####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00268
Uniform title: prāṇāgnihotra
Manuscript : BHU C4257

Description: 



Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski.

Revision 0: April 7, 2012

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################




प्. २५१अ)

ओं नमो गुरवे ||


अल्पवित्तानरा ये च अग्निहोत्रं न कुर्वते |
तेषां प्राणाग्निहोत्रं तु प्रसादं कुरु शूलभृत् || १ ||

शरीरेस्मिन् कत्यग्नयः को यजमानः का पत्नी क ऋत्विक् |
को ध्वयुः? | को होता | क उत्गतः | क उपद्रष्टा | कः प्रतिप्रसुता | कः स्नातकः 
| क इन्द्रः | क इन्द्राग्नी | किं हविर्धानं | किमिन्धनं | कः कलशः | का 
आपः | कोर्घः | किमर्घपात्रं |

प्. २५०ब्) को गन्धः | किं पुष्पम् | को धूपः | को दीपः | का वेदिः | का 
अन्तर्वेदिः | इमिध्मं | के परिधयः | को यूपा | कारणिः | कश्च समः | कः 
पशुः | को होमः | का रसना | क उपयामः | कौ स्रुक् स्रुवौ | कः पुरोडाशः | 
कानि भुवनानि | के लोकाः | कानि लोकान्तराणि | किं जुहोति | क उमादेवताः | 
प्रीता भवंति | इत्येतत्सृष्टि तत्वं तु भगवन्वक्तु मर्हसि || ||

अति गुह्यतरं प्रश्नं यत्त्वया चोदितं परम् |
यन्न कस्य चिदाख्यातं शृणु वक्ष्यामि षण्मुख ||

इदं रहस्यं परमं न देयं यस्य कस्य चित् |
परिक्ष्य तु प्रदाततव्यं गुरुदेवाग्नि पूजके ||

प्. २५२अ) अस्मिञ्शरीरे सप्ताग्नयो भवन्ति *? |

मुखे चाहवनीयोग्निर्दक्षिणाग्निर्मनस्थितः |
हृदये गार्हपत्योग्निर्नाभ्यासौपसदस्मृतः |
उत्तरोग्निर्भ्रुवोर्मध्ये ऊर्ध्वाग्निर्द्वादशान्तरे |
अधोग्निः पादयोर्मध्ये इति सप्ताग्नयः स्मृताः ||

एतेषां तु शरीरेषु | पुरुषो यजमानः | प्रकृतिः पत्नी | प्राण ऋत्विका | 
प्राणोध्व *?ः | अपानो होता | समान उद्गाता | उपानता | द्रष्टाव्यानः | 
प्रतिप्रस्थाता | मनः स्नातकः | आत्मेन्द्रः | तृष्णेन्द्राणी | हविर्यानं | 
मूलमन्त्रः वह्निः | सूर्योदयो होमः | मूर्द्धाद्रोणः | कलशः 
शोणितमापः | 

प्. २५२ब्) केशादर्भाः ब्रह्मनाडि राज्यस्थालिका पुर्यष्टकं ग्रहाः | दन्ता 
अर्घः | कपालमर्घपात्रं | परमान्विवपः? | परमात्मा दीपः | 
तन्मन्त्रः | पुष्पम् | वातो गन्धः | नामावेदिः | जिह्वान्तर्वेदिः | इध्ममस्थीनि 
| अन्त्राणि परिधयः | शोत्रे च समः | अहङ्कारो धूपः | अरणि प्राणशक्तिः | 
बुद्धी भ्रुवौ | उपयामः | नेत्रे पुरोडाशः | चित्तं पशुः | हस्तौ स्रुक् स्रुवौ | 
इन्द्रियाण्या हृतयः ||

अनेनैव क्रमेणेति विद्वान्यदिजु होति वै ||

अथ त्रयस्त्रिंशद्देव कोट्यस्तृप्ता भवन्ति |
य एवं वेत्ति स वेदवित् |
स आ हिताग्निः सहथ्य कव्ययोः समर्थः |

