####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00529
Uniform title: prāsādaṣaṭślokīvyākhyā
Manuscript : IFP transcript T00469

Description: 
Six verses describing kuṇḍalinī and her movement.


Notes: 
Data-entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski.

Revision 0: Sept. 13, 2021.

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################




|| श्रीगुरुभ्यो नमः ||

|| अविघ्नमस्तु ||

प्रासादमूलश्लोकम् ||

षट्श्लोकं व्याख्यानम् ||

मूलात् कुण्डलिनी निवास भवनत् पद्मान्मरालस्वनो
हम्मात्र क्षणरोचिरं कुरनिभो नाभ्यन्तमास्थे शिवः |
ऊर्ध्वन्तस्य वितस्ति लंघिनिपदे वेदांगुलं हृत्कजं
फुल्लद्वह्नि शिखा प्रभातदुपरि व्याप्नोति मेधाप्लुतः || १ ||

तत्वानां कमलासनस्थ भगवन्नाथश्चतुर्विंशतेः
कण्ठोष्ठांगुलके हिमांशुतपन ज्योतिर्द्वि मात्रांकितः |
श्रुत्यन्तस्य च तत्व षट्क सहितो लक्ष्मी सहायः पुमान्
जिह्वायां चतुरंगले विषकला मात्रांकिता स्मारयेत् || २ ||

प्. २)

विद्युद्दाम रुचिर्जगत्पितृवनं मायां सहायं हां
तत्र द्व्यगुलिके प्रदीप कलिका स्पर्धालु मध्ये भ्रुवोः |
मात्रार्धेन यतन्द्वितत्वमिलितं बिन्दुं च विद्या भुजा
बिन्द्वर्द्धं पुनरर्द्ध चन्द्र रुधिरं धात्रैक पादांकितम् || ३ ||

फाले रोधिकला पुरोदित रुचिर्मात्राष्टमांशा स्मृता
दण्डष्षोडशकांशको मणिनिभः पश्चाद्बिले ब्रह्मणः |
दण्डान्तस्तदिदंकुर प्रतिभत ज्योतिस्तदर्धांशतः
मध्यात् भ्रूलतयोः भवांगुलमिते स्वीकृत्य तत्वत्रयम् || ४ ||

बिन्द्वर्धादि चतुष्पदस्य भगवानीशस्सदेश स्वयं
तस्मादूर्ध्वमथैककांगुलपदे शक्तिः कलांशाशिके |

प्. ३)

शुन्यानि त्रिकलांशतस्तदुपरि व्यापिन्यपि त्र्यंगुले
पश्चात् तद्द्विगुणांशिका युगलबिन्दूपेत शूलाकृतिः || ५ ||

षट्कोपेत शतार्द्ध पंक्ति दशक द्वन्द्वावशेषांशिका
सूक्ष्मांगी चतुरंगुले च समना पाशानुषंगावधिः |
सा शक्तिश्चतुरंगुले विजयते काप्युन्मनाख्या प्रभो
निष्टे शक्ति चतुष्टये हत शिवः कल्पार्क कोटिद्युतिः || ६ ||

प्रासादषट्श्लोक व्याक्यतम् ||

यथामति गणाधीश कृपालेशान्मयाधुना |
श्रीमत्प्रासाद सट्श्लोक्या व्याख्यानं लिख्यते लघु ||

अथ किल परमशिववाचकपंचाक्षरबीजभूतस्य हौं कारस्य त्रिकल 
पंचकलाष्टकलनवकल द्वादशकल षोडश कलादि भेदेन शिवागणमेषु 
बहुधा वर्णितत्वात् तत्र द्वादश कला प्रासादस्य मात्राभां 
कारणाख्यान स्थान शून्यांगुलाध्व सुशक्त्या कृत्योः कला व्याप्तिं 
ज्ञात्वा को वा तं मुच्यत इति मुख्यतया वर्णितत्वात् द्वादश कल 
प्रासादं षट्श्लोक्या निरुपयिष्यन् आचार्यः प्रथमं हकारस्य उत्पत्ति 
स्थान प्रभाव्याप्तिः श्लोकार्धेनाह मूलात् कुण्डलिनी निवास भवनात् 
पमां मरालस्वनोहम्मात्र क्षण रोचिरंकुरनिभो नाभ्यन्तमास्ते शिवः 
इत्यत्रैवं पद योजना | कुण्डलिनी निवास भवनात् मूलात् पसात् मरालस्वनः 
क्षण रोचिरंकुरनिभोहम्मात्र शिवः नाभ्यन्तमास्त इति | अर्त्थस्तु कुण्डलिनी 
निवास भवनात् कुण्डलिन्या शुद्धा मायाया निवासभवनमावासगृहं 
तस्मात् मूलात् पद्मात् मूलाधार पद्मात् उत्थित इति शेषः | मराज स्वनः 
हंसध्वनिः | क्षणरोचिरंकुरनिभः सौदामिनी प्ररोहतुल्यः हम्मात्र 
स्वरवर्जित व्यंजनरूप हंकारमात्रश्शिवः शिवबीजं नाभ्यन्तं 
नाभी पद्मावधि आस्ते वर्तते | याधः कुण्डलिनी शक्तिर्माया 
कर्मानुसारिणी नादबिन्द्वात्मकं कार्यन्तस्या इति जगस्थितिः शतरक्त 
संग्रह वचनात् शिवबीजस्यापि कुण्डलिशक्ति जन्यत्वं सिद्धम् |

प्. ५)

कार्पासादि संच्छन्नं कर्णरन्ध्रैस्समाहितात्माभिः हंस स्वनवत् 
सूक्ष्मनादस्य श्रूयमाणत्वात् मलालस्वन त्वं सिद्धम् | 
वाच्यवाचकयोर्भेदोक्त्या शिवत्वं सिद्धम् | उपरि वक्ष्यमाण मेधाकला 
योगाद्व्यंजन मात्रस्यात्र कथनीयत्वात् हम्मात्र इति मात्र च प्रयोगः 
कृतः | हम्मात्रश्शिव इति पाठस्सुबोधः | न हि शब्दादृते पुंसः 
प्रत्ययोस्थि कथं चनेति वचनाबोधकत्वेन प्रकाशरूपत्वमिति 
विद्युत्कान्तित्वं सिद्धं | ताभ्यन्तमिति स्थान नियमस्तु मेधा कलया रहितस्य 
तथा स्थान नियमः सहितस्य तु ब्रह्मरन्ध्र पर्यन्तमिति भावः ||

अथ मेधा कलाया मात्रा कान्ति कारणेश्वर नामधेय स्थानांगुल 
तत्वानि पादत्रयेणाह ऊर्ध्वन्तस्य वितस्ति लंघिनिपदे वेदांगुलं हृत् कजं 
फुल्लद्वह्निशिवा तदुपरि व्याप्नोति मेधाप्लुता | तत्वानां कमलासनस्थ 
भगवान्नायञ्चतुर्विंशतेः इति | अत्रैवं पदयोजना | तस्योर्ध्वं वितस्ति 
लंघिनि पदे हृत्कजं वेदांगुलं तदुपरि प्लुता फुल्लद्वह्नि शिखा प्रभा 
मेधा व्याप्नोति |

प्. ६)

