपत्यात्मपुंसत्वमलवन्तस्सकला इव दृक्क्रिया 
वारकानादिमलमायात्यन्त विच्छित्तेर्महामायायां मलरहित 
वासना समुत्थ सृष्ट्यादि निर्माणभोगभुक्तिरक्ति लक्षणाधिकार 
मलोपेताः महाप्रलये निश्शेषतः पारतन्त्र्याद्विनिर्मुक्ताः (प्. २६५) 
परमुक्तिं गमिष्यन्ति इति तदवधि सदासर्वदा शिवेच्छानुमताः 
अनतिलंघित शिवशक्तितन्त्राः | यद्येवं मायामण्डलस्थनां 
सकलानान्दीक्षया शुद्धाध्वभोगप्राप्त्यर्थन्तु गुरूकृतयोजना 
व्यर्थेत्याशंक्य परिणत मलानामस्मदादीनामपि दीक्षया 
कलातत्वान्त शुध्या सूक्ष्मदेह शुद्धि समनन्तरं 
कर्मशुद्धेः प्राक् प्रलय कैवल्यं सिद्धमिति कृत्वा कर्मशुद्धि 
समनन्तरं विज्ञानकैवल्य प्राप्ति पूर्वमनुपदमेव 
तदङ्गात्यन्त मलक्षयकर्या क्रियया शुद्धाध्व प्राप्तिरपरिणत 
मलानान्तद्विचितयातावर्था तया विज्ञानकैवल्यमात्र प्राप्तिरस्तीति 
सूचयन् तत्सिद्धि दर्शयति -

(प्. २६६) विज्ञानकेवलानान्तु सिद्धौ युक्तिरिहोच्यते |
कला तत्वान्तशोधिन्या दीक्षया ज्ञानतोपि वा ||

योगेन भोगतो वाथ सन्यासाद्वा परिक्षये |
कर्मणान्तु तदायत्त मायायाश्च परीक्षयात् ||

मल एको विशिष्टस्यात् तस्माद्विज्ञान केवलाः |

कलातत्वान्त शोधिन्या दीक्षया ज्ञानतोपि वा | कला पुरुष विवेके 
कृत प्रायात्वान्मायापुरुषविवेकस्य मायापुरुषविवेकविषय 
ज्ञानादपि वा योगेन प्रत्याहाराद्यंगोपकृतचित्त जयात्म माया 
पुरुषविवेकफलेन वासन्यासाद् वा सर्वमेतदीश्वरायेति 
ईश्वरार्पणलक्षणकर्म सन्यासाद् वा | अथ भोगतो वा ईश्वरार्पित 
कर्मफलवेदनात्म भोगाद् वा कर्मणान्तु (प्. २६७) परीक्षय 
इत्यनुषङ्गः शेषं सुगमम् | वेदान्तसांख्य क्षपणसौगात 
पाञ्चरात्रपादार्थिक दृष्त्यभ्यासजनित ज्ञानादिना भवतु 
विज्ञानकैवल्यं किमेतैर्विशिष्टैरिति हृदिसमाशंक्यरागादीन् 
तदभ्यासतो विविच्यापरिज्ञानान्नकर्मक्षय इति तद् 
विज्ञानिनस्सकलत्वन् नमुञ्चतीत्याह -

बौद्धादिदृष्टिमुक्तानां कैवल्यमपि नेष्यते |
यतस्तद्बुद्धितत्वोर्ध्वे कर्मणामपरिक्षयः ||

स कला एव ते ज्ञेयाः कलायोगो यत स्थितः |

वेदान्तविदादीनामपि प्रतिस्वावर्धुध्वोक्तिः क्रियतां 
सुकरोक्षरार्थः | प्रलय केवल सिद्धिन्दर्शयति -

एवमेवाणवोयुक्ति सिद्धाः प्रलयकेवलाः |
(प्. २६८) तत्वानामुपसंहारे प्रलयात्कर्मणोथवा |
त्यक्तसूक्ष्मबहिर्देहा एष्यद्भोगनिवन्धनैः ||

अपक्वैः कर्मभिर्युक्ता इष्यतां प्रलया कलाः |

तत्वानां स्थूलसूक्ष्मरूपाणामुपसंहारे लये जाते अथवा 
अथवेत्येकैकोक्त्या सिद्ध्यन्तीति भावः कर्मणस्तत्वस्थिति कारणतया 
पक्वस्य प्रलयात् सुखादिलक्षणात् स्वपरिणते स्वकर्तृभुक्ति 
पुरस्सरं क्षयात् त्यक्तेत्यनुषंगः स्पष्टस्तदितरपदार्थः | 
सकलसिद्धिन्दर्शयति -

सकलास्तु कलायोगात् सूक्ष्मा स्थूला च सा द्विधा |
प्रतिपुङनियतन्तत्वं कलाद्यवनिपश्चिमम् ||

स्वेच्छयैवानुगृह्णाति प्रलयाणूनपीश्वरः |

(प्. २६९) प्रतिपुङनियतमसाधारणदेहात्मकन्तत्वं 
सूक्ष्माकलाः | कलाद्यवनिपश्चिमं कपालीशादि कालाग्न्यन्त 
साधारण भुवनात्मकन्तत्वं स्थूला कला आत्मान्तरैरपि 
भोग्यत्वात् | साधारणासाधारणोक्तिमत् 
भुवनजदेहादिकमप्यत्रान्तर्भूतम् | पूर्वार्धर्थस्पष्टः 
तदानीं गुर्वधिकरणत्वायोगात् प्रलयाणु नपि विज्ञानाणुनिव 
शिवस्वेच्छया निरधिकरण स्वशक्त्यैवानुगृह्णन्ति पाशविमुक्ति 
शिवत्वाभिव्यक्ती भवतां स्यातामिति संकल्पयति | ऋषयः -

अथ कर्मसमत्वेऽणोरनुग्रह इहेष्यते |
कर्मसाम्यञ्च भोगेन कथमेषामनुग्रहः ||

इह सकलविषये अणोरात्मनः कर्मसमत्वे पाकेन (प्. २७०) भोग्यकाल 
दानेन भाव्यम् | एषां प्रलयाकलानां तदसंभवात् अनुग्रहः 
कथमिष्यते | मल पाकमन्तरानुग्रहकारणं कर्मसाम्यमिति 
केनोक्तं पूर्वापरोक्ति विरुद्धार्थ विधातृभिर्वक्तुं किलोचितमिदम् | 
मदुक्तिस्तन्तान्तरे यथा क्वचित् समृत्थापि मदभिप्रेतं विरुद्धं 
ज्ञात्वार्थः क्रियतामिति सूचयन्नीश्वरः समासक्ते -

समत्वं कर्मणान्नात्र निमित्तन्तदनुग्रहे |
परिपाको मलस्यैव किन्त्वनुग्रहकारणम् ||

सुलभश्लोकार्थः | अन्यथा बाधास्तीत्याह -

किञ्चैष्यद्भोगहेतूनि सन्तियेषामनुग्रहे |
नते शिवस्य विषयाः किन्तु पक्वा स्वकर्मणा ||

(प्. २७१) सर्वत्रकर्मसाम्यस्य यद्यनुग्रह हेतुता |
विज्ञानकेवलानान्तु भवत् कथमनुग्रहः ||

किञ्चानुग्रहरूपकार्या व च्छिन्नतया हेतुत्वं वक्तव्यमिति 
सर्वत्रानुग्रह हेतुता | कर्मसाम्यस्य यद्यस्ति 
येषामेष्यत्भोगहेतुनि अपरिपक्वानि कर्माणि सन्ति नते प्रलयाकलाः | 
शिवस्यानुग्रहे विषयाः | किन्तु स्वकर्मणा पक्वाः परिपक्व 
कर्माणास्सकलाविषया इति किल संपन्नन्तर्हि 
पुनकर्मनिरपेक्षितत्वात् | विज्ञानकेवलानामनुग्रहः कथं 
भवेत् न सम्भाव्यः कथञ्चिदपीत्यर्थः | 
विज्ञानाकलस्याविज्ञानाकलावस्था लक्षण स्वफलसूक्ष्म 
स्वशरीरन्दुर्लक्ष्य कर्मणां साम्यं 
शक्तिपातकारणमस्तीत्याहुः | (प्. २७२) केचिदाचार्याः तदपि विज्ञान 
केवलानान्तु भवेत् कथमनुग्रह इति | शिवाक्षेपोक्त्या निरस्तन्तथा हि 
विज्ञानयोग सन्यासभोगानां प्रत्येकं प्रतिपुरुषं विज्ञान 
कैवल्यैकचरितार्थानां पुनर्मिलितानामविरोधित्वेन 
समविरोधान्योन्य सन्निपातसमत्वं कथं स्यात् 
मायापुरुषविवेकलक्षणा द्वितीया 
प्रतिभटविज्ञानैकचरितकैवल्यस्य विज्ञानकलान्यतमस्य वा 
कर्मसमत्वं कथं स्यात् सकलविषये वा तदपेक्षास्ति किन्नेत्याह -

सकलानाञ्च सर्वत्र कर्मसाम्यन्नकारणम् |
यतः कर्मसमत्वेपि तदन्येषान्तु कर्मणाम् ||

अपाकेपरमेशाज्ञाऽविरुद्धान्य प्रदा स्थिता |
(प्. २७३) कर्मणोप्यस्य साम्ये व पक्वे तदितरेपि च ||

तं प्रत्येवैश्वरीशक्तिरुपसर्पति तच्छिदे |
अनुग्रहे ततो नेष्टं तत् सामान्यमुनिपुंगवाः ||

सकलानाञ्च सर्वत्र वर्तमानं 
कर्मसाम्यन्नकारणन्नचानुग्रह निमित्तं श्रुतम् | 
अन्यार्थप्रदत्वानार्हतया क्वचित् कर्मसाम्ये पदोक्त श्रुतापि पुनः 
काकतालिधन्यायमवलंब्येत्याशयः | अत एव अन्यार्थ 
पदत्वानर्हतयात्र किरणे समेकर्मणि सञ्जाते कालान्तर 
वशात्तदः | इत्यत्र भगवता रामकण्ठे न कालपाकवशादिति 
कृत्वा मलपरिणत्यर्थतया व्याख्याय समेकर्मणीत्यत्र न 
हृष्यत्युपकारेण न पाकारेण कुप्यति | यस्समस्सर्वत्र भूतेषु 
जीवमुक्तस्स उच्यते | (प्. २७४) इति श्रुत प्राकृत स्व 
कर्मफललक्षणोपकारावकारकर्मणि समत्यर्थानन्तरमावाक्य 
व्याख्यातम् | मृगेन्द्रेपि कर्मव्यक्ति द्वयं समित्यत्रावि तथा 
व्याख्यातम् | कर्मसाम्यन्नकारणमित्यत्र हेतु दर्शयति | ततः 
यस्मात् कारणात् कर्मसमत्वेपि केषाञ्चित् कर्माणां साम्येपि 
तदन्येषान्तु कर्माणामपाके परमेशाज्ञा शिवशक्तिः | 
किमनुग्राहिका पतति नेत्याह | विरुद्धेत्यादि 
विरुद्धातरोधाधिनिमोक्ष प्रतिबन्धिनी अन्य प्रदा मुक्तितरसभोग 
साकल्यदात्री पुनरथ प्रलयकैवल्य दात्री स्थिता | अस्य पुरोक्तस्य 
कर्मणोऽत्र जात्यैकवचनम् | साम्ये भोगदान कालसमत्वे तदितरेपि 
च समस्तकर्मणि (प्. २७५) पक्वेतं तत् कर्मणि प्रत्यैवैश्वरी 
शक्तिस्तिरोधाननकत्रितच्छिदे तत् समस्तकर्मच्छेदाय 
विज्ञानकैवल्य दानाय च उपसर्पति उपयाति संकल्पयति | नहि 
मुक्तये | हे मुनिपुंगवाः | तत्वोनुग्रहे कारणतत्वेन 
कर्मसाम्यन्नेष्टं तदेव भूयो विविच्य दर्शयितुं माया पटले 
परीक्षिता वशिष्टं कर्मस्वरूपं निरूपयति -

कर्मेहत्रिविधन्दृष्टा दृष्टजन्मोपभोग्यकम् |
तथाऽनियतकालोपभोग्यञ्चेति समासतः ||

लक्षणोक्त्याऽर्थसुगमनीयः | तत्र दृष्टभोग्यं कर्मदर्शयति -

आयुर्योगोगलुच्यादि सिद्धो मन्त्रप्रभावतः |
तज्जन्मन्येव फलदो दृष्ट भोग्यन्तदुच्यते ||

आयुर्वर्धनकरो योग आयुर्योगस्सतु गलुच्यादि (प्. २७६) सिद्धः 
अमृतवल्यादौषध बलेनाभ्यस्तः जडस्य स्वतः 
प्रवृत्तिशून्यत्वान्मत्र प्रभावतः तदुद्दिश्य जप्तध्यान देवता 
महिम्ना तज्जन्मन्येव फलदः शतायुः पुरुष इति 
श्रुतिनियतिमतिक्रम्य स्वेच्छाकालीन तद्देहस्तिति कारकः तत् 
कर्मदृष्टभोग्यमुच्यते | अदृष्टभोग्यन्दर्शयति -

स्वाराज्यावीचिभोग्यौयौ देहान्ते पुण्यपापयोः |
अदृष्टं वेदनीयन् तत् कर्मोक्तं शिव दर्शने ||

देहान्ते शरीरपाते पुण्यपापयोः फलरूपौ स्वाराज्यावीचिभोग्यौ 
स्वर्गराज्यावीचि नरलक्षणभोग्यौयौ तत् संबन्धि तत् पुण्य 
पापरूपं कर्म शिव दर्शने शिवशास्त्रे अदृष्टं वेदनीयं 
भोग्यमुक्तम् | (प्. २७७) अनीयतभोग्यं दर्शयति -

अश्वमेधो द्विजवधः कृतकालेन भोगदः |
तयोस्समुच्चययोगादेकस्तु प्रबलः पुरा ||

अन्योनियतकालस्याद्यवन्मध्येपि कर्मणाम् |

अश्वमेधः केनचित् कृतः कालेन पाकेन भोगदः तस्य 
स्वर्गप्राप्तिलक्षण भोगन्दातुमुद्युक्तः तेन द्विजद्विज वधोपि 
कृतस्तदानीं कालेन भोगदः 
नरकप्राप्तिलक्षणभोगन्दातुमुद्युक्तः तयोस्समुच्चया योगात् | 
समकाल भोगदाने ना योगात् | तत्र प्रबलस्तु एकः पुरा 
प्रथममनीयतिव्यवहित नियन्तृशक्तिप्रेरितो भोगन्ददाति | 
अन्यस्तदितरः कर्मान्तदितरेषां मध्येपि यावत् प्रबलः प्रबलः 
पुरा पुरा भोगन्ददाति | (प्. २७८) तावदनियत कालस्यात् अविद्यमानो 
नियतकालस्समभोगदानकालो यस्य स तथोक्तः समबलत्वे किमित्यत 
आह -

द्वयोरैहिकयोस्तुल्य फलयोस्संभवेसति |
क्लैब्या क्लैब्यात्मनोस्तत्र पतिता शक्तिरैश्वरी ||

कर्मान्तरं समुच्चित्य बलादन्यतरस्य तु |
तदातद्बलवद्भोग्यमन्यत्कालान्तरे भवेत् ||

ऐहिकयेरस्मिन् लोके भवफलसंबन्धिनोः तुल्यफलयोः समबल 
स्वकार्ययो क्लैब्या क्लैव्यात्मनोः नपुंसकत्व पुंस्त्व स्वकार्य 
स्वरूपयोर्विरुद्धकर्मणोः संभवे पाकेन फलजननं न 
मुख्ये सति तत्रोभयत्र पतिता संक्लिप्तिमती ऐश्वरी 
शिवसंबन्धिनीशक्तिः | (प्. २७९) तत्रान्यतरस्य एकस्य सजातीयं 
कर्मान्तरं बलात् ब्रह्मणापि दुस्तर 
स्वसंकल्पलक्षणार्थक्रियया समुच्चित्य संयोज्य सहायीकृत्य तदा 
बलवत्तत् कर्मभोग्यं विधत्ते अनियतमन्यत् नपुंसकत्वं वा 
कालान्तरे भोग्यं भवेत् पराधो लोकप्राप्तिफलयोस्समत्वे 
द्विपुरुषाकृष्टकामिन्यादौ राजक्रूरशक्तिवत्तत्र पतिता 
शिवतिरोधान शक्तिरेव | तद्वयं विनाश्य पक्वं विरोधिलक्षण 
विलक्षितं कर्मान्तरं भोग्यं करोतीत्याह -

तथामुष्मिकयोरश्व मेधद्विजवधात्मनोः |
युगपत्संभवे शक्तिर्द्वयोरपि विनाशिनी ||

अन्यत् कर्मसमं भोग्यं विधत्ते पुरुषस्य सा |

(प्. २८०) द्विपुरुषाकृष्टकामिन्यां राजाज्ञेव 
विरुद्धद्विकर्मविनाशिनी पक्वा विरुद्धान्य कर्मफलदात्री 
द्विकर्माकृष्टपुरुषे पतन्ति असतीव वर्तिनिं नियतिं 
पुनस्सञ्चोदयन्ति पुरुषं समुद्धृत्य कर्मान्तरफले नियमयति | 
अश्वमेध ब्रह्महत्तिलक्षणसमबलकर्म साम्यस्यापि 
तिरोधशक्त्या स्वनाशफले चरितार्थत्वात् कथं 
स्वचरितमुक्तिलक्षण फलन्तत् साम्यम् | अमुष्मिं भवा वा 
मुष्मिकौ तयो रामुष्मिकयोः | सुबोध्य श्लोकार्थः | 
प्रबलप्रतिबद्धा नियतकालयो समत्वे स्वगतिन्दर्शयति -

तत्रानियतयोस्सद्यस्सम्भवे परिपक्वयोः |
विरुद्धयोश्च सा शक्तिस्तन्नाशेनान्यभागदा ||

(प्. २८१) तयोर्नाशस्तन्नाशस्तेन तन्नाशेनान्ये अनुषंगः | 
सुचरितव्य श्लोकार्थः | उपलक्षणञ्चैतत् सजातीयत्वेपि 
स्वर्गब्रह्मलोक स्वफलयोः रौरवावीची स्वफलयोरपि साम्येपि 
विरुद्धत्वादश्वमेध ब्रह्महत्योरिव विनाशिनीति | ननु 
पश्चादनुष्ठितस्य पूर्वानुष्ठितेन समत्वं कथं स्यात् | 
तदयुक्तम् | कृष्यादिषु तथा विधस्य वेगेन पाकेन 
समफलदानदर्शनात् अनन्वीश्वरशक्तिरविरुद्धत्वेपि किमिति न पतति 
तदयुक्तम् | यथाह्यनन्त सुशिक्षितोप्यर्जुनादि धनुर्द्धरो न सदैव 
शत्रुतो विनिर्गतं शराद्यायुध जातम् | स्वशरैश्चिनक्ति | अपितु यदा 
स्वशरीरोपघाता या युष्यकर्मविरोधेन (प्. २८२) तदुपस्थितं 
भवति | तस्मिन्नेवकाले विरुद्धत्वादेवच्छिनक्ति | तथा विरोधे 
भगवान् स्वशक्तिं प्रयुङक्त इति सर्वकर्मसमगतिन्दर्शयति -

यदान्यत्कर्मसर्वञ्च समन्तस्य विनाशिनी |
तदा विज्ञानकैवल्यं पुंसस्स्यात्कर्मनाशतः ||

समीभूत कर्मान्यत्सर्वं कर्म च समन्तस्य 
समस्तकर्मणश्शिवशक्तिः रोधकरी विनाशिनी भवति | तदा ततः 
कर्मनाशतो हेतोः पुंसो विज्ञानकैवल्यं स्यात् न मुक्तिः इत्थं 
कर्मसाम्यस्य अनुग्रह शक्तिपात 
हेतुत्वन्निषिध्यमलपाकस्येत्युपसंहरति -

कर्मनाशान्मलस्यापि विपाके सहकारिणः |
(प्. २८३) पतत्युन्मीलिनीशक्तिस्तदनुग्रहरूपिणी ||

ननु विकर्मिणां विज्ञानकेवलिनां नामिश्रं परिणमत इति 
न्यायेन कथं मलस्य पाकः | सत्यम् | 
विज्ञानयोगसन्यासैर्भोगाद् वा कर्मणक्षये | तत् कर्मायत्त 
देहादेः क्षयान्तत् भोक्तृता क्षयः | मलोपि पक्व षष्ठोस्मात् 
सहकारि वशाद्विजाः || इत्युक्तम् | विस्मृतिं किं स्मर्यतामित्याह | सेति 
| सहकारिणः कर्मनाशादपि कर्मस्वफलसूक्ष्मदेहदिद्वारा 
स्ववासनां मले कृत्वा प्रयाति प्रलयमिति श्रुतेः | मले 
स्वफलाद्वारा स्वक्षयात् पूर्वं | स्वनिहत स्ववासन 
कर्मक्षयादपि मलस्य पाकेपि शब्दात् प्रलयाणूनां 
कर्मास्तित्वेपि पौर्णाक सकलावस्था (प्. २८४) भुक्तभोग स्वनिहित 
वासना बलात् | स कलानाञ्च साक्षात्कर्मफलभोगमिश्रत्वात् पाके 
तीव्रतरादि लक्षणे उन्मीलनी 
मलपरिणतिमत्याश्चिच्छक्तेश्शिवपदावलोकनफलवती | यद्वा 
अचिदनुग्रहविमुखी चिदनुग्रहोन्मुखी | अत एव तदनुग्रहरूपिणी | 
तच्छिन्मुक्ति व्यक्तिलक्षण स्वकार्यवती शक्तिः | तीव्रतर पाकादि 
मलधर्मानुवर्तनात् क्लिप्त तीव्रतरादिमती पतति 
संसारभीतिर्मुक्त्यासक्तिश्चास्य जायतामिति संकल्पयति 
कैश्चित्कर्मनाशाद्धेतोः पततीति व्याख्यातम् | 
सर्वबन्धक्षयकरीसती पतति न तदर्थमात्रं शक्तिः पततीति 
सहकारिण इति पदस्य वैययथ्यादपि (प्. २८५) तदसदिति स्फुरति | तत्र 
सकलानामपि क्वचिदत्युत्कटमलपरिपाक वशात् | समस्ते कर्मणि 
पक्वे पतति तत्र पतन मात्रात् | कर्मनाशेन तद्वासनामवलंब्य 
शरीरस्थिति दीक्षादिकं प्रवर्तते | अत एव 
सर्वबन्धक्षयरूपिण्यां सद्यो निर्वाणदीक्षायां तस्यामपि 
शरीरं संस्कारवशाच्चक्र भ्रमवत् कियन्तं कालं तिष्ठन्तीति | 
मतङ्गे अशुद्धविद्यातत्वपटले | तदिदं प्रपञ्चितम् | 
क्वचिन्मलपाकमान्द्यात् कर्मण्यपरिपक्वेपि पतति | ननु अपरिपक्वस्य 
कथन्नाशः | सत्यम् | मन्त्रसंस्कारात् पाकं प्राप्य विनश्यति | 
तदुक्तम् | नन्वपक्वानिकर्माणि भुज्यन्ते युगपत् कथम् | 
अपक्वान्यविकर्माणि मन्त्रशक्ति (प्. २८६) प्रभावतः || अकाल 
पुष्पप्रसव न्यायात् प्राप्नोति पक्वताम् | अनेन देहेन युगपत् भुक्ते 
प्राकाम्यवानिति | किरणेपि -

अनेकभविकं कर्मदग्धं बीजमिवाणुभिः |
भविष्यदपि संरुद्धं येन दन्तद्धिभोग | इति ||

सकलानां शक्ति पतनानुपदाज्जातन्दर्शयति -

तस्यां पतितमात्रायां मलस्याधो नियामिका |
शक्तिं निवर्तते तस्यां निवृत्तायां महात्मनः ||

वैराग्यं जायते क्षिप्रं संसाराद्दुःख सागरात् |
दिदृक्षा जायतेश्शंभो पादपंकजयोरपि ||

कदाद्रक्ष्यामि देवेशं मोक्ष्येहं बन्धतः कदा |
को वा दर्शयिता शंभोरिति सञ्जायते मतिः ||

(प्. २८७) एवं संसारतोभीत मनुगृह्णाति चेश्वरः |

तस्यां शिवरागसंयुत शिवशक्तौ पतितमात्रायां अयोनियामिका 
संसार स्थित्यच्युतिकरी | नतु चिच्छक्ति तिरस्कत्रिदीक्षया सेति 
वक्ष्यमाणत्वान्मलस्य शक्तिमलस्य पोत् बलिनी तादृशी 
भगवतश्शक्तिश्च निवर्तते | असतिव तिष्टति तस्यां निवृत्तायां 
संसारा शक्तिकररागस्याप्यसत इव वर्तनात् महात्मनश्शक्तिपात 
पवित्रि तस्य वैराग्येत्यनुषन्येश्वर इत्यन्तार्थस्सुकरत्वात् सुकर्तव्यः 
| कथमनुग्रहातीत्यत आह -

तद्योग्यतानुसारेण करुणागर्भयादृशा |
पुनाति साधिकारेण यं वापि परमेश्वरः ||

(प्. २८८) परमेश्वरो कुर्वधिकरणश्शिवः करुणा गर्भया 
घ्राणाश्रयागर्भया दृशा दृष्या तद्योग्यतानुसारेण 
वैराग्याद्यनुरूपेण दृशावलोकनानन्तरकल्पितेन साधिकारेण 
गुरुशुश्रूषाधिकारेण सह वर्तनेन नहि दीक्षा व्याख्या 
प्रतिष्ठा मात्राधिकारेण सह वर्तनेनेति यं वापीत्युत्तरत्र उक्ति 
विरोधात् यं वापि वर्णाश्रमेण निकृष्टमपि पुनाति शुध्यति | 
तदुक्तं मतङ्गे -

सर्वत्रानुग्राहकः प्रोक्तः पत्युद्धमोन्निवारितः |
ब्रह्मादिस्थावरान्तस्य भूतवर्गस्य कृत्स्नशः ||

निरपेक्ष्य करोत्याल अणोरात्मसमं बलमिति |

योमव्याप्तिस्तवेपि | जाति नियमेन न युक्तं मुक्तिसुखं पूर्णतां 
ददात्यपितु | सर्वेभ्यो भूतेभ्य सुखप्रदो (प्. २८९) यो नमोस्तु तस्मै 
त इति | दीक्षा संज्ञीतेयमित्याह -

ययानुग्रहरूपिण्या शक्तेर्गति निरोधिका |
मलस्य क्षीयते शक्तिस्सा दीक्षा शांभवीक्रिया ||

ययानुग्रहरूपिण्या चिदृष्यवलोकनादिरूपया 
शक्तेरात्मनश्चिच्छक्तेर्गते सर्वविषयी कृतेर्निरोधिकादिरस्कत्रिगति 
निरोधिका | मलस्यानन्तपुरुष शक्त्याद्यवृत्तिरूपशक्तीनां मध्ये 
चिदनुग्रहरूप शिवशक्तिपात पवित्री तस्य संबन्धिनी शक्तिः 
क्षीयते | ननु मलस्य वारकत्वरूपधर्मस्याग्ने 
रूर्ध्वज्वलनात्मकस्ये व सहजत्वात् | तन्निवृत्यामलस्यापि क्षये 
ह्येकमोक्षे सर्वमोक्षप्रसङ्गः | तन्न | (प्. २९०) 
कालिकादिभिरनैकान्तकत्वात् | कालिकाकम्बुकसंबन्धिन्या सतां 
मृतण्डुलावृतिलक्षणश्शक्तेर्विषय संबन्धिन्नाशक्तेश्च 
क्षयान्नकालिकादीनामक्षयः मन्त्रदीक्षात्मना मलस्य 
शक्तेरावारकत्व स्वभावस्याग्नेश्शक्तेर्दाहक स्वभावस्येव 
क्षयो निवृत्तिलक्षणाऽन्यथा भाव क्रियते | ततस्तदानीं रूपान्तर 
परिणतिर्भविष्यतीति न स्वस्वरूपा भावः | 
मलशक्तेरावारकत्वलक्षण स्वभावान्निवृत्तिलक्षण 
स्वभावान्तरपरिणते स्वरूपत्वेपि आमयाद्विश्लिष्टपुरुष इतीव 
शक्तिसंरोधादुभयत्र विभुत्वेन देशान्तर नयना संभवेपि 
मलाद्विश्लिष्टस्स इति कथ्यते | यद्येवम् पुरुषस्यावार्यत्व लक्षण (प्. 
२९१) निवृत्तिलक्षण स्वभावात् स्वभावान्तर परिणतिरस्तीति जडत्वा 
विना भूत विकारिस्यात् | तन्न कालिकार्थ निवृत्यानतात्रस्य 
कश्चिद्विकारो दृश्यते | यथा तथा पुरुषस्थानीयस्य विषयस्य 
शक्तौ निवृत्तितायां न कदाचित् वर्णाकृत्यादि स्वरूपनाशो दृश्यते 
| यथा तथा कतकवृक्षस्य फलं मेघजादि सहजकन्दुष्वभुक्त 
एव जले प्रक्षिप्तकलुष शक्तेस्संरोधं विदधल्लक्ष्यते | ननु जलात् 
किमपि स्वभावञ्जलेन्यस्मात् स्वभावान्तरं जला 
स्वभावमादाया पत्यान्यत्र क्षिपेत् | कालुष्यमात्रमेव तेन 
क्षीयते | यथा तथा चक्षुः पटलनिवृत्याञ्जन सेवादिना 
पुनस्तच्चक्षुश्शक्त्युक्तं भकरतद्वासना (प्. २९२) निवृत्या च 
स्वभाव नाम स्वशक्ति विकृति विकलित सदभिव्यक्तिं विना न 
स्वभावान्तरा पातनेन कश्चिद्विकारो दृश्यते | यथा तथात्मनि 
मलसन्निधाना कृतत्वादावार्यत्वस्य सहज स्वभावत्वा भावात् 
तन्निवृत्तिद्वारा सहज स्व सर्वज्ञत्वात्म शिवत्व विकृति विकलित 
सदभिव्यक्ति करीति न वक्ष्यमाण दीक्षा विकारणी | तदुक्तं 
भोगकारिकासु -

स्वरूपव्यक्तिलाभाच्च न विकारो न नाशितेति |

ननु मलापेक्षमपि तदावार्यत्व पशुत्वापरोक्ति मदकतृत्वा पृथक् 
भूताज्ञत्वस्याति सा मलस्याति शुद्धशिवत्वलक्षण सहज 
स्वभावेन सहैकात्मवर्तित्वं विरुद्धत्वान्नोपपद्यते | तथा 
क्षिपन्तश्च भगवता मतंगेन -

(प्. २९३) शिवत्वमति शुद्धं स्यात् पशुत्वमति सामलम् |
अस्माद्विरोधादेकत्वं भगवन् गम्यते कथम् ||

इति सहजस्वभावस्य निवर्तयितुमशक्यत्वान्नहिशिवत्व 
निवर्तनेनाज्ञत्वस्य वृत्तित्वं यदिपुनश्शिवमज्ञानेन सह 
विद्यमानन्तर्हि तत्राकिञ्चित् कर एव मलः यतो मलस्य शिवत्व 
विघटनमेव किञ्चित् करत्वन्नेतरदुपलभ्यते | अथ शिवत्व निवर्तनेन 
मलः किञ्चित्कर इत्युच्यते | तदयुक्तम् | सहज स्वभाव 
विघटनत्वादात्मनोप्यभाव प्रसज्यते | अत्रोच्यते | 
यथाग्नेर्विरुद्धत्वमपि तोयं शीतलक्षण सहजस्वभावमग्निना 
संयुक्तमेव स्वविरुद्धन्दाह लक्षणं कार्यं करोति | तथा 
मलेन विरुद्धेन संयुक्तन्तच्छिवत्वं (प्. २९४) 
स्वविरुद्धमर्थविषया ज्ञानक्रियालक्षणकार्यं 
स्वसन्निविष्टतया करोतीति नकदाचित् कथञ्चित् कस्यचित् सहजस्य 
स्वभावस्यात्र भावः वस्त्वभाव प्रसंग इति | तदुक्तं मतङ्गे -

विरुद्धमग्निनातोयं युक्तन्दहति तत्क्षणात् |
अस्तित्वान्मुनिशार्दूल विरोधत्र न युज्यते ||

तदुक्तञ्च सर्वज्ञानोत्तरे -

तामृस्यैव तु हेमत्वं अन्तर्लिन यथा स्थितम् |
अन्तर्लीनं तथा ज्ञेयं शिवत्वं पुद्गलस्य तु || इति |

ननु यथा शीतलक्षण स्वभावं शिवेनत्वं मलेन संयुक्तं 
तद्विपरीतमज्ञत्वात् कर्तृत्वार्थ क्रियात्मा ज्ञानक्रियालक्षणं 
स्वविरुद्धं कार्यं करोतीत्युक्ते सति (प्. २९५) न विषमस्सदृष्टान्तः 
यदि दाहज्ञानलक्षणमित्युक्तं तर्हि 
दार्ष्टान्तिकेप्यज्ञानमित्युक्ते स विषम इत्यावारकलक्षणं 
कार्यं करोतीति वक्तव्यम् | सत्यम् | यथा 
शीतस्वभावञ्जलमग्निसंबन्धात् | स्वविरुद्धा शीतलक्षण 
कार्यकरं भुत्वाग्नेर्दाहस्य लक्षणे शरीरादि वस्तुनि तदा 
स्वदाहलक्षणकार्यं कर्तुमवकाशन्ददातीत्युपचारात् 
दाहलक्षणं कार्यं करोतीत्युच्यते | तथा सर्वार्थ दृक् 
क्रियालक्षणस्वभावं शिवत्वं मलसंबन्धात् स्वविरुद्धा 
ज्ञानक्रियालक्षणकार्यकरं भूत्वा मलस्यावार्यलक्षणात्म 
वस्तुनि स्वावृतिलक्षणं कार्यं 
कर्तुमवकाशन्ददातीत्युपचारात्तदा वृतिलक्षण कार्यं 
करोतीत्युच्यतामिति (प्. २९६) न विषमस्सदृष्टान्तः सर्वज्ञत्व 
सर्वकर्तृत्वलक्षणं शिवत्वं स्वत स्वात्मनि तद्विपरीतलक्षणं 
शिवत्वात्यन्ताभावलक्षणमशिमज्ञत्वात् कतृत्वलक्षणं 
मलविषयोपहितममले विषये व विद्यमानमिति भिन्नविषयत्वान्न 
शिवत्व पशुत्वयोस्सहानवस्था लक्षणो विरोधः | भवतामपि 
सांख्यच्छायावलंबिनं यदि शुद्धः पुरुषः कथन्तस्य 
विपरीत प्रतिपत्तिरविद्या | अथ स्वात्मनि शुद्धत्वं विषयेतु विपरीत 
प्रतिपत्तिरविद्येति भिन्नविषयत्वे नात्रविरोधः प्रतिह्रियते 
भवद्भिर्यदुक्तम् | सर्वमालम्बने भ्रान्तन्नस्वात्मनि कथञ्चनेति 
| तदितरत्रापि समनमनैकत्र पर्यनुयोगः | उभयत्र (प्. २९७) दोष 
परिहार समत्वात् | नैकः पर्यनुयोक्तव्यः | अलमनेन 
विस्तरभीरुत्वात् प्रकृतप्रसक्तानुप्रसक्ताति प्रसृतप्रसंगेन 
प्रकृतमनुसराम | सा शांभवी शिवशक्त्यात्मिका क्रिया 
सर्वानुग्रहार्थं शांभव्यादि भेदभिन्ना दीक्षादान 
क्षपणधर्मत्वाद् दीक्षा संज्ञिता गुरुशिष्यसंबन्धेन 
विनानुग्रहो न जाघटीतीति संबन्धोपि शिवेन विना न 
जाघटितीत्याह -

अनुग्राह्यस्य विनये तथानुग्राहकस्य च |
कारुण्ये स शिवः कर्ता तयोर्योगस्सुदुर्लभः ||

तत्रानुग्राह्यस्य व्यञ्जनीय शिवत्व शिष्यस्य विशिष्टनयो विनयः | 
गुरु स पर्यात्मकः तस्मिन्विनये प्रेरको भूत्वा गुगुणा 
तदनुग्राह्यलक्षण संबन्धं (प्. २९८) करोति | अनुग्राहकस्य 
तच्छिवत्वाव्यञ्जकगुरोः करुणैव कारुण्यं चतुर्वर्णादित्वात् 
ष्यङप्रत्ययः तस्मिन्कारुण्ये च शब्दादनुग्रहेच्छायामपि 
प्रेकको भूत्वा शिष्येण तदनुग्रहात् लक्षणसंबन्धं करोति | 
अन्यथा शिवप्रेरणं विना तयोर्योगस्संबन्धः | अनुग्राह्य 
अनुग्राहकलक्षणः सुदुर्लभः | दुःखेनापि लब्धुमशक्य | 
उपसंहरति -

एतैर्लक्ष्यैरविच्छिन्नैश्शक्तिपातो महात्मभिः |
अनुमेयो न दीक्षैषा शक्तिपाता पवित्रितैः ||

अन्ये श्रुत्यादि संसिद्धाश्शिवधर्माश्च देशिकैः |
शिष्याणां शक्तिपातार्थं परीक्ष्याश्शिवशासने ||

एतैर्लक्ष्मैरविच्छिन्नैः पुरोक्त वैराग्यादिभिश्चिन्नैः (प्. २९९) 
संवत्सरान्त.....ग्नश्शक्तीत्यनुषज्य 
सुकरत्वादितरपदार्थस्सुकरणीयः 
शक्तिपातज्ञानार्थमित्यध्याहार्यम् | दीक्षालाभसमीपकाले 
मतङ्गभरद्वाजादिभिः क्रियमाणत्वात् श्रुत्यादिसंसिद्ध 
शिवधर्माणामपि परीक्ष्यत्वमसंशयम् | अनियतकालीनो 
मलपरिपाको भोगहेतुकः तदविनाभूतश्शक्तिश्शक्तिपातः 
तदविनाभूता दीक्षा तदविना भूता मुक्तिरिति भावः | अपरिणत 
मले कृत दीक्षा व्यर्थेत्याह -

अभक्तमद्विजं क्रूरं निर्भयं वा क्रियाच्युतम् |
दीक्षामदाज्ञाहन्त्यैषा इत्याज्ञा पारमेश्वरी ||

क्रूरन्दयारहितन्निर्भयं शिवशास्त्रनिषिद्धकरणे भयरहितं 
(प्. ३००) अभक्तं शिवागम तद्विधि श्रद्धापूर्वं 
शिवभक्तभक्तिरहितम् | भक्तिश्च 
योग्यतावेशलक्षणज्ञानविशेषः | तदुक्तम् -

अन्योपि योग्यतावेश लक्षणाप्यत्र निष्ठता |
भक्तित्वेन समाख्यातो विज्ञानावयवोप्यथ || इति |

अद्विजं विशेषदीक्षायामदत्तशुद्धद्विजत्वं तदेतत् विजत्वहीनः | 
ब्राह्मणोपि तदेतश्छुद्धद्विजं प्रतिशुद्ध विप्रादयोपि 
शूद्रास्युरिति कामिकश्रुतेश्शूद्र इति तं दीक्षयित्वा गुरु 
स्वात्मनः पुनर्दीक्षां समाचरेदिति | पुनः कामिकश्रुतेः 
असच्छ्रूद्रस्यापि तत्र दत्त शुद्धद्विजत्व श्रुतेः | तदुक्तं 
स्कन्दकालोत्तरे -

दहे द्वैशूद्रजातिन्तु अनलेनतु षण्मुख |
(प्. ३०१) सच्छुद्रत्वं योजयित्वा क्रिया वै षोडशं कुरु |
साक्षाद्विप्रत्वमापन्ने पश्चाद्दीक्षां कुरुष्वथ || इति |

क्रियाच्युतम् | तदनन्तर कर्तव्य क्रिया सो गलितं मदाज्ञा मदीय 
शक्तिरूपा दीक्षा आचार्यै लोभा ज्ञानादिभिः कृता हन्ति 
शूद्राणामुपनयनादि वदनधिकारित्वात् निष्फला भवतीति यावत् | 
इति इत्थं पारमेश्वरी परमशिव संबन्धिनी 
आज्ञाशक्तिस्तच्छिववदन समुत्थोक्त्युपब्रंहिता निर्गता मम 
गुर्वनन्ताग्र इत्याशयः | ननु पुरैतद्विलक्षणन्दृष्ट्वा यं 
शक्तिपात पवित्रित इति निश्चित्य कृत दीक्षे पुरुषे पुनस्समयोल्लंघनद् 
यात्मकस्तिरोभावेन न भवेत् | दृस्यते चासौ ततो नानुग्रह (प्. ३०२) 
हेतुश्शक्तिपातं सत्यम् | सा शक्तिः पक्वात्मनि पतन्ती सती 
मलक्षयकारात्मावलोकनं कृत्वा विद्युद्वत् स्वव्यापारान्निवर्तते | 
कृतस्य पुनः करणा संभवादिति न्याय सिद्ध एवायमर्थः | 
दृष्टमपि समयोल्लंघनादि मोक्षप्राप्तिरसंशयमस्ति | तथाहि | 
सम्यक् दीक्षितोपि कदाचिद् दैवान्मानुष्याद् वा प्रति बलात् सर्वात्मा 
सर्वात्मना वा तिरोहित कृतः प्रायश्चित्तो मोक्षं याति भूयो कृत 
प्रायश्चित्त समयातिक्रमफलन्तत् प्रायश्चित्तलक्षण 
दीक्षाफलविघ्नभूतं काम्यरूपफलमिवात्रैव 
समयोर्ल्लंघना प्रोक्तं क्राम्यादत्वं शतं समा इति 
उक्तप्रकारेण भूत्वा प्रायश्चित्तविशुद्धस्य 
गतिश्शुद्धाप्रकीर्तितेति (प्. ३०३) श्रुतेर्दीक्षितस्य दीक्षादि 
पूर्वशास्त्रादि संस्कारकनिहित बुध्यधिकरण 
संस्कारसमुत्थायाः पाशनिवृत्ति पूर्वशिवत्वाभिव्यक्ति 
लक्षणपुरुषाधिकरणसंस्कारहेतु भूतायाः 
मन्त्रानुध्यानाद्यच्युतिकरबुध्याधिकरण वासनायाः योगात् | 
दीक्षा शिवयोग पदपठित शिवोहमभाभात्म संस्कारक 
समुत्थस्संस्कारस्तुयः सतु शिवत्वाभिव्यक्तिलक्षण इति वैदिक 
सांख्ययोग संस्कारादिरिव न शरीर चित्ताद्यधिकरणः | किन्तु 
वैतन्याधिकरण इति चैतन्याधिकरण दीक्षाफलं मोक्षं स 
तिरोहितो लभते | ततस्तु दीक्षा स्वलक्षण सहिता स्वफलं न 
व्यभिचरतीति न (प्. ३०४) किञ्चिदसमञ्जसम् | शक्तेः प्रत्यवाय 
हेतुता वा किमिति नाशंकनीयम् | मन्दत्वोपचारेणेति मन्तव्यत्वात् | 
अनुग्रह शक्तिरेव तिरोभावात्मना तावति गच्छतीति शिवशास्त्रविदः 
सांख्यानामिव केवलं योगेन वा वेदान्त वादिनामिव केवलं 
सन्यासेन वा जैमिनीयानामिव पौरुषक्रियया वा 
स्वाभाविकमुक्तिरित्याशंकायामाह -

दीक्षैव मोचयेत्पाशान् शिवत्वञ्च ददात्यणोः |
दानन्नामस्वशक्तेव या सा ज्ञान क्रियात्मिका ||

न तु स्थानान्तरादानादप्युत्पत्तिः कदाचन |

पूर्वार्थस्तु स्पष्टः असद्यो निर्वाणदीक्षा या असर्वात्मना मलादि 
विच्छेद शिवत्वाभिव्यक्त्यात्मकः | (प्. ३०५) आरब्ध कार्य कर्म 
भोगोपरोधेन भगवता योऽनुग्रहः कृतस्सोपि 
तथैवोपदेशद्वारेण प्राचुर्याय कर्तव्यः ततस्तस्मिन् दीक्षया 
परिशिष्टे तावत्यपि मलविच्छेदादौ हेतुतया प्रत्यहं आम्नायेन 
शिवत्वाभि व्यक्त्यर्थञ्च ज्ञानस्यप्यनु सन्धानद्वारा क्रिया 
विनाभूतत्वात् | ज्ञानादय उपायाश्शिवागमोक्तिविशिष्टाः 
परिकीर्तिताः न सर्व इति भावः अवशिष्टज्ञानस्य 
हेतुत्वन्निराकरिष्यति च दीक्षया स्व शिवत्वे दत्ते भगवान् न शिव एव 
स्यात् | यदाहुः -

निजाश्शक्तीरनन्ताय प्रयच्छच्चेत् सदाशिवः |
द्राविष्टं शक्तिदारिद्र्यं भद्रं सं प्राप्नुयात्तत || इति |

तदर्थमेतद्दानान्नामेत्यादि दानं नाम दानशब्द (प्. ३०६) 
वाच्यमात्रया ज्ञानक्रियात्मिका सा स्व शक्तेव 
विज्ञानकेवलादीनां क्रमेणैक द्वित्रिलक्षण सकलबन्धनिवृत्या 
स्वसक्तायास्सर्वज्ञत्वादिरूपायाः एवाभिव्यक्तिः पुंसां 
शिवाच्छिवत्वस्य दानमुपचारादुच्यते | ननु नर्ते 
प्रयोजनादिष्टमुख्यशब्दार्थलंघनम् | सत्यम् | न सक्ताचार्थः 
सर्वदा आत्मनां स्वयमेव व्यज्यते | आवृतत्वात् | कालिकावृत 
तात्रसक्तावत् नतु पुरुषस्वयमज्ञानान्निवर्तकस्सिद्धः अन्धः 
पटलाच्छन्न चक्षुश्शक्तेरिव | अपितु ततस्सातिसयश्चक्षुर्वैद्य इवेति | 
इहापिश्वर एव मोक्षकर्ता तदिदं पतिपटलेपि प्रपञ्चितम् | नतु 
ततस्तदानीमेव पाशुपतादीनामिव स्थानान्तरादानात् (प्. ३०७) न 
शिवात्प्रतिग्रहात् न समुत्पत्ति वादिनामिवोत्पत्तिरपि परमोक्ष 
निरासकारिकासु | 

अथोत्पत्ता व नित्यत्वमावेशेन स्वतन्त्रता | 
नोदाहरणसद्भावो गुणसंक्रान्ति साधने ||

इत्यादिभिस्समुत्पत्ति संक्रान्त्यावेशैक्यादि निराकृतिस्सविस्तरा | तत 
एवा वधार्याः | वेदान्तैकदेशिभिस्वीकृत विशिष्टाद्वैतच्छाया 
निपतद्भिश्शिवागमोक्ति विरतिमद्भिः कैश्चिच्छिव तादात्म्यमेव 
मुक्तिरिति कृता हि विफलोक्तिः | तदुपलक्षणतया न 
निरूपचरितशिवैक्यं शिवतादात्म्य शब्द शब्दितन्तस्य 
निराक्रियमाणत्वात् | नतु शिवतादात्म्य शब्द 
शब्दितश्शिवसंयोगः तदयुक्तम् | (प्. ३०८) अमूर्तत्वात् परमोक्ष 
निरास कारिकास्वत्रापि च -

अमूर्तस्य च संक्रान्तौ न लोका न परीक्षकाः |
जडे जडस्य संक्रान्तिर्युज्यते परिणामीनः ||

इति श्रुतिः | मृगेन्द्र वृत्तौ च आमूर्तयोस्संयोगो न संश्लेषार्थ इति 
व्याख्यातम् | ननु शिवतादात्म्य शब्द शब्दितश्शिव समवायः | 
तदयुक्तम् | समवाय संबन्धिनोः पदार्थयोः तार्किकाणामिव 
नकिलाधाराधेयत्वे नातद्रूपत्वम् | किन्तु अपृथक् सिद्ध 
तद्रूपत्वमेव तदन्यथा वक्तुमशक्यं इति पाशपदार्थ 
परीक्षायां भगवान्निराकरिष्यति | अस्तु तथा ततः किमिति न वाच्यम् 
| समवायस्यातद्रूपत्वयोरनुपलब्धस्य तद्रूपयोः (प्. ३०९) 
सदास्तित्वात् | शिवस्सर्वज्ञः पशुः किञ्चिज्ञः न 
शिवस्सुखदुःखानुभविता पशुः तदनुभवितेत्यादिकमन्योन्य 
विद्धम् | प्रत्यक्षश्रुति सिद्धम् | सर्वं विभज्यते | ननु शिव 
तादात्म्य शिवशब्द शब्दितश्शिवव्यञ्जक व्यग्य भावमेव | 
तदयुक्तं प्रमाणपटले निराक्रियमाणत्वात् | ननु शिवतादात्म्य 
शब्दशब्दितश्शिव व्यापक व्याप्यभावः | तदयुक्तं 
सारदशायाम् | आशिरो लक्षणे काये धेयं संवित् चितेस्सदेति 
मतंगश्रुतेः | धर्मिणि कलयैकदेशे चिद्धर्म 
व्यक्तित्वेनोपचारबीजतयोच्यमानस्स इति नियामकमन्तरेण मुक्तौ 
तदुक्तौ शिवस्यापि शिवान्तर व्याप्यत्वक्लिप्तिस्सयुक्तिकेत्यनवस्था (प्. 
३१०) दुर्निवार्या | ननु शिवतादात्म्य शब्दशब्दिता शिवसमव्याप्तिः 
| तदयुक्तम् | धर्ममात्रानुलिप्त तदुक्ति दुरुक्तेस्समपद 
सहपठनं न जाघटितीति शिव समव्याप्तिश्शिवशक्ति सदृश पर 
षट्गुणमय परशिवत्वपद पठित परनिरतिशय मुक्ति 
समरसीभाव शिवसमरसी भावा विनाभूत 
शक्तिसमरसीभावरूप स्वशक्ति सर्वधाभिव्यक्तिरित्यस्मद्दर्शना 
पातनात् | विशिष्य तत्र तादात्म्य शब्दं शब्दित्वा किं 
कृतमित्यपरिहार सा स्पदत्वात् | ननु शिव तादात्म्य शब्दशब्दितं 
शिवसांकर्यन्तदयुक्तं सर्वेषान्निरुप चरितैक्य प्रसंगात् स 
वेदान्तवादी च विजयेत सर्वज्ञा (प्. ३११) सर्वज्ञ विभक्ति 
विभञ्जनाच्च | भगवता रामकण्ठेन तदेतदोषमापात्य 
सांकर्यन्निराकृतम् | ननु शिव तादात्म्य शब्दशब्दितं 
शिवविषयीकरणसंबन्धलक्षण शिव सायुज्यन् तदयुक्तम् | 
सर्वपदार्थ सक्तामात्र विषयीकरणात् | सर्वपदार्थ साधारण 
सा युज्यात् | शिवमात्र विपक्षा य चेद स्मद्दर्शनमस्तु | ननु 
शिवतादात्म्य शब्दशब्दितं न स्वतश्शिवत्वमिति शिवाविर्भावत 
स्वस्मिन् शिव गुणाभिव्यक्तेः कुतश्चिदतिशयतश्शिवत्वं तदयुक्तम् | 
तथा त्वे शिवगुणसंक्रान्ति शिवावेश शिवाधिष्टातृत्व परकीय 
त्रिपक्षच्छायायां पुनस्संसारदशयां वा सन्निपतेत् | 
अनियमनात् शिवस्या (प्. ३१२) न स्वतश्शिवत्वमित्यनवस्था च | 
स्वतोन्तर्लीनं शिवत्व दीक्षयाभिव्यज्यत इत्युक्तम् | सर्वज्ञानोत्तरे -

रससिद्धं यथा ताम्रं हेमत्वं प्रतिपद्यते |
तथात्मा ज्ञानसंबन्धश्शिवत्वं प्रतिपद्यत || 

इति ततश्शिव प्रतिबिंबादिकं दुरापास्तमित्युपरम्यते | ननु 
शिवतादात्म्य शब्दशब्दितं शिवसादृश्यं एव जातिरिति श्रुतेः | 
पुनश्शिव जातिरिति पर्यवसितम् | यद्येवं शिवलक्षण शिवशक्ति 
सदृश परषट्गुणमय परशिवत्व पद पठित पर निरतिशय 
स्वलक्षण स्वशक्ति सर्वधाभिव्यक्तिरिति अस्मद्दर्शनमेवेति सर्वं 
समञ्जसम् | शिव सा युज्य शिव लय शिवगति शब्दानामपि 
तदर्थत्वात् | तदुक्तं (प्. ३१३) चिन्त्यविश्व सादाख्ये -

सकले निष्कले चैव सर्वत्रैव समानमा |
साव्रज्यमिति तत् प्रोक्तं सारूप्यं मूर्तितुल्यतेति ||

मृगेन्द्रे -

अधिकारस्तु सांम्राज्यं भोगो ह्लादो निजं परः |
पाशातीतो महान्नित्यो लयस्तत्तुल्ययोगितेति ||

निश्वासकारिकां सु-पशुभाद्यदातीत्यपतिभावेन तिष्ठति | तत्तस्य 
गमनन्नाम सर्वगे गमनं कुतः || उन्मनत्वं शिवत्वञ्च 
प्रयातीत्युपचर्यते | संबन्धो गमनन्नाम सर्वगे गमनं कुत इति 
||

शुद्धविद्यामारभ्य गुणकारादशाद्या सुर्नादकोटेरथोमुन इति 
मृगेन्द्र श्रुतितस्सुसिद्ध परशिवत्व (प्. ३१४) निरोधनादकोत्यधय 
स्थूलतर स्थूलसूक्ष्मतरोपाध्युपाघ्राता पर षट्गुणमया 
परशिवत्व व्यक्तिरित्यजानन्तस्समस्तोपाधि गलनसमनन्तरं 
क्रियमाणेतिरोधान शक्तिशुद्धिसमनन्तरं व्यक्त्यन्तर 
स्वविहतिक्षतीमती सर्वार्थज्ञान क्रियार्थक्रियाशक्तिरिति 
ज्ञानशक्तिभेद सर्वज्ञतादि त्रिगुणक्रियाशक्तिभेद स्वतन्त्रतादि 
त्रिगुणलक्षण स्वपरशिवत्वाभिव्यक्तिः खलुकर्तव्येति अविन्दन्तः | 
भोगो ह्लादो निजः पर इति | मृगेन्द्रादि श्रुतिसुसिद्धा 
सैवश्शिवत्वाभिव्यक्तिश्शिवानन्दशिवभोगपरमसुखपरमाह्लाद्
अ परमरस परमसमृद्धि परमपरमपरिपूर्ति पदैः 
पठितेत्यबुध्यन्तः पुनस्सर्वज्ञता तृप्तिरनादिबोध (प्. ३१५) 
स्वतन्त्रता नित्यमलुप्तशक्तिः अनन्तशक्तिश्च निरामयात्मा 
विशुद्धदेहस्सशिवत्वमेतीति सर्वज्ञानोत्तर श्रुति 
सुसंसिद्धमष्टगुणमय सर्वज्ञत्व सर्वकर्तृत्वमयं 
शिवत्वन्नान्येतीत्य कलयन्तः पुनस्सर्वज्ञत्व सर्वकर्तृत्वेस्तः | 
षाट्गुण्य शिवत्वे द्वे नस्तः पुनष्षात्गुण्यमस्ति शिवत्वन्नास्तीति 
मातामेवन्ध्येतिवत् भ्रमन्तः पठन्तः परमुक्तौ 
पुन्स्सर्वार्थसक्तामात्रनिर्विकल्पज्ञान-क्रियार्थक्रियत्वात् | 
षाट्गुण्यमयतां शक्तेरलक्षयन्तः षाट्गुण्यन्नादकोट्यधस्तन 
भुवनस्थित्यपरमुक्ति समुत्थन्न परमुक्तौ तदिति विकुर्वन्तो 
ब्रुवन्तः सर्वार्थगलितज्ञानक्रियेच्छां स्वचिच्छक्तिं शिवे
(प्. ३१६) निमज्य स्वस्य न स्वतश्शिवत्वमिति शिवनिमज्जनात् समुत्थाति 
शयतह् स्वस्मिन् शिवमये सति शिवानन्दानुभव शिवभोग इति 
आवेशपक्षकोट्यन्तः प्रविशन्तः कथयन्ति केचित् | 
तेत्वाक्षेपन्नक्षमन्त इत्युपेक्ष्योपरम्यते | कथयन्ति च ते पुनः | 
गुणाभिव्यक्तिर्न सुखान्यतमेति अतो न पुरुषार्थ इति 
तेऽस्माभिस्संसारदशायां प्रथितं किं सुखमिति पृच्छन्तः 
किं ब्रूयुः | गत्वा दूरमपि सत्यं अगतेश्चिच्छक्ति व्यक्त 
भूमिभूत सत्वगुणाभिव्यक्तिरिति ब्रूयुः | अथ किमनेन स्वेष्टं 
सिध्यति अहोबत न सिध्यति किं सिध्यति खल्वसर्वधा सर्वधा वा 
संसृतौ मुक्तौ च औपाधिक स्वाभाविक स्वासर्वार्थ (प्. ३२०) 
सर्वार्थ सन्निपतदर्थ क्रियाक स्वपशुत्व शिवत्वलक्षण 
स्वचिच्छक्तिलक्षण स्वगुणाभिव्यक्तिस्सुखपदपठिता पुरुषार्थ इति | 
तदुक्तं भोगकारिकासु ईश्वरेच्छा समाविष्ट जगत् बीज परिच्युतेः | 
साधनैः साध्यते भोगो बुद्धिवृत्यनुरञ्जिनम् || इति | किरणे - 

सर्वज्ञस्सशिवो यद्वत् किञ्चिज्ञत्व विवर्जितः |
शिवत्व व्यक्तिसंपूर्णस्संसारी न पुनस्तत || इति ||

किरण एव परामृतसुख प्रदमित्यत्र शिवत्वाभिव्यक्तिरेव जाति 
नियमेन नैतन्मुक्ति सुखं पूर्णतान्ददात्यपितु सर्वेभ्यो 
भूतेभ्यस्सुप्रदायो नमोस्तु तस्मै ते | इति व्योमव्यापिस्तव श्रुतेः | 
पूर्णता शब्दशब्दित सुखमिति व्याख्यातम् | सैव 
स्वशिवत्वाभिव्यक्ति (प्. ३१८) स्वशिवभोग स्वशिवानन्दतयानुभूयते 
| तदुक्तं कामिके -

निजानन्द महाबोधौ यया मज्जेदनाकुलः |
सामुक्तिस्सतु निर्वाणरतदेव परमं पदम् ||

इति त्रिमलापगमे व्यक्त शिव सम्यत्व 
लक्षणमात्मरूपञ्चिदानन्दमयं सायुज्यनामकमिति | अन्यत्र च 
| नात्मच्छेदोपवर्गो न च पशु शिवयोरैक्यमत्रोपवर्गो नाविद्या 
ग्रास हानिर्न च गुणविलयो नापि पाषाण मुक्तिः | यत् 
बोधानन्दरूपन्त्रिमलविगमने व्यक्तमात्मस्वरूपन्तत् सायुज्ये न 
वाच्य शिवसदृश विभुश्शैवतन्त्रोपवर्गः इति | ननु 
मुक्ताश्शिवतुल्य ज्ञानक्रियाशक्तयः इत्युक्तम् | (प्. ३१९) यदि 
क्रियाशक्तिस्सर्वकार्यकत्री तदा नेकेश्वरवादः | प्रसज्यते | यदि न 
सर्वकार्यकत्री तदा कुतश्शिवश्शक्तिसदृशीयं सत्यम् | तावत् 
सर्वकर्तृत्वं व्यक्तमत्येव | तदुक्तं मोक्षकारिकासु -

चिद्व्यक्त्या सर्वकर्तृत्वं सिद्धानामीश्वरो यथा |
अन्यथा कर्तृता नस्याद् ईश्वरस्यापि सिद्धवदिति ||

नह्येकांशेन चिद्व्यक्ति संयुक्तकाम् | तदुक्तन्तत्रैव -

नकर्तुशक्तेश्चिद्व्यक्तिरेकांशेन संयुक्तिका |
कर्तृत्वस्य नचाभाव सादितत्वात्ततस्त्वसाविति ||

व्यक्तापि यदि न कार्य कत्री तर्हि को विशेषः | तदुक्तन्तत्रैव -

मुक्तो व्यक्ता पशौ नेति विशेषः कस्तयोर्यदि |
(प्. ३२०) सर्वकार्याणिनो कुर्यात् सिद्धस्था सर्वकर्तृत्वेति | ज्ञेयकार्ये 
च स्वार्थक्रिया प्रयोगभूमि प्राप्तिज्ञानक्रियाशक्त्यो व्यक्तिः | यदि 
क्रियाशक्तिः कार्ये स्वर्थक्रिया संकोचवती तदा न सर्वथा व्यक्ति 
कृतीमती | तदुक्तं तत्रैव -

प्रतिवृत्तिस्सर्वनिष्पत्तौ व्यक्तिर्नान्या तु तद्गताः |
ज्ञानं सर्वप्रकाशाय प्रवृत्तं व्यक्तिमुच्यते || इति |

तथापि मुक्ता स्वार्थनिष्टा स्वरूपव्यक्तिप्रयोजनमात्रे 
विश्रान्तिमन्तः परार्धस्य शिवकरणकरणीय निर्वर्तनीयत्वात् | न 
पृथक् करणीयमुद्दिश्य प्रपत्तिमन्तः | तदुक्तं मृगेन्द्रे -

न च सृष्टादि कुर्वन्ति स्वार्थनिष्टा हि ते यत इति |
(प्. ३२१) तथापि स्वकीय क्रिया शक्तेः | स्वार्थक्रियाप्रयोग 
भूमिप्राप्ति व्यक्तिरित्यवर्जनीयत्वात् | जगत् सृष्ट्यर्थमिदमेवं 
भूतभवत्वीति शिवे संक्लिप्तिमति सति स्वसंकल्पस्समस्समुक्तिषु ते | 
तथापि रागद्वेषादि विरतेस्तद्दानपृथगाचरन्तो नवमिदमस्तु 
पुराणमिदमस्त्विति शिवमतेरग्र प्रत्यग्रान्वग्रोन्नत्यवनति भिदा 
भिन्न सचिह्न समुत्थां स्वमतिमनेकेश्वर वादास्पदामं 
कुरयन्ति | तदुक्तं -

तस्मिन् सृष्ट्यादि संकल्प समन्तेषां तदा भवेत् |
नैव संकल्प वैषम्यं तेषान्तद्धेत्व भावतः || इति |

तर्हि कथमुच्यते | यदा शिव इदमेवं भूतं भवत्विति (प्. ३२२) 
संकल्पयति | तदा अवर्जिनीयतया सह तथा भूतं भवत्विति 
समुत्थसंकल्परूपां शिवसंकल्पादनग्रा प्रत्यग्रा | 
नन्वग्रानुन्नत्य नवनती मतीं शिवसंकल्पफलाद् अपृथक् 
फलसिद्धिमतीं मतिं स्वासंकीर्ण परकीयमित्यनसन्धात्रीं 
शिवादपृथगाचरन्तोनुसरन्ति | अत एव शिवमते स्वमते 
रनग्रानुन्नतिमत्वान्न पृथक् जगत्कर्तारः | तदुक्तं 
मोक्षकारिकासु -

रागद्वेषादि निर्मुक्तास्सर्वगोचरबुद्धयः |
सिद्धास्ते त्वोनकामयी स तु भेदवद्भिस्समन्विताः ||

अविभिन्नाधिकारास्ते शिवेणोक्तास्तु सूरिभिः |
तेनेह सर्वकार्याणामुत्पत्तिर्न विरुध्यत इति ||

(प्. ३२३) तदुक्तञ्च सिद्धान्तदीपिकायाम् |

अवर्जनीयसंसिद्धं मुक्तानां कृत्यपञ्चकम् |
कृपया तु शिवह्यैव स्वार्थनिष्ठा हिते यतः ||

न ते विश्वस्य कर्तारः कर्ता च शिवयेव हीति | 
ततः सकले निष्कले चैव सर्वत्रैव सता न ता ||

सायुज्यमिति विन्त्य विश्वसादाख्य श्रुतेः | मौत्तिक सर्वत्रज्ञतादि 
गुणानपि निश्वासकारिकासु | समर्थितस्सोन्वर्थोनुविधत्त इति न 
विरुध्यते | अस्माभिस्सू...चित सिद्धान्त शिवाणौ तदिदं सविस्तरं 
तत एवा वधार्यम् | अलमनुपासितगुरुभिः तपस्विजनमनः 
खेदविवादेन | प्रकृतमनुसरामः | विज्ञानकेवलां मलस्य 
तीव्रतरपाकात् परशिव (प्. ३२४) साम्यगतान् विहाय तीव्रादिपाक 
तारतम्यमपेक्ष्य शिवतत्व सदाशिवतत्वात्मक भोगतत्वेश्वरतत्व 
विद्यातत्वात्मकाधिकारतत्वे च योजयतीत्याह -

इच्छयैवानुगृह्यादौ शिवो विज्ञानकेवलान् |
मलपाकमपेक्ष्यैव कांश्चिच्छुद्धाध्वगोचरे ||

योजयत्यधिकारेषु कृत्वा दृक्क्रिययोत्कटान् |
कांश्चिद्भोगो ह्वये तत्वे तत्वेऽन्यानीश्वराह्वये ||

अन्यान्विद्याह्वये तत्वे सर्वज्ञान् बलशालिनः |
सदाशिवगुणोपेता भोगाख्यन्तत्वमाश्रिताः ||

मनोऽभिलषितान् भोगान् भुञ्जानो विविधानपि |
पतिकृत्याधिकारेषु प्रवृत्ताः पत्युरिच्छया ||

ये प्रात्पास्तत्वमीशानं विशेषेण क्रियाधिकाः |
(प्. ३२५) अधिकारगुणोपेता महान्तश्चक्रवर्तिनः ||

अष्टावनन्तसूक्ष्माद्याः यथापूर्वं गुणाधिकाः |
अतिसौन्दर्यलावण्या अक्षीणमनसस्सदा ||

विद्या विद्याह्वयं प्राप्तास्संख्यायास्सप्तकोटयः |
प्रशान्तकलुषास्सर्वे महात्मानोऽमितौजसः ||

आदौ सृष्ट्यारम्भकाले इच्छया निरधिकरण स्वशक्त्या 
दृक्क्रिययोत्कटान् समभिव्यक्त शक्तियुक्तान् सदाशिव समगुणेति 
अधिकार समगुणेति चाध्याहार्यम् | प्रति कृत्याधिकारेषु 
प्रणवादय इव मनोभिलषित भोगभुजोप्यनन्तादयः पत्युरिच्छया 
मायान्तरितपञ्चशिवकृत्येषु प्रवृत्ता | अत एव क्रिययाधिकाः 
मधुकोश पुटाकारेति श्रुतेरनन्तस्रोतोरूपी (प्. ३२६) 
मायामण्डलाधिकारित्वात् | सूक्ष्मादनन्तः शिवोत्तमात् सूक्ष्म 
एकनेत्रा च्छिवोत्तमाः | एकरुद्रादेकनेत्रः त्रिमूर्तेरेकरुद्रः 
श्रीकण्ठात् त्रिमूर्तिः | शिखण्डिन श्रीकण्ठ इत्यधोधो कला या 
न्यून कर्तृत्वात् | यथापूर्वं प्रथममनतिक्रम्यगुणाधिकाः | 
क्रियाशक्त्यधिकाः अक्षीणमनसः | अप्रतिहतशक्तयः | विद्याः 
मन्त्राः | अत एव सर्वे त्रिप्रकारेण योजिताः | प्रशान्तकलुषाः | 
पाकपूर्वदीक्षया क्षपितमलाः | स्पष्टास्तदितर पदार्थाः | 
अनन्तो परमे तेषां महताञ्चक्रवर्तिनाः | विहितं सर्वकतृत्व 
कारणं परमं पदमिति श्रुतेः | परमुक्तिरेषां महाप्रलयात् 
पूर्वमप्यस्ति | किमस्तीत्याह -

(प्. ३२७) एतेषां यस्य वैराग्यमुपजातं महात्मनः |
किमेते नाधिकारेण श्रेयसः परिपन्धिना ||

इति तं परमेशानो मलपाकमपेक्ष्य सः |
स्वेच्छयैवानुगृह्णाति मुक्तिव्यक्त्यर्थयादृशा ||

ततो मुक्त्यर्थमासन्नं कनिष्टं तत्पदे विभुः |
नियुनक्त्यनुगृण्यान्यन्तत्पदे नियुनक्त्यपि ||

एतेषां प्रणवसुदीत्पकारकसु शिवेशसूक्ष्मकालदशे 
शाशुनां सदाशिवतत्ववर्तिनान्दशानां तदन्य 
तद्वर्तितदुपरिवर्ति सहितानां अधिकारतत्वस्थ परमुक्तिगता 
वशिष्टमन्त्रानन्तादि मन्त्रे शानाञ्च मध्ये यस्य महात्मनः | 
श्रेयसः परमप्रयोजनरूप स्वातन्त्र्याभिव्यक्तेः परिपन्थिना (प्. 
३२८) विरोधिना एते नाविकारेण किं तां प्रति विफलप्राय इति वा यत् इति 
वैराग्यमधिकारोपरत्वाञ्जातम् | समुद्भूतन्तदा स 
परमेश्वरस्तं महात्मानं न बलादधिकाराय पञ्चकृत्य 
लक्षण भोगलक्षणायनिरुणद्धि | किन्तु मलपाकमपेक्ष्य मलस्य 
विद्यातत्वादयोत्यन्त विच्छिन्नत्वात् तद्वासना समुत्थाधिकार 
मलक्षयौ मुख्यं ज्ञात्वा स्वेच्छया निरधिकरण स्वशक्त्यैव 
मुक्तिव्यक्त्यर्थ यादृशा पाशात्यन्त विमुक्ति परशिवत्वाभिव्यक्ति 
फलेन शक्तिकर्तव्या- वलोकनेनानुगृह्णाति तादृश मुक्तिव्यक्ती करोति 
तदनुपदमेव भगवान् तत्पदे तदधिकारस्थाने 
आसन्नमव्यवहितं कनिष्ठं साक्षादित्यर्थः | ततस्तस्मात् (प्. ३२९) 
कनिष्ठत्व निबन्धनां मुक्त्यर्थन्तावदनुग्रह तन्नाम्ना सह तत् 
सदृशगुणिकृत्या नियुक्ति संबन्धयति तत् पदेपि परमुक्तिं 
गताधिकारस्थानं गतपुराधिकार स्थानेपि अन्यं परमुक्तिगतं 
प्रति व्यवहितं तदधिकारस्थाना गतस्य साक्षात् 
कनिष्ठमनुगृह्य नियुनक्ति | तत्पदेपि तथेत्येवमुत्कर्षक्रमेण 
प्रगम्य प्रणवादीनां मध्ये अनन्तादीनां मध्ये मन्त्रः 
तदन्येषां मध्ये वा अन्त्य कनिष्ठपदे आगमोपदेशस्य 
पतिकृत्याधिकारस्य मायाचक्रस्याविच्छेदा 
याण्वन्तरन्तदीशस्मगुणाभिधानं कृत्वा नियुनक्ति | 
शिखण्ड्यादेर्यदि वैराग्यमण्वन्तरमिति नहि कनिष्टक्रमयोजना | 
विद्यास्त्वनुग्रह (प्. ३३०) प्राप्त्यनुप्रदमेवात्यन्त 
पापाकुलामिमां पितामह कृतां पिण्डसृष्टिमवलोक्यैव 
विरक्ताः | नात्रात्यन्तोपहतसर्गे वयं भोगपालनात्म 
कर्मधिकारमीश्वराधिष्ठमपि कर्तुं क्षमा इति निरूपितास्तथा 
परमेश्वराज्ञावश्यं कर्तव्येति निश्चित्याचार्यान्तर 
प्रयोज्यतानपेक्षण निरधिकरण शिवप्रेरनपूर्वं साक्षात्तत् 
कर्तृतयैव तत्करणतया च स्ववीर्येण स्वानुग्रह 
समनन्तरानुग्रहीतव्य विज्ञान केवलानां मलं परमुक्तौ 
मन्त्रेश्वरत्वे च योग्य प्रलयाकलानां मलकर्मणी 
ब्रह्मसृष्टिमेतां सकलसंज्ञित स्थूलशरीर 
संबन्धानामणूनां तत्कालमेव शक्तिपातेन संसृष्टां 
मलकर्मभ्यां सहविमोच्यतान् शिवान् (प्. ३३१) कृत्वा 
तस्माद्व्यापारादुपरताः परां मुक्तिं प्रवेष्टुमिश्वर 
प्रसादोपेक्षण्यस्सत्यः | 
परमेश्वरचोदितेनानन्तेनधिकारार्थमेव धृताः 
ततस्ताभिरनन्तेशः प्रष्टः हे 
भगवन्नत्यन्तकुत्सितोप्ययमधिकारोस्माभिः पाशच्छेद 
शिवत्वाभिव्यत्यात्मकत्वेन पशुनामेवेश्वरादिष्टत्वात् | 
कृतोऽधुना मोक्षानुष्ठान प्रवृत्तास्तत् किमर्थं वयन्धारिता इति 
ततोनन्तेशः प्रत्युवाच | भवतीषु मध्याद्याः 
प्रकृष्टमलपरिपाक युक्तत्वात् अधिकारोपरतास्ताः 
परमेश्वराज्ञयैव मोक्षं यान्तु यास्तु 
तद्विपरीतत्वादधिकाराभिलाषिण्यस्ता महाप्रलयं या 
वत्तिष्ठन्त्विति | ततस्तास्सर्वभूतसुखप्रदो (प्. ३३३) हि 
पतिस्सकथमस्मदादीनामनभिमते विषये प्रवर्तयति | नहीति 
सन्तुष्टाः परस्परं कस्याः कुत्ररतीति समामन्त्र्य यास्त्वधिकार 
कामिन्यस्त गुर्वधिकरण शिव करणीभूता | न तु पूर्वार्धस्येव 
स्वतोनुग्रह कर्तृता चेति सप्तकोटिसंख्या यास्सेनायाः अर्धेन 
स्थिताः परमुक्तिं गताश्शिष्टाः सकलेष्वप्यनयोक्त्या निरधिकरण 
शिवानुग्रहयोग्यास्सन्तीति गम्यताम् | आत्मा महाभूतात्मक इति 
चार्वाकाः | प्रतिक्षणध्वंसित्वेन विज्ञान सन्तानात्मक इति 
सौगताः नित्यो व्यापकोज्ञोबुद्धादि नवगुणक इति नैययायिकाः 
स्वभाव निर्मलो निर्गुणो कर्ताचेति सांख्याः | स्वातन्त्र्य 
विघातकर्ममूल मोहाद्यष्टगुणक संकोचि विकासधर्मीति (प्. 
३३३) दिगंबराः | ब्रह्मेश्वराकार्या नित्या व्यापक इति 
क्रमेणपरिणत वेदान्तविदः पाञ्चरात्राश्च एक एव परमात्मा 
तत्तद्विविध मनोपलक्षणोपाधिभेदनानेकया दृश्यत इति 
मायावादिनः | अज्ञः कर्ता चेति जैमिनीयाः इत्येवं वादि वदन 
समविषम समुत्थोक्तिभिरात्मा तद्धर्मसत्ता संशयालिंभिताः | 
ऋषयः तावत् चार्वाकदृशा चोदयन्ति -

सत्यात्मनि च संसिद्धे प्राक् प्रोक्तं सकलं भवेत् |
तत्सद्भावे ततः शंभो प्रमाणमभिधीयताम् ||

शम्भो हे भगवन् अत सान्तत्य गमन इति धातोः आत्यते सान्तत्येन 
गम्यते ज्ञायत इत्यात्मेति दिक् कालानवच्छिन्नो नित्यो व्यापकश्चेति 
त्वयोक्तः | (प्. ३३४) तत्वेन तस्मिन्नात्मनि संसिद्धे सति प्राक् प्रोक्तं 
विद्यादि पदभेद योजनादिकं सकलं भवेत् | ततस्तत् सद्भावे 
प्रमाणमभिधीयताम् | न तावत् प्रत्यक्षेण तत् सिद्धिः तस्य नित्य 
व्यापकस्वभावस्य शरीर व्यतिरेकेणानुपलब्धेः | 
शरीराद्भहिरणुमात्रमप्यसंपादनाच्च | 
नाप्यनुमानेनानुमेयत्वे देवदत्तादिवत् परत्व प्रसंगात् | यत् 
किञ्चित् स्वयं प्रकाशते स एवात्मा तत् प्रकाशस्तु परः 
स्वप्रकाशत्व तत् प्रकाश्यत्वाभ्यामेव स्वात्म परात्मनोर्भेद इति 
विविक्ततया आत्मपरभावस्य प्रकाशमानस्यैव संकरो 
नवस्थानञ्च स्यात् | तदुक्तम् |
आत्मा यदि भवेन्मेयस्तस्य माता भवेत्परः | (प्. ३३५) पर आत्मा 
तदानीं स्यात् स परो यस्तुमीयत || इति | ततः कश्च तस्यानुमाता 
ज्ञानञ्चेत् | स एवात्मा अनुमातृत्वेन तदासंवेदनादिति किमन्येन 
नाप्यागमेन तस्यास्मान् प्रत्यसिद्धेः प्रत्यक्षानुमान 
विरुद्धार्थेन प्रवृत्तिस्तस्येति चेति भावः | ईश्वरः | तर्हि नास्तीति 
वात्मा कुतः प्रमाणा भावात् | संशय एव 
युक्तस्ततश्चार्वाकाणामपि प्रत्यक्षमेव प्रमाणन्नानुमानादिति 
प्रमाणाप्रमाणचिन्तान प्रत्यक्ष निश्चया 
महाभूतवेदव्यवस्था चेत्यवर्जनीयमनुमानं इति स्व दृशि स्व 
संवेदन प्रत्यक्ष सिद्धस्वात्मनि दर्शनेन मेय विसदृश 
परात्मानुमात्रतया परमात्मनामनुमितेरितर देहेषु 
नैययायिकादि दृशा वा मेयत्वाभ्युपगतेस्तत्रानुमितिरिति (प्. ३३६) 
अनुमानं प्रवर्तयति -

प्रवर्तमानो देहादिश्चेतनाधिष्ठितस्सदा |
स्वतः प्रवृत्ति शून्यत्वाज्जडत्वेन घटादिवत् ||

यस्तु प्रवर्तकस्सोयमात्मेति परिपठ्यते |

प्रवर्तमानो गमनागमनादिलक्षण स्वार्थक्रियाकर्ता देहादिः | 
आदि शब्देन इन्द्रियादिकं गृह्यते चेतनाधिष्ठितः 
प्रवृत्तिकरणकाले सदा चित्प्रेरितः प्रवर्तते | सेयं प्रतिज्ञा 
जडत्वेन हेतुना सिद्धात् स्वतः प्रवृत्ति शून्यत्वात् | सोयं हेतुः 
घटादिवत् यस्त्वित्यनुषज्य सुकरत्वात् श्ले..ॠद्धार्थस्सुकर्तव्यः | 
वारि शेष्यानुमानतोपि तत्सिद्धिः तदनु प्रयोगक्रमः | मृगेन्द्रे -

(प्. ३३७) कार्यं क्षित्यादि कर्ते च शस्तत्कर्तुन्नोपयुज्यते |
न स्वार्थमप्यचिद्भावान्नानर्त्थं कर्तृगौरवात् ||

पारिशेष्यात्परार्थन्तत् क्षेत्रज्ञस्सपरस्तयोः | इति |

ऋषया देह व्यतिरिक्तात्मसिद्धिं प्रति प्रयुक्त स्वतः प्रवृत्ति 
शून्यत्वलक्षण हेतोरसिद्धिं दर्शयति -

चैतन्य दर्शनाद्देहे नात्मचैतन्यको भवेत् |
यद्यस्मिन् सति सन्दृष्टं तदिदन्तस्य कारणम् |

देहे सति चैतन्य दर्शनादसति यदि तद्दर्शनात् स्वधर्मलक्षण 
स्वकार्य चैतन्यविशिष्टकायः पुरुषस्सचेतनत्वात् | स्वतः 
प्रवृतस्सपरोपीति | सतु हि नात्म चैतन्यको भवेत् | 
आत्मलक्षणचैतन्यं यस्य स तथोक्तः स्वप्रवृत्ति हेतुतया 
स्वव्यतिरिक्तात्मलक्षणचैतन्यको (प्. ३३८) न स्यादित्यर्थः | 
दृष्टान्तरूपं दर्शयन्ति | यदौष्ण्यादिकं यस्मिन्वह्यातिके सति 
सन्दृष्टं तदिदं वन्यादि तस्यौष्ण्यादेः कारणन्ननु घटस्यापि 
भूतात्मकत्वात् किमिति न स चैतन्य कारणम् | तन्नेत्याहुः -

कारणत्वा विशिष्टोऽत्र देहश्चैतन्यसाधकः |
शरीरघटयोर्योगात् सुरापूपाख्यकार्ययोः ||

कारणंगुलपिष्टादिरपिशिष्टोऽपि दृश्यते |
अपूपादसती पूर्वं मदशक्तिस्तदात्मनि ||

तस्माद्भूतात्मकादेव देहाश्चैतन्य संभवः |
तच्चैतन्यमधिष्ठातुं किमन्येनात्मनेश्वर ||

भूतात्मकत्वेप्यत्र शरीरघटयोर्मध्ये कारणत्वा (प्. ३३९) 
देहादेव चैतन्य संभवः | भूततत्कार्यघटाभ्यां 
असतश्चैतन्यस्य तदात्म देहादव्यतिरिक्ततया समुत्पत्तिरिति निश्चितं 
फलितमाहुः | तदित्यादि तद्देहादव्यतिरिक्ततया समुत्पन्न 
चैतन्यमधिष्ठातृद्देहप्रवृत्तिकर्तु हे ईश्वर | 
स्थूलोहमित्यादेश्शरीर एवाहमप्रत्ययस्य दृष्टत्वाच्च अहं 
शरीरीति प्रत्ययस्य राहोश्शिर इति वदौपचारिकत्वात् स्वतः 
प्रवृत्तिसिध्या त्वदुक्त हेतोरसिद्धेरप्रामाणिके नान्येन 
व्यतिरिक्तेणाश्व विषाणतुल्ये नात्मना किं कार्यस्यान्यथा 
सिद्धत्वात् कथञ्चित्सिद्धेपि किमपि प्रयोजनन्नास्तीति भावः | 
अतश्शरीरविनाशे दृष्टुरपि विनाशात् परलोकिनामभावात् परलोका 
(प्. ३४१) सिद्धिरित्युक्तं यावज्जीवं सुरवजीवेन्नास्ति मृत्योरगोचरः | 
भस्मीभूतस्य शान्तस्य पुनरागमनं कुतः || इति |

सिद्धान्त दृशा ईश्वरः प्रतिक्षिपति -

केनोक्तं भिन्नकार्याणां वैचित्र्यन्नेति शक्तिभिः |
विरुद्धात्कारणात्कार्यं विरुद्धन्नोपजायते ||

विरुद्धमपि चैतन्यं जडाद्देहात्कथं भवेत् |

भिन्नकार्याणां कारणमेकमपि शक्तिभिः कारणगतवैचित्र्य 
जनकजन्य शक्तिः | न वैचित्र्यमिति केनोक्तं केनोक्तं केनेत्यनेन 
तदुक्तिमतो भ्रान्तत्व सूचनापुरस्सरन्न सिद्धान्तशास्त्रोपदेष्ट्रेति 
सूचितम् | तर्हित्वद्दृशा किमुच्यत इत्यत आह | विरुद्धात् 
कारणाज्जलाभिदेः विरुद्धं कार्यमौष्ण्यादिकन्नोपजायते | (प्. 
३४२) इत्थं किलमदुक्तिस्समुत्थेति भावः चैतन्यमपि जलं 
प्रत्यौष्ण्यमिव विरुद्धजडाद्देहात्तद्वत् कथं भवेत् | 
नकथञ्चिदपि स्यादित्यर्थः | युक्त्यन्तरमुद्धृत्य निराकरोति -

किञ्च यस्य तु यो धर्मस्तन्नाशाद्धर्मिनाशनम् |
विरोधिगुणसद्भावादथस्यादन्यथा द्विजाः ||

देह सत्यपि चैतन्यं मृतेकिमिति नेष्यते |

हे द्विजाः | किञ्च इतोपि यस्य हिमाग्न्यादेः यो धर्मः 
शीतदाहप्रकाशादिकः 
तन्नाशात्तद्धर्मक्षयाद्धर्मिनाशनमसंशयन्दृष्टम् | ननु 
ताम्रकालिकादीनाभावारकत्वादि लक्षणधर्मक्षयेपि न क्षयो 
दृष्टः सत्यम् | तदर्थमेतत् | अथ यद्वापि विरुद्धगुणयोः 
परस्परोपमर्दने नैव (प्. ३४३) स्वात्मलाभात् यथा 
कालिकाकंबुकादिषु पुनरावारकत्व निवृत्यादि 
लक्षणधर्मस्यावारकत्वाद्युपमर्दने नैव स्वात्मलाभः | तथा 
देहे व्य चिल्लक्षणगुणोपमर्दने नैव चिल्लक्षणगुणस्य 
स्वात्मलाभः कथनीयः | ततः काहानिरिति न वाच्यम् | 
विरोधिगुणसद्भावात् तच्चिल्लक्षणविरुद्धगुण लाभात् 
तद्धर्मिदेहोन्यथा स्यात् | आवारिकत्व निवृत्तिलक्षणरूपान्तर 
परिणतिमान् कालिकाकम्बुकादिरिव सर्वात्मना चिल्लक्षणरूपान्तर 
परिणतिमान् भवेत् | न कदाचित् तथा दृश्यते | ननु धर्मना 
शाद्धर्मिनाशने स्माकं काक्षति नास्ति किं क्षतिरस्तीत्याह | मृते 
पञ्चतां गते देहता दृशि सत्यपि (प्. ३४४) हिमस्य शितमिवोक्तं 
चैतन्यं किमिति नेष्यते | कथन्नाभ्युपगम्यते | न च 
तदानीमचिल्लक्षणगुणाविर्-भूत्युपमर्दितं 
सच्चैतन्यन्नोपलभ्यत इति वाच्यम् | तदचिल्लक्षण 
गुणाविर्भूतोर्ज्जीवावस्थायामपि सत्वात् | ननु मृतशरीरेपि 
प्राणाद्यात्मकस्य वायोरूष्मरूपस्य तेजसोप्युपगमात् | 
जीवावस्थायामिव शरीरारम्भकभूत भूताभावात् | तदा न 
चेतनत्वमिति नानैकान्तिकत्वं कर्तुमशक्यम् | नैवम् | गतासवोऽपि 
हि केचन चलत् सन्धयस्सोष्माणश्च कियन्तमपि कालमुपलभ्यन्ते | 
तत्सद्भावेपि न चित्सद्भाव इति | ननु परिणाम वैशिष्ट्यात् 
शिवावस्थायामपि सूक्ष्मतरसंवेदनमस्ति तन्न दैहिक 
परिणामवैशिष्ट्याच्चितस्तदनु (प्. ३४५) विधायित्वन्न 
जाघटीतीत्यनुपदमेव सयुक्तिकोक्तिर्विनिगम्यते | यदुक्तञ्च | देहे सति 
चिद्दृश्यते नह्यसतीति | तदिदमयुक्तमस्मन् प्रत्यसिद्धेः तदिदानीं 
ह्यालोकादि सन्निधौ सत् घटादिवत्तद्देहाभि व्यग्यतया तत्र 
चैतन्यं पुरा तदेव सिध्यति न तत् कार्यं इत्थम् सर्वत्र व्यापकत्वे 
हि | नचात्मनस्तत्र तत्रापि पुरा अभावस्सम्भाव्यत इत्यालोकादिना 
घटादेरिव पुरा सत्वं सिद्धमेव तदेतत्परीक्षोत्तरत्रापि भविष्यति 
| ननु कुतोस्य घटवदैन्द्रियकानुपलब्धिः तदयुक्तम् | येन रूपेण 
तत्सिद्धन्ते नैव रूपेण स्वसंवेदनात्मना तत्रात्मापि 
संभाव्यते | नत्वत्यन्ता सिद्धानेन्द्रियालंबनेन इन्द्रियादि (प्. ३४६) 
वदिन्द्रियानुपलभ्य स्वभावत्वात् | अथ प्राक् समत्वमस्य कुतो 
निश्चितं संशय एव | सत्यम् | बालानां हिताहित स्मरणा विना 
भाविना आकुञ्चन प्रसारणादिनानुमातव्यतया जन्मनः 
पूर्वमपि द्रष्टृ सिद्धिः तत प्रत्युत -

यद्भाव यदभावाभ्यां चेष्टाचेष्टे भजेत्तनुः |
तच्चैतन्यमिति प्रोक्तं व्यतिरिक्तन्तु देहतः ||

तनुदेहे यद्भाव यदभावाभ्यां स्वन्तः 
कार्यकरणलक्षणव्यञ्जक योगवियोगाभ्यां स्वस्मिन् 
यच्छक्त्यभिव्यक्त्यनभिव्यक्तिभ्यां चेष्टा चेष्ट आकुञ्चन 
प्रसारणभ्रमणगमनागमनादि तदभावलक्षणे भजेत् | वहेत् | 
तच्चैतन्यमात्मा स्वार्थेष्यन्त्रत्विति (प्. ३४७) 
अयोगान्ययोगव्यवच्छेदेन देहतो व्यतिरिक्तमन्यदिति प्रोक्तम् | 
यद्वन्ह्युपचया पचयानुकुर्वदौष्ण्यमिव यौवनस्था 
विरभोजनलंघनादि हेतुकदेहसंबन्ध्युपचया 
पचयानुकुर्वद्विज्ञानमेव देहात्मकमिति स्वल्पकायानामपि 
महामतित्व दर्शनेपि पठतान्तदनुकुर्वत्तद्बौद्धमित्यविन्दतां 
भवतामभिमतन्तदिदमयुक्तमित्याह -

किञ्चबाल्ये च वार्धक्ये यौवने च विभेदतः |
शरीरस्यानुसन्धानं कथं बाल्ये कृतस्य च ||

सतावदनुसन्धत्ते प्राग्भुक्ता सेयमंगना |
इति तस्माच्छरीरात्म वादोऽध्यक्षनिराकृतः ||

तस्मात्स्थूलोहमित्यादि ज्ञेयोराहोश्शिरो यथा |
(प्. ३४८) किञ्च देहो ममेत्यदि प्रत्ययोऽस्त्येव पुष्कलः ||

शरीरस्य बालाद्यवस्थासु विभेदतः | विशेषेण भिदातः | 
ज्ञानस्य तदनुकुर्वतोपि भिदास्तीति बाल्ये कृतस्य 
यौवनावस्थायाञ्च शब्दात् यौवने कृतस्य 
वृद्धावस्थायान्दृश्यमानमनुसन्धानम् | 
स्मरणमनुभवितुरव्यतिरिक्त समात्मना विना देवदत्तानुभूतं 
पुत्रेणेव कथं भवेत् | कथञ्चिदपि नस्यादित्यर्थः | 
तदनुसन्धानानयन्दर्शयति | यस्मात् सलंघित यौवनदशः 
तावत् क्रमेण सेयमंगना प्राक् भुक्ता मयापुरा 
समालिंघितेत्यनुसन्धत्ते | प्रत्यभिजानाति | तस्मादयं 
शरीरात्मवादः अध्यक्षनिराकृतः तदेतत् प्रत्यभिज्ञान 
प्रत्यक्षनिरस्तः | (प्. ३४९) तस्मात् प्रत्यक्ष निराकृतत्वात् 
स्थूलोहमित्यादि प्रत्ययः राहोश्शिर इति यथा तथा ज्ञेयः | 
शिरोन्तरा राहुरनुपलब्धोपि यथा राह्वारोपणोक्तिस्तथाहमन्तरा 
स्थूलोनुपलब्धोपि स स्वसन्निविष्ट स्व व्यतिरिक्त शरीरवर्ति 
स्थूलभावास्तस्मिन्नारोप्यते | किञ्च स्थूलोहमित्यादि 
प्रत्ययविरुद्धेन मम देह इत्यादि विवेकलक्षणः पुष्कलोति 
प्रसिद्धः प्रत्ययोसेत्येव ततस्थूलोहमित्यादि रविवेकेनेत्यत्र का 
विचारणेत्यर्थः तदनेन भोग्यतयान्तस्पर्शनेन शूलाद्यात्मना 
बहिश्च मृदुकर्कशादि भेदेन बुध्याध्यवस्तितस्य 
शरीरस्यानुसन्धान 
द्वारानुसन्धातुरात्मनस्तच्छरीराकारबुद्धिप्रकाशानुसन्धा 
यानुसन्धातृरूपं (प्. ३५०) अनुसन्धान स्वार्थक्रियं शरीरात् 
भिन्नं परसंवित्ति शक्तिरित्युक्तं वेद्यत्वे स्वात्मनि क्रियाविरोधात् | 
स्वप्रत्यग्ररूप स्वानुभूतिलक्षणानु सन्धातरि प्रतिभासमानं 
सदित्थं स्वसंवित्प्रत्यक्ष सिद्धमेव | अत एव लोकायतान् 
प्रत्यनुमानस्य प्रामाण्य प्रदर्शनार्थमनुमानं 
प्रवर्तितन्नतत् स्वसंवेदन प्रत्यक्ष साक्षात् कृतात्म 
साधनायेत्यनुमानानुमेयत्वे ह्यात्मनः परत्व प्रसङ्ग इत्येतत् 
कुतर्ककुविकल्पो दूरापास्तः | तदुक्तं दृष्टस्य केन संवादो येन 
तस्यास्तिमानतेति | तदित्थं भोग्यत्व सिद्धेश्शरीरस्यांगुल्यग्रेण 
स्वाग्र स्पर्शवन्न भोक्तृत्व सिद्धिः नैययायिकादि भूमिकया 
बुध्यादिवप्यात्म बुद्धिन्त्यजन्त्वित्याह -