प्. २५३अ) तस्माच्छरीरेयेष्ट सर्वे देवता यष्टा भवन्ति |
अतः परं प्रवक्ष्यामि आत्मज्ञानं शिवोदितम् |
ज्ञानिनो येन मुच्यन्ते घोरात्संसारसागरात् ||

अत्र शरीरे पादयोर्विष्णुर्जङ्घयोर्मरुतः |
जान्वोः पृथ्वी ऊर्धोः मित्त्रावरुणौ |
कट्यमिन्द्राग्नि | गुदेवायुः | लिङ्गे भद्रः | अस्थि शीर्षे | कुवीरः | नाड्या 
अग्निः | उदरे समुद्रः | अन्त्रेषु नागाः | पार्श्वयोः हरिः | पृष्ठे पितरः | 
ओष्ठयोः धर्माधर्मौ | नासाग्रे त्वष्ट्या बाह्वोर्वायुः | ग्रीवायां 
कालरात्रिः | हस्तयोरिन्द्रः | हस्ततले क्रोधः | अङ्गुलीषु सर्पाः | नखेषु 
नक्षत्राणि |

प्. २५३ब्) जिह्वायां शरस्वती | हन्योः? गुरुः | दक्षिण दंष्ट्रासयमः | 
वामदंष्ट्रासु बृहस्पतिः | दन्तेषु मरुतः | चक्षुषोः चन्द्रादित्यौ | 
श्रोत्रयोर्दिशः | नासापुटयोः द्वावश्विनौ | अङ्गप्रत्यङ्गेव सर्व हृदये 
ब्रह्मा | भ्रुवोर्मध्ये नारायणः | शिरसि महेश्वरः | तस्योपर्यव्यक्तः | 
सारास्तिस्रो रोमकोटयः तारका भवन्ति | अत्र नाभि प्रभृति शिरोन्तं 
यावत्सप्तलोकाः कथिताः नाड्यां भूर्लोकः | हृदये भुवोलोकः | कण्ठे 
स्वर्लोकः | जठरे महोलोकः | *? मूर्ध्नि सत्यलोकः ||

आभासतालमुत्तलं श्रीतालं च नभस्तलम् |
नाड्यधस्ताल्लताभासं गुह्ये भूतालसंज्ञितम् |
प्. २५४अ) कुड्प्रदे *? श्रीतालं गुल्फदेशेरसातलम् |
पादयोश्च तथैवान्या पातालास्सप्तसंज्ञिताः ||

जम्बुद्वीपस्तु निद्रा स्याद् व्यतिः कौमार्यसंज्ञिताः |
कुशद्दीपश्च चिद्धा तु क्रौञ्च द्वीपस्त्वहङ्कृतिः ||

अदान्ते सिंहलद्वीपो मनः पुष्करसंज्ञितः |
बुद्धिः शाकलद्वीपः स्याद् द्वीपाः सप्ततथोदिताः ||

यथा ह्यस्मिञ्शरीरे तु सप्तनद्यो वसन्ति च |
तथा चैव समासीनं शृणु वक्ष्यामि षण्मुख ||

गङ्गा च शिरसि प्रोक्ता ललाटे सिन्धुरेव च |
नासाग्रे च वितस्तातु कण्ठे स्याच्छतरुद्रिका |
हृदये यमुना प्रोक्ता नाड्यां चैव सरस्वती |
ऐरावती तु गुह्ये स्याद् विपाशा तदधः स्थिता ||

सर्वतीर्थ मयं ह्येतच्छरीरमधुना शृणु |
ब्रह्मद्वारे ब्रह्मतीर्थं केदारं शिरसि स्थितम् ||