तत्वानां चतुर्विंशतेः कमलासनस्थ भगवान्नाथः | अर्त्थस्तु तस्य नाभि 
पद्मस्य ऊर्ध्वमुपरिष्ठा द्वितस्थिल्लंघिनि द्वादशांगुलाति क्रान्ते पदे 
स्थाने हृत्कजः हृदयकमलं वेदांगुलं चतुरंगुलपरिमितन्तदुपरि 
तदूर्ध्वं भागे प्लुता त्रिमात्रा फुल्लद्वह्नि शिखा प्रभा दीप्ताग्नि 
समाक्रादि चतुः प्रकृति तत्वानां चतुर्विंशति तत्वानां कमलासनस्थ 
भगवान् ब्रह्मा नाथः कारणेश्वर इति | नाभि पद्मादारभ्य मेधा सहित 
हकारो हृदय कमलपर्यन्तं व्याप्नोतीति भावः ||


अथ द्वितीय श्लोकः ||

द्वितीय तृतीय पदाभ्यां रसकलान्निरूपयति |

कण्ठेष्टांगुलिके हिमांशुतपन ज्योति द्विमात्रांकितः श्रुत्यन्तस्य 
तत्व षट्क सहितो लक्ष्मी सहायः पुमान् नाथ इति पूर्वपदाध्याहारः | 
अर्त्थस्तु अष्टागुलके हृदय कमलादारभ्याष्टांगुल परिमिते कण्ठे 
कण्ठावधि स्थाने हिमांशुतपन ज्योतिश्चन्द्र सूर्य कान्तः 
द्विमात्रांकितं मात्रा द्वययुक्तः ऊकारः श्रुत्यन्तस्य श्रुतिः 
दक्षकर्णः तदन्तो वामकर्णः तत् स्थानीयः ऊकारस्तस्य तत्व षट्क सहितः 
कला विद्या रागकाल नियति पुरुषाख्य तत्व षट्क युक्तः लक्ष्मी सहाय स्थिति 
कारित्वात् रक्ष हेतु भूत श्रीसहितः पुमान्नारायणाख्यः कर्ता 
कारणेश्वर इति | हृदयकमलादारभ्य कण्ठान्तं ऊकारं व्याप्नोतीति 
भावः || अथ द्वितीय श्लोक चतुर्त्थपादेन तृतीय श्लोक प्रथमपादेन च 
विषकलामाह |

जिह्वायां चतुरंगुले विषकला मात्रांकित स्मारयेत् ||
विद्युद्दाम रुचिर्जगत् पितृवनं माया सहायं हरं इति |

अत्रैवं पदयोजना चतुरंगुले जिह्वायां मात्रांकिता 
विद्युद्दामरुचिर्विषकला जगत्पितृवनं मायासहायं हरं स्मारयेत् || 
अर्त्थस्तु चतुरंगुले अंगुल चतुष्टय परिमिते जिह्वायां कण्ठ 
मूलादारभ्य जिह्वा मूलावधि मात्रांकिता एकमात्रा परिमिता 
विद्यद्दामरुचिः विद्युर्दाम्नः तटिन्मालाया रुचिरिव रुचिः कान्तिर्यस्या तथोक्ता 
विषकला मकारः जगत् पितृवनं जगन्ति भुवनानि पितृवनं श्मशानं 
यस्य तं रुद्रस्य संहार कृत्य कर्तृत्वात् तथोक्तम् | जगत् पित्रयमिति पाठे 
सकललोक पितृस्वरूपं माया सहायं मायायाः 
मोहिन्यास्सहायस्सहकारी तं माया सहायं इत्यनेन विषकलायां 
मायातत्वमेकं तत्वतयोक्तमिति ज्ञेयं | हरं रुद्रं स्मारयेत् ध्यायेदिति | 
कण्ठ मूलादारभ्यं जिह्वामूलान्तं कर्मकारं भावयेदित्यर्थः | 
भावः ||


अथ तृतीय श्लोकं ||

द्वितीय तृतीय पादाभ्यां बिन्दुकलां निरूपयति ||

तत्र द्व्यंगुलिके प्रदीप कलिका स्पर्द्धालु मध्ये भ्रुवोः मात्रार्द्धेन 
युतं द्वितत्वमिलित बिन्दुश्च विद्या भुजा अधिष्ठितं भावयेदिति शेषः | तत्र 
स्थित्वा जिह्वामूलादि भ्रूमध्यान्ते द्व्यंगुलिके अंगुलद्वयपरिमिते 
भ्रुवोर्मध्ये भ्रूमध्यपर्यन्ते प्रदीपकलिका स्पर्द्धालु दीपज्वाला 
परिबन्धिमात्रार्द्धेन युतमर्द्ध मात्रा परिमितं द्वितत्वमिलित शुद्ध 
विद्यायां ईश्वरेण च सहितं बिन्दुं बिन्दुकलां विद्याभुजा 
महेश्वरेणाधिष्ठितं भावयेदित्यर्त्थः | तालु मूलादि भ्रूमध्यान्तं 
बिन्दुकलां भावयेदिति भावः ||

अथ तृतीय श्लोके चतुर्त्थपादेन अर्द्धचन्द्रकलां निरूपयति ||

प्. ९)

बिन्द्वर्द्धं पुनरर्द्ध चन्द्ररुचिरं मात्रैक पादांकितमिति | अर्द्धचन्द्र 
रुचिरं मात्रैक पादांकितं बिन्द्वर्द्ध भावयेदिति पदयोजना | 
अर्द्धचन्द्ररुचिरं चन्द्रार्द्धकान्त्यंकितं अर्द्धचन्द्रकल्प प्रस्थानं च 
इदं पदं कान्ति प्रस्थारयोस्साधकमिति ज्ञेयं | मात्रैक पादांकितं 
मात्राया एक मात्राया एकपाद एकांशं चतुर्भागैकांशः 
तेनांकितं लांछितं पादमात्र युक्तमित्यर्त्थः | बिन्द्वर्द्धं 
अर्द्धचन्द्रकलां भावयेदित्यर्त्थः | अर्द्धचन्द्रादि नादान्त पर्यन्तस्य 
कला चतुष्टयस्य स्थानांगुल तत्व कारणेशानमुपरि वक्ष्यमाणत्वेनात्र 
पृथक् तया न वर्णितमिति ज्ञेयम् ||

बिन्दुकलाया उपरि अर्द्धचन्द्र कला भवानिधेति भावः ||

अथ चतुर्त्थ श्लोकाद्यपादेन निरोधिकलां निरूपयति फलारोधिकला पुरोदित 
रुचिर्मन्त्राष्टमांशा स्मृता इति | फाले पुरोदित रुचिः पूर्वोक्तकान्तिश्चान्द्र 
दीप्तिरित्यर्त्थः | मात्राष्टमांशा मात्राया एकमात्राया अष्टमांशः | 
अष्टभागैक भाग कालः | एतदुक्तं भवति मकारोच्चारण 
कलार्द्धभागकालः |

प्. १०)

बिन्दूच्चारणे कालः बिन्दूच्चारणोर्द्धकालः | अर्द्धचन्द्रकालः | 
अर्द्धचन्द्रकाले निरोधि कलायाः काल इति ज्ञेयम् | रोधिकलानिरोधिकला स्मृता 
चिन्तितेत्यर्त्थः | अस्यां त्रिकोण रूपेण प्रस्तारः ||