(प्. ३५१) बुध्यादीनान्नचात्मत्वं यत् कार्यात्सिद्धिरात्मनः |
तदन्यकार्य हेतुत्वात् तेषां सिद्धिर्यतस्थिता ||

अत्रापि तेषां हेतुत्वे विश्वमप्येकमिष्यताम् |

बुध्यादीनान्नचात्मत्वं ततो यंतो यत् कार्यात् यत् 
स्वपरग्राहकत्वलक्षण कार्यादात्मनस्सिद्धिस्थिता | 
तदन्यकार्यहेतुत्वात् तत् स्वपरग्राहकत्व लक्षणकार्य 
व्यतिरिक्तग्राह्याध्यवसायादि दर्शनीय कार्य हेतुत्वात् तेषां 
बुध्यादीनां स्थिता निश्चिता | अत्रापि 
स्वपरग्राहकत्वलक्षणकार्येपि तेषां हेतुत्वे कार्यभेदेन 
नेकतत्व परिकल्पना भग्नेति समस्तकार्य निर्वहणमेकेनालमिति 
विचित्र स्वस्वकार्यान्यथानुपपत्या सिद्धं विश्वमपि विचित्ररूपं 
(प्. ३५२) कलादिक्षित्यन्तं वक्ष्यमाणमपि जगदेकमीष्यताम् | 
तदित्थं कर्तृकार्यस्यान्यथा सिद्धत्वादिन्द्रिय चैतनिका 
मनश्चैतनिका प्रमाणचैतनिकाश्चार्वाकभेदे तदृष्ट्यनु वा 
स्थिता दर्पणशास्त्रादिवन्दिय षट्कस्य करणत्व सिद्धेः कर्त्रा विना 
न प्रवृत्तिरिति वायोः अचेतनत्वेन स्वतः प्रवृत्तिः पटले निरस्तेति पटले 
अहंकार चैतनिकाहंकार ग्राहकाध्यवसाय कार्यान्तरात् 
सिध्यतीति वक्ष्यमाणत्वात् बौद्धज्ञान चैतनिका बौद्धाश्व 
संवेदन स्थिररूपस्यात्मनः प्रकाशनात्तस्य पुनः 
पूर्वानुभूतस्मृत्यन्यथानुपपत्ति सिद्धिरस्तीति पादार्थिकास्तु 
निबुध्यादि गुणतया सः जजित् गुणतयोत्तरत्रात्म (प्. ३५३) 
समुत्थर्तव्य इति परिणत वेदान्तिनः पाञ्चरात्राः 
क्षपणकाश्चोत्तरत्रात्म व्यापकस्समर्थितव्य इति | 
सांख्यास्त्वात्मनस्समलपक्व अ कर्तृत्वेस्त इति जैमिनीयाः 
पुरुषत्वमौपाधिकमुत्तरत्र यथा भवति तथा विष्क्रियत इति 
पुनरस्त्र निरस्तप्राया इति | ऋषयः | कुतर्क कुविकल्प कुदृष्टित्वाद् 
ऐकात्मवादं ख्यातु मनुबध्नन्ति |

आत्मानुभवः प्रोक्ता बहुत्वं केन गम्यते |
नाध्यक्षगम्यन्ता वन्नानुमाविषयन्ततः ||

भेदस्य मेय धर्मत्वान्मातामेयः कथं भवेत् |
आत्मनस्सकलाकलभेदेन बहवः त्वया प्रोक्त आत्मनं 
स्वसंवेदन प्रत्यक्षसिद्धत्वं यद्यस्त्यपि (प्. ३५३) तत् बहुत्वं केन 
प्रमाणेन गम्यते | तावत् 
क्रमतस्तन्नाध्यक्षगम्यन्नप्रत्यक्षगोचरं स्वसंवेदने 
स्वेतस्संवेदना संभवात् ततः व्याप्तेः प्रत्यक्षपूर्वत्वात् 
नानुमाविषयं नह्यनुमनगोचरम् | अथ तत् गम्यं वस्तुभेदस्य 
परस्परं विसदृशलक्षणस्य मेयधर्मत्वात् मात्रमानभ्यां 
विभिन्नमेय वस्तु गुणत्वात् मातरि तद्भेद सिध्यर्थं 
मेयत्वमसंशयं वक्तव्यमिति स माता स्वत्मनि क्रियाविरोधात् 
मेयः कथं भवेत् | न कथञ्चिदपि स्यादिति भावः 
सांकुर्यानवस्था प्रसंगाच्च | तदुक्तं प्रकाशते | संविदेका 
तदन्यस्तु प्रकाश्यते | प्रकाश्यञ्च भवेत् | कर्मतच्च कर्त्रा 
विनाकथमिति | दर्शितञ्च चार्वाकमतोद्देशे | ननु (प्. ३५५) यद्येव न 
केवलं मातर्य भेदस्सिध्यति | किन्तु भेदस्य मेयधर्मत्वादिति 
युष्मत्प्रयुक्तहेतोरपि मातृवन्मेय व्यतिरिक्तत्व तुल्यत्वात् 
भेदगुणकत्व वैधुर्ये मात्र मानयोस्सा कार्यं स्यादिति | कथं 
मातुर्भिदातस्तमान साधनन्ततस्तन्मातुर्भिदातस्तन्मान 
साधनान्यथानुपपत्या भेदस्सिध्यात्मनि 
मातृमाननिष्ठत्वममेयतो भेदस्य मायापटले 
मायापरीक्षातस्सिद्धं उपरिष्टाच्च सिध्यति च तन्नेत्याहुः | न 
हेतुसाधना भावोप्यात्म भेदोपपादकः |

सोवाधिकात्मधर्मस्य भेदात्सोपाधिकान्तरे शिहतु 
साधनभावोपि मातुर्भेदतया मानसाधनान्यथानुपपत्तिरपि 
नात्मभेदोपपादकः | नहि स्वाभाविकात्मभेदसाधनन्तर्हि 
तदनुपपत्तिः किं साधने पर्यवस्यतीत्यत आहुः | 
सोपाधिकात्मधर्मस्य शरीराद्युपाध्युपहितात्म तदुपाधि कृत 
सुखादि धर्मस्य तस्मिन्नात्मन्येव सोपाधिकान्तरे 
शरीरान्तरेद्युपाध्युपहिते सति भेदात् तदौपाधिकात्म 
भेदसाधनोपक्षीणेति भावः | तदेवोदाहरन्ति -

यथैकस्मिन् घटाकाशे रजोधूमादिभिर्युते |
न सर्वे संप्रयुज्यन्ते तद्वज्जीवा सुखादिभिः ||

तस्मादेकात्म भावेस्मिन् परिहारो विधीयताम् |
यथैकस्मिन् घटाकाशे रजोधूमादिभिर्युते |

तदन्ये सर्वे कलशोदञ्चन घटमठाकाशा 
जलाद्युपाद्यन्तरोपहितास्तत्रस्थ रजो धूमादिभिर्न संप्रयुज्यते | 
(प्. ३५७) तद्वदुपाद्युपहितभिदाकाराकाशवत् एकस्मिन् 
शरीरोपाद्युपहित जीवे सुखादिभिर्युते | सति 
शरीरान्तरदुःखसुखान्तरादुपाध्युपहिता जीवान्तरास्तत्रस्थ 
सुखादिभिर्नयुज्यत इति परमात्मै कोपि..... द्विविध 
मनोलक्षणोपाध्युपहितभिदाक स्वभावान्तरानु विधायि 
यथावदवगतोभ्युदयाय भवन्ति | मनसां संसारधर्म 
सुखदुःखादिभिर्योगस्सतु हि सूर्य इवांभः प्रतिबिंब 
भेदोपाधिभिरभिन्नोपि भिन्न इव प्रतिभाति ततस्तत्र हि बन्ध 
मोक्षभिदादिकं वस्तुतोस्तीति न व्यवह्रियते | ततश्च 
द्वैतप्रतिभासस्य द्विचन्द्रज्ञानवत् भ्रान्तत्वं सुसिद्धमेव | 
तथा चाह तत्र भगवान् भर्तृहरिः | 

(प्. ३५८) यथा विशुद्धमाकाशन्तिमिरोपपुतोजनः |
संकीर्णामिवमात्राभिश्चित्राभिरभिमन्यते ||

तथेदममृतं ब्रह्म निर्विकारमविद्यया |
कलुषित्वमिवापन्नं भेदरूपे प्रवर्तत || इति |

तस्मात्तदेव तस्मिन्वेदान्त विदभिमतेस्मिन् नेकात्मभावे 
परमानन्दाद्यनेक तदागमगीतगुणस्वरूपे परमात्मैकसिद्धौ 
परिहारो निरासोभिधीयताम् | क्रियताम् | ईश्वरस्थन्निरासरूप 
कथनं स्ववदनात् समुत्थापयति -

आत्मानो बहवो जन्म मरणादि विभेदतः |
जन्मनाशादयो धर्मा दृश्यन्ते भिन्नवस्तुषु ||

ततस्तु जन्मनाशाद्या आत्मनो भेदकास्थिताः |
(प्. ३५९) आत्मनो बहुवचनोक्ति साध्य फलन्नव्यभिचरति |

साधनमिति कृत्वोक्ता बहवः | प्रतिज्ञा जन्ममरणादिविभेदतः 
आदिशब्देन सुखदुःखेच्छादिकं गृह्यते | हेतुः भिन्नवस्तुषु 
जन्मनाशादयो दृश्यन्ते | यथा देहेन्द्रियादिष्वित्यध्याहृत्य 
दृष्टान्तोक्तिः | तथा चैत इत्युपनयमध्या हृत्य तत इत्यनुषज्य 
श्लोकार्धार्थस्सुकरत्वात् सुकर्त व्यस्तन्निगमनम् | दृष्टान्तीकृत 
देहेन्द्रियादिषु दृश्यते जन्मनाशादयो न तदन्येष्वित्याशंक्य 
सहजवैतन्यन्दर्शनात् | तदयुक्तमित्यत आह -

न देहस्यैव जन्माद्या देहाद्यैस्सह चात्मनाम् |
देहादेर्यदिजन्मादि नस्याच्चैतन्य दर्शनम् ||

(प्. ३६०) तदहजीत बालानामपि चैतन्यमिष्यते |
चैतन्ये नापि युक्तस्सन् देहादिरूपजायते ||

जन्मादि भेदवन्तोऽतो देहाश्चिद्भेदसाधकाः |

सुबोध्यस्सूत्रार्थः | पराशयामाशंक्य निराकरोति | -

चैतन्यस्येह नित्यस्य कथं जन्मेति चेन्मतिः |
अत्यल्पमिदमेते चानित्यदेहेन्द्रियादयः ||

इदं मननं अत्यल्पमिति स्थूलविषयमिति भावः | ततो नित्य 
देहेन्द्रियादीनामिव जन्मात्मनामिति भावः | सुलभ श्लोकार्थः | 
अथ कथं जन्ममरणमागच्छतान्नित्यत्वन्नास्तीति वा 
कुतस्सदाकिल सत्वस्यैव नित्यत्वात् सदासत्वं वा तथा विध 
शरीरादेः कुत इत्याशंकायां तत् सिध्यर्थं 
पुनस्सत्कार्यवादिनां चत्वारः (प्. ३६१) पक्षाः केचिच्छक्ति 
समाहारात्मकं कारणं शक्तय एव व्यक्तिभूताः 
कार्यव्यपदेशं भजन्त्य इति भाषन्ते | यदाहुः -

शक्तिमात्रसमूहस्य भावस्य परिणामतः |
कदाचिद्व्यज्यते काचिच्छक्तिः काचित्प्रलीयत || इति |

तद परेत्वभिव्यक्ति भावानान्नरूपान्तर परावृत्तिः | अपितु 
उपलभ्यमानतैव सैव जन्म कथ्यत इत्याहुः | तदितरे 
पुनस्सन्निवेश विशेषमात्रं कारणस्य कार्यं हेम्नः 
कटककेयुरादिवदिति कथयन्ति | तदन्ये क्रमविचित्र स्वभावत्वात् 
भावाः क्रमेणानन्तमवस्था-विशेषमनुभवन्तो जन्मादि 
व्यपदेशं भजन्तीत्यभ्युपगतवन्तः तदेतच्चतुष्पक्षेषु 
समनयोक्तिं सन्दर्शयति | नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते 
सतः |

(प्. ३६२) तस्मादेकात्मवादोयं कल्पितोमूडचेतनैः ||

असतश्शशविषाणादेर्नभावः | नहि किलविद्यमानत्वं यद्येवं 
स्तः पर्वतादेरिव कृतत्वमस्तीति कृतस्य करणायोगात् अकिञ्चित् करतया 
कारकाणां वैययर्थ्यं स्यात् | सत्यम् | सत्कार्यवाद चतुष्पक्षेषु 
तावद्वितीय त्रितीय पक्षयोः क्षीरदध्यादिषु रूपान्तर 
परावृत्तिदर्शनात् | न तथा त्व रूपान्तरा परावृत्तिरिति तत्र 
पुनर्माधुर्याल्लतादिरसाद्यन्यथा त्व दर्शनान्न तथा त्व 
सन्निवेश इत्यव्यापकत्वात् | कारणिक लक्षणस्य प्रथमपक्ष 
स्वीकारेण मृगेन्द्रे | 

तदा धाराणि कार्याणि शक्तिरूपाणि संहृतौ |
विकृतौ व्यक्तिरूपाणि व्याप्रियन्तेर्थ सिद्धय इति ||

(प्. ३६३) श्रुतेः | कारणलक्षण कार्यशक्तय एव व्यक्तिभूताः कार्य 
शब्दैश्शब्द्यन्ते | पुनश्चतुर्थपक्षस्वीकारेण श्रीमन्मतङ्गे 
प्रादुर्भवति यद्यस्मत् तदेवात्मनामादरात् | साधयेन् 
मुनिशार्दूल स्थानमप्यविचारत इति श्रुतेः | कारण 
क्षीराद्याधारकुण्डादौ क्षीरन्नष्टमन्यत्र वा गता | 
दध्यादित्व सदेवोत्पन्नं अत कुतश्चिदागतं भवतीति नहि 
प्रत्यक्षेण प्रतीयते किन्तु तदेव तथा तथान्यथात्वेन क्रमविचित्र 
स्वभावत्वाद्वस्त्वेकं कारणलक्षणं 
कार्यलक्षणमनन्तमवस्था विशेषमनुविधातीति कारणं कार्य 
शब्दैर्वा कथ्यते | कारणस्य शक्तिसमाहारात्मकत्वात् 
मायाशक्तिरूपत्वात् शक्तेः शक्यन्तरकल्पनायामनवस्था 
प्रसंगात् | कार्यमेव (प्. ३६४) शक्तिमदिति तत् कार्यशक्ति 
समाहारात्मकत्वात् माया शक्तिमती स्वकार्यशक्ति स्वाङ्गत्वात् 
स्वकार्यं प्रत्यंगिनीति च गम्यते | ततः कारणमिदमस्येति 
स्वावच्छेदकानभिव्यक्तकार्यशक्तिलक्षण कारणा कारणे 
तच्छक्त्यव्यतिरिक्तत्वात् कारणेन वा प्रतिबन्ध तत् कारणाकार 
स्वशक्तिव्यक्तिलक्षण कार्याकारः शक्त्यात्मना 
सत्यामप्यभिव्यक्तौ कारक सान्निध्यभिव्यक्त स्वभावेति 
शिवत्वाभिव्यक्ति परीक्षायां लेशतः कथञ्चित्परीक्षितेति जनक 
शक्तिमत् भिर्निमित्त कर्तृतत्सहकर्तृभूतैः कारकैः कारणाकार 
प्रोत्सारणेन कार्याकारलक्षणान् यथा त्व करणे न क्रियत 
इत्यभिव्यक्त्यस्तित्वात् तदेव जननमिति न कारक (प्. ३६५) वैययर्थम् | 
तदुक्तं मृगेन्द्रे | तद्व्यक्तिर्जननन्नाम तकारक समाश्रयात् | तेन 
तन्तु गताकारं पटकारापरोधकम् || वैमादिनापनीयात पटः 
व्यक्ति प्रकाश्यत || इति | जन्यशक्तिर्नियामिकेत्यनेन 
शक्तिश्शक्तिमन्तन्नवभिव्यभिचरति | ततः रत्नत्रयादौ |

परिणामो हि वस्तूनां पूर्वावस्था परिच्युतेः |
तदवस्थ हि वस्त्येकं पूर्वं क्षीरन्ततो दधि ||

पश्चात् तक्रन्तथा माया विचित्रपरिणामतः | इति |

श्रुतेः क्षीरादिरूपकमेव वस्तुक्रमेण पृथक् सिद्ध दधि 
नवनीताद्यनेकैक स्वभाववदित्यनभिव्यक्त दध्यादि स्वरूपं 
क्षीरम् | तथा हि व्यक्तं सत् दध्यादि भूमिकया कार्यकाले 
पुनरनभिव्यक्त स्वशक्तिरूप (प्. ३६६) क्षीरस्वरूपं दध्यादि च 
भूमिकया कारणकाले वर्तत इति समवैति स्वधर्मान्वयेन 
कार्यमित्युपादान कारणमसमवायि कारणशब्दशब्दितं स्यात् | 
नतु परिणामपक्षेस्मिन् असमुत्पन्न कार्यकालमात्रे कार्येण सह 
कारणस्य नैययायिकादि गीतवदयुत सिद्धत्वादिना समवायि 
कारणमुपपद्यते | आविर्भावतिरोभावौ जन्मना शब्द शब्दितौ | 
जन्मनाशोपचारितौ ततः कार्यस्य कारणावच्छेदकत्वात् | अन्यथा 
नवच्छन्नायां वन्ध्यायामपि सन्तति स्यादिति 
प्रागपिकार्यास्तत्वसिद्धिः | ततः शरीरादिरूपकार्या कारस्य स्व 
प्रतिबन्धक कारणाकार प्रोत्सारणेनन्यथा त्व करणेनाभिव्यक्तिः 
| पुनः कारणाकारस्य (प्. ३६७) कार्याकार प्रोत्सारणेनान्यथा त्व 
करणे न शक्तिलक्षणा पातनं जन्म च नाशश्चेति क्रमतः 
कथ्यते | तथात्मनोपि सूक्ष्मदेहानुषंगिते सति स्थूलदेहे तत्र 
कलादिभि स्वप्रतिबन्धक स्वचिदावारकत्व लक्षण 
मलप्रोत्सारणेनेश्वरेणान्यथा त्व कारणे नावारकत्वनिवृत्ति 
लक्षणैक स्वभावत्वात् मले स्वनिवृत्तिलक्षणस्य 
रूपान्तरापातनेन तल्लक्षणरूपान्तर परिणतेस्तस्याश्च 
स्वेतरमलनिष्ठ स्वसन्निविष्ठत्वात् स्वचिदविकृति मदभिव्यक्तिः | 
पुनस्थूलदेहे पातेत्वसतीष्विवा व तिष्ठतीषु 
सूक्ष्मदेहांगभूतकलादि कलासु स्वाप्रतिबन्धकावारकत्व 
निवृत्तिलक्षणमलस्वरूप प्रोत्सारणेनेश्वरेणान्यथा त्व 
करणेनावारकत्वनिवृत्तिलक्षणैक स्वभावत्वात् | (प्. ३६८) मले 
स्वावारकत्वलक्षण स्वरूपान्तरापातनेन 
तल्लक्षणरूपान्तरपरिणतेस्तस्याश्च स्वेतरमलनिष्ठ 
स्वसन्निविष्टत्वात् स्व चिदविकृतिमदनभिव्यक्तिश्च जन्म च नाशश्चेति 
क्रमतः कथ्यते | ज्ञानचक्षुर्युतानां ज्ञानस्यैव ज्ञेयार्थ 
सत्तामात्र व्यापकत्वात् | नहि कारणकाले स्वशक्त्यात्मना 
स्थितकार्यस्य कार्यकाले तच्छक्ति व्यक्त्यात्मना स्थितकारणस्य 
पुनरात्मन स्वचिच्छक्त्यभिव्यक्त्यनभिव्यक्ति लक्षण विविध स्थिते 
श्चास्मदाद्यैन्द्रियक प्रत्यक्षानुपल 
सत्वादसिद्धिर्दिव्यचक्षुस्सिद्ध सत्ताकत्वात् | पुनर्महामया 
मायाद्युपादन परमापरमकारण बुन्दमेव स्व स्व जन्य 
शक्त्यात्मकम् | न तु शिवादि निमित्तकारण (प्. ३६९) शिवादि 
सहकारिभूतमलादि सहकारि कारणबिन्दं शिवसहकारि भूत 
शिवशक्त्यादि जनकशक्तिमत्तदिति जन्या परमाम्नः कार्यस्य 
शिवादौ शक्त्यात्मना स्थित्यनुपपत्तेः | ततश्शरीरादिषु तु 
स्वाकारान्य...ऽ पतन तिरस्कृत विकृतिमच्छक्ति व्यक्त्यात्म स्थितेः | 
तत्रोपचारतोह्यनित्यशब्दः प्रथितः प्रवर्तत इति सर्वं समञ्जसम् | 
तस्माज्जन्ममरणादि विभिदया विभिन्नात्मसिद्धेः | 
तत्वसंभ्रहादौ | असकृत् प्रथगुपलब्धाः पुरुषो स्तेनापि 
नत्वैक्यमिति श्रुतेः असकृत् पृथक् स्वस्वानुभूति सिद्धेश्च 
अयमेकात्मवादः मूडचेतनैः अज्ञैः हिरण्यगर्भ प्रभृतिभिः 
कल्पितो मिथ्यापातितः | ननु तेपि सर्वज्ञाः सत्यं स्वावधे 
स्वोर्ध्वं न (प्. ३७०) जानन्तीत्यदोषः | तदयुक्तम् |

सुगतो यदि सर्वज्ञः कपिलो नेति काभ्रमा |
अथो भावपि सर्वज्ञौमिति भेदस्तयोः कथम् || 

इति प्रोक्तरीत्या निरस्त कुतार्किक कुविकल्पा अपि ऋषयः तच्छास्त्रवासना 
वशगाः पुनस्संचोदयन्ति -

अथाकाशं यथा कुम्भकलशोदञ्चनादिषु |
एकमेवस्थितन्तद्वद् देहेष्वात्मापि संस्थितः |
उदञ्चनं सच्छिद्र नासिका स्पष्टश्लोकार्थः | ईश्वरः -

तच्चैकरूपमाकाशं नैवञ्चैतन्यमिष्यते |
भोक्तुमिच्छायदैकस्य गन्तुमिच्छापरस्य च ||

तदैवमस्माच्चैतन्यं भिन्नरूपमिति स्थितम् |
यद्यभिन्नन्तु सर्वेषां भोक्तुमिच्छैकदा भवेत् ||

(प्. ३७१) सर्वत्र कलशोदञ्च नादिषु स्थितं तच्चाकाशं 
स्वशब्दलक्षणैकरूपकार्यद्वारा एकरूपमनुमीयते | 
एवमेकरूपञ्चैतन्यन्नेष्यते | कुत इत्यत आह भोक्तुमित्यादि | यदा 
स्मिन्काले तदा तस्मिन्काले एवमित्थं अस्मात् | इच्चहा भेदात् एकदा 
एककाले स्पष्टस्तदितरपदार्थः | ऋषयः -

सोपाधिकात्मधर्मस्य भेदादिति न नुदितम् |
नन्वस्माभिः सोपाधिकात्मधर्मस्य भेदादित्युक्तम् | अयमाशयः 
| इच्छा मनोवृत्तिः तदिच्छा भेदा मनोभेदसाधने पर्यवस्यति | 
मनसां हि संसारधर्म इत्युक्तत्वादिति | तदयुक्तम् | इच्छाया 
भोग्यसंक्लिप्तिलक्षण स्वनिष्ठसमुद्यम चित्स्वरूपत्वात् तस्यास्त्व 
चैतनसमवाया योगात् | (प्. ३७२) मनोभिव्यक्त चिच्छक्ति वृत्तिरिच्छेति 
निश्चितत्वात् | ततो न मनसामिति निश्रेयस हेतुतया शास्त्राणां 
प्रवृत्तेरात्मनामेव बन्धमोक्षावभ्युपगन्तव्यम् | अन्यथा 
स्यादेकमेवा द्वितीयं ब्रह्मैव सत्यन्ततस्तत् ज्ञानमेव मुक्ते 
साधनमितीदं उच्यमानं मातामेवन्ध्येतीवत् | तदुक्तं 
मोक्षकारिकासु -

एकत्वदर्शनं मुक्तेस्साधनं स्त्वात्मबाधितम् |
मोच्यमोचककतॄणां ना भेदो साधतो भवेत् || इति |

एव मुक्तावभ्युपशतायां एक मोक्षे सर्वमोक्षप्रसंग 
परिहारार्थमात्मभेदोभ्युपगन्तव्यम् | भोगेस्य वेदना 
पुंसस्सुखदुःखादि लक्षणेति श्रुतेः | तस्य वैचित्र्य दर्शनात् तत् 
समवेतिनां भेदसिद्धिरिति (प्. ३७३) नात्यैक्ये व्यक्त्येक्य 
भ्रान्तिन्त्यजत | किञ्च स्वसंवित्सिद्धं वस्तुनः सत्यम् | 
स्वेतरावेद्यत्वात् | यत् स्वेतरावेद्यं तत् स्वसंवित्सिद्धं सत्यं 
ब्रह्मवत् | नच ततः किमिति वाच्यम् | आत्मनां स्वात्म प्रत्येकं 
परात्मानुमात्रतया परात्मभ्यो भिन्न एव स्वसंविदि प्रतिभासते | 
यदि स्वानुभूति सिद्धमप्यसत्यम् | अथ यदि पुनः स्वानुभूतिस्सत्या 
तदा सा ब्रह्माद्वैतप्रतिहन्त्रीति विलीनामसत्यां वा विभाव्यते | 
तर्हित्वद्दृशि श्रुतीनामपि परमार्थतोऽसत्यत्वाच्छशविषाण लिखित 
भूरि वा सत्यक्लिप्ति क्लिप्तर्निष्प्रमाण द्विचन्द्रादिवत् | ब्रह्माप्य 
सत्यमित्यान्ध्यमजगत् भवेत् | अथ यथा कथञ्चिद् वा तदभेद 
सिद्धिर्यद्यस्ति सर्वमेवेदं ब्रह्मेति कः कस्य किं कुर्याद् 
इत्यसंगतम् | (प्. ३७४) किञ्च विविकत ब्रह्मज्ञानाद्यदि 
ब्रह्मणस्सदा सर्वथा शरीरत्वा व च्छिन्नत्व सर्वशरीरा 
नवच्छिन्नत्वं जातन्तर्हि भ्रान्तिर्गमिष्यति | यदि यदा कदाचिद्यथा 
कथञ्चिद्ये नकेनाप्य व च्छिद्यते | तत्र शरीरादिष्वेकत्र चिदावासो 
भावति | नखल्वेकात्म भाष्यं पठतां भ्रान्ति रहित स्वात्मनः 
कदाचिदपि निरवशेषं गमिष्यति | ईश्वरः | पुरा स्व वदन 
समुक्तोक्तिभिः सहसर्वमिदं हृदि निधायाह -

अणोरभेद संसिद्धे तथा वक्तव्यमग्रजाः |
युक्तिभिस्साधिते भेदे नासिद्धिस्विकृतिश्शुभा ||

अत एव घटाकाशे रजोधूमादिभिर्युते |
नसर्वे संप्रयुज्यन्ते तथेत्येतं न भूषणम् ||

(प्. ३७५) हे अग्रजाः | अणोरात्मनो अभेदे स्वाभाविकधर्मरूपहेतुभि 
संसिद्धे दृश्यमानभेदव्यवहार परिहारार्थं तथा सोपाधिक 
धर्मादिदमिति वक्तव्यम् | युक्तिभिरात्मसुनिविष्टस्वाभाविकभेद 
लक्षण स्वसंविद्धर्मरूपाभिर्भेदे साधिते तत्रासिद्धि 
स्विकृतिर्णशुभा | अत इत्यादि श्लोकार्थ स्पष्टः असिद्धिं पौर्विक तत् 
प्रयुक्त हेतौ दर्शयति -

भेदस्य मेय धर्मत्वादिति यच्चोदितं पुरा |
स च हेतुरसिद्धोऽत्र मेयामेयार्थयोर्युतः ||

भेदोप्युभयनिष्ठस्यान्नापि मातुरमेयता |
शिवस्य मेया सत्वात्मानो न चेत् सर्वज्ञताक्षतिः ||

ज्ञाताचायन्नतु ज्ञप्ति मात्रोऽर्थग्राहको यतः |
(प्. ३७६) अत्राभेदसिद्धौ भेदस्य मेयधर्मत्वादिति प्रयुज्य 
यच्चोदितं पुरा येन हेतुनाशकितं स च हेतुः मेया 
मेयार्थयोर्युतस्सन्नसिद्धः | केवलं मेयार्थरूपपक्षनिष्ठत्वा 
सिध्या स्वरूपासिद्धो भवति | अथ किमित्यत आह | भेदोपीति 
मात्रमेययोर्विवेके क्रियमाणे तदन्यथानुपपत्या भेदेपि 
परस्परं विसदृशलक्षणमपि परिच्छेदकतयोभयनिष्ठस्यात् | 
किञ्च मातुरमेयतापि न कुतः यतः शिवश्येत्यनुषज्य सुकरोर्थः | 
नैययायिकदृशेदमुक्तम् | अयमाशयः | अमेयार्थे मेय तया 
त्वमितिस्सर्वज्ञस्यापि शिवस्य न दूषणं भूषणमेव | 
मेयतयामितेर्मेयार्थ सक्तामात्र व्यापकत्वात् | यथा शिवः 
स्वात्मानं मेय विसदृशतया (प्. ३७७) स्वेतरानुसन्धात्र 
मात्रतया साक्षात् करोति | तथा तान् मेय विसदृशतया कथञ्चित् 
स्फुरण स्फुरित तया सुलक्षित स्वसादृश्य निबन्धनतया 
स्वचिच्छक्त्या साक्षात्करोतीति चिन्नात्र मे ब्रह्म नहि सर्वज्ञतादि 
गुणकं तेषामौपाधिकत्वात् | तदेतच्छायया शंकितञ्च 
रत्नत्रये कार्योपाधि वशत् शक्तिसंज्ञास्यादपि चित् घर्नेतुशक्तिः 
परापेक्षा वस्तुतोस्तीति | केचनेति | ततस्तस्य सर्वज्ञताक्षतिर्नेष्ट 
विधातेति पराशयं हृदि समाशंक्य निराकरोति ज्ञातेत्यादिना | 
अयं शिवः च शब्दस्समुच्चयार्थः | आत्मा च स्वतोज्ञाता 
स्वसंविल्लक्षणोपि परसंवित् समवेति सन् परिसंवेत्ता न तु ज्ञप्त 
मात्रः नहि स्वपरविषय (प्. ३७८) विरह चिद्रूपः परसंविद्विधुर 
स्वसंविद्रूप इत्यपि हीनवाच्यम् | स्वसंविदित्यत्र स्वपदसमर्थिता 
स्वसंवेद्या परापेक्षणी संवित्तिः कथ्यते | संवित्पदसमर्थिता तु 
परानपेक्षिणी स्वपद समर्थित परसंवित्यपेक्षिणी 
(स्वपदसमर्थित परसंवित्यपेक्षिणी) स्वपदसमर्थित परसंवित्तेः 
प्रत्यग्रूप स्वलक्षिणी संवित्तिः कथ्यते | स्वसंवेद्येत्यत्रापि 
स्वपदसमर्थिता परानपेक्षिणी स्वसंवित्तिः कथ्यते | संवेद्या 
पदसमर्थिता तु परापेक्षिणी परसंवित्तिः कथ्यते | 
परसंवित्तिरित्यत्र पर पद समर्थिता स्वेतर चितचित्पदार्थः कथ्यन्ते 
| संवित्तिः पदसमर्थिता परसंवित्तिः कथ्यते | इत्थं तत्र 
कयाचिदन्तरा काचिन्नसिसिध्यति | (प्. ३७९) कुतो ज्ञाता यतः अर्थ 
ग्राहकः सदा पदार्थवेत्ता लक्ष्यते | तदुक्तं मृगेन्द्रे -

सर्वज्ञस्सर्वकर्तृत्वात् साधनाङ्गफलैस्सह |
योयज्जानाति कुरुते स तदेवेति स्वस्थितम् || इति |

ऋषयः -

ज्ञप्त्यात्मैवायमुद्दिष्टो ज्ञातृत्वं महतो मतम् |
महानध्यवसायात्मा तन्त्रेप्यसिम्महेश्वरः ||

हे महेश्वर ! अयमस्माभिः परमात्मसंज्ञित शिवाद्वयीति जीवः 
| ज्ञप्त्यात्मोद्दृष्टः तदुक्तं सूतसंहितायां -

आण्वश्चिद्रूपतो भेदञ्चितो नास्त्येव सर्वदेति |
ज्ञातृत्वं स्वपरसंवेतृ त्वं महतो मतेर्मतितमिष्टम् |

अस्मिञ्चैव तन्त्रेपि महान् बुद्धिरध्यवसायात्मा ग्राह्य (प्. २८०) 
परामर्शरूपः इति श्रुतमिति शेषः | ईश्वरः -

सर्वे ज्ञातार एवे ह दृश्यन्ते प्राणिनस्सदा |
न बौद्धमेतत् ज्ञातृत्वं युक्तन्तस्या जडत्वतः ||

सर्वे वेद विद्रशात् नादिमुक्तपरमात्मा अद्वैयीतिनः अस्मदृशा 
तदनद्वैतिनः प्राणिनः इह लोके ज्ञातार एव स्वचित् स्वेतर जितचित् 
संवेत्तार एव सदा दृश्यते | ननु न निबध्नमिति मतेरेवास्तु 
ज्ञातृत्वं तन्न | एतत् नानार्थ परसंवेदनतयानुभूयमानं 
ज्ञातृत्वं न बौद्धम् | न बुद्धि समवेति युक्तं 
तस्याबुद्धेर्जडत्वतः | कथं पुनर्जडात्मनि चित्समवेतित्व 
न्यायवादिभिर्गीयते | तदुक्तं गुणाव्यतिरिक्त तद्रूपतयोत्तरत्र 
गुणिनस्साधनीयत्वात् | बाधान्तरमाह -

(प्. ३८१) किञ्च बुध्यादिभिज्ञानं व्यज्यतेत्र सदैव हि |
किञ्चानुभूयते ह्यात्मा स्वपरात्म प्रकाशकः ||

परप्रकाशकत्वञ्च नित्यन्नित्यगुणो यतः |

किञ्च इतोपि न चिन्मात्रेण सिध्यति | यतो बुध्यादिभि स्वकार्य 
प्रकाशादि द्वारा ज्ञानं ज्ञातृकत्वोत्थं मत्र देहे 
सदैवैह्यभिव्यज्यते | ततः काक्षतिरितिति न वाच्यम् | यद्व्यञ्जकं न 
तद्व्यमिति बिन्दुपटले परीक्षितत्वात् | किञ्चात्मस्य परात्म 
प्रकाशकोहि सदा अविलुप्त स्वपरविषय वेदनात्मको ह्यनुभूयते | 
यद् वा व्यञ्जक निरपेक्षत्वात् स्वयं प्रकाशो भूत्वा परत्र 
सूर्यकान्तलक्षणाग्नौ स्वशक्ति सदृशीं स्वपरप्रकाशिनीं 
शक्तिं प्रकाशयन् स्वपरप्रकाश सूर्य इव यथा शिवो व्यञ्जक (प्. 
३८२) निरपेक्षत्वात् स्वयं प्रकाशो भूत्वा परत्र 
पाशमात्रमुक्तमुक्ते स्वशक्ति सदृशीं स्वपरप्रकाशिनीं शक्तिं 
प्रकाशयन् स्वप्ररप्रकाशः | तथा मुक्तशिवशक्ति कृतमल 
शक्त्यान्तिक विच्छित्ति चिच्छक्ति सर्वथाभिव्यक्ति समनन्तरं न 
पशुशक्तिरिव पुनः पुनस्सापेक्षिणीति शक्ते व्यञ्जकनिरपेक्षत्वात् | 
शिवोभूत्वा शिव इव स्वयं प्रकाशः परत्र भविष्यति पाशमात्र 
मुक्तमुक्तान्तरे न प्रतिबन्ध स्वस्येत्यवर्जनीयतया शिवमतिं 
प्रत्यनवनत्यनुन्नतितया समुत्थ स्वमति शिवा 
पृथगाचरिताधिकारः शिव सम स्वशक्तिसदृशी स्वशक्तितरां स्व 
परप्रकाशिनीं शक्तिं शिवा पृथक् प्रकाशयन् शिव इव स्व पर 
प्रकाशोनुभूयते | (प्. ३८३) पृथक् न प्रसारिणी स्वमतिरिति शिवमतिं 
प्रत्यनुन्नत्य वनति स्वमतित्वान्न जगत् कर्तेति चानुभूयते | 
अथापरमुक्तः पुनराचार्यश्च स्वमतसंस्कार 
पूर्वशास्त्रोपदेशद्वारा सापेक्ष शक्ति यथा तथा स्वानुरूपं 
परचिच्छक्तिमप्रबोधयन् स्व पर प्रकाशोऽनुभूयते | ननु 
प्रपरप्रकाशस्य विलोपिनीयत्व दर्शनात् कथमात्म स्वरूपत्वम् | 
मैवम् | स्वप्रकाशवत् परप्रकाशत्वञ्च नित्यं यतो नित्यगुणः 
सदास्तिकवस्तुधर्मः | अयमाशयः | विविधं विज्ञानं 
अध्यवसायात्मकञ्चेति | तत्र प्रथमोद्दिष्ट परामर्शात्मकन्तु 
ज्ञायतेनेनेति ज्ञानमिति प्रकाशभूता नाध्यवसायाभिव्यञ्जक- 
तया सु निगदितबुद्धिप्रकाशोह्य नित्यः | (प्. ३८४) तदपेक्षया हि 
घटज्ञानात् पटज्ञानं विलक्षणमित्यादिकन्तदपरन्तु 
तदभिव्यक्त तदध्यवसितार्थविषयं भूत्वा पुनस्तदनुसन्धातृ 
सक्त द्विपल्पाध्यावसितं परोन्मुख चिद्रूपन्तस्मिन् बौद्धे विलुप्तेपि 
विलुप्तायामपि दीप दीप्तौ नेत्रपरोन्मुखतेज इवाविलुप्य स्थित्वा 
पुनस्तत् सहकारि सन्निधौ सदा प्रकाशते | ननु आरोपित 
बुद्धिज्ञातृत्वं भ्रान्त्या स्वरूपमिव लक्ष्यते | तन्नेत्याह -

ज्ञातृत्वन्नैतदध्यास कृतं भवितुमर्हति |
अन्यत्र दृष्टधर्माणामन्यत्राध्यास इष्यते ||

आत्मेतरस्य ज्ञातृत्वा सिद्धेर्नाध्यास इष्यते |

एतत् ज्ञातृत्वं परप्रकाशः नाध्यासकृतं (प्. ३८५) नारोपितं 
भवितुमर्हति | यतः अन्यत्र सर्पादौ दृष्टधर्माणां वार्द्धक्य 
दैर्यादीनामन्यत्र रज्वादौ अध्यास आरोप इष्यते | ततः किमिति न 
वाच्यम् | क्वापीत्यनुषज्य सुकरोर्थः तदिदं स्वानुभूत्या 
अनुभूयते | नहि स्वात्मनि भ्रान्तिरस्ति | तदुक्तं सर्वमालंबने | 
भ्रान्तन्नस्वात्मनि कथञ्च नेति | तस्यां भ्रान्तित्वे त्वद्दृशापि 
स्वानुभूति सिद्धब्रह्मणोप्यसत्यत्व प्रसंग इति सर्वं 
शशविषाणकल्पं स्यात् | ननु स्वानुभूतिरसत्योपाधि समुत्था 
ब्रह्मसिद्धिं कृत्वा विलीय असती स्यात् | अयुक्तमेतत् | यतस्तर्हि तथा 
ब्रह्मापि विलीय असत् स्यात् | नास्तीति कुतः निष्प्रमाणत्वात् | अथ यदा 
ब्रह्मणो सिद्धिः कल्प्यते | तदा पुनः (प्. ३८६) तत् 
सिद्धयेनुभूतिस्समुत्थीयते | यद्येवं ब्रह्मापि तदा समुत्थीयत इति 
ब्रह्मस्वेवमज्जननिमज्जन स्वपरिभूतेर्नान्तं पश्यति तत स्वेतर स 
विद्धिलक्षण ज्ञातृत्वं स्वेतर ज्ञातृलक्षण स्वाभाविक 
स्वसंवित्ति समुत्था स्वानुभूति सिद्धमिति न ज्ञप्तिमात्रौ 
शिवात्मनौ | ननु शिवज्ञातृत्वं ज्ञेय सापेक्षत्वात् | ज्ञेयोपाधि 
समुत्थन्नस्वाभाविकम् | तदयुक्तम् | ज्ञाप्तिमात्रं ब्रह्मेति 
पठन्तो भवन्तोपि ज्ञप्तिः केति केनचित् पृष्टाः किं ब्रूयुः | वयन्तु 
ज्ञानमिति ब्रूमः | अहोबततर्हि तस्येति तेन भूयो भवन्तः पृष्टाः 
पुनः किं ब्रूयुः | न च निर्विषयज्ञानमिति इगत्यन्तरमिति पुनः 
किञ्चानुभूयते | ह्यात्मा स्वरूपात्मप्रकाशक इति श्रुतिं 
संपूज्य स्वस्य स्वेतरस्येति (प्. ३८७) च भवद्भिस्सुत्तरन्दीयताम् | 
अन्यथा सिद्धिमाशंक्य निरस्यति -

अथ चित्प्रतिबिंबेन बुध्या देहोधृतो भवेत् |
तर्हि चित् प्रतिबिंबेन बुध्यादिरपि चिद्भवेत् ||

न चेतनो यतो बुद्धौ चिद्रूपः प्रतिबिंबितः |

अथ यदि नहि बुद्धेर्नैसर्गिकं ज्ञातृत्वम् | किन्तु जले चन्द्रमस इव 
बुद्धौ चित्प्रतिबिंबेन बुध्या सुखदुःखवेदनाभिस्सह देहो धृतो 
भवेत् | नहि किलात्मना तर्हि बुध्यादिरपि चित्प्रतिबिंबेन चित् भवेत् | 
समानधर्मिण्येव प्रतिबिंब दर्शनात् | अथवा चिद्रूप आत्मान 
चेतनो भवेत् | यतो बुद्धौ चिद्रूपरहितायां प्रतिबिंबितः ततो 
नात्मेत्यात्मान्तर कल्पनाया मनवस्था स्यात् | (प्. ३८८) अत्र 
नियतिकेत्याह -

न चायं प्रतिबिम्बोपि चिद्रूपस्यात्मनो मतः |
जडे जडस्य संक्रान्ति युज्यते परिणामिनः ||

बुध्यदेः प्रतिबिंबोपि नस्याद् आत्मन्यसंभवात् |
अन्योन्य ध्यासवादोयं कुदृष्टि परिकल्पितः ||

परिणतिमिताद चिद्व्याप्तित्वादचिति नहि चिदचिति नहि चितः चिति नह्यचितं 
प्रतिबिम्ब इत्यर्थः | अयमन्योन्य .... स वादः चित्प्रतिबिंम्बेन मतौ 
चिदारोपः तत्प्रतिबुद्धि प्रतिबिंबेन चिति ज्ञातृत्वा रूपः क्रियत इति 
परस्परारोपोक्तिः कुदृष्टि परिकल्पितः असर्वज्ञप्रणत शास्त्रक्लिप्ति 
कलिता सुकोस्थदितरा पदार्थः | ननु कस्तूरिकामोदादिभिः 
पदादेरिव संपक्रसंक्रान्तिः (प्. ३८९) प्रतिबिम्बस्तु न तथेति किमत्र 
संक्रान्ति शब्देस्समुच्चरितः | सत्यम् | समक्रान्तेरपि परिणति 
मदचिद्व्याप्त सादृश्यात् तदुक्ति पुरस्कृत दुरुक्ति परिहारार्थं 
संक्रान्ति शब्देन प्रतिबिंबः प्रतिबिम्बशब्देन संक्रान्तिर्वा 
समभिधीयत इति समधिगम्यते | भोगकारिकासु च | भोग्ये भोग 
प्रदो च्छाया यथा चन्द्रमसो जल इत्यत्र प्रतिबिंबार्थप्रदे भोगो 
बुद्धिवृत्यनुरञ्जनमित्यत्र संक्रान्त्यर्थ प्रदे सति | प्रथमोक्तिस्तु 
बुद्धि प्रकाशे | भोग्य भोक्तृत्व संबन्धितया 
विशिष्टस्वरूपाभिव्यक्तिमात्रे दृष्टान्तदर्शनी | द्वितीयोक्तिस्तु तद् 
विषयीकरणमात्रार्थप्रदेति गुरवः | आत्मा 
स्वशरीरमयस्कान्तवदसंस्पर्श्य स्वसंकल्प क्रियार्थ 
क्रियाविशिष्ट (प्. ३९०) शक्ति संबन्धलक्षणसन्निधिमात्रेण 
स्पन्दयति शिवोपि विश्वन्तथेत्युक्तञ्च उत्तरत्रापि यथावसरं 
स्पष्टः ब्रूमः | तदनेन मलादिभिस्संयोगोक्तिश्च तत्र तत्र 
संबन्धमात्रार्थप्रदेति सयुक्तिकलिता | किञ्च तदित 
दर्पणस्थानीय बुद्धिप्रतिबिम्बितश्शिवः | पुरुषश्च सुपरिज्ञायत 
इति केचित् सेश्वरसांख्यदृष्ट्यनुवासितास्तेपि प्रतिक्षिप्ताः | ननु 
व्यक्ताव्यक्तज्ञ संबुद्धिस्सिद्धिरिति श्रुतेः कथन्नपुरुषस्सबुद्धि 
बोधप्रकाश्यः | सत्यम् | नहि प्रकाश्यतया किन्तु व्यक्ताव्यक्तविषये 
हि बुद्धि बोधये तत् प्रकाशकतयात्यन्ताविविक्तः पुरुषस्वयं 
प्रकाशते | नित्यगुणिनस्तदव्यतिरिक्ततद्रूपगुणत्वात् | ज्ञातृत्वस्य 
तन्नित्यमित्यत्याह -

(प्. ३९१) ज्ञातृत्वमपि तन्नित्यं धर्मत्वान्नित्यवस्तुनः |
नानित्यधर्मधर्मीस्यान् नित्य-आत्मामुनीश्वराः ||

अर्थस्सुव्यक्तः नैकदेशवर्तित्वञ्चेत्याह -

तच्चेहविभुधर्मत्वान् न च काचित् कमिष्यते |
नित्यत्वमपि तेनात्मा स्थितस्सर्वर्थ दृक् क्रियः ||

तच्च ज्ञातृत्वमपि क्वाचित्कमैकदेशिकन्नेष्यते | तस्य 
विभुधर्मत्वात् | नित्यत्वमपि क्वाचित्कवस्तुनि न संभवतीति शेषः | 
तेनात्मा स्थितस्सर्वार्थ दृक् क्रियः | मुक्तेरमुक्तेः क्रमतो 
व्यक्ताव्यक्त शिवतायुत स्थितः | अन्यथा बाधास्तीति च प्रदर्शयन् 
विषयापेक्षत्वमौपाधिकमिति वदतां वादस्सोपहास इति सूचयन् 
नैसर्गिकस्वरूपतया सुषुप्त्याद्यवस्थासु चान्तर (प्. ३९२) 
विषयाद्यपेक्षत्वञ्चाह |

ज्ञातृत्वमपि यद्यस्य क्वाचित्कं विभुता कुतः |
धर्मिणो यावती व्याप्तिस्तावद्धर्मस्य च स्थितिः ||

यथा पट स्थितं शौक्ल्यं पटं व्याप्याखिलं स्थितम् |
स्थितं व्याप्यैवमात्मानं ज्ञातृत्वमपि सर्वदा ||

न च निर्विषयं ज्ञानं परापेक्षं स्वरूपतः |

यदिज्ञातृत्वमपि धर्मरूपमपि क्वाचित्कन्तद्धर्मलक्षण 
स्वलक्षणस्यास्यात्मनो धर्मिणो विभुता कुत इत्यन्वयः | 
ज्ञानन्धर्मलक्षणन् न च निर्विषं स्वरूपतः अनुपाधितः 
धर्मिलक्षणं ज्ञानं स्वापेक्षितमिव परापेक्षं 
विषयापेक्षन्तदेव शक्तिः | पुनस्तदेव स्वापेक्षं सच्छक्तिमानिति 
प्रमाणपटले स्पष्ट इष्यामः | स्पष्टस्तदितरपदार्थः | (प्. ३९३) 
तदित्थं स्वच्छाया कुक्षिनिक्षिप्ताधुनिक शैवैकदेशिकमत 
वेदान्तवादिमत निराकृतौ सत्यां प्रासंगिकदिकंबर 
पाञ्चरात्र दृशा ऋषयश्चोदयन्ति -

व्यापकत्वे ह्यणोस्सिद्धे धर्मव्यापकता भवेत् |
अन्यत्रानुपलब्धस्य देहाद्व्यापकता कुतः ||

देहादन्यत्रेत्यनुषंगः | सुव्यक्त श्लोकार्थः | ईश्वरः | अविभुत्व 
सिद्धये प्रयुक्ताद् देहादन्यत्रानुपलब्धेरिति होतोर्विभुत्व साधन 
हेतु नैवासिद्धिं प्रदर्शयति -

न देह परिमाणत्वमणूनामुपपद्यते |
तस्माद्देहादतोऽन्यत्र स्थितार्थ ग्रहकत्वतः ||

ध्रुवमहञ्जानामीति तत्र स्थितार्थवेतृत्वात् हेत्वन्तरं (प्. ३९४) 
प्रयुनक्ति -

किञ्चाभिव्यञ्जको यत्र यत्र देहेन्द्रियादिकम् |
तत्र सर्वत्र तत् कार्य दृष्टेर्व्यापकतात्मनः ||

किञ्च यथा यत्र प्रमाणताल्वोष्ठ पुटयोगादिकमभिव्यञ्जकः | 
तत्र स्थूलध्वन्यात्म स्वकार्यदृष्टेराकाशस्य व्यापकता तथा 
यत्र देहेन्द्रियादिकमभिव्यञ्जकः | तत्र सर्वत्र तत् कार्य 
दृष्टेस्तदात्मर्थक्रियालक्षणचिदभिव्यक्ति दर्शनात् | 
व्यापकताम्ननस्सिध्यति युक्त्यन्तरेण पुनस्समुद्धरति -

व्यापको यममूर्तत्वाद् यथा व्योमततस्तथा |
तद्धर्मभूतज्ञानञ्च व्यापकं विषयोन्मुखम् ||

व्योमेत्यन्तार्थ स्पष्टः तथा चायमित्युपनयमध्याहृत्य (प्. ३९५) 
ततस्तथेति निगमनरूपानुषंगः मध्यमदीपकता 
पुनस्ततस्ततस्तस्मादमूर्तत्वात्तथात्मेव तद्धर्मभूतं 
विषयोन्मुखं ज्ञानञ्च व्यापकमिति विवेकः | नन्वाकाशस्य 
स्वकार्यावधिका हि व्यापकता | सत्यम् | अत्रापि मेयार्थ 
मात्रवेदनमस्य कार्यमिति तदवधि का सा साध्यतामिदानीं 
मलावरुद्धत्वान्न दृश्यत इत्यनुपदमेव वक्ष्यतीति 
नह्यसमञ्जसम् | अथवा व्योमशब्देन बिन्दुश्शिवो वा विवक्षितः | 
चिद्रूपत्वाद्यथेश्वर इति इति वा विभुत्व सिद्धिः | ननु एकेन व्याप्ते 
जगति तदितरस्यावस्थानन्न संगच्छते | पुनः कर्मसंस्कारश्च 
स्यात् | तदयुक्तम् | शीतधूमालोकादिभिरनैकान्तिकत्वात् 
चिकीर्षाभिदावतां अमूर्तानां कर्मसांकर्यं यथा न भवति 
तथा (प्. ३९६) असंस्पृश्या व स्थानं चोपपद्यत इति न काचित् क्षतिः 
प्रासंगिकदिगंबरान् पराकृत्य वेदान्त विन्निराकृतिमुपसंहरति -

यन्नित्यरूपं विज्ञानं तच्च निर्विषयात्मकम् |
पक्षाऽध्यक्ष निरस्तोयं स्व पर ग्राहकत्वतः ||

अणोः प्रत्यक्षसिद्धत्वान्नानुमाध्यक्षबाधिका |
नेह ग्राहकता बुद्धेस्साधितत्वाज्जडत्वतः ||

यन्नित्यरूपं विज्ञानं यद्विशेषेण विषयं ज्ञायत इति 
विज्ञानम् | तच्च मातामेवन्ध्येति वन्निर्विषयात्मक मित्युक्तोयं 
पक्षो वेदान्त चित्परिगृहीतः | अणोरात्मन स्वपरग्राहकत्वतः 
विषयसंवेदनलक्षण स्वसंवेदनलक्षण धुरन्धरतदितर 
लक्षण विधुरस्वरूपतया (प्. ३९७) स्वानुभूति लक्षणेन 
प्रत्यक्षेण प्रत्यात्मसिद्धत्वात् | कामिकेपि | तदुक्तं स्व पर ज्ञातृ 
भावत इति | अत्रायमर्थः | चिद्रूपमात्मनोरूपं दृक्क्रियागुण 
लक्षितमिति पराख्याया मुक्तत्वात् | स्ववेदने चिद्रूपमात्रं 
प्रमता स्वग्राहकत्वं प्रमाणं परवेदने चिद्रूपसहजं स्व 
ग्राहकत्वं प्रमता परग्राहकत्वं प्रमाणमित्यध्यक्ष निरस्तः 
प्रत्यक्ष प्रतिक्षिप्तः पाशाद्विमुक्तावाधिके अनादि पाशकदत्थितत्व 
वासना भास वशात् स्तम्भित शक्तिके तुर्यके पौरुषिक फले तदेतत् 
ज्ञप्तिमात्र तयोपासनीयः | ततश्शिवत्वेनेति शिव शास्त्र विदः | 
तदुक्तं सिद्धान्तसारावल्याम् | तुर्यकन्देहाक्षो परतौ 
स्वचिन्मतिरथातीतं शिवत्वोदय इति | स्वच्छन्देपि -

(प्. ३९८) पाशावलोकनन्त्यक्त्वा स्वरूपालोनं हि यत् |
आत्मव्याप्तिर्भवेदेषा शिवव्याप्तिरथोन्यथा ||

सर्वज्ञादि गुणार्था व्यापकान् भावयेद्यदा |
शिवव्याप्तिर्भवेदेषा चैतन्ये हेतुरूपिणीति ||

ननु सर्वज्ञतादिकमीश्वर समावस्थाजन्यत्वात् सोपाधिकम् | 
तदयुक्तं नपरन्तत्र न तत्र व्यक्तम् | सर्वथेति किन्तुस्थूलं 
सविकल्पं व्यक्तन्तद्व्यक्त्यन्तरबाधितव्यमिति स्वीकृतत्वात् | ननु 
चिन्मात्रात्मसिद्धामनुमानमस्ति | तदयुक्तम् | यतो 
नानुमाध्यक्षबाधिका | नानुमानं प्रत्यक्षबाधकं 
परसंवेतृतया स्वानुभूति प्रत्यक्षसिद्धसत्ता कस्यनानुमानदि 
बाधास्ति कथञ्चिदपि | यदाहुः -

(प्. ३९९) अनुभूतौ प्रमाणानां परिनिष्ठा समाव्यते |
स्वतस्तयैव या ज्ञप्तिः किन्तत्रान्यैः प्रमान्तरैरिति ||

नेहेत्याद्यर्थस्सुबोध्यः | ननु विविक्ततया स्वसंवेदन लक्षण 
परसंवेतृव्यतिरिक्ततया परसंवेदनं सुवेद्यन्नेत्याह -

किञ्चैतद्ग्राहकत्वञ्च न भेदादात्मनां स्थितम् |
स्वरूपन्तु ततस्तेषां ग्राहकत्वेन संस्थितेः ||

किञ्च पुनरात्मना मुक्तलक्षण किन्तत् वेक्त्राणामेतत् ग्राहकत्वं 
परसंवेदन न भेदात् स्थितं किनु ततस्तेषां स्वरूपं यमो 
ग्राहकत्वेन वेतृभावेना पृथक् सिद्धतया तत् परोन्मुख 
संविदस्संस्थितेः | तथानुभूयत इत्याशयः | 
तदुदाहृतोपसंहरति -

(प्. ४००) नह्यंशेन पदार्थानां विचारश्शोभते क्वचित् |
अग्निशक्तिं विना कीदृगिति चिन्ता न कुत्रचित् ||

स्व परग्राहकस्तस्मात् सर्वदात्मव्यवस्थितः |

अर्थस्सुव्यक्तः | अयमाशयः | अग्नेर्दाह प्रकाशलक्षणशक्तिं 
विनाग्निः कीदृगीदृगिति यथा न भवति हि चिन्ता पर्यालोचना 
तथात्मनो दृक्क्रियालक्षणशक्तं विनात्मा कीदृगीदृगिति न भवति 
हि यैव हि परसंवित्तिश्शक्तिरूपा परस्वघटित प्रकाशदीपदीप्तिवत् 
| सैवहि स्वसंवित्तिस्सती स्वसंवित्ति सिद्धा | शक्तिमदात्मनोरूपमित्य 
पृथक् सिद्धत्वात् पशुपदार्थान्तभूत तयोदिष्टममलं 
परिक्षितुन्तमुपक्षिपति -

(प्. ४०१) तद्वत्स्वतोमिसर्वज्ञाः किञ्चिज्ञत्वन्तु कारणात् |
निरुद्धं येन सार्वज्ञं समलं परिपठ्यते ||

यथा शिवसर्वज्ञस्तद्वत् स्वता उपार्युपमर्दन कर्तृ नैसर्गिकतया 
अमीह्यात्मनस्सर्वज्ञास्सर्वस्यार्थ तस्या नारतत्वेन 
सत्तामात्रतया स्वसंवेद्य परसंवित्समवेति नस्सन्त स्वनुभूति 
वृत्तिलक्षण स्वसंवेत्तारः | तदुक्तं रत्नत्रये |

परसंविस्वरूपायाश्शक्तेरसति बन्धने |
परमात्रं प्रकाशे त मुक्ताणूनामनारतः ||

ततो विमुक्तास्सर्वज्ञा नतु चिन्मात्रवेदिनः |
यो यदा वर्तते भावो भूतो भावी च तत्तदा ||

यथार्थ स्थिति गृह्णाति स्व संवेद्या चिदव्ययेति |

(प्. ४०२) तर्हि कथमिदानीं भोग्यतया किञ्चिज्ञत्वं दृश्यते |
सत्यम् | किञ्चिज्ञत्वन्त्वधुना ज्ञेयत्वावच्छिन्न ज्ञेयव्याप्ति 
विधुरभोग्यतया वेदनन्तु कारणात् | कलोपबृंहितबलवत् 
स्वविरुद्धवस्त्वन्तर निमित्तान्नस्वत इत्यनुमीयते | 
निरुद्धमित्याद्यर्थ स्पष्टः मलिनीकरोति | ज्ञान 
क्रियाच्छादमयतीति मलः सर्वज्ञस्येदं सार्वज्ञं 
सर्वज्ञत्वमित्यर्थः | समलस्तु यथावत् ब्रह्मज्ञान विरोधिगुण इति 
वेदान्त विदः तानु प्रतिक्षिपति -

तच्चद्रव्यं यतः कर्म निवर्त्यं पटलादिवत् |
किञ्च द्रव्यं मलोऽनेकशक्तिमत्वाद्यथा नलः ||

तच्च मलसुज्ञीतवस्तु च द्रव्यं यतः कर्मनिवर्त्यं (प्. ४०३) 
दीक्षात्मक्रिया प्रोत्सारित व्यवन्तस्माद्धेतोः पटलादिवत् 
पटलादिकन्तु चक्षुर्वैद्य व्यापारादिना निवर्त्यं भूत्वा नहि 
द्रव्यत्वं व्यभिचरति | ननु समदृशाज्ञान मात्रनिवर्त्यमिति 
हेतुरसिद्धोयम् | पुनरतः प्रतिबन्धकत्वे सति द्रव्यत्वात् कर्म 
निवर्त्यं कर्मनिवर्त्यत्वाद्द्रव्यमितीतरेतराश्रयता च | सत्यम् | अत 
एव तदसिद्धि निरसनार्थं हेत्वन्तरं प्रयुनक्ति | किञ्च इतोपि मलो 
द्रव्यमनेक शक्तिमत्वात् अनन्त पुरुषचिच्छक्ति 
तिरस्करनान्यथानुपपत्या पुनरेकमोक्ष सर्वमोक्षा 
दर्शनाद्धेतोः स्वाधिकारान्तापगन्तरिस्तं मले मलस्यनेकत्व 
सत्यप्य चैतन्ये सत्यमनेकत्वादनित्यमित्यादिकत्व सिद्धेः | स मलः 
कारण मृग्य (प्. ४०४) इत्यनवस्था स्यात् | यदि सतु निर्हेतुकः 
पुनर्मुक्तानपि रुणद्धि | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

तदनादि समर्वाग्वा तद्धेतुस्ततसोन्यथा |
रुणद्धिमुक्तानेवचेन्मोक्ष यत्नस्ततो मृषेति ||

तदेतदन्यथानुपपत्तेश्च सिद्धं ह्यनन्त स्वाधिकारान्तापगतृ 
स्वभेदशक्तित्वम् | यथा नलः अनलस्य हि अनन्ते बोध्य शोष्य दाह्य 
प्रकाश्य विषयस्वान्तर्भेदभिन्नशक्तिकश्शक्तिकार्य 
द्वारापगम्यते | सोनलोद्रव्यञ्च तासां मलशक्तीनां 
चिदनुग्राहार्थं तत्परिणामार्थं 
रोधकत्वलक्षणधर्मानुवर्तनात् | शिवशक्तिरपि चिदनुग्रहार्थः 
अचिदनुग्रहप्रवृत्तापि तिरोधायिकेति पाशतयोपचर्यते | सैव 
यदेनाशमन्त्रलिंग (प्. ४०५) समुद्धेशान्या शक्त्या स्वकृत 
पाकमलानां कैवल्याभिमुखं करोति | तदाचिदनुग्राहिका 
भूत्वा तिष्ठति | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

तासां महेश्वरीशक्तिस्सर्वानुग्राहिका शिवा |
धर्मानुवर्तनादेव पाश इत्युपचर्यते ||

परिणमयन्तीताश्चरोधान्तं कार्कचिद्विषा |
यदोन्मीलनमायक्ते तदानुग्राहकोच्युत || 

इति  स्वीकृत्य विकल्प्य दूषयति -

तदिहाज्ञानमात्रञ्चेत् ज्ञानाभावः किमज्ञता |
अन्यथा प्रतिभासो वा गतिरन्या न विद्यते ||

अज्ञान शब्दशब्दितं ज्ञानाभाव विपरीतज्ञान तद्वितयं 
नान्यदित्यर्थः | स्पष्टं पदार्थः | ततः काक्षतिरित्यत आह -

(प्. ४०६) ज्ञानाभावो न चाज्ञानं तस्या किञ्चित्करत्वतः |
नह्यभावो घटस्यैह जलमाहरति क्वचित् ||

ज्ञानस्य प्रागभावश्चेत् ज्ञानोत्पत्तिः प्रसज्यते |

तत्र ज्ञानाभाव ज्ञानप्रध्वंसलक्षणमज्ञानम् | नच 
सार्वज्ञतिरस्कतृ तस्येत्यादि क्वचिदित्यन्तार्थ स्पष्टः | पुनरत्र यः 
प्रध्वंसलक्षणस्सोर्थक्रिया विरतिलक्षणज्ञानौपाधिक 
धर्मभूत ज्ञानानभिव्यक्तिः | शक्त्यात्मना स्थितिरिति सैव 
मलार्थक्रियेष्टा कृष्टफलमिति | अर्थक्रियाफलार्थ 
क्रियावतोरभेददोष च स्यात् | यदि ततोभिदास्ति तुच्छत्वात्तस्य 
तन्निवर्तकज्ञानादेरफक्व प्रसंगः पुनस्यात् ज्ञानस्य 
प्रागभावश्चेत् (प्. ४०७) अज्ञानशब्दवाच्यं ज्ञानस्य रागभाव 
लक्षणं यत्तदेव यदि सार्वज्ञ तिरस्कर्तृ तर्हि प्रागभावः 
प्रध्वंसाभाव पश्चिमकौटिकी कार्यशक्त्यात्मनास्थितिरिति 
आकाशपरीक्षायां परीक्षितयत्वात् तस्य ज्ञानं प्रतिकारणत्वात् | 
तस्मात् ज्ञानोत्पत्तिः प्रसज्यते | अन्त्यताभावान्योन्या 
भावौत्वत्राप्रसक्तौ हीत्युपेक्षितौ द्वितीय पक्षं प्रतिपक्षिपति -

नाप्येतदन्यथा ज्ञानन्तस्याज्ञप्यनुदया स्वतः |
शुक्तिका रजतज्ञानं न भवेत् पटलं विना ||

अन्यथा ज्ञानमनात्मन्याभिमनाद्यन्यथा लक्षमज्ञानमपि 
नैतत् | सार्वज्ञ तिरस्कृतस्यापि बुध्यविवक्ततया 
सुख्यहन्दुःख्यहञ्चैश्चे?त्यादि विपर्ययरूपस्यापि (प्. ४०८) 
अन्यचिच्छक्तिरस्कृदंतरा तथा स्वतोनुदयात् | यथा चक्षच्छदकं 
पटलं विना सादृश्योपाधिमात्रजनित सम्यक् 
ज्ञाननिवर्त्यमानाद् अज्ञानादन्यत् सम्यक् ज्ञनमात्रा निवर्त्यं 
शुक्तिका रजतज्ञानं न भवेत् | तदुक्तं रत्नत्रये |

सा तु संविदविज्ञाता तैस्तैर्भावैर्विवर्तते |
मलोपरुद्ध दृक् शक्तेर्नरस्येवोडुराट् पाशोः || इति | 

ततस्तदज्ञानोदयनिमित्तं वस्तुज्ञाना निवर्त्यं भवितुमर्हति | 
आत्मकरणच्छदकत्वात्तिमिरवदिति क्रियानिवर्त्यत्वात् सिद्धं 
द्रव्यत्वं ज्ञानादिकं उपायभूतं सद्योनिर्वाण स बीज 
दीक्षितमात्रे तदंगत्वेनानुष्ठे यतया न सर्वविषयमिति पु इव 
सूचिस्तरितम् | (प्. ४०९) पुनर्विकल्प्य निरस्यति |

किञ्चैतदन्यथा ज्ञानमगन्तुकमथेतरत् |
आगन्तुकञ्चेच्चिच्छक्ति बाधका न कदाचन ||

किञ्चैतत् सार्वज्ञ तिरस्कतृत्वेन उत्तमज्ञानमागन्तुकमादिसिद्धं 
किमथेतरत् | नित्यसिद्धं किन्तत्र निमित्तमनपेक्षागन्तुकञ्चेत् | तदा 
विच्छक्तिः पाशाभिभाविका शक्तिसिद्धानान्दृक्क्रियाभिधेत्यादि 
श्रुति विरोधे न तु कदाचन तस्य बाधिका पुनः पुनप्रयातीति 
तच्चिन्मुक्तिरपि भवति हि गजस्नान तुल्या चिच्छक्ते स बाधकनेत्यपि 
सुकरार्थ पाठः | यद्यनादिसिद्धं तदादोषानीकं 
समापतेदित्याह -

यद्यनागन्तुकन्तर्हि नान्यथा ज्ञानमेव तत् |
(प्. ४१०) अनित्यमेव तत् ज्ञेयं रजतज्ञानवद्द्विजाः ||

यत्र विपरीतत्वं तत्रानित्यत्वमिति व्याप्तेः स्पष्टश्लोकार्थः | 
तदसत्यपि तिरस्करणकार्ये तु न प्रसक्तमित्याह - 

किञ्चैतदन्यथा ज्ञानन्नसम्यक् ज्ञानबाधकम् |
न दृष्टं शुक्तिका ज्ञानं रजतज्ञान बाधितम् ||

शुक्तिकायामिदं रजतमिति भ्रान्तिज्ञान समजन्तरन्नेदं रजतं 
शुक्तिकेतियमिति समुत्थातव्यम् | सम्यक् ज्ञानन्नपुनः प्राक् स्वलाभ 
इति नतद्रजतज्ञानबाधितं बाधकमिति पाठे बहुब्रीहिः स्पष्टः 
पदार्थः नह्यनादि सिद्धत्वात्तत् बाधकमिति वाच्यम् | 
भ्रान्तेरनित्यत्व व्याप्तत्वेनोक्तत्वाद्यदनादि सिद्धन्तथापि 
प्रवाहतया नादि कालवर्ति दीपस्य तादृगन्धकार इव (प्. ४११) न 
बाधकः | किन्तु विपर्यासेन ज्ञानबाध्यमित्याह -

अथ चेन्नित्यसिद्धस्तु तयोस्संबन्ध उच्यते |
तथापि बाधकन्नैतत् ज्ञानस्येहान्यथात्मकम् ||

प्रत्युतज्ञानबाध्यं स्यान् नित्यमप्यन्यथात्मकम् |
चिरकालस्थितो दीपश्चिरकाल तमोपहः ||

अथ चेत् यद्यपि गिरिमपि शिरसाभिन्द्यादितिवत् सम्भावनार्थः 
सुकरोक्षरार्थः | उपसंहरति -

तस्माद् येनात्मनो ज्ञानं बलिना वस्तुना सदा |
विरुद्धे नैव बाध्यं स्यात् तन्मलाख्यमितीष्यताम् ||

स्पष्टः | तत् सक्तासंशयविच्छेदकं हेतुं केवलव्यतिरेकिणं 
प्रयुनक्ति |

आत्मामलावृतस्सर्वज्ञत्वे किञ्चिज्ञतायतः |
(प्. ४१२) न किञ्चिज्ञस्तु यस्सोयं मलेनापि न संवृतः ||

यथा शिवस्तथा चायं मले नैव समावृतः ||

हेतुरूपे सतीति दृश्यत इति चाध्याहार्यम् | केवलव्यतिरेकिण्यपि न 
तथा चायमिति व्यतिरेक व्याप्ति द्वारान्वय व्याप्तौ बुद्धेः 
पर्यवसितत्वात् उपनयस्तथेत्यादि | तथा चायं सर्वज्ञत्वे सति 
किञ्चिज्ञो यन्तदनुपदवर्तिनिगमनरूपे तस्मादित्यध्याहार्यम् | 
स्पष्टन्तदितरत् | पुनस्तद्रूपं हेत्वन्तरं प्रयुनक्ति | 

किञ्चायं मलिनो नो चेत् सक्तिर्भोगे कथं भवेत् |
यदि सा निर्मलेऽपि स्यान् मुक्तात्मस्वपि सा भवेत् ||

मलिनो मलकदथितः | भोगे भोग्ये सक्तिरभिलाषः इतरं सुकरम् | 
अयमत्र प्रयोगः | आत्मा मलावृतः (प्. ४१३) भोगा सक्तित्वात् | न 
यस्तथा न स तथा शिवो यथेति | सांख्याशयेनान्यथा 
सिद्धिमाशंक्य परिहरति -

रागोस्ति कारणं सक्तेरिति चेत् किम्मलेन तु |
सत्यं रागोऽस्ति तद्धेतुर्न सकिञ्चित् करोऽमले ||

अमलेऽपि सचेत्सक्त्यै स्यान् मुक्तेप्यविशेषतः |
नहि मुक्तश्शिवो वापि भोगासक्तः कदाचन ||

रागोबौद्धो वक्ष्यमाणः प्रत्यर्थमासक्तिकरः | न 
मायीयस्ससमवयनीयोपि नह्युधृतो न दृगन्तर सिद्ध इति इति चेन्मले 
नतु किमित्याशयः | अमले सरागो न किञ्चित्करः नयत्किञ्चित् स्वार्थ 
क्रिया विधाता | तदुक्तं स्वायं भुवे |

कर्मशुद्धि शिवत्वानि तेषसत्सु भवन्त्यमी |
(प्. ४१४) त्रयोर्थास्सर्वजगतो भोगभोक्तृत्वमुक्तये || इति |

अत्र शिवत्व शब्देन शिवशक्तिरुच्यते | मुक्तिशब्देन पाशविमोचन 
शिवत्वाभि व्यक्तिद्वयमुच्यते | तदन्यत्सुगमम् | 
निरपेक्षरागशक्तिकरो वा भवतु | सतु मलो नो चत् | 
कथञ्चिच्छक्तिन्तिरस्करोतीत्याह -

किञ्चायं प्रत्ययात्मोक्ता रागोबौद्धो यतस्ततः |
बुद्धिश्च प्रकृतेस्सिद्धा तस्मादेष विनश्वरः ||

चिच्छक्तेर्नित्यसिद्धायास्संभवेद्भाधकः कथम् | 

आसक्ति हेतुत्वेन नात्राक्तोयं रागम् | यतः प्रत्ययात्मा 
भोग्यदशामापन्ने प्रत्ययरूपत्वेनोपस्थितः | ततः बौद्धः | 
बुद्धिश्च प्रकृतेस्सिद्धोत्पन्ना तस्मात् तत् गुणत्वादेष रागो 
विनश्वरः | नित्य सिद्धायाश्चिच्छक्तेस्तदुपसंहतकालेपि  (प्. ४१५) 
कस्यचित्तिरस्कृतिमत्याः कथं बाधकः संभवेत् | न कथञ्चिदपि 
स्यात् कर्मैव स्वापेप्यस्तीत्यावरणत्वेन क्लिप्ति कलितं किं मलेनेति 
क्षपणकाः | तदयुक्तमित्याह -

कर्मणापि नच ज्ञान बाधस्संभवति द्विजाः |
साध्यत्वात्कर्मणः पुंसस्साधकत्वेन संस्थितेः ||

सुव्यक्त श्लोकार्थः | अयमाशयः | आवरण निवृत्तिद्वारा 
चिदभिव्यक्तिकारककलादियोगाद् अनन्तरं कर्मपुरुषयोस्साध्य 
साधक संबन्धादिति | इतोपि नहीत्याह -

किञ्च भोगैकहेतुस्तत् कथं भोगस्य बाधकम् |
(प्. ४१६) यतो ज्ञानात्मको भोगो नहि तेन तदावृतिः ||

किञ्च तत् कर्मभोगैकहेतुः साक्षाद्धेतुतया सुखदुःखाकारेण 
परिणतत्वात् भागा द्वितीय हेतुः | भोगस्य बाधकन्तिरस्कर्तृ कथं 
कथञ्चिदपि न स्यात् | ननु नह्यस्माभिर्भोगतिरस्करणं कर्मण 
उच्यते | किन्तु चिच्छक्ति तिरस्करणम् | सत्यम् | तदर्थमेतत् यतः कारणात् 
भोगोज्ञानात्मकः कर्मज सुखदुःखानुभूतिलक्षण चिद्रूपः | 
ततस्तेन कर्मणा तदावृतिः | तच्चिच्छक्ति कर्तव्यज्ञानतिरस्कृतिः | नहि 
क्रियते | पुनस्तत्र युक्तिं वितनोति -

धर्माधर्मात्मकं कर्म तौ च बौद्धौ व्यवस्थितौ |
व्याप्त्यभावात्तयोरूर्ध्वं बन्धकौ सर्वतः कथम् ||

(प्. ४१७) सुगमम् | पराशयं परिज्ञातुमेतत् बुध्यादेः 
प्रकृतेरूर्ध्वमपि सूक्ष्मदेह सुनिविष्टतया मायायाञ्च 
शक्त्यात्मना प्रलये स्ववासनालक्षणकर्मणा सह प्रगमत्वात् | 
स्वकीय दृशातु विज्ञानकेवलविषये कथमित्याशयः पुनरपि -

किञ्च भोगप्रसक्तौ तौ व्याप्रिये ते कथं वृतौ |
अन्यत्रापि प्रवृत्तस्य यद्यप्यत्रापि हेतुता ||

अनेकतत्वसंक्लिप्तिः कार्यभेदाद्विहन्यते |
तस्मान् नकर्मचिच्छक्तेर्बाधकं सव्यवस्थितम् ||

किञ्च तौ धर्माधर्मौ भोगप्रसक्तौ अधर्मस्यापि दुःखमोह 
वेदनहेतुत्वात् सुखदुःखमोहवेदनलक्षण भोगफलचरितार्थ 
क्रियौ ततौ कथयन्नियमनम् | (प्. ४१८) विनावृत्तौ चिच्छक्ति तिरस्कृतौ 
व्याप्रयेते | सव्यापारौ भवतः अन्यत्रापि भोगादिलक्षणकार्येपि 
प्रवृत्तस्य कर्मादेरत्रापि चिच्छक्ति तिरस्कृतौ च | यद्यपि हेतुता 
समस्तमेकेनालमिति कार्यभेदात् कर्तृत्व व्यञ्चनादि 
कर्तव्यभिदाया अनेकतत्वसंक्लिप्तिः बहुकलादि तत्वकल्पना 
विहन्यते क्षति कलिता क्रियते | तस्मादित्यादि सुगमम् | 
चिदभिव्यक्तिकरं कर्मस्वार्थक्रियाविरुद्ध चिदनभिव्यक्तिकरं 
नहीति माया परीक्षायां मलार्थक्रिया कर्त्री नेति परीक्षितत्वात् न 
माया चेति | सुस्टुक्तोपसंहरति -

किञ्चाभिव्यञ्जकं कर्म चिच्छक्तेर्बाधकं कथम् |
मायापि बाधिका नस्यादित्युक्तन्तन्निरूपणे ||

(प्. ४१९) मल एवं समुद्दिष्टः पुंसां सार्वज्ञबाधकः |

स्पष्टोक्षरार्थः | माया कार्य द्वारा बाधिकेति चेत् | प्रलय 
कैवल्यावस्था यान्तदभावे बन्धमुक्तयोरविशेषेण सर्वेषु 
सर्वज्ञत्वं सन्निपतेत् कार्यद्वारेदानीं ज्ञत्व प्रकाशिका 
स्वरूपेण च ना प्रकाशिकेत्यादिभि सुचर्चिताः | तथा कुत्रापि 
कथञ्चित् परीक्ष्यते | यदि स्वरूपेण बाधिका एकत्वान्तस्या दीक्षात 
स्वनिरोधनैकमोक्षे सर्वमोक्षप्रसङ्गः | अनेकत्वे तस्या आचैतन्ये 
सत्यनैकत्वादनित्यत्वं स्वसंसिद्धमिति प्रलय कैवल्यावस्थायां 
बन्धमुक्तयोरविशेषप्रसंग सहसमुत्थानवस्था प्रसंगस्यात् | 
ननु मलस्य भवद्भिः क्लिप्त इव प्रतिपुत्रन्तस्याः कार्यजनिका (प्. 
४२०) शक्तयो भविष्यन्तु | तदयुक्तम् | शक्तेश्शक्त्यन्तरा योगात् 
शक्त्यवस्थैव कारणम् | व्यक्त्यवस्थैव कार्यमिति कार्य 
शक्त्यात्मकत्वात् | कार्यशक्तय एव तस्याश्शक्तय उपचर्यन्ते | नतु 
तस्याः कार्यजनिता का शक्तय इति सत्कार्यवादे प्रपञ्चित 
निमित्यलमिति विस्तरेण | प्रकृतिरेव तमो लक्षणेति न पञ्चसर्वात्मा 
विपर्ययेण युक्ता मल इति सांख्यदृष्ट्यनुवासिताः | प्रकृति 
मलवादिनः मायामलवादिनां पाशुपतदीनामिदानीं कृत 
निरासेन समनीतेर्निरस्ताः ततः तत् पारन्त्र्यं बन्धत्वं तस्मिन्नित्ये 
चिदादिवत् | मुक्तिसाधनसन्दोहो व्यर्थोऽलमनयाधियेति | मृगेन्द्र 
श्रुतेः | आस्वतन्त्र्यादिकं (प्. ४२१) न स्वाभाविकमिति मलौपाधिकं 
सिद्धमिति ततोपि मलसिद्धिः | तथा हि आत्मानः केनचित् बन्धेन 
बद्धाः अस्वातन्त्र्य दर्शनात् | मेषादि पशुवत् | मलशब्दे वाच्यानि 
तु सप्तेत्याह -

मलोपि सप्तधाज्ञेयो मोहश्चापि मदस्तथा | 
रागोऽन्यश्च विषादाख्यस्तापश्शोषश्च सप्तमम् || 

वैचिन्त्यमपि सर्वेषां मलिनानां प्रकीर्तितम् | 

लक्षणपरीक्षोक्तिभ्यां परिज्ञेयोऽस्यार्थः | ननु मतंगे उद्दिष्ट 
सहर्षणाख्य मलोत्र किमिति नोद्दिष्टः पुनरत्रचोद्दिष्टस्सतापाख्य 
मलस्तत्र किमिति न उद्दिष्टः | सत्यन्तत्र विषादेन्तर्भूततया 
त्रवैचित्र्येन्तर्भूततयेत्यविरोधः लक्षणपरीक्षे विदधा (प्. ४२२) 

मोहो नाममलः पुंसां सहजोऽनादिमानिह |
योनिष्षण्णां मदादीनां प्रधानत्वाद्विजोत्तमाः ||

यस्मिन् सत्यात्मनो मोहो जानतोप्यंगनादिषु |
समोह इति विख्यातो वर्ज्यावर्ज्या विभागतः ||

इह सप्तसु मध्ये मोहानाममलः पुंसामनादिमान् सहजो 
अनाद्यावार्यावारकलक्षण संबन्धी | हे द्विजोत्तमाः | ततः 
प्रधानत्वात् षण्णां मदादीनां योनिः बुद्धि संस्कृति 
लक्षणोपादानात् उत्पत्तौ कर्तृ सहकारी | तदभावे हि 
परिणतमलानां दीक्षितानां मायागर्भादि कार्यादीनां 
मायीय बन्ध सद्भावेपि मदादयो न भवन्ति | ततस्ते किल स्वोत्पत्तौ 
सहजमलसहकारित्वात् | यद्यपि बुध्युपसंहृतौ कारणरूप (प्. 
४२३) तत् बुद्धिसंस्कारत्वे नावस्थितास्सन्तस्वतोबुद्धिधर्मत्वेन 
सत्वादि लक्षणबुद्धिसंस्कृतिरूपकर्मोपादान धर्मज्ञानादि 
भोग्य दशात्म सुखदुःखमोहाकारसिध्यादि प्रत्ययरूपत्वेन 
वक्ष्यमाणरूपवत् रूपविशेषाः सहजशब्दशब्दिताः | 
कलाद्युत्पत्तौ तेषान्निमित्तत्वेन मलगुणतुल्यत्वां मलगुणत्वेन 
चोपचर्यते | यथा दृक् रोधात्मके मोहशब्दशब्दितान्धकारे सती 
दीपः प्रकाशलक्षणोपि मोहशब्दशब्दितो नीलोत्पलादौ रक्तोत्पलादि 
विपरीतप्रकाशको भवन्ती | तथा यस्मिन् सत्यात्मनो जानतोपि कलादि 
व्यक्त चित् सन् वर्ज्यन्तदवर्ज्यमिदमितीति बुध्यतोपि पुंबोधव्यक्ति 
भूमिभूतबाध्यप्रकाशलक्षणो (प्. ४२६) वर्ज्यावर्ज्य 
विभागतोङ्गनादिषु मायीयो मोहो नित्यशुध्य सुखानात्मसु 
तद्विपरीतप्रकाशको भवन्ती | तदुक्तं मायाशक्तिर्विभुर्नित्या 
देहिनां परिमोहिका | मोहस्तु विषयासक्तिर्यथा संह्रियते शुभेति || 
सतु ज्ञत्वकर्तृत्व निरोधात्मको मलरूपो मोहविख्यातः | मायीय 
मोहापि मलरूप मोहनिमित्त सापेक्षक इति स्पष्टी कृतं मदादि 
स्वरूपमाह -

प्राप्तामापि स्त्रियं येन स्तौतिनस्याः परांगाः |
दिव्याङ्गनेयमेवेति समदः परिपठ्यते ||

तदभावे विषण्णत्वं बाष्पलोचनता यतः |
सविषादो मलो नाम प्राणिनामति दुःखदः ||

(प्. ४२५) ततस्तापो भवेदन्तः प्रलापात्माऽति विस्तरः |
स ताप इति विख्यातो मलश्शोषो भवेत्ततः ||

स्तब्धात्मा तु यदा यस्मान् मलोतीव सुदुस्तरः |
एष बन्धुरियं भार्या मृष्टञ्चेदं धनं मही ||

कृतार्थो महतो यद् वा कस्त्रातामामकस्य च |
कुडुम्बस्यैवमाद्यातु चिन्ता येन नृणां भवेत् ||

नानामतिकरस्सोयं मलोवैचित्र्यसंज्ञकः |
सप्तैते सहजाः प्रोक्ता मलामलवतान्नृणाम् ||

तदभावे स्त्रिया भावे स्तब्धात्मा शुष्कदेहतः |

मृष्टं परिपूर्णितम् | मृष्टमिति सामान्यत्वात् सर्वत्र योजनीयम् | 
एष इत्यादि वैचित्र्य लक्षणम् | रागलक्षणोक्तिस्तु लेखक भ्रमात् 
पतिता वास्तु हि (प्. ४२६) तादृश्या म....या मत्य....जं नमात्र कर इति 
नोक्तो वेदञ्चिन्त्यम् | स्पष्टस्तदितर पदार्थः | ननु दृक् शक्ति 
निरोधात्मक मलधर्मरूपमोहस्यास्तु सहजत्वं मलगुणत्वञ्च 
कथं बुद्धिधर्मत्वान्मायीय मोहे न सहमदादि 
नामित्याशंक्याह -

मलेसति कलादीनां यथा संबन्ध इष्यते |
एवमेष्वपि सत्स्वेव बन्धयन्ति कलादयः ||

एते मलवतां पुंसां धर्मास्सप्तसहोदिताः |

यथा दृक् निरोधात्मके मले सति कलादीनां भोगार्थं 
पुंभिस्संबन्ध इष्यते | एवमेष्वपि मायीय मोहेन सह मायीय 
मदादिष्वपि बुद्धि प्रलयेपिकारणरूप तद्बुद्धिसंस्कृति रूपत्वात् | 
स स्वेव (प्. ४२७) कलादयः पुंसोबन्धयन्ति | ततो मलवतां 
पुंसां एते स्वान्तः कृत प्राकृतमोह मलधर्मरूपमोहे न सह 
मदादयस्सप्तधर्मा मल स्वभावास्सहोदितास्सहजाः कथ्यन्ते | 
मलपदार्थं स्वीकृत्य ऋषयस्तत् कर्तव्यसक्ता 
संशयवन्तश्शंकयन्ति -

जडेनाजडरूपस्य तिरस्कारो न युज्यते |
आवृत्तिश्च न युक्तास्य व्यापकत्वेन हेतुना ||

जडेन मलाख्येनाजडरूपस्यात्मस्य रूपस्य तिरस्कार 
आवृतिर्नयुज्यते | आवृतिस्सास्ति यद्यपि अजडस्यात्मस्वरूपस्य 
व्यापकत्वेन हेतुना व्यापकत्वादिति प्रयोक्तव्याद्धेतोः आवृतिश्च न 
युक्ता | ईश्वरः | प्रथमपक्षे परिहृतिं विधत्ते -

(प्. ४२८) अनादिकालसंरुडां मलाख्याद्वासितादणोः |
अजडापितिरोभूता शक्तिर्नित्या जडात्मना ||

आगन्तुकघटिता किल विस्तारितेयं क्लिप्तिः | अनादिकाल 
संरूडादनागन्तुक तिरस्कर्तृतिरस्कार्यलक्षण संबन्ध कृतात् 
मलाख्याद्वासितात् वासनाद्धेतोः मलाख्यादित्यनेन 
द्रव्यत्वसिद्धेः स्वतः केनचिदाहित वासनाभूत्वा नात्मनि 
गुणत्वेन स्थितिः | तथा त्वे विकारित्वमापतेदिति सूचित अणोरात्मनो 
नित्या शक्तिः अजडापि जडात्मना मलेनतिरोभूतेति युष्मत्कृत 
विक्लिप्तिस्सैषात्रा संस्पर्शनी | तत्र हेतुं प्रयुनक्ति -

किञ्चाजडं जडे नैव बाध्यते नाजडेन तु |
स्वजातीयत्वतो हेतोरणूनामीश्वरो यथा ||

(प्. ४२९) यथाभिभूतगन्धस्य निंबत्वक्चन्दनस्य च |
किञ्चाजडं चित् जडेन बाध्यते तिरोधीयते | 

नाजडेन न चिदन्तरेण तिरोधानशक्तिरपि मलशक्ति स्वप्रकटन 
द्वारेत्युक्तत्वात् | सेयं प्रतिज्ञा कुतस्सजातीयत्वत्वो हेतोः 
चिदेकजातीयत्वादिति हेतोः | यथाणूनामात्मनामीश्वरस्सजातीयो न 
निरपेक्षस्तिरस्कर्ता | यथाभिभूतगन्धस्य विजातीय जलादिना 
तिरोभूत सुरभेश्चन्दस्य निम्बत्वक् न भूयस्सुरभिन्तिरस्करोति | 
किन्त्वौपाधिकनिस्सुरभित्वन्निरस्य सुरभित्वं व्यञ्जयति | 
यतश्चिदचिदन्तरेण नास्ति हि तृतीयं वस्तु | 
ततश्चितश्चित्तिरस्करणन्नेति साधितञ्च | तिरस्करणीया च 
चिच्छक्तियर्दिनजडे (प्. ४३०) नतर्हि केन तिरस्कृयत इति निर्बन्धयति |

किञ्चाजडं जडानो चेत् बाध्यं तत् केन बाध्यते |
अजडं च जडं वापि द्वयं वस्तु विनिश्चितम् ||

सुगमम् | चिच्छक्त्यन्तरेण न चिच्छक्तिस्तिरस्क्रियत इति | 
पुनरूपोद्बलयित्वोपसंहरति -

आत्मानात्मान्तराद्बाध्यो विनाशद्बाधकात्मनः |
तन्नाशमन्तरायस्मान्मुक्तिर्नस्याच्चिदात्मनः ||

जडे नैवाजडन्तस्मात् बाध्यमभ्युपगम्यताम् |

सुगमम् | मलशक्तेरावारकत्वलक्षणरूपान्तरान्यथात्व लक्षण 
निवृत्तिमय रूपान्तरपरिणति रूपावारकत्व लक्षणरूपान्तर 
तिरोभूतिमय नाशं विना न मुक्तिरिति (प्. ४३१) यथोक्तन्तथा | 
तिरस्कत्रात्मशक्तेस्तद्रूपजडत्वाविनाभूत नाशं बिना 
तिरस्कार्यात्मानो न कदाचन मुक्तिरित्याशयः | ननु 
तिरस्कर्त्रात्मशक्तेर्नाशो न रूपान्तरान्यथा त्वरूपान्तर परिणति 
रूपतिरोभूतिलक्षणः किन्तु स्वेतर स्वतिरस्कारकात्मान्तरशक्ति कृत 
तिरोभूति रूपः | तदयुक्तम् | तत् तिरस्कारकात्मान्तरशक्तेरपि 
तथेत्यनवस्था दुर्निरस्यति गर्हितार्थत्वात् | ऋषयः द्वितीयपक्षं 
पुनस्समुद्धरति -

अनादिरपि संबन्धः प्रोक्तो यदि मलात्मनोः |
मलात्किं क्रियते तत्र शक्तेरावरणन्तु वा ||

अप्रकाशी कृतिर्वापि तत्राद्यस्तु न शोभते |
तस्याश्चाभिन्नरूपत्वाद् आत्मनोऽपि प्रसंगतः ||

(प्. ४३२) मलात्मनोः प्रोक्तस्संबन्ध आवार्यावारकलक्षणो 
नादिर्यद्यपि तत्रात्मनि मलात् किं क्रियते | न यत् किञ्चिदपि तत्र 
बभञ्जेत्याशयः | शक्तेरावरणं वा अपितु अप्रकाशी कृतिर्वा | 
तत्राद्यस्तु न शोभते | तस्याश्शक्तेरभिन्नरूपत्वाद् आत्मनोपि 
व्यापकस्य परिमितवस्तु व्याप्तावृतेः प्रसंगतः | न 
द्वितीयोपीत्याह -

नाप्यप्रकाशीकरणं विनाशित्वप्रसंगतः |
प्रकाशस्याप्रकाशोपि विनाशान्नावशिष्यते ||

तत्सर्वं कथयेशान सन्देहो स्माकमीश्वर |

नाप्यप्रकाशीकरणं विनाशित्व प्रसंगतः | कुतः प्रकाशस्य 
चन्द्रिकादेस्सूर्य किरणादिना प्रकाशोऽपि (प्. ४३३) 
विनाशान्नावशिष्यते | सत्कार्यदृशा स्वस्वभावस्य 
स्वस्वरूपान्तरेण तिरोभूतिरेव विनाशित्वेन स्वीकृतेति परकीयेन 
स्वस्वभाव तिरोभूतिरपि तत्तुल्यत्वेन तत्वेनोपचर्यत इत्याशयः | 
तदित्याद्यर्थ स्पष्टः ईश्वरः तदनुभाषणपुरस्सरं परिहरति -

नचावृत्तिर्मलेनेष्टा चिच्छक्तेर्व्यापकत्वतः |
नाप्यप्रकाशीकरणं किन्तु कार्या प्रवर्तनम् ||

कार्याप्रवर्तनम् | ताञ्चिच्छक्तिमतिरोहिताम् | कथञ्चिद्वशीकृत्य 
तच्चिच्छक्तेः कार्ये स्वार्थक्रियालक्षणज्ञानक्रियात्मके 
तयोरप्रवर्तनमस्ववशीकरणमज्ञत्वा कर्तृत्वात्म 
स्वविरुद्धकार्य कारणं क्रियत इत्युत्तर श्लोकानुषङ्गः | 
स्पष्टस्तदितरपदार्थः | (प्. ४३४) तदुदाहरति -