वाराणसी ललाटे तु हृदये पुष्करं तथा |
नाड्यांकनखलं चैव सर्वतीर्थानि चात्मनि ||

ब्रह्मावर्तं दक्षहस्ते तीर्थान्येतानि देहिनः |
देवतीर्थं पितृतीर्थं वायुतीर्थमतः परम् ||

सोमतीर्थमग्नितीर्थं शरीरे तु सदास्थितम् |
सत्यतीर्थं दयातीर्थं तीर्थमिन्द्रिय निग्रहः ||

सर्वभूतदयातीर्थं नान्यतीर्थं प्रकल्पयेत् |
तीर्थानामधिकं तीर्थं यत्र भावो हि निर्मलः ||

प्. २५५अ) हृअये मेरुमाश्रित्य चन्द्रादित्यौ च तिष्ठतः |
या बुद्धिस्स च आदित्यो यन्मनः स च चन्द्रमाः ||

अग्निश्चैवत्वहङ्कारो देवार्कर्मेन्द्रियाणि च |
सर्वदेव मयो ह्यात्मा सर्वतीर्थमयस्तथा ||

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन आत्मस्थमर्चयेत् सदा |
आत्मस्थो येन हूयन्ते नात्मानं नार्चयन्ति ये ||

मूढाशयादुराचारा अन्यदेवारने रताः |
न ते विदन्ति तं देवं सर्व व्यापि नमीश्वरम् ||

जन्मना पशवस्ते हि इति सत्यं षडानन |
नार्चयेन्मृङ्मयं लिङ्गं न शैलं न च काञ्चनम् ||

अर्चयेद्देहजं लिङ्गं भुक्तिमुक्ति फलप्रदम् |
प्. २५५ब्) स्वदेहा यतनं लिङ्गं मनो यत्र स्वयं प्रभुः ||

हृद्पीठे कर्णिकामध्ये तत्र लिङ्गं प्रपूजयेत् |
हृत्पीठे भद्रपीठोयं सर्वरत्नविभूषितम् ||

तं ज्ञात्वा चैव षण्मासात् सर्वपापक्षयो भवेत् |
अमण्डले न भोक्तव्यं न च वै वामपाणिना ||

नग्नो मुक्त शिखश्चैव भक्षयेन्न कदाचन |
विष्णुसोमश्च सूर्यश्च ह्री हुताशः शचीपतिः ||

मण्डलादुपजीवन्ति तस्मात् कुर्वीत मण्डलम् |
असुरायातु धानाश्च क्रूरकर्मणि राक्षसः ||

बलमन्नस्य हिंसन्ति मण्डलेन विवर्जितम् |
मण्डलानि प्रकुर्वन्ति चतुरश्रं त्रिकोणकम् ||

प्. २५६अ) क्रमद्वयं परिमाणं विस्तीर्णं मुनिपुङ्गव |
नखेनक्तनखी भुत्वा काष्ठेन व्याधिमिच्छति ||

अश्मना धनहानिः स्यान् मृण्मयेन कलिर्भवेत् ||

अतः परं प्रवक्ष्यामि आत्मज्ञानं विधानतः |
यज्ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुर्घोरात्संसारसागरात् ||

अस्त्रेण सोधयेत्पात्रं प्रणवेणासनं ददेत् |
सकलं हंस रूपं च शरीरं चिन्तयेद्बुधः ||

हृदिस्थाने स्थितं कुण्डं प्रणवे नैव शोधयेत् |
सोमसूर्याग्नि कुण्डे तु मध्यस्थं ज्योतिरुत्तमम् ||

हंसोहंसाक्षरो देवो जीवादित्यस्तु सुव्रते |
यत्र ज्वाला कलापेतो भासयेन्नाभि मण्डलम् ||

एषा ज्वाला प्रधानास्याज्जिह्वाग्रं पाति सर्वदा |
प्. २५६ब्) जठराग्निर्विचिन्त्योसौ पावकः परमेश्वरः ||