अथ चतुर्त्थश्लोक द्वितीय तृतीय पादाभ्यान्नादनादान्त कले निरूपयति | 
दण्डष्षोडशांशको मणिनिभः पश्चात् बिले ब्रह्मणः 
दण्डान्तस्तटिदंकुर प्रतिभट ज्योतिस्थदर्द्धांशतः इति |
षोडशकांशको मणिनिभो दण्डं पश्चात् ब्रह्मणो बिले तटिदंकुर प्रभा 
ज्योति दण्डान्तस्थदर्द्धांशतो स इति शेषः इति पदयोजना 
| षोडशकांशकः मात्रयाष्षोडशकांशैक भागं मात्रायुक्तं 
मणिनिभः माणिक्य तुल्यप्रभः दण्डं नाद कला दण्डाकार प्रस्तार इति 
च पश्चान्नाद कलाया ऊर्ध्वं ब्रह्मणो बिले ब्रह्मणोबिले 
ब्रह्मरन्ध्रावधि तदर्द्धांशतः तस्य तस्य नादस्यार्द्धांशतः 
द्वात्रिंशत् भागैक भागमात्रया तटिदंकुर प्रतिभट ज्योतिः विद्युत्प्ररोह 
सदृश कान्तिः दण्डान्तः नादान्त कला व्याप्नोति इति शेषः |

प्. ११)

नादस्य पार्श्वद्वय बिन्दुयुक्त हलाकृति तया च प्रस्तारं वदन्ति | 
नादान्तस्य दक्षिणपार्श्व बिन्दुयुक्त हलवत् प्रस्तारः |

अथ चतुर्त्थ श्लोक चरत्मपादेन पंचम श्लोक प्रथमपादेन च 
पूर्वोक्तानामर्द्धचन्द्र निरोधिना नाद नादान्त कलानामंगुल तत्व 
कारणेश्वरानाह मध्यात् भ्रूलतयोर्जवांगुलमिते स्वीकृत्य तत्व त्रयम् || ४ 
||

बिन्द्वार्धादि चतुष्पदस्य भगवानीशस्सदेश स्वयं इति | भ्रूलतयोर्मध्यात् 
भवांगुलमिते बिन्द्वर्द्धादि चतुष्टयस्य तत्वत्रयं स्वीकृत्य 
भगवान्सदेश स्वयमीश इति पदयोजना | भ्रूलतयोः भ्रूवल्योर्मध्यात् 
मध्य प्रदेशात् बिन्दु स्थानादारभ्य भवांगुलमिते एकादशांगुल 
परिमित स्थाने अत्र भवशब्दो रुद्रवाची रुद्राणामेकादशतया 
अत्राप्येकादश संख्या गृहन्ते | बिन्द्वर्द्धादि चतुष्पदस्य अर्द्धचन्द्रादि 
कला चतुष्टयस्य अर्द्ध चन्द्रादि निरोधिना नादान्ताख्य कलाचतुष्टयस्य 
तत्वत्रयं सादाख्य शक्ति शिवाभि तत्वत्रयं स्वीकृत्य अंगीकृत्य भगवान् 
सदेश स्वयमीराः कारणेश्वर इत्यर्थः | भ्रूमध्यात् ब्रह्मरन्ध्रान्तं 
पादोन द्व्यंगु श्रुतेरिति वचनात् बिन्दु स्थानादारभ्य ब्रह्म 
रन्ध्रांतमेकादशांगुल प्रमाणमिति कृत्वा अर्द्धचन्द्र कलाया 
भ्रूमध्योपरि पादोन त्र्यंगुलतया एकादशांगुलान्यपि कलाचतुष्टस्य 
स्थानमिति भावः | अथांगुलि प्रमाण विवेकं षण्णव त्यंगुलायां 
पुरुषप्रमाणे पादादि मूलाधारान्तमष्टा चत्वारिंशदंगुलान्य 
परित्यज्य मूलाधारादि ब्रह्मरन्ध्रान्तमष्टा 
चत्वारिंशदंगुलान्यपरित्यज्य मूलाधारादि ब्रह्मरन्ध्रान्तमष्टा 
चत्वारिंशदंगुलेषु मूलाधारादि नाभ्यन्तं द्वादशांगुलं घोष 
स्थानं नाभ्यादि हृदय कमलान्तं द्वादशांगुलं घोष सहितं 
मेधाकला स्थानं हृदय कमलादि कण्ठं मूलान्तमष्टांगुलं घोष 
मेधा सहित रसकला स्थानं | कण्ठ मूलादि जिह्वामूलान्तं चतुरंगुल 
घोषा मेधा रस कलासहित विषकला स्थानं | जिह्वामूलादारभ्य 
भ्रूमध्य पर्यन्तं द्व्यंगुलं बिन्दुस्थानं | बिन्दु स्थानात् 
ब्रह्मरन्ध्रान्तं दशांगुलं अर्द्धचन्द्रनिरोधि नादनादान्त 
कलास्थानमिति ज्ञेयम् | मूलाधारस्थित कुण्डलिनी शक्ति जनित हंस 
निनादश्शिव बीजभूत हकार षुषुम्णा मार्गेण मेधादि कलायोग विकृतं 
पुनरपि ब्रह्मरन्ध्र समीपे नादत्वेन श्रूयमाणस्तत्रैव नादान्ततामेत्य 
ब्रह्मरन्ध्रनिलिको न भवतीति वेदितव्यम् ||

अथ पंचमश्लोक द्वितीय पादेन शक्ति कलामाह 
तस्मादूर्ध्वमथैकांगुल पदे शक्तिः कलांशांशिकेति | अथ 
तस्मादूर्द्ध्वमेकैकांगुल पदे कलांशाशिका शक्तिरिति पदयोजना | 
अर्त्थस्तु अथेति नादान्तनिरूपणानन्तरन्तस्मात् ब्रह्म सिलादूर्द्ध्वं उपरि 
एकैकांगुलपदे एकैकांगुल परिमिते स्थाने कलांशांशिका 
चतुष्षष्ठ्यैक भागे मात्रायुक्ता शक्तिश्शक्ति कलायुक्त भावनीयेति शेषः 
| अस्य वामपार्श्वे बिन्दुयुक्त हलाकृति प्रशस्तारा शतसूर्य प्रभा शक्त्यादि 
कला चतुष्कस्या नाहत शिवः कारणेश्वर इति ज्ञेयम् || अथ पंचमश्लोक 
उत्तरार्द्धेन मेधादि शक्त्यन्त कला नवक मध्यगत शून्यगमं च 
व्यापिनी कलां च निरूपयति | शून्यानि त्रिकलांशतः तदुपरि त्र्यंगुल 
तद्विगुणांशिका युगल बिन्दूपेत शूलाकृति व्यापिनीति | अर्त्थस्तु 
त्रिकलांशतः मेधादि कलात्रय विभाग शून्यानि शून्यत्रयं मेधा रस 
विषयावसाने प्रथम शून्यं बिन्द्वर्द्ध चन्द्रनिरोधिन्युपरमेत् | द्वितीयं 
शून्यं || नाद नादान्तं शक्ति कलावसाने तृतीयं शून्यमिति ज्ञेयम् | 
मेधादिकार्काख्य कलासु मध्यात्रिकत्रिकाणां विरहान्ति शून्यं 
एकैकहाने रूपरि त्रिशून्यं शून्यात्परं योजयामि शैवमिति वचनात् 
पश्चात् शक्तिकला निरुपणानन्तरन्तदुपरि ब्रह्मरन्ध्रोर्ध्वगत 
एकांगुलादुपरि त्र्यंगुले अंगुलत्रय परिमिते स्थाने तद्द्विगुणांशिकाः 
तस्याः पूर्वोक्त चतुष्षष्ठि संख्यायां 
द्विगुणमष्टाविंशत्यधिकशतं तदांशता अष्टाविंशत्यधिक 
शतांशैक भाग समान मात्रायुगल बिन्दूपेत शूलाकृतिः बिन्दु द्वय 
सहितं त्रिशूल भाग प्रस्तारादक्षबिन्दु शूलाकृतिरिति केचित् वदन्ति | व्यापिनी 
व्यापिनी कला भावनीयेति शेषः | अस्यास्सहस्रादित्य सदृशी प्रभा अनाहत 
शिव एव कर्ता ज्ञतव्यः |