क्रियतेऽग्नि गताशक्तिर्मन्त्रशक्तितिरोहिता |
नैवस्फोटकरी सद्यः प्रज्वलत्यपि पावके ||

अतिरोहितभावोऽपि मलेनैव स्वशक्तिभिः |
तिरोहितो हि कार्येषु नचामुस्संप्रवर्तते ||

यथा दाहप्रकाशैकलक्षणैक शक्तिमति पावके प्रज्वलत्यपि 
अतिरस्कृत तथाभूतशक्तिमति सत्यपि साग्निगता शक्तिर्मन्त्रशक्ति 
तिरोहिता मन्त्रशक्ते स्वरूपानन्यथा त्व वशात् पुनरस्व वशीकृत 
स्वदाहलक्षणकार्यवति सद्यस्तत् कालमनतिक्रम्य नैव स्फोटकरी 
तथा अणुरात्माज्ञानक्रियालक्षणैक शक्तिमान् अतिरोहितभावोपि 
अतिरस्कृत तथाभूत शक्तिरपि (प्. ४३५) मलेनैव स्वशक्तिभि 
स्वसन्निधिमात्राभिरसंस्पर्शनीभिः | तिरोहित स्वरूपान्यथात्वेन 
वशीकृतशक्तिः कार्येषु वेदनादिषु न संप्रवर्तते | 
उपलक्षणञ्चैतत् | तदीय शक्तिस्तिरोहिता वशीकृता ह्यस्ववशीकृत 
स्वदृक्क्रियात्मिका कार्यवती कार्येषु तद्वेदनादिषु न संप्रवर्तते 
तद्विरुद्धमज्ञत्वा कर्तृत्वात्मकं कार्यविधत्ते नतु 
कारणवैकल्यं विनाकार्यन्नजायत इति शक्तिपरीक्षायां 
वक्ष्यमाणत्वात् स्वरूपानन्यथा कृति लक्षणशक्तिवशीकृति 
पुरस्सरं कार्यं तिरस्कृतमिति यावत् | ऋषयः | 
कार्यमन्तराशक्तिकेत्याहुः -

दृक्क्रियारूपिणी शक्तिः कथिता परमेश्वर |
(प्. ४३६) ते च विज्ञेय कर्तव्य विरहेन कदाचन ||

नहि यस्मात्परं कार्यं ज्ञत्वकर्तृत्वरूपतः |

हे परमेश्वर ! पुराशक्तिः दृक्क्रियारूपिणी नान्यलक्षणवतीति 
कथिता लक्षिता | ते च शक्तिलक्षणात्मिके दृक्क्रिये च विज्ञेय कर्तव्य 
विरहे सति शक्त्यर्थ क्रियारूपवेदनकारणतिरोभूतौ 
सत्यान्नकदाचन | न कदाचिद्विजृंभेते ततः कुतः | यस्मात् ज्ञत्व 
कर्तृत्वरूपतः ज्ञानक्रियालक्षण स्वलक्षणतः नहि शक्तेः 
परमन्यत्कार्यं वेदनकरणलक्षणार्थक्रियातः काक्षतिरित्यत 
आहुः -

शक्तिकार्ये तिरोधानं मलेन कथितं कथम् |
शक्तिर्नार्थान्तरं यस्मात् कार्यन्तद्वदशंकर ||

(प्. ४३७) हे शंकरकानोहानिरिति कथमुच्यते | यस्माच्छक्तिः 
कार्यमेव शक्तिलक्षणमित्युक्तहेतोः शक्तिः कार्यं 
प्रतिनार्थान्तरम् | किन्तु कार्यं प्रोक्तार्थक्रियाशक्तेरिति पाठे 
कार्यं नार्थान्तरमिति व्याख्या सुकरातत्तस्मात् कारणात् शक्तौ 
नेति स्वरूपानन्यथात्वेन शक्तिं वशीकृत्य कार्ये अर्थक्रियायां 
मले तिरोधानं कथितं कथं वद कथयस्व | ईश्वरः परिहरति -

शक्तिरेव न कर्तव्यं शक्तिदृक्क्रिययोर्यतः |
अविभागस्य भागोक्तौ तद्विभाग उपाधितः ||

प्रत्यर्थमपि सम्बन्धस्तत् कार्यमितरन्तु यत् |
परार्थमात्रसंवित्ति रूपन्तच्छक्ति संज्ञितम् ||

सहजन्तस्य संज्ञेयं तन्मलेन निरुध्यते |
(प्. ४३८) तस्मिन्निरुद्धे तत्कार्यं प्रत्यर्थं वेदनात्मकम् ||

न जायते ततः कार्यतिरोधानं मलास्थितम् |

यतः पदार्थेत्यादि वक्ष्यमाणनयेन शक्तिरेव न कर्तव्यं न 
ज्ञानक्रियारूपार्थक्रियायतश्शक्ति दृक्क्रियायोश्शक्तिलक्षण 
शक्त्यर्थ क्रिययोरविभागस्या भेदस्य भोगोक्तौ भिदोक्तौ 
सत्यान्तद्विभागस्तद्भेद उपाधितः ज्ञ्यकार्यात्मोपाधितः क्लिप्तिः | 
कलितः यतो यत् प्रत्यर्थं संबन्धः अर्थं प्रत्यर्थं 
प्रतिवेदनन्तत् कार्यमपि सैषार्थक्रियापीतरं तच्छक्ति 
साक्षात्कार्यादन्यात् शक्त्यर्थक्रियात्मज्ञानक्रिया 
सहजार्थक्रियाः | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

शिवशक्ति परीक्षायान्तदेकं विषयानत्यात् भेदानत्यं प्रवर्तते |

(प्. ४३९) कर्तृत्वं तदभिन्नत्वात् तद्वदेवोपचारतः || इति | 

यतः यत् परार्थमात्र संवित्तिरूपं स्वेतर शिवादि पदार्थ 
त्वावच्छिन्नपदार्थ सत्तामात्र संविल्लनन्तत्च्छक्ति संज्ञितं 
शक्त्यभीहतम् | तदुक्तञ्च | पुरा शिवशक्तिपरीक्षायाम् | अनयो 
ज्ञानयोहेर्तुरविशोत्मिकाचिति शक्तिरुक्तेति | तस्य स्वसंविलक्षणात्म 
सहजशक्त्यभिहित शिवत्वापरसंज्ञित परसंवित्तिद्रूपस्य | तत् 
स्वार्थक्रियारूपलक्षणकस्वेतरविषयमात्र विषयीकरण 
लक्षणं ज्ञेयम् | क्रिया विभागरूपज्ञानार्थक्रिया न शक्तिरेव 
कर्तव्यमित्युक्ता | अग्निशक्तेर्दाहाद्यपृथक् सिद्धप्राकाशार्थ क्रिये 
व सहजं स्वलक्षणमपि न लक्ष्यमेव (प्. ४४०) लक्षणन्नभिन्नञ्च 
तदिति चिन्तामण्यादेः कामप्रदानार्थक्रियेव वृती परिणति 
विवर्तविधुरतया अपृथक् प्रथित सिद्धिमती | सैषार्थक्रिया तदुक्तं 
रत्नत्रये | शिवशक्ति परीक्षायाम् |

इच्छाकार्यमनिच्छापि कुर्वाणेच्छा चिदव्यया |
ज्ञानमज्ञानरूपै व मक्रियापि क्रियान्तथेति ||

तत् ज्ञेयं सहजोक्तलक्षण शक्त्यर्थक्रियामलेन निरुध्यते 
आमूर्तिमतोर्मलात्मनोर्नसंयोग इति प्रथितानुमिते पुनरसंस्पृश्य 
स्वसन्निधिमात्रेण स्वरूपानन्यथात्वेन शक्तिं कथञ्चिद् 
वशीकृत्य स्ववशी क्रियते | तस्मिन्निरुद्धे तस्यां आत्मसहजशक्ति 
सहजशक्त्यार्थक्रियायां तिरोभूतायान्तत् कार्यन्तच्छक्ति (प्. ४४१) 
अर्थ क्रिया सहजार्थक्रिया प्रत्यर्थं वेदनात्मकम् | अर्थं 
प्रत्यर्थं प्रति करणा पृथक् सिद्धवेदनात्मिका | नच्चायते न 
स्ववश्या भवति | ततः मन्त्रशक्त्याग्नि शक्ते 
सत्यामप्यविलुप्तिमत्यां स्वलक्षण स्वदाहादिकार्य तिरस्करणमिव 
मलात् स्वशक्त्याचिच्छक्तेः कार्य तिरोधानमुक्तलक्षणार्थक्रिया 
तिरस्करणं स्थितम् | ऋषयस्वीकृत्य पुनश्चोदयन्ति -

विषयाभिमुखी प्राक्ता शक्तिर्मलनिरोधतः |
विषयाभिमुखीनोचेत् स्थितिमस्या वदेश्वर ||

हे ईश्वर शक्तिर्विषयाभिमुखी ज्ञेयकार्यपदार्थक्रिया 
लक्षणस्वार्थक्रिया कर्त्री प्रोक्ता सा तु मलनिरोधतः | (प्. ४४२) 
मलवशीकरणात् विषयाभिमुखी अविलुप्त स्वसहजत्वात् स्वावश्य 
मलवश्या विलुप्तस्वार्थक्रियतया तदर्थक्रिया कर्त्री नो चेत् | न 
भवति यदि अस्याश्शक्ते स्थितं वद कथयस्व | ईश्वरः -

यथा चक्षुस्तमो बन्धात् सत्वरूपमपि स्फुटम् |
विषयाभिमुखञ्चापि सुनिष्टं व्यवतिष्ठते ||

एवञ्चिच्छक्तिरप्येषा मलशक्त्या विदूषिता |
स्वनिष्ठा विषयज्ञानकार्यकत्री व्यवस्थिता ||

यथा चक्षुः उपलक्षणत्वा चक्षुग्राहक शक्तिविषयामुखञ्चापि 
विषयग्रहणरूपस्वार्थक्रियाभिपितमो बन्धात्ति निरवशीकारात् 
स्पुटं सत्वरूपमपि (प्. ४४३) स्व सद्भावलक्षण स्वार्थक्रियापि यद् 
वा प्रकाशरूपापि स्वनिष्ठं अस्व वशीकृत स्वार्थक्रिया 
व्यवतिष्ठते | एवन् तद्वत् | एषा चिच्छक्तिरपि मलशक्त्या विदूषिता | 
वशीकृत ज्ञानक्रियालक्षण स्वार्थक्रिया स्वनिष्ठासंकोच 
विकासादिक विधुरवतीति सदस्ववशीकृत स्वार्थक्रियावती 
विषयज्ञानकार्या कर्त्री जडस्पन्दक्रिया हेतुत्वात् | क्रियाशब्देनापि 
शब्दितविषयज्ञानलक्षणस्वार्थक्रिया विधात्र्यपि स्व विरुद्धा 
ज्ञात्वा कर्तृत्वात्मकार्यकरी व्यवस्थिता | उपसंहरति -

मल एवं समुद्दिष्टः पुंसां सार्वज्ञबाधकः |
अनेनैवाभियुक्तत्वात् पशुत्वेन सहास्य च ||

(प्. ४४४) गणना चोदिता चैव पशुत्वेवं विबोधितः |

मल एव पुंसां सार्वज्ञबाधकः | नह्यज्ञानादिकं अनेन मले 
नैवा वियुक्तत्वाद् अवियोगित्वात् तेन विनात्रशब्दशब्दिते पशुशब्द 
प्रत्ययोगात् अस्य पदार्थस्य पशुत्वेन मलेन सह पशुरिति गणना 
षट्पदाथैकसंख्या च शब्दादुद्देशलक्षणोक्ति पूर्वपरीक्षा च 
चोदिता विचारिता | एवं मुक्तप्रकारेण पशुर्विबोधितः परीक्षितः |


श्रीशार्लिवाटिपुरनिवासि ज्ञानप्रकाशाचार्य विरचितायां 
श्रीमत्पौष्करज्ञानपादवृत्तौ चतुर्थः पटलः ||




|| हरिः ओम् ||

पाशपटलः


अथ पाशाः पुरोद्दिष्टाश्श्रूयन्तां मुनिपुंगवाः |
कला विद्या च रागश्च कलो नियतिरेव च ||

पञ्चैतानि च तत्वानि मायेयानि द्विजोत्तमाः |

अथ पशुपदार्थपरीक्षानन्तरं पाशैः पाश्यः पशुरिति च पशुशब्द 
प्रवृत्ते | पटलान्ते पशुशब्दसूचिताः पुरोद्दिष्टाः पाशाः परीक्ष्यन्ते | हे 
मुनि पुंङ्गवाः | परीक्षोक्तिः घटनियास्ते भवद्भिश्रूयन्तामिति 
वाटलीकस्संबन्धः | पदार्थात्मकस्तु पाशपदार्थलक्षणः 
वाक्यात्मकस्तु कलाद्यवनिपश्चिमनित्याद्यनेकविधः 
कलादीक्षितिपर्यन्तेत्युक्त मायीय प्राकृत तात्विक संहतौ सकला प्रमुखानि 
(प्. ४४६) पञ्चसाक्षात् परंपरया च मायोत्पन्नानीति तात्पर्यम् | 
सुगममितरत् | तत्र कलार्थक्रिया दर्शयति -

मलान् सर्वान् मनाग्भित्वा चैतन्य प्रसरात्मनः |
चैतन्य व्यञ्जिकाह्यत्र कलामलनिवर्तनात् ||

तत्र पञ्चसु मध्ये कला दीपवददीप्तिमती | रोगशक्त्यभिव्यञ्जक स्वान्तरित 
विषम वातादिदोष शक्तिकमपत्यमिव साक्षाद्यदि शिवशक्ति 
चिच्छक्तेर्मुक्तिकरीति स्वान्तरित कलयित्र्यभिहित शिवशक्त्य इष्ठतानन्त शक्तिका 
चैतन्या प्रसरात्मनः | महाप्रलयोपसंहृत कलादित्वात् स्वशक्ति कर्तव्या 
नभिव्यक्तिमदात्मनः पक्वकर्मवशात् (प्. ४४७) पुनस्तदभिव्यक्ति योग्यस्य 
प्रलये केवलिनः जात्यपेक्षैकोक्तिः ननु वच्छिन्न मलकर्म शुद्धाधिकारि 
बृन्दं विहाय प्रकृर्त्यूधवर्तिनः प्रलयाकला इति श्रुतिः क्वचित् सत्यम् | 
अशुद्धिमन्तः कर्मिणः कलायोगिन सकला अपि माया नतानु प्रत्ययोवर्तिना 
इवाति मोहयन्तीत्युपसृष्टिमतीयं श्रुतिः | सर्वान्मलान्मलेस्यैकत्वा तदीयाः 
प्रतिपुरुषं भिन्नशक्तय उच्यन्ते | तदुक्तं मृगेन्द्रे | किन्तु 
तच्छक्तयोनेकायुगपन्मुक्यदर्शनादिति | ताः मनागसर्वधाभित्वा क्षिप्त्वा 
तासामावृत्ति निवृत्तिलक्षणत्वात् | तथा वृतिलक्षणान्यथा कृत्वा मल 
निवर्तनात् | तन्मलशक्तिनिवृत्ति (प्. ४४८) लक्षणा पातनात् | चैतन्य व्यञ्जिका 
चित्समर्थयित्री इदं हि चैतन्यमित्याह -

चैतन्यज्ञत्व कर्तृत्व रूपन्तद्बलमात्मनः |
कलया व्यज्यते तत् तु तस्यैव हि तिरस्कृतम् ||

तच्च चैतन्यमात्मनो बलज्ञानक्रियात्मिका | ज्ञातृ कर्तृलक्षण कर्तृशक्तिः 
तदुक्तं मृगेन्द्रे | 

कर्तृशक्तिरणोन्नित्य बिहिचेश्वर शक्तिवत् |
तमच्छन्नतयार्थेष्ठ नाभाति निरनुग्रहेति ||

तत् बलः ज्ञत्व कर्तृत्व रूपं ज्ञानक्रियालक्षण स्व कर्तव्य सहज 
स्वलक्षणपुरा च विस्तारितम् | तत् तु कलया व्यज्यते | किञ्चित् स्ववशीकृत 
स्वकार्यं क्रियते | तस्यैव हि तिरस्कृतं कार्यमित्यध्याहार्यम् | यद् वा 
कार्यप्रवृत्तिलक्षणतिरस्कृति (प्. ४४९) भावेत्तः ननु श्रीमृगेन्द्रादिषु | कला 
कर्तृशक्ति व्यञ्जिका विद्यदृक्शक्ति व्यञ्जिकेति श्रूयते | सत्यम् | स्व स्व 
कर्तव्यत्वेन सहैकत्वा च्छक्तेर्नैकांशेन व्यक्तिः सयुक्तिका | किन्तु वैद्य 
वृत्या समुत्पाटि पटलद्वारोपोद्बलित प्रकाशैदक्षणैककर्तव्यैक 
चक्षुश्शक्तिः पुनरञ्जन सेवादिनेव कलावृत्या समुत्पाटित 
मलशक्तिद्वारोपोद्बलितज्ञानक्रियैक लक्षणैक कर्तव्यैक ज्ञातृकर्तृ 
लक्षणकर्तृशक्तिः पुनस्सुपरीक्षितव्य विद्ययाविष्पष्टं सुदर्शितविषय 
क्रिया द्वैति ज्ञानलक्षणस्वार्थक्रियां लभत इति न किञ्चिदसमञ्जसम् | 
बलञ्चैक देशतः कलावृत्या व्यज्यत इत्याह -

(प्. ४५०) सर्वात्मना कलानैतच्चैतन्यं व्यञ्ज्ययत्यणोः |
किन्तु कर्माणुसारेण कलावृत्यैकदेशतः ||

सुगतं व्यापारक्रमेण प्राथमिका कलेत्याह -

ततश्चायं कलाबन्धः पुंसां प्राथमिक स्थितः |
यतः कलां विना तेषां रूपान्तन्नतु सिध्यति ||

ततश्चायं कलाबन्धः पुंसां प्राथमिक स्थितः |

कुतः यतः कलां विना सृष्ट्यनुक्रमेण दानकालनियत्यनुषंगितानामपि 
तेषां पुंसां तत् ज्ञानकर्तृलक्षणैक स्वलक्षण स्वसंवित् स्वचिह्न 
कर्तृरूपं न तु सिध्यति | ननु ज्ञानक्रियैक लक्षणैक स्वलक्षणस्वैक 
कर्तव्यैककारणरूप मलात् स्वकर्तव्य तिरोधानद्वारा न सिध्य तु 
काक्षतिरनैक कर्तृरूपस्येत्यत आह -

(प्. ४५१) ततस्तच्छून्य कल्पं स्याच्चैतन्य प्रसरं विना |
ग्राहकत्वेन तत्सिद्धेर्न च तद्गहणं विना ||

यतो ग्राहकत्वेन स्वेतरसंवित्तिलक्षण स्वकारणकर्तव्यज्ञानक्रिया कर्तृ 
भूतेन तत् स्वकरणभूत स्वसंवेद्य स्वेतरसंवित्तिरिति प्रथितशक्त्यतिहित 
नैसर्गिक स्वगुणसमवेतिना शक्तिमत् शब्दाभिहित स्वसंविल्लक्षणरूपेण तत् 
सिद्धेः | तत् पुंकर्तृरूपेण सिद्धेः ग्रहणं विनास्वेतरसंवित्ति 
शक्तिलक्षणकरणं विना तद्व्यक्तिमन्तरा तत् कतृरूपौ च न सदिव वर्तते | 
ततस्तस्मात् कारणात् व्यञ्जकभूतां कलां विना चैतन्यप्रसरं विना 
स्वेतरसंवित्ति व्यक्त स्वार्थक्रियामन्तरा तत् पुंस्वसविलक्षण कर्तृरूपं 
शुन्यकल्पं स्यात् | (प्. ४५२) असत् | सदृशं भवेत् | पुरोक्तञ्च परसंवित्ति 
स्वसंवित्तिस्सती स्वसंवित्ति सिद्धेति | तदनेन तु | नतु शक्तिः परापेक्षा 
वस्तुतोस्तीत्युक्तवन्तस्सदा बिन्द्वादि विषयास्तित्वमजानन्तः प्रतिक्षिप्ताः 
उपसंहरति -

ग्रहणा भावतस्तस्य ग्राहकश्शुन्यवत्स्थितः |
तन्निवृत्यर्थमादौ तु मायातो जायते कलाः ||

तस्य कर्तु ग्रहणा भावतः | स्वकार्यवेदन कृत्यानभिव्यक्ति द्वारा 
शक्तिलक्षणकरणानभिव्यक्तितः | स ग्राहकः | कर्ता स्वयमतिरोहितोपि 
शून्यवत् स्थितः | अनभि व्यक्तिमत् स्वरूप वा निवस्थितवान् तन्निवृत्यर्थं 
समर्थितकरणघटनद्वारा तत् कार्तृरूपा सदिवस्थिति विघटन निमित्तकला तु 
प्रत्यनुक्रमेणादौ सर्गारंभे (प्. ४५६) पुरुषयोः कर्मनिमित्त 
भोग्यभोक्तृत्वकसंबन्धात् शिवशक्त्यधिष्ठितानन्तशक्तिक्षोभतो मायातो 
जायते | ततः कर्मादीनां सुखादिफलजननमात्र चरितार्थत्वात् कर्तृरूपा 
सदिवस्थिति विघटनार्थक्रियान्यथानुपपत्तितः | प्रथमतोनुक्रमेण शनै 
स्वपुरुषस्वरूपाविविक्तं यथा भवति | तथा सर्वान्य कारकप्रवृत्ति निवृत्ति 
हेतु भूतत्वात् | नैसर्गिकचिल्लक्षण कर्तृशक्ति व्यक्ति कत्री सति तद्वारा कर्तृ 
सहकॢप्ति संस्पर्शिनी कर्तृरूपकृतिमती कलक्षेव इति धातोः कलयति मलं 
क्षिपति इति सिद्धव्युत्पत्तिका | स्वमलालिंगितपुरुषा कला कर्तृकारकमुच्यते 
तदुक्तम् | मृगेन्द्रे | 

(प्. ४५४) इत्येतदुभयं विप्र संभूयानन्यवत्स्थितम् |
भोगक्रियाविधौ जन्तोर्निजगुः कतृकारिकम् || इति |

नहि विद्यादिकमिव करणकारकम् | विद्याविदार्थक्रियां विदर्शयति -

ततो विद्या कलातत्वादभूद्भोगर्थमात्मनः |
कलया कर्तृभूतस्य बुद्धिलक्षणकर्मणः ||

आलोकने यत् करनं सा विद्या शिवशासने |

ततः कलातत्व जन्मसमनन्तरं विद्यानन्तक्षुब्धात् कला तत्वात् आत्मनो 
भोगार्थं सुखदुःखमोहात्म त्रिविधवेदननिमित्तमभूत् | विद्यार्थ 
क्रियां विविच्यन्दर्शयति | कलयेत्यादि | कलयोक्तप्रकारेण कर्तृभूतस्य ज्ञातृ 
कर्तृलक्षणज्ञानक्रियार्थ क्रिया कर्तृभूतस्य (प्. ४५५) 
बुद्धिलक्षणकर्मणः | बहिष्ठस्त्र्यादि विषयोपरक्ति निमित्त 
समुत्थान्तस्सुखादिरूपस्य आलोकने | स्ववृत्तिव्यक्त स्ववृत्यविविक्त दृक्क्रियार्थ 
क्रियाकरणभूतशक्ति निर्वर्तनीयभोगलक्षणज्ञानार्थक्रियायां यत् 
करणं करणाविविक्तं भूत्वा करणकारकं सा विद्यते अनयेति सिद्ध 
व्युत्पत्तिकावेदन समर्थनार्थक्रियान्यथानुपपती समुत्थार्थापत्ति सिद्धा 
विद्या | इत्थं कुलालादि घटादि कर्तृशक्ति संरम्भ शब्दशब्दनीय 
क्रियार्थक्रियायां कलास्पदाहंकारः करणमिति वक्ष्यामः | ननु बुद्धि | 
ज्ञानशक्तिव्यञ्जकेति बुद्धिविज्ञानव्यञ्जनार्थक्रियायां 
विद्याक्लिप्तिनानार्थकी | तदयुक्तम् | तथात्वे काविलानामपि (प्. ४५६) व्यञ्जके 
मनसिक्लिप्ते बुद्धि क्लिप्तिन् न यदि तादृशी तर्हि पुनः कृदृशी स्यात् | ननु 
व्यञ्जकक्लिप्त्युपरिव्यञ्जकक्लिप्तिन्न नैरर्थकी किन्तु करणक्लिप्त्युपरिकरण 
क्लिप्तिर्दौष्टिकी | तदयुक्तम् | इन्द्रियलक्षणं करणस्यावयोस्सिद्धमनेलक्षण 
करण सापेक्षित्वात् | ननु भोग इति प्रथितसुखदुःखमोहसंवेदनसाधनैक 
बुध्यर्थक्रियायां विद्याक्लिप्ति व्यर्था | तदयुक्तम् | अश्वेन पथादीपिकया 
यतीतिवत् भोगसाधनैक बुध्यर्थ क्रियायां भोगेऽर्थस्सर्व...ट्वामिति 
श्रुतेरस्मद्दृष्ट्यविरुद्ध युष्मद्दृष्ट्यापीन्द्रिय क्लिप्त्यानैकान्तिकत्वात् | अथ 
भोगसाधनार्थक्रियासाम्येपि विविधरूपादि ज्ञानसाधनविविधार्थ (प्. 
४५७) क्रियत्वात् विविधेन्द्रिय क्लिप्तिः | यद्येवं विद्या बुध्योर्भोगसाधनार्थ 
क्रिया साम्येपि विशदृशलक्षणार्थक्रियत्वं विद्यते | 
बुद्ध्र्बहिरन्तरनुक्रमेण करणकर्मतास्तित्वादित्याह -

बुद्धिर्हि कर्मग्राह्यत्वाद् आत्मनो घटकुड्यवत् |
ग्राह्यं करणसापेक्षं दृष्टं रूपादिकं यथा ||

बुद्धिर्हि कर्मबाह्य विषयाध्यवसाय स्मृति प्रतिभादि प्रकाशहीनतया च 
सुखाद्यन्वित स्मृक्चन्दनवनितादि बाह्यविषयसाध्यवसायः स्मृतिः 
प्रतिभेति त्रिविधबोधद्वारा स्वात्मन्निज्योदिष्टोमक्रियादिजनित स्वगुणभूत 
संस्कृतिलक्षण कर्मोपादानज सत्वादिलक्षण धर्मज्ञानादीनां 
भोग्यदशात्मना (प्. ४५८) प्रत्ययरूपेणोद्भूत 
सत्वादिकत्वतस्सुखदुःखमोहाकारपरिणतिमत्तया च भोग्यतया ग्राह्यत्वात् 
| वेद्यत्वात् | तदुक्तं तत्वसंग्रहे | बुद्धिर्विषयकारा सुखादिरूपा समासतो 
भोग्यं भोग्ये भोगो भोक्तुश्चिद्व्यक्तिर्भोग्य निर्भासेति | यत्र 
ग्राह्यन्तत्कर्मपट कुड्यवत् पुन बुद्धिर्न कलोपकृत कर्तृमात्र सापेक्षा | 
किन्तु करणोपकत्री सती करणसंज्ञित विद्योपकृतचिच्छक्तिलक्षणकरण 
सापेक्षा च स्यात् | कर्मत्वात् ग्राह्य सत्कर्म यत् तत् करणसापेक्षन्दृष्टम् | 
यथा करणोपकर्तृ सत्करणसंज्ञितचक्षुरादिन्द्रियोपकृत 
चिच्छक्तिलक्षणकरण सापेक्षं रूपादिकं यत् करणं बुद्धिबोध 
क्रियायां साद्येति विद्यासिद्धिः | फलितमाह -

(प्. ४५९) ततस्तच्चक्षुराद्यैश्च क्रमेणार्थे विनिश्चिते |
बुध्यन्तैर्निश्चितार्थैस्तां पुमान् संवेत्ति विद्यया ||

बिंबितविषत उत्तरीतेरनुपदमेव वक्ष्यमाणनयेन च चक्षुराद्यैः 
करणभूतैः क्रमोणार्थे विनिश्चिते | बुध्यन्तैस्तैर्निश्चितार्थैस्सहतां 
प्रतिबिंबितविषयतया तो भोग्यतया समुत्थभाव प्रत्ययोद्भूतगुणात्म 
सुखादि परिणति मती मतिं विद्यया विद्योपकृत चिच्छक्त्या पुमान् संवेत्ति | 
तदुक्तं तत्व प्रकाशिकायाम् | बुद्धिर्यदास्य भोग्या सुखादिरूपा तदा 
भवेत् | करणं विद्येयं करणं स्यात् | विषय ग्रहणे पुनर्बुद्धिरिति 
कलोद्बलनमात्रा चिच्छक्तिर्नकरणमित्याह -

(प्. ४६०) चिच्छक्तिः करणं बुध्या लोचनेनेह केवला |
विद्या सम्मिश्रिता किन्तु विद्यैव करणं ततः ||

बुद्धिञ्चिच्छक्तिरेवेह यदि पश्येत केवला |
तदा संवेदनं भोगरूपन्नस्यात्कदाचन ||

तस्या विवेकरूपत्वाद् अविवेकः कथन्तथा |
तस्माद्भोगस्य संवित्तौ विद्याकरणमात्मनः ||

भोगस्येति कर्मव्युत्पत्या भोग्यस्य सुखादेरिति यावत् बुध्यपि 
विक्तचिच्छक्तेर्भोगाभिहित वेदनार्थक्रियेदानीं दृश्यते | मुक्तौ सास्तीति तु न 
श्रूयते | ननिर्हेतु मतीयमिति पिण्डितार्थ स्पष्टः पदार्थः | 
चिच्छक्तेरविवेकरूपवेदनप्रकारञ्च रत्नत्रये | तत्र 
चित्स्वाभिसंबन्धबुद्धितत्वा विवेकतः | 

(प्. ४६१) आरोप्यात्मनि तद्वृत्ति विकारानविकारिणी ||

जन्मादी ननु जातेति नष्टेति विविधेति च |
स सुखेति स दुःखेति स्वात्मानन्दर्शयत्यणोः || इति |

इत्तोपि विद्या सिद्धिरित्याह -

किञ्चाक्षवस्तु संयोगाद् यो बोधो निर्विकल्पकः |
स च विद्यात्मको ज्ञेया बुद्धेस्तत्रा प्रवृत्तितः ||

किञ्च बुध्यविविक्तसंवेदनं विनापि अक्षार्थसंयोगान् 
मनोधिष्टितेन्द्रियार्थ संयोगाद् यच्छिच्छक्तौ व्यक्तो निर्विकल्पको बोधः | 
निर्विकल्पकं ज्ञानं स च विद्यात्मको ज्ञेयः तन्निर्विकल्पज्ञानञ्च 
विद्याव्यक्तचिच्छक्तिकर्तव्यं ज्ञेयं कुतः बुद्धेस्तत्रा प्रवृत्तितः | 
बाधामनुषज्य तर्कयति -

(प्. ४६२) तस्यास्तत्रापि हेतुत्वे सोपिस्यान्निश्चयात्मकः |
तद्विनिश्चय रूपोयं बोधस्त्वालोचनात्मकः ||

तस्या बुद्धेस्तत्रापि इन्द्रियार्थ बोधेपि हेतुत्वे तु तद्विनिश्चयरूपः तदर्थ 
विगतपरामर्शलक्षणो यमालोचनात्मकः | अवलोकन रूपमात्रो बोधः स 
इतः पश्चात् भाव्यमानो निश्चयात्मकः | परामर्शरूपो भोधिपि स्यात् | 
बुद्धिर्विद्योपबृंहिताक्षार्थबोधोव्यभिचरति व्यभिचरन्ति चाक्षा 
विद्योपबृंहित बुध्यर्थबोधे तथा हि स चिच्छक्तिक रागसहभूतं 
वक्ष्यमाणनयसिद्धं मनस्ववृत्ति व्यक्त स्ववृत्युपहित स्ववृत्यविविक्त 
क्रियाशक्तिलक्षणेच्छाशक्ति दृक्क्रियार्थक्रियया संकल्पैकाग्रतेच्छा 
त्रिशब्दशब्दित स्ववृत्याकलोद्बलितकर्तृ (प्. ४६३) चिच्छक्तिकं पुरुषं 
विनिष्कृष्येन्द्रियमार्गेण प्रेरयितत्वा तदिन्द्रियमर्थेन सहसंयोजयति | 
तदुक्तं सर्वज्ञानोत्तरे |

प्रकाशं मनसायुक्त इन्द्रियैस्सहयुज्यते |
इन्द्रियाणि ततोर्थेषु नित्यमेव प्रवर्तत || इति |

मतंगे च |

संकल्पे न सरागेण स्पुरद्वीर्येण वेगवत् |
विनिष्कृष्याक्षमार्गेण प्रेरयित्वा तदिन्द्रियम् ||

अर्थेन सहसंयोज्य सरागच्च निवर्तत | इति |

तदनु हि ज्ञानेन्द्रियं स्ववृत्तिव्यत्त स्ववृत्युपहृत स्ववृत्यविविक्त ज्ञानशक्ति 
निर्विकल्पालोचन लक्षणार्थक्रियया विद्योपहित स्ववृत्या पुरुषं 
विषयमालोचयति | (प्. ४६४) तदनु हि | राग स्ववृत्तिव्यक्त स्ववृत्युपहित 
स्ववृत्यविविक्त क्रियाशक्तिलक्षणेच्छाशक्तिः दृक्क्रियार्थक्रियया 
अभिलाषनाम स्ववृत्यावक्ष्यमाणमनोवृत्तिसमनन्तरं यथाहं 
कारिकगर्ववृत्या किं विषयोयं बोधयति परामर्शयोग्यस्संपद्यते | तथा 
निर्विकल्पपुरुष सहभूतबोधमाकर्षयति | तदुक्तं स्वायंभुवे |

कलोद्बलितचैतन्यो विद्यादर्शीत गोचरः |
रागेणरञ्जितश्चायं बुध्यादि करणैस्तदः || इति |

तदनु हि | पुरुषेण तं निर्विकल्पबोध विषयाध्यवसाय चिकीर्षया मनः | 
पुनश्चोदितं काकसाक्षिपं मनश्चारो बहिरन्तः प्रवर्तनादिति वक्ष्यमाण 
नयेनो (प्. ४६५) भयप्रचारमपि बहिः प्रचारेण तेन च बहके न युक्तं प्रोक्त 
संकल्पाख्य स्ववृत्या पुनस्तदिन्द्रियं सम्यगधिष्ठाय मनः 
परीक्षायां वक्ष्यमाणविकल्पाख्य स्ववृत्या बहुष्वालोचितेषु विकल्प्येक 
पदार्थं विषयीकृत्य पुनः प्रोक्त संकल्पाख्य स्ववृत्या 
पूर्वानुभूत्यानुगुण्येन अमीयधर्मवनिता या येव नान्यस्य सृगोदेरिति स 
सन्देहं पुरुषं संकल्पयति अनुस्मारयति एकाग्रयति निर्वत्यमानः पुन 
स्वान्तः प्रचारणेन संकल्पाख्य स्ववृत्या किं विषयोयं बोधः तदहं 
परिच्छेत्स्यामीत्याहं कारिकं ग्राहक परामरिशन्तदेकनिष्ठं विदधाति | 
तदनु हि | अहंकार स्ववृत्तिव्यक्त स्ववृत्युपहित स्ववृत्यविविक्त (प्. ४६६) 
स्वधोमुखज्ञानशक्त्यर्थक्रियया ग्राहकाध्यवसायाभिमान 
ग्राहकपरामर्श गर्व नाम बृन्द स्ववृत्या किं विषयोयं बोधः तदहं 
परिच्छेत्स्यामीति पुरुषमहं कारयति | तदनु हि | मनः पुनस्वान्तः 
प्रचारेण | संकल्पाख्य स्ववृत्या निस्सन्देहं सेयं वनितेति बौद्धं 
ग्राह्य परामर्शन्तदेकनिष्ठं विदधाति | तदनु हि | बुद्धि स्ववृत्तिव्यक्ति 
स्ववृत्युपहित स्ववृत्यविविक्त विषयोन्मुखज्ञानशक्ति 
स्वनिष्ठसमुद्यमात्मज्ञानार्थ क्रियया ग्राह्याध्यवसाय 
ग्राह्यपरामर्श निश्चय व्यवसाधनाम बृन्द स्ववृत्या वासनागोचर 
प्राप्तविषयाभिमानात्मिकया शब्दोल्लिखितया पूर्वदृष्टाकार ग्रह 
पटीयस्या स्वोर्थराग प्रत्यर्थाभिलाषार्थक्रिया (प्. ४६७) समुत्थापि कया 
नानावयव नानागुणसादृश्य लक्षणजातिस्पुरण स्वलक्षण तदक्ष 
निर्विकल्पार्थ बोधमवलंब्येयं वनितेति निस्सन्देहं पुरुषं 
अध्यवसाययति वक्ष्यति | तथा मनः परीक्षायाम् | 

क्रमेणैवार्थसंवित्तिः पूर्वमालोचनात्मिका |
सन्देहरूपिणीपश्चाद् अभिमानात्मिका ततः ||

व्यवसायात्मिका पश्चात् क्रमेणैवं व्यवस्थितेति | तदनु हि | तदित्थन्तदेतत् सृक् 
चन्दनवनितादि दर्शन स्पर्शनाद्येकतम समुत्थाद्यवसायात् | अथवा 
दर्शनानुदर्शन दर्शनानुस्पर्शन स्पर्शनानुस्पर्शन स्पर्शनानु 
दर्शनादि सन्तति समुत्थाध्यवसाय सन्ततेर्वा | यदा प्रतिबिम्बित 
विषयाकृतिमती (प्. ४६८) मतिर्भवति | तदानीन्नामिश्रं परिणमत इति न्यायेन 
जनकन्द्यारकं भोग्यमध्यात्मादिति साधनमिति | मृगेन्द्रे कर्मलक्षण 
श्रुतेश्च ईश्वरादि सापेक्षभोजकसजातीयकम् | मालबनात् | भोग्य पुराहित 
कर्म सस्कृते समुत्थबौद्धपौर्वगुणभूतभावाधिवासनायास्समुत्थ 
बौद्ध पौर्वगुणभूत प्रत्ययात् समुत्थबाद्धाधुनिकविषयित सुखादिरूप 
मनोहंकारवृत्ति पुराघ्राते विषयिनिबुध्यन्त स्वसात्विकाध्यवसाय 
स्वप्रकाशे सुखादिलक्षणभोग्य निर्भास वेदनात्मभोगलक्षण 
स्वार्थक्रियां स्वां स्वसंवृत्तिलिंगिनः शक्तिमतः पुंसः परसंवित्ति 
लिंगिनी चिच्छक्तिः | यद्यपि सुखाद्यसंस्पर्शिनी (प्. ४६९) विद्योपहित 
स्वनिष्ठसमुद्यति मती सति ससुखेति सदुःखेति तावदनुभावयति | इदं मनः 
कर्तव्यमिदमहंकार कार्यमिदं बुद्धिकरणीयमिति विविक्तानुभूतिरपि 
विद्याकृत व्यक्तिमतीत्याह -

अभिमाने तु संकल्पे निश्चये वेदनन्तु यत् |
अहंकारमनोबुद्धि कार्ये तदपि विद्यया ||

सुगमं सौगात दृष्ट्यनुवासितत्वात् बुद्धिबोधहेतुः | किं 
कथञ्चिच्चिदन्तरं कल्पयित्वा क्लिप्त तच्चिद्बोध व्यञ्जिका विद्येत्येतत् | कल्पना 
गौरवसमाविष्कृति मदुक्त्येति न वाच्यमित्याह -

बुध्यादयो जडत्वेन न बोधस्य तु हेतवः |
विद्या कलुषिता तस्माच्चिछक्तिर्बोधिकात्मनः ||

(प्. ४७०) सुलभः | पुनरिदमिव स्पष्टयति -

किन्तु बुध्यादयोऽन्येभ्यो रविवत् संप्रकाशकाः |
बोधात्मकप्रकाशे तु नतेषामपि हेतुता ||

किन्तु जन्यत्वमस्ती | यद्यपि बुध्यादय इन्द्रियान्ताः अन्येभ्यस्तंभ 
कुम्भाभ्यः रविवत् संप्रकाशकाः | स्वपरात्म प्रकाशकाः | त्वपि यद्यपि 
तेषां बोधात्मकप्रकाशे चिद्रूप स्वपरप्रकाशे यदि भवत्यपि 
व्यञ्जकतया सहजस्वलक्षणस्वार्थक्रियाफलतया न हेतुता | चिद्व्यक्ति 
भूमि भूत चिदित्युपचरित जडरूपप्रकाशेस्तीत्याशयः | ननु 
बुद्धेर्दीपवद्रपि वद्वा स्वपरप्रकाशत्वात् स्वविषयबोधकरणीये 
करणत्वमस्तु किं सिद्धा या विद्या या तदुक्तम् | (प्. ४७१) 
दीपप्रकाशोपबृंहित चक्षुर्वत् बुद्धिप्रकाशोपबृंहित विद्या सिद्धिः | 
दर्शितञ्च पूर्वं भोगकारिकासु च | कृतेह्याक्षेप समाधाने |

प्रदीपवन्मतिस्तस्या स्वपरात्मप्रकाशिका |
विद्यादे करणं पुंसो विद्याया किं करिष्यति ||

प्रदीपः करणं पुंसां स्तंभाद्यर्थोपलब्धिषु |

दीपोपलब्ध....क्षुश्च बुद्धावप्येवमिष्यताम् || इति | उपसंहरति -

भोगस्वीकरणे विद्या संविदः करणं ततः |
कलावृत्तिं विना तस्याः नानयोः कार्यसंकरः ||

कलातोऽन्तरं विद्या द्वितीयो बद्ध आत्मनः |
कलाविद्याह्वयौ बद्धौ कर्तुरेवोपकारकौ ||

(प्. ४७२) भूत्यत इति कर्मव्युत्पत्या भोगस्सुखादि भोगस्वीकरणे 
सुखादिलक्षणबुद्धिविषय संवेदने संविदः स्वसंविल्लक्षणात्मनः 
एतस्यावृत्तिरिति शेषः कर्तृसंस्पर्शिनी कलावृत्तिः करणसंस्पर्शिनी 
विद्यावृत्तिरिति स्वस्ववृत्तिलक्षणकार्य सांकर्यन्नास्तीत्याशयः | 
उपकारत्वमनुमतस्साक्षात् परम्परयेति मन्तव्यम् | स्पष्टन्तदितरपदार्थः 
| रागार्थक्रियामाविष्करोति -

प्रवृत्तस्य प्रसक्त्यर्थमपि रागः प्रवर्तते |
भोगाभावादसक्तस्य भुञ्जानस्य मलीमसान् ||

भोगानतृप्ते तस्यातः कर्तुरेवोपकारिता |

प्रवृत्तस्य भोगक्रियां कर्तुं तत्वद्वय समर्थितोद्य तस्य भोगाभावात् | सृक् 
चन्दनवनितादि भोग्यासम्भवात् | (प्. ४७३) तत् सन्निध्य सम्भावाद् वा | 
असक्तस्य नभिलषितस्य प्रसक्त्यर्थं अभिलाषनिमित्तं मलीमसान् अति 
कलंकसंकुलादिति विरतिकरान् भोगान् भोग्यान् भूकानस्या तृप्तेस्तदविरति 
हेतोः रागोपि रजते नेनेति करणव्युत्पत्ति सिद्धः प्रवर्तते कलातत्याज्जात स्वार्थ 
रञ्जनार्थक्रियां करोति | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

तदभिव्यक्त दृक्च्छक्तिन्दृष्टार्थोप्यविवासितः |
नैतितज्जनकं रागं तस्मादेव सृजत्प्रभुः ||

सतेन रञ्जितो भोग्यं मलीमसमषिस्पृहन् |
आदत्तेन चतुर्भुञ्जानो विरागमधिगच्छतीति ||

तत्रैव तर्हि द्वेषस्यापि तत्वान्तरत्व उस्त्वीत्याक्षिप्य (प्. ४७४) तस्य रागार्थक्रिया 
विशेषत्वान्नेति सविस्तरं परीहृतन्ततो व धार्यम् | अतः कारणात् कर्तुः 
पुरुषस्यैव भोगार्थन् तस्य रागस्योपकारितोपकृतिस्सिद्धेति शेषः | परीक्षोपरि 
भविष्यति | कालनियति वृत्तिन्दर्शयति -

कालः प्रवृत्तमेवाणुं कलयत्यात्म वृत्तिभिः |
नियतिश्च तथा कर्मफले नियमयत्यणुम् ||

तस्मान्नियति कालौ च स्थितौ कर्तुपकारकौ |

सूक्ष्मदेहांगभूत स्वान्तरित कलयित्र्यभिहित 
शिवशक्त्यधिष्ठितानन्तशक्तिकः | कलयति प्रेरयतीति व्युत्पत्ति सिद्धः कालः 
रागादिकञ्चुकत्रयजनितभोगसंवित्तिर्न्नियति नियतमणुं 
प्रलयान्तमात्मशक्तिभिः (प्. ४७५) बहिर्भूत स्वत्रुटि लवनिमेषमुहूर्तादि 
कार्यकलाभिः कलयत्याक्षिपति नियमतीति व्युत्पत्तिसिद्धा नियतिश्च यथा न 
सांकर्यं तथाणुं कर्मफले नियमयति | विपर्या सस्वीकारे निरूणधि | 
तस्मादित्यादि सुगमम् | ननु अवस्यन्तवत् भोगस्तत् साधनानि च भोक्तुः 
कर्माशनानि तदपेक्षां विना भोगवैचित्र्यानुपपत्तेः तस्यैव हि 
नियामकत्वं किमित्यसिद्धया नियत्या तथा चोक्तम् | यस्माच्च येन च यथा च 
यदा च यच्च यावच्च यत्र च शुभाशुभमात्मकर्म | तस्माच्च तेन च तथा 
च तदा च तच्च तावच्च तत्र च विधातृवशादुपैतीति || तदयुक्तं पुमर्थः 
कर्ममात्र निबन्धन इति शरीरेन्द्रियादेरप्यानर्थक्य प्रसंगात् | (प्. ४७६) अथ 
देहादि सापेक्ष कर्मपुमर्थसाधकम् | तर्हि नियति सापेक्षमत्र भवत्वित्याह 
-

आसामञ्जस्य रोधेन कर्मणोप्युपकारिता |
नियतिस्तद्वत् कालोपि कलाभोग्ये यदात्मनः ||

आसामञ्जस्य रोधेन चातुर्वेद्यमितीतिवत् | स्वार्थेष्यज्ञ स्वजातीयकर्मफल 
विपर्या सनिरासेन स्वकर्तृ स्वफलस्य कर्त्रन्तर स्वीकारनिरासेन 
कर्त्रन्तरकर्मफलस्य स्वकर्तु स्वीकारनिरासेन वा कर्मोविभुक्तिकर्तारं 
प्रत्युपकारिता | नियति सापेक्षोपकृतिस्सिद्धा न तु कर्मणा आसामञ्जस्य 
रोधेन नियते रूपकारितेति व्याख्येयम् | नियतेन्नियतिरियमस्येति कर्म व्यवहि 
नियन्त्र्यभिहित शिवशक्ति (प्. ४७७) प्रणुन्नानन्तरशक्ति क्लिप्ति लक्षणनियमनं 
समालिंग्य समुत्थत्वात् | मृगेन्द्रेपीत्थं कृते ह्याक्षेपसमाधाने | 

भोगार्थ सर्वतत्वानां सोपि कर्मनिबन्धनः | 
कर्मैवास्तु शरीरादि ततस्सर्वमपार्थकम् ||

अथ देहाद्रिं सापेक्षं तत् पुमर्थ प्रसाधकम् |
ततो नियति सापेक्षमस्तुकर्मनियामकम् || इति |

इदमेव सर्वकलादि तात्विकवृत्तिनिबन्धनतया कर्माक्षेपे समाधानम् | 
यथात्मनः कलाभोग्यसुखादिके स्वीकारकृतौ कर्तृनन्यस्थिति मत्तया 
कर्तृकारकं तद्वत् तथा निव्यतिः कर्तृकारकम् | कालोपितद्वत् कर्तृकारकं 
रागतत्वं परीक्षितुं पुनस्समुद्धरति -

(प्. ४७८) अथाणोः कलितस्यैव विद्यया कलयापि च |
कलातो जायते रागस्सद्यः पुंसां प्रवृत्तये ||

अनिच्छन्नहि भुञ्जानो दृश्यते क्वचिदप्यणुः |
रागद्भोगेषु सक्तत्वात् भोग्यं भोक्तुमतोऽर्हति ||

स्पष्टोक्षरार्थः | ऋषयः -

स तु बुद्धिगतो रागः किमन्यत्रापि चेष्यते |
अलमेकेन चेद्वाभ्यां किमत्र कथयेश्वर ||

यस्सक्ति स्वकार्य सतुह्यवैराग्यं शब्दशब्दितो बुद्धिगतो रागः | 
सरागश्चान्यत्रापि सक्तिव्यतिरिक्त कर्तव्येपि किमिष्यते | अपि च 
शब्दस्सगलोरस्समुद्धृति समुच्चरितस्तु नेति | प्रतिषेधोक्तिमुद्धारयति | अत्र 
सक्तौ चेद्यदीष्यते | तर्ह्येके नालं द्वाभ्यां किं कथयेश्वर | ईश्वरः -

(प्. ४७९) योयं बुद्धिगतो रागस्संप्रोक्तः प्रत्ययात्मकः |
सस्यादनेन रक्तस्य नारक्तस्य कदाचन ||

मलोपि सक्तौ तस्यादिरित्युक्तस्तस्मिन्निरूपणे | योयं बुद्धिगतो रागो यदि 
प्रत्यय दशामनापन्नः कार्यकरः | तदावसानारूपत्वात् 
वासनावस्थायामपि कार्यकरत्वे बुद्धेरनन्तवासनायोगे न पुंसो 
युगपद्विरुद्धानन्त प्रतिपत्ति वैश सप्रसङ्गात् प्रत्ययात्मकस्संप्रोक्तः 
भोग्यदशां प्राप्यकार्यकरो भूत्वा पुङप्रत्यय व्यञ्जकत्वात् प्रत्यय 
शब्दशब्दितः प्रत्यया विविक्तस्स्वरूपः समुदितः सोनेन कलोत्पन्नेन रागेण 
रक्तस्याभिलषितस्य स्यात् कार्यकरो भवेत् | (प्. ४८०) न कदाचन तेनारक्तस्य 
बुद्धिगतरागस्य भोग्य विशेषत्वाद्वक्ष्यमाणनयेन 
वीतरागाभावप्रसंगात् | अथ मुक्ते विरक्तिं किं करिष्यति | नहि मलोपि तस्य 
पुंसस्सक्तौ रक्तौ तन्निरूपणे तं मलपरीक्षायामादिः करणमित्युक्तः 
परीक्षितः | ततस्समले रक्तिकर इति न विपर्यासः | फलितमाह -

तस्मादनेन रागेण विद्यया कलुषीकृता |
चिछक्तिरिच्छारूपैव सती बुद्धिगतेन च ||

रागेण सह संपृक्ता विषयं विषयं प्रति |
भिन्नाविशिष्टरूपस्यादन्या सामान्य रूपिणी ||

तत्र ग्राहकनिष्ठोयं रागो बौद्धात्प्र्ठङ्मतः |

तस्मादुक्तकारणात् कलाभिव्यक्त्या ज्ञानक्रियार्थक्रिया (प्. ४८१) ज्ञातृ 
कर्तृलक्षण कर्तुः शक्तिः विद्यया कलुषीकृता समर्थी कृता विविक्ता विषय 
गोचर समर्थज्ञानार्थ क्रिया सती ज्ञानशक्ती संज्ञिता अनेन माये येन 
रागेण सहसंपृक्ता सन्निधिमात्र वशीकृताभिलषितासति इच्छारूपैव 
कलाभिव्यक्त क्रियार्थ क्रियामात्रविवक्षया क्रियाशक्ति सैवरागकृतरक्तिमती 
तदौपाधिक स्वक्रियार्थ क्रियाविभूर्तदृक्क्रिया लक्षणेच्छार्थक्रियावती सति 
| इच्छाशक्तिसंज्ञिता इयमेवेच्छाशक्तिर्मनसन्निधिमतीति दृक्क्रिया 
लक्षणसंकल्पार्थक्रिया समुद्धिति मती च भवति सैषेच्छार्थक्रिया 
समुद्धीतिमत्वेव बुद्धिगतेन च रागेण सह पुनस्संप्रक्तासती इच्छारूपा 
(प्. ४८२) विषयं विषयं प्रतिभिन्ना सृगियञ्चदनमिदं वनितेयं 
वाराप्तव्यमिति | प्रत्यर्थगत स्वेच्छार्थक्रिया वती सति विशिष्टरूपा स्यात् 
सृगिच्छेयञ्चन्दनेच्छेयं वनिते च्छेयमिति व्यावृत्त स्वार्थक्रियेच्छा 
लक्षणा भवेत् | अन्या मायेय ग्राहकनिष्ठरागकृत साधारण 
विषयमात्रेच्छार्थक्रियावती सति सामान्यरूपिणी अन्या वृत्त 
स्वेच्छालक्षणार्थक्रिया स्यात् तत्रेत्याद्यर्थस्पष्टः पुनः 
पराशयमाशंक्य परिहरति -

भावना त्रिगुणात्मत्वादिष्यते सुखरूपिता |
तस्मादेव प्रवृत्तस्यात् किमनेनेति चेन्मतिः ||

तन्नैषाञ्च विशेषेण भावानां सर्वजन्तुषु |
(प्. ४८३) रञ्जका सुरतो वीतरागाभावः प्रसज्यते ||

भावानां वनितादि बहिर्भूतपदार्थानां तस्मादेव सुखलक्षण 
रागादेव | स्पष्टस्तदितर पदार्थः | ऋषयः -

रागो ग्राहकनिष्टश्चेत् कलादिरिव सर्वदा |
भुक्तभोगस्य च तदा रागस्तद्विषयो सकृत् ||

विरज्यते कथं पश्चात् भुक्तभोगस्तु मानवः |

कलादिरिव रागसर्वदा ग्राहकनिष्ठश्चेत् तदा भुक्तभोगस्य च 
भुक्तस्त्रियादिकस्यापि असकृत् तदा तद्विषयः तत् स्त्र्यादि गोचरो भवेदिति शेषः | 
स तु भुक्तभोगो भुक्तस्त्र्यादिको मानवः पश्चात् भुक्तिसमनन्तरमेव 
कथं विरज्यते विरतियुक्तः क्रियते | ईश्वरः -

(प्. ४८४) रागोपि द्विविधो वासनात्मा च प्रत्ययात्मकः |
तत्र संवेदनात्मायो रागो विषयसंस्थितः ||

विषयत्यागाच्च तत् यागे विरक्तः पुरुषो भवेत् |
नमाये यस्य रागस्याप्य भावाद् वा सनात्मनः ||

रागोपि द्विविधः तत्रैको कलाद्वारा मायाजन्यत्वाद् वा सनात्मा अतिसूक्ष्मः 
तदितरः प्रत्ययात्मकः स्थूलो बौद्धः | तत्र तयोर्मध्ये वेदनात्मा 
संवेदनव्यक्तिभूमित्वात् संवेदनलक्षणत्वेनोपचरितः | बौद्धः विषय 
संस्थितः | स्त्र्यादि प्रतिविषयकतः यत्र विषये यदा स्थितः | तत्र तदा 
तद्विपरीत कर्मव्यक्तवैराग्यगुणतो विषयान्तररक्तेश्च विषयत्यागात् तत् (प्. 
४८५) स्त्र्यादि विषयो परतेः तत् यागे च विषय त्यागद्वारा तद् विषय 
रागानभिव्यक्तौ च पुरुषो विरक्तस्तद्विषयरक्तिरहितो भवेत् | न माये यस्य 
वासनात्मनो रागस्याप्य भावात् | स विरक्तः यदि स रागस्सन तिष्ठते  | 
कुतस्स न रक्तिकर इत्यत आह -

बौद्धेन सति रागोस्मिन् वा सनात्मा प्रवर्तकः |
ग्राह्याभावे यथा नेत्रं सदकिञ्चित्करम् भवेत् ||

अस्मिन् प्रलयलक्षणे बौद्धे रागे असति सति वासनात्म मायेय रागः | यथा 
ग्राह्या भावे स्वोचितरूपसन्निध्यभावे नेत्रं सदकिञ्चित्करं भवेत् | सदपि 
न स्वग्रहण कियाकर्तृ तथा सन्नपि प्रवर्तकः | न स्वरक्तिक्रिया कर्ता असति 
मायेय रागे बौद्धोरपि इत्थमित्युदाहृत्य (प्. ४८६) माया जरागं प्रसाध्य 
पुनः सुपाधकतत्वे | कार्म्या मायेय रागं परं स्वीकारयति -

एवं बौद्धोपि रागेस्मिन् स्याद् असत्यप्रवर्तकः |
विद्या मनोपिविषयो नग्राह्योऽसति चक्षुषि ||

रागोऽतो वासनात्मायं संस्थितो ग्राहकात्मनः |
यदि तस्याप्यभावेन वैराग्यं विषयेष्वणोः ||

अन्यत्रविषये पश्चात् मक्तो नस्यात्कदाचन |
रज्यते चायमन्यत्र वासनात्म तत स्थितः ||

स्पष्टोक्षरार्थः एतद्युक्तं भवति च | बहिष्ठस्त्र्यादि भोग्यभोजको भोगोत्र 
गतरागप्रनुन्नो बौधो रागः बौद्धरागे स्त्रयाद्युपरक्ते प्रत्ययात्मनि 
भोग्येर्थमात्राभिलाषार्थक्रिया कर्तृ भोक्तृगतरागो मायाजो भोजकं प्रति 
| (प्. ४८७) न च कर्मैव रञ्जकमस्त्वीति वाच्यम् | निरपेक्षस्य तस्य नियति 
परीक्षायां निषिद्धत्वात् | भंग्यन्तरेण | ऋषयः पुनश्चोदयन्ति -

यद्येवं वासनात्मा तु स्थिरो रागो महेश्वर |
वीतरागः कथं सद्यः पुमान् संपद्यते वद ||

वासनात्मा रागस्तु यद्येवमैकवैषयिक वैराग्ये जाते 
विषयान्तररक्त्यन्यथानुपपत्ति सिद्धश्चेत् स्थिरः | प्रलयान्तस्थायी | तर्हि 
पुमान् सद्यः अत्यभिलषित लब्धस्त्र्यादिकोपि सुशीघ्रं वीतरागोपिगत 
प्रपञ्चित रागस्संपद्यते समुद्भवति | कथं, वद महेश्वर | ईश्वरः -

ईश्वर प्रणिधानेन दीक्षया क्षपितेन वा |
(प्. ४८८) रागो निवर्तते पुंसस्सर्वधानैकदेशतः ||

वीतरागस्य नाभावस्तस्माद् एव मुनीश्वराः |

वाऽत्र समुच्चयार्थः नैह्यन्य तमे नेति पतत्युन्मलिनीशक्तिश्शिवरागेण 
संयुक्तेति श्रुतेर्दीक्षायाः पूर्वमपि शिवरागार्थक्रिया दर्शनात् 
क्रमतश्शक्तिपातेन च दीक्षया चेश्वर प्रणिधानेन निरन्तर शिवध्याने च 
क्षपिते नाप्रकाशेन रागः पुंसस्सर्वात्मना निवर्तते असन्निव न स्वार्थ 
क्रियां क्वापि करोति नैकदेशतः पुरोक्तवन्नैकविषयदेशान् निवर्तते | नत्व 
चिदसन्निवार्थक्रियामकुर्वन् क्वचिद्विषयान्तरे स्वशक्ति क्रियां करोति | 
मन्दपाके तु नस्सर्वधा एकदेशत इति व्याख्येयम् | तस्मदेव (प्. ४८९) 
ग्राहकनिष्ठरागनिवृत्तिकारणाद् एव वीतरागस्य न भावः वीतरागाभाव 
प्रसङ्गोत्र न प्रसज्यत इत्यर्थः | स वीतरागः केनापि क्वापि किन्नरञ्जनीय 
स्यात् | सरञ्जनीय स्याद् इत्याह -

तन्निवृत्यविनाभाव संबन्धा च्छुद्धगोचरः |
रागश्रेयस्यणूं न? सद्यः संयोजयति नाद्भुतम् ||

तन्निवृत्यविनाभाव संबन्धात् तत्स्त्यादि रक्तिकररागनिवृत्ति साहचर्य 
नियमात् शुद्धगोचरः शुद्धशिवादिपदार्थ सक्तिस्वार्थक्रियाकर्ता 
महामायेयः परदेहवर्तिरागः श्रेयस्करत्वात् श्रेयसि शिवरक्तौ सद्य 
स्वप्रकाश समनन्तरमेवाणून् शक्तिपातं समारभ्य 
स्वेतररागनिवर्त्यनुक्रमज स्वप्रकाशानुगुण्येन (प्. ४९०) संयोजयति 
संबन्धं करोति नाद्भुतं नह्याश्चर्यं शिवमुद्दिश्याचार्यान्वेषणादि 
दर्शनात् | वह्यशुद्धदेहं संबन्धिषु स शुद्धरागः प्रकाशको न 
भवन्तीति वाच्यम् | शुद्धविद्या पशुत्व शिवत्व विविक्तिकरी सती महामाया 
पुरुषविवेककरी च सति शिवबोधकरी च सती सुदीक्षितेषु अनुग्रह 
शक्त्युपबृंहिता प्रकाशिका भवतीत्यशुद्धविद्या पटले मतंगे 
सुसर्चितत्वात् | नाद द्वारा पुरावर्तिनी शुद्धविद्यैव स्वविद्यालक्षण 
रागलक्षण द्वितत्वधर्माभ्यां शिवे न प्रकाशितेति गम्यते | दर्शितं ह्यत्र 
च मन्त्रपरीक्षायाम् | न च मायेय रागश्शिवरागत्वेन निवर्तत इति वाच्यम् | 
तन्निवृत्यविनेत्यादि सदुक्त्या समञ्जसत्वात् | (प्. ४९१) मतंगेपि मायेय 
रागादस्यान्यत्व दर्शकसदुक्ति श्रूयते | 

रागो न्योपि परस्सूक्ष्मो विशिष्टो स्मात् तदात्मकात् | 
येन निश्रेयसे पुंसां प्रवृत्तिरुपजायते ||

दृश्यते च विरक्तानां नराणां बन्धगोचरात् |
आचार्यान्वेषणे योगी शिवमुद्दिश्य सादरम् ||

प्रवर्तते प्रहृष्टात्मा शिवरागानुरञ्जितम् |
तस्माद्धेतुः परो रागा माया जालापनुत्तये || इति |

जिज्ञासा चोपजायत इति च मातंगी सेयं मुक्तिरेव शिवरागविषया 
कलाविद्या रागादीनि महामाया पुरुषविवेक शिववस्त्वव बोधन 
रञ्जनादिषु कारकत्वेन शुद्धाध्वनि सन्तीति मतंगाद्युक्तमित्यत्र 
मृगेन्द्रवृत्ति दीपिकायां अविराग परीक्षायामभिप्रेता | (प्. ४९२) शिवादि 
शुद्धवस्तु रक्ति करत्वात् | शिवरागसंज्ञित इत्युक्त्वोपसंहृत्य | 
कर्त्रपकर्तृतया कालं परीक्षितुमुपक्षिपति -

शिवरागो यमाख्यातो मलस्यापि क्षयावहः |
एवं रागस्समासेन वर्णितः काल उच्यते ||

मलस्यापि क्षयावहः मलविवेकेच्छाकरद्वारा तत् क्षयकरः | अपि 
शब्दान्मायाजालापनुत्तये च स्यात् | स्पष्टन्तदितर पदार्थः उपक्षिप्तं 
समुद्धरति -

अथ कालः क्रमात् प्राप्तः संक्षेपेणाधुनोच्यते |
कलादिभिस्त्रिभिस्तत्वैः प्रवृत्तं पुरुषन्ततः ||

लवत्रुट्यादिभिः कालः कलयत्यात्मवृत्तिभिः |
ताश्च भौवन देहोर्थमेव यस्मात् क्रियास्तदा ||

(प्. ४९३) अथ रागपरीक्षानन्तरं क्रमाद्व्यापृत्यनुक्रमपुरस्सरोद्देश 
क्रमात् | प्रवृत्तमाविर्भूत स्वार्थक्रियां ताश्च कालवृत्तयश्च यद्यपि 
कलादिकन्तु कर्त्रययुक्तप्रवृत्तम् | भौवन देहोर्थमेव भुवनज शरीख्यक्त 
संवित्तिकमेव पुरुषं कलयन्ति | तस्मात् तदा तदानीं तत् कलन नैमित्तिक 
जन्मस्थिति मरणभुक्त्यादयः क्रियामलक्ष्यन्ते | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

इति प्रवृत्तिकरणैः कार्यारूढैस्स भौवनैः |
भोगभूमिषु नाभुंक्ते भोगान् कालानुवर्तिन || इति |

स्पष्टस्थदितर पदार्थः | किञ्च -

अतीत वर्तमानैष्यद्वृत्तीनां कारणन्तु यत् |
सकाल इति मन्तव्यो भोग्यार्थोत्पादकोनृणाम् ||

(प्. ४९४) अतीत वर्तमानैष्यत् वृत्तीनां भूतभविष्यत् वर्तमानलक्षण 
बहिर्भूतकुसुमादि भोग्यवस्तुत्पत्ति स्थिति नाशनिमित्तकार्याणां यत् 
कारणं सस्वोक्त कार्यद्वारा नृणां 
भोग्यार्थोत्पादकस्सूक्ष्मदेहांगव्यतिरिक्त बहिर्भूतः काल इति मन्तव्यः | 
तदेव प्रपञ्चयति -

नाकाले जायते कश्चित् नाकाले क्रियतेपि च |
चक्रादिवद्घटोत्पत्तौ तस्मात् कालः प्रवर्तकः ||

स्पष्टः | सयुक्तिकं पुनस्पष्टयति -

घटस्सञ्जायमानोयं जातो नेतः पुराक्वचित् |
सति मृद्दण्डचक्रादौ कुम्भकर्तरि सत्यपि ||

इतः पुरा क्वचित् | न जातः नोत्पन्नः | तत्र स्वाविलंबोत्पत्तौ यत्कारणं स 
पदार्थानां प्रवर्तकः | (प्. ४९५) प्रेरकः कालः न कर्मेत्याशंकनीयम् | 
यतस्तत्कालसापेक्षन्निरपेक्षमित्याह -

काले तु सति जायेरन् सर्वे भावाश्च सर्वदा |
न कर्मकारणन्तत्र तद्धिकाले प्रवर्तकम् ||

सुलभः ऋषयस्तार्किकदृष्ट्याक्षिपन्ति -

काल एको विभुर्नित्य इष्यते कैश्चिदीश्वर |
तथा किमिति नेष्टोऽत्र भगवान्वक्तुमर्हसि ||

व्यक्तोक्षरार्थः | ईश्वरस्समाधानं विदधाति -

काल एको यदीक्ष्येत क्रियातो नातिरिच्यते |
यस्मात् स्वतः क्रियायास्तु नास्त्यतीतादि रूपता ||

तस्या एव यदीक्ष्येत सैवकालः प्रसज्यते |

काल एको यदीक्ष्येत यदि दृश्येता क्रियातः सत्वादीनां (प्. ४९६) प्रकाश 
प्रवृत्ति नियमयति प्रवृत्युन्नत्यवनतिलक्षण सृष्टि स्थिति संहारादि 
स्वनिमित्तभूतायास्सकालो नातिरिच्यते | न विभज्यते | तस्माद् यस्मात् क्रियाया 
एवातीतादिरूपिता | कालस्य तु तदुपधिकृतक्लिप्तिमती सेति कुतार्किककुमति विहति 
विधात्र्या शिवशास्त्र दृष्ट्या स्वतोनुपाधितः | क्रियायाः 
नास्त्यतीतादिरूपताः प्रत्युत तस्या कालोपाधि कृतेत्याशयः परगति विहतये 
बाधकतर्ककटक महीरूहमंकुरयति | तस्या इत्यादि तस्याः क्रियाया एव 
स्वतोतीतादि रूपतायदीक्ष्येत तर्हि किमान्तर क्लिप्त्या सैव क्रियैव कालः 
प्रसज्यते | कालार्थ कियाकरी कालशब्दशब्दितव्यत्वेन युज्यते | उपसंहरति -

(प्. ४९७) ततश्च वर्तमानादि पदार्थानां मुनीश्वराः |
वर्तमानादि रूपैस्तु कालैर्भिन्नैर्व्यवस्थितिः ||

ततश्च नैकः कालोयं किन्त्वनन्तात्मवृत्तिकः |

अनन्तात्मवृत्तयः पुरोक्तः त्रद्यादयः स्पष्टस्तदितरपदार्थः | ऋषयस्तथेति 
स्वकृतिं सूचयन्तः तत्रानभ्युपगम्य वा विष्कुर्वन्ति |

एष्योतीतश्च यौ कालौ प्रतीयेते महेश्वर |
वर्तमानक्षणो मध्ये नेष्यते तदसंभवात् ||

वर्तमानक्षणो वर्तमानकालः सुगमम् || ईश्वरः | यावति काले 
घटादेरर्थक्रिया लक्ष्यते तावानपि हि वर्तमानः काल इत्याह -

अतीतकाले मृत्पिण्डरूपः कुम्भोप्यवस्थितः |
(प्. ४९८) शकलात्मैष्यति तदा कुम्भोनार्थक्रियार्थिभिः ||

आनीयते तयोर्मध्ये वर्तमानस्स इष्यताम् |

एष्यति भविष्यति कालेशकलात्मा व्यवस्थित इत्यत्र चानुषंगः | तदा यदा 
घटस्यातीत भविष्यत् कावृत्त मृत्पिण्डकपालमाला 
स्वरूपस्थितिस्तदनीमर्थक्रियार्थिभि स्वजलाहरणादि क्रिया 
निर्वर्तनेश्चूभिस्तदर्थन्नानियते नोपादीयते तयोर्मध्ये इति अतीत भविष्यत् 
कालयोः मध्य इति स्पष्टस्तदितर पदार्थः | तदेव स्पष्टयति -

द्वाभ्यां सकिल भासाभ्यां भावानां वरणात्मकः |
वर्तमानस्त्रितीयोऽन्यो भागो भाव प्रकाशतः ||

द्वाभ्यामतीतैष्यदभिहिताभ्यां भागाभ्यां पूर्वापरकोटि (प्. ४९९) 
व्यवच्छिन्नाभ्यां योऽन्यः भावनां पदार्थानां वरणात्मकः | 
वरणमादानमात्मा स्वरूपत्वेनोपचरितः | स्वकार्यं यस्य स तथोक्तः 
भावप्रकाशकः | पदार्थार्थ क्रिया विष्कारकः | तृतीयो भागस्साधारण 
कालसम्भवः | सकिल वर्तमानः कालः कालस्य ह्यस्त्वनेकत्वमनित्यत्व 
सिद्धौ किमायातमित्यतो नित्यत्वमाचैतन्ये सत्यनेकत्वरूपान्वय 
व्यतिरेकिणोनुमानतः प्रसाध्यनित्यत्वे परप्रयुक्तविभुत्वहेतोरसिद्धिञ्च स्व 
साध्यरूपहेतुत्वे नैव साधयति -

जडत्वे सत्यनेकत्वान्ननित्योयं यथा घटः |
अनित्यस्य स्वतस्तस्य विभुत्वं विनिवारितम् ||

अर्थस्सुलभः | नाकाले जायते कश्चिदिति समुत्थोक्तिमनु (प्. ५००) 
सृत्यानवस्थामाशंक्य परिहरति -

अथ कालेयमुत्पाद्यमानः कालेन वेति चेत् |
न कालापेक्षयोत्पत्तिः कालस्यापि व्यवस्थिता ||

किन्तूत्पत्तिः पदार्थानां कल्प्यते कालयोगतः |

तत्वानामुत्पत्तौ शिवशक्ति नियामिकेति न काल इति तत्वत्वात् कालस्यापि न 
कालापेक्षयोत्पत्तिव्यवस्थिता | किन्तूत्पत्ति पदार्थानां तात्विकानां 
कालयोगतः कल्प्यते नियम्यते | सुगमन्तदितरत् | कालव्यवहिता सत्य व्यवहिता 
सती च शिवेच्छाशक्तिः कार्यमव्यभिचरन्ती कारणं कालः | 
तात्विकमात्रमव्यभिचरन् कारणमिति प्रागुक्तोक्तिमप्रति नव्यभिचार इत्याह -

शिवकालानवच्छिन्नो मायातस्स्वीय शक्तितः |
(प्. ५०१) उत्पादयति विश्वं संकल्पादुत्पादकक्रमात् ||

विश्वं कालादिकम् | इतोन्यार्थः स्पष्टः ऋषयो 

तादृशन्ता दृशमिवापात्य दूषणमुद्भिन्दन्ति | 
अनित्यः काल उद्दिष्टस्तत् कथं नित्यतात्मनाम् || 

नित्य कालानुवर्तित्वं नित्यत्वन्तद्वदेश्वर |

यस्मात् कालः किलेतः पूर्वसूत्रसमर्थितहेतुना नित्य उद्दिष्टस्सावितः | 
यस्मात् पुनर्नित्यत्व मुत्पत्ति विनाश शून्यत्वन्नित्यकालानुवर्तित्वमुत्पत्ति 
विनाशशून्य काला व च्छिन्नत्वमतत्तस्मान्नित्य काला सत्वद्वारा 
तदवच्छिन्नत्वा सम्भवात् | आत्मनान्नित्यता कथं वदेश्वर | ईश्वरः -

काला व च्छेदशून्यत्वान् नित्यत्वं कालवर्जितम् |
(प्. ५०२) नहि कालस्य नित्यत्वं कालवस्त्वनवस्थितेः ||

आत्मनां पूर्वापरकोटिद्वय विरहतया कालावच्छेद शून्यत्वान् नित्यत्वं 
कालवर्जितम् | कालातीतम् | तदुक्तं मृगेन्द्रे स नित्यं कालनवच्छेदाद् 
वैतत्वान् नप्रदेशकमिति | नन्वस्त्वीदृक्कालस्य नित्यत्वं तदयुक्तमित्याह | नहि 
कालस्य नित्यत्वं कालावच्चेद शून्यत्वमित्युक्तत्वात् कालान्तरसिद्धेस्तत्रापि 
नित्यत्व स्वीकारे कालानवच्छिन्नत्वन्तदिति कालवस्त्वनवस्थितेः | ननु तर्हि 
कालावच्छिन्नत्वमनित्यत्वमित्यनवस्थितेः | न चानित्यत्वं कालस्य 
तदयुक्तमस्माकं कालसापेक्षनिरपेक्ष कलयित्र्यभिहित 
शिवशक्त्यवच्छिन्नत्वमिति पौर्वत्रिकसूक्तिसुगम्यत्वात् | ऋषयो बिन्दु (प्. ५०३) 
पटले अत्रापि कालमुखानि सन्तीत्युक्तम् | विस्मरन्तश्शङ्कयन्ति -

मायातत्वादधोभागे कालोऽयं प्रतिपादितः |
शुद्धाध्वसृष्टिसंहारस्थित्यादि नियमः कथम् ||

ईश्वरः -

शुद्धाध्वनि विशुद्धस्तु कालोऽस्तीति पुरोदितः |
तेन काले न तत्रस्थाः कल्प्यन्ते शिवशक्तितः ||

आक्षेपादि समाधानान्तार्थ स्पष्टः | ऋषयः पुनः काल स्वनियमकार्यं 
कथं व्यभिचरति पदेत्याहुः -

मायोर्थत्वेन कालस्य विनाशित्वं व्यवस्थितम् | 
कथं महार्थसंहार नियमः कालतो भवेत् || 

कालस्य शुद्धाशुद्धात्मनः मायोर्थत्वेन शुद्धाशुद्ध (प्. ५०४) 
मायोत्पन्नत्वेन विनाशित्वं व्यवस्थितम् | महासंहारार्थं मतंगे 
प्रलयपटले | प्रोक्तप्रकारेण श्रैकण्ठात् कालात् सृष्टिस्थितिनियम इव 
पुनर्महासृष्ट्यर्थ महार्थसंहारनियमः स्वावस्याप्युपलक्षणत्वात् | स 
महासंहृति स्वापकल्पना कालस्यापि तदोपसंहृतत्वात् कालतः कथं 
भवेत् | ईश्वरः -

तदसत् प्रलयस्यास्य नियमो नतु कालतः |
किन्तु भोगेषु खिन्नानां विश्रान्त्यर्थं महेश्वरः ||

स्वेच्छयैवोपसंहारे नियमं विदधाति सः |
ततः क्रियोपसंहारे कालापेक्षा न सम्मता ||

यदुक्तं प्रलये नियतिः कथमिति तदसत् | कालव्यवहिता व्यवहिता सति 
कलयित्र्यभिहितशक्ति (प्. ५०५) स्वकर्तव्यकरीति सदक्ति समर्थितत्वात् | तद्यथा | 
अस्य महतः प्रलयस्य नियमो नतु कालतः | किन्तु भोगेषु खिन्नानां 
अदुःखितानामविश्रात्यर्थं सोद्यः कालव्यवहितो नियतिकरो महेश्वरः | 
स्वेच्छयैवेच्छाकर्तव्यघटितकलयित्र्यभिहित स्वशक्त्यैव उपसंहारे स 
महाप्रलय स्वापे स सृष्टिस्थितौ यावान् तावन्तं कालमवधिनियम 
कल्पनं विदधाति करोति | ततः प्रोक्तकारणात् | क्रिया स्वकर्तव्येच्छा 
लक्षणक्रियावती शक्ति उपसंहारे कालापेक्षा सती न सम्मता | अत एव किल 
स्वापेपि शिवस्य सूक्ष्मकृत्य पञ्चकमस्तीत्याह -

प्रलयेप्यनुगृह्णाति सृजत्यवतिहन्ति च |
(प्. ५०६) तिरोदधाति भगवान्नकालापेक्षया सदा ||

भगवान् स्वसमवेत स्थूलसृष्ट्यादि स्वकर्तव्यतिरस्कृतिकक्रिया शक्तिका | 
प्रलयेपि स प्रलये स्वापेपि साक्षात् जनन्या सृजति मायाशक्तिं 
भविष्यद्वक्त्यर्हां विधत्ते | अवति व्यक्तिसमनन्तरं यद्यथा 
स्थीयतान्तद्वस्तु तथा भविष्यति स्थित्यर्हं पश्यति | हन्ति च कर्माणि पाचयन् 
पक्वकर्म भविष्यत् फलदानविरति समनन्तर तद्वस्तु भविष्यत् 
संहारार्थार्हमाधक्ते तिरोदधाति भविष्यत् भोगेष्वच्युत्याहान् पशु ननु 
सन्धत्ते | अनुगृह्णाति स्वानुग्रह शक्त्यात्युत् कटपक्व मलात्मसु 
मलशक्तेरावारकत्वान्यथात्व कृति (प्. ५०७) पुरस्कृतिक निवृत्ति 
लक्षणापातनं कृत्वा शिवत्वमाविष्करोति | तदुक्तञ्च मृगेन्द्रे | 
स्वापेऽपीत्यादि नायमनुग्रहविवेकः स महासंहारान्त समहासृष्टिमूल 
स्वापकालेनुग्रहीतास्सद्यश्शिवत्व पराभिव्यक्तिमन्तश्शिव साम्यलक्षण 
परमुक्तिं यान्ति | स प्रथम समध्यम महासंहार कालेनुगृहीताः 
मलपाक वैलक्षण्यात् केचित् सद्यः परमुक्ता भवन्ति | 
केचित्वधिकारवदनुग्रहानुगृहीता रुद्राणवस्सन्तस्सृष्टौ उच्यमानायां 
भविष्यत्यामधिकारिणो भवितारः सृष्टिकालेनुगृहीताः सद्यश्शिव समपर 
मुक्तिभाजो भवन्ति | मलपाकमान्द्यनिबन्धन 
स्वाधिकारानुग्रहानुगृहीताः | परापर (प्. ५०८) विद्याविद्येश्वर 
कृत्यधिकारिणो भोगिनो भुवन निवासिनञ्च भवन्ति | स्वाप संहारकाल 
सन्धौ स्वापसृष्टिकालसन्धौ चानुगृहीतास्सद्यश्शिवा भवन्ति | स्थितिकाले 
कदाचित् कथञ्चित् केचिदत्युत्कटमलपरिपाकनिबन्धननिरधिकरण 
शिवानुग्रहानुग्रहीताः परमुक्तिभाजो भवन्ति | तदितरे मलपाकवैचित्र्यात् 
उत्तममध्यमाधमः भक्त्यादि निबन्धन तदनु विहित साधारशदीक्षया 
दीक्षिताः शिवादि शुद्धविद्यान्तपदभाजो माया यो 
परमन्त्रेश्वरपदभाजञ्च पञ्चाष्टकरुद्रपदभाजश्च भवति | अथ 
त्रिमुक्ति मध्येर्द्वयोर्मुक्त्याश्च्युतिरस्ति | तथा हि लोकधर्मिण्यां यथा (प्. 
५०९) सम्भवकला शुध्या स्वमतभुवनभर्तनियोजिता स्वस्थित्ययः | 
कर्मक्षयात् नाथोगतिरित्यत्युत्कटमलपरिपाके भुवने भुवने गुरव इति श्रुतेः 
| पुनस्वभुवनगुरुभिर्दीक्षितास्सद्यश्शिवा भवन्ति | मलपरिपाकवैलक्षिण्ये 
तत्रापि यथा पाकन्दीक्षिताः स्वस्थिति च्युत्या स्वोपरिपदलक्षणमुक्तिः 
प्राप्त्या यथाक्रमम् | यथा स्वं स्वाधस्थानात् च्युतिमन्तस्युः तस्यामपि 
लोकधर्मिण्यां पापमात्रशुद्धौ यथोचित मूर्द्धायच्युति यथा तथा 
पुनर्दीक्षा योग्य स्वस्थित्यथ स्वस्थित्यूर्ध्व द्विगति मन्तस्युः सति 
किञ्चिदुन्मिषति मलपाके समयदीक्षायां विशेषदीक्षायाश्च दीक्षिताः 
रौद्रे | (प्. ५१०) अशुद्धाध्वनि स्वोचितपदेः ऐश्वरे मिश्राध्वनिस्वोचित 
पदयोजिता स्वस्थित्यर्थं कर्मसम्भवात् स्वस्थानात् दीक्षायोग्याथ 
च्युतिमन्तस्युः | तत्र वा च्युति पूर्वाथ स्वस्थिति मति भुवने वा मल 
पाकेत्युत्कटे स्वभुवनगुरुभिर्दीक्षितास्सद्यश्शिवा भवन्ति | वैलक्षिण्ये 
मलपाके स्वभुवन गुरुभिः स्वभुवनोपरित नभुवनगुरुभिस्थच्युतिपूर्व 
स्वस्थिति मदधस्तन भुवनगुरुभिर्वा स्वस्वाधः कर्मक्षयपूर्वं यथा 
स्वं यथाक्रमं सोपरिपदे योजिता | एकदैकभुवनगुरुभिरेकप्रयोगेण 
शुद्धाध्वनि वा योजिता स्वपूर्वस्थानाच्युति मन्तस्युः पुनश्शिवतुल्याश्शिव 
सा युज्याः शान्त्यतीत शान्त्यपृष्ठस्थाः (प्. ५११) शिव सा रूपाः 
शान्तिनिलाश्शिवसामीप्याश्च ज्ञानकेवलिनः विद्यानिलयाश्शिव सालोक्या 
योगकेवलिनः प्रतिष्ठा निलयाः शिव सान्निध्याः शक्तिकेवलिनः निवृत्ति 
सदाशिव द्विभुवनर्निलया काम्या मूर्तिकेवलिनः ईश्वर विद्या द्वितत्व 
भुवननिलया रुद्राः | लोकधर्मिणमारोप्यमते भुवनभर्तरिति श्रुतेः 
मायाभः कपालीशादि कालाग्न्यन्तेषु स्वमतभुवनभर्तरि लोकधर्मिण्यादि 
दीक्षा योजिताः शरीरस्थित्यवधि स्वमतभुवनभर्तृतुल्य पराक्र्मानु 
सन्निहित स्वात्मनः | शरीरपाते तत् स्वमतभुवनभर्तृसमदिव्यदेहतुल्य 
पराक्रमास्तत् स्वमतभुवनभर्तृ सा युज्याः | तदुक्तन्निश्वासे |

(प्. ५१२) विष्णु सायुज्यमाप्नोति विष्णु तुल्य पराक्रम | इति | स्वमतभुवन 
भर्तृमूर्ति ध्यानोत्कर्षात्म योगिनस्तत् भुवन स्वमतभुवन भर्तृ सा 
रूप्याः | स्वमतभुवनभर्तृ समाराधनक्रिया तत् परास्तत् स्वमतभुवन 
भर्तृ समीप्याः स्वमत भर्तुद्देशचरितचर्याः तत् स्वमतभुवनभर्तृ 
सालोक्याः यत स्थिता विव प्रलयेप्युक्तरीत्या कृत्य पञ्चककरोतस्सदासर्वस्मिन् 
शिवकलिलयित्र्यभिहित शक्तिलक्षणकालेपि तत् क्रियाशक्तिश्शिवो मायोर्थ 
कालापेक्षया करोतीति नियमो नः पूर्वोक्ति मनुस्मृत्य ऋषयः पुनश्चोदयन्ति -

वर्तमानादयः काला ये पूर्वं प्रतिपादिताः |
न युक्ति युक्तास्ते यस्माद्वर्तमाने घटे सति ||

(प्. ५१३) घटस्यातीततापि स्यात् अस्यैव प्रागभावता |
तस्मादेकक्षणस्यास्य कथमत्र निरूप्यताम् ||

वर्तमानादयः काला ये पूर्वं प्रतिपादिताः | वर्तमानादि 
रूपैस्त्वित्यादिना प्रतिपदार्थं सुसच्चिताः | तेन युक्ति युक्ताः तस्माद् यस्मात् 
एकस्मिन् घटे वर्तमाने स्वमृदाकारातिरस्कृत स्वघटाकारे सत्यस्यैव 
घटस्यातीत तापि स्यात् | कपालाकृति तिरस्कृत स्वाकृति स्यात् | पुनरस्यैव 
प्रागभावता | स्वमृदाकार तिरस्कृत स्वघटाकृति वृत्तिस्यात् एकक्षणस्य 
एककाल व्यक्तस्यास्य घटस्य वर्तमानादयः कालाः कथमत्र प्रग्ने 
निरूप्यतां परीक्ष्यताम् | अशक्य मित्याशयः | ईश्वरः -

(प्. ५१४) वर्तमानक्षणे सर्वभावोत्पत्तिर्ननाशनम् |
नाशोपि सर्ववस्तूनामतीते काल एव च ||

इत्येवन्नियमो नस्यादेतदेवो भयं यतः |
वर्तते नाश एकस्य तदैवान्यस्य चोदयः ||

अन्यस्तु शक्तिरूपेण वर्तते चैष्यदात्मकः |
तस्मादेकक्षणे वर्तमानादिस्सर्ववस्तुषु ||

वर्तमाने क्षणे एकपदार्थ क्रियाविष्कर्तरि वर्तमाने काले सर्वभावोत्पत्तिः | 
जन्यत्वावच्छिन्न सर्वपदार्थोत्पत्तिः | तदा तेषान्न नाशनम् | अतीते काल एव 
सर्ववस्तूनां कार्यत्वावच्छिन्नानामपि नाशः तदा तेषां नोत्पत्तिः 
इत्येवन्नियमः एकदा प्रतिपदार्थमकालत्रयापातनसमर्थं कल्पनं 
नस्यात् | यतः (प्. ५१५) एकदेवो भयं एकक्षणे एकस्य घटस्य नाशोतीत 
काल....टो वर्तते भवति | तदैव तस्मिन् क्षण एवान्यस्य घटस्य चोदयः 
वर्तमानकालघटितोत्पत्तिः वर्तते इति कथमुभयोक्तिरित्यत आह | अन्यस्तु 
घटश्च तदैव एष्यदात्मदो भविष्यत् कालघटितश्शक्तिरूपेण स्वकारण 
मृद्रूपेण वर्तते तिष्ठति तस्मादेककाले प्रतिपदार्थं कालत्रयापातना 
नवकाशात् | एकक्षणे एकेस्मिन्काले सर्ववस्तुषु विरुद्ध स्वस्वार्थक्रिया 
सिद्धेरेकदैकत्र स्थित्यनुपपत्तेरेकदैकैकत्र एकैको भूत्वा वर्तमानादि 
वर्तमानादयः काला वर्तन्ते | तदेव स्पष्टयति -

(प्. ५१६) क्रियाभिरेव भिद्यन्ते पदार्था स्वानुसारतः |
तस्मात् प्रतिपदार्थञ्च वर्तमानादयो नहि ||

पदार्था स्वानुसारतः | स्वोचितेः क्रमतः | स्वनिमित्त वर्तमान भूत 
भविष्यत्काल प्रदर्शन स्वार्थक्रियायुक्ति तद्विरति तद्योगोत्पादन स्थिति 
लक्षणादिभिः क्रियाभिरेव सदाभिद्यन्ते | तस्मात् प्रतिपदार्थमेकैकस्य 
कालस्य लक्ष्यत्वात् नहि प्रतिपदार्थञ्च वर्तमानादयः त्रयः 
कालास्तथैकैककाललक्षक प्रोक्त क्रियालोकव्यवहृता दृश्यन्त इत्याह -

प्रयोगश्च तथा लोके घटस्संप्रति वर्तते |
विनश्यति तिलेतैलमस्तीति मुनि पुंगवाः ||

(प्. ५१७) लोके प्रयोगश्च व्यवहारश्च तथा दृश्यत इति शेषः कथं 
संप्रत्यस्मिन् क्षणे घटो वर्तते | स्वजलाहरणात्मक्रियया युज्यते पटो 
विनश्यति | स्वाच्छादनात्मक्रिया विरतियुक्तः क्रियते | तिले तैलमस्ति स्वोष्ण्या हृति 
प्रभृति क्रियोत्पतनयोग्यं भवतीति | कालं सुपरीक्षितमुपसंहृत्य 
परीक्षितुन्नियतिमुद्दिष्टक्रम स्वगति मतिं समुद्धरति -

एवं कालस्समासेन युष्माकं प्रतिपादितः |
समासेनाथ नियतिं शृणुध्वं मुनि पुंगवाः ||

समासेन बुद्धि सौकर्य विषयमहार्थप्रदसंक्षेपेण नियतिन्नियति 
परीक्षोक्तिं सुकरन्तदितरत् | परीक्षामारभते -

(प्. ५१८) भोगो याभिप्रवृत्तस्य कला विद्यादि वृत्तिभिः |
कर्माणामार्जितानान्तु फलोपहरणे सति ||

तद्विनाशे प्रवृत्तेयन्नियतिश्शिवशासने |

काल कलनात्मवृत्तेर्नियति वृत्ति पुरस्सरत्वात् | तदुक्तं मृगेन्द्रे | 
कलयन्नासमुत्थानात् नियत्या नियतमिति | कला विद्यादि वृत्तिभिः कलाविद्यादि 
देवान्त व्यञ्जनात्म स्ववृत्ति व्यक्त स्ववृत्युपहित स्वप्रत्यविविक्त 
स्वकीयत्वोपचरित चिच्छक्त्यर्थ क्रियालक्षण क्रियाज्ञानेच्छात्म कृतिभिः 
भोगाय भोगक्रिया क्रितये अभिवृत्तस्य भोग्यभिमुखगति मतः स्वार्जितानां 
कर्मणान्तु फलं सुखदुःखमोहात्म 
भोग्यलक्षणन्तस्योपहरणमन्येना हरणन्तस्मिन् (प्. ५१९) फलोपहरणे सति 
तद्विनाशे तदन्यापहृति विहति निमित्तमियन्नियतिः प्रवृत्ता मायातस्समुत्पतिता 
शिवशासने समीर्यते | फलपरापहृति हन्त्रीत्युक्त्वा तत्र चोचितिमतः पुंसो 
नियतिस्सुनियति करीत्याह -

नतद्वन्नियमेनापि मलमायाख्यकर्मणाम् |
प्रवृत्ता किन्तु तद्युक्त पुरुषस्यैव हि द्विजाः ||

हे द्विजाः | तद्वतान्नियमः तद्वन्नियमः न तस्मिन् तद्वन्नियमे केवलं 
मलादिभिस्तेषामन्यतमेन वा | विविक्तात्मनियमे नियति प्रवृत्ताः नापि 
मलमायाख्य कर्मणान्नियमे तेषामचेतनत्वात् परफलापहरण 
स्वफलास्वादन कर्तृत्वा भावात् | किन्तु स्वकर्मफले तद्युक्त पुरुषस्य (प्. 
५२०) तत्रिबन्धी पुरुषोक्ति मतस्सकलविशेषस्य नियमे प्रवृत्ता | यद् वा तद्वत् 
कर्मफलवन्मलमायाख्य कर्मणां प्रतिपुरुषनियमे नियतिर्न प्रवृत्ता | 
नियत्यभावेपि स्वतस्तेषान्नियमदर्शनात् | कलादीनाञ्च स्वस्वकारक 
शक्तिरेव नियन्त्रीति प्रथितत्वात् नतन्नियमेपि प्रवृत्ता | 
नियमनन्तस्यास्सदृष्टान्तं सविस्तारयति -

अपि भोगे स्वनिच्छन्तं नियोजयति सा बलात् |
स्वार्जितेष्वेव नेहान्यैरार्नितेषु कदाचन ||

यदि सा न भवेदन्ये भुञ्जीतन्नार्जितं परैः |
राजाज्ञामन्तरायद्वत् भुञ्जते दस्यवः परैः ||

आर्जितानि तथैवे यमसामञ्जस्य नाशिका |
(प्. ५२१) अनया नियतं तच्च यच्चरीरेन्द्रियादिकम् |