अनङ्गधेनु दुग्धा च द्वादशान्ते समाहितः |
प्राणाद्या आहुतीः पञ्च जुहुयाद्यदि पावके ||

पात्रे सङ्गृह्य तच्चैनं रेचकं नैव शोधयेत् |
पूरकेन विचिन्त्यै तत्सोमं रूपं षडानन ||

आप्यायकः स्मृत एषा पूर्णेनाथ कुशेन वा |
प्रोल्लिखेल्लक्षणं विप्रः सिद्धाकामस्तु कर्मसु ||

अतः परं प्रवक्ष्यामि कलाः षोडशसंयुतः |
सन्धयोद्वक्त्रमध्ये तु स्वाहा नैराहुती भवेत् ||

नाभि मध्ये स्मरेत् कुण्डं वक्त्र वह्नेन्दु मेखला |
तन्मध्ये संस्थितं ज्योतिश्शिवाग्निः सर्वभक्षकः ||

प्. २५७अ) पद्मसंपुटके लीन ज्वालामाला वपुः स्थिते |
द्वासप्तति सहस्राणि नाडयः परिकीर्तिताः ||

अन्नः सोमः स्रुवोहस्तौ दाता सूर्यो यजेद्धरिम् |
ब्राह्मीं समाधिमास्थाय भुङ्के ह्यन्नं चतुर्विधम् ||

प्राणोपानः समानश्च उदानो व्यान एव च |
एत्येता वायवः पञ्च शरीरेषु शरीरिणाम् ||

प्रणम्य हृदयं स्थानमपानस्य पुनर्गुदम् |
समानो नाभि देशस्थमुदानः कण्ठमाश्रितः ||

पञ्चमस्तत्र विज्ञेयो व्यानः सर्वाङ्ग सन्धिषु |
एतेषां जुहुयादन्नं शरीरं मन्त्रयेद् द्विजम् ||

एतैस्तृप्तैस्तु तुर्विधमाहारं शुक्लं पीतं जीर्णं समानं नयति |
प्. २५७ब्) * *? करणात्ममानः स्थापनाद्वासमानः |
उदानो नाम हिक्काशब्दश्छरिस्फारकास *? सोत्क्रान्ति चोदनः |
ऊर्धं नामगमनाद्बोदानः? |

व्यानोनामप्रसारणा कुञ्चनोल्लङ्घन प्लवनगमनशमनोर्थापन हसन 
गीतनृत्तवादित्राभिलाष चरित प्रवर्तको भवति |
व्यापनाद्व्यायश्छनाद्वाव्यानः |
प्राणो ह्यदित्य दैवत्यः |
* * *? सोमदैवत्यः समानस्य तु पर्जन्य उदानो भद्र? दैवतः |
व्यानं? *? विष्णु दैवत्य इत्ये *? देवताः पृथक् ||

प्राणाग्निहोत्र यत्नेन कुर्याच्चैव विधानतः |
प्. २६०) सर्वपापविनिर्मुक्तो ब्रह्मलोके महीयते ||

अनेन विधिना यच्च भुङ्के ह्यन्नं समाहितः |
तेन तृप्तेन तृप्यन्ते देवताः पितृभिः सह ||

हृदिस्था देवतास्सर्वा हृदि प्राणाः प्रतिष्ठिताः |
चतुर्विंशति तत्वानि पुरुषो हृदये परः ||

नाभेरूर्ध्वमधस्थाश्च कण्ठा धस्तात् षडङ्गुलम् |
हृदयं तद्विजानीयाद्विशस्या यतनं महत् ||

योग्निस्तृप्यति चाग्निस्तु एकस्तिष्ठति सप्तधा |
त्रैलोक्यं व्यापितं तेन यजन्ते ब्रह्मवादिनः ||

विप्रादि श्वपचान्तानां भूतानां च हितो नलः |
तस्मैता आहुतीर्दद्यात् तृप्तिर्भवति चार्धया ||

स 
###########   END OF FILE  #######