प्. १५)

अथ षट्श्लोक पूर्वार्द्धेन समानकलां निरुपयति ||-

षट्कोपेत शतार्द्ध पंक्ति दशक द्वन्द्वावशेषांशिका सूक्ष्मांगी 
चतुरंगुलेथ समना पाशानुषंगावधिः इति | अथ चतुरंगुले षट्कोपेत 
शतार्द्धपंक्ति दशक द्वन्द्वावशेषांशिका सूक्ष्मांगी 
पाशानुषंगावधिस्समना इति पदयोजना | अर्त्थस्तु-

अथ व्यापिन्यन्तरं चतुरंगुले ब्रह्मरन्ध्रोर्ध्व चतुरंगुलादुपरि 
अंगुलचतुष्टय स्थाने षट्संख्या सहितं शतार्द्ध पंचाशत् पंक्ति 
दशक द्वन्द्वंश तद्वय माहत्य षट्पंचा(श)दुत्तर द्विशत् भागेक 
भाग मात्रायुक्ता अत एव सूक्ष्मांगी अनति सूक्ष्म कालपरिच्छेद्या 
पाशानुषंगावधिः पाशप्रसक्ति पर्यन्ता समनान्तं पाशजालमुन्यन्ते 
परश्शिव इति वचनात् समना समना कला भावनीयेति शेषः | यावन्मनः 
प्रवृत्तिः तावत्पाशानुषंगः | यदा मनो व्यापार शान्तिः तदा 
पदप्राप्तिः | यथा शतरत्न संग्रहे-

यदा मनः परतत्वे लब्ध लक्षिर्निलीयते |

प्. १६)

तदा ह्यशेष विज्ञानं विनाशमुपगच्छतीति ||

सूत संहितायामपि-

चित्तव्यापारनाशे तु तदभावं सुरर्षभाः |
स्व प्रकाशेन जानाति सुषुप्तौ वेदनामपीति ||

सिद्धान्त दीपिकायामपि-

अभावे भावमाश्रित्य भावं कुर्यान्निराश्रयम् |
अमनस्ते मनः कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् | इति |

नेन्द्रियाणि न च प्राणेन मनेधिषणैषणा |
नाहमस्मि न चात्यस्मिन् चित्तस्य प्रलयेन तु |
चित्तक्षयात् पराव्याप्तिरिति सत्यं गणांबिके ||

इति च | प्रकृतमनुसरामः-

मनसा सह सा समना इति समना शब्दार्त्थः |

अस्याः प्रस्तारः बिन्दु द्वन्द्व मध्यगत टकारवत् कोटि सूर्यतुल्य षट् | 
अथ षष्ठश्लोकोत्तरार्द्धेनोन्मना कला निरूपणं च शक्ति व्यापिनी 
समनोन्मनां कारणेशं चाह सा शक्तिश्चतुरंगुले विजयते 
काप्युन्मनाख्य प्रभोरिष्टोक्ति चतुष्टये हत शिवोः कल्पार्क कोटि द्युतिरिति 
इत्थं पद योजना | चतुरंगुले उन्मनाख्या कल्पार्क कोटिद्युतिः प्रभा कापि 
शक्तिर्विजयते | इष्टे शक्ति चतुष्टये हत शिवो विजयत इति | अर्त्थस्तु चतुरंगुले 
ब्रह्मरन्ध्रोर्ध्व गताष्टांगुलो परिगत चतुरंगुल माने शक्त्यादीनां 
विलस्योर्ध्वे खत्रिवेद युगांगुलमिति वचनात् उपरितन युगांगुल इत्यर्थः | 
कल्पार्क कोटि द्युतिः प्रलयोजृभत् कोटिसूर्य प्रकाश उन्मनाख्यागत मनो 
यस्यास्सा तथोक्ता | उन्मना इत्याख्या यस्यास्सा उन्मनाख्या मनो व्यापार 
शान्तिप्रद प्रभोः परमशिवस्य कापि अनितर साधारणी सा प्रसिद्धा शक्तिः 
पराशक्तिर्विजयते लोकोत्तरत्वेन वर्तते | ननु मनस आत्म तत्व चतुर्विंशत्यन्त 
श्रूतत्वात् विद्या तत्व सप्तकं शिवतत्व पंचकं च इच्छा ज्ञान क्रिया 
शक्तिश्चादि शक्तिश्चातीत्यवर्तमानायाः पराशक्तेः कथमुन्मनात्वमिति 
चेदुच्यते | इच्छा शक्ति कार्यभूतं ईश्वर तत्वं ज्ञान शक्ति कार्यभूतं 
शुद्ध विद्यातत्वं क्रिया शक्ति कार्यभूतं शक्ति तत्वमिति च ईश्वरतत्व 
प्रेरणाय रागतत्व प्रवृत्तिः शुद्ध विद्यातत्व प्रेरणायां विद्या तत्व 
प्रवृत्तिः शक्ति तत्व प्रेरणायां काल तत्व प्रवृत्तिरिति च | रागतत्वेन मनस्तत्व 
प्रवृतीः अशुद्ध विद्यातत्वेन बुद्धि तत्व प्रवृत्तिः काल तत्वेनाहंहार तत्व 
प्रवृत्तिरिति च मनो बुद्ध्यहंकार योगात्मतत्व व्यापार इति च | 
सर्वागमार्त्थः | तस्मादिच्छा ज्ञानक्रियाकार्य भूतानि सकल तत्वान्यपि 
तत्र मनस इच्छा शक्ति स्वरूपत्वे सिद्धान्त रहस्य सारोक्त सम्मति वचनं 
यथा अक्षाणां विषय प्रवृत्ति करणं संचारि शीघ्रं सदा संकल्पं 
कुरुते वधान जननं त्विच्छा स्वरूपं मनः | इति | तस्मादिच्छा शक्ति 
स्वरूपस्य मनस्तत्वस्य शान्तौ क्रिया ज्ञान शक्त्यौरपि शान्तिरेव युक्ताः | 
इच्छा शक्तौ ज्ञान क्रिया शान्तिः कुत इति चेदुच्यते | पराशक्तेः 
सहस्रांशादादिशक्तेस्समुद्भवः | आदि 
शक्तेस्सहस्रांशादिच्छाशक्तिसमुद्भवः | इच्छा शक्तेस्सहस्रांशात् 
ज्ञानशक्तिसमुद्भवः | ज्ञानशक्तेस्सहस्रांशात् क्रिया शक्ति समुद्भवः 
इति वचनात् ज्ञानक्रियोरिवच्छैव कारणं तस्मात् कारण भूते इच्छाशक्ति 
शान्तौ कार्यभूत ज्ञानशक्ति क्रिया शक्त्योरपि शान्तिरित्यदोषः | 
तस्मादिच्छा भावो ज्ञानक्रिययोरभाव एव युक्तः इत्युक्तम् |