असामञ्जस्य नाशिकाः फलविपर्यासस्य हन्त्रीदस्यवश्चोराः न सुखादि 
लक्षणमात्रं अनया नियत्या | किन्तु यच्छरीरेन्द्रियादिकन्तच्च मनुष्य 
देवादेर्विलक्षणशरीरं सर्पस्य शब्दग्रहणार्थक्रियञ्चक्षुः मार्जारस्य 
दिवारात्रार्थक्रियञ्चक्षुः गजस्य पराव्र्त्तजिह्वेत्यादि लक्षणकर्मफलञ्च 
नियतं शरीरशब्देन स्थूलदेहो विवक्षितः | इन्द्रिय शब्देन इन्द्र्यस्थन 
साकल्य वैकल्य नैमित्तिकेन्द्रियशक्ति साकल्य वैकल्य लक्षणकर्मफलमुच्यते | 
शेषं सुगमम् | अत एव न च नियतिः स्वनियमनमपि किं 
करोतीत्याशंकनीयम् | कालपरीतोक्तिमनुसृत्य प्रतिपुरुषन्नियति (प्. ५२२) नियमे 
कर्मव्यवहिता नियन्त्री शिवशक्तिरिति सुगमत्वाच्च | यद्येवं 
साक्षाच्छिवशक्त्या नियमनं भवतु किमान्तर क्लिप्तिमत्या 
नियत्येत्याशंक्य परिहरति | 

अथ चेच्छांकरी शक्तिर्या सैव स्यान्नियामिका |
सत्यन्न सा स्वतः किन्तु नियति व्यवधानतः ||

तत्सबन्धाद्विमुच्येरन् सैव चेन्नियतिर्यदि |

यथा वातादिकं अपथ्य व्यवधानेन विपरीतरोगे शक्तिकरम् | तथा 
शांकरीशक्तिः नियति व्यवधानतः | नियमनद्वारा विपरीत प्रतिपत्ति जनिका | 
तदित्यादिना साज्ञात् यदि सर्वज्ञतादि व्यञ्जकेत्युक्ता | स्पष्टस्तदितर 
पदार्थः कलाद्याक्षेप समाधाने चेत्थं मन्तव्यम् | कर्मन स्वतो 
नियामकमित्यत्रानुमान (प्. ५२३) वाक्यं प्रयुङक्ते -

न कर्म स्वफलं पुंसां संबन्धयितु मर्हति |
कर्मत्वात् कृषिवत्तस्मात् नेहकर्मनियामकम् ||

राजाज्ञामन्तराक्षेत्र निहितकृष्यादि संस्कारवत् |

शिवनियन्त्र्यभिहितशक्ति प्रनुन्न नियतिमन्तरा स्वफलं सुखादिलक्षणं 
संबन्धयितुन्नार्हतीत्यर्थः | पूर्वत्र कर्मणोप्युपकारितेत्यत्र 
मृगेन्द्रोक्तिभिस्सुपरीक्षितमवलोक्या व गन्तव्यम् | अनुस्म्ट्य दृष्टान्ते 
वैषम्यमाशंकन्ते ऋषयः -

अन्यैरपि कृतं कर्म कृष्याद्यं तत् फलन्तु यत् |
तत् कर्मकर्त्रा नव्याप्तं दृश्यन्ते क्वचिदीश्वर ||

सति यद्यपि राजाञा दृष्टान्तो विषमस्ततः |
(प्. ५२४) यत् कृष्याद्यं कर्मस्वेनकृत्रमपराजाज्ञा सती यद्यपीश्वर | 
तत्पलं क्वचिदन्यै व्याप्तन्तत् कर्मकर्त्रा न व्याप्तन्दृश्यते | ततो दृष्टान्तो 
विषमः | ईश्वरः -

ते च प्रयोज्य कर्तारो भुञ्जते कृषिजं फलम् |
कृषिकर्तार आज्ञाता एव कर्मप्रकुर्वते ||

यथाऽध्वर्यु कृतोर्यागो यजमानफलावहः |
तस्मात् ते प्यत्र कर्तारस्ततो न प्रोक्तदूषणम् ||

प्रयोजककर्तृभि परकीयं फलं भुज्यते | सत्यम् | तैराज्ञाता एव कृषि 
कर्तारः प्रयोज्य कर्तृतया कर्मकृषिं प्रकुर्वते | ततः प्रयोजकान् प्रतिफलं 
परकीयन्न किन्नकिलेति निदर्शयति | यथोक्त्यादिना स्पष्टम् | प्रयोजकत्व 
विधुरचोरा धर्मप्रवृत्त (प्. ५२५) बलवत्तरादिभिर्यद्यपि राजाज्ञा सति 
व्यात्पन्दृश्यत इति पुनर्वैषम्यमाक्षिप्य समाधत्ते -

पक्षपात विनिर्मुक्ता राजाज्ञा यत्र विद्यते |
तत्रावश्यन्तु तत्कत्रा व्याप्तं तत् कृषिजं फलम् ||

सुकरोक्षरार्थः | यद्वेत्याह -

किञ्चादृष्टात्मकं कर्म विद्यते बलवत्तरम् |
फलन्तदनुसारेण भुञ्जते ते मुनीश्वराः ||

तस्मान्नियति तत्वन्तु पुंसां भोग्य नियामक |

किञ्च पुंसां बलवत्तरम् | हे मुनीश्वराः | अस्ववशं कर्म 
पुनस्तददृष्टात्मकम् | स्वदृष्टिगोचर विधुरं विद्यते | ते पुमांसः 
फलन्धर्मस्य सुखात्मकं स्वर्गादिलक्षणम् | अधर्मस्य 
दुःखमोहात्मकं नरकादि (प्. ५२६) लक्षणन्तस्यानुसारः तदनुसारः तेन 
तदनुसारेण भुञ्जते | न स्वयं विदित्वा हृत्य भुञ्जते | 
तस्मान्नियन्त्र्यभिहित शिवशक्ति प्रनुन्नानन्ते शशक्त्युपबृंहितन्नियति 
तत्वन्तु पुंसां भोग्यनियामकम् | नेतरस्येदमस्येति कर्मज सुखादिलक्षण 
भोग्यनियति करम् | किञ्च यद्वा दृष्टफलबल दृष्टकृति क्लिप्तिरबलेति नीतेः 
कुम्भकारकृति समुत्थघटादेरिव दृष्टकृति कृषिज 
फलस्यान्योन्याहरणमुपपद्यते पुनर्बलवत्तरमदृष्टं यत् कर्म विद्यते | 
हे मुनीश्वराः | फलन्तदनुसारेण भुञ्जते | तस्मादिति वार्थस्समर्थनीयः | 
कलादि पञ्चतत्व परीक्षा समाप्ता ||




(प्. ५२७) पुंस्तत्व पटलः |

शृणुध्वमथ पुंस्तत्वं यथावन्मुनि पुंगवाः |
पञ्चकञ्चुकसंयुक्तः प्रकृतिं भोक्तुमुद्युतः ||

अविद्यादि समायुक्तः पुरुषः परिकीर्तितः |

अथ पञ्चैतानि च तत्वानि मायेयानीत्युक्त पञ्चतत्व परीक्षानन्तमसा 
वशिष्टपाशपदार्थं पुंस्तत्वं यथावत् स्वलक्षणविलक्षण 
हानोपादानोक्तिमन्तरा पठितानन्तर पटला पृथक् भूतिमति पटलान्तरे 
परीक्ष्यते | तत् परीक्षोक्तिं मुनिपुंगवाः शृणुध्वन्त्रिविधपशुमध्येयः 
पञ्चकञ्चुक संयुक्तः स्वसामर्थ्य समर्थनात् | कञ्चकत्वेनोपचरितम् | 
कलादि अविद्यादि समायुक्तः बुद्धिद्वारा प्राकृत विपरीत प्रतिपत्तिरविद्या | 
यदाह (प्. ५२८) भगवान्पतञ्जलिः | अनित्या शुचिदुःखा नात्मसुनित्य शुचि 
सुखात्म प्रतिपत्तिरविद्येति | पुंस्त्वमलशब्दशब्दिते यं किल दीक्षा 
शुद्धिमतीत्यौत्तर त्रिकोक्तिमती भविष्यति | आदि शब्दतो स्मितादि गृह्यते | 
सुखादिलक्षणबुध्यादि द्वारा प्रकृतिं भोक्तुमुद्यतः सपशुः पुरुषः 
परिकीर्तितः पुरुष...ट्वमिति सुपरीक्षितः | अविद्यादि कलादि विवर्जितत्वान्न 
विज्ञानप्रलयकेवलौ पुरुषसंज्ञां लभेताम् | माया गर्भाधिकारि 
श्रीकण्ठप्रमुखानं कलाद्यवश्या विद्याद्य कलुषितानां कलाद्य 
विद्यादि निमित्तपुरुषाख्या भावात् | तदितर तद्वश्य सकलस्तदपि युक्तो 
लभेदित्याह -

(प्. ५२९) न विज्ञानकलस्तेन नापि प्रलय केवलः |
पुरुषाख्यं लभेद्यस्मान् नाविद्यादि विवर्जितः ||

तस्मात्सकल एवाणुर्लभते पुरुषाह्वयम् |

सुकर श्लोकार्थः | कलादिकञ्चाविद्यादि चामिलित्वा न निमित्तमित्याह -

कलादि पञ्चकस्यैव यदि पुंस्त्वे निमित्तता |
तदा प्रकृति भोक्तृत्वन्नस्यात् ज्ञानाकले यथा ||

पुंस्त्वे पुरुषभावे भोक्तृत्वे सुखादि वेदनकर्तृत्वे कलादिपञ्चकस्यैव 
केवलस्या विद्यादि सहकृतिमन्तरा यदि निमित्तदा तदा तर्हि यथा ज्ञान काले 
विज्ञान केवले अविद्याद्यसंभवात् प्रकृति भोक्तृत्वन्नस्यात् तथैतस्मिन् सकले 
प्रकृति भोक्तृत्वं (प्. ५३०) प्रकृति सुखदुःखद्विपरीतवेदना लक्षण भोग 
क्रिया कर्तृत्वन्नस्यात् | ननु श्रीकण्ठादीनां विपरीतप्रतिपत्य भावेपि 
कथमिदं भोक्तृत्वम् | तदयुक्तम् | शुद्धाध्ववर्तिनामिवैतत् 
सुखदुःखमोहविवर्जित स्वेच्छानुवृत्तादि सुखभोक्तृत्वात् तदुक्तं कलायोगेपि 
नोवश्याः कलानां पशुसंघवदिति | कलादि (कलादि) निरपेक्षा विद्यादेरपि | 
तथेत्याह - 

तथाऽविद्यादिमात्रस्य नापि पुंस्त्वे निमित्तता |
कलाद्यभावे कर्तृत्वा भावाद्भोक्ता कथं भवेत् ||

यथा ज्ञानाकलदृष्टान्तांगिना अविद्याद्यसंभवलक्षणहेतुना कलादि 
मात्रस्य न निमित्तता | तथा ज्ञानाकल दृष्टान्तांगिना कलाद्यसंभव 
लक्षणहेतुना (प्. ५३१) अविद्यादि मात्रस्यापि न पुंस्त्वे निमित्तता | ततः 
कुतस्तदसंभवः कलाद्यभावे कर्तृत्वा भावात् 
चिच्छक्त्यर्थक्रियालक्षणज्ञान क्रियेच्छात्म स्वार्थक्रियानभिव्यक्तेः 
वेदनार्थक्रिया नास्तीति भोक्ता सुखदुःखमोहाध्यवसाये प्रतिभास 
स्वशक्तिकरणवेदनार्थक्रिया कर्ता कथं भवेत् | कथञ्चिदपि नस्यात् 
परस्परं सापेक्षन्तदुभयन्निमित्तमित्युपसंहरति -

प्राकृतोयस्त्वविद्यादिः पुंसां पुंस्त्वमल स्मृतः |
तदाक्रान्तः कलाद्याड्यः पुरुषस्तेन सम्मतः ||

पुंस्त्वे भोक्तृत्वे स्वकलुषिततया चिच्छक्ति विपरीतवेदनात्म भोगक्रिया 
कर्तृत्वे निमित्तं मलिनीकरोति (प्. ५३२) चित् सुखादि विवर्तादिकं पुंस्त्वं करोतीति 
| सिद्धव्युत्पत्तिकम् | पुंस्त्व मलः | अस्यैव पुरुषतत्वाख्यस्यैव 
मायातस्समुत्पत्ति श्रुतिः | नतद्युक्त चेतनात्मनः | स्पष्टोक्षरार्थः | ऋषयः 
पुरुषस्य निरवयव चित्वात् न किलभुवनाधारत्वमिति पुनः क्रियापादे 
त्रिभुवनदीक्षा शोध्यत्वेन कथमुदितमिति शंकन्ते -

दीक्षायान्तु पुरापुंसि भुवनान्युदितानि हि |
कथमत्रस्थितिस्तेषां छिन्धिसन्देहजन्तमः ||

स देह जायत इति | सन्देहजन्तमोज्ञानं छिन्धिश्छेदनं कुरु | सुगममितरत् | 
ईश्वरः -

यत्र लक्षणया वृत्या भुवनस्थितिरीरिता |
(प्. ५३३) ततस्तत्प्रान्तवर्तिन्यां प्रकृतावेव कल्प्यताम् ||

गंगायां ग्राम इत्युक्ते तत् तटः कल्प्यते यथा |

प्रान्तवर्तिन्यां समीपस्थितिमत्यां प्राधानाक्रान्तपुरुषभुवनस्थितिः 
कल्प्यतां कलाक्रान्त पुरुषभुवनस्थिते रागतत्वे तदधो भागक्लिप्तित्वात् 
तदुक्तं मृगेन्द्रे |

आधारे कारणे कार्ये समीपे चोपकारके |
धर्माद्यनु कृतौ चेति लक्षणां सूरयोजगुरुरिति ||

इतरन्तु सुकरम् | ननु प्रकृतेरपि सूक्ष्मत्वात् न किल भुवनाधारत्वम् | सत्यम् | 
तत्र च हि लक्षणव्यावृत्या तत् कार्यगुणमस्तक इति भावः ऋषयस्तत्व 
शब्दशब्दितत्व साधारणात् | कीदृशी शुद्धिर्भिदया (प्. ५३४) पुंस इति 
पुनराक्षिपन्ति -

कलादिपञ्चतत्वानां शुद्धिर्भेदेन चोदिता |
प्रकृतेरपि यद्योगात् पुरुषस्सम्मतस्त्विह ||

तस्य शुद्धिर्विभेदेन कीदृशी संशयस्ततः |

कलादिपञ्चतत्वानां प्रकृतेरपीतस्ततो भेदेन शुद्धिश्चोदिता | क्लिप्तिकृता | यत् 
योगाद् यत् कलादिसंबन्धात् यत् प्रकृतिजा विद्यादि संबन्धात् इह शिवशास्त्रे 
पशुः पुष्णाति प्रकृतिमिति सिद्धव्युत्पत्तिकः पुरुषस्सम्मतः समभ्युपगतः 
तस्य पुरुषस्य शुद्धिर्विभेदेन कीदृशी ततो स्माकं संशयः तन्न 
युक्तिर्यथा भवति तथा वदेश्वरेत्यध्याहारः | ईश्वरः -

(प्. ५३५) नेह पुंस्तत्वसंशुद्धिर्भेदेन कथिता द्विजाः |
तस्मात्प्रकृति तत्वात् तु श्रीकण्ठभुवनात्मकात् ||

यत् तत्वे तत्वविच्छित्यै युञ्ज्यादुद्धृत्य पुद्गलम् |
तस्मिन् पुंस्त्वमलेच्छिन्नेनाणोः पुंस्तत्वरूपता |

अथ भौवन दीक्षायां शुद्धिस्तद् भुवनात्मनः || इह शिवशास्त्रे पुनरथ 
भुवनदीक्षायां वा पुंस्तत्वसंशुद्धिर्भेदेन प्रकृति भुवन 
शुध्यात्मना न कथिता | तस्मात् कारणात् प्रकृति तत्वात् | 
श्रीकण्ठभुवनस्यात्र गुणमस्तकस्थ प्रकृत्यग्रजत्वात् 
श्रीकण्ठभुवनात्मकात् | पुद्गलमात्मानमुद्धृत्य यत् तत्वे कलाक्रान्त 
पुरुषाख्ये तत्वविच्छित्वै प्रकृतिबन्धकत्व विच्छेदाय युंज्यात् तस्मिन् 
पुंस्तत्वे (प्. ५३६) पुंस्त्व मलेच्छिन्नेनाणोः पुंस्तत्वरूपता | न 
प्रधानाक्रान्तपुरुष तत्वरूपता | प्रकृतितत्वविच्छित्ते स्थूलपुंस्त्व 
मलविच्छेदात्मकात् | तत्वदीक्षायान् तत् प्रकृतितत्वशुध्या 
प्रकृत्याक्रान्तपुरुषतत्वस्य शुद्धिः कलाक्रान्तपुरुषतत्वस्य रागतत्व 
शुध्या सूक्ष्मपुंस्त्व मलविच्छेदात्मिकया शुद्धिरिति गम्यते | अथ भौवन 
दीक्षायां भुवनदीक्षायां तत् भुवनात्मनः | प्राकृत श्रीकण्ठ 
भुवनात्मनः | अथ रागतत्वस्थ श्रीकण्ठभुवनात्मनो वा पुंस्तत्व 
भुवनस्य शुद्धिः पुरुषतत्वस्य थूला विद्यादि समायुक्तः 
प्रधानाक्रान्तपुरुषः | प्रकृत्यतिक्रान्त कलादिपञ्चकञ्चुक सूक्ष्मा 
विद्यादि (प्. ५३७) युक्तः कलाक्रान्तपुरुष इति द्वैविध्यस्य बुद्धिपरीक्षायां 
वक्ष्यमाणत्वात् अयमर्थः | श्रीकण्ठस्तु मध्यमप्रलये गुणनिलय 
विष्णुना सह सह भुवनस्थः | प्रकृतिलीनसूक्ष्मदेहमात्रयुक्तपुरुष 
बुन्दमधिष्ठाय पुरुषसंज्ञां लभते | सतु सर्वेन्द्रिय 
सर्वतनुरित्याख्याञ्च लभते |

श्रीकण्ठस्तत् कृता वासः प्रधानादवतीर्य तु |
द्विधा विभज्य स्वं वीर्यं रुद्राणां स्थितये विभुः || इति 

श्रुतेः | मध्यम स्वसृष्टौ अव्यक्तप्रकृति भुवनस्थः व्यक्तगुण 
भुवनस्थश्च व्यक्ताव्यक्त संज्ञितश्च प्रतीयते | तत्र प्रकृति भुवनशुध्या 
प्राधानाक्रान्तपुरुषस्य तदधिष्ठातुः पुरुषाख्य रुद्रस्य च प्रेर्य (प्. 
५३८) प्रेरकता विच्छित्ति लक्षणशुद्धिः पुनस्स तु मध्यमप्रलयोनुक्रमतः | 
प्रकृत्यग्रज स्वभुवनस्याप्युपसंहृतत्वात् तदानीमेवा स्ववीर्यं विभज्य 
सदा वा रागभुवनादयः रागतत्व स्वपुरुषभुवनस्थः प्रतीयत इति श्रुतेः 
| तदुक्तम् |

तत्रैव पुरुषो ज्ञेयः प्रधानग्रहपालक | इति |

तद्रागभुवनशुध्या कलाक्रान्तपुरुषस्य तदधिष्ठातुः पुरुषाख्य 
रुद्रस्य च प्रेर्यप्रेरकता विच्छित्तिलक्षण शुद्धिः | न च तत्वात्तत्वान्तरवत् 
स्वस्मिंस्थाने स्थितम् | किन्तु स्वकर्मानुसारेण प्रतिभुवनं संसरदेव 
पुंस्तत्वं यद्येवं प्रकृत्यधस्तनभुवनेषु दृश्यत्वात् | कथं प्राकृता 
विध्यादेः पुंस्त्व मलस्य (प्. ५३९) शुद्धिः प्रकृतिभुवनोद्धृति 
मात्रानुगतिमतीति ऋषयस्समाशंकन्ते |

योयं पुंस्त्वमलः पूवमविद्याद्यात्मको मतः |
कलाग्न्यादिषु सर्वेषु स्थानेष्वपि च विद्यते ||

कलाग्निभुवने नैष मलो विच्छिद्यते कुतः |

सुगमम् | ईश्वरोधस्तन भुवनोद्धृत्या च यथा शुद्धि संभूति तथा 
शोद्यते | प्रकृतिभुवनोद्धृत्यैव प्राकृतस्थूलपुंस्त्वमलस्य निरवशेष 
विच्छित्तिः क्रियते | नेतरोद्धृत्येति सहेतुकमुत्वोपसंहरति -

तत्रापिच्छिद्यते पुंस्त्वमलस्थूलस्समततः |
प्रकृतावेव सोऽत्यन्तं छिद्यते नापरत्र च ||

अत एव प्रकृत्यूर्ध्व गणना पुरुषस्य तु |
(प्. ५४०) एवं पुरुष आख्यातः प्रकृत्या लिंगितस्सदा ||

आलिंगिनमत्र भोग्यभोक्तृत्व संबन्धः | स्पष्टोक्षरार्थः | प्रकृति 
परीक्षामारभते -

अथ प्रकृतितत्वन्तु क्रमा या तन्निरूप्यते |
तच्च मायोद्भवं यस्मात् कलातस्थूलतांगतम् ||

अथ विभुत्वेपि प्रकृत्यापादित पुंस्त्वात् तदुपरि कृत क्लिप्तिक पुरुषतत्व 
परीक्षानन्तरं क्रमायातं प्रकृति तत्वन्निरूप्यते | परीक्ष्यते | तच्च प्रकृति 
तत्वञ्च यस्मात् कालतोनन्तक्षुब्धायाः साक्षान्मायोत्पत्तिमत्या विद्याराग 
समजन्म समनन्तरं स्थूलतां गतं व्यक्तिस्वरूपतामगमत् | तस्मात् 
स्वापे स्वकारणमायाकारशक्त्यात्म स्वकारणकलाकार शक्तिरूपेण 
स्थित्वा (प्. ५४१) सृष्टौ कलाशक्त्यात्म कलात्म स्वशक्त्यात्मना मायोद्भवम् | 
तदपि कार्यलक्षणहेतुना साधयति -

गुणादिक्षितिपर्यन्तं तत्वजातं यतो भवेत् |
तदव्यक्तमिति प्रोक्तं क्षोभ्यं श्रीकण्ठविक्रमैः ||

श्रीकण्ठविक्रमैः गुणमध्यस्थ गुणमस्थकस्थ रागाधस्तन भुवनस्थ 
गुणप्रकृतिरागत्रिभुवननिलय श्रीकण्ठ शक्तिभिः साधारणमव्यक्तं 
क्षोभ्यांस्वोचितकार्ये प्रवर्तते | नह्यसाधारणमव्यक्तं तदनन्तेश 
शक्तिक्षुब्धं स्वोचितकार्यप्रवर्तत इति वक्ष्यामः व्यक्तसमगुणलक्षणा 
प्रकृतिः कारणन्तत् कार्यं व्यक्तविषमगुणलक्षणम् | बध्यादिकमिति 
सांख्याः तत् सांख्यभूमिकया ऋषयस्समाक्षिपन्ति -

गुणा एव समावस्थां प्राप्ताः प्रकृतिरुच्यते |
तत्कथम् तदुपादानं प्रकृतिः प्रतिपाद्यते ||

सुगमम् | तदयुक्तमस्माभिर्गुणसंज्ञितन्तदा चैतन्ये 
सत्यनेकत्वादनित्यमिति स्वकारणमपि भक्तगुणलक्षणाभिप्रेरिताम् | प्रकृतिं 
ज्ञापयन्तीत्याह | ईश्वरः -

न गुणानां समावस्था प्रकृतिश्शिवशासने |
अचेतनत्वे नेकत्वात् गुणानां मुनिपुंगवाः ||

इष्टं कारणपूर्वत्वं तत् तु प्रकृतिसंज्ञितम् |
सुकरम् | ऋषयः | अर्थक्रियया किलार्थभीदासदृशार्थक्रियत्वात् गुणतः 
प्रकृतिरथवेतरमायादिकं वा नभिव्यत इति | सञ्चोदयन्ति -

(प्. ५४३) क्रिया प्रकाशनिष्टात्मा रजादिगुण ईरितः |
प्रकृतेरपि ताद्रूप्यात् गुणेभ्योनातिरिच्यते ||

मायादिनाञ्च ताद्रूप्यात् गुणात्मत्वं व्यवस्थितम् |

प्रकाशो बुद्धिप्रमुखकार्याभिव्यञ्जकत्वादि बुध्यादि स्वकार्यद्वारा दृक् 
शक्त्यभिव्यञ्जकत्वञ्च | क्रिया अर्थक्रियायुक्त स्वकार्यधरणादि | 
अहंकारादि स्वकार्यद्वारा क्रियाशक्ति व्यक्तिकारकत्वञ्च निष्ठानि निवृत्ति 
स्वकार्योपसंहारकत्वादि बुद्धिद्वारा विपरीतप्रतिपत्ति जनकत्वञ्च | 
क्रमेणैते सत्वादीनां वृत्तयः क्रियात्मा स्वलक्षणं कार्यं यस्य स 
क्रियात्मेति व्युत्पत्तेरात्मशब्दः प्रत्येकमनुसन्धेयः रजादिति छान्दसत्वात् 
ताद्रूप्यात् स्वोचित स्वकार्याभिव्यञ्जककत्वलक्षणप्रकाशादि (प्. ५४०) 
स्वरूपत्वात् नातिरिच्यते | नभिद्यते गुणात्मकत्वं गुणाभिन्नत्वम् | 
सुकरमितरत् | कार्यगुणा हि कारणगुणानुरूपा भवन्तीति शास्त्रविदो वदन्ति | 
न कार्यस्वरूपं कारणस्वरूपं व्याप्नोतीति च न गुणात्मत्वं 
मायादेरिति गुणात्मतया न प्रकाशादि स्वरूपत्वं किन्तु स्वतस्सिद्धं 
गुणस्य उक्तरीत्या मायादिस्वरूपतया प्रकाशादिस्वरूपत्वन्न 
स्वतस्सिद्धमित्यादि पठितगर्भितोक्त्या ईश्वरः परिहरति -

न गुणात्मत्वतस्तेषां प्रकाशाद्यात्मता स्थिता |
किन्तु स्वभावसिद्धा सा तत् कार्यत्वाद्गुणेष्वपि ||

प्रकाशाद्यात्मता सिद्धा नगुणात्मतया द्विजाः |

स्पष्टः ऋषयः प्रकृतेः कार्य जननन्नकर्तृ सापेक्षम् | (प्. ५४५) किन्तु स्वत इति 
सांख्यभूमिकया पुनश्शंकन्ते -

कार्यस्य जननं सत्वात् प्रवृत्तिरजसा स्थिता |
निवृत्तिस्तमसा सिद्धा श्रीकण्ठापेक्षिता कुतः ||

कार्यस्य सिद्धान्तलक्षणयुष्मद्दृष्ट्या गुणादेरपि 
सांख्यलक्षणास्मद्दृष्ट्या मोहादे स्वकारणात् 
अविभक्तविभक्तगुणलक्षणप्रकृतिसंज्ञितात् जननं प्रकाशोभिव्यक्तिः 
सृष्टिः स्वकारणे विद्यमानात् सत्वात् सत्वगुणतो जायत इति स्थितम् | प्रवृत्ति 
स्वार्थक्रिया स्वकारणे विद्यमानेन रजसा रजो गुणेन भवतीति स्थिता निश्चिता 
| निवृत्तिः निष्ठा स्वस्वोपसंहृतिः स्वकारणे विद्यमानेन तमसा तमोगुणेन 
(प्. ५४६) सिद्धा | तस्य जननाद्यर्थं स्व स्वकारणक्षोभादिनिमित्तं कुतः 
कस्मात् कारणात् प्रकृतेः श्रीकण्ठापेक्षिता श्रीकण्ठापेक्षापति 
पटलेप्यचेतनस्य न स्वतः प्रवृत्तिरिति साधितमवीतो नरोच इति सा 
विफलेत्याशयः | ईश्वरः परिहरति -

अचेतनत्वेऽनेकत्वात् गुणाः कर्यमुदाहृतम् |
स्वकीय जननाद्यास्तु किं गुणान्तरहेतुकाः ||

न चान्येत्वनवस्थाऽत्र जनन्याद्यात्मिका हिते |
जनन्याद्यास्ततः कर्तृ सापेक्षा एव संस्थिताः ||

अस्तु हि महदादेर्जननाद्यं स्वकारणस्य सांख्यदृशा प्रकृति संज्ञां 
शिवसिद्धान्तदृशा गुणसंज्ञां भजतः | प्रोक्त 
व्यक्तसमत्रिगुणलक्षणत्वात् युष्माभिः (प्. ५४७) प्रकृति संज्ञिताः गुणाः 
अचेतनत्वे सत्यनेक(क)त्वाद्धेतोस्सिद्धव्याप्तिकात् कार्यमुदाहृतं 
कार्यलक्षणविधेयापेक्षिणी नपुंसकोक्तिः ततस्वव्यापिजनन्याद्या(ः) 
सिद्धा इति स्वकीय जननाद्या सतु आदिशब्देन प्रवृत्ति निवृत्तिरपि गृह्यते 
गुणान्तरहेतुकाः किं गुणेतरहेतुकाः | किन्तत्र यदि गुणान्तरहेतुकाः न 
चान्येन गुणजनकेतरगुणाः तु यदि सन्त्यत्र क्लिप्तौ भवतीह्यनवस्था कुतः 
ततः यतस्तेवगुणजनकेतरगुणाश्च जननाद्यात्मका हि | फलितमाह | तत इति 
स्वजननादिषु गुणान्तरा भावतो गुणविलक्षणकारणान्तरसिद्धेः तस्य 
स्वतः प्रवृत्तिक्लिप्तिरशक्येति कार्यलक्षणा व च्छिन्न कार्यस्य जननाद्याः (प्. 
५४८) कर्तृ सापेक्षाः शिवादि ब्रह्मान्तविधातृ सापेक्षा एव स्थिताः 
मायायाश्शक्तिरूपत्वात् प्रकृते व्यक्तिरूपत्वेपि सूक्ष्मत्वात् | तत्र पठित 
भुवनेशैस्सहभुवनानि तत्र स्थितानि | किन्तु तत् 
प्रकृतिमस्तकस्थानीत्युक्त्वोपसंहरति -

प्रकृता व कृताद्यास्तु मायायामिव संस्थिताः |
गुणतत्वे स्थितिस्तेषां मायेयानां कलात्मनि ||

एवं प्रकृति तत्वन्तु समासादुपवर्णितम् |

प्रकृता व कृताद्यास्तु अकृतप्रमुखभुवनेशास्संस्थिताः मायायामिव 
गहनेशप्रमुहाः तेषां अकृतादीनां गुणतत्वे स्थितिः मायेयानां 
कलोर्ध्वायो द्विषट् कपालीशानन्तादि गहने शान्ता द्वादशग्रन्धीशा (प्. 
५४९) विग्रहेशानाद्या अष्टावाह्यत्र विंशति भुवनेश भुवनानां 
कालभुवनसमदेशवर्तिनां नियतेरविकलेति ग्राह्यत्वात् कलात्मनि तत्वे प्रान्त 
स्थितिः | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

माययामपिपठ्यन्ते गहनेशादयोधिपाः |

तत्वशुद्धिश्च दीक्षायां सर्वन्तत् कृतिमस्तक इति | एवमित्यादि सुगमम् | 
गुणतत्वपरीक्षामारभते -

अथ प्रकृतितत्वात् तु गुणतत्वमजायत |
सत्वादयस्समावस्थां प्राप्तास्तत्वं गुणात्मकम् ||

व्यक्तविभक्तमिलितसमसत्वादि गुणाः गुणाभिहितन्तत्वमिति गर्भितार्थः 
स्पष्टः पदार्थः सृष्ट्यारंभकाले निरधिकरण शिवानुगृहीतो 
रागाधोभागप्रकृत्यग्रगुणान्तर्निलयस्सर्वरुद्राग्रनायक  (प्. ५५०) 
श्रीकण्ठो भुवनात्मगुणतत्वव्यक्त्यर्थं साधारणतत्वलक्षण 
प्रकृतिक्षोभक इत्याह -

क्षोभकोत्र महातेजा श्रीकण्ठोऽनन्तविक्रमः |
प्रबुद्धः परमेशान शक्तिसंपर्कमात्रतः ||

प्रबुध्य सर्वत्रव्यक्तचिच्छक्ति अनन्तविक्रमः | अनन्तस्यैव अन्तरहितो वा 
विक्रमो विक्रमार्थक्रिया युतक्रियाशक्तिर्यस्य स तथोक्तः तदितरत् तु सुकरम् | 
सत्वादिगुणवृत्तयो बुद्धिद्वारा किलप्राणिनान् दृश्यन्ते | न साक्षादिति 
किमान्तरक्लिप्त्या प्रकृत्यैवालमित्याशंक्य 
बुद्धिलक्षणकार्यान्यथानुपपत्या गुणतत्वसिद्धिरित्याह -

(प्. ५५१) सत्वं रजस्तमश्चेति गुणाः प्रकृतिसंभवाः |
बुध्यादेस्त्रिगुणात्मत्वादव्यक्तादगुणात्मनः ||

असंभवोदयत्वेन गुणात्मत्वमिहेष्यताम् |

बुध्यादेः क्षित्यन्तस्य त्रिगुणात्मत्वात् व्यक्त दृश्य विषमगुणलक्षणत्वात् 
अगुणात्मनः अनभिव्यक्तगुणशक्तिलक्षणात् अव्यक्तात् प्रकृतेः असंभवः 
अविद्यमानः उदयः अभिव्यक्तिर्यस्य सो संभवोदयः तत्वेना 
संभवोदयत्वेनान्यथानुपपत्या गुणात्मत्वं गुणजन्य तदात्मत्वमिह 
बुध्यादेरिष्यताम् | तर्हि बुध्यादेर्गुणात्मत्वात् प्रकृतेर्नोत्पत्तिरित्युक्तम् | तथा 
ततस्तल्लक्षणत्वात् गुणतत्वव्यापिनोत्पत्तिः यद्यस्ति समनय दृशा प्रकृतेरेव 
बुद्धिप्रमुखस्यापीत्यन्यतोपपात्तिमाशंकन्ते | (प्. ५५२) ऋषयः -

प्रकृतेर्गुणतत्वस्य यथेहोत्पत्तिरिष्यते |
एवं बुध्यादितत्वानां प्रकृतेर्नेष्यते कुतः ||

इह शिवशास्त्रे कारणमिति पदमध्याहार्यम् |

सुकरश्लोकार्थः | ईश्वरः -

अत एव गुणात्मत्वं गुणतत्वस्य नेष्यते |
गुणस्यापि गुणात्मत्वे प्यनवस्था प्रसज्यते ||

अत एव गुणात्मत्वेन बुध्यादिवत् | प्रकृतेरुत्पत्यसंभवात् | गुणतत्वस्य 
गुणात्मबुध्यादिकार्यकारणस्य गुणात्मत्वं गुणस्वरूपत्वं नेष्यते | 
किन्तु तत् केवलं समावस्थां प्राप्तविभक्तमिलितगुणा एव यथा केवलं 
मृदिति मृदात्मघटकार्यमृत्कारणस्य (प्. ५५३) मृदात्मत्वन्नेष्यते | 
गुणस्यापि गुणात्मत्वेपि मृदोमृदात्मत्वे मृदन्तरक्लिप्त्या यथा तथा 
गुणान्तर क्लिप्त्यानवस्था प्रसज्यते | प्रकृतिगुणयो स्वभावतोभिदानेत्युक्त्वा 
चोपसंहरति -

प्रकृतेर्गुणतत्वन्तु भिद्यते नच वस्तुतः |
सैवक्रिया विभक्ता तु श्रीकण्ठेन महात्मना ||

तस्माद्बुध्यादि तत्वानि गुणादेवोदितानि तु |

गुणात्मत्वात् बुध्यादेस्तत्कार्यतया कर्तृसापेक्षितया प्रकृत्यभिन्नतया 
गुणतत्वसिद्धिरिति गर्भितार्थः स्पष्टः पदार्थयद्येवं सत्कार्यवाददृशा 
कारणमेव कार्यात्मना विभक्तमिति कारणं प्रतिसर्वस्य न वस्तुतोभिदा | 
सत्यम् | शक्तिव्यक्तात्मनास्तिहिभेदोपि (प्. ५५४) अतः किलबुध्यादेरपि 
तथात्वेपिह्यत्र नात्यन्तभिदेत्याशय इति भावेन भिदामाह -

अव्यक्तगुणसाम्यन्तु प्रधानं परिपठ्यते |
विभक्तगुणसाम्यन्तु गुणतत्वमिदोदितम् ||

विभक्तगुणवैषम्यं तत्वं बुध्यादिकं द्विजाः |

एकमेव स्वावस्यार्थक्रियाभेदेन भिद्यत इति गर्भितार्थः | तदुक्तं मतंगे 
|

लोकसंव्यवहारार्थं मृदस्थाल्यादयो यथा |
वस्तुनश्चाप्यभेदेपि व्यक्तिभेदात् पृथक् पृथक् || इति |

स्पष्टः पदार्थः | सत्वगुणार्थक्रियां दर्शयति -

स्थैर्यं धैर्यं तथा दाक्ष्यं मार्दवं लघुताऽपि च |
सन्तोषमार्जवं शौचं व्यवसायक्षमा स्मृतिः ||

(प्. ५५५) सैहित्यं परमौत्सुक्यं दान्ति शान्तिर्दया परा |
सत्वस्य वृत्तयः प्रोक्ता रजसश्चाथकथ्यते ||

स्थैर्यं प्रतिज्ञात स्वकर्तव्यनिर्वहनोन्मुख्यादि | धैर्यमप्रकाशत्वम् | 
दाक्ष्यं क्षिप्रकारित्वम् | मार्दवं मृदुता | लघुता शीघ्रोत्थान गमनादि 
समर्थता | सन्तोषं प्रीतिः | छान्दसत्वान्नपुंसकोक्तिः | आर्जवमकौटिल्यं 
शौचम् | मृदंगोभिश्शुद्धिः व्यवसायो निश्चयः | क्षमा स्वप्रतिकूल 
परकृति सहिष्णुत्वम् | स्मृतिः विस्मृतार्थ सुशीघ्रस्मरणम् | सौहित्यम् | 
सुहितता | परमोत्सुक्यम् | उत्कृष्टपदार्थानुरञ्जनम् | दान्तिर्बहिरिन्द्रिय 
निग्रहः | शान्तिरन्तरिन्द्रिय निग्रहः | परा | दया (प्. ५५६) परानुग्रहोत्कृष्ट 
चिन्ता | एतास्सत्वस्य वृत्तयः प्रोक्ताः | अथ रजसः रजोगुणस्य च वृत्तिः कथ्यते | 
कथमित्याह -

शौर्यं क्रौर्यं महोत्साहस्साभिमानस्सकल्कता |
दार्ड्यञ्च निर्दयत्वञ्च भोगो डंभो रजोगुणाः ||

शौर्यं युद्धे अपराङ्मुखत्वं क्रौर्यं अचिन्त्यपरानिष्ठकारित्वम् | 
महोत्साहो महोद्योगः साभिमानस्सर्वगर्वः | सकल्कता | स वैरत्वं 
दार्ड्यम् | स्वधनुरादि निश्चलधृति परगदादि प्रहरणभरणादि निर्दयत्वम् 
| परनिग्रह चिन्ता | भोगोत्र भुज्यतेनेनेति करणव्युत्पत्तिकत्वात् 
भोगलक्षणसंवित्ति निष्पादनक्रिया डंभव 
स्वस्मिन्नविद्यमानमहिमोक्त्या (प्. ५५७) परकीयपदार्थग्रहणादि | एते रजो 
गुणाः प्रोक्ता इति पौर्विकानुषंगः | अथ तमोर्थक्रियास्सन्दर्शयति -

अरतिर्मन्दतादैन्यं पैशून्यं गुरुता तथा |
निद्राधिक्यं मदालस्यं निरोधो मूढता च याः ||

तमसो वृत्तयः प्रोक्ता विभिन्नास्सर्वजन्तुषु |
एवं संक्षेपतो विप्रा गुणतत्वमुदाहृतम् ||

अरतिरप्रीतिः | मन्दता | शनैस्वकृति कर्तृत्वम् | दैन्यम् | ओदना दानाद्यर्थं 
दातुः पुरस्तादनुदात्तोक्त्या विष्करणम् | पैशुन्यन्निग्रहकर्तुः पुरस्तात् 
परदृष्टकृत्यादि सूचकत्वं गुरुताशीग्रोत्थानगति क्रिया सामर्थ्यं 
निद्राधिक्यम् | निद्रोद्रेकः | (प्. ५५८) मदालस्यम् | एकवद्भावः मदः अनुचित 
कृति प्रवर्तकविकृति शेषः आलस्यम् | उचितकृत्यनुद्योगः | तथैव 
सत्वरजसोवृत्तयश्च | एवमित्याद्युपसंहाराद्धार्थस्सुकरः | अथ 
बुधितत्वपरीक्षामारभते -

गुणतत्वात्पराबुद्धिरभवन्मुनिपुंगवाः |
रजस्तमोभ्यान्यग्भूता वृत्तिस्सत्वेन चोत्कटाः ||

सा बुद्धिरुदिता तन्त्रे विषयाध्यवसायिनी |

यस्या वृत्तिः अर्थक्रिया रजस्तमोभ्यान्यत् भूतान्यूनभूतकर्तव्या | सत्वेन 
चोत्कटा अधिकभूतकरणीया सा तन्त्रे शिव दर्शने | अध्यवसायिनी 
विषयपरामर्श स्वकर्तव्यवती बुद्धिरुदिता (प्. ५५९) बुद्धिशब्दशब्दिता | 
पूर्वार्धार्थस्तु स्पष्टः | ननु बुद्धेः कर्तव्या चिच्छक्तिकर्तव्य 
ज्ञानव्यक्तिरित्युक्तम् | सोध्यवसायः किन्नेत्याह -

बोधोऽत्र द्विविधो भावो व्यवसायात्मकस्तथा |
आद्योऽनध्यवसायात्मा व्यवसायात्मकस्तु यः ||

सा बुद्धिरितरस्वात्मस्वभावो ग्राहकात्मनः |

बोधो द्विविधः भावस्तथा व्यवसायात्मकः | तत्राद्योऽनध्यवसायात्मा 
शब्दानुल्लिखित निर्विकल्पावभासः तत्र पुनर्यस्तु व्यवसायात्मकः | बहिः 
सृक् चन्दनवनितादि बुध्यन्तस्सुखादि परामर्शलक्षणद्व्यध्यवसायः | सा 
स्वाभिव्यक्तस्वौपाधिक स्वविक्लिप्ति भूमिमदात्मबोधा विविक्ताः | बुद्धिः 
लक्षणया बुद्धिवृत्तिः | (प्. ६०) इतरस्तु अनध्यवसायात्मा ग्राहकात्मन 
आत्मस्वभावः स्वभावशब्देन शक्तिरुच्यते | तत्रापि लक्षणया चिच्छक्ति 
कर्तव्यज्ञानमुच्यते | अत एव विलुप्तायामपि दीपदीप्तौ सदा अविलुत्पतया 
भासमान नेत्रतेज इव विलुप्तेपि बुद्धिप्रकाशे सदा अविलुप्ततया भासते 
ह्यात्मबोधः | तथा चोत्तरत्र वक्ष्यति बोधव्यक्ति भूमित्वात् बुद्धिप्रकाशोपि 
बोध इत्युपचर्यते | पुरा च प्रपञ्चितं पशुपरीक्षायां बहिः कर्मज 
संस्काराधरत्वेन च पारिशेष्यतोनुमानतो बुद्धिं सादयितुं पुरा तत् 
संस्कृतिस्वरूपन्निरूपयति -

किञ्च प्रपातटाकादि क्रियाः क्लिप्ता फलार्थिभिः |
(प्. ५६१) समनन्तरमेवेह नयच्छन्ति फलानि तु ||

आमुष्मिकत्वात् किन्तूर्ध्वं विनष्टा अपि ताः क्रियाः |
फलकालानु वृत्तित्वात् संस्कारोऽपूर्वसंज्ञितः ||

कल्प्यते नसपुंसस्यात् विकारित्वेन हेतुना |
कृष्यादेरपि संस्कारो नपुंसिपरिदृश्यते ||

किञ्च अध्यवसाय कार्यहेतुना विना इतोपि बुद्धिसिद्धिः कुतः फलार्थिभि 
स्वकार्य भोग्यलक्षणफलेच्छुभिः | कर्तृभिः करणभूतकाय 
वाङ्मनोभिः प्रपातटाकादि क्रियाः प्रपाशाला क्रियन्त इति सिद्धव्युत्पत्तिक 
तत्पलदातृ लक्षण शिवसहकारिभूत बहिर्व्यावृत्तिलक्षण स्थूलकर्माणि 
क्लिप्तिः कृतानि ताः क्रियाः तानिकर्माणि समनन्तरमेव अनुष्ठितोत्तरक्षण (प्. 
५६२) एव इह लोके फलानि न यच्छन्ति | किन्तु आमुष्मिकत्वात् विनष्टा अपि अनुष्ठित 
क्षणध्वंसिन्योपि ऊर्ध्वं उपरिलोकान्तरे अकालान्तरे दृश्यैहिक 
फलविलक्षणस्वर्गादि फलानि यच्चन्ति | ततः किमिति न वाच्यम् | 
फलकालानुवर्तित्वात् जनकानां जन्य जननकाल निरन्तरानु विधायित्वात् नहि 
दण्डस्वयन्नष्टो जन्यघटजननकाले स्वजन्यघटञ्जनयति | अतस्तत् 
क्रियाजनितोतः क्रियत इति सिद्धव्युत्पत्तिकः सूक्ष्मकर्मशब्दशब्दितः | 
तदुक्तं मृगेन्द्रे |

कर्मव्यापारजन्यत्वाद् अदृष्टं सूक्ष्मगावत | इति 

फलकालानुविधायी स चापूर्वसंज्ञितसंस्कारः (प्. ५६३) कल्प्यते स 
च्छास्त्रज्ञैरर्थापत्ति लक्षणानुमानतोनुमीयते | नैययायिकादि दृगन्तर 
कुक्लिप्ति कलितस्सपुंसि न जातस्थितस्यात् | नेति केनेयं कृता स्थिती 
कृतिस्संस्कारस्य विनश्वस्त्व सहसिद्ध व्याप्तिक विकृति सहसिद्धव्याप्तिकत्वात् 
पुंसितु संस्कृतिर्यद्यभविष्यत् विकृतिरपि तत्र तर्ह्यभविष्यत् न यदि सापि नहीति 
बाधक तर्कभूमिकेन विकारित्वेन हेतुना सातु स्थिति कृतिः | अतः किल 
कृष्यादेरपि संस्कारो न पुंसि परिदृश्यते न स्वकार्यद्वारानुमीयते | किन्तु 
क्षेत्रे तर्हि क्षेत्रनिदर्शननिदर्शितसंस्कृति भूमिभूतं किमित्यत आह -

कुर्वन्ति यत्र संस्कारं क्रियास्साष्टगुणा मतिः |
(प्. ५६४) एवं ज्ञानादि संस्कारोप्यूह्यतां मुनिपुंगवाः ||

क्रियाः प्रोक्तः प्रपातटाकादि का यत्र उपादाअनात्मनि संस्कारं 
पूर्वाख्यं वासनां कुर्वन्ति जनयन्ति | साष्टगुणामतिः | तत् 
संस्कारलक्षणकर्मण स्वपाकविशेषात्मना समुत्थवक्ष्यमाण 
धर्माद्यष्टगुणा बुद्धिः | ननु अत्रिभव्यां बुद्धमन्यगुणत्वेन | 
समुत्थकर्मणामव्यविभुत्वात् दाक्षिणात्यस्य स्वकर्तुः काश्यां काश्मीरे 
वा समुत्पन्न भोग्यागमनीय फलन्तैस्सह संबन्धा भावात् 
कथञ्जनयन्ति | बालभाषितमेतत् सर्वस्वकार्यव्यापककर्माश्रय माया 
द्वारा संबन्धस्य सुलभत्वात् | एवमित्थं ज्ञानादि संस्कारोप्यूह्यतां 
स्त्रीप्रमुखपदाथानु भवादि ननित संस्कारोपि बुद्धा इति विचिन्त्यतां (प्. 
५६५) तत् बलादेव हि स्वप्नस्मृति प्रतिभादावसत्यप्यर्थोल्लेखो दृश्यते | 
मतिरष्टगुणेत्युक्तं केते गुणा इत्याकांक्षायां तान् तत्र 
सलक्षणपरीक्षां कर्तुं समुद्दिशति -

धर्मो ज्ञानञ्च वैराग्यं ऐश्वर्यं बुद्धिवृत्तयः |
त्रयोत्र धर्ममुख्यास्तु सात्विकाः परिकीर्तिताः ||

रागस्तु राजसश्शिष्टास्तामसाः परिकीर्तिताः |

धर्मो ज्ञानञ्च वैराग्यं ऐश्वर्यञ्च शब्दात् | अधर्मो 
ज्ञानमवैराग्यमनैश्वर्यञ्च बुद्धिवृत्तयः | स्वोपादान प्रत्यय वर्गेण 
सह रूपसंज्ञिताः | ते कीदृशः | अत्राष्टसुमध्ये त्रयोधर्ममुख्यास्तु 
सात्विका | सत्वगुणमयसंस्कारलक्षणकर्मणस्समुत्थाः परिकीर्तिताः | (प्. 
५६६) रागस्तु अवैराग्यन्तु राजसः | राजोगुणमयसंस्कारलक्षण 
कर्मणस्समुत्थः परिकीर्तिताः | शिष्टाः अधर्मा ज्ञानैश्वर्यानैश्वर्या 
संज्ञिताश्चत्वारः तामसाः तमोगुणमयसंस्कारलक्षण 
कर्मस्समुत्थः परिकीर्तिताः | ननु मृगेन्द्रादौह्यैश्वर्यं सत्वमयमिति 
प्रोक्तम् | सत्यम् | तस्य मोहप्रीतिकरत्वात् | अत्र उभय स्वरूपोक्तिरिति 
समधिगम्यते | अतः किलसत्वमुत्पादयेत् | बौद्धमैश्वर्यमिति पुनरैस्वर्य 
मदमोहेनेति च वक्ष्यति इमे उक्तप्रकारेण कर्मोपादानजाः | तथा हि ये 
धर्माधर्मा ज्योतिष्टो मब्रह्महत्यादयः आम्नाय सिद्धाः काय 
वाङ्मनस्समवेत तत् परिस्पन्दक्षणिकलक्षणां प्रागनुष्ठिताः बुद्धौ 
स्वाहितसंस्कार इव तया गुणत्वेन (प्. ५६७) स्व स्थिति क्लिप्तिमतः 
यावन्नपरिपाकं प्राप्तानामिश्रं परिणमत इति तु परस्परोपकारेण 
परिपक्वा स्थिता स्थितिकाले भोक्तुं सुखदुःखमोहात्मना 
समुपस्थितास्तेषां विपाकविशेषरूपाः प्रत्ययद्वारोद्भूतगुणतया 
सुखदुःखमोहाकारा स्वोत्थप्रत्ययैस्सहसुखदुःखमोहद्वारा 
साक्षाद्भोग्याः कथ्यन्ते | तदुक्तं भोगकारिकासु |

मोहदुःखसुखाकारो रूपाख्यस्तत् भवेत् द्विधा |
बौद्धो बोधः ......भोग्यं मायादि च तदर्थतः ||

धर्मादि त्रयं रागो धर्मादि च चतुष्टयम् |
तमोरजस्सत्वमयं रूपन्तत् कर्मजं मतौ || इति 

धर्मादीनां भावशब्दशब्दितव्यत्वे हे उक्तिस्समाविष्क्रियते -

(प्. ५६८) एते धर्मादयश्चाष्टौ भावयन्ति यतस्ततः |
लिंगं भावास्समुद्दिष्टाः वर्ण्यन्ते ते क्रमेण तु ||

एते धर्मादयो यतोनुष्ठिता | आत्मादेल्लिंगं चिह्नं भावयन्ति 
स्वानुष्टातुः | पृथक् पृथक् स्वोत्थाधिवासनात स्वगुणि लक्षणं 
बुद्धिमधिवासयन्ती | ततो भावास्समुद्दिष्टा | यदाहुः  गावयन्ति 
यतोल्लिंगं तेन भावाः प्रकीर्तिआः | इति ते भावाः क्रमेण तु वर्ण्यन्ते | 
धर्मादीनामनुष्ठितानां भावरूपत्वन्दर्शयितुमज्ञानादि- 
भ्यस्तावद्धर्मस्यानुष्ठान भेद सिद्धये विभज्य स्वकीय 
स्वरूपन्निरूपयति -

धर्मश्च द्विविधस्तत्र यमश्च नियमस्त्विति |
(प्. ५६९) चित्तस्य संयमस्तत्र सयमः परिपठ्यते ||

अशास्त्रीया क्रिया त्यागात् शास्त्रीयेष्वपि कर्मसु |
नियमः पठ्यते शास्त्रे योयमिन्द्रिय संयमः ||

तत्र भावाष्टसुमध्ये धर्मः द्विविधः यमश्च नियमश्चेति | तत्र यम 
नियमयोर्मध्ये यश्चित्तस्य मनसस्संयमस्संन्धृतिः संयमः 
परिपठ्यते | आशास्त्रीय क्रिया त्यागात् शास्त्रनिषिद्धक्रोधादि क्रियाविवर्जनात् 
शास्त्रीयेषु कर्मस्वपि वक्ष्यमाणा क्रोधादिषु च योयमिन्द्रिय संयमः | 
अनुष्ठानाय सन्धरणं शास्त्रेषु शैव प्रमुखेषु नियमः परिपठ्यते | 
अत एवै तत् साधनेधिवासनात्मना सत्वेनापूरितस्यात एव निवृत्त तमसो 
महत्तत्वस्य ईषदृजः प्रवर्तते | तद्युक्तं (प्. ५७०) पुरुषं तदेश्वरो 
नियुङ्क्तेः | पुनर्यमनियमौ च विभजति - 

यमः पञ्चविधोऽहिंसा सत्यमस्तेयमेव च |
ब्रह्मचर्यमकल्कत्वं यम एवन्तु पञ्चधा ||

अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं सन्तोषमेव च |
आर्जवञ्चेति नियमः पञ्चधा परिकीर्तितः ||

यमो हिंसादयः पञ्चनियमो क्रोधादयः पञ्चः | स्पष्टोक्षरार्थः | तत्र 
गुरुशुश्रूषेत्युपलक्षणमन्येषान्देवपूजादीनान्नित्यनैमित्तिक 
काम्यादीनां कर्मणाञ्च तथैतत् परिग्रहोक्तिरुत्तरत्र भविष्यति | क्रमतो 
लक्षयति | गुढपदार्थमात्र गमिकात्र विप्रतिस्पष्टत्वात् | 

परेषु दुःखानुत्पादोऽहिंसाद्रोहशतैरपि |
सा नहिंसेति विज्ञेया या हिंसा शास्त्रचोदिता ||

(प्. ५७१) या शास्त्रचोदिता शास्त्र क्लिप्ता याज्ञीय पशुवधलक्षणा हि सा सा न 
हिंसेति विज्ञेया | सत्यलक्षणम् | 

आपदो भीतितो वापि न तथ्यं सत्यमुच्यते |
असत्यमपि तत् सत्यं गुरुदेव प्रयोजनम् ||

नातथ्यसत्यं सत्यमुच्यते | गुरुदेवेत्युपलक्षणं गो ब्राह्मणादीनां 
अस्तेय लक्षणम् -

अदत्ता स्वीकृति सत्या गो वित्तस्या न्यायजस्य च |
श्रुतस्य परिदृष्टस्य तृणीकारोप्य चोरता ||

ब्रह्मचर्यलक्षणम् -

कर्मणा मनसा वाचा श्रवणाद्दर्शनादपि |
मातृवन्मन्यते नित्यं प्रार्थयन्तिमपि स्त्रियम् ||

तदेव ब्रह्मचर्यं स्यात् शेषा वृतं विडंबकाः |

(प्. ५७२) ब्रह्मचर्यं गृहस्थस्य श्रौताध्वनि विधानतः | शेषा अन्ये 
भावावृतविडंबकावृताभिनयमात्रा इत्यर्थः | अकल्कता लक्षणम् -

स्वच्छता समता प्रीतिरपकारशतैरपि |
कालुष्यन्नोत्सहेद्वैरं सेयमुक्ताप्यकल्कता ||

एवं पञ्चयमा प्रोक्ता यतीनां सुशिवात्मनाम् |

कालुष्यमित्यप्रसिद्ध पदबोधनमित्याकलययवैरमित्युक्तम् | सुशिवात्मनां 
शुद्धबुद्धिप्रकाश्य व्यक्तशुद्धशक्तीनां यतीनां योगीनान्नियमे 
अक्रोधगुरुशुश्रूषा लक्षणम् -

नित्यं प्रध्वस्तकालुष्यो न कोपस्ताडनादपि |
देवानां शिवशक्तानां पित्रोरपि गुरोरपि ||

(प्. ५७३) आज्ञानुपालनन्नित्यं काम्यन्नैमित्यकर्मणाम् |
दानोपवासतीर्थानां श्रुताध्ययनयोरपि ||

श्रद्धया करणं पुंसां शुश्रूषा परिकीर्तिआ |

ताम्यनादपीत्यन्तमक्रोधलक्षणं ज्ञेयम् | सौचसन्तोषद्वयलक्षणम् |

गात्र प्रक्षालनं शौचं मृदं भोभ्यामुदाहृतम् |
सन्तोषमुदितन्तन्त्रे लाभालाभे समामतिः ||

आर्जवल्लक्षणमुक्त्वोपसंहरति -

जानन्नपि च विप्रेन्द्रा जडवन्मूकवत् तथा |
निवृत्तः परपीडायां श्रद्दधानश्च भावितः ||

आर्जवन्तस्य तत् प्रोक्तं नियमस्त्वितिपञ्चधा |

हे विप्रेन्द्राः जानन्नपि च पीडाकृति निपातलक्षवश्योयमिति | (प्. ५७४) 
सुबुध्यन्नपि शृण्वन्नपि जडवत् अबुध्यन्निव तथा मूकवत् मूकस्य 
बधिरत्वमपि सिद्धेः अशृण्वन्निव अष्टसुमध्ये येन भावेन भावितः | 
परपीडायान्निवृत्तः परोपकारे श्रद्दधानश्च तस्य तत् स्वभावः आर्जवं 
प्रोक्तमिति नियमस्तु पञ्चधा | यदा धर्मानुष्टानेन किञ्चिदप्यनवशिष्ट 
निवृत्तरजस्कं प्रध्वस्ततमश्च सत्वं बुद्धौ भवति तदा तथा 
भूतबुद्धियुक्तपुरुषं भगवान् क्रममनतिक्रम्य ज्ञानाभ्यासे नियोजयति 
ततस्तत् भिदामुदीरयन् तस्य सिद्धिशब्दशब्दितव्यत्वे हेतुं समाह -

ज्ञानं पञ्चात्मकं यत्तद्गुणाव्यक्तनृगोचरम् |
तस्मात् कैवल्यसंसिद्धिरिति तत् सिद्धिरुच्यते ||

(प्. ५७५) यत् ज्ञानं गुणाव्यक्त नृगोचरं प्रकृतिगुणपुरुषविषयम् | तत् 
ज्ञानं गुणस्य त्रिविधलक्षणत्वात् तत्र निपतितन्त्रिविधमिति प्रकृतिगुणत्रय 
पुरुषविवेकरूपं भूत्वा पञ्चात्मकम् | पञ्चाधिकरणं 
पञ्चावयवं भवति तस्मात् गुणाव्यक्तज्ञ विज्ञानात् सांख्यानां 
कैवल्य सिद्धिरित्यथ पुनस्सिधान्तदृशा ते पि न स्वतः केवलतां विन्दन्ति | किन्तु 
सकलत्वन्नमुञ्चन्तीति सांख्यज्ञानादे स्वभोग्यदशापत्ति 
लक्षणरागानुलिप्तधर्मवैराग्यैश्वर्य संपूरित स्वोपादान 
स्वप्रकर्षावस्था रूपसिद्धिस्सिध्यतीति सिद्धिहेतुत्वात् तत् ज्ञानं सिद्धिरुच्यते | 
सिद्धिशब्देन व्यवह्रियते सोक्तलक्षणा सिद्धिरपि पृथक् पृथक् ज्ञानलक्षण 
(प्. ५७६) भावतोप्यासतोधिवासना लक्षणा सत्यशीतिभितया समुक्तिष्ठत 
इत्याह -

अशीति संख्यया सा च संक्षेपात्परिकीर्तिता |
भूततन्मात्रकाक्षाणि मनोऽहंकार बुद्धयः ||

गुणाव्यक्तनराश्चैव प्राप्य स्थानानिवासिनाम् |
तत्र तरात्मबुध्यैव गम्यन्ते सिद्धयस्ततः |

ननु पुरुषतत्वं वासो ज्ञानलक्षणाभावोत्थ वारानैषामस्तीति वासिनः 
तेषां वासिनां यतः पुरुषतत्वप्रमुखभूतान्तानि मोक्षत्वेन प्राप्य 
स्थानानि | ततः तत्र तत्र भूतादिषु आत्मबुध्यैव स्वात्मप्रत्यये नैव 
विचित्रतया स्वहेतुभूतज्ञानाधिवासनात् सिन्यसिद्धयो गम्यन्ते ज्ञायन्ते | 
भावाधिवासनात्मसिद्धि विचित्रतान्दर्शयन् (प्. ५७७) प्रोक्तन्तत् 
सिद्धस्थानाभिदं क्रमतो विविच्य दर्शयति -

चार्वाकभूतसंसिद्धा यतो देहात्मवादिनः |
ज्योतिश्शास्त्र विदस्तद्वत् प्राप्यं तारापुरं यतः ||

कौलायासात्मवादेन विनाशित्वात् तु भौतिका |

देहात्मवादः पशुपटले दशितः ज्योतिश्शास्त्रविदस्तु अनादिरेव पुरुषस्य 
कार्यकरणसंबन्धः | अनादेर्विनाशायोगात् मुक्तिस्तु लब्धप्रकृष्टतर 
कार्यकरणतारकापुरनिवसतिहीति वदन्ति | आग्नेयसौरवादिनोग्न्यादि साम्यं 
मुक्तिरिति कथयन्ति | न कदाचिदनीदृशञ्जगदिति वदन्तः कर्ममीमांसकाः 
स्वानुविहितसुकर्मणा स्वर्गप्राप्तिरेव पुरुषार्थ इति (प्. ५७८) पठन्ति | कौलास्तु 
घटचटकन्यायेन शरीरे परमाणुरूपश्वसात्मात्मवादाः देह 
तारादिपुरपरमाणु स्वासानां भूतजन्यतत्वात् | ते पञ्चवादिनोन्येपि 
मुक्तावात्मच्छेदमभ्युपगच्छन्तः तस्य शरीरधर्मत्वात् प्रदीपनिर्वाण 
वादिनश्च भूतात्मस्वरूपभावेन भाविता भूतसंसिद्धाः तन्मात्र 
मुक्तानाह -

भूताण्डकारणं ब्रह्मेत्याहुस्मार्तास्ततश्च ते |
ज्ञेयास्तन्मात्रसंसिद्धाश्चक्षुरादीन्द्रियं परे ||

चेतनं मन्यमानास्तत् सिद्धा मुनिषु केचन |

स्मार्ता भूताण्डकारणं परंब्रह्मज्ञानेन 
प्राप्तव्यन्नान्यदसंभवादित्याह भूतकारणत्वन्तन्मात्रेषु 
युक्तिभिस्संक्लिप्तमिति ते तन्मात्रसिद्धा ज्ञेयाः मुनिषु परे (प्. ५७९) केचन 
चार्वाकभेदाः इन्द्रियचैतनिका इन्द्रियलक्षणादर्थादन्यदात्मवस्तुनास्तीति 
चक्षुरादीन्द्रियं चेतनमात्मानं मन्यमानास्तेनेन ज्ञानेन भावितास्तत् 
सिद्धा इन्द्रिय सिद्धाः अन्तःकरणचैतनिकेषु बुद्धिसिद्धानाह -

बौद्धास्तु बुद्धिसंइसिद्धा ज्ञानवृत्यात्मवादिनः |
तद्वन्याय विदोबुद्धि वृत्तिधर्मात्मवादिनः ||

उपलक्षणञ्चैतत् येन्तः करणचैतनिकेषु मनश्चैतनिकाः पुनरिन्द्रियाणां 
प्रवृत्तौ वापि कारणन्तत् ब्रह्मपरन्तस्मात् जगत्सर्वं प्रवर्तत इति प्राहुः 
तेनेन ज्ञानेन भाविताः मनस्सिद्धाः तस्यैवेन्द्रिय नियन्त्रित्वात् येहि तत्र 
निरूपाख्याहं प्रत्यय प्रभवमेव (प्. ५८०) ब्रह्मज्ञानात् प्राप्तव्यमिति 
प्राहुः | तेनेन ज्ञानेन भाविताः अहंकारसिद्धाः ये तत्र बौद्धास्तु 
ज्ञानवृत्यात्मवादिनः पुनरध्यवसायादि भेदभिन्नं सन्तत्या 
समुत्थातव्य ज्ञानमेव क्येशवासनायोगात् संसारहेतुः | न तु ततो 
व्यतिरिक्तमन्यदात्मादिकं वस्त्वस्तीत्यात्मस्वरूपक्लिप्तिमन्तः तेनेन 
ज्ञानवृत्यात्मज्ञानेन सुभावित स्वात्मनः तस्य बुद्धिधर्मत्वात् 
बुद्धिसंसिद्धः येपि न्यायविदः तार्किकाः बुद्धिवृत्तिधर्मात्मवादिनः | 
बुद्धिसुखदुःखेच्छा द्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्कारलक्षण 
नवसिद्धान्तसिद्धबुद्धिवृत्तिगुणगुण्यात्मस्वरूप कुत्सितक्लिप्तिं कुर्वन्तो 
गुणगुण्यभिदामबुध्यन्तस्तदात्म नवगुणात्यन्ता भावलक्षण (प्. ५८१) 
कुड्यवदचित्व कुमोक्षकुभाषिणः तेपि हितद्वदनेरज्ञानेन सुभावित 
स्वात्मनः बुद्धिसंसिद्धाः गुणसिद्धानाह -

स्याद् वादिनस्त्वनेकान्तमात्मानं पर्युपासते |
गुणानाञ्चलवृत्तित्वात् गुणसिद्धास्तु ते पुनः ||

स्याद्वादिनस्तु स्याद्दस्तिस्यान्नास्तीत्यादि सत्पभंग्या सदसद्वादिनः 
आत्मानं स्व स्वरूपमनेकान्तं सदसच्चलवृत्तिरूपं पर्युपासते | 
भावयन्ति गुणानाञ्चलवृत्तित्वात् चलञ्चलञ्च गुनवृत्तमिति पातञ्जलोक्त 
नयेन गुणा एव तदा भाव्यन्त इति तेन भावेन ते तु पुनः 
क्षपणकास्सत्वसंभोगवादिनश्च गुणसिद्धा | 
विशिष्यतामसञ्जिनभक्तानामिति क्वचित् प्रकृतिपुरुषतत्वद्वयलक्षण (प्. ५८२) 
स्वमोक्षसिद्धानाह -

प्राकृताः पाञ्चरात्राश्च मन्यन्ते प्रकृतिं हरिम् |
प्रधानाक्रान्तपुंसिद्धा वेदान्तज्ञाः प्रकीर्तिताः ||

पुरुषस्सर्व इत्येवं मन्यन्ते परिणामिनः |

सांख्याः पुरुषसंसिद्धाः कलाक्रान्तस्स च स्मृतः ||

ये प्रकृतिं हरिं मन्यन्ते | यदाहुः -

भगवान्वासुदेवोसौ गुणेभ्यः प्रकृतिः परा |
अव्यक्तन्नित्यमित्याहुस्तं परोस्मान्नविद्यते || इति 

ते पाञ्चरात्राश्च प्रकृता प्रकृतिसिद्धाः ये चिदचिदात्मना परिणामिनस्सर्वे 
स्वविकारत्वात् ब्रह्मेत्यपिचाभिहितः पुरुषः इत्येवं मन्यन्ते | ते 
वेदान्तज्ञाश्च ब्रह्मणः परिणति भाषिणः | प्रधानाक्रान्त 
पुंसिद्धालोष्टवत् (प्. ५८३) प्रकृतिप्रलय स्वभावत्वात् प्रकृतिजा विद्यादि 
पुंस्त्वमलकलुषित प्रकृतिप्रान्त सुक्लिप्त पुंभुवनसिद्धाः सांख्याः 
प्रकृतेन पातञ्जलाश्च पुरुषसंसिद्धा | स च पुरुषः न तु प्रकृति प्रलयः 
प्राकृतस्थूल पुंस्त्व मलकलुषितः सांख्यानां भावस्य विविक्तप्रकृति 
पुरुषत्वात् | किन्तु कलाक्रान्तः कलादेरपि पुरुषत्वे हेतुत्वस्य 
पुंपरीक्षायामुक्तत्वात् | पुनस्सूक्ष्मदेहद्वारा प्रकृतिगुणबुध्यादीनां 
प्रकृतेरूर्ध्वमपि व्याप्तिरस्तीति सूक्ष्मपुंस्त्व मलकलुषितः 
रागाधोभागस्थ रागसमुत्थ पुंभुवनसिद्धस्सकलस्मृतः विज्ञानकेवलो 
द्विविधः | प्रकृतिपुरुषविज्ञानसिद्धो मायापुरुषविज्ञान सिद्धश्चेति | तत्र 
प्रथमस्सांख्य (प्. ५८४) विज्ञानसिद्धस्स इत्थं परीक्षितस्सकलो भवति | 
द्वितीयस्तु शैवविज्ञान सिद्धस्वतस्समायोक्तीर्णत्वविकलत्वाभ्यां 
विज्ञानकेवलः कदाचित् कथञ्चित् स्वमलपरिपाकाद् दीक्षितश्शुद्धाध्वनि 
शुद्धसकलस्तदत्युत्कटात् मुक्तो वा भवति | मायावादिनोपि ब्रह्मभावं 
हित्वा ब्रह्माहमितितुर्यपदात्मस्वरूपभावभाविताः 
कलाक्रान्तपुरुषसंसिद्धाः ज्ञेयाः | तदुक्तम् | वेदान्तज्ञाश्च 
सांख्याश्च योगिनः पुरुषे स्थिताः | ननु सांख्यैरष्टौ सिद्धयः प्रोक्ताः 
स्वसिद्धिभ्यो व्यतिरिक्तसिद्धान्त सिद्धवेदान्तादि सिद्धयः कथितसिद्धि 
विलक्षणवक्ष्यमाणसिद्धान्तसिद्धितुष्टिविलक्षणतुष्टयः कथिताः | सत्यम् | 
तथात्वे त्रिंशत्तत्वावधिमुख्यशक्त्यपेक्षया (प्. ५८५) सांख्यानां 
सिद्धयोपि तुष्टयस्युरिति न कोपि विरोधः | उपसंहरति - 

दशैवं सिद्धयः प्रोक्ता दर्शनान्तरभेदतः |
एषा मुक्तिः पराकाष्टा आश्रमस्यायमन्तिमः ||

इति निश्चित्य संतुष्टास्तेषान्तास्सिद्धयः पराः |
तन्त्रेऽस्मिन् नपराः प्रोक्ता यावत् तत्वं लयाह्वयम् ||

दर्शनान्तरभेदतः शास्त्रान्तरभिदातः | एवं भूत तन्मात्रेन्द्रिय 
मनोहंकारबुद्धिगुणप्रकृति प्रधानाक्रान्तपुरुष कलाक्रान्तपुरुष 
स्वरूपा विविक्त स्वात्मभावनात्मिकास्सिद्धयो दशप्रोक्ताः | ते च दशविषय 
सिद्धिमन्तो वादिनां स्वस्वाभिमतां सिद्धिमेषा मुक्तिः परा सूक्ष्मा 
काष्ठा निरतिशया (प्. ५८६) आश्रमस्य विविधवादि क्लिप्तमुक्तिभूमेः 
अयमाश्रमः मुक्तिभूमिः अन्तिम उन्नतिमती इति निश्चित्य संतुष्टास्तेषान् 
तास्सिद्धयः पराः | उत्कृष्टाः अस्माकन्तु नहीत्याह | अस्मिन्नित्यादि अस्मिन् 
कामिकादि प्रभेदतया शिववदनसमुत्थे तन्त्रे | नहि केवलमेतावन्मात्राः 
लयाह्वयन्तत्वं यावत् | तावत् शुद्धमिश्रद्व्यध्वप्राप्तिरूपाः 
परापरसंज्ञिताः वक्ष्यमाणपौराणिकप्रमुख क्लिप्तिमत्यः अशुद्धाध्व 
प्राप्तिरूपाः अपरसंज्ञिताः प्रोक्तसांख्यप्रमुख 
क्लिप्तिमत्यस्सिद्धयस्सर्वालयश्शिवसदृशलक्षणान्मुक्तिं प्रत्यपराप्रोक्ताः 
प्रोक्तश्च प्रतिपदार्थपरीक्षायां योजितालयतत्वे ये (प्. ५८७) ते 
मुक्तानापरत्र च || इति | दशैकैकाष्टधाभित्वाशीति संख्या भवन्तीत्याह -

एताश्चोपाधिभेदेन भिद्यन्ते पुनरष्टधा |
प्राक्संस्कारवशे नोह रूपं ज्ञानं प्रवर्तते ||

सैका दुःखत्रयेणस्यात् सिद्धिर्विनिहितस्य यत् |
तद्विघातत्रयात् ज्ञानत्रयन्तिस्रस्तु सिद्धयः ||

सुहृदामुपदेशेन तच्चैकासिद्धिरिष्यते |
स्वयं वा शास्त्रमालोच्य गुरुतोऽध्ययनात्तु वा ||

यत् ज्ञानद्वितयं पुंसस्तत्सिद्धिद्वयमिष्यते |
दानादि कर्मभिर्भाव्यो यस्सैकासिद्धिरुच्यते ||

अभिस्सिद्धिभिरष्टाभिर्भिद्यन्ते दशसिद्धयः |
मिलित्वाऽशीति संख्यातास्सिद्धयस्तास्समासतः ||

(प्. ५८८) एता दशोपाधि भेदेनोपादानात्मनि ज्ञानलक्षणबुद्धिभावे 
स्वोत्थाननिमित्तभेदेन पुनरष्टधा भिद्यन्ते | कथं प्राक्संस्कारवशेन 
प्रक्भूतजन्मविहित विशिष्टधर्मनिहितसंस्काराति विपाकेन 
उपदेशनपेक्षयोहरूपं ज्ञानं ततस्संस्कारतस्समुद्भिन्नाधिवासना-
लक्षणं स्वयमूहात्मकं ज्ञानं प्रवर्तते | सम्यक्तिष्ठते | 
स्वप्रकर्षावस्थायासैका साधकानां सिद्धिस्यात् | विधेयापेक्षयास्त्र्युक्तिः 
तत् संस्काराति विपक्वनिमित्त तदुहाद्ययोग्यस्यापि साधकस्य | 
आध्यात्मिकाधिदैविकादि भौतिकात्मना दुःखत्रयेण विनिहतस्याभितपतस्य 
तद्विघात तत्र यात् तत्रिदुःखविघात त्रयाध्योतोः यत् तदूहात्मकं (प्. ५८९) 
ज्ञानत्रयञ्जातं तस्य प्रकर्षावस्ह्ता रूपास्तिस्रस्तु सिद्धयः | 
सुहृतामुपदेशेन कल्याणमित्रोपदेशेन यत् ज्ञानं 
समुत्थन्तत्रैकासिद्धिरिष्यते | यो ज्ञानलक्षणभावो 
दानादिकर्मभिर्भाव्यः सेत्यनुषंगः | स्पष्टस्तदितरपदार्थः | कलादि 
रागान्तसिद्धां कथं नगण्यन्तेऽत्रेत्याकांक्षायामाह -

इत ऊर्ध्वं कलादौ ये परकाष्ठाभिमानिनः |
न तेपि सिद्धा गण्यन्ते बुद्धिसिद्धेरुपक्रमात् ||

ये कलादौ पराष्ठाभिमानिनः इतः परतरन्नास्तीति सूक्ष्मनिरतिशय 
मुक्त्यभिमानिनः मायागर्भाधिकरीश्वर प्रणीत दृष्टि 
संप्रदायिनिस्तदनुविधायिनश्च ते सिद्धा अप्यत्र बुद्धिसिद्धेरुपक्रमात् | 
बुद्धिसिद्धि (प्. ५९०) परीक्षारम्भाद्धेतोः नगण्यन्ते ते च शैवमनुचरन्त्या 
व्यासक्लिप्तिमत्या शैव पौराणिकदीक्षया दीक्षिताः रागसिद्धाः 
सोमसिद्धान्तिनः | विद्या सिद्धाः कलोत्थ कलाप्रान्तस्थ माया भुवनस्थ 
रुद्रप्रणीतकापालशास्त्र किप्तिमत्या दीक्षया दीक्षिताः कापालाः कला 
सिद्धाः | तथा कलोत्थकलाप्रान्तस्थ मायाभुवनस्थ प्रोक्तेतर रुद्रप्रणीत 
पाशुपतादि शास्त्रक्लिप्तिमत्या दीक्षया दीक्षिताः पाशुपताः समुत्पत्ति 
साम्यवादिनश्चावेशसाम्यवादिनश्च माया सिद्धा(ः) शुद्धविद्योत्थ 
भुवनस्थ रुद्रप्रणीतशास्त्रक्लिप्तिमत्या दीक्षया दीक्षिताः 
महावृताश्शुद्धविद्या सिद्धाः ईश्वरोत्थ भुवनस्थ 
रुद्रप्रणीतशास्त्रक्लिप्तिमत्या दीक्षया (प्. ५९१) दीक्षिताश्शिवप्रयोज्य कर्तृत्व 
वादिनः प्रवाहेश्वरवादिनश्च ईश्वरसिद्धाः शिवसमवादिनः सदाशिव 
सिद्धाः शक्त्युक्तभुवनस्था | अपरमुक्तान्यतम शिव कृत शुद्ध 
शाक्तशास्त्रकिप्तिमत्या दीक्षया दीक्षिताश्शक्ति सिद्धाः निवृत्यादि 
कलाव्यष्ट्यधिष्ठात्र सद्योजातादि मृत्वधिष्ठिता परमुक्तान्यतम 
चतुश्शिव कृत गारूडदक्षिणवामभूततन्त्रक्लिप्तिमत्या दीक्षया दीक्षिताः 
निवृत्यादि चतुष्कला सिद्धाः साक्षात् शिवेशान पञ्चमुखोत्थ सिद्धान्त तत्र 
क्लिप्तिमत्या दीक्षया दीक्षितास्तु मलपाकवैचित्र्य कृताभिलाषवैचित्र्यात् 
शान्त्यतीतकलादि कालाग्न्यन्तसिद्धाः | पुनस्तदतीत परमुक्ताश्च (प्. ५९२) 
भूत्वा दीक्षा तदनन्तरकरणीयानुष्ठानानुक्रमतस्तदुचित 
साररूपादयस्सायुज्यश्चस्युः बुद्धिप्रकाशलक्षणसिद्धिसिद्धैस्सह 
गणना हेतुक बुद्धिसिध्या विविक्त चित्प्रकाश्यत्वं कालादीनां नास्ति 
किन्नेत्याह -

नहि विद्या कलादीनां दर्शनं संभवेत् द्विजाः |
पुरुषोपरि यत् तत्वं शिवतन्त्रैकगोचरम् ||

पुंसान्तन्निष्ठतानस्याद् विशेषानुग्रहादृते |
तस्मादनुक्रमाच्छक्तिः पतिता बोधयत्यणून् ||

हे द्विजाः | विद्या कलेश्शुद्धाः शुद्धलक्षणे प्रातिलोम्येनानुलोमेन च 
आदीनि येषां शुद्धाशुद्धलक्षणेश्वरादीनान्तानि विद्या कलादीनि तेषां 
विद्या कलादीनान्दर्शनम् | (प्. ५९३) बुद्धौ सांख्य प्रमुख 
शास्त्राध्ययन समुत्थं ज्ञानं विषयित्वेन नहि संभवेत् | कुतः 
पुरुषोपरियत् तत्वं तच्छिवतन्त्रैक गोचरम् | 
शिवशास्त्रमात्रसमुत्थज्ञानविषयं मायागर्भाधिकारीश्वर प्रणीत 
तन्त्रतः मलपुरुषविवेकाभावेपि कलादिपुरुषविवेकस्संभवतीति तेपि 
शिवशब्दशब्दिताः | तर्हि शिवशास्त्रस्यापि बुद्धिसंस्कारकत्वात् तत् संस्कृत | 
बुद्धि समुत्थ सिद्धिगोचरं भवतु | तदयुक्तं पुंसां विशेषानुग्रहादृते 
| शिवशास्त्रोदित वै शिष्य शिवदीक्षां विना तन्निष्ठता तच्छिव 
शास्त्राध्ययनाधिकारिता न स्यात् | तस्मात्कारणादनुक्रमात् तत् तत् पद 
प्राप्ति योग्य तदनुरूप (प्. ५९४) दीक्षा क्रियायोजनबोधन वैचित्र्य 
लभ्यानुसारेण शक्तिः शिवसंबन्धिनी पतिता | दीक्षादिद्वाराणून् बोधयति 
विद्या कलादिकपदार्थां ज्ञापयति | अस्तुतर्हि दीक्षा पूर्वाभ्यस्त शिव 
शास्त्रतस्समुत्थ विशुद्धसंस्कृतिलक्षणाणु चिद्व्यञ्जकसिद्धिमती 
बुद्धिर्बोधिकेत्याशंकायान्तदयुक्तमित्याह -

शिवदीक्षादिनोद्भूतममलं सर्वतोमुखम् |
शिवत्वोन्मीलितं ज्ञानं शिवशक्त्यात्मकं भवेत् ||

श्रेयः प्रकाशकं शैवे न तु बुद्धिः प्रकाशिकाः |

शिवशास्त्रमपि दीक्षायामनिर्वर्त्य बौद्धानध्यवसाय स्वफलत्वात् पुंस 
स्वगुणलक्षणं ज्ञानमनध्यवसाय स्वरूपं यत् तन्न साक्षात् 
शिवशास्त्रस्य फलमिति (प्. ५९५) शिवत्वाभिव्यक्तिलक्षणसंस्कारविलक्षण 
संस्कारत्वे पुंसः पुनर्जन्मत्व प्रसंगाच्च | परंपरया 
शिवत्वाभिव्यक्तिलक्षणसंस्कार संस्कारकमिति | नतु तच्छात्रं साक्षात् 
पुरुषसंस्कारकम् | किन्तु सयुक्तिकं साक्षात् बुद्धिसंस्कारकम् | तदुक्तं 
मतङ्गे |

तद्वक्त्रांबुजनिक्रान्तैर्ज्ञानोत्गारमरीचिभिः |
जगत् प्रदीपकैश्शुद्धैस्तत् प्रसादोपसर्पिभिः ||

बुद्धावधिष्ठितैर्विप्र दृश्यते नान्यथा क्वचित् | इति 

अत्र दृश्यत इति मायाः ततस्तुर्हि दीक्षया स्वनिर्वत्यबन्धनिर्वर्तनद्वारा 
नान्यथात्व सुलभस्वरूपशिवत्वाभिव्यक्ति लक्षणतया 
समुत्थसंस्कृतिमतः (प्. ५९६) पुंसः स्वाभ्यस्त शिवशास्त्रसमुत्थ 
संस्कृतिकबुद्धौ विराजमाना शिवशक्तिः बोधिका नतु बुद्धिः | तथा हि 
मनोबुध्याश्शिवं प्रत्यप्रगमेपि मणेख्यापकत्वेपि मणिप्रभेव 
मनोबुद्धिप्रभापि क्लिप्ताकृतिमतिसकले शिवे लक्षे निपतेदिति च बुद्धौ शिव दृक् 
शक्तिः अनुग्रहकृतिमती शुद्धविद्योपब्रंहिता विराजमाना 
बुद्धिशुद्धविद्याद्यप्रगमस्थाने निरालंबने साक्षादिति तत्र यत् 
किञ्चिन्निरनुपबृंहिता प्रकाशिकेति पुनस्सालंबनेति बुध्यहंकार विविक्तं 
यथा भवति तथा सर्वत्र पुंशक्तिज्ञानार्थक्रिया प्रकाशिका बोधिका 
भवति | तदुक्तं मतङ्गे |

(प्. ५९७) किन्तु बुद्धौ यदा पुंसो ज्ञानशक्तिर्विराजते |
स्ववीर्यकिरणोपेतं तदा पुंसः प्रवर्तत || इति |

ततश्शैव दीक्षिते | प्रोक्तरीत्या शिवदीक्षादिनोद्भूतं समभिव्यक्तं 
शिवशक्त्यात्मकं प्रोक्तरिते शिवत्व पराभिव्यक्त्यवधिक शिवशक्तिव्यञ्जक 
व्यंग्यसंबन्धलक्षणम् | अत एवामलमत एव सर्वतोमुखमुपाध्युत्थ 
प्रेरक प्रेर्यतादि शिव स्वविशदृशत्वमनना विवेकभिदुरोदय तया शिव 
लक्षण (शिव)शिवत्वसदृश मलौपाधिकपशुलक्षणपशुत्व विशदृश 
स्वलक्षण स्वशिवत्व विवेकरूप शिवमलादि सर्वपदार्थसदृश विशदृश 
स्वविवेकात्मकम् | तदुक्तं मोक्षकारिकासु |

(प्. ५९८) शिवात् शक्ति दीधित्या समर्थीकृत चिद्दृशा | 
शिवं शक्त्यादिभिस्सार्धं पश्यत्यात्म गतावृतिरिति || 

अत एव शिवत्वोन्मीलितम् | शिवशक्त्यधिष्ठितया ध्यानजपोपेत 
लक्षणसगर्भकुम्भकप्राणायामक्रियार्थ क्रियापूर्विकया स्वकीय 
क्रियाशक्त्या समुच्चरिततत्वग्रन्धिभेदक स्त्र(हुं)गुं फढिति 
स्मृतक्षुरिकास्त्रानुस्यूत प्रासादमन्त्रकलास्वौकारकलालंकृते 
परमजाग्रावस्थेस्सन्निहितब्रह्मणि हृदये तत्वलक्षणस्वरूप तत्वरूप 
पुरस्कृतक्लिप्तिकं यथा तथा (चिदचिद)चिदचितां मिथो विलक्षणतया यथा 
स्वं क्रियमाण स्वस्वलक्षणपरीक्षा स्वरूपतत्वदर्शन समनन्तरं न 
साक्षाद्विलय इति जडत्वादिलक्षणतत्वात्म स्वेतरात्मनि स्वात्माभिमान (प्. 
५९९) त्यागस्वरूपं यथा तथा | यथा स्वं क्षुरिकास्त्रच्छिन्नग्रन्धि 
स्वकारणविलया चिन्तनालक्षणेनतत्वशुद्धशब्दशब्दितेन 
शिवशास्त्राध्ययनात् बुध्यंकुरितसंस्कारबलात् समुत्थेन प्रकृत्याक्रान्त 
पुंस्त्वोपाध्यनुपहितकलाक्रान्त पुंस्त्वोपाध्युपहित विविक्तपृथिवी प्रभृति 
प्रकृतिपुरुषविवेकेन स्वात्मना रागसिद्धि हेतुकर्मभूत्वा पुनस्तासु 
कलासूकरकलालंकृते परमस्वप्नावस्थे सन्निहितरमाप्तौ कण्ठेनुक्रमिक 
रागादिपुरुषविवेकात्म स्वात्मना विद्यादिसिद्धिहेतुकं भूत्वा पुनः 
कण्ठाग्रे वक्ष्यमाणतालुनि चैकद्विक्रमिककला प्रलयकैवल्यकर्म 
मायापुरुषविवेकेन स्वात्मना विज्ञानकैवल्य सिद्धिहेतुकं भूत्वा (प्. ६००) 
पुनस्तासु कलासु मकारकलालंकृते परमसुषुप्त्येवस्थे सन्निहितरुद्रे तालुनि 
मलोपहि तपलक्षणग्रस्त मलसमुल्लंघनकरणाविष्करणीयात्मलक्षण 
स्वरूपात्मरूप पुरस्कृतकिप्तिकं यथा तथा मलोपहिता ज्ञत्वा कर्तृत्व 
रूपपशुलक्षण मलसमुल्लंघनकरणा विष्करणीयोपर्युपाध्युपहित 
शिवत्वोवस्था ज्ञत्वकर्तृत्व रूपात्मलक्षणयोर्मिथो विलक्षणतया यथा 
स्वंक्रियमाण स्वस्वलक्षणपरीक्षा स्वरूपात्मदर्शन समनन्तरं 
पशुलक्षणमलात्म स्वेतरात्मनि | अज्ञोहमकर्ताहं भूयो माययः 
किञ्चिज्ञोहं किञ्चित् कर्ताहमिति पशुबोधात्म स्वात्माभिमान त्याग 
स्वरूपेणात्मशुद्धि शब्दशब्दितेन स्व निमित्तात् परमतुर्यावस्थातस्-
समुत्थातव्योपाध्युपहित (प्. ६०१) स्वरूपोपहितं यथा तथा शिवोहमिति 
किञ्चिदाभास शिवबोधोपबृंहितेन मलपुरुषविवेकेन स्वात्मना 
मलाद्विमुक्ति स्थूलनादोपबृंहित विद्येश्वरतत्व तदुत्थ स्थूलाधिकार 
मलांकुरिता स्वातन्त्र्यलक्षण पशुत्वोपहित स्वोन्मीलन समनन्तर समुत्थ 
स्थूल शिवत्वोपहित स्वरूपप्रतिभाससिद्धिहेतुकं भूत्वा पुनस्तासु कलासु 
बिन्दुकलालंकृते परमतुर्यावस्थे सन्निहितेश्वरे भ्रूमध्ये निर्मल 
जाग्रोदयवति अस्वतन्त्रोहमिति पशुबोध किञ्चिदवनति शिवोहमिति शिवबोध 
किञ्चिदुन्नत्युपबृंहितेन सस्वकार्यकलाप विद्येश्वरतत्वात्म विवेकेन 
स्वात्मना स्वोपाधिभिस्सह स्थूल शिवत्व (प्. ६०२) गलितौ झटिति समुत्थ 
सूक्ष्मनादोपबृंहित सदाशिवशक्ति शिवतत्वतदुत्थ सूक्ष्माधिकार 
मलांकुरिता स्वातन्त्र्यलक्षण पशुत्वोपहित स्वोन्मीलन समनन्तरसमुत्थ 
सूक्ष्मशिवत्वोपहितस्वरूप प्रतिभाससिद्धिहेतुकं भूत्वा | 
ईशानतीत्यशान्तान्तन्तत्वं सदाशिवं स्मृतमिति मृगेन्द्रश्रुतेः | पुनस्तासु 
कलासु स्वावधिस्वायस्सञ्जातार्द्धचन्द्रादि चतुष्कलालंकृते पुनस्वोर्ध्वं 
द्वादशान्तादधोमुखत्वेन स्वक्लिप्तिं महामाया शक्तेरधस्सञ्जात 
व्यापिनौ समनान्तरित व्योमरूपादि चतुष्कला शक्त्यादि महामाया 
मयीभव दुन्मनान्त चतुष्कलालंकृते परमतुर्यातीतावस्थे 
सन्निहितशक्त्यन्त समष्टिमदनाश्रितान्तव्यष्टिमदीशानान्त (प्. ६०३) 
पञ्चभूतिमय भूयस्समुल्लंघिताय स्वभुवनोपाधिकसूक्ष्मतरनाद-
शिखानुवर्ति स्वव्याप्तसमनाकलाक महामाया मयीभवदुन्मना 
कलाकक्रिमिकानाहत शिवी भवत् परशिवी भवत् केवलं ईशानमूर्तिमय 
सदाशिवे ब्रह्मरन्ध्रे निर्मलस्वप्नोदयवति | स स्वकार्यकलाप सदाशिवशक्ति 
शिवतत्वात्मविवेकेन स्वात्मना स्वोपाधिभिः सहसविकल्पसर्वज्ञतादि 
गुणमयसूक्ष्मशिवत्वगलितौ झटित्यस्वातन्त्र्यलक्षण पशुबोधमिलित 
शिवबोधगलितौ महामायात्मिकायां शक्तौ निलीय महामायात्मनिमन्त्रे 
स शिवमन्त्रिणि च सर्वसितासिताध्व व्यापिनिसति निर्मल सुषुप्त्यवस्थातस्ति 
रोधशक्त्या प्राणात् झघटिति समुत्थ (प्. ६०४) स्वावशहेतुकं भूत्वा 
पुनर्महामयालंकृते स्वसर्वोपाधिं समुल्लंघ्य शिवब्रह्मानाहत 
त्रिशब्दप्रमुखशब्दशब्दित महामायां समग्रं समीक्ष्य समालिंग्य 
शान्त्यतीतकलाकार स्वाकार शिवतत्वाकार स्वाकारा | ........याकार 
स्वाकारानाहत परशिवाकार स्वाकारनिराकार स्वाकारतया वा | 
अथाधस्समुल्लघित स्वसर्वोपाधिं प्रत्यग्रं समीक्ष्य क्लिप्त स्वाकाररक्त 
गुरुरक्त गुरुरक्त स्वानन्दधृङ्नृत्तधवलेशान त्रिधाकार स्वाकर 
स्वमूर्ततया वा ध्यात सन्निहितेशान मूर्तिमति 
द्वादशांगुलस्यान्तस्याधः पदे निर्मलसुषुप्त्युदयावति | 

तन्वंग्या सह गन्तव्यं मध्यदेशं विपश्चिता |
मध्यदेशमनप्राप्य त्यनेत्ताञ्चञ्चलां स्त्रियम् || इति |