प्. १९)

ननु ज्ञानाभावे कथमिच्छा प्रवृत्तिरिति चेत् सत्यं | ज्ञानेन इच्छा क्रिये 
इच्छया ज्ञानक्रिये | क्रियया ज्ञानेच्छे इत्यन्योन्यान्तर्गतत्वं शक्तित्रयस्य 
सकलागमाभिमतमेव | तथापि सत्यानन्द ज्ञानरूपिण्यां पराशक्तौ 
इच्छाज्ञान क्रियाशक्ति नामन्तर्भाव कथनादखण्ड ज्ञान 
स्वरूपिण्याः पराशक्तेः सन्निधानान् प्रथममिच्छा शक्तेरेव जननमिति 
युक्तं इच्छा शक्तिरूप मनश्शन्तौ सर्व वित्त शान्तिर्भवतीत्युक्तं 
उन्मन्यन्ते परश्शिव इति प्रकृत मनुसरामः | इष्टे पूर्व प्रतिपादिते शक्ति 
चतुष्टये शक्ति व्यापिनि समनोन्मनाख्य शक्ति चतुष्के अनाहतशिवः शिवतत्व 
कर्ता कारणेश्वर इति शेषः | द्वादश कलानां स्वरूपन्निरुप्यते | मनो 
व्यापाराशान्तौ उन्मना कलानुभावः | प्रशान्त मनो व्यापारस्यात्मनो 
यदा मनो व्यापारस्संभवति तदा समना कलानुभावः मनसो नानाविध 
व्यापार इति दशायां व्यापिनी कलानुभावः | मन्त्रोच्चारणोद्योग शक्ति 
सद्भावानु समये शक्ति कलानुभावः | नाद प्रारंभ समये नादान्त 
कलानुभावः | निर्विकल्परूपेण मन्त्रावसाने श्रूयमाण शब्दानु 
सन्धाने नाद कलानुभावः |

प्. २०)

बिन्दुच्चारणस्य तृतीय भागोच्चारणावसाने निरोधिनी कलानुभावः | 
बिन्दोरुत्तरार्द्धौच्चारण दशायामर्द्धचन्द्र कलानुभावः | विषकलाया 
उपर्युच्चारितस्य बिन्दोरनु सन्धानु समय एव बिन्दु कलानुभावः | 
अनन्तरम्मकारोच्चारणे विषकलानुभावः | ऊकारोच्चारणे 
रसकलानुभावः | औकारोच्चारणे मेधा कलानुभावः इति सृष्टि क्रमः | 
कथमुन्मनामारभ्य पूर्व पूर्व कलाया उत्तरोत्तर कला जन्यत्वमिति 
चेदुच्यते | मेधा कारणेश्वर भूतस्य ब्रह्मणः रस कारण विष्णु 
जन्यत्वं रसकारणविषोः विषकारणरुद्रजन्यत्वं विषकारण रुद्रस्य बीज 
कारण महेश्वर सृज्यत्वं बिन्दु कारण महेश्वरस्य अर्द्धचन्द्र निरोधि 
नादनादान्त कारणेश्वर सदाशिव सृज्यत्वं अर्द्धचन्द्र 
निरोधिनादनादान्त कारण सदाशिवस्य शक्ति व्यापिनी समनोन्मना 
कारणेश्वर भूतानाहत शिव सृज्यत्वं सकलागम सिद्धमित्येवोत्तरोत्तरस्य 
पूर्व पूर्व सृष्ट्यत्वमित्यदोषः ||

प्. २१)

अथ लय प्रकारो लिख्यते-

मूलाधारस्थित कुण्डलिनी शक्तिनी तस्या जपा मन्त्रमयस्य इच्छा स्वरूपस्य 
प्राणात्मक शिवबीज हकारस्य नाभि पद्म पर्यन्तं हकारी रूपत्वेन 
व्याप्तिः | पश्चान्मेधायोगात् हौकारत्वेन हृदयकमल पर्यन्त व्याप्तिः | 
बिन्दूच्चारणोत्तरार्द्ध समये अर्द्धचन्द्रस्य व्याप्तिः | बिन्द्ववसाने समये 
निरोधिनी व्याप्तिः | एवम्मेधादि निरोधिनी पर्यन्तम्मूलाधारोत्थित सूक्ष्म 
नाद हकारस्य मन्त्रजापक कल्पित कलायोगः | पश्चात् सूक्ष्मतया स्व 
संवेद्यो नादः | तस्य निरोधिन्या ऊर्ध्वं नादान्त स्थान ब्रह्मरन्ध्र 
प्रदेशे लयः | नाद लयानन्तरं नादान्त कला स्वकारणशक्ति कलायां 
लीना भवति | शक्ति कला व्यापिनि कलायां व्यापिनि कला समना कलायां 
समना कलाप्युन्मना कलायां लीना भवति | उन्मना कलाया अनुभवो 
लिख्यते | पृथिव्यादि षट्त्रिंशत् तत्वानि विहाय तत्काल समुद्भूतेच्छा 
ज्ञानक्रियाभिः शिवान्तपरां प्राप्य स्वयमपि पररूपी सन्निच्छा 
ज्ञानक्रियाश्च विहाय परया योगं च विज्ञाय यदा तिष्ठति तदा 
स्यादुन्मना कलानुभावः |

प्. २२)

तदानीं परमानन्द स्वरूपस्य परशिवस्य साक्षात्कारः ||
प्रकृतमनुसरामः | एवं द्वादशकला निरुपणम् ||

द्विरष्टक कलोपेतं प्रासादं यो न विन्दति |

नासौ मन्त्री नवाचार्यो वृथा क्लिश्यति कर्मस्थिति वचनात् षोडशकला 
प्रासादोपि प्रदर्श्यते | व्यापिनी कलया उर्द्ध्वं समना कलाया अधस्थात् 
व्योमरूपा अनन्ता अनाथा अनाश्रता इति कला चतुष्टय कल्पनात् षोडश कला 
भवति |
व्यापिनी समनान्तस्ते व्योमगानन्त संज्ञके |
अनाथानाश्रताभ्यां च युक्तो द्व्यष्टकलश्शिव इति वचनात् ||

अथ समयस्य कलाः पंच विशेषस्याष्टकं भवेत् इति वचनात् 
पंचकलाष्टकलौ प्रासादौ निरुप्यते || तत्र पंचकलो यथा सिद्धान्त रहस्ये-

अकारश्च उकारश्च मकारो बिन्दु नादकम् |
हकारसिद्धि विकृतिं कलापंचक मुच्यते | इति |

औकार षष्ठ भान्तैश्च बिन्दु वृत्तार्द्ध नादकैः |
शक्त्या समनया चैव युक्तोद्यष्टकलश्शिव इति |
अत्रापि हकारसन्धि विकृतत्वमुन्नेयम् ||

प्. २३)

एवमष्टकला प्रासादः ||

अथ प्रासादस्यावस्थोच्चारणादि लक्षण वचनानि लिख्यते-
अवस्था यथा बीजस्योच्चारणं जाग्रं स्वप्नो बिन्दु परिग्रहः |
सुषुप्तिर्नाद संयोगात् तुर्यं स्याच्छक्ति संग्रहः |
तुर्यान्तस्तु लय स्थानं परमेहसि पठ्यते | इति |

अथोच्चारण लक्षणं-

स्थूलं सूक्ष्मं परं ज्ञात्वा कर्म कुर्याद्यथेप्सितम् |
स्थूलं शब्द इति प्रोक्तं सूक्ष्मं चिन्तामयं भवेत् |
चिन्तया रहितं यत्तु तत्परं चेति कीर्तितम् | इति

आणव शाक्त शांभव भेदाच्च त्रिधोच्चारः-

ध्यान स्थानाधिनाथोच्चारण समुचितो

यो भवेदाणवोसौ चिन्तामात्रस्तु शाक्तस्मरण 
समुदितश्शांभवश्चित्सभेश इति ||

आधि भौतिक माध्यात्मिकमाधि दैविकमित्यतित्रय स्थूलं वर्णाकृतिं 
विद्यात् सूक्ष्मन्तच्छब्द उच्यते | वर्णाभिमानिनं यत्तु तत्परं चेति कीर्तयेत् | 
प्रस्तार विस्तारस्तै मित्यानु सन्धानैः पंचावस्थां वर्णयति | अत्र 
कलानां त्रिकोण हला कृति त्रिशूला कृत्यादिना लेखनं प्रस्तारः ||

प्. २४)

अथ विस्तारः-

धाम लिंगांग बेरादि सप्तयोनि षडध्वसु |
आधि भौतेपि चाध्यात्मे विस्तारो दर्शनम्मनोरिति ||

निस्तारो मन्त्राणां त्रिकल पंचकलाष्टकला द्वादश कलत्वेन ह्रस्व दीर्घ 
प्लुतानान्ताश्चत्वारस्ते क्रमेण तु | इति वचनात् सिद्धम् |

न निद्रा चैव चित्स्वप्नो न शब्दाद्या न जागरः |
चिन्मात्रं तत्परं ज्ञेयं त्याग ग्रहण वर्जितम् || इति

अनुसन्धानमिदम् | अधस्तैमित्यं मनश्चक्षुद्वयोर्वृत्तिः प्रोक्तौ हि शशि 
भास्करौ |
चन्द्रार्क नाशे यजनं सर्वसिद्धिकरं परमिति ||

उच्चारणादि पंचावस्था यथा-

स्थूलशब्दगतिरेति बिन्दुनांसोपि नादमयमेति शक्तिताम् |
शक्तिरप्यनुलयेन चित्पदन्तल्लयो न भवतः प्रसादत इति ||

अथात्ममन्त्रनाडी ||

अथात्म मन्त्रेश नाडी शक्ति व्यापिनी समना तत्व संज्ञक सप्तसमरसा 
यथा-

आत्मन्यादौ समरसो मन्त्रो ज्ञेयो द्वितीयकः |

प्. २५)

तृतीय नाडि संज्ञस्तु शक्तौ पश्चाच्चतुर्त्थकम् |
पंचमो व्यापिनी स्थाने षष्ठस्तु समनाश्रमः ||

तत्वे समरसो देवि सप्तमस्तु विधीयते |
शिष्यात्मनस्तु संगृह्यं पूर्वोक्त विधि मार्गतः ||

पश्चादात्मनि संपूज्य लोलीभूतं विचिन्तयेत् |
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्शिव एव च ||

तस्मात् समुच्चरेन्नादो यावत् शक्तौ लयं गतम् |
शक्तिमध्ये गतो नादश्शक्त्यात्या तु विधीयते ||

सर्व शक्ति मयन्तत्र सर्वसमरसं भवेत् |
तदूर्ध्वं व्यापिनी व्याप्या सर्वतन्मयतां व्रजेत् ||

तदूर्ध्वं समनां प्राप्य तन्मयत्वं व्रजेत्पुनः |
अध्वानं व्याप्य सर्वन्तु समरस्येन संस्थितः ||

यत्र यत्र मनो याति ज्ञेयं तत्रैव चिन्तयेत् |
एवं समरस प्रोक्तो विषुवन्तु निबोधमे ||

अथ प्राण मन्त्रनाडी प्रशान्त शक्तिकाल मनस्संज्ञक सप्तविषुव 
लक्षणानि यथा-

प्राणो मन्त्रस्ततो नाडी प्रशान्तश्शक्तिरेव च |
कालोमरश्व विषवं प्रविभास्तदुच्यते ||

आत्मानन्तु मनः प्राणे संयोज्य विषुवं भवेत् |
मन्त्रमुच्चारयेद्यावत् यावत्नान्यमना भवेत् ||

प्. २६)

सर्वासामेव नाडीनां मध्ये वासं व्यवस्थिता |
सुषुम्ना नाडिसंज्ञाया नाडीशक्त्या शिवंगता ||

तत्र प्रवाहयेन्नादन्नाडी विषुवमुच्यते |
प्रशान्तन्तु मनो ज्ञेयं प्रशान्तेन्द्रिय गोचरम् ||

प्रशान्तस्तिमिते ज्ञेयस्तिमितो निश्चलस्मृतः |
तुटिष्षोडशिकायान्तु प्राणस्यान्ते व्यवस्थिता ||

प्राणयेषन्त्रिधाकालं कृत्वा चैवं त्यजेत्पुनः |
अपरश्शक्तिमूर्द्धस्थो व्यापिन्यान्तु द्वितीययकम् ||

तृतीयस्समना स्थाने काल्यं विषुवमुच्यते |
उन्मना परतो देवी तत्रात्मानन्नियोजयेत् ||

तस्मिन्युक्तस्तदाह्यात्मा तन्मयस्तु प्रजायते |
विषुवं विधिवत् ज्ञात्वा को न मुच्येत बन्धनात् ||

इति प्रासाद षट्श्लोक्या व्याख्यानं लिखितम्मया |
सम्यगालोच्य विबुधः को न मुच्येत बन्धनात् ||

इति षट्श्लोकं व्याख्यनं समाप्तः ||


श्रीगुरुभ्यो नमः ||

मीनाक्षि शिव सुन्दर पाण्य स्वामिने नमः ||

शिवज्ञान बोधम्

|| सूत्रं ||

स्त्री पुन्नपुंसकादित्वाज्जगतः कार्यदर्शनात् |
हस्ति कर्ता ससृत्वैतत् सृजत्यस्मात् प्रभुर्हरः || १ ||

अन्यस्सन् व्याप्तिनोनन्यः कर्ता कर्मानुसारः |
करोति संहृतिः पुंसामाज्ञया समवेतया || २ ||

नेतितो ममनोद्रेका दक्षो परति बोधतः |
स्वापो निर्भोगतो बोधो बोधृत्यादस्त्यणुस्तनौ || ३ ||

आत्मान्तः करणादन्योप्यन्यतो मन्त्रिभूपवत् |
अवस्था पंचकस्तस्यान्मलरुद्ध स्वदृक् क्रियः || ४ ||

विदन्त्यक्षाणि पुंसार्त्थान्न स्वयं सोपि शंभुना |
तद्विकारि शिवश्चेन्न कान्तो यावत् सतन्नयेत् || ५ ||

अदृश्यं चेदसद्भावो दृश्यं चेज्जडिमा भवेत् |
शंभोस्तद्व्यतिरेकेण ज्ञेयं रूपं विदुर्बुधाः || ६ ||