(प्. ६०५) सर्वज्ञानोत्तर श्रुतेः | महामायात्मिकां स्त्रियं 
द्वादशान्तादधोमुखित्व स्वक्लिप्तिमत्या निर्मलसुषुप्त्यवस्थात्मिकया 
तिरोधशक्त्या सहविवेकमनन क्रियापाटवेन विधून्वन् | समुक्षिप्य स्वलीन 
मन्त्रात्मिकां महामायां पुनस्सशिवमन्त्रिणि व्याप्य शिवानुग्रहशक्ति 
मात्रोपकारवात्र स्थिति मति सति तत्र द्वादशांगुलस्यान्ते तुर्यं स्वचिन्मतिरिति 
श्रुति निगदितात्म व्याप्त्यपरनामनिर्मलतुर्योदयवति आणवमलोपहित 
पशुभावगलनादि मायिकारमलोपहित पशुभावगलनान्ति पुरस्कृतात्म 
शुद्धिमदात्मनश्च परशिव भावानुकारिणीय शिवपराभिव्यक्तेश्च 
मध्ये समुत्थ सर्वग स्वपरप्रकाश परभावभास परमात्मनि 
शिवलक्षणस्वरूप शिवरूप (प्. ६०६) पुरस्कृतक्लिप्तिकं यथा तथात्म 
परमात्मनोश्शिवपरमात्मनोरपि मिथो विलक्षणतया यथा स्वक्रियमाण 
स्वस्वलक्षण परीक्षास्वरूप शिवदर्शनसमनन्तरं 
पाशवलोकनन्त्यक्त्वा स्वरूपालोकनं हि यत् |

आत्मव्याप्तिर्भवेदेषा शिव व्याप्तिरथोन्यथा |
सर्वज्ञादिगुणायेत्थाद् व्यापकान् भावयेद्यदा ||

शिवव्याप्तिर्भवेदेषा चैतन्ये हेतु रूपिणीति |

परव्याप्तिस्तयोर्मध्ये सर्वगादि गुणात्मिकेति |

ललितभेद स्वच्छन्द श्रुतेः |

शिवमेव स्वयं भाव्य स्वयमेव शिवं भवेत् |
समरसीभावयोगेन तत् समाधिरिहोच्यत || इति |

स्कन्दकालोत्तर श्रुतेश्चात्म परमात्म व्याप्ति ताद्रूप्य (प्. ६०७) त्याग शिव 
व्याप्ति समुल्लिखितेन व्यवहित नैर्मल्यविवक्षितादिमुक्तिदशा विष्करणीय 
स्वसर्वज्ञतादि गुणशिवतादात्म्य लक्षणसाक्षान् 
नैर्मल्यविवक्षितानादिमुक्ति दशाविस्कृत स्वसर्वज्ञतादिगुण शिवतुल्यरूप 
शिवतुल्यजातिलक्षण द्विशिव संबन्धसमुत्थ शुद्धाद्वैत 
विशिष्टाद्वैतैकवैषयिकेन नैर्विकल्प्य नैरालंब्य नैदिध्यासन्य नैश्चल्येन 
शिवसमाधि शिवयोग शिवव्याप्ति त्रिनामगीयमानेन दण्डित्वस्य स्वेतर 
दण्डगतिं कृत्वा देवदत्तोहम् इति वत् पशुत्वस्य स्वेतरमलगतिं कृत्वा 
शिवोहमिति प्रत्यभिज्ञानलक्षण शिवोहं भावात्म स्वात्मना 
गुरुमुखादृतेदुरुपलभ्येन |

(प्. ६०८) तत् पदन्तु शिकारश्च वाकारन्त्वं पदं भवेत् |
असिशब्दो यकारश्च महावाक्य स्वरूपकमिति ||

श्रुतेश्शिवायेति जप्ते शुद्धे पञ्चाक्षरेपि त्रिवर्णत्रिपादानुक्रमिक 
शिवोहमस्मीति पर्यवसितमता येनोपायेन | 

उल्काहस्तो यथा कश्चिद् द्रव्यमालोक्यतां त्यजेत् |
ज्ञानेन ज्ञेयमालोक्य पश्चात् ज्ञानं परित्यजेदिति ||

त्रिशति श्रुतेः | उपेयं अतीतं शिवोत्वोदय इति श्रुतेः | निर्मल तुर्यातीत 
स्वलक्षणस्वोदयम् | साक्षान्नैर्मल्य मात्रमनपेक्ष्य तथाभूत शिव 
शिवत्व सदृशं शिवादि पदार्थसत्तामात्रावभासक पराग्रूप 
परसंवित्तिलक्षणज्ञानशक्तिभेदनिर्विकल्पनिरूपाधिकं सर्वज्ञतादि 
त्रिगुणवर्जनीय स....ड्धि शिवा पृथगाचरित (प्. ६०९) कृत्य क्रियाशक्तिभेद 
स्वतन्त्रतादि त्रिगुणमयं परं शिवत्वमुन्मीलितम् | सोपाधिकस्थूलसूक्ष्म 
शिवत्वा सर्वधा कृतिमच्युतिमदभिव्यक्ति विलक्षण सर्वधाकृतिमच्युति 
विरतिमच्छिवानन्द शिवभोग परमात्रतसुख परापरिपूर्ति पदादिपद 
पठिते निरति.....पुनश्शिवशक्तिनिरपेक्ष पराभिव्यक्तिमयं 
व्यक्तमप्रत्यग्रूप स्वसंवित् स्वस्वरूपवृत्तिमय स्वानुभूतौ स्फुरिततया 
सर्वधा साक्षात् कृतम् | तदैव यद्यप्य ग्राह्यश्शिवः प्रमाणपटले 
विस्पष्टं विवेचनीय नयेन ग्राह्यवै सादृश्य पुरस्फुरणं यथा भवति 
तथा कथञ्चित् स्फुरित गृहीतृलक्षणशिवत्वैक स्वभाव स्वसादृश्य 
निबन्धनेन (प्. ६०९) पुनस्साक्षात् कृत शिवञ्च भवति | तदिदं उभय 
शिवत्वं तदुन्मीलनोपायभूतं शिवत्वोन्मीलितं ज्ञानम् | स्वचिच्छक्त्यर्थ 
क्रियाभूतम् | श्रेयः प्रकाशकं प्रोक्तक्रमेण रागाद्युपेयानुसन्धात्र | 
अतो समदर्शन सिद्धिरपि न बुद्धिधर्म वक्तव्येति | नतु बुद्धिश्रेयः 
प्रकाशिका | शिवत्वोन्मीलितमित्यादिकमियदिदमति गुह्यन्तस्तदीयता विभज्य 
भूयोथवा पाठकैर्भाषान्तरैर्वा न लिख्यतां पुनरनार्हाय न 
दीयताम् | पुंसस्सत्वयुक्तायां बुद्धौ रजः पा...योगेन 
भगवान्वैराग्यमनुजानाति ततस्तत्प्रवृत्ति समनन्तरन्निमित्तभेदात् 
सिद्धिभेदवत् | तस्मादेकतमा ज्ञानात् वैराग्यमुपजायत इति | 
श्रीमत्पराख्य श्रुतेः लोकायताद्यन्यतम (प्. ६११) ज्ञाननिमित्तसमुत्थ 
वैराग्यनिमित्तभेदात् धर्मादिचतुष्टय संप्रक्ता धर्मादि त्रितयोत्पन्न 
तुष्टिभेद कथ्यते |

अथ वैराग्यभेदोपि संक्षेपेणाधुनोच्यते |
व्याध्यादि पीडितस्यास्य स्वदेहेपि विरागता ||

सन्तुष्टस्सर्वकार्येषु निस्पृहत्वाज्जुगुप्सति |
आध्यात्मिकादि दुःखेभ्यो वैराग्यन्नियतं भवेत् ||

आर्जने रक्षणे चोरभरणे द्रविणस्य यत् |
दुःखन्तन्मन्यमानस्य वैराग्यं सहसा भवेत् ||

स्निग्धा द्वियुज्यमानस्सन्नृते दुःखेन पीडितः |
दुःखस्य कारणं स्नेहः इति मत्वा विरज्यति ||

कामुकस्तु स्त्रियां दृष्ट्वा किञ्चिद्वैराग्यकारणम् |
(प्. ६१२) सद्यो वैराग्यमायाति श्रेयसः प्राप्तिकारणम् ||

सत्यन्नोद्धृयते देहः पानीयादौ न चान्यथा |
एकाहस्याप्यपायेन ग्लानिं बन्धाति तत् क्षणात् ||

दुष्पूरोयमतोहेतो वैराग्यमुपजायते |
क्वचित् प्रतिग्रहादिभ्यो वैराग्यमुपगच्छति ||

अकस्माज्जायते कश्चिद् विरक्तः पुण्यवैभवात् |
इत्येवन्तुष्टयः प्रोक्ता दशधा शिवशासने ||

अत्रैवान्तर्हितास्सर्वास्तुष्टयोऽन्या द्विजोत्तमाः |

व्याध्यादि युक्त प्राणिदर्शनादात्मानमधिकृत्य वर्तत 
इत्याध्यात्मभूतसुखहेतु भूतानुकूलमनः प्रसाद तत् प्रतिकूलोद्वेगादि 
प्रभवत्वात् | देवमधिकृत्य वर्तत इति अधिदेव भूतसुख (प्. ६१३) 
हेतुभूतानुकूल वातवर्षातपादि तत् प्रतिकूल 
प्रचण्डमारुतातिवृष्ट्यत्यातपादि प्रभवत्वात् | भूतमधिकृत्य वर्तत इति 
अधिभूत भूत सुखहेतु भूतानुकूलस्त्र्यादिभोग तत् प्रतिकूलसिंह 
व्याग्राद्यभिभव प्रभवत्वात् आद्यात्मिकादि दैविकाधिभौतिकानि दुःखानि 
तेभ्य आध्यात्मिकाधि दैविकाधि भौतिकदुःखेभ्यः धनार्जनादेः स्निग्ध 
वियोगजरोदनादेः स्त्रिगमनादेरशुध्यादेः प्रतिग्रहात् अकारणेन पुरार्जित 
पुण्यमहिम्ना | स्वतो विरागाच्चेति | दशभ्यो वैराग्यनिमित्तेभ्यः क्रमेण 
जुगुप्साध्यात्मिक्याधिदैविक्याधि भौतिकिनि स्वाप्ररोदिका विडंबाक्षपिका 
वैखानसा कामोद्भावा चेति दशतुष्टयो (प्. ६१४) वैराग्य साधनभेदात् 
भिन्ना भवन्तीत्यर्थः | तुष्टिश्च ज्ञानविशेषा | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

पुंप्रकृत्यादि विषया बुद्धिर्या सिद्धिरत्र सा |
तुष्टिर्नुरकृतार्थस्य कृतार्थोस्मीति यामतिः || इति |

ततस्साप्यात्म विषयत्वेन परंपरया मोक्षहेतुर्भवत्येव | यदाहुः | 

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानह | 
समुत्थस्सर्वपापेभ्यो याति ब्रह्म सनातनम् || इति | 

सापि तुष्टिस्सिद्धिवत् प्रोक्त दर्शनभेदेन भूतादि प्रकृत्यन्ततत्व तद्विविक्त 
पुरुषप्रोक्तक्रमिकज्ञानयुक्त चार्वाकादि सांख्यान्तानां प्रत्येक 
दशविधा सपुंस्तत्वप्रकृत्यादि प्रापकत्वेन प्रवृत्ता शतसंख्या भवति 
इत्याह -

(प्. ६१५) एताश्च भूताद्यव्यक्त तत्वानां प्रापकत्वतः |
संभूय शतसंख्यास्तु तुष्टयश्शिवशासने ||

स्पष्टः | अथ रजस्तमसोर्यदासत्वन्तादात्म्यापत्या भवति | तथा बुद्धिं 
भगवानैश्वर्य समुत्पादन स्वकर्तव्ये योजयति | तदपि संक्षिप्त स्वभिदया 
परीक्ष्यत इत्याह -

अथैश्वर्य विभेदोपि लक्ष्यते लेशतोऽधुना |
बुध्यात्मनो विभागेन स्थितमैश्वरमष्टधा ||

बुध्यात्मनो बुद्धिगुणस्य विभागेनेत्यनुषंगः | कस्येदमित्यत आह -

धमिणोज्ञाननिष्टस्य विरागेच्छोश्च धीमतः |
सत्वमुत्पादयेद्बौद्धमणोरैश्वर्यमिच्छया ||

(प्. ६१६) धर्मिणः प्रोक्ता हिंसादिमतः ज्ञाननिष्ठस्य भूतादि 
ज्ञानानामेकतमज्ञानयुक्तस्य विरागेच्छोः प्रोक्तवैराग्याणामन्यतम 
वैराग्यरागयुक्तस्यात एव धीमत साधकस्याणोरात्मनः इच्छया इन्द्रियादि 
निरपेक्षनिमित्तभूत शिवसंक्लिप्त्या साधकसंकल्पेन वा 
रजस्तमस्तादात्म्यापत्तिमत् सत्वमैश्वर्यमणिमादिकमुत्पादयेत् | विभज्य 
तल्लक्षयति |

अणिमा परमाण्वादेरपिसुक्ष्मतरा स्थितिः |
लघिमा शीघ्रवेगित्वं पंकादावप्यमज्जनम् ||

महिमा प्राप्य च स्थानं बृहद्देहेन्द्रियादिभिः |

इन्द्रिय शब्देन इन्द्रियस्थानं विवक्षितम् | अथात्र गुणत्रयस्य 
कुत्रोपयोगोत्रेत्याह -

(प्. ६१७) त्रितयं कार्यतस्सिद्धमैश्वर्यमणिमादिकम् |
प्राप्त्यादयो गुणाः पञ्चयोगिनः करणात्मजाः ||

त्रितयमणिमादित्रयं कार्यतः | परंपरया साधारणबुद्धिकार्य 
बाह्यभुवनज शरीरात् सिद्धं ऐश्वर्यं भोग्यदशामापन्ने 
यथानुरूपन्धर्मादिभावान्तरा श्रितम् | शरीरादि शक्त्यात्मनास्थीयत इति 
तच्छक्तिभूत्वा व्यक्तं प्राप्त्यादधोगुणाः | पञ्चयोगिनस्साधकस्य 
करणात्मजाः | साक्षात्परंपरया चा साधारणा 
बौद्धाहंकाराद्यन्तःकरण बहिःकरण शक्तयोभूत्वा व्यक्त्याः 
प्राप्त्यादीन् पञ्चलक्षयति -

मनसाऽभीष्टसंसिद्धिः प्राप्तिर्नामगुणालयः |
निर्मायस्त्रीसहस्राणि क्रीडाप्राकाम्यमाशुया ||
(प्. ६१८) आज्ञाविधानं ब्रह्मादौ तत्पूजा चेशितामता |
वशीकृतिर्वशित्वं स्याज्जगन्निर्माणमेव च ||

भुञ्जानस्यास्य कर्माद्यैरबाधो वशितामता |

अधिकारोत्कर्षापकर्षतो स्याप्युत्कर्षापकर्ष 
स्वभिदधैकैकमश्वर्यमष्टधा भूत्वा चतुष्षष्टिसंख्यं 
भवतीत्याह -

पिशाचानां यथोद्दिष्टमणिमादिगुणाष्टकम् |
रक्षसां द्विगुणं ज्ञेयं यक्षाणान्त्रिगुणं भवेत् ||

चतुर्गुणन्तु गान्धर्वमैन्द्रं पञ्चगुणं भवेत् |
सोमानां षट्गुणं सप्तगुणं स्यात् तु प्रजापतेः ||

चतुष्षष्टिगुणं बौद्धमैश्वर्यं ब्रह्मणस्स्मृतम् |
ततस्समासादैश्वर्यञ्चतुष्षष्टिगुणं मतम् ||

(प्. ६१९) एते च पिशाचादि पितामहान्ता देवास्सांख्यादि दृष्टा 
ब्रह्माण्डान्तर्वर्तिनो न तु बुद्धितत्व वर्तिनः तत्तदूर्ध्ववर्तिनामपि 
भुवनेश्वराणां यथा स्वं भुवनेषु | चतुष्षष्टिगुणन्तदिति ज्ञेयम् | 
मायागर्भाधिकरिणान्तु श्रीकण्ठादीनान्न बौद्धम् | अपितु ज्ञानक्रिया 
शक्त्यात्मकमेव अधर्मोधिकारि हेतुभेदेनोच्यते | 

ततस्त्वैश्वर्य मोहेन विषयेष्वभि संज्ञिताः |
चलन्ति क्षीणकर्माणः शुचीजां श्रीमतां गृहे ||

ततोऽधर्मेण युज्यन्ते भोगनिद्रा मदाकुलाः |

ततस्तदैश्वर प्राप्त्यनन्तरमैश्वर्यमोहेन मुक्तः परतरः कश्चिन्नहीति 
अज्ञानलक्षणेन विषयेषु स्त्र्यादिष्वधर्मेणाभि संज्ञिताः | 
अभिसंसक्ताः ततः (प्. ६२०) क्षीणकर्माणः प्रतिहत शुभकर्मिणः 
देवराज्यादेर्नहुष ययाति प्रभृतिवत् | स्वोचितैश्वर्याच्चलन्ति परिच्युतिं यान्ति 
कर्मभूमिरिर्यं ब्रह्मन्नित्यादि श्रुतेस्तत्र न च कर्मार्जनमिति वाच्यम् | 
श्रुतिस्साफलबाहुल्यार्थ परेत्यपीन्द्रादीनां सुकृतदुष्कृत कृति श्रुतेः ये 
पुनस्सावधिनैश्वर्यादिना युक्तास्ते तस्मिन् काललक्षणे अवयवौ प्राप्ते 
क्षीणकर्माणः तस्मात् स्थानात् चलन्ति तेपि पुनरधर्मफलं न नहुषादिवत् 
भुञ्जते तैरधर्मस्य तत्रानुष्टितत्वात् केवलं शुभकर्मशेषेण शुचीनां 
श्रीमतां गृहे | प्राप्त जनभोगाः तदिदमुक्तम् |

शुचीनां श्रीमतां गेहे योगमृष्टोभिजयत इति |

(प्. ६२१) ततोनन्तरं भोगनिद्राः मदाकुलाः इतोपि मत्तश्च न 
परतरन्नपरश्चेति | भोगविषया ज्ञानविशकलितविधिनिषेध चेतसः | 
प्रध्वस्तसत्व किञ्चिदृजस्समीरित तमोधिकवृद्धि समृद्धबुद्धि 
समुत्थेनाधर्मेणा युज्यते | सो धर्मोपि प्रागुक्ता हिंसाद्यात्मधर्म 
विपर्ययात्मना दशधाभीद्यत इत्याह -

हिंसायामपि चौर्ये वा मिथ्या कथन एव वा |
गुर्वङ्गनाभिगमने अपकार प्रतीकृतौ ||

क्रोधे नित्यादि लोपे वाऽशौचेवाऽतोष एव वा |
अनार्जवे च सततं प्रवर्तन्तेऽन्धदृष्टयः ||

अधर्मवृत्तयस्त्वोक्ता दशसंख्यास्तु पूर्ववत् |

उपसर्गस्य घन्त्रमनुष्ये बहुलमिति प्रतिवर्णस्य (प्. ६२२) दीर्घः 
अन्धदृष्टयः तमः कलुषित ज्ञानिनः अथाधर्मप्रवृत्तं पशुं 
भगवान् पञ्चपर्वात्मना प्रध्वस्त सत्वरजः 
केवलतमोभूतबुद्धिसमुत्थेन धर्मादिचतुष्टयानुलिप्ता धर्मादित्रयः 
समुत्थ स्वप्रकर्षावस्था विपर्यय स्वलक्षणज्ञानेन योजयतीत्याह -

अथाधर्म प्रवृत्तन्तमणुमज्ञान सन्ततौ |
नियुनक्तिमहेशानो यथा मूढो न पश्यति ||

हिताहितमिति शेषः | पञ्चपर्ववत्वन्निवेदयति -

तमो मोहो महामोहस्तामिस्रञ्चान्धपूर्वकम् |
तामिश्रमिति पञ्चैवं मता अज्ञानवृत्तयः ||

अन्धपूर्वकन्तामिश्रमन्धतामिस्रम् | क्रमतो लक्षयति -

अनात्मन्यात्मभावोयस्समतः परिकीर्तितम् |
(प्. ६२३) भूताद्यव्यक्तपर्यन्तन्तत्वदर्शन भेदतः ||

दशधा तम उद्दिष्टं मोहस्त्वष्टविधो मतः |
अणिमादिषु लब्धेषु परत्वप्रतिपत्तितः ||

दिव्यादिव्यविभेदेन शब्दादिषु दशस्वपि |
परताध्यवसायो यो महामोहः प्रकीर्तीतः ||

शब्दादीनां दशानाञ्च दिव्यादिव्यविभेदतः |
अणिमाध्यष्टकस्यापि वैकल्यात्साधनेऽथवा ||

प्राप्ताजान्नाशतस्तापो यस्तामिस्रं प्रकीर्तितम् |
शब्दादावणिमादौ तु भुज्यमाने परेण तु ||

तत् सुखाहरणे पूर्वन्तामिस्रञ्चान्धपूर्वकम् |
ततश्चाज्ञानभेदो यं चतुष्षष्टिविधो मतः ||

योरात्मनि शरीरादौ आत्मभावः अस्मिन् शरीरे परित्यक्तेहमेव (प्. ६२४) 
नास्तीत्यात्मविषय विपर्यय लक्षणा ज्ञानं सतत्तमः प्रोक्तम् | तत्तमः 
पुनर्भूता व्यक्त पर्यन्ततत्वदर्शन भेदतः | प्रोक्त चार्वाकादि दृष्टि 
समुत्थ भूतादि प्रकृतिपर्यन्त तत्वज्ञान प्रकर्षावस्थात्मसिद्धिभिदया 
सुलक्षित तद्बुद्धि शक्त्यभिहित सिध्यभाअवरूपबुध्यशक्त्यभिहित 
सिध्यभावरूप बुशक्त्यभिहितासिद्धिभिः तमः कार्यत्वात् 
तामसिभिर्दशयोद्दिष्टमपरत्व प्रतिपत्तितः | इतः परं सुखन्नास्तीति 
विपर्ययलक्षणा ज्ञानात् दिव्यमस्मदादीनामदृष्टम् | अनुश्रविकम् | 
पारलौकिकम् | शब्दादि पञ्चकन्दिव्यं दृष्टमैहलौकिकम् | तेन 
दिव्यादिव्यविभेदेन दृष्टानुश्रविकविभिदया परताध्यवसायः परत्व 
विपर्ययमति (प्. ६२५) साधने धर्मादौ वैकल्यात् | सांगत्व सफलत्व 
समाप्तिविहतेः | अथवा सादनसाकल्यात् प्राप्तानान्नहुषादिवन्नाशतः 
परेणबलवता योगिना योगसामर्थ्यात् तत् सुखाहरणे 
तच्छब्दाद्यष्टादशनिमित्त समुत्थसुखसंहृतौ | 
पूर्वन्तावात्मकन्तामिश्रञ्चान्धपूर्वकमन्धतामिश्रम् | दशविधा 
सिध्युपाधिना तमो दशविधं अणिमाध्युपाधिना मोहाष्टविधः | 
शब्दाद्युपाधिना महामोहो दशविधः तामिस्रञ्चान्धतामिस्रञ्च | 
शब्दादि दशणिमाद्यष्टा लाभलब्धनाशबलवद्योगिहरणोपाधिना 
प्रत्येकमष्टादसविधमित्यज्ञानभिदा चतुष्षष्टिविधाः स्वकार्य 
तुष्टिद्वारा वैराग्याभिदामाह -

(प्. ६२६) अवैराग्यञ्च शतधा तुष्टीनां व्यत्ययात्मतः |
न जुगुप्सादयस्सर्व पदार्थेषु तदानृणाम् ||

तुष्टीनां वैराग्यनिमित्त समुत्थानां व्यत्ययः अभावः अनभिव्यक्त 
शक्त्यात्मस्थितिः आत्मा स्वरूपं यस्या तुष्टिलक्षणकार्यस्य तत् तथोक्तन्ततः 
व्यत्ययात्मतः | अवैराग्यं रागः ईषदृजस्समीरित तमोददृक्तबुद्धि 
समुत्थः यदा शतधाभिद्यत इति शेषः तदा सर्वपदार्थेषु | 
स्वाभावरूपाह्यजुगुप्सादयो तुष्टय इति जुगुप्सादय उक्त ...... विध 
दशतुष्टयो न नस्युः | ततस्तु ह्यविकसितसत्वसमुत्थ रजस्तमसि मतौ 
तन्निमित्ततो नैश्वर्यं स्वस्वभिदया समुद्भवतीत्याह -

अष्टभेदमनैश्वर्यमैश्वर्य व्यत्ययात्मकम् |
(प्. ६२७) तच्चाशक्त्या भवेत् सा च षट्सप्तत्यधिकं शतम् ||

ऐश्वर्य व्यत्यात्मकं अणिमाद्यनभिव्यक्ति स्वरूपस्थिति रूपाभाव 
रूपमनैश्वर्यमष्टभेदं भूत्वा भवतीति शेषः | 
तच्चानैश्वर्यमणिमादेश्शरीरादि शक्त्यात्मनोक्तत्वात् अशक्त्या भवेत् | 
अणिमादि शक्त्यनभिव्यक्तिरूप स्वरूप स्थिति रूपाभाव 
स्वकार्यात्मनाष्टधा स्यात् सा च रागानुलिप्ता धर्मादित्रयसमुत्था 
शक्तिष्षट्सप्तत्यधिकं शतम् | नन्वियत्संख्यास्सर्वाः 
किमनैश्वर्याभिदानेत्याह -

अज्ञाना तुष्टिरूपत्वात् चतुष्षष्ट्युत्तरं शतम् |
बुध्यशक्तिस्तु दुष्टस्य करणस्यार्कसंख्यया ||

अशक्तिरेवं संक्षेपात् षट्सत्पत्यधिकं शतम् |

(प्. ६२८) अज्ञानतुष्टिरूपत्वात् चतुष्षष्टिभीदा ज्ञानशतभिदा 
वैराग्यनिमित्ता सिध्यतुष्टिरूपत्वात् बुध्यशक्तिः चतुष्षष्ट्युत्तरं शतं 
अतो बुध्यशक्तिः प्रोक्तरीतेः अज्ञानवैराग्य प्रकर्षावस्थाभिदारूपिणीति | 
नतु सांख्यानामिवानैश्वर्य प्रकर्षावस्थाभिदारूपिणी | 
तस्यानैश्वर्यस्य शरीराक्षमनोहंकाराशक्त्यात्म न समर्थीयमानत्वात् 
| ततः दृष्टस्य विकलशक्तेः करणस्याक्षमनोहंकारात्मनः या 
अनैश्वर्यात्मिकात्व शक्तिः सार्कसंख्यया द्वादशगणनया भवति | 
अशक्तिश्शरीरा शक्तिव्यतिरिक्ता एवं प्रोक्तानुक्रमेणाहत्य षट्सत्पत्यधिकं 
शतम् | ततस्त्रिविधशरीराशक्तिदशविधेन्द्रिया शक्तीन्द्रियोपाध्युपहित 
दशविध (प्. ६२९) मनोहंकारा शक्त्यात्मनानैश्वर्यन्त्रयोविंशति 
संख्यं भवति | एवं प्रतिभावं स प्रत्ययभिदा 
गणनामुक्त्वोपसंहरति -

इत्य धर्मादयोभावास्संस्थिता वासनात्मना |
क्रमेण प्रत्ययात्मानः प्रोक्तास्तद्वृत्ति भेदतः ||

प्रत्याययन्तिक्षेत्रज्ञं तेन ते प्रत्ययास्मृताः |

बुद्धावित्यध्याहार्यः | तद्वृत्तिभेदतः तद्धर्मादि व्यापारभेदतः | 
पुराभावपरीक्षारम्भे ह्यात्मरूपादिकं भावयन्तीति भावनात्म 
व्यापृतिकत्वात् भावाः प्रोक्ताः अधुनात्र प्रत्ययशब्दप्रवृत्त व्यापृति 
भिदाकेत्यत आह | प्रेत्यादि येन ते धर्मादयः प्रकर्षभावनात्म 
प्रत्यायन व्यापृतिकाः मनो लक्षणेन्द्रिय (प्. ६३०) तत् गोचरार्थ संबन्ध 
समुत्थाध्यवसायेनोर्थिताः क्षेत्रज्ञं प्रत्याययन्ति सार्वकालं 
पुंविषयं प्रत्ययमुत्पादयन्ति | तेन प्रत्यया स्मृताः | तथोपचरिताः | 
तदुक्तं मृगेन्द्रे च |

इति बुद्धिप्रकाशोयं भावप्रत्ययलक्षणः |
बोध इत्युच्यते बोध व्यक्तिभूमितया पशोरिति ||

भावप्रत्ययबृन्दं मिलित्वा कति संख्यमित्यतस्तदुक्त्वोपसंहरति -

धर्मो दशविधो ज्ञानमशीतिश्शतसंख्यया |
विरागोऽष्टाष्टधैश्वर्यमधर्मो दशधा मतः ||

अज्ञानन्तु चतुष्षष्टिरवैराग्यं शतं भवेत् |
अष्टसंख्यमनैश्वर्यं षट्त्रिंशच्च चतुश्शतम् ||

(प्. ६३१) अणिमाध्यभावलक्षणमात्र विवक्षया नैश्वर्यमष्टविधमिति 
कृत्वा धर्माध्यनैश्वर्यान्तभाव प्रत्ययवृन्दं गणितं सत् स 
षट्त्रिंशत् चतुश्शतं स्यादिति यावत् | पुनः पूर्वं 
परीक्षिताभिरशक्तिभिस्सह द्वादशाधिक षट्छतं स्यादित्युक्त्वोपसंहरति -

षट्सप्तत्यधिकाऽशक्तिस्संख्यया शतधा मता | 
संभूतवृत्तयो बुद्धेष्षट्छतं द्वादशाधिकम् ||

एवं संक्षेपतः प्रोक्ता बुद्धिर्भावाष्टकात्मिका |

ननु (बु)बुध्यशक्तिनामुक्ता ज्ञानोन्नति 
रूपानात्मन्यात्मभावात्मनानन्तर पठिता सिध्यभिदातः 
पुनरवैराग्योन्नति रूपा तुष्ट्याभिदातश्च कथमनैश्वर्योन्नतिरूपा 
शक्तीनामिव न भिदेति षट्सत्पत्यधिकाशतया शक्तिः | (प्. ६३२) सत्यम् | यथा 
कथञ्चिदशक्तेरसिध्याद्युन्नतिरूपभीदास्तीति न प्रोक्तगणनाथाः काचित् 
क्षतिः कस्मिंश्चित् भावे धर्मादौ क्षीणेन्यो भावस्तथाभूत एवोन्नति 
मायातीति च क्रमिदं पुंसां दुःखकरन्दुस्तरमित्याह -

अष्टारेऽस्मिन्महाचक्रे पर्यटन्ति पुनः पुनः |
पुद्गलास्ते न तेषान्तु नान्तं पश्यन्ति पुद्गलाः ||

पर्यटन्ति तत्र स्वचिदभिव्यक्तिभिरञ्चन्ति तेषां भावानां 
अन्तन्तरणायावनतिन्नपश्यन्ति | अथाहंकारपरीक्षामारते -

अत ऊध्वमहंकारतत्वं संक्षिप्य वर्ण्यते |
प्रत्यात्मनियतं तच्च प्रसिद्धमहमात्मकम् ||

(प्. ६३३) मनः पूर्वमधस्तत्वं यत एवोपजायते |

अतः बुद्धितत्वपरीक्षा समाप्तेः वर्ण्यत इत्यन्त स्पष्टः यत एवोपादानात् 
मनः पूर्वं मन(ः) पूर्वमादि यस्य श्रोत्रः देस्तत्तथोक्तम् | 
अथस्तत्वमुपजायते | तदहं कृन्नामतत्वं तच्च बुध्यादिवत् 
प्रत्ययात्मनियतं कुतः यतस्तदहमात्मकम् | स्वयमचिदप्यात्मीय 
परोन्मुख स्थिरज्ञानशक्ति वृत्तिलक्षण परोहोपबृंहिततया स्व समुद्भूति 
स्वसन्नष्टिकत्वरूपा स्थिरत्वाभ्यामिदमिदमिति ग्राह्यपरामर्श स्ववृत्तित्वा 
बुद्धिरिवेदमहं कृत्तत्वं अचिदप्यात्मीय स्वयोन्मुख स्थिरज्ञानशक्ति 
वृत्तिलक्षण स्वानुभूत्युपबृंहिततया स्वसमुद्भूति स्वसन्नष्टिकत्वरूपा 
स्थिरत्वाभ्यामहमहमिति ग्राहक (प्. ६३४) परामर्शप्रत्यय लक्षणकृत 
स्वप्रत्यात्मनियति यथा तथा स्वावच्छेदक स्वानुमापक प्रत्यात्मनियत 
गर्वसंज्ञित प्रत्यक्षस्ववृत्तिकं प्रसिद्धम् | तद्वृत्तिद्वारा सम्यगनुमितं 
उपलक्षणञ्चैतत् शरीरधारण परनामवायुजीवनायप्रवर्तक संरम्भ 
संज्ञित प्रयत्नात्मक्रियाशक्त्युपबृंहित स्ववृत्तिकञ्चेति | तदुक्तं मृगेन्द्रे 
| संरम्भाद्यस्य चेष्टन्ते शारीरः पञवायव इति | प्राणादेश्चेष्टा च 
सूक्ष्मदेहोर्ध्वायः प्रणयना मृगेन्द्रादौ | सुपरिज्ञेयन्तत् | ऋषयः | 
आहंकारिकत्वेनोक्तस्य बुद्धिकार्यवैलक्षण्य दर्शनात् | कथं 
कथनन्तत्वान्तरस्येत्याशंकन्ते |

प्रत्ययोयोऽहमात्मात्र व्यवसायात्मको यतः |
(प्. ६३५) बुद्धेरेव ततो भूयात् किमनेन वदेश्वर ||

योधुनोक्तोहमात्मा प्रत्ययस्सतु हीयतो व्यवसायात्मकः निश्चय स्वरूपः 
बुद्धिकार्यस्यैव तथात्वात् बुद्धेरेव सततो भूयात् अनेनाहंकाराख्येन 
किं वदेश्वर न किमपि प्रयोजनम् | ईश्वरः | वैलक्षिण्यमस्तीत्याह -

विषयाद्यवसायोयः प्रत्यर्थं भेदतस्थितः |
अयमित्यात्मकस्सर्वो बुद्धिशब्देन गण्यते ||

यो विषयाध्यवसायो ग्राह्य परामर्शः सः पुनः प्रत्यर्थं भेदतस्थितः | 
परस्परविलक्षणघटपटाद्यर्थं प्रत्यर्थं प्रतिभिदातस्सुनिश्चितः | 
किञ्च यः पुनस्सर्वोयमित्यात्मकः | अयमित्याकारः स बुद्धिशब्देन (प्. ६३६) 
गण्यते | बुद्धिशब्द सः कृतः कार्यशब्देन स्मर्यते | अतः किं 
कृतमहंकारकार्यभिदानिरुक्तौत्वित्यत आह -

अहमात्मैकरूपस्तु सर्वदा संव्यवस्थितः |
ग्राहकव्यवसायात्मा बुद्धेरेषकथं भवेत् ||

एषास्माभिरहंकारिकत्वेन विवक्षितः | अहमात्मा बौद्धत्वेन 
विवक्षितायामित्यतो विलक्षणभूताहमित्याकारः पुनस्त्वेषः घटमहं 
वेद्मि पटमहं वेद्मीति विषयभेदकृत भेद निश्चय वैलक्षण्येन 
स्वयमहमित्येकरूपः सदृशलक्षणः पुनस्त्वेषग्राहकव्यवसायात्मा 
ग्राह्यनिश्चय वैलक्षण्येन ग्राहकनिश्चयरूपः एषः कथं बुद्धेः 
कार्यं भवेत् | न कथञ्चिदपि स्यात् कार्यभेद सिद्धेरैकतात्विक 
कल्पनायां अनेकतत्वकल्पनाभाव (प्. ६३७) प्रसंगान्नैक्यं 
कारणस्येत्याह -

विषयाभिमुखी बुद्धिरहं विषयसंग्रहः |
ऐक्यं कथन्तयोर्विप्राः कथ्यतेऽत्यन्तभिन्नयोः ||

बुद्धिरुक्तरीत्या विषयाभिमुखी आभिमुख्येन ग्राह्यलक्षणविषय 
ग्रहणपटीयसी | अहंकारस्तु अहं विषयसंग्रहः | ग्राह्यलक्षणविषय 
मुखतया तदपराभिमुख्ये नाहमिति ग्राहकलक्षणतया स्थितविषय 
संग्रहः विषयसंग्रहणं यस्य स तथोक्तः ततस्तयोरत्यन्तभिन्नयोरति 
विलक्षण स्वकार्यवतोरैक्यं कथं विप्राः न कथञ्चिदपि स्यात् | ऋअषयः | 
कार्यस्याधुनैकरूपत्वोक्तिं संसृत्य पुराश्रित प्रत्यात्मनियतकारण- 
भिदोक्तिमन्त सहमानास्समाक्षिपन्ति -

(प्. ६३८) अहं कृदेकमेष्टव्यं सर्वेषामहमात्मनः |
प्रत्ययस्योदयात् तत् किं प्रत्यात्मनियतं भवेत् ||

सर्वेषाञ्जनानामविशेषेणाहमात्मनः प्रत्ययस्योदयात् अनुत्वैकात्म 
सिद्धिस्तिष्ठतु | तावदहं कृदेकमेष्टव्यं तदेकत्वान्नानात्मापि न भवति 
चेति प्रत्यात्मनियतं भवेत् किन्नहीत्यर्थः | ईश्वरः परिहरति -

इदमित्येव सर्वत्र धीस्तावदुपजायते |
नैतावता तदेकत्वं वाच्यं प्रत्यक्षबाधतः ||

किञ्च सर्वेषु कुम्भेषु कुम्भ इत्येव जायते |
सर्वेषां प्रत्ययो वापि कुम्भैक्यं नप्रदृश्यते ||

प्रत्यात्मनियत बुद्धिसाधनद्वारा तथाहंकारस्साध्यत इति तावच्छब्दः 
आत्मार्थः सर्वेषां सर्वत्रपदार्थेषु (प्. ६३९) इदमित्येव धिः (धीः) बुद्धि 
कर्तव्यप्रकाश उपजायते | एतावता इदमित्युपजायत इति तस्याः बुद्धेरेकत्वं 
तदेकत्वन्न प्रत्यात्मनियतताविधुरत्वन्नभवति कुतः प्रत्यक्षबाधतः 
एकदैकस्य इदमुत्पलमित्थन्यस्येदं पत्ममिति स्वाधारबुद्धिप्रत्यात्मनियति 
कर्तुः प्रत्ययस्य प्रत्यात्मनियति प्रत्यक्षबाधायाः किञ्च बुद्धि 
प्रकाशैक्यं नास्त्यपि सर्वेषां प्रत्ययः बुध्यध्यवसायः सर्वेषु 
कुंभेषु अविशेषेण कुम्भ इत्येव जायते | वापि यद्यपि कुम्भैक्यं 
प्रकाश्यैक्यन्न प्रदृश्यते | इति सिद्ध प्रत्यात्मनियतबुद्धि 
निदर्शनवदनुमानेन साधयति -

प्रत्यात्मनियतोहं कृत गच्छामिति च वर्तते |
(प्. ६४०) एकस्यान्यस्य पश्यामीत्येवं बुध्यादयस्तदा ||

अन्यथैकप्रकारोहम् इति स्यादुभयोरपि |
अहंकारः पृथक् सर्व जनीन इति बुध्यताम् ||

अहमिति सदृशवृत्तोप्यहंकृत् प्रत्यात्मनियतः यदैकस्याहं गच्छामीति 
वर्तते | तदान्यस्य प्रत्यात्मनियतिं स्वान्यथानुपपत्ति सिद्धां स्वदर्शन 
द्वारा स्वाधारस्य विदर्शयन् प्रत्ययः अहं पश्यामीति च वर्तते यत् तत् 
एवमित्थमिदमिति सदृशवृत्ता अपि बुध्यादयः एकदेकस्येदमुत्पलमित्यन्यस्य 
इदं पद्ममिति प्रत्ययान्यथानुपपत्ति सिद्धप्रत्यात्मनियतयः | अन्यथा 
यद्यहं कृतः प्रत्यात्मनियतिर्नस्यात् | अहमिति अहं पश्याम्यहं 
पश्यामीत्येकप्रकार स्वप्रत्ययस्सदो भयोरपि (प्. ६४१) स्यात् | न दृश्यते च | 
ततोहंकारः पृथक् सर्वजनीनस्सर्वजनभाव इति बुध्यताम् | बधक 
तर्कोक्त्या पुनरगतिं कृत्वा स्वीकारयति -

यद्यभिन्नमहं कृत्स्या देवदत्तेप्यहं मतिः |
अन्यस्याप्युपजायेत नात्मैकत्वन्तस्थितम् ||

सद्यभिन्नमहं कृत्स्यात् तदा देवदत्तेपि समुत्थाहं मतिः | 
सदैकदान्यस्यापि जायते | न दृश्यते च यतस्ततोहंकारस्य नात्मैकत्वं न 
आत्मस्वरूप एको यस्य स नात्मैकः तत्वन्नात्मैकत्वम् | स्थितन्निश्चितम् | अथ च 
पुनस्तत इति कृत्वा कुंभः कुम्भ इति समुत्थेपि प्रत्यये विषयिनि कुम्भलक्षण 
विषयैक्यन्नस्थितम् | यथा तथाहमहमिति समुत्थेपि प्रत्यये विषयिनि 
नात्मैकत्वं (प्. ६४२) आत्मनामहं शब्दशब्दित तत् प्रत्ययविषय 
भूतानामेकत्वमद्वैतत्वमात्मैकत्वमनस्थितं न निश्चितं स 
चाहंकारः क्रमतस्त्रैगुण्य त्रिस्कन्धात्मना स्वकार्यद्वारानुमित्त इत्याह 
-

स च त्रिविध उद्दिष्टः प्रथमस्तत्र तैजसः |
वैकारिको द्वितीयस्या तथा भूतादिकः परः ||

स्पष्टः | केवल सत्वादिकत्वे तु नामिश्रं परिणमत इति सुनीतितः 
स्वकार्यानुपपत्तिरिति ईश्वर स्वहृदि समाशंक्य समाधिं करोति -

सत्वेनोत्कृष्टभागोयस्सतेजस इहोच्यते |
वैकृतो रजसोत्कृस्टो भूतादिस्तमसाधिकः ||

सुकरः | इत्थमुक्तञ्च मृगेन्द्रे |

(प्. ६४३) एकैकश्रुतिरेतेषां प्रीत्याधिक्य निबन्धनेति |
तैजसस्तावचिच्छक्तेस्समनांसि ज्ञानेन्द्रियाणि समुत्पाद्योत्तरत्र परीक्षितव्य 
संकल्पवृत्तिं ज्ञानवृत्तिञ्च व्यनक्ति | वैकृतं कर्मेन्द्रियाणि समुत्पाद्य 
क्रियां व्यनक्ति | भूतादिः तन्मात्राणि तद्वारा भूतानीन्द्रियाधाराणि च 
समुत्पाद्येन्द्रियचेष्टां करोतीति सूचयन् क्रमतस्तदुत्पत्तिं समाह -

तैजसादप्यहंकारात्मनोबुद्धीन्द्रियाणि च |
पञ्चकर्मेन्द्रियाणिस्युरहंकारात् तु वैकृतात् ||

अहंकारात् तु भूतादेः जाता तन्मात्रसंहतिः |

स्पष्टः | तत्र मनः परीक्षामारभते -

यस्संकल्पविकल्पात्मा प्रत्ययोऽन्तर्गतो नृणाम् |
(प्. ६४४) स नाहं कारिको नापि बौद्धो व्यापारभेदतः ||

स तु मानस एवेष्टस्तन्त्रेस्मिन्मुक्तिसागरे |

यस्संकल्पः अमीधर्मं घटस्य नान्यस्येति वक्ष्यमाणानुस्मृतिः विकल्पः 
वक्ष्यमाणं बहुष्वालोचितेष्वेकस्य विषयीकरणन्तौ आत्मा स्वरूपं यस्य 
ससंकल्पविकल्पात्मा अन्तर्गतः प्रत्ययः चिच्छक्तिकर्तव्यन्दृक् क्रियात्मकं 
बहिरन्तःकरण प्रवर्तकं समासतोवधानमेकाग्रता नाहंकारिकः न 
बौद्धः कुतः व्यापारभेदः बुध्यहंकारयो ग्राह्यग्राहकपरामर्श 
ज्ञानवृत्तिकत्वात् तद्विलक्षण दृक्क्रिया स्वरूपावधानलक्षणार्थ 
क्रियाभिदातः | किन्तु सर्वमत स्वमत मुक्तिः प्रदर्शकत्वात् मुक्तिसागरे स्मिन् 
तन्त्रे मानसः मनोव्यक्त (प्. ६४५) एवेष्टः मन स्ववृत्ति भूतावधान 
द्वारानुमीयत इत्यर्थः | अवधानेन विना बहिः करणान्तःकरण 
प्रवृत्यन्यथानुपपत्या मनस्सिद्धमित्याह -

चक्षुषा लोचितेह्यर्थे तमर्थं बुद्धिगोचरः |
विदधातीह यद्विप्रास्तन्मनः परिपठ्यते ||

अन्यथा लोचिते कुम्भे पटेपिस्याद्विनिश्चयः |

स्वतः प्रवृत्ति शुन्यत्वा स्वावधान प्रवृत्तेन चक्षुषा आलोचित इत्यादि पठ्यत 
इत्यन्तस्पष्टः | तत्र विदधातीत्यत्र स्वावधानेनाहंकार वृत्येक निष्ठत्व 
विधन पूर्वमित्यध्याहार्यं ग्राहकपरामर्शं विना | ग्राह्य 
परामर्शानुपपत्तेः इह तत्वेष्वित्यर्थः | अन्यथा मनोवधाना नवहितयोः 
ग्राहक ग्राह्यात्म वस्तुनोः (प्. ६४६) परामर्शौ न समुद्भवतः यदि 
स्यात्कथञ्चित् तद्विना तत् समुद्भूतिः एकदालोचिते कुम्भेपि पटेपि 
दृश्यमानक्रम निश्चयं विना समान कालीनो निश्चय स्यात् इत्थं 
वाच्याध्यवसायान्यथानुपपत्ति सिद्धकल्पविकल्पभूतं पुनः 
वाचकाध्यवसायान्यथानुपपत्ति सिद्धसंकल्प विकल्पभूतं सदनुमीयत 
इत्याह -

किञ्च सा स्नादिमत्पिण्डे गोशब्दमनुभूय यत् |
भूयस्तत् सदृशे दृष्टे गो शब्दोच्चारहेतुकम् ||

तन्मनः कथ्यते तन्त्रे विकल्पप्रत्ययात्मकम् |

किञ्च सास्नादिमत्पिण्डे बुध्यधिष्टान द्वारा गोशब्दमनुभूय 
गोशब्दोच्चार हेतुकत्वादित्यन्वयः | अन्यथा असंभवे मनोवधाने तत्र गो 
नामोच्चारणन्नसमुत्तिष्ठते | (प्. ६४७) यदि कथञ्चित् स्यात् अश्व इत्यपि वा तत्र 
स्यात् | विकल्पेत्यत्र संकल्पेति चाध्याहार्यम् | परतममाशंक्य निराकरोति |

केचिन्मनोऽणुमिच्छन्ति क्रमेणार्थ विराजनात् |
महच्चेत्सर्वदा सर्वपदार्था व गतिर्भवेत् ||

तदसत्कर्मवशतः क्रमात् ज्ञानोदयो नृणाम् |
सामग्र्यपेक्षतश्चापि तमसापि भवादपि ||

केचिन्नैययायिकादयः मनोणमिच्छन्ति कुतः क्रमेणार्थविराजनात् | 
विराजनं ज्ञानं चेत् न क्रमात् ज्ञानं किन्तु सर्वदा सर्वपदार्था व 
गतिः | युगपत् ज्ञानं भवेत् | इति यत् | तदसत् कर्मवशतः कर्मनिबन्धनं 
क्रमज्ञानन्नाणुत्वनिबन्धन मित्यन्यथा (प्. ६४८) सिद्धत्वात् | किञ्च 
सामग्र्यपेक्षितश्चापि तत् तत् ज्ञानाभिव्यञ्जकसाधनसन्दोहः 
निबन्धनमित्यन्यथा सिद्धत्वात् | तमसापि भवादपि 
मनसस्सात्विकत्वोक्तिर्नमिश्रं परिणमत इत्युक्तत्वाद् वृत्याधिक्य निबन्धनेति 
तामसत्वस्यापि सिद्धेः कदाचित् तमसाभिभूत स्वसत्वादपि तदनभिभूति 
मन्मनो योगिनस्तन्मनोति दूरस्थितार्थं गृण्हातीत्यन्यथा सिद्धत्वादपि | 
परमत बाधकानुमानं प्रयुङ्क्ते -

मनोऽणुचेदणुद्रव्यग्राहकं सर्वदा भवेत् |
यावति ग्राहकव्याप्तिस्तावद्ग्राह्यञ्च गृह्यते ||

दीपेन ग्रहणं यद्वन्नतथा दित्यरश्मितः |

मनोणुचेत् सर्वदाणुद्रव्यका ग्राहकं भवेत् | स्वव्याप्त्यव्याप्त (प्. ६४९) 
पर्वतादि ग्राहकन्नभवेत् | ग्राहकत्वात् | यावती ग्राहक 
व्याप्तिस्त(अ)वत्तद्व्याप्ति व्याप्त ग्राह्यञ्च ग्राहकेण गृह्यते | च शब्दात् 
ग्राहकञ्च तद्व्यापकमात्रेण गृह्यते | न स्व व्याप्त्यव्याप्तं 
यद्वद्यथादित्यरम्मितः सूर्यकिरणेनुग्रहणं न दीपेन सूर्यकिरण 
व्याप्तग्राह्ये दीपव्याप्तेरगम इति | तथा तद्वन्मनसुव्याप्त्य व्याप्त 
ग्राहकन्नभवेत् | पराशयमाशंक्य निराकृत्य उपसंहरति -

अल्पार्थ ग्राहकत्वेन मनोऽल्पमिति चेन्मतिः |
तदसन्महतोप्यल्प ग्रहणं परिदृश्यते ||

महदेव मनस्तत्वं प्रत्यात्मनियतञ्च यत् |

इयता महदर्थग्रहणात् मनो महतित्युक्तं भवति | तुल्यसुनितितः | (प्. ६५०) 
अल्पार्थ ग्राहकत्वेन मनोल्पमति चेन्मति | छवतां तदसत् कृतं यतः 
महतोपि जाल सूर्यमरीच्यादेः अल्पग्राहकं त्रसरेण्वादि ग्रहणं 
परिदृश्यते | उभयत्र महतेस्य व्याप्तित्वां न तस्येति यदि यस्मात् कारणात् 
मनः बुध्यादिवत् तत्वम् | प्रत्यात्मनियतञ्च तस्मान् महदेव | अन्यथा 
ऋषयः पुनश्चोदयन्ति -

मनोऽहंकृद्धियस्तिस्रस्संहतार्थार्थनिश्चयात् |
केचिदाहुः क्रमेणेति कोनयस्वीकृतस्त्वया ||

हे ईश्वर | केचिद् वा दिनः मनोहंकृद्धियस्तिस्रः सेन्द्रिया संहतार्थः मिलित 
प्रयोजनं स चासावर्थ निश्चयश्च संहतार्थार्थ निश्चयः तस्मात् 
संहतार्थार्थ निश्चयाद्धेतोः अपृथक्सिद्धव्यापार निमित्तमाहुः | (प्. ६५१) 
केचित् क्रमेणाहुः इति तयोर्मध्ये को नय स्वीकृतः त्वया कः 
पक्षस्त्वयाभ्युपगतः | ईश्वरः | इन्द्रियादि चतुष्टय व्यापारेषु क्रमतः 
प्रत्यक्ष पृथक् सिद्धेषु चिन्ते धर्मयुक्तेत्याह -

क्रमेणेवार्थसंवित्तिः पूर्वमालोचनात्मिका |
सन्देहरूपिणीपश्चादभिमानात्मिका ततः ||

व्यवसाम्निका पश्चात् क्रमेणैवं व्यवस्थिता |

मनस्संकलस्य सन्देहरूपत्वात् ग्राहकनिश्चयस्याभिमानात्मकत्वात् 
तद्रूपिणीत्युक्तम् | आलोचनात्मिका निर्विकल्पार्थ ज्ञानमात्ररूपिणी | 
व्यवसायात्मिकानामादि विशिष्टतदर्थनिश्चयरूपिणी | व्यवस्थिता | 
सुनिश्चिता | पूर्वं विद्यापरीक्षायां क्रमार्थसंवित्तिः -

(प्. ६५२) प्रदर्शितेति वगवानुपरि च वक्ष्यतीति | च नात्रविस्तरः विवृत्तिः क्रियते | 
अन्तर पशराशयान्तरमाशंक्य निराकरोति -

ननु सर्वत्रबोधानु वृत्तेर्धीस्सर्वगेति चेत् |
तदसत्परसंवित्तिस्सा हि बुद्धिर्जडोदिता ||

ननु सर्वत्र इन्द्रियाद्व्यर्थक्रिया लोचनादिषु बोधानुवृत्तेः ज्ञानानु 
विधानात् अथवा काश्यां काश्मीरे वा गतवानपि तत्र तत्र 
बोधानुवृत्तेरियं गंगेत्यादि ज्ञानानुविधानात् बुद्धिरस्तीह्यत्र न भवति 
यत्र हि नदृश्येत | दृश्यते च हि ज्ञानानुवृत्तिः | ततस्तत् ज्ञानानुविहितासती धि 
बुद्धिः सर्वगा व्यापिनीति चेत्तदसत् पशुपटले सा बोधानुविहिता व्यापिनी 
स्वसंविदि (प्. ६५३) शक्तिमति समवेतिनि परसंवित्तिस्वेतरस्संवित्तिश्शक्तिह्युदिता 
बुद्धिस्तत्र जडोदिता नहि बोधानुवृत्यनुविहिता सती सर्वागा व्यञ्जिका 
बुद्धिरिति | व्यंग्ये सर्वगे बोधेर्व्यञ्जक संबन्धिनी | व्यञ्जकगत 
विकल्पादिकं तदविविक्त तयानु भूयत इति पुरा दर्शितम् | भगवानुत्तरत्र हि 
च वक्ष्यति प्रासंगिकक्रमज्ञान परीक्षया सहमः परीक्षां समाप्य 
क्रमिकां सोद्देशलक्षणां बुद्धीन्द्रिय परीक्षामारभते -

ततः क्रमेण नेत्राद्याः पर्याप्ताभाव निश्चये |
एवं प्रासाधिते चान्तः करणत्रितयोऽधुना ||

बुद्धीन्द्रियाणि कथ्यन्ते श्रोत्रं त्वक्चक्षुरेव च |
जिह्वाघ्राणञ्च पञ्चेति सुप्रसिद्धानि तानि च ||

(प्. ६५४) प्रत्यक्षविषयत्वेन तेषां सिद्धेर्नयुक्तयः |
कथ्यन्ते तान्यहंकारादुपजातानि सात्विकात् ||

प्रत्यक्षवस्तुनोनुमानोक्ति विना कथं सुप्रसिद्धत्वम् | सत्यम् | 
तेषामिन्द्रियाणां प्रत्यक्षं शाब्दिकं विषयम् | एषान्तानि 
प्रत्यक्षविषयाणि तत्वं प्रत्यक्षविषयत्वं तत् ग्रहणकरणत्वं तेन 
प्रत्यक्षविषयत्वेन प्रत्यक्षविषयग्रहणकरणभावेन शब्दादि ज्ञानानि 
कैश्चित् करणैर्विज्ञंभितव्यानि क्रियात्वात् चिदि क्रियावत् | क्रियात्र चिच्छक्ति 
व्यापारः तत्वादित्यर्थः स्वधिकर साध्यमिति च भगवान् प्रमाण पटले 
वक्ष्यति व्यापारः फलमिष्यत इति इत्येकेनानुमानेन निस्सन्दिग्धतया सिद्धेः 
युक्तयः | अनुमानान्तराणि कथ्यन्ते | (प्. ६५५) ऋषयः कथमहंकार 
कार्यत्वमिन्द्रियाणां भूतकार्यत्वेन 
नैययायिकादिभिगीतत्वादित्यनुमानं प्रयुज्याशंकन्ते |

यदभिव्यञ्जकं यस्य सजातीयं हि तस्य तत् | 
तथाऽभिभूतगन्धस्य निंबत्वक्चन्दनस्य च || 

शब्दाभिव्यञ्जकं श्रोतृमाकाशात्मकमेव तत् |
त्वगादेश्चैवमुन्नेयमाहंकारिकताकथम् ||

श्रोतृमाकाशस्वरूपं आकाशगुणाभिव्यञ्जकत्वात् यदित्यनुषज्य 
तदित्यन्तमवयवत्रयं विवेचनीयम् | अभिभूतगन्धस्य जलादि 
प्रतिरोधद्रव्य सेवधानभिव्यक्तगन्धस्य चन्दनस्य निबत्वगभिव्यञ्जकं 
वृक्षत्वेन सजातीयञ्च | ईश्वरः परिहरति -

(प्. ६५६) भौतिकत्वेन मूर्तत्वमिन्द्रियाणां घटादिवत् |
ग्राह्यत्वञ्चेन्द्रियैरन्यैरवस्थानं न कुत्रचित् ||

अस्तु तावद्भौतिकत्वम् | यत्र भौतिकत्वं तत्र मूर्तत्वं घटादिवदिति सिद्ध 
व्याप्तिकेन भौतिकत्वेन हेतुनेन्द्रियाणां मूर्तत्वं घटादिवत् सिद्धम् | न 
चेष्टापङ्क्तिः यत्र भौतिकनमित्तिक मूर्तत्वं तत्रेन्द्रियैर्ग्रह्यत्वं 
घटादिवदिति सिद्धव्याप्तिकेन तादृङ्मूर्तत्वेन हेतुनान्यै 
इन्द्रियैरिन्द्रियाणां ग्राह्यत्वन्तु सिद्धम् | न तत्रापीष्टापत्तिः तदिन्द्रिय 
ग्राहकेन्द्रियाणामपि तुल्यसुनीतितस्तादृङ्-इन्द्रियान्तरैग्राह्यत्वञ्च 
सिद्धमित्यनवस्थायान्नकुत्रचिदवस्थानं तद्येतानभौतिकत्वं अन्यथापि 
परस्यागतीं कृत्वा स्वेष्टं पुनस्वीकारयति -

(प्. ६५७) किञ्च मूर्तोपरोधेन मूर्तानां क्रमणन्नहि |
स्फटिकान्तर्गतं वस्तु न ग्रहीयात् तु लोचनम् ||

पानीयान्तर्गतं वापि तस्माच्चक्षुर्न तैजसम् |

किञ्च पुनरपि मूर्तानां वस्तूनां मूर्तोपरोधेन तदन्तस्वगतिं 
प्रतिमूर्तिवस्तुनिरोधेन नहि क्रमणम् | नकिलन्तदन्तर्गतिः | न च तदस्तु ततो नः 
काक्षतिरिति वाच्यम् | अप्राप्तग्रहणा सत्वस्योभयवादि सिद्धत्वात् स्फटिकेत्यादि 
मूर्तत्वन्निषिध्यति | पानीयेत्यादि जलप्रवेशात् | शान्तं स्यादिति 
तेजसत्वन्निषिध्यति | प्रसंगतो प्राप्तं गृह्णन्तीति लोकायतादिवादि भूमिकया 
शंकन्ते ऋषयः -

(प्. ६५८) यद्येवं सति कुड्यान्तर्निहितस्यापि वस्तुनः |
ग्रहणं स्यदमूर्तत्वे नाहंकारोद्भवत्वतः ||

अहंकारो भवत्वतः हेतोः सिद्धेनामूर्तत्वेन हेतुना यद्येवंसति 
मूर्तान्तर्गमने सिद्धेसति लोचनं यत्रामूर्तत्वम् | तत्र 
मूत्रान्तर्गन्तृत्वमिति व्याप्तेः कुड्यान्तर्निहितस्यापि वस्तुनः | ग्रहीतुः 
ग्रहणं करणं स्यात् | तदिदं परिहृत्य यदुक्तम् | भौतिकत्व नियतौ विषय 
नियतिरिति तदप्यसदित्याह -

तदसत्तामसत्वेन कुड्यान्तर्गतिरोधतः |
व्यग्यव्यञ्जकयोर्यत् तु सजातियत्वमीरितम् ||

तदप्यचारुयत्कर्म जात्यो विषयतत्वतः |
रूपैकविषयन्नातस्तैजसत्वञ्च हीयते ||

(प्. ६५९) तथात्वे तदपीष्टार्थ ग्रहणन्नोपपद्यते |

यत् स्यादित्युक्तं तदसत् तमः प्रोत्सार्य सिद्धाञ्जनोक्तेजितशक्ति दृष्टीनां 
कुड्यान्तर्गतेस्तदन्तर्निहितग्राहकशक्तेरपि दृश्यत्वात् | यत्र ह्यविशिष्टवस्तु 
शक्त्यमूर्तत्वन्तत्र सात्विकमूर्त द्रव्यमात्रान्तर्गन् तृत्रमित्यवच्छिन्नत्वाद् 
व्याप्तेः कुड्यादेस्तामसत्वेन चक्षुषः कुड्यान्तर्गतिरोधतः | तत् 
तदतर्गतवस्तुनः ग्रहणन्नस्यात् | अन्यथाह्यप्राप्यग्रहणं 
वदतामप्यतिप्रसंगो शक्त्यापलाप इति वक्ष्यति | व्यञ्जक व्यंग्ययोर्यत् तु 
साजातीयत्वमीरितम् | तदप्यचारु यद्यस्मात्कारणात् भूते तयोः 
कर्मजात्योरुपलक्षणत्वात् भूतान्तररूपगुणानाञ्च दृश्विषयत्वतः | 
तच्चक्षुर्निरूपैकविषयन्न (प्. ६६०) तैजसा रूपमात्रविषयम् | अतः 
एकभूतगुणद्विषयीकरण नियतेरभावात् तस्य तैजसत्वञ्च हीयते | तथात्वेपि 
तत्वन्नहीयत इति | दृशस्तैजसत्वे | तदपीष्टार्थग्रहणं तद् दृगपीष्टकर्म 
जातीतरभूतगुणग्रहणन्नोपपद्यते | न चाहंकारिकत्वा विशेषेन किलै 
तेषां विषयनियति नियतस्वभावभेद इति वाच्यम् | उत्पत्ति भेदादिषु 
विकाराणां गुलखण्डशर्करादीनमिव भविष्यतीति गोलकाद्येवेन्द्रियं 
तदप्राप्यार्थग्राहकं प्रकाशकमिति प्रलपन्ति ये तान् प्रतिक्षिपति -

नाप्राप्तग्रहणं दृष्टं यत् किञ्चिद् व्यवधानतः |
प्राप्तमेवेन्द्रियं सर्वं गृह्णातित्वग्यथेन्द्रियम् ||

मध्यमदीपकत्वात् तथात्व इत्यादि व्याख्यात श्लोकार्थं (प्. ६६१) 
पुनरनुषज्यताम् | तथा त्वे इन्द्रियाणां गोलकादि देहांगत्वे चक्षुरादेः 
प्राप्त्यार्थग्रहणन्नसंभवतीत्यपीष्टार्थग्रहणम् | 
आवयोरभिमतध्युपाद्यर्थग्रहणन्नोपपद्यते | न तस्यार्थः प्राप्येति 
वाच्यम् | सर्वं श्रोतृदिकमिन्द्रियं प्राप्तमेव स्व संयुक्तार्थमेव गृह्णाति 
बाह्येन्द्रियत्वात् | यथा त्वगिन्द्रियन्तत्तथा दृष्टम् | तदपि तदितरदपीन्द्रियं 
यत् किञ्चिद् व्यवधानतः | अप्राप्तग्रहणं सन्नदृष्टम् | पुनः परमते 
दूषणमुद्धरति -

किञ्च मूकाद्यनुत्पत्तिर्देहांगत्वे प्रसज्यते |
घ्राणाद्यवयवोपेतो मूकादिः परिदृश्यते ||

किञ्च भूयोपि देहां गत्वे मूकाद्यनुत्पत्तिः प्रसज्यते कुतस्ततो यतो 
घ्राणाद्यवयवोपेत इन्द्रियत्वेन (प्. ६६२) त्वदभिमतानवद्य 
घ्राणाद्यवयवसहितो मूकादिः परिदृश्यते तस्येन्द्रियत्वे | न च दृश्येत 
पर्यवसितार्थमाह -

ततो व्यापकमेवेष्टं चक्षुर्दूरार्थदर्शने |
श्रोत्रादीनि क्रमोक्तानि तद्ग्राह्याः पञ्च च क्रमात् ||

यतो देहांगतः पृथक् प्राप्य प्रकाशकतया सिद्धानीन्द्रियाणि ततो 
दूरार्थदर्शने तावति चक्षुर्व्यापकमेवेष्टम् | परीक्षारम्भे श्रोत्रादीनि 
क्रमोक्तानि क्रमात् तत् ग्राह्याश्च शब्दस्पर्शो रूपो रसो गन्धश्चेति 
पञ्चक्रमः कथमित्यत आह -

भूतपञ्चकसंबन्ध शब्दानां ग्राहिका श्रुतिः |
ततोऽवशिष्टभूतेषु स्पर्शत्वग्ग्राह्य इष्यते ||

(प्. ६६३) एवमन्येषु विज्ञेयं तद्ग्राह्याः पञ्च च क्रमात् |
श्रोतृत्वग्लोचनादीनां क्रमेणोत्पत्तिरीरिता ||

श्रुति श्रोत्रम् | ननु आश्रयादन्यत्र उपलब्धेः आकाशैकगुणशब्द इति 
वैशेष्यकादिभिर्गीयते | तदयुक्तम् | इह भेर्यामयमिति | आश्रय एव शब्द 
श्रूयत इति प्रत्यक्षागम बाधितत्वाद्धेतोः कालात्ययाप दिष्टत्वात् | ननु 
कदाचित् कर्णमूलेपि शब्दसंविद्भवति | सत्यन्नैतावताकाशमात्र 
गुणसिध्यति यतः घ्राणमूलेपि गन्धसंविद्भवतीति व्यभिचारात् | ननु 
सूक्ष्म स्वगणियुक्तो गन्धः घ्राणमूलं गमिष्यति यद्येवं शब्दश्च 
तादृक् गमनन्नहि निजहातीति किमिति नत्वं ब्रूहि | भेरिशब्द एव 
सन्तन्त्याश्रोतृमागत (प्. ६६४) इति वक्ष्यति तत आकाशात् अवशिष्टभूतेषु 
स्पर्शः गुणतया त्वग्ग्राह्यः एवन्ततो वशिष्टभूतेष्ववशिष्टभूतयो 
रवशिष्टभूत इति कृत्वा तत् तत् गुणतयान्येषु रूपादिषु चक्षुरादि क्रम 
ग्राह्यत्वं ज्ञेयम् | एवमेवमति पुनरनुषज्य पञ्च च क्रमात् ग्राह्याः 
ज्ञेयाः श्रोत्रेत्याद्युपसंहारः युक्तिरस्तिह्यत्रेति | ऋषयः पुनः 
प्रत्यवस्थिताः -

ननु गोलकमेवेष्टं चक्षुः कैश्चित् सहेतुकम् |
सान्तरग्रहणाच्छाखा चन्द्रयोर्युगपत्स्थितेः ||

स्थूलार्थग्रहणाच्चैव तथा किमिति नेष्यते |

कैश्चिल्लोकायतादिभिः ननु चक्षुः अप्राप्य प्रकाशकन्तादृक् स्वभावे 
सहेतुकं गोलकमेवेष्टं कस्सहेतुरित्यत आह | (प्. ६६५) अन्तरेण व्यवधानेन 
सह वर्तत इति सान्तरं स्फटिकान्तर्गतं वस्तु तत् ग्रहणात् सान्तरग्रहणाच्च 
शाखा चन्द्रयोर्युगपत् स्थितेः | सम समयोवलंभाच्च | स्थूलार्थ 
ग्रहणाच्चैव तथा किमिति नेष्यते | अयमाशयः इन्द्रियस्य प्राप्य 
प्रकाशकत्वे व्यवधानलक्षण स्फटिकादि व्यवहितस्य लिप्यदेः प्राप्य 
प्रकांशा न भवति | शाखा चन्द्रयोरपि परस्परमतिदूरस्थित्वात् ..... समय 
प्राप्य प्रकाशकत्वन्नसंभवति स्थूलार्थस्यापि 
पर्वतादेरनेकप्रदेशत्वात् तथेति दृष्यमान समानकालीन ग्रहणन्नस्यादिति 
अमूर्तस्य स्वच्छमूर्तद्रव्यान्तर्गमनमस्तीन्द्रियवस्तुनः नह्यप्राप्य 
प्रकाशकत्वञ्चेति साधितत्वात् सान्तरग्रहणमन्यथा सिद्धमिति | (प्. ६६६) 
परिहरति ईश्वरः -

गोलकादिन्द्रियत्वेन सान्तरग्रहणं मतम् |
व्याप्तमेव हि गृह्येत ग्राहको दीपवन्मतः ||

गोलकस्य तद व्याप्त्या चाक्षुष्यं दूरवारितम् |

भवद्भिः इन्द्रियत्वेन गोलकादि सान्तरग्रहणं मतम् | यतः ग्राहको 
दीपवन्मतः | ततः ग्राहकेण स्वेन व्याप्तमेव हि गृह्येत गोलकस्य गमना 
संभवात् | तद व्याप्त्या सान्तरवस्त्व प्राप्त्या चाक्षुष्यन्तत् ग्राहकत्वं 
दूरवारितम् | स्थूलार्थ ग्रहणञ्चान्यथा सिद्धमित्याह -

प्रध्वर्थग्रहणं यत् तद् व्यापकत्वेन युज्यते |
न चेत् गोलकमात्रस्य भावस्य ग्रहणं भवेत् ||

न चेत् | यदि न व्यापिकादृष्टिः | गोलकमात्रस्य गोलक (प्. ६६७) सदृश परिणति 
मतः भावस्य पदार्थस्य ग्रहणं भवेत् | द्वितीय 
चोद्यस्यैककालग्रहणमभ्युपगम्य परिहृतिञ्चोक्त्वा स्वमति 
गतिञ्चाविष्करोति -

एककाले तु शाखेद्वो ग्रहणं व्यापकत्वतः |
वस्तुस्थित्या तु शाखेद्वोर्ग्रहणं नैककालजम् ||

अशुत्वे नाभिमानन्तत् सहस्रदलभेदवत् |

वस्तु स्थित्या स्वभावतः | सहस्रदलभेदवत् पद्मदलसहस्रं मया सूच्या 
युगपत् भिन्नमितिवत् | व्यापकत्वञ्च गोलकप्रदेशादृतेन संभाव्यमिति 
व्यापकत्वेन तु दृशस्सयुक्तिकदूरार्थग्राहित्वन्नास्तिहीति ऋषयश्शंकन्ते |

ननु गोलकमेवेष्टं आधारत्वेन चक्षुषः |
(प्. ६६८) यत्रैवाधारसद्भावस्तत्राधेयो व्यवस्थितः ||

व्यापकत्वेन या सत्ता सात्वकिञ्चित्करी मता |
व्यापकोपि यथा जीवो व्योमदेशेन बोधकः ||

कथं पुनर्दविष्ठार्थं प्राप्य गृह्णातिलोचनम् |

ननु अस्ति हि शंकनीयम् | अधुना तु उक्तरीत्या चक्षुष आधारत्वे नैव 
गोलकमेवेष्टं यत्र प्रदेशे आधारसद्भावः कालशाद्याधारासितत्वं 
तत्र प्रदेशे आधेयो नवनीतादिको व्यवस्थितः | ननु अस्माभिर्व्यापकत्वेन तत्र 
स्थित्यस्तित्वं विवक्षितन्तदयुक्तम् | व्यापकत्वेन या सक्ता अस्ति ता सात्व 
किञ्चित्करी | अस्वार्थक्रियाकर्त्रिमता | अक्लिप्तिमतीयमिति नोच्यताम् | यथा जीवः 
शरीराधारी व्योमदेशे स्वाधारभूत (प्. ६६९) स्वव्यक्तिभूमिभूत 
व्यक्त्यात्मशरीरा प्रगमस्थले शक्तिरूपमायाप्रदेशेन बोधकः | न 
स्वज्ञानलक्षणक्रियाकर्ता | लोचनं पुनः कथं केन प्रकारेण 
दविष्टार्थं अभिमतादि दूरितध्रुवाद्यर्थं प्राप्यगृह्णाति | न 
कथञ्चिदपि स्यात् | ईश्वरः परिहरति -

तदसत्तैजसत्वेन गोलकस्य बहिर्गतम् |
दीपवत् तत् कृता स्थानं चक्षुर्गृह्णाति नाद्भुतम् ||

दीपेनोपकृतं चक्षुस्तमसीवार्थसञ्चयम् |

यदुक्तञ्जीवदृष्टान्तेन व्यप्तेस्सत्ता अकिञ्चित् करीति | तददीपेन स्वाधारवर्ति 
सन्तिषु तार्थ व्याप्ति ग्रहणवतानैकान्ति कत्वात् तदसत् तैजसत्वेन सात्विकत्वेन 
स्वकीयप्रकाशेनोपकृतश्चक्षुर्दीपवत् | गोलकस्य (प्. ६७०) बहिर्गतम् | पुनस्तत् 
कृता स्थानं गोलकी कृत स्वाधारन्तमसि दीपेनोपकृतञ्चक्षुरिव 
दूरस्थितमप्यर्थसञ्चयं प्राप्य गृह्णाति नाद्भुतम् | उपसंहरति -

ततो गन्धादिनोक्तेन प्रसंगो दूरवारितः |
चक्षुराधारभूतस्य गोलकस्या प्रवर्तितः ||

ततः तैजसत्वेन बहिर्गमनार्थप्राप्ति ग्रहणस्योक्तत्वात् भौतिकत्वे मूर्तत्वात् 
तद संभव इति गन्धादिना यथाभिभूतगन्धेत्यादिनोक्तेन प्रबन्धेन यः 
प्रसंगः भौतिकत्व साधन परस्सदूरवारितः | पुनश्चक्षुराधार 
भूतस्य अप्रवृत्तितः बहिरप्रसरणात् | ननु गोलकमित्यादिना यः प्रसंगः 
चक्षुषो गोलकत्व साधनपरस्स च दूरवारितः | ऋषयः बाधाविष्कृति 
कर्तृतया तर्कयन्ति -

(प्. ६७१) ननु नायन तेजोभिर्निस्सृतैर्मीलितेपि च |
अर्थो गृह्येत तन्नाशु विनाशान्मीलनोत्तरम् ||

घटान्तस्तस्य दीपस्य प्रभा इव पिधानतः |

नन्विति पराशंका | चक्षुरुन्मीलन समनन्तरमेव विनिसृतै गोलकाद्विनिर्गत्य 
ध्युवाद्यर्थं गतैः नायन तेजोभिः चक्षुषी उन्मीलते सति मीलिते सत्यपि अर्थो 
गृह्येत | कथन्नगृह्यते | तन्नेति सिद्धान्तः | पिधनतः | 
घटाच्छेदनाद्धेतोः घटन्तस्थस्य दीपस्य प्रभा इव मीलनोत्तरम् | 
चक्षुश्चदपिधान समनन्तरं चक्षुस्तेजसामाशु विनाशात् स्वमतं 
परदूषणपरिहृति द्वारा प्रसाध्य परकीयं प्रतिक्षिपति -

(प्. ६७२) दृशोर्गोलकमात्रत्वे ह्यप्राप्त ग्रहणं भवेत् |
यद्यप्राप्तञ्च गृह्णीयात् तदा स्याद् व्यवधानतः ||

तस्माद् व्यापकमेष्टव्यं चक्षुर्दूरार्थदर्शने |

हीत्यनेन बहिरप्रसरणादित्य ध्याहृत्यानुषज्यताम् | यद्य प्राप्तञ्च 
गृह्णीयात् तदा तदानीं कुड्यादे व्यवधानतो प्राप्तञ्च गृह्णीयाद् इत्यति 
प्रसंगस्यात् | सुकरस्तदितर पदार्थः स्वमतेति प्रसंगमाशंक्य परिहरति 
| 

एवं सतित्वगादेश्च गत्वार्थग्रहणं भवेत् |
इति चेत्तन्न वायवादि भूताधिष्ठान गोचरम् ||

गत्वार्थग्रहणन्नैषां किन्तु प्राप्तार्थमापकाः |

एवं सति चक्षुषि अर्थ स्थिति प्रदेशं प्रगम्य सत्यर्थग्राहके त्वगादेश्च 
तथा गत्वार्थग्रहणं भवेत् | (प्. ६७३) इति चेत् | इति यदि मति | तन्न तदयुक्तम् | 
एषान्तु गादीनाम् | वायवादि भूताधिष्ठान गोचरम् | वायवादि 
चतुर्भूताधिकरण स्पर्शादिविषयं गत्वा प्राप्यनार्थग्रहणन्नविषय 
ग्रहणम् | किन्तु स्वयं गत्वा प्राप्तार्थमापकाः | स्वव्यक्त 
चिच्छक्तिर्व्यक्त्यविविक्त स्ववृत्तिकाः | स्वसमीपसमागतविषय वेदका ऋपयोऽत्र 
बाधास्तीत्याहुः -

नेत्रवच्छ्रवणं गत्वा नगृह्णाति यदि ध्वनिम् |
दिग्देशोपहितश्शब्दः कथमत्रोपगृह्यते ||

दिग्देशोपहितः | दक्षिणदिग्ययं श्रूयते | पुनरुत्तरदिश्ययमिति दिक् 
प्रदेशोपाधिमान् | ईश्वर स्पष्टार्थ पदग्रन्धेन परिहरति |

तदसद्वेगतश्शब्दस्सन्तत्या श्रोत्रमागतः |
(प्. ६७४) बाणादि पातवत्सद्यो दिग्देशाननुमापयेत् ||

तथा प्रागनुभूत्यैव भेर्याद्यनुमितिश्च या |

सन्तत्या वीचीतरंगसुनीत्या दूरस्थितकेतकी कुसुमगन्धादिरपि वायु 
व्यपनीतसूक्ष्म तद वयवारूड आगत इति ज्ञेयम् | येत्यत्र सा 
भवतीत्यध्याहार्यम् | प्राप्य प्रकाशकत्वमुपसंहृत्येन्द्रियस्यनैकत्वमिति 
च वदति - 

गृह्णन्ति प्राप्तमेवार्थमिन्द्रियाणीत्यतस्थितिः | 
नैकमिन्द्रियमेवेष्टं चक्षुरूपाद्यवेदनात् ||

अत उक्तरीतेः स्थितिः निश्चयः चक्षुरूपेत्यत्र षष्ठीसमासः | 
रूपादीनामन्यतम वेदनादित्यर्थः | चक्षुव्यतिरिक्तेन्द्रियोषु च समानीतिः | 
बहिरन्तः करणानामैक्यच्छेत्रकार्यवैषम्यं अन्तःकरणानाञ्च 
परस्परं (प्. ६७५) किञ्चिद् वैषम्यमस्तीत्याह -

भूतभाविभवत्काल भाविभावेषु भावितैः |
अभिमानानुसन्धान निश्चयैः करणत्रयम् ||

त्रि(दि)क्कालविषयं बाह्यं वर्तमानैकगोचरम् |

भूतभाविभवत्काल भाविभावेषु | अतीतभविष्यद्वर्त्मानकाल 
समुद्भवपदार्थेषु भावितैः व्यक्तिकृतैः | अभिमानानुसन्धान निश्चयैः 
ग्राहकाध्यवसाय ग्राहकग्राह्यावधान ग्राह्याध्यवसायैः 
कार्यलिंगत्रयैः दिक्कालविषयन्दूरनिकटान्तरदेशीय त्रिकालिनार्थगोचरम् | 
अहंकारमनो बुद्धि लक्षणं करणत्रयम् | अनुमयन्ते तथा हि बुद्धिः 
प्राक्तनानुभव समाहितसंस्कारद्वारेण तत् तया स्मर्यमाणमतीतम् | (प्. 
६७६) पुनरनुभव सामर्थ्येन चेदन्तया निर्दिश्यमानं वर्तमानं 
पुनरनागतञ्चाविनाभूतोन्नतमेघादि लिंगदर्शनाद् 
वृष्ट्यादिकमात्मनस्तच्छिच्छक्ति व्यक्तिभूमितया प्रदर्शयन्ति | 
त्रिकालविषया संवेद्यते | अहंकारोपि दृष्टो मया दृश्यते | मया दृष्टव्यं 
मयेति त्रिकालग्राह्योन्मुख दृक्शक्तिलक्षणात्मरूप 
परामर्शात्मपदपठित स्वोन्मुख दृक्शक्ति व्यक्तिभूमितया 
कुर्वन्नेवानुभूयते | मनस्तु चिच्छक्ति दृक्क्रिया व्यक्तिभूमितया 
त्रिकालविषयावधानम् | बुध्यहंकारयोर्व्यक्त्यनुगुणमुत्पादयतीति त्रिकाल 
विषयं कथ्यते | किमेवं बहिष्करणन्नेत्याह | बाह्यं करणं 
वर्तमानैकगोचरमिति | अन्धादेर्बुध्यादौ सत्यपि बहिरूपादि ज्ञाना भावात् 
| तत्र ह्यान्तरं (प्. ६७७) करणं बहिः करणसापेक्षमित्याह -

अन्तरं बाह्यसापेक्षं बहिरर्थावलोकने |
आन्तरे सति बुध्यादौ रूपाद्यनवभासनात् ||

स्पष्टः अज्ञातपदार्थे कृतिर्ननिवर्तनीया ततः कर्मेन्द्रियाणि स्वनिरपेक्ष 
ज्ञानेन्द्रिय सापेक्षाणीत्याह - 

कर्मेन्द्रियाणि सार्थानि धीन्द्रियोपकृतानि चेत् |
अज्ञाते करणायोगान्नैवं बुद्धिन्द्रियाणि तु ||

सार्थानि स्वनिवृत्त स्वार्थक्रियाणि | कर्मेन्द्रियाणां सोद्देशलक्षणपरीक्षा 
क्रियते |

कर्मेन्द्रियाणि वाक्पादौ पाणिगुह्यागुदानि च |
ज्ञानेन्द्रियाणां ज्ञातृत्व हेतुत्वात् कृत्ययोगतः ||

तदर्थमेष्टव्यानीह पञ्चकर्मेन्द्रियाणि तु |

(प्. ६७८) ज्ञातृत्व हेतुत्वात् दृक्च्छक्ति व्यञ्जकत्वात् कृत्ययोगतः | क्रिया योगा 
दर्शनात् तदर्थं क्रिया निमित्तम् | शेषं सुगमम् | कर्मकिमत्र जडस्पन्द 
क्रियानेत्याह -

कर्मात्र समवेताया क्रियाऽसक्ता हि पुद्गले |
तदभिव्यञ्जकं यत् तत् कर्मेन्द्रियमिति स्मृतम् ||

क्रियासक्ता क्रियाशक्तिः | अन्यथा सिद्धमाशंक्य परिहरति -

नात्रबुद्धिन्द्रियाण्येव तदभिव्यञ्जकानि तु |
विरुद्धव्यंग्यभेदेन बुद्धीन्द्रियबहुत्ववत् ||

कार्यभितया किलतत्वभिदा संक्लिप्तिः | ततः विरुद्धव्यंग्यभेदेन 
बुद्धीन्द्रिय कर्तव्यज्ञानशक्तिवृत्तिलक्षण व्यंग्यक्रियाशक्तिवृत्तिलक्षण 
दृश्य कर्तव्याभिदयान्येन्यविलक्षण व्यंग्यरूपादिज्ञान कर्तव्यभिदया 
बुद्धीन्द्रिय (प्. ६७९) बहुत्ववत् | चक्षुरिदन्तच्छ्रोत्रं त्वगिन्द्रियमिति व्यञ्जक 
बुद्धीन्द्रिय पृथक्सिद्धिरिव बुद्धीन्द्रियमिदं कर्मेन्द्रियमिदमिति | 
पृथक्सिद्धिरित्यत्र इन्द्रियेषु मध्ये त्व बुद्धीन्द्रियाणि न तदभिव्यञ्जकानि न 
तत् क्रियाशक्तिभिव्यञ्जकानि | ननु सांख्यादिभिः महदाद्यात्मप्रकृतेरेव 
कर्तृत्वं पुंसः कर्तृत्वा परनामक्रियाशक्तिर्नेष्यत इति 
कुतस्तदभिव्यञ्जकत्वेनेन्द्रियान्तरसिद्धिरित्याशंक्य परिहरति -

नेष्टं यद्यात्मसामर्थ्यं गमनादि क्रियाकरम् |
मृतदेहेपि कर्तृत्वं प्रसक्तं केन वार्यते ||

कतृत्वमप्यणोरेव नजडस्य घटे यथा |

नास्माभिः क्रियावेशैः कर्तृत्वेन स्वीकृतः | किन्तु तद्धेतु (प्. ६८०) भूतमिति 
गमनादि क्रियाकरं गमनादि जडस्पन्दक्रिया हेतु भूतः | 
स्वयमस्पन्दरूपं कर्तृत्वमस्ति हि न तत् | कथञ्चित् शारीरं भवति | न 
यद्यात्म सामर्थ्यमिष्टम् | तर्हि मृत देहेपि | स्व गमनादि स्पन्दक्रियाकरम् | 
कर्तृत्वं प्रसक्तम् | केन वार्यते | ननु प्राणवायवादि वियोगाद्वियुक्तन्तदिति तत् 
तत्र न दृश्यते | तदयुक्तम् | कर्तृत्वमप्यणोरात्मन एव न जडस्यापि नासहैव 
शब्दयोगान्ययोग व्यवच्छेदः परः चिद्व्यक्तित्वात् | यत्र कर्तृत्वन्न भवति 
तत्र चिद्व्यक्तित्वन्न भवति | यथा घटे भोगस्यापि क्रियात्वात् | स भोगः कर्तृ 
विनाभूत इत्यात्मनो भोक्त्रभिमानमपि पुनर्व्यर्त्थं स्यात् | अन्यथा 
सिद्धिमाशंक्य पुनः परिहरति -

(प्. ६८१) न चित्सन्निधिमात्रेण कर्तृत्वं जडवस्तुनः |
कुम्भादेश्चाविशेषेण कर्तृत्वं सन्निधेस्सदा ||

चितो व्यापकत्वात् | शरीरस्येव कुम्भादेश्च सन्निधेरविशेषेण सदा कर्तृत्वं 
भवतीति शेषः | ज्ञानक्रिया लक्षणैक स्वभावशक्तिमानात्मैवेति | तथा 
सा शक्तिस्सदा सक्त्यप्यौपाधिक्य सतीव स्थितिमितीन्द्रिय द्विवर्णलक्षण 
करणैर्लक्ष्यत इत्याह -

ज्ञानक्रियात्मशक्तिर्या सा पुद्गलसमाश्रिता |
सैवसंलक्ष्यते शक्तिर्बुद्धिकर्मेन्द्रियात्मकैः ||

सुगमम् | इदमेवेन्द्रिय फलमित्याह -

अनेककालसंरुद्धमात्मानन्तमसोषितम् |
विवेकात् कुर्वतेऽर्थज्ञन्तदिन्द्रिय फलद्विजाः ||

(प्. ६८२) अनेकः अमितः कालः यस्य सोनेककालः | अनादिरिति यावत् | 
तेनानेककालेन मलेन संरुद्धः वशीकृत शक्तिः तथेति 
तमनेककालसंरुद्धम् | अत एव तत्र सा मलोपाध्युपहित दृक्क्रिया 
शक्त्यानर्थक्रियालक्षणाज्ञत्व कर्तृत्वरूपा ज्ञानेन उषितं वासनीकृतम् | 
अनर्थक्यमात्मानं विवेकात् मलमेकदेश विदार्य सदभिव्यंग्यज्ञानो 
ज्ञानोदयात् अर्थज्ञं कुर्वत इति यत् | हे द्विजाः | तदिन्द्रियफलन्नतु 
नैययायिकादीनामिव वा सदुत्पादनं विकारित्वादि प्रसंगात् | 
उपलक्षणञ्चैतत् क्रियोदयात् कर्तारञ्चेति | बुध्यादीनामपि ज्ञत्वकर्तृत्व 
व्यञ्जकत्वेनोक्तत्वात् पुनस्संहतफलं किमित्याशंकायां पूर्वं 
क्रमेणैवार्थेत्यादिना परीक्षितत्वात् | अविक्रमिकमित्याह -

(प्. ६८३) मनोऽवधानसंयुक्त चिच्छक्त्युपकृतः पुमान् |
आलोचयति बाह्यार्थं करणैश्चक्षुरदिभिः ||

तदा संजायते ज्ञानं विकल्पविधुरं पुरा |
एवमालोचितेह्यर्थे विकल्पस्यादनन्तरम् ||

बहुष्वालोचितेष्वेक पदार्थविषयी कृतिः |
आलोचितस्य मनसा विकल्पः परिपठ्यते ||

नोचेद्युगपदुत्पत्ति ज्ञानानां केन वार्यते |
आलोचनन्तु व्यापारचक्षुरादेश्च केवलः ||

केवले कल्पितेऽर्थेस्मिन् संकल्पो मनसा भवेत् |
स च पूर्वानु भूत्यानु गुण्याद्धर्मविनिश्चयः ||

अमीधर्माघटस्यैव नान्यस्येत्यनुसंस्मृतिः |
(प्. ६८४) मनसा स्वीकृतार्थस्य येन ग्राहकसंगतिः ||

अहंकारस्समुद्दिष्टस्सोभिमानात्मको मतः |
सनोचेद्ग्राहकोनात्मा तस्यान्यैश्चाविशेषतः ||

अहंकृदन्तर्भोगार्थस्सर्वत्रापि प्रवर्तकः |
बुद्धिः प्रवर्तते पश्चाद् विषयाध्यवसायिनी ||

मनस्संकल्पितस्यैक निष्ठत्वेनानुरोधतः |
निश्चीयाध्यवसायात्मा बुद्धिरेवैषकेवलः ||

काकाक्षिवन्मनश्चारो बहिरन्तः प्रवर्तनात् |
मनस्वीकृत एवार्थे बुध्यहंकारयोर्गतिः ||

आलोचनादि बुध्यन्तैः करणैरर्थनिश्चयः |

मन इत्यतः पूर्वं रागसहभावेति | चिच्छक्तीत्यतः पूर्वं विद्या विद्या 
कलुषितेति चाध्याहार्यम् |

(प्. ६८५) चक्षुरादित्यत्रादिशब्देन बहिःकरणमात्रं विवक्षितम् | ननु विकल्पः 
बुद्धिवृत्तिर्हि | सत्यम् | अत एव मनोविकल्पस्य वैषम्यन्दर्शयति | 
बहुष्वित्यादिना विषयीकृतमिति पाठे भावेक्तः | आलोचितस्य भवेक्तः | 
आलोचितस्य मनोधिष्ठितेन्द्रियस्य समुत्थनिर्विकल्पज्ञानचिच्छक्त्यर्थ 
क्रियायाः मनसा विकल्प इत्यनुषंगः | नो चेत् नयदीदृशमान सविकल्पः | 
ज्ञानानामुत्तरभाविरूपाधिविषय बुध्यध्यवसायलक्षणानाम् | ननु 
चक्षुरादीनां भवत्वयं विकल्पः | किं मनसा तन्नेत्याह | 
आलोचनमित्यनेन आलोचन मात्रोप क्षीणा नित्यर्थः केवले कल्पित इत्यतः 
पूर्वं बहुष्वालोचितेषु मनसा स्वविकपेनेति भूयोनुषज्यताम् | स च सः 
कल्पश्च | (प्. ६८६) निश्चयः किं बुद्धेरिव नेत्याह | अमीत्यादिना अनुसंस्मृतिः 
| स सन्देहमेकाग्रतया विषयीकरणं ग्राहकसंगतिः | 
ग्राहकाध्यवसायः | अन्यैर्निर्विकल्पबोधयुक्तैः भोगार्थः भोगहेतुः 
मनस्संकल्पितस्य अहमिति स सन्देहं मनोपहितस्यानुरोधतः अवहितग्राहक 
मनस्संकल्पानुसारतः | एक निष्ठत्वेन निस्सन्देहमहमित्यहंकारवृत्ति 
विषयीकृतत्वेन पुनर्मनस्संकल्पितस्य अयमिति स सन्देह मनोपहितस्य | 
अनुरोधतः अमीधर्मा घटस्यैव नान्यस्येत्यवहितग्राह्य 
मनस्संकल्पानुसारतः | एक निष्ठत्वेन अयमिति बुद्धिवृत्ति विषयीकृतत्वेन 
बुद्धिः ग्राह्यं विषयं निश्चियैष केवलोध्यवसायात्मा एव तदिदं विद्या 
परीक्षायां (प्. ६८७) विविच्य सुविस्तरितमिति तदवलोकनेनात्रार्थविवेकः कर्तव्य 
इति अति विस्तरभिरुणानप्रतिपदगमिका विवृत्तिः कृता | बहिरन्तःकरण 
प्रेरकत्वादुभयप्रचारं मन इत्याह काकेत्यादिना न स्वीकृते 
मनस्संकल्पितेर्थे ग्राह्यग्राहकलक्षणे एतदुक्तं भवति | मनस्संकल्प 
विकल्प स्ववृत्तिकमुभयप्रचारि सत् द्विधाधिकारि तच्चित्तमिति ते बहिः प्रचारेण 
बहिरिन्द्रियं प्रचोदयति बहिस्त्र्यादिविषयमेकं संगृह्य संकल्पयति | अन्तः 
प्रचारेणाहंकारबुद्धिलक्षणमन्तःकरणं पुन स्व स्व विषये प्रचोदयति 
| बहिस्त्र्यादि विषयाध्यवसायद्वारान्तस्समुत्थबौद्धसुखादिविषयं 
विकल्प्य संकल्पबुध्यध्यवसाय सममिश्रितविद्या कलुषित (प्. ६८८) चिच्छक्तिं 
बुध्यहंकारचोदन द्वारा विनिवेदयति | पुनश्शिवाशिव रागोपबृंहितं 
शुद्धाशुद्धविषयञ्च भवति | तदुक्तं मतंगे | द्वेकोटिमनसस्सिद्ध इति | 
आलोचनशब्देन करणव्युत्पत्तिकं चक्षुरादि शब्दितं अर्थनिश्चयः 
प्रोक्तक्रमेण भवतीत्यर्थः | सुखदुःखानुभवादिकं नह्यात्मनः | किन्तु 
स्वतोन्तःकरणस्येति | ब्रुवतां मायावादि प्रमुखकुतार्किकाणां 
भूमिकया ऋषयः कुविक्लिप्तिं कुर्वन्ति -