न चित् चित्सन्निधौ किन्तु न वित्तस्ते उभेमिथः |
प्रपंच शिवयोर्वेत्तायस्स आत्मा तयोः पृथक् || ७ ||

स्थित्वा सहेन्द्रिय व्याधैस्त्वान्नवेत्सीति बोधितः |

प्. २९)

शक्त्यैतान् गुरुणानन्यो धन्यः प्राप्नोति तत्पदम् || ८ ||

चिद्दृशात्मनि दृष्ट्वोशित्यक्त्वा वृत्ति मरीचिकाम् |
लब्ध्वा शिवपदं चाया ध्यायेत् पंचाक्षरीं सुधीः || ९ ||

शिवेनैक्यं गतस्सिद्ध तदधीन स्ववृत्तितः |
मलमायाद्यसंपृष्टो भवति स्वानुभूतिमात् || १० ||

दृशो शर्शयिते वात्मा तस्य दर्शयिता शिवः |
तस्मात् तस्मिन्परां भक्तिं कुर्यादात्मोप कारके || ११ ||

प्. ३०)

मुक्तैः प्राप्य सतस्तेषांभजेद्वर्षं शिवालयम् |
एवं विद्या शिवज्ञान बोधे शैवार्त्थ निर्णयः || १२ ||

शिवज्ञानबोधसूत्रं-

प्रासादं पंचधा प्रोक्तं तद्भेदं वक्ष्यते क्रमात् |
शुद्धमूलन्तथा तत्वं आदिरात्मा च पंचधा ||

शुद्धं हं | मूलं ह्रौं | तत्वं हं | आदि हौं | आत्मा हंसः | ओं 
हां हं शिवाय नमः || ओं हां हौं शिवाय नमः | ओं हां हं 
शिवाय नमः | ओं हां हौं शिवाय नमः | ओं हां हौं सः शिवाय 
नमः ||

मूलमावाहने नैव तत्तत् ब्रह्मषडंगकम् |
तत्तत्सद्येन पाद्यन्तु वामेनाचमनीयकम् ||

अघोरेणाम्बरन्दत्वा भूषणं पुरुषेण तु |
अर्घ्यमीशांकरेणैव गन्धं वै हृदयेन तु ||

शिरसा कुसुमन्दद्यात् धूपन्तु शिखया ददेत् |

प्. ३१)

दीपन्तु कवचेनैव नेत्रे आरात्रिको भवेत् ||

मुखे पुष्पन्तु समृज्य अस्त्रन्तु उपचारके |

सद्योजाताय नमः आवाहनं | वामदेवाय नमः इति स्थापनं | अघोराय 
नमः सन्निधानं | तत्पुरुषाय नमः सन्निरोधनं | ईशानाय नमः 
अवकुण्ठनं | सम्मुखीकरणं | सुप्रसन्नं |

वरदं ||

पंचब्रह्म-

ईशानाय नमः | तत्पुरुषाय नमः | अघोराय नमः | वामदेवाय नमः |  
सद्योजाताय नमः || ५ ||

षडंगं-

हृदयाय नमः शिरसे स्वाहा शिखायै वषट् कवचाय हुं | नेत्रत्रयाय 
वौषट् अस्त्राय फट् || ६ ||

सद्योजाताय नमः इति पाद्यं वामदेवाय नमः आचमनं | अघोराय 
नमः अम्बरं | तत्पुरुषाय नमः भूषणं | ईशानाय नमः हृदयाय 
नमः इति गन्धं शिरसे नमः पुष्पं शिखाय नमः धूपतं | कवचाय 
नमः दीपं | नेत्रत्रयाय नमः आरात्रिकं | अस्त्राय नमः मुखे पुष्पं || 
१६ ||

शुभमस्तु || सुब्रह्मण्य गुरवे नमः

आवाहनं स्थापनं च सान्निध्यं सन्निरोधनम् |
सम्मुखीकरणं चैव अवकुण्ठनमेव च |

प्. ३२)

सुप्रसन्नं च वरदं अष्टमुद्राः प्रकीर्तिताः ||

नमोस्तु स्थाणु भूताय ज्योतिलिंगावृतात्मते |
चतुर्मूर्ति वपुच्छाया भासितांगाय शंभवे ||

ध्वनि मन्त्रं

शिवशिवचरणं शिवानन्दं शिव शिवाय नमः ||

प्रासादमन्त्रं ||

श्रीमत्स्कन्दगुरोश्शिवेन कथितं प्रासाद मन्त्रो यथा
प्राणो मेधा क्षमाख्यस्तुदुपरिगरलश्चेतनार्द्धोब्जमूर्ध्वम् |
दण्ड स्यात्परतस्तु शक्तिरपरा ज्ञेयोन्मनान्ते शिवो वाच्यश्शक्ति कलस्तथा 
शशिकलोप्येवं विवस्वत्कलः ||

गुरूणाम्मध्ये सुब्रह्मण्यस्यापि गुरुत्वाद्वा अगस्त्यादीनां गुरुत्वेन वा 
गुरोरित्युक्तं भवति | अनेन सुब्रह्मण्यस्य गुरुत्व विशेषणेन गुरुणामेव 
प्रासादमन्वोपयोगः नान्येषामिति द्योतितम् ||
शिवो श्रीकण्ठ परमेश्वरेण प्रासादः कथितः वर्णतः स्वाभिमतः इति 
भावः अत्र प्रासाद शब्द निर्वचनं शुद्धाख्यायामुक्तं | तद्यथा-

प्राशब्दस्याच्छिवज्ञानं साशब्दो गतिरुच्यते |
दशब्दोमत्स्वरूपं स्यात् प्रासादमभिधीयते ||

ज्ञानेन मुक्तिदं यस्मात्तस्मात् प्रासाद उच्यते |
शिवं ज्ञानात् परज्ञानन्तत्समं च न विद्यते ||

एतत् परमं ज्ञानं प्रासादं चेति कीर्तितम् |

सार्द्धत्रिशक्त्या प्रासादलक्षणमुक्तं तद्यथा-

षष्ठं त्रयोदशान्तं च पंचमे विनियोजयेत् |
शिवन्तन्तु विजानीयान्मन्त्र मूर्तिस्सदाशिवे ||

तथा सर्वज्ञानोत्तरे-

प्रासादं षष्ठ संयुक्तं पुनष्षष्ठान्त योजितः |
शिवशक्ति समायुक्तं मूलमन्त्रमिहोच्यते | इति

तमेवात्र दर्शयति यथेत्यादिना प्राणहरः मेधा औकारः क्षमा ऊकारः 
तदुपरि तदूर्ध्वं गरलं विषं मकारं | चेतना बिन्दुः | तथा मन्त्र 
निखण्डौ-

गगन कुटिलं शून्यं व्योम माया शिवत्वन्नभसलकुली लक्ष्मी पंचकं 
प्राणघोषः प्राण शब्देन हकाराक्षरमुच्यते |

औकारो दर्शनान्तं च चोल्कामुख्या परस्तथा |
अन्वाहार्यश्चरोमेधा हृषीकेशो जनार्दनः ||

मेधाशब्देन औकार उच्यते
पंचमं चेतना सुमनामूर्ध्नः कथ्यते तु विधिस्तथा |

चेतना शब्देन बिन्दुरुच्यते इति | पर्याय क्रमेणमन्तव्यामादि 
नवात्मकत्वान्नवसंख्या लक्ष्यते | तत्संख्याभिः कलादिर्युक्तश्शिवः 
वाच्या उक्तप्रकारेण वाच्यः | कलश्शिव इति भावः | तथागमः-