यद्यत् ज्ञानं भवेत्सर्वं न तच्छिच्छक्ति संभवम् |
तत् सर्वं बौद्धमेष्टव्यं विनाशित्वेन हेतुना ||

चिच्छक्तेरविकृति तस्समुत्थज्ञानस्य विनाशानुपपत्तेः यद्यत् ज्ञानं भवेत् | 
तत्सर्वन्नचिच्छक्तिसंभवम् | (प्. ६८९) किन्तु ज्ञानमिदं बौद्धं 
ज्ञानत्वेसति विनाशित्वात् न यद्बौद्धन्नतत् ज्ञानत्वेसति विनाशि यथा 
ब्राह्मं ज्ञानमिति विनाशित्वेन हेतुना बौद्धमेवेष्टव्यम् | इत्थमन्यथा 
सिद्धत्वात् | न तु तदिन्द्रिय फलमित्यादि स्फुटोक्तिस्सयुक्तिकेति पूर्वपक्षः | 
ईश्वरः -

तन्नबुद्धेर्जडत्वेन ज्ञानोत्पादकता कुतः |
अभिव्यञ्जकसंबन्धात् कादाचित्कतयाचितः ||

क्षणिकत्वन्तु नित्या या अपि सद्योऽनुभूयते |
यावद् दीपस्थितस्तावत् पदार्थानां प्रकाशकः ||

यदुक्तं बौद्धमिति तन्न | बुद्धेर्जडत्वेन पुनस्तदीय सात्विकप्रकाशनस्य 
ज्ञानाभिव्यञ्जकत्वेन ज्ञायते | नेन इति ज्ञानमिति 
सिद्धकरणव्युत्पत्तिकत्वं सूक्तमिति कुतोत् (प्. ६९०) ज्ञानोत्पादकता ज्ञायत इति 
ज्ञानमिति | सिद्धभाव व्युत्पत्तिकदचिदुत्पादकता न भवति हि | किन्तु 
चिच्छक्तेरेव ननु नहि शाक्तञ्चेदिदमनित्यं कथमिदमित्थं 
नित्यमनुभूयते | सत्यम् | अभिव्यञ्जकसंबन्धात् अभिव्यञ्जक 
विविधसमुत्पत्ति विलुप्तिकक्षणिकत्वोपलक्षितानित्यत्व प्रथितबौद्धप्रकाश 
संबन्धात् चितश्शाक्तज्ञप्तेः | कदाचित् क घटः कदाचित् पट इति तद विविक्त 
व्यग्यतया भवा कदाचित् कतक्तया कदाचित् क तया नित्यया अपि सद्यः पौर्विकौ 
तरिकबौद्धौ प्रकाशश्येष संश्लोषसमनन्तरम् | क्षणिकत्वं 
क्षणिकत्वोपलक्षिता नित्यत्वं सदिवानुभूयते | तथा हि | यथा यावत् कालं 
दीप स्थितः तत्कालं पदार्थानां घटादीनां तत् 
ग्राहकानाञ्चक्षुषां (प्. ६९१) वा प्रकाशकः व्यञ्जकः | यथा तद् दीपस्य 
विलुप्तिः तदा तदभिव्यग्यस्य घटादे स्वरूपसत्वेन स्वतस्सतस्सन्तमसे 
सन्निहिते अनभिव्यक्तिः | अभावोक्तिमती | तथाऽत्रापि यावत्कालं बुद्धि वृत्ति 
स्थिता तावत्कालं शाक्तज्ञानानां व्यञ्जिका | यदा तद् बुद्धिवृत्तेर्विलुप्तिः 
तदा तदभिर्व्यग्यस्य शाक्तस्य स्वरूपसत्वेन स्वतस्सतस्सन्तमसे 
मलसंज्ञिते सन्निहिते अनभिव्यक्तिः अभावोक्तिमती ततस्त्व 
विशिष्टस्यानुपलंभस्यान्यथा भूताभि व्यञ्जका भावसिद्धस्य 
व्यञ्जकलाभ समनन्तर व्यभिचारित्वात् | न हि तदनुपलब्धिमदर्थाभाव 
साध्येत्र हेतुकम् | ननूक्तरीत्या घटोयं 
घटोयमित्यक्षणिकायाश्शाक्तधियोस्तु | क्षणिकेनाभूतिः (प्. ६९२) घटोयं 
घटोयमित्यसकृत् समुत्था शाक्तधियः क्षणिकत्वानुभूतिरनुपचरितिमतीव 
लक्ष्यते | तदयुक्तमित्याह -

धारावाहिकधीश्चापि क्षणिकेवानुभूयते |
अभिव्यञ्जकहेतूनां सन्तत्यैव प्रवृत्तितः ||

अत एव हि भावानां क्षणिकत्वेन संविदः |
क्षणिकत्वं ब्रुवाणानां आशापीडा निवारिता ||

अभिव्यञ्जकहेतूनां प्रकाशकबौद्धप्रकाशभूत निमित्तानां 
सन्तत्यैव धारावाह वृत्यैव प्रवृत्तितः | समुत्थितेः स्वयमनध्यवसाय 
लक्षणापि सविक्लिप्तिकसन्तति समुत्थक्षणिकोपलक्षिता नित्यबुद्धि 
वृत्युपाध्युपहितेन विकल्पेन धारारूपेण वहतीति धारावाहिका (प्. ६९३) सा 
च धीश्च तथेति सा च धारावाहिकधीश्चापि क्षणिकेवानुभूयते | ततः 
क्षणिकेवावभासते | इती दृश विवेक विधुरास्सौगताः प्रतिक्षिप्ता इत्यत आह | 
अत इति अतश्शीघ्र विनाशित्वेन क्षणीका इवाभासनादेव हि भावानां 
व्यञ्जकभूत पदार्थानां अनित्यत्वोपलक्षयितुः क्षणिकत्वात् | संविदः 
गृही तृरूप संवेदनस्य क्षणिकत्वं ब्रुवाणानान्तदुक्तिश्च मृगेन्द्रे |

चिद्व्यञ्जकस्य कर्मादेः क्षणिकत्वान्मुहुर्मुहुः |
व्यज्यते जायमाने व क्षणिकेति मता परैरिति ||

आशा पीडा आशानिमित्त समुत्थचित्तव्याकुलता निवारिता | संविदः 
क्षणिकत्वोक्ति निबन्धनत्वेनोक्त वस्तुनां (प्. ६९४) संविदश्च किमिति न 
क्षणिकत्वमिति ऋषयः सौगत भूमिकया शंकन्ते |

सत्वेन क्षणिका भावा नेष्यन्ते किमितीश्वर |
अर्थक्रिया कारिता हि सत्ता साक्षणिकेषु च ||

हे ईश्वर | यत् सत् तत् क्षणिकम् | यथा जलधरपटल इति सिद्धव्याप्तिकेन सत्वेन 
हेतुना भावास्सत्वसंविदः पदार्थाः किमिति कुतः क्षणिका नेष्यन्ते | 
सत्वं वा किमिति न विचारः क्रियताम् | सत्ताचार्थ क्रियाकारिता सा च 
क्षणिकेषु संविदादिषु यदर्थ क्रियाकारि तत् क्षणिकमिति पर्यवसितमिति 
भावः | ननु कुतो यन्नियमस्पष्टः इत्यत इत्याहुः -

क्रमाक्रमविभागाभ्यां स्थिरेषु तदयोगतः |
(प्. ६९५) विलंबकारणायोगात् तथा स्थैर्यक्षतेरपि ||

अलंस्वतस्समर्थस्य सहकारि शतैरपि |
अर्थक्रिया करत्वेन क्षणिकत्वं व्यवस्थितम् ||

स्थिरेष्वक्षणिकेषु क्रमाक्रमविभागाभ्यां क्रमयौगपद्याभ्यान् तद 
योगः | अर्थ क्रियानुपपत्तेः तथा हि स्थिरस्य संविदादेः केनचिदनाथे याति 
शयत्वेन स्वतस्समर्थस्य विषयवेदनादि नैसर्गिकैक स्वभावस्य सहकारि 
शतैरप्यलमिति विलंबकारणा योगात् विलंबनिमित्ता भावात् | 
संविदादिपदार्थस्तु कालान्तरनिर्वर्तनीयामर्थक्रियान्तदानीं एव किन्न 
कुर्यात् | यदि दुर्लभसहकारि सन्निधित्वात् तर्हि किञ्चित् करतया 
तैराभितातिशयत्वात् स्वभावान्तर (प्. ६९६) परिणतिमत्वेन स्थैर्यक्षतेः न 
क्रमिकार्थक्रियेति | न च युगपदर्थस्य क्रिया चाक्षणिकस्य सत्यान्तस्याम 
भूत्वा भाविन्यां युगपदर्थक्रियायां ज्ञानादेः प्रत्यर्थभेदे सति 
सद्यस्समुत्थविविधस्वभावान्तरात् अथ यदि नित्या सति सहजसमुत्था 
युगपदर्थक्रिया तर्हि कदाचिदपि न विरतिमती स्यात् यदिस्यद् विरतिमती तदा सा 
अनित्य स्वभावास्ती विनश्वरीति तद्विरति स्वभावान्तरा योगात् | तथा स्थैर्य 
क्षतेरप्यक्षणिकस्य न युगपदर्थक्रिया च न स्याद् इत्यन्यथानुपपत्तिमता 
अर्थक्रिया करत्वेन क्षणिकत्वं संविदादेर्व्यवस्थितम् | निश्चितम् | अयं 
भावः | पूर्वं पूर्वोऽर्थ क्रियाकर्तृध्वस्तोन्यस्तु (प्. ६९७) ह्यपूर्वोर्थ 
क्रिया कर्ता समुत्पद्यते इति क्षणिकस्य न हि तदनुपपत्तिरिति ईश्वरोत्यन्त कुदृष्टि 
क्लिप्ति समुत्थ भ्रान्तिमिमाच्छेत्तुमुपचक्र मे |

क्षणिकत्वे पदार्थानां कार्यकारणताक्षतिः |
कार्यं कारणरूपेण भवेत् कारणतां व्रजेत् ||

वर्तमाना घटत्वेन मृत्पिण्डः कुम्भतां व्रजेत् |
अतः क्षणद्वयस्थायि कार्योत्पातौ तु कारणम् ||

तावत् सत्वादि हेतुः स्वपरप्रकाशा क्षणिकात्मन स्वसंवेदन प्रत्यक्ष 
सिद्धत्वात् | घटादि कोप्यक्षणिकः समुपलब्ध इति कालात्ययापदिष्ट स्यात् | 
विरुद्धश्चायमक्षणिकेन व्याप्तत्वादसिद्धश्चायं व्याप्तिर्गृहीतृ 
प्रमाणा भावात् | ननु अस्या असिध्यादि निरसन (प्. ६९८) विधाता 
विवादाध्यासितं विश्वं क्षणिकं अक्षणिकत्वेर्थक्रियानुपपत्तेरिति हेतुरस्ति | 
तदयुक्तम् | भवद्भिः क्वचित् किञ्चिदभ्यक्षणिकमनभ्युपगतमिति 
सोयञ्चाश्रया सिद्धः सन्तु चाक्षणिकाः पदार्थाः पदार्थानां 
क्षणिकत्वे स्वोत्पत्तिलक्षणध्वंसित्वे कारणलक्षण स्वतदुत्तरक्षणिक 
स्वकार्ययोः कार्यकारणता क्षतिः | तथा हि सिद्ध सत्कार्य दृशा कार्यं 
घटाभिधानः अतीतक्षणिकं सत् अनभिव्यक्तिमदपि सत्कारणरूपेण अतीत 
क्षणिकमृत्पिण्डा कृत्या भवत्कारणता मृत्वं व्रजेत् | मृत्पिण्डः 
कारणक्लिप्तिमान् .................. न क्षणिकस्सन् पुनरपि व्यक्तिमानपि सन्वर्तमान 
घटत्वेन वर्तमानक्षणिक (प्. ६९९) कार्यरूपेण भवन् कुम्भतां 
कार्यतां व्रजेत् | अतः कारणकाले कार्यस्य कार्यकालेस्ति कारणस्यास्तित्वात् 
कारणं कार्योत्पत्तौ तु न क्षणिकम् | किन्तु क्षणद्वय स्थायी | ननु 
कार्यक्षणे तदात्मना कारणास्तित्व क्लिप्तिः किमर्था समैकक्षणमात्र 
स्थित्या जन्यजनकं भवतु | तदयुक्तमित्याह -

तयोरर्थान्तरत्वेन तदुत्पत्तौ तु कारणम् |
अन्यथा समकालोपि भावः कस्मान्नकारणम् ||

द्वयोरर्थान्तरत्वेन कालभेदः कथं तयोः |

तयोः कार्यकारणयोः तदुत्पत्तौ जन्य शक्त्यात्मकारणस्य कार्यक्षण 
समभिव्यक्ता असत्कार्यवादिनामप्यवर्जनीयं समनय सिद्धं 
सान्तरत्वं (प्. ७००) वाच्यम् | नहि तत्रानन्यतरा भावान्तरत्वेन भवत्विति | 
कार्यभावान्तरत्वेन कारणं कार्यसक्तानवच्छिन्नस्य कारणत्वा योगात् | 
नहि कारणा भावान्तरत्वेन च कारणमिदमस्मादुत्पन्नमिति 
बुध्यगोचरत्वात् | असतोनुपादानत्वाच्च | कित्वर्थेन अतीतक्षणसदनभिव्यक्त 
कार्यात्मकं कारणं वर्तमानक्षणसदभिव्यक्त कारणात्मकं 
कार्यमिति स्वसद्भावेन | अन्तरं पौर्वा पर्याद्यतुल्य स्व स्वलक्षण विवेकः 
तत्वेनार्थान्तरत्वेन कारणम् | अन्यथा यदि नैरन्तर्येण तर्हि व्यक्त्यात्मकं 
कारणकालीनं कार्यमस्तीति समकालो विभावः घटादिकः स्वं 
प्रतिकस्मान्नकारणम् | नैरन्तर्ये अनन्यथात्व (प्. ७०१) अन्यथा त्व 
स्थितित्वान्नकार्यसिद्धिरिति कार्यत्वेन विवक्षितस्यैक्य नित्यत्व सिद्धिरिति भावः | 
फलितमाह | द्वयोः कारण कार्ययोः उक्तरीत्या अर्थान्तरत्वे क्षणद्वय 
स्थायित्व सिद्धे सति तयोः कालभेदः अतीतं कारणक्षणं वर्तमानं 
कार्यक्षणमिति लक्षणः कथन्नसुलभ इत्यर्थः | यदुक्तं 
क्षणिकस्थार्थक्रियानुपपत्तिरिति | तत्र समाधिं कर्तुमारभते -

कारणस्य कुतस्त्योवा विशेषस्सहकारितः |
कुतो वा घटनिष्पत्तिस्तन्तुभ्यो न भवेद्विजाः ||

कार्यकारण भावेऽत स्थिरेष्वेव व्यवस्थितः |

कारणस्य मृत्संविदादेः सहकारितः | दण्डेन्द्रियादेर्विशेषः | 
पूर्वस्वभावोपमर्दने न कश्चित् समुत्थातिशयः (प्. ७०२) कुतस्त्यः 
किन्निमित्तं भवः | सविशेषत्व शक्त्युपमर्दनेन समुत्था स्वार्थक्रिया 
निर्वर्तनक्षमशक्तिरित्यर्थक्रियार्थमिति चेत्तर्हि 
सहकारिभिस्सद्यस्समुत्थापितस्सविशेष इति मृदां किं विशिष्टत्वमिति 
कुतस्तन्तुभ्यो घटनिष्पत्तिर्न भवेत् | अतस्सहकारिणां सहकृतिमात्रन्न 
स्वभावान्तराधानेन परस्परोपकृतिरिति तैरजाहितान्ति शयत्वात् स्थिरेष्वेव 
कार्यकारणभावो व्यवस्थितः | न क्षणिकत्वे विवक्षितेषु तर्हि अर्थक्रिया कृति 
विलंबः कथमित्यत आह -

अर्थक्रिया करत्वञ्च स्थायिनां क्रमशस्थितम् |
समर्थस्य सदाकार्य करत्वनियमो न च 

(प्. ७०३) अर्थक्रिया करत्वञ्च स्थायिनामक्षणिकानां क्रमशस्थितम् | 
समर्थस्य सहकारिभिरनाधेयतिशयस्य न सदाकार्यकरत्व नियमः 
सहकारि सन्निधौ क्रमयौगपद्याभ्यां तदनाहित कार्यकरणनैसर्गिकैक 
विशिष्ट स्वभावस्स-इत्युपगमात् | तदेव निदर्शयति - 

अग्निर्दाहसमर्थोपि स्फोटेंऽगुलिमपेक्षते |
क्रमाक्रमविकल्पाभ्यां दूराशाक्षणिकत्वधीः ||

अग्निर्दाहसमर्थोपि दाहप्रकाशनैसर्गिकैकस्वभावोपि स्फोटे 
स्वनिवर्तनीयार्थक्रियालक्षणदाहे दाह्यमंगुलिन्तादृशप्रकाशे च 
प्रकाश्यं घटादिकं चापेक्षते | न युगपच्चार्थक्रिया विरोधः 
दाहप्रकाशैरूपैकशक्तिकस्य दीपस्य वर्तिदाहतै लक्षण (प्. ७०४) 
सर्वैकग्रहपदार्थज्ञापनाद्यर्थक्रिया युगपन्निर्वर्तन दर्शनात् क्रमेण 
च दृश्यते वर्तितैलांश दाहक्षपणग्रहान्तरपदार्थ 
ज्ञापनाद्यर्थक्रिया तथा संविदस्सहकारि सन्निधौ तदनाहित तद्विशिष्ट 
नैसर्गिकैक ज्ञानक्रियारूप स्वभाव सिद्धेः क्रिमिकैकयुगपदनेक ज्ञेय 
कार्यविषय ज्ञानक्रियात्म स्वार्थक्रिया निर्वर्तनमुपपद्यते | तथा हि सहि 
देवदत्तस्तंभकुम्भादीन् क्रमेण च युगपच्च क्रियानन्य 
ज्ञानार्थक्रियस्संपश्यति | ज्ञानानन्यक्रियार्थक्रियः पुनः क्रमिकस्नान 
पूज-लवन-पचन-पात्रोपयोजन-भोजन-क्षालनादिकान् यागपद्यभारवहन 
गमनतृणस्पर्शन भुजविक्षेपण भक्षण (प्. ७०५) कथा कथनादिकांश्च 
करोति | ततः क्रमाक्रम विकल्पाभ्यां या क्षणिकत्वधीस्सा दुराशा 
दुःखेनाप्यभिलषितुमयोग्याः पुनः क्षणिकत्वे क्षतिरस्यापीत्याह -

किञ्च प्रागनुभूता या धीस्सेयमुपजायते |
क्षणिकत्वे कुतस्तस्याः प्रत्यभिज्ञा हि जायते ||

बाल्ये इदानीमीदृक् पितृकोहमिति याधीः प्रागनुभूता पुरा विषय 
सन्निविष्टया स्वसंविदि प्रतिभासीभूता सा हि सार्धक्ये तदा तादृक् 
पितृकोहं इदानीमीदृङ्नवक्तोहमिति इयं प्रत्यभिज्ञा भुंत्वोपजायते | 
तस्याः प्रागनुभूता याधियः क्षणिकत्वे निर्हेतुकेति | 
पुनर्देवदत्तानुभूतन्न पुत्रस्मरतीति च कुतः प्रत्यभिज्ञा हि जायते | ननु 
स्थिरात्म वादिभिरनुभव (प्. ७०६) स्मरणयोर्भेदोप्यभ्युपगतः | सत्यम् | 
तदभ्युपगति इतिरभिव्यञ्जकबुद्धिप्रकाशापेक्षयेति 
वस्तुतस्त्वनुभवितृसमत्र तद्रूपतच्छिच्छक्तिबुद्धिप्रत्युपब्रंहित सहजत 
वृत्तिलक्षणानुभूति स्मृतयो नभिद्यन्ते | अव्यतिरिक्ता ज्ञेया इति 
क्षणिकत्वमभ्युपगम्यापि ब्रूम इत्याह -

क्षणिकत्वं पदार्थानां अथवास्तु जडात्मनाम् |
कारणत्रयमात्रं यत् सर्वकार्येषुकल्पते ||

बिन्द्वादयोपि ये भावास्समानपरिणामिनः |

अथवा यद् वा जडात्मनां पदार्थानां क्षणिकतमस्तु तदपि नहि 
त्वदभिमतं कार्यकारणता क्षतिकरं क्षणिकत्वम् | किन्तु यत् क्षणिकत्वं 
सर्वकार्येषु कार्यकारणता (प्. ७०७) क्षतीत्युक्तदोषविहितये श्रीमतंगादौ -

निमित्तकारणन्त्वीशोह्युपादानन्तु शक्तयः |
समवायि तथा माया कार्यमेतत् जगत् सदेति ||

उक्तप्रकारेणेशादि लक्षणं निमित्तम् | उपादीयतेनेनेस्मिन्नित्युपादानशब्द 
शब्दित मायादि लक्षणं समवायि उपादीयते नेनेत्यत्युपादानशब्द शब्दित 
शक्त्यादिलक्षणं शुद्धाध्वन्यधिकारकमलेश्वर सेवात्मकं 
कर्मादिलक्षणं अशुद्धाध्वन्याणवमलाश्व मेयादि कर्मादि 
लक्षणञ्च सहकारीति तदीदृक्त्वा व च्छिन्नं कारणत्रयमात्रं कल्पते 
साधयति | तद्धिक्षणिकत्वमस्तीत्युक्तं स्वनुरूपमनित्यत्वमिति पर्यवसितमिति 
यावत् अत एव हि विद्युदादौ विद्यमानं क्षणिकत्वमपि (प्. ७०८) कारणं 
कल्पते | विद्युदपि हि पुन स्वकार्यं रूपोपलब्धि व्यक्ति प्रमृतिं करोति | ननु 
नैययायिकैः क्लिप्तं पृथगसमवायि कारणं भवद्भिस्तथा तत् क्लिप्ति 
कलितं किन्नक्रियते | सत्यम् | समवायिकारणमप्यस्माकन्नद्रव्यम् | किन्तु 
तच्छक्तिरिति वक्ष्यमाणत्वात् | असमवायिकरणस्य समवायिकारणं प्रतीको 
विशेषः | तस्य कान्यथानुपपत्ति सिद्धिर्वेति किमर्था क्लिप्तिः | ननु जडेति 
साधारणोक्ति समुत्था तत्र नास्ति किन्नित्यं वस्त्वस्तीति परिहरति | नित्या ये 
भावाः पदार्थाः बिन्द्वादयो हि बिन्दुमलमायाख्या अपि 
समानपरिणामिनः समानेन साधारणेन सर्वात्मना विनैकदेशेन 
परिणामिनः कारणस्वभावाच्चलन्तः कार्यात्मका स्थिताः | मलस्तु 
स्वशक्तिद्वारा वारकत्व (प्. ७०९) स्वरूप सत्वान्यथा त्व लक्षण 
निवृत्यात्मना परिणमते | एवञ्जडवस्तूनां स्वस्वानुरूपं प्रकारान्तर 
प्रक्लिप्तिमत् क्षणिकत्वमस्तीति तदुपाधिकलितं क्षणिकत्वं ज्ञानस्य न स्वत 
इत्युक्त्वोपसंहरति -

ज्ञानमेव स्थिरन्नित्यं जडवर्गस्य दीपकम् |
तस्य क्षणिकता ज्ञेया वस्तूनां क्षणिकत्वतः ||

स्पष्टः नैरात्म्यं ब्रुवत् सुसनगतेषु ऋषयः |

पुनशून्य वादिकयाक्षिपन्ति -

सत्सु बाह्येषु भावेषु धियस्थैर्यं भवेदपि |
असत्सूपाध्यभेदेन धियः क्षणिकता स्वतः ||

बाह्येषु भावेष सत्सु धियोपि ज्ञानस्यापि प्रोक्तरीत्या स्थैर्यं भवेत् | 
ज्ञानस्य उपाद्यभेदेन स्वोपाधिभूत (प्. ७१०) पदार्थाभिदया 
पदार्थेष्वसत्सुधियः | क्षणिकता नह्युपाधिकीः किन्तु स्वतः नैसर्गिकतया 
सिद्धा | कथं भिदेत्यत आहुः -

बुद्धिरेव हि बाह्यार्थ रूपेण प्रतिभासते |
भेदोपलंभा भावाच्च सहैव प्रतिभासनात् ||

विषयत्वञ्च न ज्ञानाद्युज्यतेऽर्थान्तरस्य तु |
अर्थान्तरत्वे तत् ज्ञानं कथन्तस्य भवेदिह ||

बुद्धिरेव हि संविदेव किल बाह्यार्थरूपेणा प्रतिभासते | ननु नहि संवित् 
नीलाद्यर्थरूपेण प्रतिभासते | किन्तु तद्विलक्षण नीलादि ज्ञानरूपेण 
प्रतिभासते | तदुक्तं सहैव प्रतिभासनात् | भेदोपलंभाभावाच्च | 
ज्ञानात् संविदि समुत्थनीलादि वेदनात् | अर्थो न वस्तुना (प्. ७११) अन्तरं 
विविक्ततया यस्य तत् तथेति तस्यार्थान्तरस्य नीलादेर्न विषयत्वम् | 
नीलज्ञानमेव नीलमिति यावत् | तदुक्तं सहोपलंभनीयमाद भेदोनील 
तद्धियोः भेदश्च भ्रान्तिविज्ञानैर्दृश्यते दा विवाद्वय इति | (नीलादि) नीलादि 
ज्ञानानां मध्ये तस्य नीलादि विषयस्यार्थान्तरत्वे संविदितर 
सन्निविष्टत्वे तत् ज्ञानन्नीलाद्यर्थान्तरं नीलादि ज्ञानन्तदपि संविदितरत् 
स्यादिति | इह संविदि कथन्तद्रूपेण भवेत् | नहीति समुदाहरति | 

यदन्यस्य स्वरूपन्तु कथमन्यस्य संभवेत् | 
नहि कुम्भगतं रूपं भवेद्रूपं पटस्य च || 

स्पष्टः | उपसंहरति -

ततस्संविदि यद्रूपं संविदो रूपमेव तत् |
(प्. ७१२) न संविद्रूपयोर्भेदो विषयज्ञानयोर्वद ||

ततः उक्तरीतेः संविदि यद्रूपं विषयविषयि द्वयाद्वयं भुत्वा समुत्थं 
प्रतिभासते | तत् संविदोरूपं नान्यत् | तदुक्तम् | अन्यश्चेत् संविदेनीलं न तत् 
भासेत संविदीति | एवमाकारभेदानुपलंभाद् विषयज्ञानयोस् 
संविद्रूपयोर्न भेदः बदसोस्तिचेत् ब्रूहि इति पूर्वपक्षः | ईश्वरः -

तदसत् संविदर्थेन भिद्यते न तयापि सः |
तद् भेदको न चेदर्थस्संविद्भेदः कथं भवेत् ||

यदुक्तन्न भेद इति तदसत् | संविद्विविधकुसुमोपाध्यनुवर्तनेन सूत्रमिव 
अर्थेन विविधनीलाद्युपाध्यनुवर्तनेन भिद्यते | भिदावतीवोपचर्यते | सोर्थः 
संविद्विविधकुसुमोपाद्यनुवर्तनेन सूत्रमिव (प्. ७१३) अर्थेन विविध 
नीलाद्युपाध्यनुवर्तनेनभिद्यते | भीदावतीवोपचर्यते | सोर्थः संविद्विविध 
नीलाद्याकारस्थितिमतीति तदव्यतिरिक्त विविधभिदावानिति मतिभ्रान्तेः 
प्रत्यक्षोन्मूलनात् अनुवर्तनीय त्वाच्च तया संविदा न भिद्यते | 
तदित्यादिस्पष्टः | ननुमास्त्वनुवर्तनेन किन्तु स्वदोभिदा भवतु 
तदयुक्तमित्याह -

भवेन्नहि स्वतो भेद एकस्याघटसंविदः |
भेदानन्त्य प्रसंगेन भेदकोऽर्थोधियो मतः ||

स्वतो भेदो नहि भवेत् कुतोयन् नियम स्पष्टः | एकस्या घटसंविदः | अयं 
घट इति एक क्षणिकैकघटरूप स्थितिमत्याः तत् क्षणे क्वस्थीयमान 
इत्यविचिन्त्य (प्. ७१४) तदितर घटपटशकटलक्षणे नापि तस्या स्थितिरविहतिमतीति 
भेदानन्त्यप्रसंगेन ततोर्थोधियो भेदको मतः ज्ञानन्तु व्यवस्थापकं 
सत् प्रतितन्नहि स्वस्य स्वयं व्यवस्थापकं स्वात्मनि क्रियाविरोधात् 
व्यवस्थाप्यस्सन् व्यतिरिक्त प्रतितोर्थस्सिद्धः तेनोपाधिभूतेनेदं भिद्यन्ते | 
निदर्शनेनेदमेव स्पष्टयति |

किञ्चैकस्य पदार्थस्य नानारूपपरिग्रहः |
उपाधिमन्तरान्यासात् संविदस्फटिकस्य च ||

स्पष्टः | उपसंहरति -

ततोऽर्थक्षणिकत्वेन क्षणिकत्वन्नसंविदः |
प्रसङ्गानु प्रसङ्गेन बौद्धवादोपि वर्णितः ||

(प्. ७१५) स्पष्टः | प्रकृतान्तन्मात्र परीक्षामनुसृत्य तानि कार्यद्वारा 
साधयति -

तन्मात्राण्यपि वर्ण्यन्ते क्रमात् प्राप्तानि संप्रति |
बाह्येन्द्रियपरिच्छेद्य गुणत्वाद्भूतसंहरतिः ||

प्रत्यक्षत्वेऽस्मदादीनां स्थिता कारणपूर्विका |
यत् तत्र कारणं विप्रास्सा तु तन्मात्रसंहरतिः ||

भूतसंहरतिः कारणपूर्विका स्थिता प्रतिज्ञा अस्मदादीनां प्रत्यक्षत्वे 
बाह्ये त्यनुषज्य हेतु ज्ञेयः | इतोपि तन्मात्रसिद्धिरित्याह -

विशेषवत्वा च्छब्दादेस्ते च सामान्यपूर्विकाः |
यत् तत्रापि च सामान्यं तन्मात्रमिति भावयेत् ||

आकाशादि भूतगुणभूतस्य शब्दादेः विशेषवत्वात् | (प्. ७१६) व्यक्तिमत्वात् 
ते च शब्दादयः सामान्यपूर्विकाः | अनभिव्यक्तगुणकारणकाः | तत्रापि 
तद्विशेषसिद्धौ यत् सामान्यं अनभिव्यक्तन्तत्तावन्मात्रं 
शब्दादिमात्रमिति अथवा तावन्मात्रं भूतप्रकृति रूपमात्रमिति | 
सम्यव्युत्पत्तिकन्तन्मात्रमिति भावयेत् | तावन् मात्रक्रमं समुद्धरति -

एकद्वित्रिचतुष्पञ्च गुणास्तन्मात्रसंहरतिः |
अत एव हि भूतानां अभिप्रायो गुणैः क्रमात् ||

स्थैल्य सौक्ष्म्यकृतो भेदो भूततन्मात्रयोरिह |

अनभिव्यक्त शब्दगुणतन्मात्रं शब्दतन्मात्रम् | अनभिव्यक्त 
शब्दस्पर्शगुणमात्रं स्पर्शतन्मात्रम् | अनभिव्यक्त 
शब्दस्पर्शधर्मरूपमात्रं रूपतन्मात्रम् | अनभिव्यक्त 
शब्दस्पर्शरूपगुणमात्रं रसतन्मात्रं अनभिव्यक्त (प्. ७१७) 
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धगुणमात्रं गन्धतन्मात्रम् | अत एव हि कारण 
गुणानु विधायिनः | कार्यगुणा इति न्याया सिद्धिभूतानामाकाशमारभ्य 
क्रमात् गुणैरभिव्यक्तशब्दादिभिरभिप्रायो गुणना अभियोगो गुणैरिति 
पाठान्तरं समगुणत्वे पीत्वध्याशृत्य स्थौल्येत्यनुषज्यमानेर्थस्सुकरः 
| तदुक्तं मतंगे | तन्मात्राणि अहकटवं माहभूतानि लेपपदिति | 
सूक्ष्मत्वञ्च कार्यद्वारानुमितमिति भावः | सोचितभूतादेरिव 
अस्मदाद्यप्रत्यक्षत्वात् तदेतत् तन्मात्रभूतसंहतेः कार्य शब्दशब्दिताया 
स्वार्थक्रिया चक्षुरादि करणधरणमिति प्रथितम् | 
गुणगुणिनोराधाराधेयत्वाक्लिप्ति कर्तृभूत मायादि भूमिकया 
ऋषयश्चोदयन्ति -

(प्. ७१८) शब्दादिमात्रन्तन्मात्रमित्युक्तञ्च निराश्रयम् |
शब्दादीनां गुणत्वेन कुतोऽस्य गुणिहेतुता ||

स्पष्टः | ईश्वरः | गुणाश्रयत्वं न गुणित्वं किन्त्वस्माकं सौगतानामिव 
संगतगुणात्मत्वमेव | तन्मातेपि तदस्तिहीति परिहरति -

न गुणीकश्चिदर्थोस्ति जडो गुणसमाश्रयः |
गुणा एवानुभूयन्ते गुणिसंज्ञाश्च संगताः ||

संगतास्सन्ते गुणिसंज्ञाश्चस्युरिशेषः | गुणेतरवस्तु क्वापि किमपि नहीति 
स्पष्टयति -

विश्वं गुणात्मकं शान्तघोरमूढात्मकं यतः |
तथा प्रवृत्तिनियम प्रकाशार्थत्व हेतुना ||

मोह दुःखसुखात्मत्वादपि नार्थान्तरन्ततः |

(प्. ७१९) यतः विश्वं शान्तं सत्वमयम् | घोरं रजोमयं मूढात्मकं 
तमोमयम् | ततः तथा प्रवृत्तिनियम प्रकाशार्थत्वहेतुना उक्तप्रकारेण 
राजसप्रयत्न तामसनिरोध सात्विकज्ञाननिमित्तत्व हेतुनापि तथा 
सात्विकाद्यात्मत्व लक्षणमोहदुःखसुखात्मत्वादपि गुणात्मकं 
नार्थान्तरम् | षडंगुलियं स्वादु रसा सुगन्धासु कर्कशब्दा 
स्पर्शसुमर्मरशब्दा स्वापि रूपिणीत्थे कोहि गुणेतरो गुणिगृह्यते स तु 
व्यतिरिक्ते सति हि कथं न स्यादिति ऋषय यस्त्वोक्तिं पुनस्सुसमुद्धरन्ति | 

दर्श स्पर्शनाभ्यान्तु नन्वेको विषयी कृतः |
पदार्थस्तत् कथन् नस्याद् गुणीकश्चित् ततोऽपरः ||

उपलक्षणञ्चैतत् श्रोत्रादीनां स्पष्टः | ईश्वरः | (प्. ७२०) परिहरति -

तदसच्चक्षुरादीनां रूपादिग्रहणं स्थितम् |
तत् कथन्तैस्ततोन्यस्य वस्तुनो युज्यते ग्रहः ||

पूर्वार्धार्थ स्पष्टः तत् तस्मात् तैश्चक्षुरादिभिः ततः चक्षुर्ग्राह्य 
वर्णरूपचक्षुत्वगिन्द्रियग्राह्य संस्थानरूप द्विरूपादि गुणतः | अन्यस्य 
व्यतिरिक्तस्य वस्तुनो गुणिनः ग्रहः ग्रहणं कथं युज्यते | ननु कथन्तर्हि 
स्वादुरस्वति षट्गुलीति सत्यम् | वनं सुखतीरमितिवत् विशिष्टैक देशे 
प्रतिपादनमिति न किञ्चिदसमञ्जसम् | ननु भूयग्रहोस्तिहि नेत्याह -

इन्द्रियं ग्राहकं वस्तु गुणयोरिह चेन्मतिः | 
तन्नरूपैकनिष्ठत्वाच्चक्षुस्तैजसमिन्द्रियम् ||

(प्. ७२१) इत्यादि वदतश्चक्षुरध्यात्मं हि प्रसज्यते |

आश्रयाश्रयित्वेन इन्द्रियं वस्तु गुणयोर्ग्राहकमिति मतिश्चेत् | तन्न | तदुक्तम् | 
चक्षुरिन्द्रियन्तेजसं रूपैकनिष्टत्वात् | रूपगुणमात्र ग्राहकात् इत्यादि 
वदतः इति प्रमुख व्याप्तिमद्धेतु व्यवहारतः | भवतः नैययायिक स 
भूमिकस्य व्या.........वृत्या चक्षुस्वेष्ट स्वीकृति | विहति विधातृ सदधि भूता 
परनामविषयरूपगुणान्वयित्वं विना अध्यात्मं हि विषयि हि अहमित्यात्म 
विषयीभूताहंकारगुणान्वयि हि प्रसज्यते | अभ्युपगम्यापि पुनरागतिः 
क्रियतेत्याह -

यद् वा भवतु तद्रव्यं प्रकाशादि क्रियाकरम् |
यदिस्यान्नगुणेभ्योन्यन्नोचेत्तद्वस्तु कीदृशम् ||

(प्. ७२२) वैचित्र्यात्परिणामस्य गुणा एव गुणोगुणी |

यद् वा गुणव्यतिरिक्तं भवतु तत् गुणेतरद्रव्यं प्रकाशप्रवृत्ति 
नियमार्थक्रिया कर्तृ वा न वा | तत्र यदि प्रकाशादि क्रियाकं स्यात् न 
गुणेभ्योन्यत् नोचेत् नयति प्रकाशादि त्रिक्रिया कर्तृ तद्वस्तु कीदृशम् | 
निष्प्रमाणं शशविषाणतुल्यम् | तुच्छमित्यर्थः | अतस्सत्वादिको गुण एव 
स्वकीयस्य परिमाणस्य वैचित्र्यात् गुणः | भाव प्रत्ययादि रूपः गुणी तत् 
तदर्थक्रियोचित स्वपरिणामगुणरूपेण संगत्य बुध्यादि रूपश्च ऋषयः | 
पुनः गुण एव गुणोगुणीत्युक्तमस्तु | तन्मात्राणान्तु एकद्वित्रीत्यादिना स्व 
स्वामित्वे ..... गुणवतीत्युक्तम् | कथं गुणाव्यतिरिक्तत्वे स्व 
स्वामित्वमित्याक्षिपन्ति | (प्. ७२३)

शब्दादि गुणवन्तीह तन्मात्राण्युदितानि हि |
किन्ते शब्दादयो भिन्ना स्वाश्रयेभ्यो न वा वद ||

स्पष्टः | ईश्वरस्तु विशिष्टैकदेशमात्र विवक्षोपचरितं स्वस्वामित्वमित्याह 
-

तत् तद्गुणा विभागस्तु क्रमात् तन्मात्रपञ्चकम् |
शब्दादेरविभागो यो गन्धतन्मात्रमीरितम् ||

रसान्तरस्याविभागोऽन्यद्रूपान्तस्यान्यदिष्यते |
स्पर्शान्तस्या परन्तीव्रं शब्दादेश्शब्दमात्रकम् ||

अविभागोनभिव्यक्तिस्सती अन्यतिरिक्तिः | गन्धतन्मात्रादि शब्दशब्दिता | 
स्पर्शगन्धतन्मात्रादि क्रमिकाशब्दमारभ्य गन्धान्ता रसान्ता रूपान्ता 
स्पर्शान्ता (प्. ७२४) तीव्रादि शब्दा समीरिता | पदक्रमेणानुसन्धेया | ननु 
शब्दोपरिगुणा न सन्ति | ततः कथमेकस्य संगतिः | सत्यम् | अत एव सूत्रकृता 
तीर्वशब्दादेरित्युक्तम् | अतस्सगुणिगुणरूपी | न हि तद्व्यतिरिक्त इत्याह -

अनेन हि प्रकारेण गुणसंगस्समीरितः |
आश्रयाश्रयि भावोऽतस्तन्मात्रगुणयोर्न च ||

स्पष्टः ऋषयस्तार्किकया भूमिकया तन्मात्रसाधनकार्यहेतोरनन्यथा 
सिद्धिं समुत्क्षिपन्ति -

पृथ्व्यादिकारणत्वेन प्रोक्ता तन्मात्रसंहतिः |
परिमाणविवक्षातः परमाणुः कथन्न वा ||

परिमाण विवक्षातः समदृष्टित्वात् परमाणुरेवो भयवादि सिद्धो 
जगत्कारणं भवतु किं सिद्धया तन्मात्र (प्. ७२५) संगत्ये इत्यर्थः | 
ईश्वरः परिहरति |

कारणं जगतो नाणुर्विभुक्त्वात् घटादिवत् |
सतिमृत्वेयवियान्यः पार्थिवस्सघटो यथा ||

य वियान् परमाणुश्च तस्माद्भौतिक इष्यताम् | अणुर्जगतो न कारं 
(कारणं) अविभुक्त्वात् मूर्तत्वात् घटादिवत् | किञ्च भूतकारणत्वे नोक्तः | 
प्रत्युत भूतकार्य भवतीत्याह | पृथिवी कारणत्वेन भवदभिमतः 
परमाणुं पार्थिवः प्रतिज्ञासति मृत्वेयवीयसत्वात् हेतुः यस्सति मृत्वेय 
वीर्यान् कनिष्ठपरिमितिमान् स पार्थिवः यथा घटः दृष्टान्तः 
परमाणुश्च यवीयान् उपनयः | अस्मात् पार्थिव इति भौतिक इष्यताम् | 
निगमनं ननु कालात्ययापदिष्टोयं हेतुः ये हेतो प्रयोगकालः (प्. ७२६) 
तमतीत्या...डिष्टो यतः | अस्मदागमसिद्धान् परमाणून् पक्षधर्मित्वेन 
कुर्वतः | कस्याप्यसमदागमपरमाणु सिध्य विलंबसिद्धि 
मत्तन्नित्यत्वाद्युभ्युपगमोवश्यं भावीतिह्यस्मदागमेन भावितं 
भवतस्साध्यमपार्थिवत्वा नित्यत्वादि कर्म तदयुक्तम् | 
परमाणूनामस्मदागमे अध्व प्रमाण श्रुतिभिस्सुसिद्धत्वात् | 
युष्मदागमाभ्युपगमा सिद्धेः तदुक्तं श्रीमत्स्वतन्त्रे | 

अष्टानां परमाणूनां समवायो यदा भवेत् | 
त्रिसरेणुस्तदाख्यातस्तत् पद्मरज उच्यते ||

इति परमाणुषु | धर्मिषु आवयोरागमसिद्धे ष्वनित्यत्वञ्च नित्यत्वञ्च 
साधयतोरस्मदागम युष्मदागमयोर्नहेतुरस्मदीयो युष्मदीयो वा 
कालात्ययापदिष्टश्शक्यः (प्. ७२७) प्रतिपादयितुं तत्र पुनतरागमसिद्धे तु 
धर्मिणि स दोष स्थित एव | न च परमाणूनामागम सिद्धत्व मे......ंआनेन 
भवद्भिस्साधितत्वात् जलपरमाण्वादौचाप्यत्वादौ साध्ये | अपरत्वादिक्ये 
सति इति हेत्वनुप्रयोगः स कारणत्वं साधयन्तं कार्यत्व हेतुं साध्यं 
कृत्वा तत् सिद्धौ हेत्वन्तरं प्रयुनक्ति -

ये मूर्ता ये च विश्लिष्टा मूर्तात् कुंभादि वस्तुनः |
ते कार्याण्येव दृश्यन्ते ग्रीवाद्यवयवा यथा ||

परमाणवः कार्याणि मूर्तत्वात् मूर्ताद्विश्लिष्टत्वाच्च ये मूर्ता ये च 
मूर्ताद्विश्लिष्टा ध्वस्ते | तस्मिन् शिथिलीभूतास्ते कार्याण्येव दृश्यते | यथा 
मूर्तात् कुंभादि वस्तुनः स्वस्ते तस्मिन् ग्रीवाद्यवयवाः तथावैते (प्. ७२८) 
परमाणवोपि दग्धेग्निना सतीन्धने मूर्ते पार्थिव 
परमाण्वादिभिसुनीरन्ध्रीकृतेः | ततस्त्रिसरेणुरूपेण पुनस्वरूपेण च 
विशिष्टास्समुत्पतन्ति | तस्मात् ते तथेत्यन्तिमं अध्याहृत्यनिगमनं ज्ञेयम् | 
ननु मूर्तत्वेपि विश्लिष्टत्वेपि निरवयवत्वान्नकार्याणीत्याशंक्य कार्यत्व 
साधन सिध्यर्थ सा वयवान् साधयति | 

किञ्चाणवस्सा वयवाः परेषां स्थिति दर्शनात् | 
नहि धर्मस्थितिर्दृष्टाऽदृष्टे धर्मिणि कुत्रचित् ||

तन्नावयवमात्राणोर्न हि युक्ता कदाचन |

किञ्च इतोपि तावत् कार्यत्वं सिध्यति | परमाणवस्सा वयवाः परेषां 
स्वेतरपदार्थानां मध्ये स्थिति दर्शनात् ......... य यत्व दृष्टे 
निरवयवाणां तेषामायेयत्वस्य (प्. ७२९) पूर्वमेवाश्रयाश्रयिभावो 
तस्तन्मात्रगुणयोर्नचेति निषिद्धत्व..... चिद्दृष्टे असिद्धे धर्मिणी धर्मस्थितिः 
परं प्रत्यवयवन्मात्रा स्व निरवयस्थितिः | न हि दृष्टाः तत् त समां न 
स्थिरवयवन्मात्रा तदिति पुनरत्र .......ऽ धृत्यानुषज्यमिति तस्मात् 
कदाचनाणोर्निरवयवयोगिता सतीद्व्यणुकादि कारणत्वेन अवयवमात्रा 
स्थितिर्नीतिज्ञोक्ता नयुक्ता हि अपित्वित्यत आह -

स्थिर्या परमाणूनां सूक्ष्मावयवयोगिता |
साधयेत् तादृशानान्तु कार्यत्वं घटवत् स्थितम् ||

परमाणूनां या स्थितिः सूक्ष्मत्वावयवयोगिता | सा तु तादृशानां 
स्वतस्सिद्ध सावयवानां घटवत् स्थितं (प्. ७३०) कार्यत्वं साधयेत् | 
ऋषयः अनुमानेन कालात्यया पदिष्टतां असञ्जयन्ति -

वनुधर्मिपरिच्छेदमानेन परमाणवः |
विगता वयवा एव तत् कथं कथ्यतेऽन्यथा ||

परमाणवः धर्मि परिच्छेदमानेन त्वदभिमता वयववित्व साध्य 
धर्मिरूपपरमाणु साधनानुमानेन द्व्यणुकन्निरवयव 
द्रव्यारब्धमहं मध्यमपरिमाणविधुरत्वे सति कार्यत्वाद् इत्यस्मत् 
प्रयुक्तिमता विगतावयवा विगतत्वदभिमत सा वयवत्वादि साध्य धर्मिण 
एव कथं भवतान्यथा कथ्यते | ईश्वरः | 

तन्न पूर्वादि दिग्भागैस्संयोगाद्देश भेदतः |
सांशत्वं परमाणूनां प्रसक्तं केन वार्यते ||

(प्. ७३१) तन्न | भवद्भिर्यदुक्तं तमयक्तनैह्यस्मत् प्रयुक्त प्रयुज्यमानाना 
मनुमानानामुपजीवकत्वन्ततः कालात्ययापदिष्टता च युष्मद्धर्मि 
परिच्छेदमानप्रयोगकालात् | रागे वा गमानेनास्मि(स्म)दीयेन सांसत्वादि 
साध्यधमिणः परमाणुस्सिद्धिरस्तीत्युक्तत्वात् | ततस्तदैव सिद्धात् पूर्वादि 
दिक्भागै स्वप्रेदेशौपाधिक दिक्प्रदेशैस्संयोगात् परमाणूनान्देश 
भेदतः स्वाभाविक स्वप्रदेशभिदातः | प्रसक्तं सांशत्वं केनवार्यते | 
पराशयमाणू(नु)द्य दुषयति -

एकस्मिन्नेव देशे चेत् संयोगोस्तु तदा तदा |
नहि स्वतो दिशां भेदो भेदकोपाधिमन्तरा ||

निरंशयत्वसिध्यर्थं दिक्प्रदेशै सयोगतभितदा 
परमाणूनामेकस्मिन्नेव (प्. ७३२) देशेचेत् | तदादिशां स्वत समुत्थ 
प्रदेशत्वात् भेद स्वतस्यात् युष्माकमपि भेदकोपाधिमन्तरा नहि दिशाः 
भेदः नानाप्रकारभुवनप्रदेशोपाधि समुत्थभेद इव दिशां 
परमाणुप्रदेशोपाधि समुत्थभेदस्सिद्धः निरंशत्वमभ्युपगम्यापि 
ब्रूम इत्याह ||

किञ्च कार्यसमुत्पत्ति निरंशत्वेन युज्यते |
संयुक्तदेशादधिको देशस्तेषां न यद्भवेत् ||

किञ्चास्तु निरंशत्वं किमर्थमिदं क्लिप्तं यदि परमकारणत्व 
सिध्यर्थन्तदेव तत्वद्दृशि निरर्थकम् | निरंशत्वे कार्यसमुत्पत्तिस्तुन्दिलसुरत 
न्यायेन न युज्यते | कुतः यद्यस्मात् तावद्व्यणुककार्यं प्रति (प्. ७३३) द्वौ 
द्वौ भूत्वा संयोगिषु परमाणुषु तेषां समान मान जल लवणवत् 
संयुक्त देशादधिको देशो स्वकीय प्रदेशो न भवेत् यदि भवेत् 
सांशत्वमनुक्त्वा सिध्यति न यदि परमाणोस्सांशत्वं परमाणुद्व्यणुक 
लक्षण कारण कार्ययोर्ण(र्न)कश्चिद्विशेष इति पृथिव्यादेर्मूर्तित्वात् 
मूर्ताता लक्षण तद्विलक्षणा तन्मात्रा न कारणन्तदनुरूपत्वात् अणुरेवेति 
शंकन्ते ऋषयः -

नन्वमूर्ता हि तन्मात्रा कुतोऽस्यामूर्तहेतुता |
ततो मूर्तिः पृथिव्यादि स्वानुरूपं स्वकारणम् ||

अनुमापयतीत्यत्र मूर्तास्ते हेतवोऽणवः |

स्पष्टः | ईश्वरः -

तदसन्मूर्तिमत्कार्यं यथा कुम्भ पटादिकम् |
(प्. ७३४) एते च मूर्तिमत्वेन कार्यपक्षे प्रतिष्ठिताः ||

अमूर्ताश्चेद् विवादोऽयन्नामन्येव कृतो भवेत् |

यदुक्तम् | मूर्तस्य स्वानुरूपत्वान्मूर्ताणुः कारणमिति | तदसत् अनवस्थिते 
तथा हि यत् मूर्तिमत् तत् कार्यं यथेत्यनुषंगः एते च परमाणवश्चेति 
विवेकः | इत्थं कार्यत्वसिद्धेः क्लित्प तत्तत्कारणेपि तथा तथाविक्लिप्तौ 
सिद्धानवस्थितिः | एतद्दोषपरिहृतये परमाणवो मूर्ताश्चेत् | तर्ह्येकत्र 
युष्मादिभिः परमाणुरित्यस्माभिः तन्मात्रेति नामन्येव विवादेयं कृतो 
भवेत् | ननु तन्मात्रा या अपि भूतापेक्षया अमूर्तत्वं प्रकृत्याद्यपेक्षया 
किल मूर्तत्वम् | सत्यम् | अत एव न तत्र परमकारणत्व क्लिप्तिः तर्हि कुत्रेत्यत 
आह -

(प्. ७३५) माया तु परमाऽमूर्ता नित्याऽनित्यस्य कारणम् |
एकाऽनेकविभागढ्या वस्तुरूपाऽशिवात्मिका ||

अनेकविभागाढ्या अपरिमितकार्यशक्ति खचिता | स्वपटल एवेयं सुपरीक्षिता | 
माया च मूर्तिनी उपादानत्वात् तन्तुवदिति व्याप्ति बलदृष्ट्या | ऋषयः 
पुनश्शंकन्ते -

नन्वमूर्ततया तस्या मूर्तकारणता कुतः |
मूर्तमेव हि मूर्तस्य कारणं परिदृश्यते ||

स्पष्टः | ईश्वरः |

तन्न सा वयवानान्तु हेतुत्व परिदर्शनात् |
तत् पक्षे परमाणूनां सांशत्वं केन वार्यते ||

तन्न | तदयुक्तम् | अस्तु मूर्तत्वमनिष्टमापादितम् |

(प्. ७३६) अस्माभिरनपह्नवनीयम् | तत् पक्षे मूर्ताणुपक्षे युष्माकं मध्ये 
केन सा वयवानान्तु हेतुत्व दर्शनात् | उपादानत्व व्याप्तेः 
परमाणवस्सावयवा उपादानत्वात् | तन्तुवदिति परमाणूनां सिद्धं 
शां शत्वं वार्यते | ननूपादानत्वेपि परमकारणत्वेन विवक्षितत्वात् | 
परमाणूनान्नकिल सावयवत्वम् | यद्येवं परमकारणत्वेन विवक्षितत्वात् 
मायाया अपि न किल मूर्तत्वमिति समो हि समाधिः | ननु तर्हि 
परमकारणद्वयसिद्धिः तदयुक्तम् | कार्यत्वेन अमूर्तत्वस्य 
व्याप्त्यदर्शनात् | मूर्तत्वस्य व्याप्ति दर्शनात् मूर्तत्वात् 
परमाणूनामानित्यत्वेनानवस्थितेः  | परमकारणत्वा सिद्धिः | ननु 
सभागत्वं कार्यत्वं व्याप्तन्नमूर्तत्वन्तदयुक्तमित्याह -

(प्. ७३४) सभागत्वमहेतुश्चेन्मूर्तत्वञ्च तथेष्यते |
भागवत्वं पदार्थानां व्याप्तं कार्यतयेति चेत् ||

मूर्तत्वञ्च तथाव्याप्तन्नाधिक्यमुभयत्र च |

परमाणुष्वस्मदनभिमतं सभागत्वमेव कार्यत्व सिद्धौ हेतुः 
मूर्तत्वमहेतुश्चेत् सभागत्वञ्च तथेष्यते | यद् वा कार्योत्पत्तौ 
युष्माभिस्सभागत्वमहेतुरकारणमिष्यत इति चेत् | अस्माभिः मूर्तत्वञ्च 
तथा अहेतुरिष्यत इति वान्वयः | नह्युभयोरन्यतरस्य कार्यत्व सिद्धौ व्याप्ति 
.... लमस्तीति वाच्यमित्याह | भागवत्वमित्यादि स्पष्टश्चेदम् | सभागत्वं वा 
सतु हेतुः परमाणुषु तन्नेति न वाच्यमित्याह -

(प्. ७३८) परमाणोर्निरंशत्वममूर्तन्नहि विद्यते |
तथा विधाणवो लोके नेष्यन्ते तत्ववेदिभिः ||

मूर्तत्वं स भागत्व व्याप्तमित्यर्थः तत्ववेदिभिः | सा गतादिभिः 
स्पष्टस्तदितरपदार्थः परमाणुषु वृत्ता चैतन्ये सत्यनेकत्वलक्षणहेतुः स 
भागत्वलक्षणहेतुश्च कार्यत्वा विनाभूतमनित्यत्वं साधयेदित्याह -

किञ्चानेकत्वमेतेषां सभागत्वञ्च साधयेत् |
अनेकं यज्जडं वस्तु वस्त्वसत्तद्घटादिवत् ||

पूर्वार्धे त्वनित्यमित्यध्याहार्यम् | वस्त्वसद्वस्तु भूतं 
सदसदनित्यत्वमित्यर्थः सुकरस्तदितराक्षरार्थः | ननु जातिभिर्व्यभिचारः | 
तदयुक्तम् | अस्माकं सादृश्यमे जातिः | न व्यक्ति व्यतिरिक्तमिति (प्. ७३९) तस्य 
व्यक्ति सहोत्पत्तेर्जातीनां पक्ष कुक्षिनिक्षिप्तत्वात् | विलक्षण स्वलक्षणोक्त्या 
कार्यकारणविविक्तिं कृत्वोपसंहरति -

तस्मादमूर्तमेकं यत्तदनेकस्य कारणम् |
अनित्यमाश्रितं सांशमनेकं कार्यमिष्यते ||

विपरीतमतो हेतुरित्युक्तं शिव दर्शने |
ततो न परमाणूनां हेतुत्वं युक्तिभिर्मतम् ||

तस्मात् यत् नित्यममूर्तं विभागी एकं तदनेकस्य परं कारणमिष्यते | 
यदनित्यमाश्रितं मूर्तं सांशमनेकं तदेकस्य कार्यमिष्यते | 
शिवदर्शने | अतः कार्याद्धेतोः कारणं विपरीतं विलक्षणमित्युक्तम् | 
हेतुत्वं परमकारणत्वम् | तत इत्यादि स्पष्टः | नन्वमूर्तन्नचलत्य (प्. ७४०) 
क्रियत्वात् | आत्मवदिति | कथमचलदमूर्तं कारणं कार्यमुत्पादयति | 
सत्यम् | न स्वतः किन्तु कार्यशक्ति सम्हारात्मकत्वात् कारणस्य कार्यशक्ति 
व्यक्त्यात्मना चलतीति समाधीयते | शब्दतन्मात्रादि क्रमतस्तन्मात्र 
पञ्चकात् आकाशप्रमुखभूतानि भवन्तीत्याह -

महाभूतानि जायन्ते क्रमात् तन्मात्रपञ्चकात् |
आकाशं पवनस्तेजस्तोयं भूरिति संज्ञया ||

सुकरम् | तत्राकाशस्य सलक्षणपरीक्षा क्रियते | 

गमागमादि व्यापारो यस्मिन् सति नृणां भवेत् | 
तद्धेतु भूतमाकाशमिष्यतां मुनि पुंगवाः ||

यस्मिन् नवकाशेसति नृणां गमागमादि व्यापारो भवेत् | (प्. ७४१) आदि 
शब्देनाकुञ्चन प्रसरणादि हेतु मुनिपुंगवाः | यत् तत् हेतुभूतं 
तदवकाशलक्षणम् | आत्मादिवत् स्वदेशेन्यस्यावकाशं प्रयच्छतीति | 
आमूर्तमिति यावत् | तदाकाशमिष्यताम् | व्यतिरेकमुखतश्च साधयति -

नोचेत्तदवकाशाख्यं विचरेयुः क्वजन्तवः |
नहि भूम्यन्तरादृष्टौ प्राणिनान्तु गमागमौ ||

तस्मादाकाशमेष्टव्यमवकाशस्य कारणम् |

यथा नहि भूम्यन्तरा भौमीन्धृतिं विना तथा बाह्य 
साधारणाकाशीयमवकाशं विना न गमागमौस्त इत्यर्थः | 
उपलक्षणञ्चैतत् सूक्ष्मदेहस्तं असाधारणम् सतदिन्द्रियं यत् ते 
स्थूलदेहस्थं समस्तनाड्यन्तराकाशं (प्. ७४२) साधारणासाधारणं 
सत् प्राणवायवादीनामवकाशन्ददातीति | सुकरन्तदितरम् | 
नन्विदमवकाशदानमस्तीति आत्मादीनामपि तुल्यत्वात् कुतस्साधारणार्थ 
क्रियया विशिष्ट्याकाशस्य सिद्धिरित्याशंक्य विशिष्टार्थक्रियया साधयति |

किञ्च तीव्रादयश्शब्दा गुण्यपेक्षा गुणत्वतः |
गुणी चाकाशमित्युक्तं तच्च नॄणामतीन्द्रियम् ||

तीव्रादयः प्रतिश्रक्त्व लक्षणाः आदि ग्रहणां मन्दादिः घट घटादि 
शब्दस्य पृथिव्यादिरिव प्रतिश्रुक् शब्दस्योत्पादनार्थक्रियान्यथा पत्या 
पारिशेष्येणाकाशं सिद्धन्नान्यत् | 
स्वपरग्रहकत्वाद्यर्थक्रियान्तरान्यथानुपपत्यात्तिसिद्धत्वाद् 
आत्मादीनामन्यथानेकपदार्थ क्लिप्तिक्षतिं (प्. ७४३) कथन्न समापतेत् | 
स्पष्टः पदार्थः | अतीन्द्रियं 
शब्दाश्रयतयानुमातव्यमित्युक्तमसहमाना जैमिनीय भूमिकया 
समाक्षिपन्ति -

ननु प्रत्यक्षमाकाशमुत्पतद्योगदर्शनात् |
अनक्षञ्चेन्नदृश्येत पक्षिणो दिवियद्गतिः ||

ननु वृक्षादिभ्यो वियोगेन दूरादाकाशदेशात् उत्पततः पक्षिणो 
योगदर्शनात् | अपराकाशदेश संयोग प्रत्यक्षात् संयोग प्रत्यक्षस्य 
द्विसंबन्धि प्रत्यक्षपूर्वत्वात् | प्रत्यक्षमवकाशरूपानतिरिक्तं 
आकाशः | अनेत्यादि स्पष्टः | यथाह मण्डनः |

कथं गम्येत पयसो नियता परदेशतः |
पततोक्षनिवृत्तश्चेद् विहायो देशसंगम || इति |

(प्. ७४४) ईश्वरः -

एवञ्चेन्मूर्तमाकाशं स्पर्शादि गुणयोगतः |
इत्यादिगुणतः पृथ्वी सा धर्म्येणाति शोभते ||

अन्यस्य कार्येणान्यस्य स्वरूपपरिनिश्चये |
आलोकेन हि संयोगे संयोगो दृश्यते तयोः ||

एवञ्चेदित्थं यदि अन्यस्य कार्येण संयोगात्मनान्यस्य कार्यलक्षणस्य 
स्वरूपपरिनिश्चये प्रत्यक्षत्वादिधर्मं परिच्छेदे सति आकाशे तत्र 
ह्यविद्यमानं पार्थिवादि स्पर्शगुणमापात्य स्पर्शगुणयोगतः 
मूर्तमाकाशं पृथिव्यादिवदित्यादि वदतः पृथिवी सा धर्म्येणाकाशमति 
शोभते | आकाशेतरस्य कार्येणेत्युक्तं तर्हि कस्येदं कार्यमयः पक्षिणा 
संयोगः आलोकेन हि सर्वञ्जगद्व्यापिना (प्. ७४५) पक्षिणसंयोगे 
तयोस्संयोगो दृश्यते साक्षात्क्रियते | ननु लोके नीलं व्योमेति कथं प्रत्यक्ष 
प्रतीतिः सा असतीत्याह -

नीलं व्योमेति तन् मिथ्या दूरत्वादि निबन्धनात् |
व्योमा नक्षं दविष्ठत्वाद् यथा तन्मात्रसंहतिः ||

नीलं व्योमेति यत् ज्ञानं तद्दूरत्वादि निबन्धनात् | विशीर्णा 
चक्षुस्तेजोतीदूरत्वादिकारणात् | आरोपिताकाशत्वा लोके चक्षुस्तमे विज्ञं 
भणलक्षणन्नीलाभासरूपं स मिथ्याविपरीतविषयम् | अतीन्द्रियत्वे हेतुं 
प्रयुनक्ति | व्योमेत्यादि व्योम आकाशं अनक्षम् | अतीन्द्रियम् | दविष्ठत्वात् 
सूक्ष्मतं याति दूरस्थत्वात् यथा तन्मात्रसंहतिः यद्येवं मास्तु पक्षि 
संयोदिकम् | अवकाशमेवावस्तु (प्. ७४६) भूतमाकाशमस्त्वित्याशयेन 
क्षपणकादि भूमिकया ऋषयः पुनस्समाक्षिपन्ति -

व्योमाह्वयः कृतः कश्चित् भावोनास्त्यवकाशतः |
अवकाशश्च पृथ्व्यादेरभावात्मक एव सः ||

इत्याहुरपरे तत्र समाधानं विधीयताम् | व्योमाह्वयः आकाशाभिधानः 
कृतो यः कश्चित् पदार्थस्सभावो नास्ति कुतः अवकाशतः 
अवकाशानतिरिक्तत्वात् यतोवकाश एव आकाशमित्यस्मदभिमतम् | 
अथावकाशश्चेदभावोस्ति किं अस्ति हि यतस्सोवकाशश्च 
पृथ्व्यादेरभावात्मक एव इतीत्यादि स्पष्टः मूर्तद्रव्याभाव एवाकाशमिति 
पर्यवसति | ईश्वरः | यो व्योम इत्युक्तस्सोवकाशो न कथञ्चिदप्यभाव 
पदार्थ (प्. ७४७) क्लिप्तिद्धृति कृतिमानित्याशयेन तदर्थोक्तिं समाविष्करोति -

अभावो भावधर्मस्तु तथा भावोपि तद्गतः |
यद्यभावो न तद्धर्मो घटाभावः पटस्य च ||

अभावः नास्तिता | भावधर्मः स्व स्व प्रतियोगिलक्षणपदार्थधर्मः | 
तथा भावोपि अस्तितापि तद्गतः पदार्थः गतः अभावो न यदि तद्धर्मः स्व 
प्रतियोगिलक्षण पदार्थधर्मो न चेत् | घटाभावः पटस्यास्तितायुक्तस्य च 
स्यादित्यसंकर क्षतिस्यात् | पराशयमनूद्य दूषयति -

अभावोऽयं पदार्थस्य धर्मश्चेच्छशशृंगवत् |
सर्वदाऽनुपलंभस्याद् इति चैतदचोदनम् ||

(प्. ७४८) अयमभावः पदार्थस्य त्वद्दृशि धर्मश्चेत् सर्वदा कालत्रयेपि 
असत्वेन शशशृंगवत् तद्वतः पदार्थस्यानुपलंभस्यात् नतु पलब्धि 
गोचरत्वमभवेत् इति च भवतामत्रचोदनम् | अनाक्षेपः कुतो यन्नियमस्पष्ट 
इत्यपि न वायमित्याह -

अभावोऽनुपलब्धिर्हि सा च कार्यसमाश्रिता |
तद्धेतोः कार्यभूता सा तामसोद्रेकतस्थिता ||

अभावोयन्नकिलास्मदृशि शशशृंग वदत्यान्ताभाव इवासत्वं वस्तुनः 
येनोक्त दोषस्यात् | किन्तु अभावोयमनुपलब्धिर्हि आयुर्घृतमितिवत् तदनुपलब्धि 
शब्देन तद्धेतु भूतार्थक्रिया विरतिमती स्वनिरुद्धकार्या कृतिम..... ः 
पदार्थस्य शक्त्याकृति स्थिति (प्. ७४९) लक्षणाः व्यक्त्यात्मना विप्रकृष्ट स्थिति 
लक्षणा वा | पुनस्थिरोभूतिः | प्रोच्यते अन्यानुपलब्धि ज्ञानाभावः स च 
ज्ञानधर्म इति न किल प्रोक्तरितेः ज्ञानव्यतिरिक्त वस्त्वभावस्यात् | 
अनुपलब्धिः केत्युक्ते पुनरनुपलब्धिरित्यनवस्था च स्यात् | सा च शक्त्या कृति 
स्थितिश्च प्रागभाव प्रध्वंसलक्षणा कार्यसमाश्रिता कार्य शक्त्यकृति 
स्थितिस्सती तद्धेतोः कार्यशक्ति समूहात्मकार्यकारणस्य तामसोद्रेकतः 
तमोगुणसंबन्धाधिक्येन कार्यभूता कार्यशक्त्याकृति स्थिति भूता स्थिता 
| तदुक्तं मतङ्गे |

ईषदुन्मीलितं सत्वं प्रवृत्तिरजसस्मृतम् |
संहारस्तमसोवृत्तं यतस्तस्मान्नविद्यते || इति 

अत्रपि निवृत्तिस्तम ....ड्धेत्युक्तम् | पर्यवसितमाह -

(प्. ७५०) अभावाश्शक्त्यवस्थातो भावः कार्यात्मना स्थितिः |
भावाभावौ न चैकत्र भावानान्ते न सम्मतौ ||

अतो यस्मात् कारणात् समुत्थकार्याकृतिमतः पदार्थस्य पुनश्शक्त्यवस्था 
शक्त्याकृति तिरस्कृतकार्या कृत्यन्यथाभूति लक्षणशक्त्याकृति स्थितिः | 
अभावः कार्यात्मना तच्छक्ति व्यक्त्यात्मना स्थिति भावः प्रोच्यते तेन 
भावानां पदार्थानां भावाभावौ न चैकत्र स्वेतरत्र कुत्रचिदपि 
स्वस्मिन्नप्येककाले वा न सम्मतौ | अस्तु प्रकृते किमायातमित्याह -

मूर्ताभावोप्यभावत्वान्मूर्तेष्वेव व्यवस्थितः |
तत् कथन्तदभावोयं आकाशो न भवेद् इह ||

यो यस्य धर्मस्तस्ये ह युक्ता तद् धर्मिणी स्थितिः |
अवकाशः पुनस्सोयं व्यापी सर्वत्र दृश्यते ||

(प्. ७५१) प्रागभाव प्रध्वंसलक्षणो भावस्तत् प्रतियोगिधर्म इति साधितः 
नहि धर्मः धर्मिणं व्यतिक्रम्य व्याप्नोति | मूर्ता द्रव्याभावोवकाश 
इत्युक्तं भवद्भिः मूर्तमतिक्रम्य सनव्याप्नोतीति न मूर्ताभावोवकाश 
इत्यर्थः | स्पष्टः पदार्थः | तथास्तु तथापि तत्र न निरुक्तिः क्रियत इत्याह -

मूर्ताभावोयमाकाश इति पक्षे निरूप्यताम् |
न तावत् प्रागभावोयं भावोत्पत्तेरनन्तरम् ||

तस्य नाशोवकाशस्य नाशाद्भावस्थितिः क्ववैः |
नावकाशं विना क्वापि भावानान्दृश्यते स्थितिः ||

मूर्ताभावोयमाकाश इति पक्षे निरूप्यताम् | निरुक्ति क्रियताम् | 
अभावश्चतुविधः | तत्र मूर्तद्रव्यत्रैकालिकाभावस्या प्रसक्तत्वात् | 
अयमवकाशस्तावत् क्रमतः (प्. ७५२) न मूर्तस्य प्रागभावः तस्य 
प्रागभाव रूपस्यावकाशस्य भावोत्पत्तेरनन्तरं 
मुर्तपदार्थोत्पत्तेरविलंबतः न स्यात् | नाशादवकाशो नास्तीति भावस्थितिः 
मूर्तपदार्थस्थितिः | क्व कुत्र वैनस्याद्धि नेत्यादि स्पष्टः नेतराभाव 
द्वयमपीत्याह -

न चेतरेतराभावो मूर्तस्यापि प्रसंगतः |
न च प्रध्वंससंज्ञोयं प्रागवस्थित्ययोगतः ||

क्वापि स्थितानां भावानां प्रध्वंसश्चोपपद्यते |

अयमकाशः न चेतरेतराभावः कुतः तस्य मूर्तामूर्तप्रतियोगित्वात् | 
अमूर्तस्यापि इतरेतराभावः स्सोवकाशस्सपुनराकाश इति अवसिद्धान्त....डात् 
प्रसंगतः | अयमवकाशः | न च प्रध्वंसं ज्ञोभावः तस्योत्पन्नत्वात् 
तदुत्पत्तेः (प्. ७५३) प्रागवकाशो नास्तीति | मूर्तपदार्थानां काप्यवस्थित्य 
योगतः भावानां मूर्तपदार्थानां स्थितानान्ध्वंसश्चोपपद्यते | नहि 
स्थितेः पूर्वं केषांश्चिध्वंसस्तत्र तदात्मन्याकाशोक्तिमत्यवकाशे 
केषाञ्चित् स्थितिरिति वाच्यम् | स्थितेः प्राक्तद्दर्शनात् | इत्थं 
परमतन्निरस्योपसंहरति -

ततः प्रागेव संसिद्धमाकाशं हि द्विजर्षभाः |
तच्च शब्दगुणं ज्ञेयं स्वकार्यस्य गुणान्वयात् ||

अवकाश हेतुत्वे नेत्यध्याहृत्य प्रागित्यनुषज्यतां स्वकार्यस्यावकाशस्य 
गुणान्वयात् | प्रति शृक् शब्दगुणानुविधायित्वात् सुकरस्तदितराक्षरार्थः | 
विरुद्धलक्षणोपलम्भात् शब्दो न गुण इति ऋषयश्शंकन्ते | 

(प्. ७५४) तीव्रादि धर्मोपेतत्वात् शब्दोद्रव्यन्न किं भवेत् |
अयावद्रव्यभावित्वाद्व्यक्तेरन्यत्रचाश्रयात् ||

त्रिषु हेतुषु मध्ये प्रथमे गुणस्य गुणादृष्टेरित्याशयः | द्वितीये 
जलेनाग्निना वा सेविते भेर्यादौ तस्मिन् सत्यपि क्रमतस्तीव्रतीव्रतरौ 
मन्दमन्दतरौ शब्दौ न स्तः | पुनरतिजेलनसेविते च द्वारोपि न सन्ति | 
गुणत्वेग्नेरौष्ट्यादेरिव न गुणिनः प्राक् नाश इत्याशयः तृतीये आश्रयात् | 
भेर्यादेरन्यत्र श्रोतृ देशे व्यक्तेश्च प्रकाशनाच्च गुणत्वे गुणिनि परित्यज्य 
न गतिरिति भावः युक्तिभिराभिशब्दो द्रव्यन्न किं भवेत् | स्याद् एवेत्यर्थः 
ईश्वरः परिहरति -

तन्नानैकान्तिको हेतुः गन्धादेश्च तथात्वतः |
(प्. ७५५) गंधादिरपि तीव्रादिर्दृष्टोऽथापि गुणस्मृतः ||

यदुक्तं युक्ति त्रिरुक्त्या द्रव्यमिति तन्न तदयुक्तम् | गन्धादेश्च अपि संवाद 
गुणभूतस्य तथात्वतः | युक्तित्रय व्याप्तितः | त्रिविधो हेतुरनैकान्तितः | यतः 
| प्रथमहेतोरनैकान्तिकत्वं प्रदर्शयति || गन्धेत्यादिना गन्धादिरपि 
तीव्रादि दृष्टः तीव्रादिभिर्धर्मैस्सह दृष्टस्सतथोक्तः | अथापि यद्यपि न 
द्रव्यं किन्तु गुणस्मृतः | यदि गन्धादेः गुणिना विना भूतत्वेन तीव्रादि 
तर्हि तदुभयत्र समानं द्वितीयस्य तद्दर्शयति -

गुणान्तरेपि तुल्यास्यात् अयावद्द्रव्य भाविता |
वारिस्थेजसोरूपं न किञ्चिदुपलभ्यते ||

स्पष्टः यद्यत्रानुत्भूतत्वेन वर्तत इति परिहारः सतत्रापीति (प्. ७५६) तुल्यम् | 
त्रितीयस्यानैकान्तिकत्वं गन्धस्य ग्र्हाणदेशाभिव्यक्तितः प्रसिद्धं 
प्रदर्शित प्रायमित्युपेक्षितम् | ननु गन्धस्य सूक्ष्मद्रव्य सहितस्य 
घ्राणदेशागमनं कल्प्यते | यद्येवं शब्दस्यापि तथा नेतिको वदेत् 
शब्दोनभिव्यक्तत्वेन वर्तत इत्ययावद्रव्य भावित्वमसंभवमित्याह -

अभिव्यञ्जक संबन्धात् कदाचित् कतयाऽथवा |
व्यक्तिश्चान्यत्र सन्तत्या अतितस्य पुनर्ध्वनेः ||

अभिव्यञ्जक ताल्वोष्ठ पुटादि व्यावृतेः कादाचित् कतयाभिव्यञ्जक 
संयोगादस्यापि सतः कादाचित् कतयाभिव्यक्तः | अथवेति तृतीयस्य 
होतोरसिद्धत्वं इत्थं व्यक्तस्य व्यक्तिसमनन्तरं 
पुनरतीतस्यानभिव्यक्तस्य ध्वनेः | (प्. ७५७) अन्यत्र श्रोत्रादेशे व्यक्तिश्च 
व्यञ्जकान्तरानुकूवायवादिभिस्संतत्या वीचीतरंग कदंब 
मुकुलनीतिभ्यां प्रतिक्रियते | इत्थं प्रति प्रसक्तां शंकान्निरस्य 
पुनरूपसंहरति -

ततश्चगुण एवेष्टो गुणिव्योमाह्वयस्य तु |
गुणानां संहतिर्द्रव्यं विश्लेषो गुणसंज्ञितः ||

नावकाशाद् दिशां भेदस्तथैव व्यवहारतः |

पूर्वोक्तं स्मारयति | गुणानामित्यादिना | विश्लेषो विशिष्टैकदेशः | 
संज्ञित इत्यन्तस्पष्टः कथमित्यत आह नेत्यादिना | यथावकाशदाकाश 
कार्यैकदिशोदिशां पूर्वादीनां व्यवहारतः | मूर्तिद्रव्यौपाधिक 
विशिष्टैकदेश प्रतिपादनात् भेद इति न वस्तुतो भेदोस्ति (प्. ७५८) तथैव शब्द इति 
साधारणोक्ति श्रुतितः | अर्थभेदं विन्दन्तश्शंकन्ते | ऋषयः -

नन्वाकाशगुणश्शब्दः कथ्यते कथमीश्वर |
पुरा बैन्दव एवोक्तो वैश्वर्यादि विभेदतः ||

पुरा बिन्दुपटले स्पष्टोक्षरार्थः | ईश्वरः | वाचका भेदार्धांगीकृतौ 
सत्यशब्दं प्रयुज्य परिहरति -

सत्यं ध्वन्यात्मकः कश्चित् ध्वनिर्वर्णात्मकोमतः |
आकाशाज्जायमानोसौ ध्वनिरूपस्सकेवलः ||

नोपादानन्तु वर्णानां बैन्दवोऽवर्णकारणम् |

तत्रापि शब्द इत्युक्तम् | सत्यम् | तत्रात्रच वाचक साधारणोपि वाच्य 
विलक्षणमस्ति तर्हि कश्चिध्वनिः शब्द इति शब्दार्थकः ध्वन्यात्मकः 
अनक्षरात्मानर्थज्ञान (प्. ७५९) प्रदापि स्पष्टरूपं कश्चिध्वन्यार्था 
प्रदस्सुविस्पष्टतया पश्यन्त्यादि द्वारा वर्णात्मकः असौ प्रथमो 
प्रागुक्तश्शब्द इति शब्दार्थः | आकाशाज्जायमानस्सकेवलो 
ध्वनिरूपस्सवर्णानान्नोपदानन्तु किन्तु बैन्दव शब्द इति शब्दार्थः | 
नादसंज्ञितः | आकाशियध्वनिर्नवर्णाकारणमित्यत्र हेतुमाह -

व्योमातीततयावर्णा न व्योमध्वनि संभवाः |
यद्यस्मादतिरिक्तन्तन्नतत्कारणकं यथा ||

पृथ्वीन्द्रियादि भावानां तस्माद् उक्त प्रसंगतः |
व्योमातीता हि ते वर्णा शुद्धाध्वादौ व्यवस्थिताः ||

तदभिव्यञ्जकं व्योम व्यग्यावर्णा व्यवस्थिताः |

स्वकीय द्वनि द्वारेति मन्तव्यमतिरिक्तमतीतं वर्णास्सित (प्. ७६०) 
सितासिताध्वत्रयं व्याप्नुवन्ति | न व्योमध्वनिः | ततः पृथ्वीन्यूनवृत्तित्वात् 
यथेन्द्रियादीनान्तथा नोपादानं किन्तु 
नादोपादानाद्वर्णाभिव्यञ्जकस्सध्वनिर्भवतीति पर्यवसितार्थस्पष्टः | 
तदुक्तम् | आकाश वायु प्रभवश्शरीरात् समुच्चरन्वक्तुमुपैति नादः | 
स्थानान्तरेषु प्रविभज्यमानो वर्णत्वमागच्छति यस्सशब्द || इति | बिन्दुपटले 
यद्व्यञ्जकं नतव्यग्यमित्युक्तञ्च प्रमाणपटले | आकाशन्तु वर्णानां 
आधिभौतिकलिविरेरवा कारणमिति वक्ष्यामः प्रसक्त 
प्रसंगान्नादपरीक्षां प्रकटयितुं सलक्षणोक्तिकन्तं समुद्धरति -

वर्णानामविभागो यो नादस्सोऽर्थस्य वाचकः |
आकारादि क्षकारान्त वर्णाः पञ्चाशदेव तु ||

(प्. ७६१) तैरेव खचितं वाक्यं पदभावेन लक्षितम् |

वर्णानामविभागः | अनभिव्यक्तिमयशक्ति समूहोयोर्थस्य वाच्यस्य 
वाचकः | बुद्धिजनकः | नैययायिकादि दृशा वर्णास्सन्तु पदवाक्ये वा 
स्याताम् | किमनेनात्यसिद्धे नेत्यतस्तत् प्रतिक्षेप लघ्वर्थमकारेत्यादि 
लक्षितमित्यन्तन्तत्रिलक्षणमुक्तम् | अस्तु ततः काक्षतिरित्यत आह -

वर्णैरेव तु वाक्यार्थो न च वाक्याह्वयादपि |
क्रमेणैव स्थितिस्तेषां क्रमेणैवार्थवेदनात् ||

वर्णेरेव तु क्रमतः पदवाक्यभावं गतैः न च वाक्यार्थस्संपद्यते | 
कुतस्तदित्येतदर्थं क्रमेणेत्यादि वेदनादित्यन्तं क्रमिक स्थितिमदेकैक 
वर्णेन क्रमिकैकार्थ (प्. ७६२) वेदन प्रसंगस्यादिति भावः | न च 
वर्णव्यतिरेकेणासतः कस्माच्चित् वाक्या ह्वयात् पदाह्वयदपि | क्रमिकोच्चरिति 
च्युतिमन्तस्संकेतक्लिप्ति ग्रहविभक्ता वर्णा एव पदवाक्य पदसमुच्चरिता 
इत्याशयः | तदेव बाधकतर्कोक्त्या स्पष्टयति -

नवर्णव्यतिरेकेण श्रवणं पद वाक्ययोः |
अस्ति चेदुपलभ्येत ककाराकार बाह्यतः ||

त्वं केत्यत्रेत्यध्याहार्यं स्पष्टोक्षरार्थः | पुनरुपोद्बलयति | 
उच्चारानन्तरं ध्वस्ताः पौर्वापर्य क्रमात् स्थिताः |
अन्योन्यमपि तेऽदृष्टा वर्णानार्थस्य वाचकाः ||

वर्णेभ्यो ह्यविशिष्टत्वान्नपदं वाक्यमेव च |

अदृष्टा इति नोपकारकास्सुकरस्तदितराक्षरार्थः | (प्. ७६३) अयमाशयः | 
गौरित्यत्र विसर्जनीयोपलंभोगकारौकारौ नोपलभ्यते इति तेषां 
युगपदभावान्नोपलभ्यमान विसर्जनीयैकात् | खुरकंबलक्षणार्थ 
चिद्व्यक्तिर्भवति यदि भवति अश्वः पुरुष इत्यादावपि स्यात् ततश्च न वर्णा 
वाचकाः तदनतिरिक्तत्वात् पदवाक्ये च न वाचकेस्त इत्याशयः बिन्दुपटले 
बुध्यध्यवसायोपि न निरपेक्षार्थवाचक इति साधितः | स्फोटोपि नार्थ 
वाचक इति तन्त्रोत्पत्तिपटले साधयिष्यति | परिशेषान्नादोर्थवाचक इत्याह -

ततो वर्णैरभिव्यक्तो नादस्यादर्थवाचकः |
पदात्मा जायते नादो वर्णैरेव पदस्थितेः ||

वाक्यात्मकस्तदंगेभ्यः पदेभ्य उपजायते |

(प्. ७६४) ततोन्यथानुपपत्या वर्णैर्वक्तृ समुच्चरितैर्वक्तृगत नादोत्पन्नै 
श्रोतृ गतैरभिव्यक्तस्तच्छ्रोतृलक्षणार्थ प्रतिवक्तृ गतो नादोर्थवाचकस्यात् | 
इत्थं श्रुति द्वारान्तर्वक्तृ समुच्चरितवर्णास्फालनात् 
प्रतिवक्तरिह्यन्तर्नादस्समुज्वलन् - अश्रोतृ विषय बुध्यनुसन्निहित 
मध्यमात्मवर्णात्मा भूत्वा वर्णैरेवपद स्थितेः | पदात्मा जायते | 
वक्तरितु वक्ष्यमाण नयेन नाद स्वयं समुज्वलन् वैखर्यात्मा पदात्म 
वाक्यात्मा च जायते | वाक्येत्यादि स्पष्टः | ननु गौरित्यत्रमास्तु 
केवलाद्विसर्जनीयादर्थबुद्धिः पुरोत्भूत गकारौकारजनित संस्कारयुक्तात् 
ततोर्थ बुद्धिरस्तु वर्णानां क्षणविध्वंसित्वेपि न तत् संस्कारनाशः | (प्. 
७६५) कालान्तरे स्मृति दर्शनादिति गौतमीयाशयमाशंक्यतिरस्करोति -

पूर्ववर्णोत्थसंस्कार संस्कृतोऽर्णस्तु पश्चिमः |
अर्थानां वाचको भूयाद् इति चेत्तन्न शोभते ||

स्पष्टः | कुतो न शोभते इत्यत आह -

यथा वर्णाः पुरा ज्ञाताः क्रमेणैव तथा पुनः |
समावहन्ति संस्कारान् ते तथा स्मृति बोधकाः ||

वर्णा यथा पुनरानुभूतास्तथा ते बुद्धौ संस्कारान् कुर्वन्ति पुनस्तैस्ते 
तथा स्मर्यन्ते नार्थ इत्यर्थः | यदाहुः संस्काराः खलु यद्वस्तुरूप 
प्रख्या विभाविताः | विज्ञानहेतवस्तत्र ततोर्थेधीर्न कल्प्यत इति | ननु मास्तु 
संस्कारसहित विसर्जनीयादर्थबुद्धिः | किन्तु संस्कृति (प्. ७६६) निमित्त समुत्थ 
स्मृति स्मर्यमाण गकारौकारानुभूत्यनु भूयमान विसर्जनीयात्म पदात् 
स्यात् | खुरकंबललक्षणार्थबुद्धिः | तदयुक्तम् | स्मर्यमाण 
दीपादीनामर्थ प्रकाशा योगात् | स्वाशयं समुद्धृत्य स्थापयति | 

विशेषाधान सामर्थ्या योगादनुभवस्य च |
न तेभ्योऽर्थमतिः काचित् युगपत् स्थित्ययोगतः ||

ततस्थूलैस्तथा वर्णैर्व्यक्तो नादस्तु वाचकः |

वर्णानामनुभवस्य संस्काराधाने सामर्थ्यमिति विशेषाधान 
सामर्थ्या योगात् | तदाहित संस्कारात् | वर्णमतिर्नान्येति | युगपत् 
स्थित्ययोगतश्च तेभ्यो वर्णेभ्यः न कदाचिदर्थमति स्याद् इति शेषः | तत 
इत्यादि स्पष्टः यद्येवं वक्तृच्चरितवर्णव्यक्तनादेन प्रतिपत्तुरन्तरर्थ (प्. 
७६७) प्रतिपत्ति स्यात् | कथं वक्तुरन्तरर्थप्रतिपत्तिः ययाविना तस्य वक्तुः 
प्रतिपत्तारं प्रति न बोधनाशक्तिरुपपद्यत इत्याशंक्य तत् परिहारोक्त्यैव 
वर्णानां व्यभिचारित्वमाविष्कृत्य वाचकत्वमिति नहीति सूचयन्नाह -

किञ्चार्थ बोधका वर्णा दृश्यन्ते क्वचिदेव तु |
क्वचिदन्तस्फुरन्नादो बोधको न सदैव ते ||

अश्रोत्र विषयत्वेन नादो नार्थस्य वाचकः |

किञ्च तु सदा न हि वर्णव्यक्तस्सन्नादो वाचक इत्यस्माभिरुच्यते | किन्तु वर्णा 
वक्ट्र् समुच्चरितास्सन्तस्संगम्यत्व चित् श्रोतरि प्रतिवक्तरि ननिदानमभिव्यज्य 
तद्वारार्थ बोधकाः | क्वचित् वक्तरि बोधयितरि नरिनादोन्त 
स्फुरन्वक्त्रन्तरोच्चरित वर्णास्फालनं विना (प्. ७६८) स्वयमन्तस्सञ्जल्प 
पश्यन्त्यात्मनाज्वलन् बुध्यनुसन्निहितमध्यमात्मा अन्तर्वाचकन्निर्माय 
श्रोतरि प्रतिपत्यर्थं वैखर्यात्मवर्णात्मना स्वोच्चारार्थं केवलं 
स्वार्थजिज्ञासौ तथा मध्यमत्मना भवन् स्वार्थं वार्थस्य बोधकः | 
तदुक्तन्नाद कारिकासु | सा प्रतिपुरुषं भिन्ना वाक्शक्तिर्वाचिका स्थितेति | ततः 
वाचक जात निर्मायान्तकिलैकदैकदेति | वक्तरि बोधयितरि नरि केवलं स्वार्थ 
जिज्ञासौ स्व नादव्यक्त्यर्थं वक्त्रन्तरोच्चरितवर्णश्रुत्यनपेक्षितत्वात् | 
सदैव ते वर्णा नार्थस्य वाचकाः | श्रोतरि प्रतिपत्तरि नरित्यर्थप्रतिपत्यर्थ 
स्व नाद व्यक्त्यर्थवक्तृच्चरितवर्णा श्रुत्यपेक्षित्वात् | वक्तृगतो नाद 
श्रोतुरश्रोतृ विषयत्वेन स्वस्य स्वरूपात्मको (प्. ७६९) वा भूत्वा नार्थस्य 
वाचकः | किन्तु वर्णात्मको भूत्वा बहि श्रोतृमुपगत्य श्रोतरं प्रतिश्रोतृ 
नादमभिव्यज्य तद्वारार्थवाचक इति श्रोतृ नादोपियो वर्णामनपेक्ष्या 
नभिव्यक्तस्सस्वयं समुज्वलन्नार्थस्य वाचक इति च नादस्सदैव नार्थस्य 
वाचकः | ऋषयो व्यक्ति सदुक्तिमसहमानाविचोदयन्ति -

ननुवर्णैः क्रमान्नादो व्यज्यते क्रमतेऽथवा |
क्रमाच्चेदर्थ एवास्तु वर्णैः किं कल्पितान्तरात् ||

क्वचिद्वर्णसन्ताडनादभिव्यक्तिमति नादेस्यात् तत्रार्थ वाचकत्वमित्युक्तं 
तदर्थं स किं पुनः क्रमाद्वर्णै व्यज्यते | अक्रमतोथवा यद्य 
क्रमतस्तैस्सव्यज्यते | बहुभिः समस्तैः किं व्यस्तेनैकेन वा नतत्राद्यः 
क्षणविध्वंसित्वेन (प्. ७७०) वर्णानां संहतिर्न सञ्जा घटीतीति त्वदुक्तेरपि 
समुत्थत्वात् | तथात्वेपि क्रमत्वादर्थान्तर वाचक स्यात् | न द्वितीयोपि 
गौरित्यत्र गोवय गगनादि विरुद्धानन्तप्रतिपत्ति वैशसप्रसंगात् | 
युष्माभिरपि वर्णाभिव्यक्त स्फोटोर्थवाचक इति वदन्तं वैययाकरणम् 
प्रतिह्येवं विक्लिप्ति पुरस्कृतिमतीतिरस्कृतिः कृता | अथानेक वर्णैः क्रमाच्चेत् 
किं कल्पितान्तरात् नादाख्यात् वर्णौरेवार्थो बुध्यनुसन्निहितोस्तु | ईश्वरः -

तन्नार्थवाचका वर्णा व्यञ्जका न कदाचन |
नादस्तु व्यज्यते वर्णैः कथं स्यात् समदूषणम् ||

यथा खलु व्यञ्जकाश्च क्रादय स्वव्यंग्यस्य 
कस्यचिदर्थक्रियात्वाज्जलाहरणस्य न तज्जलाहृति कर्तारः (प्. ७७१) नादस्तु 
क्रमेणानेकैर्वर्णैर्व्यज्यते | युष्मात् प्रत्यप्यस्माभिः कलित विक्लिप्ति स्थिति मति 
कस्मिंश्चिद्विवादास्पदे समदूषणमस्माकं मात्रं कथं स्यात् | 
यदाहुः -

यत्रस्याद् उभयो दोषः परिहारोपि वा समः |
नैकः पर्यनुयोक्तव्यस्तादृगर्थविचारण || इति |

स्वविकल्पा स्वदामा विसकृत्य समत्वं समुद्धृत्य सन्निधपयति -

चक्रादयो घटोत्पत्तौ व्याप्रियन्ते क्रमेण च |
एवं वर्णाः क्रमस्थाश्च नादस्य व्यञ्जका मताः ||

घटव्यक्तौ च चोद्योऽयं समानत्वान्नदूषणम् |

व्याप्रियन्ते स व्यापारा भवन्ति चोद्यः घटव्यक्तौ चक्रादयः | किं क्रमतो 
वेति विकल्पः शेषं सुगमम् | ऋषयः (प्. ७७२) पुनरन्यथा व्रथ विक्लिप्तिं 
विदधाति -

ननु ज्ञातोयऽयमर्थस्य वाचकोऽज्ञात एव वा |
अज्ञातश्चेदशेषोपि स्यादशेषार्थ वाचकः ||

ज्ञातश्चेत् तेन संबन्धा ग्रहणात् पूर्ववद् भवेत् |

नन्वयन्नादस्सर्वैरर्थज्ञजनै ज्ञातोर्थस्य वाचकः |

किमज्ञात एव वा तत्राज्ञातश्चेत् अज्ञातमपीन्द्रियादि वस्तु शक्त्यैव 
कारकत्वात् | स्वार्थक्रियां करोति हि | वाचकस्तु स्वं ज्ञात्वा स्वशक्तिग्रह 
विकलितस्य ज्ञापकत्वान्नकरोति हि | स्वार्थक्रियामिति नेन्द्रियादि वदिति 
दुरुपलभ्य वाचक शक्तित्वात् अयमस्य वाचक इति अनियतेः अशेषोपि वाचकः | 
असामञ्जस्ये नाशेषार्थ वाचकत्वस्यात् ज्ञातश्चेत् तेनादेनार्थस्य 
संबन्धा ग्रहणात् (प्. ७७३) परसंकेतेन सहविवेकपूर्वं ज्ञाप्य 
ज्ञापकलक्षण वाच्य वाचक शक्तिग्रहा तिलं पटचिदनुदयात् | अयमेव 
संबन्ध इति तन्त्रोत्पत्तिपटले वक्ष्यति | 

भूमावर्थो मुखे शब्दस्समवायो न संस्थितः |

प्रत्येय प्रत्ययाख्यस्तु संबन्धोत्तर पूर्वकमिति | पूर्ववत् भवेत् | अशेषोपि 
अशेषार्थवाचकस्यात् | ईश्वरः परिहरति -

तदसद्व्यवधानेन वर्णानां हेतु भावतः |
नादस्तु कल्प्यते येन क्रमेणार्थमतिर्भवेत् ||

इत्थं विकल्प्य यदुक्तम् | तदसत् | येन क्रमेणार्थ मतिर्भवेत् | स नादस्तु न 
साक्षात् श्रुतो ज्ञातो गृहीतसंबन्ध इत्युच्यते | किन्तु साक्षाच्छ्रुतज्ञात 
वर्णानां (प्. ७७४) हेतु भावतः | उपादानत्वतः | तेषां व्यवधानेन 
द्वारा कल्प्यतेऽनुमीयते ..... गृहीत वाचकस्यादित्यत आह -

संबन्धग्रहणादिस्तु वर्णैरेव व्यवस्थितः |
स्याद्वाचकोऽश्रुतोप्येवं युक्तस्तद्धेतु भावतः ||

नादस्य साक्षाच्छ्रुति समुत्थध्य गोचरत्वात् | साक्षान्न नादनेति संबन्ध 
ग्रहणादिस्तु वाच्येर्थे पुरेश्वरक्लिप्त संकेतस्मृति द्वारा संकेतसहभूत 
तदर्थवाचकशक्ति परिछेदस्तु वर्णैरेव नादो श्रुतोपि पूर्ववर्ण संस्कार 
समुत्थ स्मृत्यन्त्य वर्णानुभूतिभ्यां व्यवस्थितः | नादो श्रोतोपि 
साक्षाच्छ्रुति समुत्थध्य गोचरदुरुपलभ्य संबन्धोपि तद्धेतु भावतः | 
साक्षा श्रुति समुत्थधी गोचरोपलब्धसंबन्ध संबन्ध 
वर्णोपादानत्वतः | (प्. ७७५) समुपलब्ध संबन्धोन्तस्समुज्वलन् वाचको 
युक्तस्याद् एव तस्य पश्यन्त्यात्मना निर्विकल्पज्ञान समुत्थापकत्वात् | न तत्र 
जाति विपक्षेति व्यक्तौ हि शक्तिः मध्यमात्मना तु शैवे खुरकंबलादि 
लक्षण नाना........ सादृश्यमेव जातिरिति व्यक्त्यनतिरिक्त जात्यनुसन्धातृ 
सविकल्पज्ञान समुत्थापकत्वात् जात्यनतिरिक्त व्यक्तौ तस्य नादस्य शक्तिरिति 
गौतमीय जैमिनीय दृक्भ्यां वाचकशक्तिः किं व्यक्तौ किमथ जातौ 
पुनराकृतौ क्लिप्तिमतीति न विकल्पावकाशः कथन्तत्रस्थस्येतस्समुपलब्धिरिति 
हृदि समाशंक्याह -

कार्येष्वपि च हेतुत्वं कारणस्यैव युज्यते |
(प्. ७७६) सर्वेषामपि भावानां शक्तिः कारणमिष्यते ||

यथा कार्यासुक्षणोत्पत्ति क्षणविध्वंसिनीषु ज्वालासु गृहीतक्रमिक 
पाकशक्तिः कारणस्य वा कावधिस्थिरस्य वह्नेर्युज्यते | तथा कार्येष्वपि च 
क्षणोत्पत्ति क्षण विध्वंसिषु वर्णलक्षणेष्वपि च हेतुत्वं गृहीत क्रमिक 
वाचकशक्तिः कारणस्यार्थ बुध्यवधिस्थिरस्य नादलक्षणस्यैव युज्यते 
संबुध्यते कुतस्ततः | यतस्सर्वेषामपि भावानां कार्याणां 
कारणन्नखलुव्यतिरिक्तम् | किन्तु कार्यानन्त्यानुषंगिणी शक्तिः सामर्थ्यं 
कारणमिष्यते | ननु यद्येवं केवलं वर्णशक्तिरेव नाद इति 
पर्यवसितन्ततश्शक्तेश्शक्त्यभावाच्छक्त्यात्मनादस्य कथं वाक्शक्तिरिति 
मनसिसमाकलयय परिहरति -

(प्. ७७७) यन्मूलकारणन्तत् तु शक्त्यनीकसमाकुलम् |
तत् कार्याणामनेकेषां पृथक् शक्त्या फलं भवेत् ||

स्वयन्न परमकारणमिति वाक् शक्तिलक्षण स्वशक्तिमय परमकारण 
महामाया व्यक्त्यात्मना अनभिव्यक्त वर्णशक्त्यात्मना च स्थित इति 
नादोनुकेवलं शक्त्यात्मना किन्तु शक्ति व्यक्त्यात्माय(थ) मूलकारणं 
परमकारणन्तत् तु महामायाख्यं मायाख्यं वा शक्त्यनीक 
समाकुलम् | प्रत्यर्थं विभिन्नार्थक्रियाधिकार कृतयेभिव्यक्ताः 
पुनस्तद्विरतयेन हि व्यक्ता याश्शक्तयस्तदनभिव्यक्त कार्यशक्ति 
बृन्दखचितम् | केवलमनभिव्यक्त कार्यशक्त्यात्मकमिति यावत् | इत्थं पृथक् 
(प्. ७७८) कार्यशक्त्यनीक समाकुलत्वात् कारणस्य कार्याणां स्वस्वोचितशक्ति 
व्यक्त्यात्मना प्रतिकार्यं पृथक् शक्त्या फलम् | स्वस्वोचितार्थ क्रिया कृति 
क्षमा कृतिर्भवेत् | अनिच्छद्भिस्तार्किक प्रभृतिभिरपि न 
खल्विदमुपेक्षणीयमित्याह -

अन्यथा निंभबीजाच्च पारिजातोत्भवो भवेत् |
प्रत्यर्थं सा च भिन्नैव कार्यभेदो न गम्यते ||

अन्यथा यदि नहि कार्य शक्त्यनीक समाकुलं कारणम् |

किन्तु व्यतिरिक्तं तत् ततः प्रागभावत्वात् कार्यमसदत्पद्यत इत्युच्यते | 
तदेत्यध्याहृत्य निंबेत्यनुषज्य सुकरत्वात् श्लोकार्थस्सुकर्तव्यः | ननु हि 
कार्यप्रागभावो सद्रूपः असतोवच्छेदकत्वा योगात् | किन्तु (प्. ७७९) कश्चित् तत् 
तत् कार्याणां तत् तत् कारणा वच्छेदकत्वलक्षण कारणात्मविशेषः 
यद्येवं कारणे कार्याणां प्रागभावः कार्याणां शक्त्यात्मना स्थिति 
लक्षणतिरोभूतिरिति तावत् पर्यवसितमिति अस्मद्दर्शनमेव कार्य नियति क्षति 
विहतये विशेषोस्तीत्युक्तिरपि तावच्छक्तौ पर्यवस्यतीति नैययायिक भूमिकत्वात् 
ऋषयस्तदसहमानाश्शंकन्ते -

नन्वर्थव्यतिरेकेण शक्तिर्नैवोपलभ्यते |

ननु कार्य पदार्थः कारणात्म स्वशक्तेर्व्यक्त्यात्मक इत्युक्तं व्यक्तापि 
शक्तिः अर्थ व्यतिरेकेण शक्तिमत् | भेदेन नैवोपलभ्यते | ईश्वरः | 
सत्यशब्दं प्रयुज्या | अन्त्यादि पदार्थे शक्ति स्व दृश्यमान दाह 
प्रकाशादिस्था (प्. २८०) पृथक् सिद्धार्थक्रिया सामान्यरूपिणीति न भिदया 
प्रत्यक्षो पलब्धिरित्यर्थांगीकारेण परिहरति -

सत्यन्नगृह्यतां शक्तिरर्थवत्या तु कल्प्यते |
प्रथमं स्फोटकृद्वह्निस्सहसांगुलिसंगमे ||

स एवं मन्त्रसामर्थ्यात् स्फोटोत् पादाय नेष्यते |
निवार्यमाण स्फोटोयं कारणान्तर कल्पकः ||

यत् तत्र कारणं शक्तिर्गृह्यतां वह्निमन्तरा |

यदुक्तिन्नशक्तिमतश्शक्तेः प्रत्यक्षभिदोपलब्धिरिति तत् सत्यम् | शक्ते स्वा 
पृथक् सिद्धस्वार्थक्रिया संहति लक्षणलक्ष्य संबन्धिन्या स्व 
प्रत्यग्रूपशक्तिमदपृथक्सिद्धेः पशुपरीक्षायां नह्यंशेन 
पदार्थानां विचारश्शेभते | क्वचित् अग्निशक्तिं विना कीदृगिति (प्. २६१) चिन्ता न 
कुत्रचित् इत्युक्तत्वाच्च | अद्वैतत्वाद्वस्तुतश्शक्तिग्रहण पुरस्कृतिमन्तरा शक्तिमत् 
ग्रहणमप्यशक्यमिति शक्ति पृथक् सिद्धार्थक्रिया साक्षाद्वकारद्वारा तद 
पृथक् सिद्धतया कथञ्चित् साक्षात् क्रियमाणा शक्तिः शक्तिमत् 
पृथक्सिद्धतयाथ शक्त्यर्थक्रिया पृथक्सिद्धतया वा 
प्रत्यक्षतोनुगृह्यताम् | किन्तु अर्थापत्या तु अर्थक्रियाः 
कस्याश्चिदन्यथानुपपत्ति समुत्थार्था पातनलक्षणनुमानात् | यद्यपि 
वस्तुतस्सैषा शक्तिश्शक्ति शक्तिमद्वैतीभूति क्षतीमती यद्यपि 
शक्तिमदपृथक्सिद्धिमती | पृथक्सिद्धितया कल्प्यते गम्यते | 
तामेवार्थापत्तिमाविष्करोति | प्रथमेत्यादिना | प्रथमं मन्त्रप्रयोगात् | 
पूर्वमंगुलिसंगमे सहसा संगम (प्. ७८२) समनन्तरं स्फोटकृत् 
दाहकारको वह्निः दृष्टः स एव पुनः प्रज्वलन्नपि | मन्त्र प्रयुक्ते मन्त्रे 
मन्त्रसामर्थ्यात् मन्त्रशक्ति निमित् ततः | स्फोटोत्पादा...... यदाह कृत 
येनेष्यते | निवार्यमाण स्फोटोयं इयम्मन्त्र तिरस्कार्य पुरा साक्षात् कृत 
दाहलक्षण स्वलक्षणार्थक्रिया कारणान्तर कल्पकः | स्व स्यानाविष्कृतिः 
कस्यचिद् वह्नीतर कारणस्य विलंबेनेति वह्नीतर स्वबीजगमिका यत् तत्रेत्यादि 
स्पष्टः | अन्यथा सिद्धिमाशंक्य परिहरति -

मन्त्राभाव विशिष्टोग्निः हेतुश्चेत् स्फोटकर्मणि |
प्रतिमन्त्रप्रयोगोपि नैव जायेत सोंगुलेः ||

सति प्रथम मन्त्रेपि स्फोटकार्यं प्रजायते |
(प्. ७८३) तर्हि द्वितीयमन्त्रस्य सद्भावोप्यस्तु कारणम् ||

स्फोटकर्मणि दाह क्रियायां स्फोट तिरस्कृतये मन्त्रस्य प्रयोगात् पूर्वं 
अथ तस्य प्रयोज्योपसंहृतौ वा मन्त्राभाव विशिष्टोग्नि हेतुश्चेत् 
स्फोटलक्षणकृति तिरस्कृति कृन्मन्त्रकृति तिरस्कृतये प्रतिमन्त्र प्रयोगेपि देवता 
लक्षणस्य नोच्चरित प्रध्वंसितेति | नहि प्रथममन्त्र नास्तिता चेति 
सस्फोटोंगुलेर्नैव जायेत | प्रत्युतसति प्रथममन्त्रेपि स्फोटकार्यं 
व्यभिचारक्षति विहति विधात्रपिभूय प्रजायते | यद्यस्त्यपि व्यभिचारिणी वह्नि 
लक्षणकार्ये तृणादिकारणक्लिप्तिरिव क्वचिद्व्याप्ति कलिता सती साध्वीं यं 
क्लिप्तिः | तर्हि द्वितीयमन्त्र विशिष्टाग्नेरपि स्फटे क्वचिद्व्यापित् (प्. ७८४) दर्शनात् 
अन्यतर ग्रहणे विशिष्य किन्नियामकमिति च अननुगमप्रसंग 
समुत्थभीत्योत्तेजक द्वितयमन्त्रा भाव विशिष्ट प्रथममन्त्राभावः 
कारणमितीत्थमुक्तेपि विशेषणोक्तेजका भावाभावः क इति निर्बन्धेन 
पुनरुत्तेजकलक्षण द्वितीयमन्त्र इति च पर्यवसितत्वात् | द्वितीय मन्त्रस्य 
सद्भावोस्तु कारणम् | ननु द्वितीय मन्त्रस्य सद्भाव स कारणत्व क्लिप्तौ 
काक्षतिरस्माकम् | अत्रोच्यते |

सति प्रथममन्त्रे तु द्वितीये नाणुनाऽधुना |
क्रियते कथमाद्यस्य मन्त्रस्य प्रति बन्धनम् ||

तत् कार्यस्य विनाशस्तत् प्रागभाव विधिस्तु वा |
स्व शक्तयोपकारोवा क्रियते परिचिन्त्यते ||

(प्. ७८५) स्फोटकार्य तिरस्कर्तुराद्यस्य मन्त्रस्य पुनस्फोटोक्ते जनार्थं 
प्रयुक्तेन द्वितीयेनाणुना मन्त्रेणाधुना प्रतिबन्धनं कथं क्रियत् | तत् 
कार्यस्य तत् प्रथममन्त्र कर्तव्य स्फोटतिरस्कृतेः विनाशः | तिरोभूतिर्वा तत् 
प्रगभावविधिस्तु वा तदर्थक्रिया विरति व्याप्तिकशक्त्यात्मस्थितिस्तु वा | 
स्वरूपतिरोभूतिर्वेति यावत् वह्निं प्रति वह्निप्रतिबन्धक प्रतिबन्धिकया 
कथाचित् कृत्या विना स्वसक्तयोपकारः | सहकारो वा क्रियते | 
परिचिन्त्यतेनुपदमेव परीक्ष्यते | कथमित्यत आह -

न तावत् प्रतिबन्धोपि प्रागभावविधिस्तथा |
मन्त्रस्य क्रियते तस्य स्वरूपेण व्यवस्थितेः ||

(प्. ७८६) प्रतिबन्धो ......... प्रागभावविधि क्रियते | कुतः तथार्थस्य न 
शब्दमात्रं हि देवतेति प्रथमस्य मन्त्रस्य वाच्यलक्षणस्य स्वरूपेणार्थ 
...... व्यवस्थितेः नैह्यन्तं पक्षोपीत्याह -

स्वसत्तयोपकारित्वमपिनैवा प्रदर्शनात् |
सामग्र्यन्तर्गतं यत् तत् किञ्चित् कृत्वोपकारकम् ||

दृश्यते तेन हेतुत्वं नास्त्यकिञ्चित्करस्य तु |

सामग्रिकारणानिकन्तदन्तर्गतञ्चक्रादिकं किञ्चित् मृद्भ्रमणादिकं 
सहकृतिं कृत्वोपकारकं सहकारकम् | नह्य किञ्चित् कृत्वेत्यर्थः सुगमम् | 
अथ पुनः कथञ्चिदपीत्याह -

किन्तु सत्वोपकारित्वे सर्वदा स्यादवस्थितिः |
(प्. ७८७) द्वितीयस्य कुतः पूर्वं मन्त्र एव सतीष्यते ||

कुतो वा नेष्यते पूर्वमन्त्रे त्वसति पश्चिमः |

किन्तु अपि च द्वितीयमन्त्रस्य सत्वोपकारित्वे सर्वदोपकारित्वे नावस्थितस्यात् | नहि 
तथा दृश्यते | यदि हि तथा कुतः स पश्चिमो द्वितीयो मन्त्रः पूर्वमन्त्रै 
सत्येवोपकारित्वे नेष्यते कुतो वा पूर्वमन्त्रे त्वसति य मन्त्र सापेक्षा तस्य 
द्वितीयमन्त्रस्य किञ्चित्करत्व सिद्धित्याशय य स्वीकर्तव्यः विनाशः इत्युक्तं 
प्रथमपक्षयेवेत्याह -

ततश्चाद्यमनोः कार्या विरोधी व्याप्ति भावतः |
विरोधित्वञ्च कार्यस्य प्रतिबन्धो न चेतरत् ||

ततः द्वितीय तृतीयपक्षानुपपत्तेः द्वितीयमन्त्रः (प्. ७८८) ... द्यमानो 
प्रथममन्त्रस्य व्याप्तभावतः | कार्यविरोधी आशेय स्फोटकार्य तिरस्कृति 
लक्षणकार्यतिरोभूति कर्ता | व्याप्तभावं विदर्शयति | कार्यस्य 
विरोधित्वञ्च कार्यतिरोभूतिश्च करणस्य प्रतिबन्धः कारणस्य तिरोभूतिः | 
नचेतरत् नान्यत् | कुत इत्यत आह -

न तु कारणवैकल्यं विना कार्यन्न जायते |
नान्यंगुल्योर्हि वैकल्यं विकलाशक्तिरेव सा ||

नाद्यमन्त्रस्य सत्ता या बाधायुक्ता कदाचन |
कालान्तरेपि सक्ता या बाधकत्वप्रसंगतः ||

कारणवैकल्यं कारणरोधं विना अन्तकार्यन्नतु न जायते नतु तिरो भवति 
प्रथममन्त्रतः स्फोटकार्ये (प्. ७८९) कारणतयोः अन्यंगुल्यो वैकल्यं न न 
तिरोभूतिर्हि दृश्यत्वात् द्वितीयमन्त्रतः | पुनस्फोटोते(त्ते)जनार्थं 
अद्यमन्त्रस्य सत्ताया व्यक्तितास्तिताया बाधातिरस्कृतिः | न युक्ता कुतः 
कालान्तरेपि द्वितीयमन्त्रोपसंहारसमन्तर समयेपि दृश्यमाना या 
व्यक्तिसक्ता या बाधकत्व प्रसंगतः | किन्तु यत् तिरोभूतितस्फोटातिकार्य 
तिरोभूतिः सा कारणभूता विकलापि गता तिरोहिता कला | दा(ता)सांगुल्यादौ 
दाहादिकार्यक्षमाभिमुखस्वरूपो यस्यस्सा तथोक्ता शक्तिरेव | नन्वयं 
विषयाभिमुखस्वरूपः स्वन्तस्सुनिहितमुखस्वरूपात्मवह्ने स्वावतिरिक्त 
स्वरूपः | सत्यम् | सैव तस्य शक्तिरिति सर्वं समञ्जसम् | .... च तिरोधानञ्च 
शक्ते (प्. ७९०) किमाप्रतिः किमप्रकाशः तत्र प्रथमं स्वीकृतौ 
तदव्यतिरिक्तत्वाच्छक्तिमतो तत्वप्रसंगः | द्वितीयस्वीकृतौ सत्कार्य दृशा 
सदप्रकाशोपि विनाशान्न विशिष्यत इति विनाशित्व सिद्धिरित्यादि कुविकल्पो 
क्रियतां चिच्छक्ति परीक्षायां शक्ते स्वकार्ये स्वरूपान्यथा कृतिमन्तरा 
वशीकृति लक्षणा अप्रवृत्तिस्तिरोधानमिति परिहृतत्वात् फलि...... पसंहरति -

ततश्शक्तिरशेषार्थ वर्तिनी गम्यतामिति |
शब्दस्फोटप्रसंगेन भावस्फोटोपि वर्णितः ||

स्फोटयति ज्ञापयति कारयति ज्ञेयं कार्यञ्चेतिः | 

स्फोटः शक्तिः शब्दः स्फोटः वाक्शक्तिः भावस्फोटः तदितरा 
शेषपदार्थशक्तिशेषं सुगमम् | एवमाकाशं (प्. ७९१) प्रपञ्चं 
परीक्षाक्रमप्राप्तं वा स्वादिभूत चतुष्टयं परीक्षितुं 
प्रतिज्ञायोद्दिशति -

वायवादीनां समुत्पत्तिः क्रमेणैवाभिधीयते |
वायुरग्निस्तथा तोयं पृथ्वीत्येत चतुष्टयम् ||

स्पष्टः तत्र वायु स्वघटनादि कार्यात् सिध्यतीत्याह -

अनिलस्पर्श तन्मात्रादभवद्यू(द्व्यू)हनात्मकम् |
उक्षेपणादि व्यापार हेतुत्वे नोपकारकः ||

व्यूहनमवयवघटनं घटाद्यवयव घटनमपि कुलालाद्यन्तश्शरीर 
प्राणा वायुव्या प्रतितसिध्यति | उपलक्षणञ्चैतत् | यदाहुः | स्पर्शशब्द 
धृतिकं पलिंगो वायुरिति उक्षेपण उत्थानं अग्रहात् गमनमादि गृह्यते 
पुनः कार्यभिदया दशयाभिद्यत इत्याह -

(प्. ७९२) दशधा वर्तमानोऽन्तश्शरीरे सर्वजन्तुषु |
प्राणापानसमानादि व्यानोदानादिसंज्ञया ||

अहंकारिक सण्डरम्भ वृत्तिः प्रनुन्नहा प्राणः सूक्ष्मदेहो 
ध्वाधोनयन स्ववृत्तिमान् प्राणाधिरूदा हि मतिः पुरुषाणामूहं 
मार्गयमाणा अन्धेव भ्रमतीति विमर्शात्म स्ववृत्तिमांश्च अपानोरेत 
साद्यपनयन स्ववृत्तिमान् समानः अन्नपानसमसमर्पण स्ववृत्तिमान् 
व्यानः | ननु विनमन स्ववृत्तिमान् | उदानः अहंकारिक वागेन्द्रिय 
कसङ्रम्भ वचनवृत्ति सचिवः प्राणवृत्तिनिबन्धन 
विरहाकाशध्वन्यभिव्यंग्य स्थूलशब्दोच्चार स्ववृत्तिमात् | तदुक्तम् | 
आकाशवायु प्रभवश्शरीरात् समुच्चारन्वक्तमुपैतिनादः | (प्. ७९३) 
स्थानान्तरेषु प्रविभज्यमानो वर्णत्वमागच्छति यस्सशब्द || इति | 
प्राणादयस्तु बाह्यदेहांगभूतां सूक्ष्मदेहभूतं वायुं 
कारणधारण स्ववृत्तित्वेन वक्ष्यामः | अथाग्नि पचना कार्यात् सिध्यतित्याह 
-

अनिलो रूपतन्मात्रा जायते पत्ति लक्षणः |
स च त्रेधा स्थितो लोके गार्हपत्यादि संज्ञया ||

अतोऽन्य एव शैवाग्निस्ततो बिन्दूदरान्तरे |
यद्यदश्नाति लोकोयं तदनेनैव पच्यते ||

अत्तोन्तरनलोत्यन्तं प्राणिनामुपकारकः |

अतः दिव्यौदरियभौ मकारज दक्षिणाहवनिय गार्हपत्यादि भेदभिन्नात् 
तन्मात्रजात् | दीक्षितैराराध्यश्शिवाग्निः अन्यः अति शुद्ध इति यावत् ततो 
बिन्दुदरान्तरे | (प्. ७९४) समुद्भूत इति शेषः महामायोपाधिक वागीश 
वागीश्वर नाम शिवशक्ति नैमित्तिकस्सतु बिन्दूपादान इति यावत् | 
अवष्टंभधृतिलक्षण कृति द्वयाक्तोय क्षमा तत्वद्वय सिद्धिरित्याह -

अभवद्रस तन्मात्रात् तोयं संग्रहणक्रियम् |
तोये नैव प्रतिष्ठास्य स्थिता लोकस्य वस्तुनः ||

स्वतोधूल्यात्मकत्वेन पृथ्वीचानेन वैदृढा |
पृथ्वी गन्धतन्मात्रादभवद्धारणक्रिया ||

स्पष्टः कैश्चिद्वैदिकैकदेशिभिराकाशादप्येव ............ ते | कारणगुणा एव 
कार्यगुणा कृतिमन्तस्सन्तोभिव्यक्तिमायान्तीति नीतिज्ञ दृष्टेः तद् 
विरोधेनाधोयः | तदभिमताकाशादि कारणेषु (प्. ७९५) क्वाप्यविद्यमान 
गुणादिशय दर्शनात् | तदयुक्तमित्युक्त्वोपसंहरति -

नाकाशाज्जायते वायुर्नवायोरग्निसंभवः |
नाग्नेरापस्ततः पृथ्वी धर्मातिशय दर्शनात् ||

कारणद्गुणसंक्रान्तिर्युक्ता कार्येषु न स्वतः |
व्योम्नः पञ्चगुणत्वं स्यात् तथासृष्टिक्रमो यदि ||

तन्मात्रपञ्चकाज्जातं ततो सोमादि पञ्चकम् |

स्पष्टोक्षरार्थः तदेतत्तन्मात्रभूतदशकं करणैराविश्य योनितो 
योन्यन्तर गमन तत् करण धरणलक्षणचेष्टां कार्यत इति कार्यशब्द 
शब्दितम् | करणचेष्टा च तत् कार्यधृतिमन्तरा दुर्लभेति पुनः करणधार 
शब्दशब्दितञ्च भवति | तदुक्तं तत्वसंग्रहे | 

(प्. ७९६) एतत् कार्यन्दशधा करणैराविश्य कार्यते चेष्टाम् | 
अविभुत्वात् करणानि तु कार्यमधिष्ठाय चेष्टन्त || इति | 

माया साधारणा सति | स्वकार्यद्वारा मोहिनी कलादि जननी कलादि स्वकार्या 
पूरकत्वेन समस्तसूक्ष्मदेहव्यापिनी | शक्त्यात्मत्वे नामूर्तत्वान् 
नभौवना....... वेशवतीति न साक्षादिति स्वकलाद्वारेति स्वकार्यः सतकस्थ 
गहनेशादि भुवनस्कन्धात्मिका च स्यात् कलाप्रतिपुरुषं भिदया 
सूक्ष्मदेहस्था असाधारणात्मिका सती तादृशी विद्यारागप्रकृति 
जनकाधारकपूरक स्कन्धात्मिकाज्ञानक्रियात्मिकात्म चिच्छक्तिव्यञ्जन 
वृत्ति स्कन्धात्मिका | पुनस्साधारणात्मिका सति तादृश विद्यारागप्रकृति 
स्वोभयरूपदेहादि प्रकृतिभूत (प्. ७९७) भुवन जनकाधारक पूरक 
स्कन्धात्मिका च स्यात् | विद्यारागौ प्रतिपुरुषं भिदया सूक्ष्मदेहस्था व 
साधारणात्मकौ सन्तौ तावत् ज्ञानेच्छाद्विशक्ति व्यञ्जनर्वक्ति 
स्कन्धात्मकौ | पुनस्साधारणात्मकौ सन्तौ स्वोभयरूप देहादि प्रकृति 
भूतभुवन जनकाधारक पुरस्कन्धात्मकौ च स्याताम् | कालनियत्यौ 
प्रतिपुरुषं भिदया सूक्ष्मदेहस्थे असाधारणात्मिके सत्यौ कलननियमन् 
वृत्तिस्कन्धात्मिके पुनस्साधारणात्मिके सत्यौ स्वोभयरूपदेहादि 
प्रकृतिभूतभुवन जनकाधारक पुरक स्कन्धत्मिके च स्याताम् | पुरुषः 
कलाद्यविद्या द्याक्रान्त भोक्त्रात्मकः | पुनः रागा योजन प्रकृत्यग्रज 
स्वभुवनक्लिप्तिमांश्च स्यात् | प्रकृतिः प्रतिपुरुषमभिदया (प्. ७९८) 
सूक्ष्मदेहस्था असाधारणात्मिका सती तादृशगुणत्रय जनकाधारक 
पूरकस्कन्धात्मिका पुनस्साधारणात्मिका सति तादृश गुणद्वारा गुणा 
मस्तकस्थ स्वोभयरूपदेहादि प्रकृतिभूत भुवन जनकाधारकपूरक 
स्कन्धात्मिका च स्यात् | गुणतत्वं प्रतिपुरुषं भिदया 
सूक्ष्मदेहस्थमसाधारणात्मकं सत् सत्वादिमयमसत्तादृश विषंअ 
गुणमय बुद्धि जनकाधारकपूरक त्रिस्कन्ध स्कन्धात्मिकम् | प्रकाशादि 
वृत्ति त्रिस्कन्ध स्कन्धात्मकम् | पुनस्साधारणं सत् तादृश विषम 
त्रिगुणमय बुद्धि स्वोभयरूप देहादि प्रकृतिभूतभुवन जनकाधारक 
पूरक त्रिस्कन्द स्कन्धात्मकञ्च स्यात् | बुद्धि प्रतिपुरुषमभिदया 
सूक्ष्मदेहस्था असाधारणा सती विषमत्रिगुणमयी तादृशाहंकार 
जनकाधारका पूरक स्कन्धात्मिका | बाह्यस्त्र्याद्यन्त सुखादि 
विषयाध्यवसाय स्मृति प्रतिभाभाव प्रत्यय भेदभिन्नबोधवृत्तिभिः 
पुनर्भावमध्यपठितो वैराग्यनामरागेच्छा प्रत्या च प्रत्यर्थं 
शब्दोल्लखित ज्ञानशक्तीच्छाशक्ति व्यञ्जक स्कन्धात्मिका भावप्रत्यय 
जनकस्कन्धात्मिका च | पुनस्साधारणा सति विषमत्रिगुण 
मयितादृशाहंकार स्वोभयरूपदेहादि प्रकृतिभूतभुवन जनकाधारण 
पूरण स्कन्धात्मिका च स्यात् | अहंकारः प्रकृतिपुरुषं भिदया 
सूक्ष्मदेहस्थ देहस्थो साधारणात्मिकस्सन् विषम त्रिगुणमयः 
तादृशसमनस्कन्ध बुद्धिन्द्रिय (प्. ८००) कर्मेन्द्रिय तन्मात्र 
वर्गजनकाधारका पूरकत्रिस्कन्ध स्कन्धात्मकः | स्वगर्वसंरंभ 
वृत्तिभ्यान्तावत् स्वधोन्मुख ज्ञानशक्ति क्रियाशक्ति व्यञ्जक स्कन्धात्मकः 
| पुनस्साधारणस्सन् विषमत्रिगुणमयः तादृश स्वगर्भितमनः प्रमुख 
षोडशतत्वस्वोभयरूप देहादि प्रकृतिभूति भुवन जनकाधारका पूरक 
स्कन्धात्मिकश्च स्यात् | मनोज्ञानेन्द्रियादि कर्मेन्द्रियाणि च 
सूक्ष्मदेहस्थान्य साधारणानि सन्ति | तावदिच्छाशक्ति व्यञ्जन 
ज्ञानशक्ति व्यञ्जन क्रियाशक्ति व्यञ्जनवृत्ति स्कन्धात्मिकानिस्युः | 
तन्मात्राणि सूक्ष्मदेहस्थान्य साधारणानि सन्ति | तादृश स्वानुरूप 
भूत जनकाधारका पूरक स्कन्धात्मिकानि करणाधृति वृत्ति (प्. ८०१) 
स्कन्धात्मिकानि च स्युः | पुनर्मन आदि तन्मात्रान्तानि साधारणानि सन्ति 
क्वचित् पृथक् सूक्ष्मत्वेन स्वतोन भुवनात्मकत्वमिति क्वचिदप्रथगहंकार 
गर्भे पठितभुवनस्कन्धात्मिकानि स्युः | तदुक्तं ज्ञानरत्नावल्याम् | 
गन्धाति मन सन्तानां भुवनाधारतान च | इति | भूतादि 
सूक्ष्मदेहस्थान्यसाधारणानि सन्ति करणवृत्ति स्कन्धात्मकानि 
पुनस्साधारणानि सन्ति धृत्यादिं वृत्तिमन्ति ब्रह्माण्डान्तबहि स्थूल 
सूक्ष्मात्मना स्वतादृश साधारणा साधारणोपचय वृत्तिमद्देहादि 
प्रकृतिभूत भुवनजनकाधारका पूरक स्कन्धात्मिकानि च स्युः | 
तत्रासाधारण कलादिक्षित्यन्त तत्वान्य विभुत्वेपि प्रतिपुरुषं 
पिशाचादिवदस्मदादि प्रत्यक्षानुपलभ्य (प्. ८०२) सूक्ष्मदेहात्मना 
स्वभुवनादयो व्याप्तिक साधारणक्षित्यादि कलान्तत्वज 
कालाग्न्यादिकपालीशान्त भुवनानि भुवनज शरीर स्थित्या व्याप्नुवन्ति | 
भविष्यत् भोगादसत्यादि निमित्त मलशक्ति सञ्चितकर्मतदुद्भविष्यत् 
सृष्टिसमुत्थ सूक्ष्मदेहानां दीक्षाया शुद्धिरिति पुनरारब्धकार्य 
कर्मभोगोपरोधेन दीक्षायां सद्योनिर्वाणदा क्रियां अक्षपित वर्तमान 
तत्रि निरंकुरित वासना शुद्धिः प्रत्यहंकार्येति पूजार्थञ्च वर्तमान 
सूक्ष्मदेहशुद्धिः कार्या | स्थूलदेहादिनी तु न सूक्ष्मदेहात्म 
कलाद्युपादानानि | किन्त्वा पुरकैस्तैस्थूलदेह वर्तभिर्युत स्थूलसाधारण 
भूतादिकलान्तभौवन विकारोपादानानि | महाप्रलयान्ते (प्. ८०३) 
असाधारणकलादि क्षित्यन्ततत्वानि सर्वसाधारणकलादिक्षित्यन्ततत्वात्विक 
भुवन भौवनशरीरादीनीचानुन्तकर्तृकाणिः | प्रकृतेरथस्तु भौवन 
शरीराणि साक्षाद्वा ब्रह्मद्वारेण वेति गम्यते | मध्यमप्रलयान्ते 
प्रकृतेरधस्विमस्तकस्थ प्रकृतिभुवना गुणादिक्षित्यन्त साधारणा तत्व 
तात्विकानि | श्रीकण्ठकर्तृकाणि प्रकृतिरधः कालाग्न्यन्त भौवन 
शरीरादीनि गुणनिलय ब्रह्माण्डान्तं निलय द्विब्रह्मकर्तृकाणि 
पुनरसाधारणकलादिनी च प्रकृतिपुरुष भौवनशरीरान्तस्थादि वाहिक 
देहस्थ बुद्धिसमुकर्मसंस्कार विपाकविशेष धर्मप्रमुख बुन्दानि च 
भुवनज शरीराणि च उपलक्षित स्वकारण साधारणकलादिकपुराणि च (प्. 
८०४) शिवसदनसमुत्थ निरूपमशास्त्रे तावत् तत्वभावभूतभुवन 
शब्दादि तानिस्युः | सूक्ष्मदेहात्मकलादितत्वबृन्दं भिन्नजातीयमप्येक 
फलन्दीपांगवस्तुवदिति | मृगेन्द्र श्रुते भोगौकफलं पुनः 
कर्मोपभोगं कुरुते | वैचित्रञ्चन्दनादय इति रत्नत्रये श्रुतेः भोगवैचित्र्ये 
कार्ये कर्मणः कलादि सापेक्षित्वात् | कर्मत् कलादि वैचित्र्य निबन्धनम् | 
कलादिकन्तु भोगवैचित्र्य निबन्धन इति | भोगवैचित्र्यान्यथा अनुपपत्या स्व 
वैचित्र्य निबन्धनकर्मणा सह प्रतिपुरुषन्नियतमसाधारणञ्च | मलस्तु 
स्वतस्साधारणः स्वशक्ति द्वारा प्रतिपुरुषन्नियत इत्यसाधारणश्च | अनादि 
मुक्तादि मुक्तापरमुक्त शिवानुसाधारण (प्. ८०५) लक्षणं शिवत्वम् | स्वेतर 
पशुपाशपदार्थाभ्यां व्यावर्तयति | अनादिमुक्तादि शिवानां 
अन्यतममसाधारणमनादि तत्वादिनामन्यतमलक्षणं स्वतादिय 
पदार्थाभ्यां स्वेतर पशुपदार्थाभ्याञ्च व्यावर्तयति | विज्ञानकल 
प्रलयाकल शकलपशून् साधारणलक्षण पशुत्वा स्वेतरपति पाश 
पदार्थाभ्यां व्यावर्तयति | पुन विज्ञान कलादीनामन्यतमं 
असाधारणं विज्ञान कलादीनामन्यतमलक्षणं स्वजातीय 
पदार्थाभ्यां स्वेतर पाशपतिपदार्थाभ्याञ्च व्यावर्तयति | 
मलकर्ममाया पाशान् साधारणलक्षणपाशत्वं स्वेतर पतिपशु 
पदार्थाभ्यां व्यावर्तयति | मलादीनामन्यतममसाधारण 
मलत्वादीनामन्यतमलक्षणं स्वजातीय (प्. ८०६) पदार्थाभ्यां स्वेतर 
पतिपशुपदार्थाभ्याञ्च व्यावर्तयति | तदीयता तदित्थं विवेचनीयम् |

श्रीशालिवाटिपुर निवासि ज्ञानप्रकाशाचार्य विरचितायां श्रीमत्पौष्कर 
ज्ञानपादवृत्तौ पञ्चमः पटलः |

शुभमस्तु श्रीकान्तिमत्यंबा समेत श्रीशालिवाटीश्वरस्वामी सहायम् | 
कृष्णन् स्वहस्तलिखितम् | हरिः ओम् ||



हरिः ओम्

प्रमाणपटलः

अथ प्रमाणधीना सर्वत्रप्रमेयसिद्धिरुक्ता तदितं(दं) प्रमाणं 
प्रथमं ज्ञातव्यं किदृगित्र्याद्या षट्पदार्थानां 
पूर्वन्तत्परीक्षात्मकः प्रासंगिकः पटलः समारभते | ततः प्रत्येकन्न 
संबन्धविवक्षा च ऋषयस्समाबाहुः -

भगवन्देव देवेश भक्तानुग्रह तत्परा |
पदार्थाष्षट्समुद्दिष्टाः कृपयाऽनेकयुक्तिभिः ||

अधुना श्रोतुमिच्छामः प्रमाणानि कृपानिधे |
यत्स्वरूपमविज्ञाय प्रमेयोप्यर्थ इष्यते ||

तस्मादस्माकमीशान तनिवक्तुमिहार्हसि |

ननु षडित्युक्तमकरकपदार्थः कुतः न परीक्षितः | सत्यम् | न 
पटलान्तरोक्तिभिः | किन्तु पशुपटलान्तरिततया | (प्. ८०८) यथानुग्रहरूपिण्योत् 
यादिनामलक्षय शिवत्वाभिव्यक्तिन्यथानुपपत्ति सिद्धः परीक्षित इति नकोपि 
विचारः | इष्टस्यार्थस्य संप्राप्ते कोविद्वान्यन्नमाचरेत् इति न्यायात् | 
किमर्थेयं प्रार्थनेति तदर्थमेतत् | यत् स्वरूपमित्यादि | यस्मात् प्रथमं 
ज्ञातव्यं यत् स्वरूपं यत् प्रमाणलक्षणं विज्ञाय प्रमेयोव्यर्थः 
विगतमर्थं प्रयोजनं स्वविषयज्ञानप्रकटाभिव्यक्तिः यस्य स तथोक्तः | 
प्रमेयस्य सार्थत्वार्थं अन्यथापि प्रमाणस्यापि पदार्थत्वात् 
तदवश्यमुद्देशलक्षणपरीक्षाभिज्ञातव्यन्तस्मादित्यनुषंगः | शेषं 
सुगमम् | ईश्वरस्त्वित्थं प्रार्थितः प्रामाणिकमार्षमज्ञानम्-
उत्सारितुमुपक्रम्य तावत् प्रमाणं विभज्योद्दिशति -

(प्. ८०९) शृणुध्वमथमानानि श्रोतुं कौतूहलं यदि |
चत्वारि तानि मानानि प्रत्यक्षादीनि हे द्विजाः ||

प्रत्यक्षमनुमानञ्च शब्दोर्थापत्तिरेव च |

अथमेव श्रवणानन्तरं मानानि श्रोतुन्नहि क्रमः | तथापि कौतूहलं 
यदि प्रीतिश्चेत् शृणुध्वं शेषं सुगमम् | 
अन्यान्युपमानादीन्यत्रान्दर्पवन्तीत्याशयः अथेत्थमुद्दिश्य पशुशास्त्र 
सिद्धि प्रमाणलक्षणं शिवशास्त्रसिद्धं लक्षयति -

संशयादि विनिर्मुक्ता चिच्छक्तिर्मानमुच्यते |
द्व्यालंबा संशया बुद्धि समानांकारदर्शनात् ||

विपर्ययोऽन्यथा ज्ञानं अतद्रूपप्रतिष्ठितम् |
अनुभूतार्थविषया मति स्मृतिरिहोच्यते |

(प्. ८१०) येभिर्विहीना चिच्छक्तिः प्रमाणत्वेन सम्मता |

संशयादि विनिर्मुक्तौ संशय स्वविवर्तिनि विमुक्तपर्यय स्मृतिलक्षण 
तदनुरूपाभिव्यञ्जक बुद्धिप्रकाशनियुक्ता | क्वचिदध्यवसा बुद्धि 
प्रकाशयुका | क्वचितद्वियुक्ता च सती सन्दिष्ठति या चिच्छक्तिस्सा शिवशास्त्रे 
मानमुच्यते ततस्सहजप्रमाप्रमित्थ परपर्याय वक्ष्यमाणनिविकल्प 
ज्ञानात्यर्थ क्रियावती चिच्छक्तिरेव प्रमाणम् | नतु चिच्छक्त्यर्थ क्रिया 
परपर्याय प्रमिति तत् साधन निषेत् स्यमानेन्द्रियादिकम् | चत्वारीति 
विभज्योद्दिश्यत् कथं चिच्छक्तिरित्येकलक्षणोक्तिः | सत्यम् | शिवमुक्तशिवानां 
नैर्मल्यत सुचिस्फुरन्तीनां शक्तीनामक्षाद्यनपेक्षत्वात् | नहि ताश्चतुर्था 
सत्यसन्तिषंन्ति | (प्. ८११) तदुक्तं मृगेन्द्रे |

नाध्यक्षं नापि तल्लैङ्गं न शाब्दमपि शांकरम् |
ज्ञानमाभाति विमलं सर्वदा सर्ववस्तुषु || इति |

ताश्शक्तिरपि हि प्रमाणलक्षणेन्तः पातयितुं सामान्यलक्षणैकोक्तिः | 
तासामपि हि प्रमाणकोटेरन्तर्भवित्वं वक्ष्यति | तत्रेन्द्रियानपेक्षञ्च 
सर्वधा त्यक्त बन्धया चिच्छक्तेत्यादिना | 
ततस्सकलात्मशक्तिरेवैकाप्यक्षाद्युपाधिभिश्चतुर्था सति सन्तिष्ठन्तीति 
वक्ष्यति | तत्र विवृत्तिञ्च विविच्यकर्मः | संशयादि बौद्धप्रकाशान्वित 
अन्यस्पष्ट चिच्छक्तेस्तद्विनिर्मुक्ति ज्ञापनार्थं लक्ष्यति | द्वेत्यादिना | 
समानाकार दर्शनात् | उभय साधारणो ध्वतादि लक्षण दृष्टे स्थाणुर्वा 
पुरुषोवेत्यादिद्व्यालंबना (प्. ८१२) बुद्धि संशया | लक्षणया बुद्धि 
प्रकाशः संशयः | समानाकारदर्शनात् | स्निग्ध शौत्यादि साक्षात् कारात् 
अतद्रूपप्रतिष्ठितम् | तद्रूप शौक्तिकाकारादिकं नेत्यतद्रूपं 
रजताकारादिकम् | पूर्वानुभूति समाहित संस्कार वशात् 
भासमानन्तदतद्रूपे प्रतिष्ठितम् | निपतितन्तत् तथोक्तम् | अन्यथा ज्ञानं 
अयथार्थ बौद्धप्रकाशः विपर्ययः अनुभूतार्थविषया अनुभूतार्थ 
कारतया बुद्धौ सदृश दर्शनादि निमित् ततः | समुत्थाय परिनत तदर्थ 
पूर्वानुभूति जनित संस्कारविषया अत एव हि या स्वपताञ्जाग्रतां 
वाकामुखादिनामसत्यप्यर्थे तदिति स्थानेस्त्विदमिति साक्षात् कारतया 
संस्कार समुत्थस्त्रियाद्यर्थोल्लखिता सती (प्. ८१३) स्फुरन्ति सा बौद्धीमति 
प्रकाशः | सांगंगेत्यादि यथार्थ प्रकाशश्च इह शिवशास्त्रे 
स्मृतिरित्युच्यते | अत एव हि पशुपटले कदाचिदपि क्वापि च निर्विषयं ज्ञानमिति | 
निर्विषयज्ञानवादीनां वेदान्तचित्तमसौगतैकदेशिनां निराकृतिरूपोक्ति 
शिववदनसमुत्था | येभिः तदित्थं लक्षित संशयादिभिर्विहिना 
व्यञ्जकद्व्यंग्य संबन्धविधुरा चिच्छक्तिः प्रमाणत्वेन 
प्रमाणलक्षणेन सम्मता लक्षिता | चिच्छक्ति शब्देन किमुच्यत इति 
भ्रुवन्निरस्यति -

चिच्छक्तिश्च परापेक्षो बोध एव न चापरः |
न तस्याभिमुखं ज्ञानं मातामानं परोन्मुखम् ||

परं प्रमेयं भावादि व्यापारः फलमिष्यते |

चिच्छक्तिश्च परापेक्षः स्वेतर पादर्थमात्र सुनिहितं मुखः |  

(प्. ८१४) बोधः परं संवर्तिरेव | नचापरोबोधः न च स्वमातृसुनितमुखी 
स्वसंवित्तिः बुद्दिः प्रकाशो वा | बुद्धिप्रकाशस्य शिवाद्यगोचरत्वात् | स्वतो 
बोधत्वा चेति निषेत्स्यमानत्वात् पुनर्बोधत्वा विशेषत्वादिति 
स्वसंत्तेर्बोधोपहित मानत्वे विवक्षिते स्वात्मनि त्रिधा विरोधो मातुरसिद्धिश्च 
स्याद् इत्याह नेत्यादि | तस्य स्व संविक्त्यत्रस्वपदसमुत्थितस्य 
स्वसंवेद्यमित्यत्र वेद्यपद समर्थितस्य ज्ञानस्य परसंवित्तेरिति यावत् 
अभिमुखिज्ञानं स्वसंविदित्यत्र संवित्पदसमर्थितम् | स्व संवेद्यमित्यत्र 
स्वपदसमर्थितमिदमिति | परसंवि�����. णाहमिति स्वसंविदिति यावत् | 
नमानं किन्तु माता तस्य मातुरप्यनुक्त्या सिद्धत्वात् | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

(प्. ८१५) वेदान्तेष्वेक एवात्म चिदचिद्व्यक्तिलक्षितः |
प्रतिज्ञा मात्रमेवेदं निश्चयः किन्निबन्धनः ||

अथ प्रमाणं तत्रात्मा प्रमेयत्वं प्रपद्यते |
यत्रैतदुभयं तत्र चतुष्टयमपि स्थितम् || इति | 

अत्रापि चतुष्टयं प्रमाणप्रमेयप्रमातृ प्रमितयः प्रमितिरपि हि वेदन 
क्रियेत्येताः पुनः क्रमतः करणकर्मकर्तृ क्रियाश्चोच्यन्ते | तस्मात् 
परोमुखं प्रोक्ता परसंवित्तिः मानम् | तदुक्तं रत्नत्रये -

आकारद्वयसंवित्तिरशेषस्यापि वस्तुन | इति |

ननु यद्येवं कार्यत्वाविनाभूतं सांशत्वं सिद्धन्तदयुक्तम् | नास्तो हि 
द्वे संविद्धौ किन्तु यैव परसंवित्तिरूपा शक्तिस्सैव स्वसंवित्ति स्वती 
स्वसंवित्ति सिद्धा शक्तिमतश्शिवस्यात्मनो वा रूपमित्यपृथक् सिद्धत्वात् (प्. 
८१६) परोन्मुखमित्युक्तम् | परं सर्वोर्ध्वाधस्त शिवादिमात्रं किमिति | 
भ्रमन्निरस्यति परेत्यादिना | परमिति पदमत्र नोत्कृष्टवाचि किन्तु स्वेतरार्थ 
वाचीति परंमान विलक्षणं प्रमेयं समस्तपत्यादिपदार्थ बृन्दम् | 
यद्वक्ष्यति -

यन्मेयं न हि तन्मानं यतो मानेनमीयते |

इति ननु यद्येवं चिच्छक्तेरमेयत्वेन प्रमाणान्तरागोचरत्वात् | पुनस्तस्याः 
प्रमाणमित्यभिधेयत्वात् यत्राभिधेयत्वन्तत्र प्रमेयत्वं यथा घट इति 
व्याप्तेश्चिच्छक्तिः प्रमेयत्वन्नव्यभिचरतीति प्रमाणान्तरा गोचरत्वे 
वानवस्था समापतेदित्यतोपि न विच्छक्ति सिद्धौ प्रमाणमिति सा च 
शक्तिरप्रमाणिकी स्यात् | ततः काक्षतिरिति भावदत्वम्माहेश्वर 
अप्रामाणिकं शशशृंगतुलं सदसत् स्यादिति सेयमपि 
शिच्छक्तिश्शशशृंगतुल्या सत्यसती स्यात् | सत्यम् | 
परसंवित्तिश्चिच्छक्तिर्नसंवित्यन्तर संवेद्या अनवस्थितेः पुनरनवस्थिते 
स्वयमहं प्रमाणमित्यभिधायिनी सत्यनन्याभिधेया च पुन 
स्वसंविदित्युक्त स्वसंवेद्येति शिवशास्त्र पठितापि भूयस्तस्यां 
पर्यालोचितायां स्वस्या स्वयन्नसंवेद्या स्वात्मनिक्रिया विरोधात् किन्त्वीदृशी 
सति संलक्ष्यते स्वसंवेदनं स्वेतर वेदनञ्च न पृथक् सिद्धौ 
द्वावुपलंभौ सोऽनवस्थितेरिति प्रागुदीरितरीतेः | न तस्याभीमुखी ज्ञानं 
मातामानं पुरोन्मुखम् | इत्युदीरित रीतेश्च परसंवित्ति चिच्छक्ति स्वयमेव 
प्रकृत्या भ्रमणेन स्वयोन्मुखीभूता स्वानुभूत्यर्थ क्रिया स्वसंवित् 
भूत्वा तस्मिन् स्वप्रत्यग्रूप तच्छक्तिमति प्रमातरि स्वान्तस्सुनिहितमुख (प्. 
८१८) स्वसंवित् स्वानुभूति वृत्तिमत् स्वप्रकाशे स्वस्मिन् 
स्वाप्रकाश्यतयान्तस्समुज्वलती सती स्वेतर शिवादि पदार्थसत्तायां 
स्वाभिव्यक्तिलक्षणस्य न पृथक् सिद्ध स्वानन्दलक्षणा प्रतिभासते | 
प्रत्यग्रूपतया प्रतिभासत इति संक्षेपोक्तिः परप्रकाशशक्ति निपतित 
त.....प्रकाशतया शक्ति प्रत्यग्रूपतया शक्तिमात्र सिद्धिरिति मातृ माने 
असतीस्तः अनुभूति सिद्धस्याशक्त्यापलापत्वात् | यदाहुः |

अनुभूतौ प्रमाणानां परिनिष्ठा समप्यते |
स्वतस्तस्यैव या ज्ञप्तिः किन्तत्रान्यैः प्रमान्तरैरिति ||

ननु आत्मनस्वस्वेतरासामप्रकाश्यत्वे कथमाहंकारिकाहं प्रत्यय 
प्रकाश्यत्वमुक्तमहंकारपरीक्षायाम् | (प्. २१९) सत्यम् | न सोहं प्रत्यय 
प्रकाश्यः किन्तु तत्राहंकारिकाहं प्रत्यये प्रकाश्ये तदाहंकारिकाहं 
प्रत्यय स्वान्य प्रकाशकशक्तिभूतः शक्तिमति स्वप्रकाशेन्तस्समुज्वलन् 
प्रतिभासते | ननु परप्रकाशस्वरूप शिवदि चितामित्थं स्वसंवेदन 
सिद्धिरस्ति यद्यपि मातृमानरूपत्वे न मेय विलक्षणत्वात् कथं पुनः 
परस्परसंवित्तिः | सत्यम् | न तावत् परसंवेत्तरि स्वप्रकारणे स्वसंवेदने 
परसंवेदनलक्षणस्य स्वस्य परसंवेतृतया भासनमिव तदितर 
परसंवेतृ परसंवेदनं भासते घटादिवत् परत्वात् | तथा त्वे 
पुनरनुपचरिताद्वैत प्रसंगाद्वैतात्तवदी विजयेत नह्यात्मान 
स्वसंवेदनमात्राः परस्परसंकीर्यते | सर्वेषां (प्. ८२०) सर्वज्ञता 
प्रसंगेन सहैकात्म प्रसंगात् | किन्तु यथैव स्वात्मा प्रत्यक् 
प्रतिभासिन्यां स्वसंवित् स्वानुभूतौ मेय विशदृशतया कथञ्चित् 
सुलक्षितमानशब्द शब्दित परानुमातृतया विस्फुरति तथैव परशरीरे 
परात्मा चाटनभ्रमणप्रमुखव्यवहरादिभिल्लिंगैर्मेय विशदृशतया 
मान शब्दशब्दित परानुमातृतया परसंविदूहेनानुमीयते | 
शिवादिभिस्सर्वज्ञैस्तु मातृषु मेयतामिति विपरीतेति दृश्यादृश्य वै सा 
दृश्यस्य कथञ्चित् स्फुरस्फुरणद्वारा दृष्टत्वेन कथञ्चित् स्फुरित स्वचित् 
स्वेतरचित् सादृश्यभूत शिवत्वैक जाति संबन्धनेन परमात्मनः स्व स्व 
परसंविद्दृक्शक्तिभिस्साक्षात् क्रियन्ते | अलमतिसूक्ष्म विचारेणाति प्रपञ्चेन 
| (प्. ८२१) प्रकृतमनुसरामः भावः स्वभावः प्रमेये स्वेतरार्थमात्रे 
प्रत्यर्थं वा चिच्छक्ते गुणत्वात् अविकृतिमत्वाच्च नार्थेन 
सहसंयोगादिकमिति प्रमाणभूतचिच्छक्त्या निपतितम् | शिवादि संबन्धि 
निर्विकल्पज्ञानं आदि यस्य बौद्ध प्रकाशसम्मिश्रित 
सकलमातृसंबन्धिनस्सविकल्पज्ञानस्य हेयोपादानादि ज्ञानस्य वा 
तद्भावाति | भावाद्येव व्यापारः अर्थक्रियाभावादि व्यापारः मानभूत 
चिच्छक्तेस्सहजं प्रमिति प्रमाति शब्दशब्दितं फलं साध्यमिष्यते | 
लक्षणस्य त्रीणिभूषणानि सन्ति | तन्यत्र न सन्तीत्याह -

अत्राव्याप्त्यादि दीषाणां न कदाचन संभवः |
प्रत्यक्षादि प्रमाणेषु व्याप्त्यानाव्याप्ति दूषणम् ||

(प्. ८२२) नातिव्याप्तिश्च मेयेषु नानाभावेष्ववर्तनात् |
नान्यथाव्याप्तिरप्यस्ति प्रमाणञ्चेत्तदीदृशम् ||

प्रमाण कथनन्तेन समीचीनमुदाहृतम् |

अत्राधुनोक्त सिद्धान्तसिद्धिप्रमाणलक्षणे | अव्याप्तेत्यनुषंगः | कुतः 
प्रेत्यादि प्रत्यादि प्रत्यक्षादि प्रमाणेषु व्याप्त्या अक्षधूमादि 
लिऽऽगशब्दार्थापत्ति सहकारोपबृंहित चिच्छक्त्यात्मलक्षणस्य परितः 
स्थित्यानलकैक्ष्यकदेश प्रत्यात्मकम् | अव्याप्तिदूषणममान विलक्षणेषु 
नानाभावेषु मेयेषु अवर्तनात् तत् कोट्यापि निविष्टत्वात् | न च लक्ष्यं 
व्याव्या पुनरलक्ष्येपि निवेशिकात्मिका अतिव्याप्तिः तादृशं चिच्छक्तिलक्षणं 
प्रमाणञ्चेत् नाप्यान्याप्तिं प्रत्यन्यथा व्याप्तिः लक्ष्यैकदेश 
वर्तनमप्यन्तरा (प्. ८२३) सर्वधा व्याप्तिः लक्ष्ये क्वाप्यवृत्तिः 
नासंभवमिति यावत् | उपसंहरति प्रेत्यादिना ते त्रिदूषण विधुरत्वेन 
प्रमाणं प्रमेयाद्विविच्य कथ्यते तेने नेति प्रमाणकथनं 
प्रमाणलक्षणं यद्वा प्रमाणभाषणं समीचीनमुदाहृतम् | अदृष्टं 
भाषितुम् | स्वतस्सिद्धमपि यावत् परतं न निराक्रियन्ते | तावत् स्वमतं 
प्रतिष्ठितमिति नीतिज्ञोक्तिं परिपालयन् आक्षेप पूर्वन्तावत् तार्किकाणामिष्ट 
विधातः क्रियते |

ननु नस्यात्कुतो मानं यत् तत् प्रमिति साधनम् |
तन्न दीपदृशादीनां प्रमाणत्व प्रसंगतः ||

ननु यत् प्रमिति साधनं प्रमाकरणं तन्मानं कुतो न स्यात् तदन 
तदयुक्तं दीपेत्यात्य(द्य)नुषंगः ननु दीपाक्षादीनां (प्. ८२४) 
प्रमाणत्वेष्टनीतिवत् | भूमिकानान्नेष्टविघातः तदयुक्तमित्याह -

यत् प्रमाणन्नतन्मेयं मेया भावः पुनस्थितः |
मित्यानुमीयते तत्र शब्दादिविषयत्वतः ||

यन्मेयन्नहि तन्मानं यतो मानेन मीयते |
पश्यामीति दृशा लोके प्रसिद्धिरुपकारतः ||

यत् प्रमाणन्तत्वेन लक्षितन्नतन्मेयं न तत्वेन लक्षितं यदि वा मेयं 
कथञ्चित् स्यात् | तदा प्रमाणाभावः पुनर्मेयं प्रमाणमपि स्याद् इति 
मेयाभाव स्थितः नह्येतददोषोपशान्तये श्रोत्रादिकन्नमेयमिति वाच्यम् | 
तत्र श्रोत्रादिषु शब्दादि विषयत्वतः | शब्दादि विषयज्ञानसमुत्थोपकत्वात् 
तत् श्रोत्रादिकं भवद्भिरपि मत्या शब्दाद्युपलब्धयः (प्. ५२५) 
करणसाध्याः क्रिया त्वात् | चिदिक्रियावदित्यूहापोहात्म बुध्यानुमीयते | 
यतः यस्मात् इत्थं मनेनानुमीयते | तस्मात् यन्नेयं तत् प्रमाणप्रमेय 
प्रमात्रमिति सांकर्यम् | सपेदिति न मानम् | ननु लोकसिध्या चक्षुरादिकं 
प्रमाणमभ्युपगन्तव्यम् | तदयुक्तम् | अन्यथा सिद्धत्वात् तथा हि लोके दृशा 
पश्यामीति प्रमाणत्वेन प्रसिद्धिः उपलक्षणत्वात् | धूमलिंगं 
धूमकेतु लिंगिगमकं प्रमाणमेकं तद्वाक्यं कत्यथ तथ्यमीश्वर 
भाषितमित्यादि | प्रसिद्धिरपि उपकारतः | चिच्छक्तिलक्षण 
प्रमाणाभिव्यञ्जकत्वात् | उपचारबीज शिवशक्तेरपि परमुक्त्यवधि शिवादि 
पदार्थदृष्टुस्साधकस्य चिच्छक्तिलक्षण प्रमाणाभिव्यञ्जकत्वात् | 
शिवशक्तिश्शिवं प्रतिस्वतस्सिद्धापितं साधकं 
प्रतिप्रमाणमुपचारबीजमुच्यते | (प्. ८२६) उत्तरत्र च तदेतद्विचारे विविच्य 
विवेकः क्रियते | चक्षुरादेर्मेयत्वं अविवक्षित्वापि नास्ति हि मानतेत्याह -

न कस्यापि पदार्थस्य यद्विना भवति प्रमा |
तदेव मानमेष्टव्यं चक्षुरादि न तादृशम् ||

यदभिव्यक्तौ समस्तस्य शब्दादेः पदार्थस्य प्रमितिर्भवति | यद्विना 
यदनभिव्यक्तौ कस्यापि पदार्थस्य प्रमा न भवति | तदेव 
मानमेष्टव्यञ्चक्षुरादि न तादृशम् | तथा हि - 

न चक्षुश्शब्द संवित्तौ न श्रोत्रं रूपवेदने |
सर्वत्रग्राहिका संवित् सैवमानमतोमतम् ||

यत् सिद्धा विदमस्सिद्धिर्यदसिद्धौ न किञ्चन |

न चक्षुश्शब्द संवित्तौ शब्दप्रमितौ न श्रोत्रं रूपवेदने (प्. ८२७) 
रूपप्रमायां उपलक्षणत्वात् |न घ्राणादिकमपि रसादि प्रमितौ न धूम 
लिंगादिकमपि जलाद्यनुमितौ | (न धूमलिंगादिकमपि जलाद्यनुमितौ |) न 
चन्द्रो विराजत इति शब्दादिकमपि सूर्यादि प्रमितौ न विजत्वादिकमपि 
वक्ष्यमाणपशुत्व प्रमितौ प्रमाणत्वे न स्यात् | अतः यत् सिद्धौ इदमस्सिद्धिः 
इदमिति समुत्थप्रमितेस्सिद्धिः यदसिद्धौ न किञ्चन | सैव संवित् 
चिच्छक्तिस्सर्वत्र परस्परं चक्षुरादिभिव्यभिचरितेषु शब्दादिषु ग्राहिका 
स्वस्वोचित प्रमिति लक्षणार्थक्रियां कुर्वति सती मानं मतम् | अथ 
सौगतमतमनूद्य प्रतिक्षिपति -

बुद्धिस्सर्वान्तिमत्वेन कस्मान्मानन्नचेष्यते |
प्राकृतत्वाविशेषेण दृगादेरविशेषतः ||

(प्. ८२८) असंविदात्मकत्वेन नहि बुद्धेः प्रमाणता |

यत् सिद्धा विदमस्सिद्धिरित्याद्यत्राप्यनुषज्यम् | सा अविसंवाद 
विज्ञानात्मिका बुद्धिः | सर्वान्तिमत्वेन सर्वप्रमेय प्रमित्ये कान्तत्वेन 
नानेकान्तिकीति कस्मान्मानन्नचेष्यते | सत्यम् | उच्यते | प्रेत्यादिना 
असंविदात्मकत्वेन अनविसंवाद ज्ञानात्मकत्वेन स्वसंवित्तित्वा भावाच्च 
| चक्षुरादि पदध्यवसाय स्वकार्योपबृंहित प्रमाणान्तरेणानुमेयत्वाच्च 
सौगतमतानुविहित स्वस्या असंविदत्वमपि स्वविषय वृष्ट्याद्यर्थार्थक्रिया 
युक्तत्वमिति बुद्धिरतीता नागत विषयप्रमितिञ्च व्यभिचरतीति च अक्षमात्र 
जन्य निर्विकल्पप्रमितिञ्च तथेति न मानमित्यक्षरार्थः | सर्वप्रमित्यविना 
भूतापि बुद्धिस्सुखादि (प्. ८२९) रूप स्वप्रमितिं व्यभिचरतीति विद्यासिद्धौ 
विस्तरितविविधोक्तिं स्मारयति -

बुद्धिश्च वेद्यते किञ्च सुखदुःखादि रूपतः |
प्रमाणैकान्तता तेन बुद्धेरपि न सम्मता ||

प्रमाणैकान्तता प्रमित्यव्यभिचारः | शेषं सुगमम् | ऋषयः कथञ्चित् 
पुनश्चक्षुरादीनां नामत्वं समुत्पक्षिपन्ति -

ननु प्रमेयसंसिद्धौ सामग्री केन नेष्यते |
प्रमात्रादि घटान्तेषु सत्स्वेव घटनिश्चयात् ||

ननु यदि व्यष्टिमन्ति तर्हि चक्षुराद्विनी बहि शाब्दादि प्रमितौ बौद्ध 
स्वाध्यवसायोपबृंहित सुखादि निर्विकल्पान्तः प्रमितौ च व्यभिचरन्ति | 
व्यष्टिमन्ति सती (प्. ८३०) मतिश्चान्तस्वाध्यवसित सुखादिरूपसु प्रमितौ 
बहिरका लोचनमत्रार्थप्रमितौ च व्यभिचरन्तीत्युक्तं यत् तत् सत्यमेवामास्तु 
तत् प्रमात्रादि घटान्तेषु आत्मेन्द्रियान्तःकरणेषु सत्सु घटनिश्चयात् | अर्थ 
प्रमिति समुत्थितेः सामग्री तत् प्रमिति साधनानां समष्टिः प्रमाणत्वेन 
केनमेष्यते | ईश्वरः -

तन्न प्रमातृमेयादि व्यवहारविलोपतः |
मातृमानप्रमेयाणां तदन्तर्भावितस्थितेः ||

तेषान्तु व्यतिरेकेण सामग्री च न दृश्यते |
यद्यतोऽव्यतिरिक्तन् तत् ततो भिन्नं स्वरूपतः ||

संशयादि विहीना तु चिच्छक्तिर्मानमिष्यते |
तदयुक्तम् | कुतः प्रमातृ प्रमेयादि व्यवहारविलोपतः | (प्. ८३१) 
प्रमातृमानमेय सांकर्यतस्समुत्थ प्रमात्रादि पृथगुक्ति विभञ्जनात् | 
यद्यपि सामग्री प्रमाणं स्यात् न स्यात् | प्रमात्रादि पृथगुक्ति विलुप्तिरिति यदि 
तव क्लिप्ति स्यात् तर्हि मातामेवद्यतेतिवत् प्रौडीयं क्लिप्ति स्यादिति सोपहासः | 
कुतः | मातृमानप्रमेयाणां तदन्तर्भावत स्थितेः | यत् सामग्री कुक्षि 
निक्षिप्तत्वात् | ननु गुणगुणिनोरिव सामग्री प्रमात्राद्योर्वस्तुतोस्तु भिन्नत्वं 
तदयुक्तम् | वस्तुतोभिदोक्तिमतस्तार्किकान्य प्रतिक्षिप्य सौगतान् समान 
तान्त्रिकान् कृत्वा अपृथक्सिद्ध तद्रूपतया गुणसंहतिरेव गुणीति तन्मात्र 
परीक्षायां समर्थितत्वात् | अवयव संहतिरेवावयव्यतितेषान्तु | व्यतिरेकेण 
पृथक्सिध्या सामग्री च न दृश्यते | (प्. ८३२) अपृथक्सिध्या किं भिदास्ति अस्ती हि 
यत् बलभिस्तं भाविकं यतो ग्रहादेः अव्यतिरिक्तं पृथक्सिद्धं तत् 
ततस्वरूपतोभिन्नं वस्तुतो द्वैतिभावकरास्तु अनुभूतिप्रमाणं कुर्वतः | 
अनुभूतिः प्रमिति लक्षण प्रमाणार्थक्रियेति प्रमाणप्रमिति सांकर्य 
प्रसंगात् | भ्रमे अति व्याप्तेश्च यदि भ्रमव्यतिरिक्त प्रमितिवतीत दानाम्नि 
विवादयति च प्रतिक्षिप्ताः | भाट्टास्तु अनतिगतार्थगन्तृ प्रमाणं कुर्वन्तः 
आगमाध्युपबृंहित प्रत्यक्षाद्यधिगतानधिगतार्थविषय तदनुपबृंहित 
स्वतोधिगतार्थविषय साकल शैव ज्ञानानां प्रमाणत्वात् | प्रतिक्षिप्ता 
इत्युपेक्षामुपदर्शयन्नुपसंहरति संशयेत्यादिना सुगमम् | ऋषयः 
पुनः नैययायिकभूमिकयापि भाषितं बहिश्चे....ऽ भ्युपगच्छन्त (प्. ८३३) 
इव स्वमतस्थापनायां किञ्चित्करीं परपक्षदूषणमात्र विधात्रीं 
वितण्डां विदधन्ति -

चिच्छक्तेरर्थसंयोगोद्यक्षमिन्द्रिय मार्गतः |
स्वयमेव हि चिच्छक्तिः पदार्थाभिमुखी नतु ||

कथं पदार्थे संबन्धस्तस्या करणमन्तरा |

इन्द्रिय मार्गतः | इन्द्रियोपब्रंहणात् | चिच्छक्तेरर्थसंयोग अर्थसंबन्ध | 
ज्ञाप्यज्ञापकलक्षणं न तु संश्लेष इति व्याख्येयम् | अमूर्थत्वेन 
गुणत्वेन तदसंभवात् | तदेतत् सूचनार्थं वक्ष्यति च | कथं पदार्थे 
संबन्ध इति अव्यक्षम् | लक्षणया अर्थसंयोगार्थ प्रमित्यभिहित 
स्वचिन्मयार्थक्रियोपबृंहितम् | अक्षं अर्थे प्रवर्तत इति प्रत्यक्षम् | 
उपलक्षणञ्चैतत् | धूमादिलिंगशब्दार्थ (प्. ८३४) क्लिप्त्युपब्रंहणात् 
स्वसार्थसंबन्धसमुत्थार्थप्रमिति लक्षणार्थक्रिया मयं ल्लैंग 
शाब्दं कल्पितमित्येतेषमपि तदित्थञ्चिच्छक्तिः प्रत्यक्षप्रमाणादि 
व्यवहारं लभताम् | नतु स्वयं कुतः स्वयमित्यनुषंगः | शेषं 
सुगमम् | ईश्वरः | पदार्थानामाभिमुख्यं पुनस्तदाभिमुख्य 
लाभार्थं करणापेक्षित्वञ्च न स्वाभाविकं शिवसिद्ध शिवशक्तीनां 
प्रमाणकुक्षिनिक्षिप्तानान्तदश्रुतेः | किन्तु मलौपाधिकं 
ततस्सकलशक्तिमात्र समर्थानार्थं तत् करणा पेक्षित्वं सत्यमित्याह -

सत्यम्मलावृतत्वेन स्वनिष्ठैव प्रतिष्ठिता |
कलादिकरणव्यक्त युज्यतेर्थैर्यदा तु चित् ||

तदा प्रत्यक्षमित्युक्तं अक्षमर्थे प्रवर्तते |

(प्. ८३५) स्पष्टोक्षरार्थः | परगूढाशयं समुक्षिप्य समाविष्कृत्य 
तिरस्करोति -

नचेन्द्रियार्थमात्रस्य संयोगाध्यक्षमिष्यते |
चित्संयोग विहीनानामकिञ्चित् करता यतः ||

चित् अर्थप्रमितिलक्षणार्थ क्रियातया संयोगसंबन्ध समवाय लक्षणः | 
तेन विहीनानि तथेति तेषाञ्चित् संयोगविहीनानामिन्द्रियाणां यद्वा 
चिद्व्यञ्जक व्यंग्य संबन्ध विधुराणामकिञ्चित् करता अनर्थप्रमिति 
लक्षणार्थक्रिया विधातृत्वं किन्तु तानि चिदर्थक्रिया संयोग चिच्छक्ति करण 
सह कर्तृकाणि | यद्वा चिच्छक्ति चिदर्थक्रिया व्यंग्ये व्यञ्जकसंबन्धिनी 
किञ्चित् कराणि स्युः | तदुक्तञ्च सर्वज्ञानोत्तरे |

(प्. ८३६) प्रकाशं मनसायुक्तमिन्द्रियैस्सह युज्यते |
इन्द्रियाणि ततोर्थेषु नित्यमेव प्रवर्तत || इति |

यतः (यतः) नचेत्यनुषंगः | शेषं सुगमम् | सौगताः निर्विकल्पकं 
परमार्थसुलक्षणविषयं भवतु प्रमिति प्रमाणलक्षणं प्रत्यक्षम् | 
नामादिक्लिप्तविसयत्वा न तु सविकपकमिति ब्रुवन्ति | तदाकलयय भगवान् 
भवद्भिरुपादत्त लैंगानपन्नपनीय शाब्दप्रमित्योर्विकल्पकत्वात् | 
तादृशाध्यक्षमपि अनपह्ववनीयमित्याह -

विकल्पयोगात् सा शक्तिरेवाद्विविधमिष्यते |
वस्तु स्वरूपमात्रस्य ग्रहणन्निर्विकल्पकम् ||

नामजात्यादिसंबन्ध संहितं सविकल्पकम् |

सैका शक्तिः लक्षणया शक्तिनैसर्गिकनैर्विकल्प्य (प्. ८३७) सहजैक 
प्रमित्यमित्यर्थक्रियेत्युक्त ज्ञानं विकल्पयोगात् ..... ध्यध्यवसाय वृत्ति 
व्यञ्जत्वात् द्विविधमित्यनुषंगः | इदमित्यध्याहृत्य वस्त्विति देवदत्तोयं 
ब्राह्मणोयं श्यामोयमित्याद्यध्याहृत्य नामेति चा अनुषज्यताम् | यदाहुः 
| 

बुध्यावसीयते सापि प्रत्यक्षत्वेन सम्मतेति | 

ननु शक्तिसविकल्पप्रमित्यर्थक्रियां कुर्वति पुन स्वसुखेति स दुःखेति | 
स्वात्मनिक्रिया विरोधेन मेयतया सुसंलक्ष्यते | सत्यम् | भोग्यात्म 
बुध्यविविक्ता सति तत् प्रकाशतया स्वप्रकाशेत्वप्रकाशतया प्रतिभासिनी 
यद्यपि तया सुसंलक्ष्यत इत्यदोषः | तदुक्तं रत्नत्रये -

तत्र चित् स्वाभिसंबन्ध बुद्धितत्वा विवेकतः |
आरोप्यात्मनि तद्वृत्ति विकारानविकारिणी ||

(प्. ८३८) जन्माद ....... जातेति नष्टेति विविधेति द्विससुखेति सदुःखेति स्वात्मानं 
दर्शयत्यनोरिति | तदितं विकल्पाविकल्पं चिच्छक्तिकर्तव्यन्त्रिविधं 
भवतीत्याह -

एतच्चन्द्रिय सापेक्षन्निरपेक्षन्तथैव च |
अन्तःकरण सापेक्षमिति त्रिविधमिष्यते ||

सुगमम् | त्रिविधप्रमिति लक्षयन् निरपेक्षप्रमिति लक्षयति -

तत्रेन्द्रियानपेक्षञ्च सर्वधा त्यक्तबंधया |
चिच्छक्त्यानन्तयोगाच्छ योगस्वाभाविकोत्तमः ||

तत्र त्रिषुमध्यात् इन्द्रियानपेक्षञ्च उपलक्षणत्वात् | अन्तःकरण बहिःकरण 
निरपेक्षमपि सर्वधा सर्वात्मना अधिकारमलांशवतामनन्तादीनामपि 
विज्ञानस्य विकल्पात् | (प्. ८३९) बैन्दवकला 
कलापरपेक्षास्तीत्यधिकारमलांशस्यापि निरवशेषेण त्यक्तबन्धया 
समन्वितनिरवशिष्टा पाशया चिच्छक्त्यनिर्विक्लिप्ति प्रमिति मातृस्वार्थक्रियया 
शिवमुक्त शिवसंबन्धिन्या आनन्त्ययोगात् | तदेवं विषयानन्त्यात् | 
भेदानन्त्यं प्रपद्यत इति श्रुतेः | विषयानन्त्यं यथावत् स्वभावज्ञाप्य 
ज्ञापकलक्षणसंबन्धत्वात् योगमननम् | स्वसंवेदनलक्षण स्वप्रमिति 
पूर्वं सर्वार्थनिर्विक्लिप्ति प्रमिति सयोगश्च स्वाभाविकः | स्वतस्सिद्धो मतः | 
तदुक्तमत्रैव पशुपटले | 

तद्वत्स्वतोपि सर्वज्ञाः किञ्चित् ज्ञत्वन्तु कारणात् | 
निरुद्धं येन सर्वज्ञं समलः परिपठ्यते ||

इति सर्वदेति च पाठः | क्वचित्तदादाने सर्वदायोग (प्. ८४०) इत्यन्वयः सयोगः | 
न क्वचित् कस्यचित् कदाचिदित्यर्थः कैश्चित् शैवैकदेशिभिः देवतान्तरक्लिप्त 
श्रुत्यनुवासितैश्शिवक्लिप्त श्रुतिविरोधविधातृभिः तदेतत् श्लोकार्थं 
पूर्वमनुपदमेव सम्यक् समर्थितन्नतस्यभिमुखि ज्ञानमित्यादि स्वकुक्षि 
निक्षिप्त पटश्लोकार्थञ्च मोक्षकारिकासु भगवता रामकण्ठेन सम्यक् 
समर्थितम् | शिवार्कशक्तिदीधित्या समर्थी कृत चिद्दृशा | शिवं 
शक्त्यादिभिस्सार्धं पश्यत्यात्मा गता वृत्तिंरित्यादि श्लोकार्थञ्च 
स्वकोट्यन्तः पातयित्वा कदर्थीकृत्य संसारदशायां 
चिच्छक्तेर्विद्यारागाद्य कलुषितकलुषितद्व्यंशत्वादनुक्रमतोस्ति हि | प्रमातृ 
रूपं प्रमाणरूपञ्च | पुनर्बुद्धिवृत्ति विमिश्रितांगं प्रमितिरूपं (प्. 
८४१) मक्ति दशायान्तु विद्यारागाद्य कलुषितत्वात् केवलं प्रमातृ रूपमिति 
सिद्ध श्विस्य च साधकस्य च सर्वकरणानि विधून्वतो वा शिवद्यवलोकने 
स्वक्लिप्ति क्लिप्त शिवशक्ति प्रमाणरूपस्य पुनः स्वक्लिप्ति क्लिप्तविद्यारागादि 
कलुषितत्वलक्षण व्यभिचारात् क्लिप्तरियं स्वविहतिविधातृ विहिता | अहोबत 
कथमिदं व्यर्थं कल्प्यते | न यतः नीतिज्ञैः करणीयां काञ्चिदपि 
विक्लिप्तिं क्षमते तथा हि | अस्माभिश्शिवमात्रं प्रतिस्वतस्सुक्लिप्तप्रमाण 
लक्षणा शैवमानं सम्यगविन्दुद्भिर्भवद्भिर्मुक्तशिवं प्रति 
पुनस्साक्षात् स्वतस्साधकम् | प्रत्यविक्लिप्त प्रमाणलक्षणा शिवशक्तिः 
विद्यारागादिभिः कलुषिता | किमथ किमकलुषिता | तत्र यदि कलुषिता (प्. ८४२) 
तदा शैवीत्वं भज्येतेति पशुशक्तिरेव मुक्तशिवसाधकौ प्रतिप्रमाणमिति 
सोपहासः यद्यकलुषिता तदा त्वदुक्तप्रमाणलक्षणकोट्यविनिष्टत्वात् | त्वां 
प्रति तस्या प्रमाणरूपत्वं भज्येत | क्व मुक्तशिवं प्रतिक्व साधकं प्रति 
क्व विवादानध्यासितं शिवं प्रतिशिवशक्तेः प्रमाणक्लिप्तिः स्वात्म 
लाभाभावात् | शिवं प्रतिमुक्तशिवाद्यवलोकने शिवान्तरशक्ति 
क्लिप्तेरनवस्थितिरापतेत् | ननु शिवशक्तिः विद्यारागादिभिः कलुषितत्व विधुरापि 
स्वत स्वपरापेक्ष स्वरूप स्वार्थक्रिया विवक्षयानुक्रमेण 
प्रमातृप्रमाण प्रमिति नामत्रिरूपिणी यद्येवं किमपराद्धं मुक्त 
शिवसाधक शक्तिभ्यां सजाति चित् साधारणत्वात् संविदस्त्वनुक्रमेण (प्. 
८४३) प्रमातृ प्रमाण प्रमिति शक्तिमत् शक्तिशक्त्यर्थक्रिया त्रिविधैक्य 
स्वरूपाणां स्वतस्सिद्धत्वं नित्यत्वञ्च पशुपटले |

किञ्चानु भूयतेह्यात्मा स्वरूपात्मप्रकाशकः |
परप्रकाशकत्वञ्च नित्यन्नित्यगुणो यत ||

इत्यादिभिः परीक्षायुक्तं सिद्धम् | भाषितमिति न तस्याभिमुखी 
ज्ञानमित्यत्र च सुपरीक्षितमिति अलमनुपसित गुरुभिः 
स्तपस्विजनमनस्समाकुलमति विकुर्वद्भिर्विपादेन | ननु परजीव द्विपद 
पृथगुपबृंहित मुक्तिपद पठित फलोपबृंहित दशायां सिद्ध 
शिवसाधकयोश्शक्त्या शिवाद्यर्थावलोकने शिवशक्तिसापेक्षास्तीति न 
केवलं शिवशक्तिः प्रमाणमिति ब्रूमः | (प्. ८४४) सत्यम् | साधकस्यारब्ध 
कार्यकर्मभोगोपरोधेनाक्षपितस्य मलादि बन्धस्यावशिष्टत्वात् | 
नात्यन्तिकी निवृत्तिः कृतेति प्रत्यहं स्वेचित शिवत्वाभिव्यक्तये मन्त्राधिष्टाने 
न वा पाशजयेन म...ऽ लये शिव स्व शिवावलोकनपूर्वं अविकल्पं यथा 
भवति तथा परशिवत्वाभिव्यक्ति फलपरभावनार्थं साक्षाद्वा शिवादि 
त्रिपदार्थज्ञानार्थं शिवागमाधिष्टानेन वा शिवशक्तिश्चिच्छक्तिलक्षण 
प्रमाणमभिव्यञ्जयतीति शिवं प्रतिनिरुपचरितापि साधकं प्रति 
चक्षुरादिवत् उपचारबीजं प्रमाणमुच्यते | ननु शिवज्ञानन्तवास्त्विति 
गुर्वाशीर्वाद श्रुतेः | साधकस्य शिव दर्शने शिव समवेतं शिवज्ञानं 
प्रमाणं केवलमिति कथकेचिचिरे | बालभाषितमेतत् घटज्ञानमित्यत्र (प्. 
८४५) घटसमवेतं घटज्ञानमिति सोपहासत्वात् | ननु घट दृष्टरि 
समवेतं घटज्ञानं यद्येवं शिव दृष्टरि समवेतं शिवज्ञानमिति 
किमिति नोच्यते | किं पक्षपातेन ततः प्रमाणाभिव्यञ्जत्वात् प्रमाणमिति 
सूक्तिः | ननु मुक्त शिवस्यापि शिवशक्ति सापेक्षा नास्तीति मा वद तदयुक्तम् | 
कृतात्यन्तिक पाशनिवृत्तेः स्वस्वामि संबन्ध चिच्छक्ति सहकृत सर्वधाकृत 
शिवत्वाभिव्यक्तेश्च मुक्तं शिवं प्रति शिवाधिष्ठातृत्वा सिद्धेः न 
शिवशक्तिश्चिच्छत्यभिव्यञ्जकत्वेन प्रमाणम् | ननु व्यञ्जक 
दीपाद्यनधिष्ठित घटादेरिव व्यञ्जक शिवशक्त्यनधिष्ठित सिद्ध 
शिवशक्ति व्यक्तेः विलोपस्यात् | तदयुक्तम् | न दीप वदनाद्यत्यन्तिकिमावरण 
निवृत्तिं (प्. ८४६) कुर्वती पुनस्साक्षात् सिद्धत्वमात्रं विवक्षित्वा स्वव्यक्ति 
सदृशीमव्यक्तिं वितन्वती च सती स्वत श्रुति तस्सिद्धा | तदुक्तं 
मोक्षकारिकासु |

व्यंग्य व्यक्तिर्भवेत्तावद्यावद्व्यञ्जकसन्निधिः |
सिद्ध शक्तावधन्याधो विद्यते नेति चोद्यते ||

अभिव्यक्तिकरी शैवी शक्तिस्तत्सन्निधानता |

यातास्ततमित्यस्मादपि सैद्धी ननश्यतीति | अन्यथा शिवशक्ति व्यक्तितुल्य 
व्यक्तिमत्यास्सिद्धशक्तेश्शिवशक्ति सापेक्षायां शिवशक्तेरपि शिवान्तर 
शक्तिसापेक्षा कथन्नस्यात् स्याद् इत्यनवस्था स्यात् 
पुनस्सिद्धशिवशक्तिर्मलविदूषिता सापेक्षित्वात् सकलशक्तिवदिति मुक्तस्य 
पुनस्समलससंसारित्वं सुसंसिद्धम् | सापेक्षित्वे (प्. ८४७) चिन्मात्र विषयित्वे 
शिवादिपदार्थैकदेशविषयित्वे वा समलसंससंरित्व सुसंसिद्धिस्यादिति 
चिच्छक्तिर्व्याहता भवति | तदुक्तं मृगेन्द्रे |

यानि व्यञ्जकमीक्षान्ते वृतत्वामलशक्तिभिः |
व्यञ्जकस्यानुरोधेन तानिस्युर्व्यहतान्यपीति ||

ततश्शिवत्व व्यक्तिमयी परसंवित्सिद्ध शिवशक्तिः शिवशक्तिवत् स्वाज्ञानेपि 
बन्धोस्तीति प्रागुक्तप्रकारेण स्वसंविद्भूत्वा शिवान्तरशक्ति निरपेक्षासति 
सदा खल्वभोग्यतया सर्वशिवादिपदार्थसत्तामात्र संवेत्ति स्यात् | तदुक्तं 
प्रभास्वरमिदं चित्वं प्रकृत्यागन्तवोमलाः | तेषां महा भावे 
सर्वार्थन्तज्येतिरविनश्वरमिति | रत्नत्रये च |

(प्. ८४८) बन्धवती विमूढात्मा मोक्षस्तत् बन्धमोचनः |
गलिते सर्वधा बन्धे विमुक्ते चाणवे मले ||

सर्वार्थद्योतिका शक्तिश्शिवस्येव विजृंभते |
सर्वावरणनिर्मुक्ता शक्तिरेषा महीयसी ||

अल्पीयांसं समावृत्य विषयं साधु दर्शयेत् |
परसंवित्स्वरूपायाश्शक्तेरसतिबन्धने ||

परमात्रं प्रकाशेत मुक्ताणूनामनारतम् |
ततो विमुक्तास्सर्वज्ञा न तु चिन्मात्रवेदिनः ||

सति बाह्ये ततज्ञानं वस्तुनिस्यात्तमस्तुतः |
तमसाच्छाद्यमाना हि न ते मुक्ता भवन्ति च || इति |

मृगेन्द्रेपि |

कर्तृशक्तिरणोर्नित्या बह्नीचेश्वर शक्तिवत् | इति |

(प्. ८४९) ननु शरीराद्याधारं निरपेक्ष्य न कार्यकरज्ञानं 
साधारव्याप्ति दर्शनात् | तद्वत् शिवश्य मुक्तशिवस्य वा निराधारन्तु 
कार्यकरज्ञानन्तदुक्तम् | वायुनानैकान्तिकत्वात् | वायुश्शरीर साधारं 
प्राणाद्यात्मना स्वसनादिकार्यं करोति निराधारं वृक्षकं पादिकार्यं 
करोति | अथेन्द्रिय सापेक्षं लक्षयति -

अन्यच्चेन्द्रिय सापेक्षं स्याच्छादन निवृत्तये |
इन्द्रिया पेक्षया शक्त्या तद्वारेणार्थवीक्षणम् ||

छादननिवृत्तये विद्याराग सहभावमनोधिष्ठितेन्द्रियापेक्षया शक्त्या 
स्वसंवेदन प्रत्यक्षमिति पूर्वन्निर्विकल्पं पुनर्बुद्धि 
सहकृतेन्द्रियापेक्षया शक्त्या अहमित्यहंकारवृत्ति विमिश्रित सविकल्प 
स्वसंवेदन प्रत्यक्षमिति (प्. ८५०) पूर्वं सविकल्पञ्च यथा भवति तथा 
तद्वारेणार्थ वीक्षणं रूपादि चोरप्रमितिस्सकलमान्तृसंबन्धनी तथा 
शुद्धेन्द्रियद्वारानन्ताद्य परशिवसंबन्धिनी च पूर्वोक्त निरपेक्षाद् 
अन्यचेन्द्रिय सापेक्षं स्यात् | अथान्तः करणसापेक्षं लक्षयति -

अन्तःकरण सापेक्षं बाह्येद्रिय जयेन तु |
अन्तःकरण सापेक्षञ्चिच्छक्तेर्द्येयसंगतिः ||

योगिनः प्राप्तिगुण माहात्म्यात् | बाह्येन्द्रिय जयेन तु | सन्निहित स्वापेक्षित 
बाह्य विषयादाहृत्य विधृत्य बाह्येन्द्रियानुन्नतिकरणेनान्तःकरण 
सापेक्षं यथा भवति तथा संकल्पाभिमानाध्यवसाय 
ध्यानात्मिकायाश्चिच्छक्तेर्ध्येय संगतिः | अति दूरस्थाभिमतपारिजात (प्. 
८५१) पौष्पगन्धादि साक्षात् स्वीकरनरूपप्रमिति अन्तःकरण सापेक्षस्यात् | 
तदुक्तं मतंगे |

यद्यदीप्सति योगीन्द्रि योमन साप्यथ तत् क्षणात् |
सर्वमापेनात्य सन्देहाद् अथवा यत्र रोचते ||

इति प्रत्यक्षाह्वयः | अक्षमात्रार्थ सन्निकर्षषोदेत्याह -

अक्षमात्रेण संबन्ध षड्विधोऽध्यक्ष संज्ञितः |
घटादि द्रव्यविज्ञानं चक्षुस्संयोगमात्रतः ||

संयुक्त समवायात् तत् गुणसामान्ययोर्मतिः |
संयुक्तसमवेतार्थ समवायाद्गुणत्वः(त्वधीः) ||

यथा स्वं विजाति सजाति विधा वृत्तगुणसमष्टि सहभूत विजातिमातृ 
व्यावृत्तगुण समष्टिरूपा नानावयवसमष्टि समुत्थ सादृश्य लक्षण 
जातेः | कथञ्चित् जातिमता (प्. ८५२) सह समष्टि पुरस्फूर्तिकं 
शब्दानुल्लिखान्तविकल्पगुणसमष्टि अर्थमातृ निर्विकल्पज्ञान समनन्तरं 
अमिधर्मा ब्राह्मणस्यैव नान्यस्येति विशेषणविशेष्य 
लक्षणयोर्गुणसमष्टि समुत्थ सादृश्य लक्षणजातिगुणयोर्व्यष्ठि समष्टि 
विषजन्यास्ससन्देह मनस्संक्लिप्ते समनन्तर समुत्थबौद्ध शब्दोल्लिखित 
सविकल्पज्ञानात्मिका श्यामादिगुणसमष्टि द्रव्यो वाचकशक्तिग्रहपूर्वं 
देवदत्तोयं सादृश्यलक्षणजातिव्यष्टिग्रहपूर्वं ब्राह्मणोयं 
गुणव्यष्टि ग्रहणपूर्वं श्यामोयं गुण सादृश्य 
लक्षणजातिव्यष्टिग्रहपूर्वं श्याम इति संयोग संयुक्त समवाय 
संयुक्त समवेत समवायि तृसंबन्धैर्द्रव्यं द्रव्यजातिगुण गुणजातिमति 
स्यात् | चतुर्थपञ्चमसन्निकर्षण (प्. ८५३) समत्थयमिति - 

शब्दस्य ग्रहणं श्रोत्रे समवेततया स्थितम् | 
शब्दत्वं समवेतार्थ समवायात् प्रतीयते ||

श्रोत्रे वीणादिशब्दस्य वर्णात्मकस्य वा समवायात् | वीणाशब्दो यमाकारो 
यमित्यादिरूपेण शब्दस्य ग्रहणं स्थितम् | प्रमिति स्थिता स्यात् समवेतार्थ 
समवायात् | श्रोतृ समवेतार्थशब्द शब्दत्व समवाया ध्वनिशब्द 
जातिरयं वीणाशब्दावान्तर सजातिरयमिति वा वर्णशब्दसजातिरयमिति 
आकारवर्णशब्दावान्तर सजातिरयमिति वा ध्वनिशब्दावान्तर शब्दवर्णि 
शब्दशब्दावान्तरशब्द शादृश्यानु संबन्धानरूपेण शब्दत्वं 
प्रतीयते | ननु ध्वन्यात्मन शब्दस्याकाशादि सूक्ष्म स्वगुणिसहितं श्रोतृ 
देशं गतस्याहं कृते स्वाश्रयाकाशादि प्रकृतिभूत (प्. ८५४) तन्मात्रादि 
सहजश्रोत्रे कथञ्चित् समवायो हि सन्निहितत्वात् सात्विकादि सादृश्याद्वा 
तदपृथक्सिध इव लक्ष्यत इति गुण्यन्तरे गुणसंज्ञान्त्य 
सम्भवेप्युपचारबीज उच्यते | कथं बैन्दववर्णात्मक शब्दस्य सत्यम् | 
तस्याप्यति सन्निहितन्द्वाद्वा कथञ्चिदुपचर्यत इति नैययायिक मतानुसारोक्त्या 
वा निरुपचरितं वर्णनमिदमिति वा न कश्चिद्दोषः | षष्ठं लक्षयति -

विशेषणतया ह्यर्थे विशेष्यत्वेन वा भवेत् |
समवायमिति स्थित्वा स्फुटमर्थे प्रकाश्यते ||

समवायमिति स्फुटार्थे स्थित्वा प्रकाश्यते | सा चमितिः चक्षुस्संयुक्तेर्थे 
विशेषणतया पटसमवायान्त स तन्तव इति विशेष्यत्वेन वा इह तत्तुषु 
पटसमवाय (प्. ८५५) इति वा भवेत् अभावमितिश्च थथेति 
पुनस्समवायमित्यनुवादेनाह |

प्रागभावविशेषेण समवेततयाऽथवा |
विशेषणतयाऽभाव समवायमिति स्थितिः ||

विशेष्यत्वेन वाऽभाव समवायमिति स्थितिः |

वस्तुन स्वनिष्ठत्व धर्मलक्षणशक्त्यात्मस्थित्यात्म तिरोभूतिः | विप्रकृष्ट 
स्थित्यात्म तिरोभूतिश्चाभाव इत्युक्तत्वात् | प्रागभावविशेषेण 
पटाभाववन्त इमे तन्तव इति घटाभाववतीत् | भूतलमिति वा समवेततया 
पटसमलायवन्तस्तन्तव इति विशेषेणतया क्षिप्याभाव समवायमिति स्थितिः | 
इह तन्तुषु पटो नास्तीति इह भूतले घटो नास्तीति च इह तन्तुषु संबन्धस्य (प्. 
८५६) संबन्धान्तर क्लिप्तौ पुनरनवस्थितेः | घटसमवाय इति विशेष्यत्वेन 
वा क्षिप्याभाव समवायमिति स्थितिः | इत्थं 
षड्विधोर्यक्षसंबन्धस्सोप्यक्षमात्रेणेत्युक्तत्वान्नहि सात् चिच्छक्तेः 
बाह्यर्थैस्सह ज्ञाप्य ज्ञापकलक्षणसंबन्धिनि सुपरीक्षिता | ननु 
कैश्चिदात्मनाम्मलेन सहानादि संयोगः पुनश्शिवेन सह नाद्यनन्त 
संयोग इति कैश्चित्ताभ्यां सह समवाय इति च वर्ण्यते | कैश्चिदयुक्तौ द्वौ 
हीति वर्ण्यते | तत इतस्समुत्थस्सन्देहः सत्यम् | यथा यथं 
संबन्धिनोरक्रियत्वादमूर्तत्वात् क्वचिच्चेतनत्वात् अवयवावयवि गुणगुणि 
जातिव्यक्तिसंबन्धः क्रिया क्रियावतामपृथक्सिद्धिमतामन्यतमत्वा 
संभवात् क्वचिच्चेतनाचेतनत्वादिति हेतुभिर्द्वयोर्नास्तीत्वे (प्. ८५७) सति 
सर्वत्रातिसन्निहितत्वादित्वात् कथञ्चित् क्वचिदुपचरितोपि न 
निरुपचरितस्संयोगस्समवायोथवा तत्र तत्र श्रूयमाणसंयोगादि शब्दस्य 
संबन्धमात्र सूचकतया मलात्मनोरावार्यावारकलक्षणसंबन्धः 
सोपि व्यापकत्वान्न युज्यत इत्यत्र पशुपटलोक्त्या विरोधेन वश्य 
वशितृलक्षणः पर्यवस्यति | तथा भगवता रामकठेन 
मतंगकिरणवृत्यादौ वर्णितम् | शिवात्मनोर्बन्ध 
दशायामनुग्राह्यानुग्राहकलक्षणसंबन्धसंपादक मलौपाधक 
विजात्य परनामविसा दृश्योपि स्वतोन्तस्सजात्य परनाम सादृश्यं 
संबन्धम् | यदाह वृत्तिकारः शिवश्चात्मनस्समानजातीयाति अतो न 
संयोगादिकः भगवान् रामकण्ठश्चा ब्रवीत् | स्वात्म संवेदनेकस्य (प्. 
८५८) कुत्रान्वय इति माययापि तदुत्थ प्रकृत्यापि च दृष्टृदश्य लक्षण 
स्वाभाविकोपि बन्धदशायां स्वकार्यद्वारा कर्मनिमित्तभोग्य भोक्तृत्व 
लक्षण स्वसंबन्धः | न संयोगादि ...... था समर्थितं मृगेन्द्रवृत्तौ 
संयोगस्तावत् पुङ्प्रधानयो दृष्टदृश्यलक्षण एव न परस्पराश्लेषः 
उभयोरप्यमूर्तत्वे न तादृश्यस्या नपपत्तिरिति मतंगवृत्तौ च | 
अमूर्तयोश्चेतनाचेतनयोर्यस्संबन्धस्सव्यतिरिक्त इति | अत्र चोक्तं जटे जडस्य 
संक्रान्तिर्युज्यते परिणामिणः इति | अथ क्रमप्राप्तमनुमानं लक्षयति -

अनुमान दृढव्याप्त्या परोक्षार्था व बोधकम् |
तच्चेह पञ्चावयवं प्रतिज्ञाहेतुरेव च ||

दृष्टान्तोपनयावेतौ निगमश्चापि पञ्चमः |

(प्. ८५९) चिच्छक्तिः दृढव्याप्त्या बुद्धिवृत्तिविमिश्रित स्वकर्तव्य स्मृति सुनिश्चित 
साध्यस्य व्यक्ति भूमिभूत धूमादि साधन साहचर्य नियत्या 
परोक्षार्था व बोधकम् | इन्द्रियातित जगत्कर्तादि लक्षण स्वनिपतिता 
नमित्यार्थक्रियमनुमानमुच्यते | तच्च स्वपरप्रतिपत्ति हेतुतया स्वार्थं 
परार्थञ्चेति द्विविधं भूत्वा पुनरिह शैवे शास्त्रे धूमादि 
लिंगोपबृंहित स्वचिच्छक्त्या स्वयं बुध्यापरं बोधयितुं स्वमुख 
समुत्थापित वाक्यस्य पञ्चावयवम् परकीय चिच्छक्तिलक्षणमनुमानं 
पञ्चावयवारूढं भवति नहि बौद्धमीमांसकादि दृगन्तरेष्विव 
द्व्यवयवं त्र्यवयवं वात्र स्यात् | पञ्चावयवोदेश प्रतिवादक 
प्रमितिज्ञेत्यादि सुगमम् | अवयव पञ्चकमनुक्रमितो (प्. ८६०) लक्षयति -

इष्टार्थोक्तिः प्रतिज्ञा तु हेतुस्तद्व्याप्तिमद्वचः |
दृष्टान्त इत द्विधेद्व्याक्त हेतुस्तद्वत्परीक्षते ||

दृष्टान्तपरीक्षयोर्व्याप्ति प्रस्तारोपनयो भवेत् | पुनः प्रतिज्ञानियमो 
निगमस्यात् स हेतुकः || तत्र प्रतिज्ञा तु पर्वतोऽयम् वह्निमानित्यादि 
पक्षनिविष्टतयष्टार्थोक्तिः हेतुस्तु धूमवत्वादित्यादिकन्तद्व्याप्तिमद्वचः | 
तदिष्टार्थान्यादि व्याप्तिमत् पक्षनिविष्टधूमादिवचनम् | दृष्टान्तस्तु 
तद्विधोत्तुद्युक्त हेतुः तन्महानसधूमाद्य विच्छिन्न मूलत्वादिलक्षण 
प्रकारप्रवृत्त पार्वतधूमादिहेतुः तद्वक्तम्महानसधूमरूपयो यो 
धूमवान् ससोग्निमान् | यथा महानस इति परीक्ष्यते | तत् परीक्षोक्तिरिति शेषः | 
(प्. ८६१) दृष्टान्त परीक्षयो व्याप्ति प्रस्तारः तथा चायमिति व्याप्त्युपारोह 
वचं उपनयो भवेत् | प्रस्तारोपनय इत्यत्र च्छान्दसत्वात् सन्धिः | तस्मात् 
तथेति पुनस्सहेतुकः | प्रतिज्ञा नियमः | प्रतिज्ञोक्तिः निगमस्यात् | 
व्याप्तिरितीयंकेत्याह -

साधनस्य स्वतस्साध्ये नान्वयो व्याप्तिरुच्यते |
सा च व्याप्ति द्विधा ज्ञेया व्यतिरेकान्वयात्मिका ||

स्वतः श्रीमतंगपादौ | धर्मेण साध्यते धर्मित्वचित् कार्येण कारणम् | 
कारणेन्यत्वचित्कार्यं क्वचिदात्माय दर्शनादिति श्रुतेः | धर्मादि भावेन 
साधकस्य साक्षात् साधनभूत चिच्छक्तिव्यक्तिभूमि 
भूतधूमादिलिंगस्य चिच्छक्त्यर्थक्रिया भूतप्रमिति भूमिभूता (प्. ८६२) 
नलादीनामन्वयस्साहचर्यनियमलक्षणसंबन्धः व्याप्तिरुच्यते | सा च 
व्याप्तिः व्यतिरेकान्वयात्मिका सति द्विधा ज्ञेया | तदेव प्रकट इति |

सामान्यमुखतो ज्ञेया सान्वय व्याप्तिरुच्यते |
साध्यसाधनयोर्व्याप्तिरभावमुखतोऽपरा ||

तत्र या सामान्यमुखतः | यत्र यत्र धूमस्तत्राग्निर्यथा महानस इति | सा 
धर्म्यपुरोगतेः | ज्ञेया सा साध्य साधनयोरन्वय व्याप्तिरुच्यते या 
पुनरभावमुखतः यन्त्राग्निर्नास्ति तत्र धूमोपिनास्ति यथा महाहृद इति वै 
धर्म्यपुरोगतेः ज्ञेया सा अपरा व्यतिरेका व्याप्तिरुच्यते | ईदृग्व्याप्ति 
वदनुमान द्विविधमित्याह -

दृष्टं सामान्यतो दृष्टं मिति तत् साधनं द्विधा |
(प्. ८६३) तत्राद्यमक्षयोग्यस्य पदार्थस्यानुमापकम् ||

अन्यत्स्वतोप्यदृष्टस्य पदार्थस्यानुमापकम् |

दृष्टं सामान्यतः दृष्टं वक्ष्यमाण हेतु त्रयस्य विशेषेण 
साधारणेन च | तत् साधनन्तदुक्त व्याप्तिमदनुमानं 
विशिष्टन्दृष्टमविशिष्टन्दृष्टमिति द्विधा तत्राद्यन् 
दृष्टमनुमानमक्षयोग्यस्य इन्द्रियार्थक्रिया व्यक्तिभूमिभवितुमर्हस | 
पार्वतवह्न्यादेरनुमापकन्तत्र स्वनिपतित 
स्वानुभूत्यर्थक्रियञ्चिच्छक्तिव्यक्तिभूमिभूतन् तद्वह्निकार्यं 
धूमादिकं अन्यत् सामान्ये न दृष्टं स्वतोपि स्वभावतोपि सद्यस्समुत्थ 
निरूपाधितोपि क्वाप्यदृष्टस्या अतीताक्षार्थक्रियस्य जगत्कर्त्रादेः 
पुनस्सद्यस्समुत्थितमस्तिरोहित स्वसत्वाद्युपाध्युपहित (प्. ८६४) नीलोत्पलादेश्च 
अनुमापकन्तत्र स्वपतित स्वानुमित्यर्थ क्रियञ्चिच्छक्तिव्यक्ति भूमिभूतन्तत् 
जगद्धर्मकार्यत्वादिकं हेत्वन्तरसिद्ध तत् जगत् कर्तृधर्मशक्त्यादिकं वा 
तन्नीलोत्पलादिधर्मसुगन्धादिकञ्च | इत्थं विशिष्टदृष्टमविशिष्टन्दृष्ट 
लक्षणमनुमानं पुनस्त्रिविधं भवतीत्याह -

अन्वय व्यतिरेकेति केवलव्यतिरेकि च |
केवलान्वयरूपेण क्रमेण परिदृश्यते ||

लक्ष्यते केवलान्वयरूपेण केवलान्वयीति | शेषं सुगमम् | परिलक्ष्यत 
इत्युक्तं कथमित्यत आह -

पक्षधर्मस्सपक्षेसन् व्यावृत्तश्च विपक्षतः |
अबाधोऽसत्प्रतीपक्षो व्यतिरेकान्वयात्मकः ||

(प्. ८६५) तत्र व्यतिरेकान्वयात्मकम् | अन्वय व्यतिरेकि हेतुः तस्य पञ्चरूपत्वात् 
पक्षधर्मः पक्षधर्मत्वलक्षणरूपवान् स पक्षे सन् सपक्षसत्वलक्षण 
रूपवान् विपक्षतः व्यावृत्तश्च विपक्षाद्व्यावृत्तिलक्षणरूपवान् | अबाधः 
अबाधितविषयत्वलक्षण रूपवान् पुनरसत्प्रतिपक्षश्च असत् प्रतिपक्षत्व 
लक्षणरूपवान् पक्षादिकाके यत्र धर्मत्वेन वर्तनादिकमुक्त इत्याह -

साध्यधर्मयुक्तः पक्षः सपक्षस्तत् सधर्म युक् |
तद् विधर्मो विपक्षस्स्यात् बोधो नामान्तरोद्भवः ||

साध्यद्वयोस्त्रिरूपत्वं सपक्षस्य विपक्षता |
निर्विपक्षोऽन्वयी हेतुर्निस्सपक्षस्तथा परः ||

तत्र पक्षसाध्यधर्मयुत सन्दिग्धसाध्यधर्मवान् (प्. ८६६) अबाधित 
सुसाध्यत्वञ्चतुर्थरूपत्वमित्युक्तम् | स सद्धेतोरसन् बाधं 
मनान्तरोद्भवः अनुष्णोग्निः पदार्थत्वात् | जलवदित्यत्र सद्धेतोसोष्णोग्निरिति 
त्वगिन्द्रिय प्रत्यक्षादि प्रमाणान्तरसमुत्थः असत्प्रतिपक्षत्वं 
पञ्चममित्युक्तम् | सत्प्रतिपक्ष सद्धेतोरसन्निति साध्यद्वयोः शब्दो नित्यः 
नित्यधर्मरहितत्वात् शब्दोनित्यः अनित्यधर्मरहितत्वादिति साध्ये द्वे विद्ये ते 
ययोस्तौ साध्य द्वौ तयोस्साध्यद्वयोर्हेत्वोः एकस्य वस्तुतो संभवेपि 
निस्सन्दिग्धं बादि प्रतिप्रवादि स्वमनस्संक्लिप्ति क्लिप्तं त्रिरूपत्वं 
पक्षधर्मत्वादिकम् | अत एव सपक्षस्य वादिनैकेन सपक्षीकृतस्याकाशादेः 
प्रति वा प्रयुक्ते हेतुं प्रति विपक्षता पुरः प्रतिवादिना (प्. ८६७) स पक्षीकृतस्य 
घटादेः पूर्ववादि प्रयुक्तहेतुं प्रति विपक्षतया | तदीदृशं सत् 
प्रतिपक्षत्वमिति शेषः | निर्विपक्षः विपक्षाद्व्यावृत्तिरूपविहीनः 
अन्वयीहेतुश्च त्रिरूप वा निति यावत् | निस्सपक्षः सपक्षे सत्वरूपविहीनः 
तथा च त्रिरूपवान् | अपरः व्यतिरेकि हेतुः क्रमस्तत् तान्त्रीन्दाहरति -

साग्न्यर्देशस्सधूमत्वारन्योरसवती यथा |
केनाप्यध्यासितं विश्वं कार्यं स्याद्वस्तु भावतः ||

यथा कुलाल सापेक्षा मृदित्येषोऽन्वयी पुनः |
सदेवोत्पद्यते कार्यं क्रियमाणन्त्व हेतुतः ||

असत्पूर्वक्रियते धर्मांशश्शश शृंगवत् |

अन्यो विवादाध्यासितो देशः पर्वतादिः साग्निः (प्. ८६८) स धूमत्वात् यथा 
रसवती षधृसवती पाकशाला पुनर्व्यतिरेक व्याप्त्यर्थं यथा रसवती 
जलवती दीर्घिकेत्यपि उदाहरणीयम् | ईदृक् लक्षणो हेतुरन्वय व्यतिरेकि विश्वं 
विवादाध्यासितं चिदचितात्मकं केनापि विशिष्टज्ञान क्रियायुक्ते 
नाध्यासितमधिष्ठितं सत्कार्यं स्यात् स्व स्वार्थक्रिया युक्तं भवेत् वस्तु 
भावतः | स्वतः प्रपत्तिशून्या स्वभावत्वात् | यथा कुलाल सापेक्षा 
कुम्भकाराधिष्टिता मृदिति पुनरेषहेतुरन्वयी केवलान्वयी | यत् केन 
चिदनधिष्ठितं कार्यं स्यात् | तन्न स्वतः प्रवृत्ति शून्य स्वभावम् | यथा 
अमुक इति प्रतिवादि गोचर दृष्टान्ता भावात् कार्यं स्वानभिव्यक्त्यं 
शक्त्यात्म स्थित्यात्म करणात्मना पूर्वं सदेवोत्पद्यते | (प्. ८६९) कारकै 
स्वशक्तिव्यक्त्यात्मकं भवति क्रियमाणत्व हेतुतः कार्यत्वलक्षणहेतोः 
पूर्वमसन् धर्माणामवयवानामंशः | विभागः यस्य स 
धर्मांशः कार्यपदार्थः अप्रतिहत शक्तिभिकारकैरपि न क्रियते असत्वात् | 
शशशृंगवत् | असन्नकेवलव्यतिरेकी | अथ हेत्वाभास पञ्चकं लक्षयति -

हेतूनां दूषणान्यत्र पञ्चोक्तानि शिवागमे |
असिद्धिः प्रथमो हेतोः पक्षवृत्तेरनिश्चये ||

अत्र शिवागमे हेतूनां असिद्ध विरोधोनेकान्तप्रकरण समकालात्यया 
पदिष्टतानध्यवसाय लक्षणानि दूषणानि पञ्चोक्तानि तत्र 
हेतोपलक्षणाश्रय भावात् स्वरूपा भावात् व्याप्त्य भावात् विशेषणा 
भावाद्विशेष्य (प्. ८७०) भावाद् वा पक्षवृत्तेरनिश्चये पक्षस्थित्यनुपलब्धे 
सत्युपलब्ध पक्षधर्मत्वाभावः प्रथमा असिद्धिः आश्रया सिद्धि 
स्वरूपा सिद्धि व्याप्यत्वा सिद्धि विशेषणासिद्धि विशेष्यासिद्धिषु 
स्वरूपासिद्धेस् साक्षाद्धेतु सन्निविष्टत्वात् तद्वारा 
विविक्तेस्सर्वोपलब्धिस्संभवतीति स्वरूपासिद्धि मुदाहरति -

नित्यत्वादणवोहेतुरित्यसिद्धि स्वरूपतः |
विशेषण विशेष्यादेरसिध्या तत् तदात्मिका ||

अणवः परमाणवः | जगतो हेतुः करणान्नित्यत्वादिति नैययायिकादिभिः 
प्रयुक्त हेतोः | अचैतन्ये सत्यनेकत्वाद् इत्यादि हेतुभिरनित्यत्व 
सिद्धिस्सुसिद्धेत्युक्तत्वात् | नित्यत्वलक्षणत स्वरूपतो सिद्धिः (प्.८७१) स्वरूपा 
सिद्धिरिति यावत् | अणव नित्याः चैतन्ये सति निरंशत्वात् | निरंशत्वे सति चैतन्या 
द्वेत्यत्र विशेषण विशेष्यादेरसिध्या आदिशब्देन गगनारविन्दं सुरभि 
अरविन्दत्वात् सरोजारविन्दवत् | यत् सत्तक्षणिकं यथा धलधर पटलः 
सन्निश्च शब्दादि इत्यत्र आश्रय व्याप्तेरसिध्या विशेषणसिद्धिः 
विशेष्यासिद्धिः आश्रया सिद्धिः व्याप्त्यसिद्धिरिति तत् तदात्मिका भवतीति 
विशेषः विरोधदूषणदूषितं हेतुं लक्षयति -

वर्तमानोविरुद्धस्याद्धेतुः पक्षविपक्षयोः |
व्यपकोऽव्यापको देशा नवच्छिन्नत्व हेतुतः ||

पक्षविपक्षयोर्वर्तमानः पक्षविपक्ष वृत्तिमान् सपक्षे (प्. ८७२) सत्व 
विरूपवान् हेतु विरुद्धस्यात् | उदाहरति | व्यापक आत्मा अव्यापकः 
देशानवच्छिन्नत्व हेतुतः | यथा घटः अनवच्छिन्नत्वादिति होतोस्सपक्षेस्य 
साध्य व्यापकत्व वति घटे सत्वन्नास्ति स पुनर्विपक्षे शिवादौ स्वसाध्य 
विरुद्ध व्यापकत्वेन व्याप्तस्सन्निवर्तते | अनेकान्त दूषणदूषितं हेतुं 
लक्षयति -

पक्षादि त्रितये वर्तमानोऽनैकान्तिको भवेत् |
आत्मा नित्यः प्रमेयत्वादित्यत्रोदाहृतोद्विजाः ||

विपक्षाद्व्यावृत्ति विहीनस्साधारणानैकान्तिक इति यावत् प्रमेयत्वादिति 
प्रयुक्त हेतोः आत्मलक्षणपक्षे घटलक्षण सपक्षे शिवलक्षण विपक्षे च 
स्थित्यस्तित्वात् | ननु शिवात्मनोः प्रमेयत्वमसदित्युक्तम् | (प्. ८७३) सत्यम् | तत्र 
दृश्यादृश्यविलक्षण द्रष्टृलक्षण शिवत्वैकस्वभाव सादृश्य 
प्रकारान्तर प्रमिति कुर्वती | चिच्छक्तिः प्रमाणभूतः प्रवृत्तेत्युक्तत्वात् 
प्रकारान्तरोपचरितमिति नैययायिक दृशा वा निरुपचरितमिति न कश्चिददोषः | 
भूर्नित्यागन्धवत्वादितित्यादिरूपो साधारणानैकान्तिकमिति मन्तव्यम् | 
अनुध्यवसाय दूषणदूषितं हेतु लक्षयति -

साध्या प्रयोजकः पक्ष एकोनध्यवसायतः |
सन्तत्या वर्तते विश्वं वस्तुत्वादित्युदाहृतः ||

एको विवादाध्यसित विश्वादि लक्षणपक्षे घटादिलक्षणसपक्षे 
शिवादिलक्षणविपक्षे वर्तमानाध्यवसायतः साध्या प्रयोजकः साध्य 
परिच्छेत्ता स च उदाहृतः (प्. ३७४) कथं विश्वं सन्तत्यानीरन्ध्रं 
अवनत्युन्नत्या सर्वनिष्प्रलयतो वर्तते वस्तुत्वादिति | नन्वत्र प्रकरण सम एव 
लक्ष्यः पुनरुदाहरणीयश्च सत्यमनध्यवसितस्यानैकान्तिकेन्तर्भावात् 
पृथक् यस्सत्प्रतिपक्षस्सतूदाहरणीय एव तथापि तदेतत् सत्प्रतिपक्षस्य च 
कथञ्चित् कस्य चिदन्तर्भूतरस्तिहीति ज्ञापयितुं सतूपेक्षितः 
कलात्ययापदिष्टता लक्षणदूषणदूषितं हेतुं लक्षयति -

कालातीतस्तु साध्यस्य पक्षे मान विरोधतः |
निरूपादानकं विश्वं कार्यमागन्तुकत्वतः ||

पक्षे साध्यस्य मान विरोधतः | प्रत्यक्षादि प्रमाणबाधात् कालेन हेतु 
प्रयोगसमयेन अतीतः समुल्लंघितः (प्. ८७५) कालातीतः हेत्वाभासः 
कालात्ययापदिष्ट इति उच्यते | तदुदाहरति | निरूपेत्यादिना विश्वनिरूपदानकम् 
| उपादान कारणानपेक्षं सत्कार्यं भवति ह्युत्पत्तिमत् आगन्तुकत्वतः 
आभूत्वा भावित्वात् इति सौगताः घ्ऽतादेस्सोपादानकत्व दृष्टेः विश्वः 
सोपादनकं समुत्पत्तिमत् घटादिवदित्यनुमानेन बाधित साध्योयं 
कालातीतः प्रत्यक्षबाधितस्तु अग्निरणुष्णः पदार्थत्वात् जलवदित्ययं 
कालातीतः आगमबाधितस्तु नरशिरः कपालं शुचिः प्राण्यंगत्वात् 
शंखवदित्ययं कालातीतः अनुत्वासिध्यादि भेदोत्र प्रासंगिकत्वान्न 
विस्तीर्यत इति प्रमाणमात्र प्रविस्तरतरतमोक्ति परशास्त्रेषु सुपरिज्ञेयः | (प्. 
८७६) इत्थं विशेष लक्षणमुक्त्वा भासानां सामान्यलक्षणमाह -

व्याप्तेर्यथावद्विज्ञानं साधनं साध्य सिद्धये |
पर्याप्तमसतो हेतोर्येन केनापि वर्त्मना ||

व्याप्तिभंगोऽनुमानस्य दूषणं प्रथमं मतम् |

व्याप्तेर्यथावदबाधितं विज्ञानं यस्य तत् यथावद्विज्ञानं साधनं 
सदध्यनुमानं साध्य सिद्धये | अनुमेय निपतनियानुमितये पर्याप्तं 
पर्यवसितम् | ततः पुनरसतोहेतोर्येन केनापि वर्तमना 
पक्षधर्मत्वाद्यनध्यवसायादीनां मार्गेण व्याप्ति भंगः | 
अनुमानस्य सदित्याकलयय प्रयुक्तस्य प्रथमदूषणं मतम् | व्याप्ति 
भङ्गः क इत्यत आह -

अनुष्णो वह्निरित्यादि प्रतिज्ञा ते सहेतुकम् |
(प्. ८७७) पञ्चानामनुमानस्या वयवानान्तु पूर्वयोः ||

वैपरीत्यं समुद्दिष्टं दृष्टान्तस्याधुनोच्यते |

अनुष्णे वह्निरित्यादि आदिशब्देन कालात्ययापदिष्ट प्रतिज्ञेतर प्रतिज्ञा 
गृह्यते | सहेतुकं पदार्थत्वादित्यादि हेतु सहितम् | प्रतिज्ञा ते अनुमानस्य 
पञ्चानामवयवानान्तु मध्ये पूर्वयोः प्रतिज्ञा हेत्वोर्वै परीत्यं व्याप्ति 
भंगशब्देन समुद्दिष्टं दिष्टान्तस्यादुनोच्यते | आभासत्वमिति विशेषः 
कथमित्यत आह -

नित्य आत्मा विभुत्वेन यथा काशमितीरिते |
दृष्टान्तस्साध्यविकलः साधने च तथा भवेत् ||

दृष्टान्त आकाशः तन्मात्र जन्यत्वेन परीक्षितत्वात् साध्य विकलः नीह्यत्व 
लक्षण साध्यविकलः | (प्. ८७८) दृष्टान्ताभास इति यावत् साधने च विभुत्व 
लक्षणहेतौ च तद्वारा तथा भासत्वं भवेत् पूर्वार्धार्थस्तु स्पष्टः 
विविधपक्षाभास दृष्टान्त भासानां विचार्यमाणे हेत्वा भासात्मना 
पर्यवसितत्वात् सविस्तर तदुपवर्णनमुपेक्षितं ज्ञेयम् | अथ 
आगमप्रमाणं लक्षयति -

आप्तोक्तिरागमस्सोपि परोक्षार्थैक साधनम् |
प्रत्यक्ष अनुमानेन यदि वार्थं सुनिश्चितम् ||

यो वेत्ति सोयमाप्तस्यात् तस्मादाप्त ग(त)रश्शिरः(वः) |

आप्तोक्तिः आप्त इत्यनेनानुत्वासिद्धाकांक्षा योग्यता सन्निधिमत् पद 
सन्दर्भलक्षणमाप्तवाक्यम् | आगम आगम्यन्ते | असमन्तादशेषेण 
ज्ञायन्तेनेन पदार्थ इत्यागमशब्दशब्दितं प्रमाणं 
अनुमानान्तरासस्स-आगमोपि (प्. ८७९) स्वतस्साधना लक्षणा 
चिच्छक्तिमभिव्यञ्जकद्वारा परोक्षार्थैक साधनम् | अनुमित्यनधिगतै 
इन्द्रिय प्रमित्यनधिगतार्थाद्वितीया साधारण प्रमाणम् | 
प्रत्यक्षानुमानाधिगतार्थेपि साधारणं तं सत्प्रमाणं स्यात् | अत 
एवास्यज्यायसत्वम् | तदुक्तं मृगेन्द्रे | मितार्थामितार्थस्य ज्यायसत्वमिति 
सूरयः इति | आप्तः इत्यत आह | प्रेत्यादि ज्योतिश्शास्त्रादि रूपवाक्ये नानेन 
योगेन सूर्यचन्द्रग्रहणवृष्ट्यादि भविष्यतीति मन्त्रपादशास्त्रेण वाक्येन 
वा धममन्त्रः स स्वरूपमुच्चार्यमाणस्समनन्तरं विषयं हरतीति 
सूत्याद तदवयौ भूते तस्मिन् प्रत्यक्षेण राहुणाधुना सूर्यो ग्रस्त 
इत्यनुमानेन नदिजल प्रवाहादिना (प्. ८८०) वृष्ट्यादि तदुचित स्वागोचर 
देशान्तरे भूतमिति देहादि स्वस्थत्व हेतुनागतं गरलमिति सुनिश्चितम् | 
पुनस्सूष्टू विवेचितमर्थं सुष्टुविवेचनात् | प्राक् यो यदि वक्ति सोयमाप्तस्यात् 
| तदुक्तं विषाद्यभाव सन्दृष्टेर्मन्त्रपादाच्च स स्वरात् | 
रसोपनिषदादोपादाप्तस्सपरिगृह्यत इति | तस्मादाप्ताच्छिवस्तेनाप्यगोचरित 
सर्वपदार्थां यथा यथं वर्तित्याप्ततरः परप्राप्त इति यावत् | ननु तर्हि 
वेदादीनामपि सर्वज्ञ प्रणीतत्वेनैव प्रामाण्यात् | सर्वागमप्रामाण्य 
प्रसंगः | अत्रोच्यते -

सुप्रसन्नेन्द्रियग्रामः सर्वज्ञस्सर्वगोचरः |
पक्षपात विनिर्मुक्तो यथार्थग्राहकस्सदा ||

(प्. ८८१) अव्ययः परिपूर्णश्च स्वतन्त्रः पशुपाश ह |
प्रमाणमेकन्तद्वाक्यन्तथ्यं श्रेयोनिधिस्सदा ||

सत्यम् | हिरण्यगर्भप्रभृति कर्तृकाणां वेदादीनान्नैह्यप्रामाण्य 
प्रसंगः समुत्थीयतेस्माभिः तान्यपि प्रमाणानीति हि वयमंगी कुर्मः | 
तथापि न तानि सर्वज्ञप्रयुक्तानि | ननु तत् कर्तारस्सर्वज्ञाः तदुक्तं 
परस्परविरोधात् | यदाहुः |

सुगतो यदि सर्वज्ञाः कविलोनेति का प्रमा |
अथोभावपि सर्वज्ञौ मतिभेदस्तयोः कथमिति ||

असर्वज्ञा का.....ऽण्यपि प्रकारविरोधेप्युपेय विसंपादात् | मित्रादि वाक्यवत् 
स्वावयि प्रमाणानीति वक्ष्यति | असौ शिवः कीदृशः यस्य वाक्यमद्वितीयम् 
इत्युच्यते | (प्. ८८२) सुप्रसन्नेन्द्रियग्रामः सन्नोनादिमल रहितः इन्द्र इन्द्रिय 
ग्रा..... ः सदाशिव मूर्तः पतिपटले शक्तिभिः कल्पितेन्द्रियेत्युक्तत्वात् 
शक्तिसमूहो यस्य क्व तथोक्तः | अत एव सर्वज्ञः ननु आदि स्वावयि 
स्वप्रसन्नेन्द्रिय ग्रामत्वात् | ये दादिकतारश्च स्वाधि सर्वज्ञाः | शिवोपि स्व 
वधेरूर्ध्वं किमपि न जानातीति स्वावयि सर्वज्ञः | सत्यम् | शिवस्य 
स्वावधेरूर्ध्ववस्तुनः शशविषाणवदसत्वात् तदज्ञानं 
भूषणमेवेत्यादि वर्णितं पतिपटले इति न किञ्चिदसमञ्जसम् | हिरण्य 
गर्भादे स्वावधिक पुरुषत्वादुर्ध्वं सद्भूतरागाद्यज्ञानं श्रेयः 
प्रतिहन्त्रहीति | तद्वदिदमपि भूषणं कथन्नस्यादिति न क्रविकल्पः | (प्. ८८३) 
अत एव सर्व गोचरः सोर्ध्व स्वेतरवस्त्वसद्भूति सर्वोर्ध्व 
स्वसद्भूतिमद्धिरण्यगर्भाद्यगोचरगोचरशिवादीक्षित्यन्त विषयः | अत एव 
पक्षपात विनिर्मुक्तः अतदात्म तदात्म पक्षपातयोस्सोपाध्यनुपाधिमतः 
स्वचिच्छक्त्यर्थ क्रियामत्योर्मध्ये पक्षे अतदात्मनि पातोभिमुखो यस्यास्सा 
पक्षपाता | स्वोपाधिक चिच्छक्त्यर्थ क्रियामतिम् | कदाचित् क्वचिद् 
धिरण्यगर्भादि वर्तिनी तयाविनिर्मुक्तस्सतथोक्तः | अत एव सदा यथार्थ 
ग्राहकः अनादिं कृत्वा तदात्मनि निवर्ततित स्वशक्त्यर्थक्रिया मतिः | अत एवा 
व्ययः हिरण्यगर्भाद्विपाध्यन्तररविलुप्तशक्तिव्यक्ति विलक्षण विलुप्त 
शक्तिव्यक्तिः | अत एव (प्. ८८४) परिपूर्णश्च अपर स्वशक्तिमद्धिरण्यगर्भादि 
विलक्षण परस्वशक्ति व्यक्तिमान् | अत एव स्वतन्त्रः हिरण्यगर्भ प्रभृति 
चिदचित्प्रोरकः अत एव पशुपाशहा | पाके मले हिरण्यगर्भप्रभृति पशु 
स्वपश पाशच्छेदतदुपदक्षित शिवत्वाभिव्यक्ति विधाता | अत एव तत् 
वाक्यन्तच्छिव वदन समुत्थागमः | तथ्यमबाधित स्वोर्थार्थमतिः 
श्रेयोनिधिः आगमशब्दे पर्यवसितत्वात् पुल्लिंगोक्तिः शिवत्वाभिव्यक्ति 
विलक्षण श्रेयस्सुनिमित्त शिवशक्त्यभिव्यक्ति स्थानं स्वेतरागमा विरोधेन 
बुद्धितत्वे स्थिता बौद्धा गुणेष्वेवार्हता स्थिता | इत्यादि तदधिततदध्येतृ 
प्राप्यस्थान प्रदर्शन पूर्वन्तदनधिगतार्थरागादि शिवान्त 
गन्तृरूपत्वात् | (प्. ८८५) एकमद्वितीयं प्रमाणं तदुक्तं वायव्य 
संहितायाम् | 

यदुक्तमन्य शास्त्रेषु विद्यते तच्छिवागमे |
नदृष्टं यच्छिवज्ञाने तदन्यत्र न विद्यते ||

इति परमापोक्तित्वादात्मस्य सद्भिः परिग्राह्यत्वं परिभाष्य शिवात् तस्य 
प्रवृत्तिक्रमः | प्रोच्यते -

सृष्ट्यनन्तरमेवेशश्शुद्धाध्वविषयानणून् |
स्वांशु संस्पर्शनादेव कृत्वा दृक्क्रिययोत्कटान् ||

सदाशिवोपि भगवान् नादरूपतया गतम् |
षट्पदार्थमयं ज्ञानं अनेकच्छन्द एव तत् ||

पूर्वतो दशसंख्यातं शिवभेदं तथा परम् |
रौद्रमष्टादशविधं तेभ्यो वा दिक्कृपानिधिः ||

ईशोधिकारावस्थश्शिवसृष्ट्यनन्तरमेव स्व निर्वर्तित (प्. ८८६) शिवादि विद्यान्त 
शुद्धतत्वसर्गसमनन्तरमेव विज्ञानकेवलेषु मध्ये शुद्धाध्व 
विषयान्यशुद्धवर्त्म स्थित्यर्ह पक्व मलानणून् पशून् स्वांशु 
संस्पर्शनादेव नानुपचरित संश्लेष इति इमे पशुत्वापनीति मन्नो भवन्त्विति 
पुनश्शिवत्वाभिव्यक्तिमन्तो भवन्त्विति स्वेच्छालक्षणक्रियाशक्ति संक्लिप्तेः 
दृक्क्रिययोत्कटात् स्वोचित शिवत्वेन सह वर्तमानाभिव्यक्तिमतः 
पुनर्बैन्दवदेव युक्तांश्च कृत्वा पुनस्सभगवान् सदाशिवोपि कृपानिधिः | 
दयावान् अमी पुमांस श्रेयोहास्तथाप्येतेषां परापरशिवत्वाभिव्यक्ति 
पशुशास्त्र पठितोपायो पेयेन खल्विति अपश्लोक्य तदत्थिमहमेकं शास्त्रं 
साक्षात् प्रवर्तयामि (प्. ८८७) पुनस्तदितराणि च वेदादीनि उत्तरोत्तर 
भुक्त्यत्रिशय श्रेयः प्रदानि तत् कर्तृत्वार्हान् ब्रह्मादीन् प्रयोज्य 
तद्व्यवधानेन प्रवर्तयामीत्वाकलयय प्रवृत्तः प्रलये शिवेरिता अर्थात्मिका 
यथा तथा शब्दात्मिका उकारलक्षणप्रतिष्ठा कला शक्तिः समुपसंहृत 
स्वकार्य शक्तिमतीं स्वशक्ति व्यक्तिमतीं अकारलक्षणनिवृत्ति कलाशक्ति 
समुपसंहृत्य तत् स्वकार्यशक्तिमती स्वशक्ति व्यक्तिती स्थिता | तदनुमकार 
लक्षणविद्या कला शक्तिः प्रतिष्ठा कलाशक्तिं समुपसंहृत्य तत् स्वकार्य 
शक्तिमती स शक्तिव्यक्तिमती स्थिता | तदनु बिन्दुलक्षणान्ति कला शक्तिः विद्या 
कलाशक्तिं प्रणव संहृतां समुपसंहृत्य (प्. ८८८) तत् स्वकार्य शक्तिमती 
स्वशक्ति व्यक्तिमती सती पुनस्वानुन्नतिमय चतुष्कलबिन्दुशब्दशब्दित 
चतुश्शक्ति समष्टिमय शक्तिमती स्थिता | तदनु नादसतां शक्तिं स्वलीनां 
कृत्वा स्वविषस्फुलिंगशिखा लक्षणन्नादकला शान्त्यतीतकलेति च द्विनाम 
प्रणवपञ्चमकलां स्वानुन्नतिमतिं कुर्वन् स्वमयी भूतां शक्तिं 
समारूह्य स्वशक्तिं व्यक्तिमान् स्थितः | स्वनाद स्वयं 
शान्त्यतीतकलाशक्तिसंबन्धी यद्यपि शान्तिकलाशक्त्युपारूढत्वात् 
शान्तिकलाशक्तिरुच्यते | तदनु महामायालक्षणशान्त्यतीतकलाशक्तिः 
सूक्ष्मप्रणव पञ्चकलामयन्नादं समुपसंहृत्य स्वव्यक्ति 
स्थित्यभावात् केवलन्नादलक्षण स्वकार्य शक्तिमती स्थिता | (प्. ८८९) ततो 
नादस्यापि शान्तिकला शक्तित्वात् चतुश्शक्तिलक्षण चतुर्थम् | मूर्तिमयीं 
महामायां शब्दसर्गारंभे संक्षोभ्य क्षुब्धात् तस्मात् कारणात् 
नादरूपतया गतम् | अनाहत परध्वनिलक्षणतया विनिसृतम् | षट् 
पदार्थमयं ज्ञाप्य ज्ञापकलक्षणसंबन्धेन पत्यादि पदार्थ 
व्यापकं आधिदैविकं ज्ञानं विद्वक्षरमात्रकाक्रमेण अनुष्टुपाद्यं 
कृत्वा अनेकच्छन्दः | ननु श्रीमन्मतंगे शुद्धविद्यायाः 
मन्त्रतन्त्रयोनित्वं शृतम् | सत्यम् | नादादि क्रमेणागत्य तत्र मात्रकात्वं 
यातीति योनित्वमुपचारबीजमुच्यते | तदेव पूर्वतः प्रथमतः दशसंख्या 
तं शिवभेदन्तथा परमष्टादशविधं रौद्रं श्रोतॄणामुपाधिवशात् 
कृत्वा तोभ्योषादीन् | अयमाशयः | (प्. ८९०) अनन्तादि मन्त्रेश्वराणां 
महौघक्रमेणाष्टविःशति तन्त्राणि प्रागुपदिष्टवान् तदनु प्रणवादि 
दशशिवानां सदाशिव तत्व निवासिनां कामुकादीनि 
अनाद्याद्यष्टादशरुद्राणां सदाशिवतत्वादधोवर्तिनां 
विजयादीन्युपदिष्टवानिति पृथङ्नामवर्णनं कामिकादं ज्ञेयम् | प्रलय 
केवलिषुमध्ये मायागर्भाधिकारार्हान् तथा कृत्वा अनन्तद्वारा मायीय 
विशिष्टशरीरयुक्तांश्च कृत्वा तन्त्राणि महौघक्रमेण उपदिष्टवानिति 
चोपलक्ष्यते अथ तेभ्यो वतीर्णक्रमं प्रोच्यते -

तत् तद्देशक्रमान्मेरो रागतन्तत्र सागरम् |
तत्रेदं पौष्करन्तन्त्रमर्थवादादि लोपतः ||

उद्धृत्य विप्रायुष्मभ्यां कथितं बहु युक्तिभिः |
(प्. ८९१) स्थापयध्वमिदं भूमौ योग्येषु गुरुवर्त्मसु ||

अनन्ताद्यवतारकैः प्रणवाद्यवतारकैश्च स्वशिष्यद्वारा तत् तद् देश 
क्रमात् मेरोरागतं मेरावावतीर्णमिति विभक्ति परिणामः तन्त्रसागरम् | 
तन्त्रार्थ गंभीरलक्षणादि सागरमध्ये इदं शिवावतारकेणानन्ते 
महंघक्रमेण कोटिसंख्ययावतरितं पुन श्रीदेव्यान्द्वादशलक्षण 
संख्यया संहिता क्रमेणावतरितम् | पुनरनन्तावतारकेन मयि 
लक्षसंख्ययावतरितम् | श्रीदेव्या चावतारिकया तदुचित स्वशिष्य 
प्रशिष्येषु अवतरितम् | पारमेश्वर नामगीत तन्त्रत्रमर्थवादादि लोपतः 
सारार्थ वाचकसूत्रात्मनोद्धृत्य पौष्करं तन्त्रं कृत्वा कथितं शेषं 
सुगमम् | अनेन शिवकृतमेव (प्. ८९२) सूत्रं किञ्चित् सन्दर्भ प्रदादि स्वोक्ति 
सुकलितं संगृहीतमिति दर्शितम् | ननु ऋषिभिः प्रश्नात्मना कथितञ्च 
लक्ष्यते | सत्यम् | तदिदमालोक्य केचिच्छास्त्रविदस्त्यद्यत्वेपि शास्त्रकाराणां 
तथा दर्शनात् भगवतैव प्रश्नप्रतिवचनरूपं शास्त्रमेतत् प्रवर्तितम् | 
अनुग्रहात् प्रश्नपदानि ऋषिकर्तृकाणिवोपरचितानीत्याहुरित्यनवद्यं 
उखभूमौ वेदादिमार्गास्थापिताः | न च किन्तैरलमिति वाच्यमिति 
प्रमाणमेकमित्यत्र सूचितं स्पष्टयति -

अन्योपि मार्गो वेदादिः पशुपाशार्थदर्शकः |
स्वोक्ततत्वाविधि व्याप्तिर्ब्रह्मविष्ण्वादिकर्तृकः ||

परस्मान्मोक्षमार्गस्य स्थित स्वर्गादि भोगतः |

(प्. ८९३) अन्योपि मृग्यन्ते परीक्ष्यन्तेनेन पदार्थ इति मार्गः | वेदादिः 
स्वाध्येतु स्वनिष्ठं स्वेतरनिष्ठं शिवनिष्ठं वा शिवत्वं तदाद्यनादि 
व्यक्ति सिद्धिञ्च न दर्शयति | किन्तु व्यधिकरणमलविषयोपहितत्वात् | यदि 
चिन्मात्रं ब्रह्मेति दर्शयत्यपि स्वस्य स्वनिष्ठमिवाभासं स्वतो मलनिष्ठ 
विषयनिष्ठञ्च पशुत्वमज्ञात्वा कर्तृत्वात्मकं स्वत स्वनिष्ठमिव 
दर्शयतीति पशुपाशार्थ दर्शकः | नहि तथापि सर्वपापदर्शकः 
पुरुषाद्यूर्ध्वमभाषणात् स्वोक्त तत्वावधिव्याप्तिः अत एव न 
साक्षाच्छिवः कतृकः शिवाधिष्ठानात् ब्रह्मविष्ण्वादि कर्तृकः अत एव 
मोक्षमार्गस्य साक्षाच्छिवकृत शास्त्रस्य परस्माद्विलक्षणात् स्वर्गादि 
भोगतः स्वर्गादि भुक्तिहोतो (प्. ८९४) स्थितः वृत्तः आध्यात्मिकः | तथा हि 
पञ्चधा शास्त्राणि लौकिकन्दृष्टफलम् | आयुर्वेदाद्यात्मिकं 
वैदिकन्दृष्टादृष्टा फलं वेद ............... सका ....................... पदार्थ 
प्रमाणपरीक्षात्म न्याय वैशिष्यकाद्यात्मकञ्च | 
आद्यात्मिकमुपनिषद्भागात्मकं सिद्धान्तशास्त्रञ्चेति ऋषयश्शिवस्य 
शास्त्रवक्तृत्वं कथं मुखप्रमुख विकलस्येति सुचोदयन्ति -

निष्कलान्नादरूपात्मा ज्ञानमार्गः प्रवर्तते |
इत्युक्तं तन्नयुक्तं स्याद् वागिन्द्रिय वियोगतः ||

स्पष्टः | ईश्वरः अस्मादादीनामपि क्रियाशक्तिरेव मलावृतत्वात् | वागिन्द्रिया 
पेक्षणी स्वसंकल्पवृत्या शब्दं समुच्चारयतीति न वागिन्द्रियमिति परिहरति 
-

(प्. ८९५) वागिन्द्रियानपेक्षस्य शक्तिस्सर्वत्र निसृता |
अत्यन्त विमलत्वेन तयावर्ति किमद्भुतम् ||

प्रवक्तृत्वं स्वचिच्छक्ति प्रवृत्यनुगुणस्य च |
नादस्य बिन्दे(आ)ः प्रसृति शब्दानान्निसृतिस्ततः ||

शब्दास्तु पारम्पर्येण शिवज्ञानानुमापकाः |

अधिकारम्लांशेन नापि शून्यत्वादत्यन्तविमलत्वेन वागिन्द्रियानपेक्षस्य 
शिवस्य शक्तिः सर्वत्र ज्ञेये कार्ये च निसृतानि 
पतितस्वार्थक्रियालक्षणज्ञानक्रिया | तया स्व समुत्थसंकल्पलक्षणार्थ 
क्रियत्वादिच्छाशक्ति संज्ञितज्ञान शक्त्यानन्यक्रियाशक्त्या वचनत्राण 
धर्मित्वादूर्ध्ववक्त्रमित्युक्ते शान्युपबृंहितपुरणीनां 
म्न्यासिद्धान्तशास्त्रं वर्तिकिमभुतम् | कीदृक् (प्. ८९६) शिवस्य वचनमुच्यते | 
वक्त्रं वचनं नादस्य बिन्दोः स्वकुक्षि निक्षिप्त नादशक्त्यात्मक 
शक्तितत्वमय महामायाः स्वसंकल्पात् प्रसृति समभिव्यक्तिः | ननु 
नादरूपं विनिष्क्रान्तं शास्त्रं सर्वमिति श्रुतेः वेदादि शास्त्राणि च तथा 
निशृतानिति तेभ्यश्शिवशास्त्रस्य को विशेषः | सत्यम् | शिवशक्त्यधिष्ठितम् | 
शिवेतरपुरुषशक्तिसंकल्पान् गुणस्य ध्यात्मिकवर्णजनकस्यानादस्य निसृति 
साक्षाच्छिवस्य वचनमप्यत्र न विवेक्ष्यते | किन्तु केवलं स्वचिच्छक्ति 
प्रत्यनुगुणस्याधिदैविकवर्णजनकस्य अयं नादो बिद्वक्षरा ........... पुनः 
शब्दात्मकश्च भवत्विति इच्छालक्षण 
स्वसंकल्पानुवर्तिनश्शिवशास्त्रलक्षणस्य (प्. ८९७) च निसृति समभिव्यक्तिश्च 
ततो बिन्दोश्च शब्दानाञ्च शिवशास्त्रलक्षणमात्रकारणा निसृतिः पूर्विका 
समभिव्यक्तिश्च साक्षाच्छिवस्य वचनम् | तदुक्तं मतंगे सदाशिवेन 
देवेन निबन्धं कोटिसंख्यया भाषितं लक्षमात्रेण ततोऽनन्तेन 
धीमतेति | नहि तदित्थं वचनात्मनापि शिवसंक्लिप्त्युपचरितं शिवशास्त्रं 
ब्रहादिशक्तिव्यवधानेन वेदादिव व्यवहित दुराचितम् | क्रूदैविकत्वात् | सृष्टि 
स्त्रिया प्रणवादेः | तदुक्तं सिद्धान्तदीपिकायाम् | 

नादादि क्रमत सृष्टि प्रणवस्याधि दैविकी |
अकारादि क्रमत्तस्य सृष्टिराध्यात्मिकी मता ||

आकाराद् देव देवेन क्रमात् परमधीमता |
............. रानुकारायकृता.....ण्तेन या लिपिः ||

(प्. ८९८) रेखादेषाञ्च वर्णानां श्वामता साधि भौतिकीति ||

अध्यात्मिकी च सूक्ष्मनादबिन्दु प्रणवमकारोकाराकार 
पूर्वस्थूलाकारादिमती | तच्छिवशास्त्रम् | शिवशास्त्रापबुद्धि 
सम्भवदत्विति शिवसंकल्पानन्तादयो व बुध्यन्ति | एतदुक्तं भवति | 
शिवशास्त्रन्नादरूपं शिवात् बिन्दुवक्त्राद्विनिक्रान्तः पुनश्शिवेनैव 
स्थूला वर्णात्मनाच्छन्दसोपेतमुपचरितम् | वेदादि तथा नादरूपं 
विनिष्क्रान्तमपि पुनः स्थूलवर्णात्मना च्छन्दसोपेतं पशु......पठित 
ब्रह्मादिभि स्वमायीय कार्यकरणैस्समभिव्यक्त स्वानुविहितमृत् 
छक्तिकक्रिया शक्तिभिरुपचरितं पशुशास्त्रमिति शिवशास्त्रप्रथितन्तत्र 
द्ववामदक्षिणगारूढभूत तन्त्रलक्षण श्रोतोन्तराणामपि (प्. ८९९) 
शिवकृतत्वेपि सिद्धिप्रधानत्वात् | ईशानमुखे तरमुखोर्थत्वात् | ईशान 
मुखोत्थं सिद्धान्तं कामिकादिकं सर्वोत्कृष्टं गारूढादिनी पुनस्तत् 
पुरुषादि मूर्तिविशिष्टाधिष्ठित शिवसंज्ञितात्मान्तर प्रणितानेति केचित् 
गुरवः | नतु सद्योजातादि मुखोत्थत्वं कामिकादि कस्यापि श्रूयते | सत्यम् | 
ईशानमूर्तेरपि सद्योजातादि पञ्चवक्तृ त्रिपञ्चदृक्त्वादित्य दोषः | ननु 
कामिकादौ वेदाश्व पुनस्सद्योजातादि मुखतः क्रमतसमुत्था श्रूयन्ते | 
सत्यम् | सद्योजातादि मूर्त्यधिष्ठित तदुपहित तत् 
संज्ञितब्रंह्ममुखेभ्यश्च चतुर्भ्यस्समुत्थ इति | ईशानमुखोत्थत्वेन 
ललितश्रुतिरस्ति यद्यपि तस्यापि पञ्चवन्त्रत्रिपञ्चदुक्त्वा तथा (प्. ९००) 
व्याख्येयमिति च न किञ्चिदसमञ्जसम् | तदुक्तं अत एव स्वच्छन्दे |

सांख्यं योगं पाञ्चरात्रं वेदश्चैव न निन्दयेत् |
यतश्शिवोद्भवास्सर्वेत्वपवर्गफलप्रदा || इति |

ननु कामिकादिनी च सारकै स्वक्रियाशक्तिभिस्वानादात् समुत्थाय 
पुनर्वागीन्द्रिय समुपबृंहिताभिसमुपरच्यन्ते | सत्यम् | इत्थं 
साधकोपरचितेषु आध्यात्मिकेषु वर्णेषु 
अंगारस्थानीयेष्वग्निस्थानीयाश्शिव कृत वर्णा आधिदैविका 
स्वेस्वभिव्यक्तिः शिवशक्त्या सहाभिव्यक्ता साधकानां स्वस्वचिच्छक्तिं 
समर्थयन्तस्सर्वशिवादिपदार्थानु शिवत्वाभिव्यक्त ये सन्दर्शयतीति 
सर्वं(म)मञ्जसम् | यथा कथञ्चित् (प्. ९०१) उपाद्युपासित 
ग्रुत्वादस्माभिरुच्चरित 
शब्देष्वभिदयोपलब्धाश्शिवशास्त्रलक्षणाश्शब्दास्तु असर्वज्ञैरशक्त्य 
स्वर च नापरत्वात् पारंपर्येण गुरुसन्तत्या प्रतिलोमतस्सुचिन्तिततयास्सुचि 
चारिता इमे शब्दास्सर्वज्ञलक्षणा कर्तृशक्तिरचिताः | सर्वार्थविषयत्वादिति 
केवलव्यतिरेक्यनुमानाधारतया शिवज्ञानानुमापकाः शिवशक्ति 
गमकाः तत शिव शा.......कृष्टयमाह -

अथवा सद्भिरप्राप्तं श्रद्धयाशिवगोचरम् |
अन्ये तु सज्जना याताः प्रकृत्याद्यां च गोचराः ||

ततश्शिवगिरांबोधो विबोधो नान्यथा गिरा |

अथवा शिवगोचरं शिवविषयं विद्वादिकं सद्भिर्वक्ष्यमाण (प्. ९०२) 
ऋष्यादिभिः शुद्धयादिज्ञा सया अप्राप्तमज्ञातं ततस्सज्जनायाताः 
तद्विसदृश ऋष्यादि कृता शब्दाः प्रकृत्यार्थपगोचराः शिवकृतेभ्यः 
योगारढ्या सिद्धान्तागम द्विशब्दशब्दितेभ्यः अपरत्व पूर्वपक्षत्वा 
सामन्ये अति विलक्षणाः | तदुक्तं कामिके |

शिवप्रकाशकं ज्ञानं शिवज्ञानं परं स्मृतः |
वेदाद्यपरविज्ञानं पशुपाशार्थदर्शकम् ||

यथा विलक्षणञ्चक्षुः क्षपायाज्ञविलालयोः |
तथा विलक्षणं ज्ञानं एवमेतत् परापरम् ||

पूर्वपक्षतया तानि कथितानि हि शंभुना |
हेयोपादेय वस्त्रानां निर्णये परमार्थतः ||

तत् सर्वमथरीकृत्य शिवसिद्धान्तंरंरित | इति 

(प्. ९०३) रत्नत्रये च |

सिद्धान्त एव सिद्धान्तः पूर्वपक्षास्ततः परे |
आत्पस्तु शिवयेवैक शिवान्येत्व शिवामता || इति 

ततश्शिवगिरां शिववदनसमुत्थशब्दानां बोधः स्ववाक्यार्थज्ञानं 
सपुनरन्यथा वक्ष्यमाणया गिरा नबोधः | विगतो भाधितो बोधः विबोधः 
कुतो न बाध्यम् | परत्वादित्याह -

न चार्षं पौरुषे वाक्ये ऋषिभिर्दैविकन्तथा |
न देवैर्ब्रह्मणो वाक्यं वैष्णवं पत्त(दा)जन्मना ||

तथा रौद्रञ्च हरिणा न रुद्रेण शिवात्मकम् |
बाध्यमूध्वोर्ध्व वैशिष्ट्यादधोधोबाध्यमूर्ध्वतः ||

स्पष्टः | तथापि ना प्रामाण्यमित्याह -

शिवागम विरोधेन शास्त्रं सर्वं व्यवस्थितम् |
(प्. ९०४) नान्यशास्त्रविरोधेन तत्संवादतयार्थवा(ऽथवा) ||

शिवशास्त्रं व्यवस्थाप्यं तद्व्याप्तं व्यापकं यतः |

विरोधपादांशभ्रान्तौ शिवशास्त्रसमुत्सारितायां सर्वं रुद्रादि 
प्रणीतं कपालादिकं शास्त्रशिवागमा विरोधेन शिवशास्त्रसंवादतया 
अल्पार्थविषयत्वात् प्रत्यक्षादिवत् व्यवस्थितम् | प्रमाणीकृतम् | शिवशास्त्रन्तु 
नान्यशास्त्रा विरोधेन | अथवा तत् संवादतया तदितर शास्त्रसम्मति 
घटकोक्तितया व्यवस्थाप्यं प्रमाणी कर्तव्यम् | कुतः यतः 
तच्छिवशास्त्रं तदितर शास्त्राधिगतानधिगतार्थगन्तृत्वात् व्यवस्थापकम् | 
स्वस्य तु वेदबाह्यत्व पाषण्डित्व दौरात्मक्लिप्ति प्रतिहन्त्र्या वैदिकन्तु पुरा 
कृत्वा पशाच्छैवीं समाश्रयेत् | बुद्धितत्वे स्थिता बौद्धा (प्. ९०५) 
गुणेष्वेवार्हता स्थिताः | इत्यादि वेदाद्यनुग्रहोक्त्या...... दृगन्तर ........ ततस्तत 
दृगन्तराण्यपि स्वावयौ प्रमाण्यं नत्यजन्तीत्याह -

यस्य यस्य हि शास्त्रस्य यावती व्याप्तिरिष्यते |
तावत्येव भवेद् विप्राः प्रामाण्यं तस्य तस्य च ||

सुगमन्तत् तदवधिश्च बुद्धिपरीक्षायां दर्शित इत्यत्र न लिख्यते | ननु 
यद्येवं शिवागमस्यापि स्वावयेरूर्ध्वं न प्रामाण्यं 
व्याप्त्यसंभवात् वेदादिवत् | सत्यम् | शिवागमानां स्वावयेरूर्ध्वं 
स्वेतरागमदृष्टस्य वस्तुनश्शरविषाणवस्तुच्छत्वात् तत्राप्रामाण्यं 
भूषणमेव | न च वेदाद्यवधेरूर्ध्वं शिवागम वस्तुनस्तुच्छत्वात् 
वेदादेस्तत्र प्रामाण्यं भूषणमिति वाच्यम् | सद्बिन्द्वादेस्सुसिध्यत्वात् | (प्. 
९०६) अथ शब्दप्रमाणं परीक्षार्थपत्तिमुपलक्ष्य परीक्ष्यति -

एवमागममाने तु कथिते शिष्टमुच्यते |
तच्चान्यशास्त्रसंसिद्धं मोक्षतत्वोपदर्शनम् ||

तस्माद्यदिपरं किञ्चिच्छिवतन्त्रेण बाधितम् |
असर्वज्ञ प्रणीतत्वं गमयेत्तदसंशयम् ||

प्रमाणमर्थापत्याख्यं अन्यथा च निगद्यते |

एवमित्थमागममाने कथिते शिष्टन्त च प्रमाणवर्तापत्याख्यमुच्यते | 
उदाहृयते कथं पद्यन्यशास्त्रसंसिद्धमोक्षतत्वोपदर्शनम् | 
शिवशास्त्रेतर वेदादि शास्त्रसंबन्ध ब्रह्माद् वै तानि 
लक्षणमोक्षस्वभावा विभाषणं तस्मात् तद् अद्वैताद्यभिभाषणात् | यदि 
पुरं पुनरुपरत्युमुखं (प्. ९०७) यथा भवति यथावत् किञ्चित् शास्त्रं 
वेदादिसंशयं शिवमन्त्रेण दृगन्तरानपह्नवनीयं शिवशास्त्रस्य 
लक्षणमोक्षतत्वोपरत्ति भाषणालंकृतेन बाधितं 
स्वानुग्रहार्थमद्वैतादि भाषाणां शोत्पारितभ्रान्तिकं स्वाद्वैतादि 
भाषाणां शस्वबाध्यत्वान्यथानुपपत्तिभिसमुत्थार्थापत्यपरनाम 
कल्पनया चिच्छक्त्यर्थक्रियया स्वस्या सर्वज्ञप्रणीतत्वं किञ्चिज्ञ स्वावधि 
सर्वज्ञ रचितत्वं गमयेत् कल्पयेत् तदुपबृंहितप्रमितिं कारयेत् | अन्यथा च 
निगम्यते | पुनस्तदन्यत्प्रकारेण चार्थापत्तिरुदाह्रियते | कथमित्यत आह -

दृश्यमानमसार्वज्ञं कल्पयेत्स्वोपपादकम् |
पशुत्वाख्यं पशुत्वे व सर्वज्ञे शास्त्रतस्थिते ||

(प्. ९०८) तच्चानुमानतोभिन्नं तयोर्विषयभेदतः |

शास्त्रतः बाधक लक्षणात् | स्वबाधकलक्षणार्थक्रियान्यथानुपपत्ति 
समुत्थार्थापत्या स्वकर्तरि सर्वज्ञे सर्वज्ञत्वलक्षण शिवत्व समवेतिनि 
शिवनाम्नि स्थिते | सत्यापातिते | अथवा शास्त्रालंबितार्थापत्तिमनपेक्ष्य 
स्वमुखोत्थागमसति स......ज्ञे शिवे सिद्धवदि पुनस्सार्वज्ञ इति 
पाठस्तदानीन्तु चैतन्यन्द्रक्रियारूपं तदस्त्यात्मनि सर्वदा | सर्वतश्च 
यतो मुह ........ श्रूयते ................. मृगेन्द्रादि तच्छास्त्रतः पुनरात्म 
सुसार्वज्ञे सर्वज्ञत्वलक्षण शिवत्वे सति सदा स्थिते पुनरुद्धृते | शास्त्रतः 
विविधवेदादिरूपात् बाध्यलक्षणात् स्वबाध्यत्वान्यथानुपपत्ति 
समुत्थार्थापत्या सिद्धि (प्. ९०९) स्वकर्तृलक्षणे ष्वथवान्यथा भूतेषु 
पशुष्वे दृश्यमानमसार्वज्ञं किञ्चिज्ञत्वं स्वान्यथानुपपत्ति 
समुत्थापत्तिलक्षण स्वार्थक्रियोपकृत चिच्छक्त्या स्वोपपादकं स्वकारणं 
पशुत्वाख्यां मलसंज्ञितं कल्पयेत् | तदुपबृंहित प्रमितं कारयेत् 
तच्चार्थापत्याख्यं प्रमाणमनुमानतो भिन्नन्नहि नैययायिकैः केवल 
व्यतिरेक्यनुमानतया विवक्षितुं शक्यम् | तयोरनुमानार्थापत्यो 
विषयभेदतः स्वफलभेदत्वात् लिंगलिंगिव्याप्ति स्मृति 
समृथानुमितिरनुमानस्य फलः तद्विलंबेन व्याप्ति स्मृत्यनवकाशतः 
दृश्यमानार्थान्यथानुपपत्तितस्तद्धेत्यर्थक्लिप्तिरर्थापत्तेः फलमिति 
स्वप्रमिति भेदत्वात् सत्यचिद्विलंबेन व्याप्तिस्मृत्यवकाशत्व .......क्ष्मादथ 
यथा कथञ्चिदनुमानान्तर्भावोक्तिश्चागमेषु | ननु नैययायिकै 
रुपमानं पृथगुपवर्णितम् | सत्यम् | अत्र सिद्धान्ते 
समानभावस्सामान्यं सादृश्यमेव जातिरिति | नागरिकस्तु कश्चित् 
कस्माच्चिदारण्यकात् गोसदृशो गवयविति शृत्वा पुरा अनुभूत गोत्वात् 
सामान्येन पुनस्सैवेयं गौरिति प्रत्यभिज्ञा प्रत्यक्षी कृत्य पुनस्सादृश्ये 
सति किञ्चिद्विसदृशत्वात् गोविशेषः मनुष्य विशेष क्षत्रियवदित्यनुमितत्वात् न 
पृथगूर्ध्ववर्णनं इत्थं पाशपदार्थं सृष्टिक्रमतस्सप्रपञ्चं 
परीक्ष्य तदुपसंहारक्रमः उच्यते -

एवं प्रमाणसिद्धानामर्थानां व्यत्ययेन तु |
उपसंहारसृष्टव्यं कार्यकारणभावतः ||

(प्. ९११) व्यत्यैन प्रातिलोम्येनः | ननु किमर्थं कार्यकारणभावतः 
कार्यभूतादेः पूर्वं कारणतन्मात्रादेः उपसंहृतिः 
कार्यानसाशंक्यते | स्वकार्य व्याप्तित्वात् कारणस्य इत्याह -

नहि कार्योपसंहारादादौ कारणसंहृतिः |
युक्ता तदन्तिमात् कार्यात् पृथिव्यादुपसंहृतिः ||

कथं पुनः कार्योल्लेखिनीवेत्यत आह -

तन्मात्रेष्वेव भूतानि तन्मात्राण्यप्यहंकृतौ |
इन्द्रियाणि मनोवापि सामतौ सा गुणेषु च ||

ते गुणाः प्रकृतौ सपि रागाद्यन्तत्वपञ्चकम् |
मायायां लयमायाति सातु नित्योपपादिता ||

सासेति क्रमतः अहं कृति बुद्धिरिति च ज्ञेयम् | प्रकृति (प्. ९१२) रागविद्या 
तत्वत्रयम् | कलाद्वारेण मायायां न साक्षा ........... यं अवित्यादि 
कलापञ्चकञ्चुक वियुक्तत्वमेव पुरुषतत्वस्य विलय इति ज्ञेयम् | विन्दुपटल 
.........................................

मायोपरि विशुद्धाध्वा बिन्दौ प्रलयमृच्छति |
बिन्दुः कलादिशक्त्यात्मा शिवाधिष्ठितविग्रहः ||

नित्यमास्ते शिवस्यास्य विषयात्मतयाऽग्रतः |
पुनः प्रवर्तते विश्वं जगदारभ्यबिन्दुतः ||

विशुद्धाध्वा लयभोगोधिकारतत्व संज्ञिति शिवशक्ति सदेशेश्वर 
विद्यातत्वतात्विकलक्षणः अत्रापि कार्यकारणभाव इत्यनुषज्यताम् | कलादि 
शक्त्यात्मा शान्त्यादिशक्ति (प्. ९१३) कलादिसामर्थ्यरूपा 
विषयात्मतयेत्यनेन न वेदान्तिनामिव बाद्धैकदेशिनामिव ज्ञानस्य 
निर्विषयत्वमिति पशुपटले स्पष्टयति | सन | शेषं सुगमम् | प्रलयप्रविस्तरो 
भुवनपङ्क्ति प्रवितरश्च श्रीमतंगे | प्रलयपटल मायापटलादौ 
श्रीमद्रामकण्ठरचित विवृत्ति समाविष्कृत ततो वधार्य इति विस्तरभीरुणा 
तृण विस्तीर्यते |

अथ तन्त्रावतार पटलः

अथ बिन्दुत आरभ्य विचित्रजगत् पुनः प्रवर्तत इत्युक्ति समुत्थ स्मृति 
मन्त्रन्तस्तन्त्रसमुत्पत्तिः पुरासूचितां विस्पष्टं ज्ञातुं गुरूं पृच्छति -

कथन्तन्त्रं समुत्पन्नं मन्त्रा वै सहशक्तिभिः |
भेदास्तत्र कियन्तस्युस्साधनं सिद्धिरेव च ||

एतत् सर्वं समासेन ब्रूहि नः परमेश्वर |

(प्. ९१४) प्रासंगिकत्वान्न पृथक् संबन्धोपि विवक्षते | अयन्तु 
परिहर्तुमशक्यः पुनरुक्ति बाहुल्यात् न पौष्करपटलः | किन्तु कामिकवर्तार 
तन्त्रावतारपटल एवात्र कैश्चित् प्रक्षिप्त इति स्फुरन्तीति गुरवः कथयन्ति | 
प्रश्नोक्तरोक्तिः कथञ्चित् किञ्चित् प्रकारान्तर गीतिमतीति न पुनरुक्तित्वं 
क्षमत इति पुनः कथयन्ति | केचित् ततः न कथञ्चित् संक्षिप्य विवृत्तिस्तुरीयते | 
शक्तिभिरंभिकादिभिः साधनमन्त्रवशीकरं सिद्धिस्तत्फलं शेषं 
सुगमम् | ईश्वरः -

आदौ ब्रह्मपरं शुद्धमादिवर्णत्वमागतम् |
तन्त्रमन्त्रत्वमापन्नं श्रुणुध्वं द्विजसप्तमाः ||

ब्रह्मत्वात् ब्रह्मणत्वात् ब्रह्मशब्दशब्दिता महामाया (प्. ३१५) तत् 
प्रथमन्नाद विद्व चराकारत्वमागत्य तदवन्तरमादि 
वर्णत्वमाकारमान्त्रमाकारत्वमागमम् | तदुक्तं मृगेन्द्रे | 
शक्तेर्णाददो भवेद्भिन्दुरक्षरमात्रका तत इति विशेषम् | शेषं सुगमम् | 
अथ कथमित्यत आह -

अनासौ सति संस्कारे कारणं परमेश्वरः |
स्वभावादेव जन्तूनां अनुग्रहकरः परः ||

सत्यम् | ततः किमित्यत आह -


ततस्त्वहमुखे काले शिवशक्त्या समागमात् |
शिवेच्छयैव सर्वेषामुत्पत्यर्थमनन्तरः ||

तता(द)भुक्षोभितं विश्वं कारणं योगमायया |

अहर्मुखे सृष्टा.........काले शिवशक्त्या पाल..........क्रियां कुर्वत्या पालनीया 
माहामायलक्षण विश्वकारणस्य (प्. ९१६) समागमात् | संबन्धात् 
प........................................................................... संकल्पलक्षणार्थक्रिया 
कुर्वत्या शिवशक्त्याधिकारावस्थां क्रमतो .................................. पुनः 
क्षोभ्यः क्षोभाक्षेण संबन्धोदया भवति तदा योगस्य मतंगे | तथोक्तेति 
शिवक्रियशक्तेः मयति महामायांबिकरोतीति मायां संकल्पार्थक्रिया 
तथोक्तेतितया योगमायायां विश्वकारणं बिन्दुलक्षणं क्षोभिलमभूत् 
ततः किमित्यत आह -

तत् क्षोभतस्समुत्पन्नं शास्त्रन्नादस्वरूपतः |
प्रवृत्तन्तदधः किञ्चिद्विगुज्वाकारतश्शिवम् ||

स च बिन्दुरिति ख्यातः शरश्चन्द्रसमप्रभः |

सुगमम् | स च बिन्दुः प्रथमं प्रणवं भूत्वा आकारादिकला (प्. ९१७) 
लक्षणंबिकादि च त्रिरेखा भूत्वा विविधरेखात्मना भवतीत्याह -

स चतुर्था समाख्यातो ज्योतिषां परमोनिधिः |
शिवेच्छा क्षोभितो बिन्दुस्तदधश्शक्तिरंबिका ||

सशांकसकलाकारा शक्तित्रय[म]भूत्ततः |
वामाज्येष्ठा तथा रौद्री सुप्तनागेन्द्रसन्निभा ||

वामादण्डवज्ज्येष्ठा रौद्री शृंगा भवत्स्थिता |
स मायाऽपररूपेण जयात्या(द्या) परिकीर्तिता ||

जया च विजया चैव जिताचाप्यपराजिता |
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिस्थतैव च ||

इन्धिका दीपिका चैव रोचिका मोचिका परा |
व्योमरूपा अनन्ता च अनाथानाश्रिता तथा ||

(प्. ९१८) अभिव्याप्तमिदं सर्वं शिवाद्यवनिगोचरम् |
आभ्यस्सर्वे समुत्पन्नाः त्रिंशद्वर्णास्सविंशतिः ||

वक्ष्यमाणप्रकारेण वाङ्मया भूत्वा प्राप्नुवन्तीत्यर्थः | अम्बिकादि 
कलान्योन्य घटने प्रणवकलाकाराकारादि वर्णास्समुत्थीयक्त इत्याह -

शिरस्यास्यां स्थिता रौद्री वक्त्रं वामा प्रकीर्तिता |
अंबिका बाहू संलग्ना ज्येष्टा वै दण्डवत् स्थिता ||

अकार एष विख्यात आकारं श्रुणुतद्विजाः |
एष एव द्वितीयोऽर्णो दण्डेनाग्रस्थितेन च ||

शेषाणां लक्षणन्नोक्तं मया विस्तारभीरुणा |

आसामंबिकाद्यक्षरबिन्दुकलानां मध्ये यस्य वर्णस्य शिरसि 
शिरसात्मना रौद्री स्थिता वक्त्रं वामा (प्. ९१९) प्रकीर्तिता | वन्त्रात्मना 
वामा स्थिता | अंबिका बाहु संलघ्न बाह्यात्मानांबिका स्थिता | ज्येष्ठा 
वै दण्डवत् स्थिता दण्डवत् स्वदैर्घ्या कारणेन ज्येष्ठा स्थिता एष वर्णः 
ज्येष्टा स्थिता, एष वर्णः आकार इति विख्यातः एष एव अकार एव स्वस्याग्रहितेन 
दण्डेन ज्येष्टया द्वितीयोर्णश्च आकारश्चेति विख्यातः 
श्लेषाणामिकारादीनाम् | शेषं सुगमम् | अथ ननु ...ट्पन्ना 
अपराक्षर........श्शक्तिः अंबिकादि प्रभिन्ना पञ्चाशद्वर्ण्यात्मनासिता 
सर्वानुग्राहिकेत्याह -

तस्य शक्तिस्स्मृताभिन्ना पञ्चधा दशभेदतः |
सर्वानुग्राहिका ज्ञेया सर्वशब्दार्थरूपिणी ||

(प्. ९२०) तैर्विना तु भवेच्छब्दो नार्थेनापिविधेर्गतिः |
तेन ते सर्वसिद्धीनामालयं परिकीर्तिताः ||

शेषं सुगमम् | तन्त्रमन्त्रात्मका वर्णा साक्षात् 
शिवनिमित्तसमुत्थ..............ष्समुत्था...................................

तेषामेकापरायोनिर्यत् तेजः परमेश्वरः |
निमित्तमीश्वरस्तेषामुपादानं स बिन्दुराट् ||

स्वकर्मसहकारिस्यात् कार्यन्तस्मात्सहेतुकम् |
पारमेश्वरत्तेजः शिवशक्तिः महामायाधिष्ठितात्री भूत्वा 
नादोत्पातयित्री नादाधिष्ठितात्रीभूत्वाक्षरबिन्दूत्पादयित्री 
बिन्द्वधिष्ठात्री भूत्वा तबिकादि बिन्दुकलोत्पादयित्री पुनरंबिकादि 
कलाधिष्ठात्री तन्नाम्नी च (प्. ९२१) भूत्वा तेषामाकारादि वर्णानां 
योनिः कर्तृ सहकारिणी करणकारकम् | शेषं सुगमम् | अचैतन्ये 
सत्यनेकत्वात् | कार्याः कार्यत्वात् | सकारणका इत्याह -

उपादानमतो बिन्दुर्यस्माद्वर्णा नतद्विजा |
बहुधा संस्थिता वर्णाः कृतका चेतनायतः ||

वर्णाश्च स्वरसंयोगात् पदन्तैर्वाक्यमिष्यते |
तस्मादर्थप्रतीति स्यात् व्यवहारनिबन्धना ||

वर्णाश्च कादयश्च स्वरसंयोगात् आकारादि संबन्धात् | शेषं सुगमम् | 
आकाराद्यक्षरसंहतिमात्रके त्विच्यत इत्याह -

सर्वज्ञमातृकाज्ञेया जगतो मातृवत् स्थिता |
यथा भूत्वा च सा देवी शिवक्ति प्रभेदतः (चिच्छक्तिस्सप्रभेदतः) ||

(प्. ९२२) अवर्गे तु परो देवः कादौ देवी व्यवस्थिता |
पुनर्भिन्नाष्टभिर्वर्गैस्वरो देवो विनायकः ||

ब्रह्माद्याः कादिवर्गेषु सप्त सप्त सुसंस्थिताः |
ईश्वरोस्ते च विज्ञेयास्सर्वानुग्रहकारिणः ||

ज्ञानशक्तिस्तथा ज्ञेया मातृकालोकमातृका |

अकारादिवर्णसंहरति | जगतः शब्दः प्रपञ्चस्य मातृवत् स्थिता | 
मातृकास्सर्वार्थज्ञानाभिव्यञ्जकत्वात् सर्वज्ञा ज्ञेय | सा लोकमातृका 
मातृका श्वशक्ति प्रभेदतः | शिवशक्ति स्वाधिष्ठातृ द्विदेवता वेदेन 
अकाराद्यात्मना यथा भूता तथा ज्ञानशक्त्यभिव्यञ्जकत्वात् 
ज्ञानशक्तिज्ञेयेत्यतिदूरस्थे नाप्यन्यथा नवपत्या संबन्धः अकारादिषु 
शिवशक्त्यादि देवता स्थित दर्शनम् | अवेत्याद्यनुग्रहकारिणा  (प्. ९२३) 
इत्यन्तं मातृकायामेव शास्त्रोत्पत्तिरित्याह -

तस्यान्तु जायते सर्वं वाङ्मयं स चराचरम् |
उपादानन्तु तां कृत्वा वक्तिदेवो बहूनि तु ||

तन्त्राणि कामिकादीनि तत् संख्या संस्थितानि तु |

सुगमम् | इतः परं प्रमाणपटले प्रमाणप्रस्तापे पटले पञ्चमन्त्र तनु 
प्रस्तापे पाशपटले नादशक्तिपरीक्षा प्रस्तापे प्रभाषितं कथञ्चित् किञ्चित् 
विशेषयुक्तं भविष्यतीति ज्ञेयम् | ऋषयः -

प्रागुद्दिष्टश्शिवोऽमूर्तो वागिन्द्रिय विवर्जितः |
न शास्त्रकरणे शक्तस्सकलोऽर्थात्ततस्स च ||

विकल इत्युक्त शिवोपि अर्थात् शास्त्रकृति लक्षणा................................... 
सकल...................

(प्. ९२४) देहत्वस्य शास्त्रकृतोपदेशदानेन वा कलादिकार्य कृत्येव 
................................................................................................ तृत्वे गुरूणान्तथा 
दर्शनात् तत् तु न चलाभिः कला ............................................................ 

अमूर्तस्यापि देवस्य स्वेच्छा सामर्थ्ययोगतः |
वर्णादि रचना सर्वा सा भवेत् तत्र कार्यवत् ||

किन्तूपदेशदातृत्वे सकलः किल स प्रभुः |
साकल्यात् तु यथा तस्य तत् प्रवक्ष्यामि सांप्रतम् ||

सर्वारंभो नरार्थं यत् निजापूर्णा तनुः प्रभोः |
सा पूर्णो पञ्चभिस्साद्यो वामाघोरनरात्मकैः ||

ईशान सहितैर्मन्त्रैस्सा तनुः परमेष्ठिनः |
(प्. ९२५) ईशानमूर्धा पुंवक्त्रो घोरहृत् वामगुह्यकः ||

सद्योमूर्तिश्च देवोऽयं सकलः परिपठ्यते |
साकल्यन्नार्थतस्तस्य कल्पनीयं यथात्मनः ||

नान्यथास्यार्चनं यस्माच्चर्मास्थ्यादि विवर्जनम् |
न च शास्त्रप्रणेतृत्वं तेनायं सकल स्थितः ||

साकल्यात् तु तस्य शिवस्य यथा यदुपदेश दातृत्वन्तथा तदित्यन्वयः | 
यथात्मनः परमार्थतः साकल्यन्तथा तस्य शिवस्य नार्थतः 
परमार्थतः साकल्यं किन्तु कल्पनीयम् | अन्यथा यदि कल्पनीयमपि साकल्यं 
नास्ति | तर्ह्यस्य शिवस्यानाकारत्वात् नार्चनम् | तस्माच्चर्मास्थ्यादि विवर्जनम् 
| शास्त्र प्रणेतृत्वमुपदेष्टॄत्वं बूज्यत्यञ्च न चोपपद्यते | तेनायं सकल 
स्थितः | (प्. ९२६) कल्पित चर्मास्थ्यादि मदचलसकलस्सुनिश्चितः | शेषं सुगमम् 
| कियद्भिस्संख्याभिः पत्यादि साधनं शास्त्रं रचितं शिवे नेत्यत आह -

अनुष्टुप्छन्दसा तेन निबन्धं(द्धं) बहुकोटिभिः |
शंखैः पद्मैश्च खर्वैश्च निखर्वैरर्थसाधनम् ||

कामिकादीनां क्रमतः परार्थादिसंख्या कामिकादिषु ज्ञेया विस्तर 
भीरुणात्र न लिख्यते | ऋषयः वैययाकरणभूमिकया शंकयन्ति -

वर्णानां क्षणविध्वंसात् स्फोटोर्थप्रतिपादकः |
वर्णव्यंग्यो विभुर्नित्यस्सोर्थं स्फोटयते किल ||

स्फोटयते प्रकाशयति | ईश्वरः परिहरति -

न वर्णव्यतिरेकेण स्फोटस्यार्थोऽन्तरा स्थितिः |
(प्. ९२७) स च भिन्नोनभिन्नो वा तद्भिन्नोनार्थवत् स्थितः ||

वर्णा एव न भेदश्चेत्तस्याद्धेतो न विद्यते |

स च स्फोटः तद् भिन्नानार्थवत् स्थितः | न प्रामाणिकः | ननु यद्येवं 
वर्णव्यग्यार्थवाचकनादे भिन्नाभिन्नत्वेन विकल्पिते भिन्नस्या 
प्रामाणिकत्वात् | कथं स सिध्येत् | सत्यम् | नादो वर्णस्य सूक्ष्मावस्थात्म 
शक्तिरिति पृथक् पृथक् सिद्धोहं स्वर्णो भूत्वाहं स्वर्णसंज्ञितः | हंस 
हंसेति प्राणवृत्तिमविभज्यानुभवसिद्ध इति न कोपि विरोधः | वर्ण 
व्यंग्यत्वञ्च प्रतिवक्तृगत नादस्य इव नव.......णादस्य | तस्य 
भवतस्समु.....ऌअत्वक्तम् | नादशक्ति परीक्षायां नैययायिक भूमिकया 
ऋषयः पुनश्शंकन्ते -

(प्. ९२८) क्षणविध्वंसिनोवर्णास्संस्कारो वर्णतस्स्थितः |
पूर्ववर्णज संस्कार युक्तोन्त्योऽर्णोभिधायकः ||

ईश्वरः -

न वर्णास्संहतिं यान्ति येन तत् स्मरणं भवेत् |
यदि तस्य स्मृतिस्तस्य कथमर्थं विमुञ्चसि ||

तस्मादर्थे प्रवृत्तिस्स्यात् संस्कारादर्थनिर्णयात् |

सत्यम् | न वर्णास्संहतिं यान्ति तथापि ........................................... वाच्यार्थ 
स्मृतिः | न यद्यपि तत् स्मरणं भवेत् | तद्व स्मृति स्यात् यदि तन्त्रवर्णे 
स्मृतिस्तस्य वर्णस्यार्थन्तद्वर्ण स्मृतिः | कथं विमुञ्चति | 
तद्वर्णद्वारावलंबते | तस्माद् अर्थनिर्णयात् संस्कारात् | न यद्यपि 
स्मरणमर्थे वर्णस्मृति द्वारा (प्. ९२९) प्रवृत्ति स्यात् | कथन्ततः प्रवृत्तिरित्यत 
आह -

संस्कारो वर्णजश्शक्तश्शक्तावेकार्थसाधने |
तैश्च शक्तियुतैर्वर्णैर्व्यवहारोऽर्थवाचकैः ||

प्रतिपत्तुर्बुधो वर्णजः वक्तुच्चरितवर्णजनित्यः | संस्कारः | अनेकार्थेषु 
सत्सु एकार्थसाधने वाचक ........ अ च्यगतिमत्यां शक्तौ संबन्धशब्द 
शब्दितायां शक्तः | सान्त्यवर्णानुभूतिः | स्वसमुत्थ स्वजनक 
वर्णस्मृतिद्वारा ग्राहकतया समर्थः | तैश्शक्तियुक्तैर्गृहीत वाच्य 
संहितैरर्थवाचकैः | स्वकारणतया स्वश्रुति समुत्थान्तज्वलदर्थवाचक 
नादैर्वर्णैर्गौरानीयतामित्यादि लक्षणैर्व्यवहारः | गो बुद्धिपूर्वा 
नयनादिक्रिया दृश्यत इति शेषः | (प्. ९३०) ननु संबन्धोस्ये दृक् लक्षणच्चेत् तु 
मशक्यत्वात् | शश शृंगितुल्यः | तदुक्तं सूपलभ्यत्वात् इत्याह -

शब्दस्यार्थेन संबन्धः कथन्नोनिश्चितो भवेत् |
न संबन्धोज्झितो यस्मात् शब्दस्वार्थाभिदायकः ||

नोनिषेये | सुगमम् | तर्हि कीदृक्लक्षण इत्यत आह -

न कार्यकारणायोगो (य)तोसा वर्णहेतुजः |
भूमावर्तो मुखे शब्दस्समवायो न संस्थितः ||

न साध्य साधने भावस्सतु बन्धनवस्थितः |
प्रत्येय प्रत्ययाख्यस्तु संबन्धोन्तरपूर्वकम् ||

न कार्यकारणमभवनुद्देश इति कार्यकारणभावो न योगः | नात्र 
संबन्धः | यतो सौ अर्थः न वर्णजः | किन्तु अर्णहेतुजः | वर्णनिमित्ताकाश 
वायवादि जन्यः | (प्. ९३१) वर्णार्थयोस्समवायस्संबन्धो न संस्थितः | यतो 
भूमावर्थोमुखे शब्द अत संयोगसंबन्धोपि न संस्थित इत्यध्याहार्यम् 
| न साध्य साधनो भ.......ष्सतु बन्धन स्थितः | पूर्वोक्त द्विसंबन्धवत् | 
सुस्थितः | तदुक्तं 

धर्मेण साध्यते धर्मी क्वचित्कार्येण कारणम् | 

कारणेन क्वचित्कार्यमिति तर्हि पर्यवसितसंबन्धः क उच्यते | अन्तरपूर्वकं 
संकेतादि विवेकपूर्वकम् | प्रत्येय प्राख्यस्तु ज्ञाप्यज्ञापक लक्षणस्तु 
संबन्धः | सूचितश्च पूर्वम् | ज्ञायन्ते येन पत्याद्या पदार्था षट् 
द्विजोत्तमाः | तत् ज्ञानपादमित्युक्तमिति न शब्दस्वरं समुच्चार्यार्थेनोक्त 
लक्षणसंबन्धयति | ततः पुरुष स्वक्रिया श.......प्तार्थ संबन्धे .......... 

(प्. ९३२) योजकस्मर्यते यत्र ततो बुद्धेव प्रयोजितः |
न योजको भवेच्छब्दः पुरुषस्तत्र योजकः ||

.............................................................................................

यति | ततर्थम्मन्त्राणाञ्च संकेतश्शिवेन कृत | ...............................
यो वर्णः केनचित्ख्यातस्तस्मिन्नर्थे स वाचकः |
तावदर्थन्नगृह्णाति परसंकेतवर्जितः ||

संकेतास्तस्त्रमन्त्राणान् ते नैव परिकीर्तिताः |
सहवस्तेन संसिद्धाश्शास्त्रे वै कामिकादिके ||

इति श्रीशालिवाटिपुरनिवासि ज्ञानप्रकाशाचार्य विरचितायां 
श्रीमत्पौष्करज्ञानपादवृत्तौ सप्तमः पटलः ||

हरिः ओम् | श्रीमद्देवकाविज्ञानप्रकाश गुरुभ्यो नमः |

(प्. ९३३) शुभमस्तु | दीक्षा विशेषगत पाशसमन्वितानां 
साक्षाच्छिवेन सदृशात्मगुणोज्वलानाम् |
देहादिभारवहनाद्धृमदुःखितानां 
कल्याणहेतु परोरहिदेहपातात् ||

ध्यात्वा सदाशिवमिति मूलमन्त्राध्यध्याञ्जलिनादात् | पूर्वमेव 
शिवगायत्रियाध्याञ्चलित्रयं कृत्वा ......... श्च कर्तव्यः | 
पश्चाश्चिवमन्त्रेण स्वाहान्तेनार्घ्यं दत्वा मूलब्रह्मांगानि सकृज्जपेत् | 
मन्त्रदेवतादीनान्तर्पणम् |
९६५ सौम्य संवत्सर पङ्कुनि .................................................. शुभयोगम् 
टेत्तपौष्करं श्रीशालिवाटिपुरिवासिनः शालिवाटीश्वरस्य कैकर्यं 
व्रहिव्रतिनातशर्मन् पुत्रन् श्रीकृष्णन् स्वहस्त लिखितम् | शुभम् | 
श्रीकान्तिमत्यंबासमेत श्रीशालिवाटीश्वरस्वामी सहायम् | शिवमयम् ||


EXटृआ CऋईPट् ण्O १

प्. ९३४) भ्यत्रे दूरीषो लक्ते च तथा भक्तस्य पक्षणे |
चतुरष्टद्विरष्टाष्ट गण्डीषेण विविध्यति ||

ज्ञानसिद्धिवचनं जाग्र जाग्रम् जाग्रस्वप्नं तथा जाग्रसुषुप्तिकं 
जाग्रतुर्यं कालपरमतीतं परदर्शनम् | 

विश्वग्रासोपशान्तिश्च शिवदर्शनमेव च |
सायुज्यमिति भेदेनाचोर्ध्वमेकादशस्थिताः ||

दशनग्रहणालिंगा वेशावशैरपि त्रिषम् |
प्रत्येकं पयावस्था तुर्येष्विति सुपञ्चकम् |

मृगेन्द्रे विशिष्टसंस्कारसमुद्वीपितचेतसां गुणस्सांसिद्धिको भाति 
देहापायेपि पूर्ववत् वश्याक्रान्तिस्तत् परिज्ञान योगो 
भोगानिच्छाविघ्नसंघव्यपायः भोगासक्तिर्न्यत्कृतिद्देहलब्धिः 
विघ्नश्चार्थास्तेषु (प्. ९३५) सांसिद्धिकेषु | मृगेन्द्रे अध्वापटले |

नादस्सूक्ष्मकला कालरागयुग्मे स पूरुषे |
स्थूलः पञ्चकलोनादः पञ्चतत्वाग्रयोमिने ||

प्रधानादि चतुग्रन्धि निधिर्बिन्दुचतुष्कलः |
गर्वे मनोमुखा देवाः बुद्धौ भावदय स्थिताः ||

पञ्चम ......................................................................

षाः विद्या स्थूलेषु संस्थिताः |

चत्रीभृते शशांके परिणमति तथा मण्डली चण्डभानोः | क ........ 
कालेपिधात्तुकग्यय पुरा पुत्रण्यताक्षीत् | पुराणीलत्थ स्कन्देन पृष्टेपि मति 
विरचिरन्ध्यानमास्थाय धातर्यानन्दोद्भिन्न इव मतीमवतुमुडीन्दौ 
चन्दमौलेः | विनादृष्ट्वा चरणौग्रमेण शया (प्. ९३६) लवेदीन दयालीरीशः 
प्रदर्शयन् पादमिवोन्नमयय मुरारये पातु सभानटेशः |



###########   END OF FILE  #######