सान्तम्मेधा च षष्ठं च भान्तं बिन्द्वर्द्ध चन्द्रके |
नादस्तदुर्द्ध्वगा शक्तिरुन्मनानवधा शिवः || इति

वक्ष्यमाण प्रकारेण शशिकलष्षोडशकल प्रासादश्शिवो वाच्यः | एवं 
वक्ष्यमाण प्राकारेण विवस्वत्कलः द्वादशकला प्रासादश्शिवोपि वाच्या 
इत्यन्वयः | विंशति षोडशधा भेद द्वादशन्दशधा नव 
अष्टमः षष्ठमः पंचाकला इति भेदात् प्रासादोष्टविधः | अष्टौ प्रासाद 
भेदस्स्यात् शिवमन्त्रं सदा जपेत् | इत्थमष्टविध प्रासाद मध्यस्थमेवं 
प्रासादत्रयं प्रस्तुतं

सकलं निष्कलं शून्यं खलढ्यं कमलंकृतम् |
क्षपणं क्षमयन्तस्थं कण्ठेष्यं चाष्टमं स्मृतम् ||

इत्येवमष्टविध प्रासादमध्यगन्तत्स्वरूप विनियोगादिकमुत्तरत्र 
ग्रन्थकार एव वस्यति | तत्स्वरूपमुत्तरत्र वक्ष्यामः |

ततः द्वादशकला प्रासाद मन्त्रोद्धार विधिमाह-

शून्ये चण्डाशुकोणे पशुरपि च ततो लम्बनाद्धाब्जरोधि-
र्दण्डोद्दण्डान्त शक्ति ह्युपरि च समना चोन्मना व्यापिकांन्या |
अर्कांशे व्यापिकान्ते वियदपि च घनानन्त संज्ञा * * * * * * *
* * * * * * देनाश्रिते वा प्राभिव समना षोडशांशे तथान्या || इत्यादि श्लोक

चतुष्टयं स्रग्धरा वृत्तं | शून्यहकारे तथोक्तं-

तादं गुह्यं परं जीवो देही भूतं च पंचमम् |
सान्तं तत्वान्त भूतान्तं शिवार्णं शक्त्यमव्ययम् ||

एते पर्याय नामानि हकारस्य विधीयते |
वाङ्मनोतीत भावत्वात् शून्य चेति प्रकीर्तितम् ||

अन्येषां निर्वचनं तत्रैवोक्तं ग्रन्थ विस्तार भयान्न लिख्यते | 
चण्डांशुः आदित्यः अनेन अकाराक्षर उच्यते | तथा निखण्डुः |

अकारो विष्णुरादित्यो वासुदेवो महाबलः |

प्. ३६)

श्रीकण्ठो नरकादिस्तु ब्रह्मी पु.योदराकृतिः | इति |

कोणं उकारः | ऊकारस्य दीर्घ कोणत्वा दुकारस्य ह्रस्व कोणतया कोण 
शब्दस्य वाच्यत्वं निखण्डुः | आत्मा मकारः | ततः अनन्तरं | लंबना 
बिन्दुः | अर्द्धाब्जं खण्डचन्द्रः | रोधिनी रोधि | दण्डो नादः दण्डान्तः 
नादान्तः शक्ति वामपार्श्व बिन्दुयुक्त सीराकृतिः | तदुपरि शक्तेरूर्ध्वं 
ससमनासोन्मना अन्याव्यापिका समनासहिता व्यापिका शक्तिः | व्यापिका 
समना चोन्मना च इत्यर्थः | इत्थमंकारांशे द्वादश कला प्रासादे शिवो 
वाच्य इत्यानुषंगः | तथोक्तम्-

अकारश्च उकारश्च मकारो बिन्दुरेव च |
अर्द्धचन्द्रो निरोधी च नादो नादान्त एव च ||

शक्तिश्च व्यापिनी चैव समना चोन्मना तथा |
समनान्तं पाशजालं उन्मत्यन्ते परश्शिवः ||

अथ षोडशकला प्रासादः ||

व्यापिकान्ते व्यापिकायाः अन्ते अकाराक्षरमारभ्य व्यापिका शक्त्यन्त 
द्वादश कला पूर्ववत् ग्रहणं तदुपरि घनावियत् व्योम संज्ञा अनन्त 
संज्ञा अनाथा अनाश्रता एतच्चतुष्टय ग्रहणं मध्ये प्रागिव तदुपरि 
पूर्ववत् |

प्. ३७)

ससमना समना सहिता अन्या उन्मना द्वादशकला प्रासादवदुपान्ते 
समनान्ते उन्मनेत्यर्थः | इत्थंषोडशांशे प्रासादश्शिवो वाच्य 
इत्यनुषंगः | न थोक्तं सिद्धान्त रहस्ये-

समना व्यापिकान्तस्थे व्योमांगानन्त संज्ञके |
अनाथानाश्रतेत्येवं ज्ञेयो ह्यष्ट कलश्शिवः || इति |

तथा सर्वमुक्तं-

अकारश्च उकारश्च मकारो बिन्दुरेव च |
अर्द्धचन्द्रो निरोधी च नादो नादान्त एव च ||

शक्तिश्च व्यापिनी चैव समना चोन्मना तथा समनान्तं पाशजालं 
उन्मन्यन्ते परश्शिवः |

एवं षोडशधा भेदः कला प्रासाद उच्यते | इति ||

चण्डांशु शब्देन तत्प्रवेश वह्नि लक्षणया वह्नि शिखाप्रभव मेधा 
भूतस्य औकारस्य ग्रहणे कोणपदेन दीर्घकोण भूतस्य ऊकारस्य ग्रहणे 
सति औकार ऊकारादि प्रासादोपि सूचितः | तदुक्तं प्रासादोपनिषदि-

पंचदीर्घं मृत्युरूपं भूषणं बिन्दुरूप च |
खण्डचन्द्रो निरोधी च नादो नादान्त एव च ||

प्. ३८)

शक्तिश्च व्यापिनी सूक्ष्मा समना चोन्मना तथा |
समना व्यापिकान्तस्थे व्योमांगानन्त संज्ञके ||

अनाथा अनाश्रता देवी कलारूपं शिवात्मकम् |
अथ कलानां मात्रा क्रमेण मात्रा लक्षणं निरूपयति-

त्रिद्वैकार्द्ध तदर्द्ध तद्दल कलां द्वन्द्वाग्नि वेदाध्वभि-
स्सर्पाक्षीन्दुकव पद्म बाण युगलैर्मात्रैर्मनो मात्रया |
युक्ते त्वर्कांशकैक त्रिकत्रिकविरभादन्नरेषु त्रिशून्यं
भूवस्त्वैकैक हानेरिति खलु गुरुभि ज्ञायते शून्य षट्कम् || इति |

त्रिस्रः द्विः द्वे एक एक संख्या मात्रो इति शेषः |
अर्द्ध एकार्द्धं तदर्द्धं पादः तद्दलं पादार्द्धं 
कलाषोडशांशः द्वन्द्वाग्नि द्वन्द्वद्वयमेक मेकस्थानगतं अग्नित्रयं 
दशस्थानं द्वात्रिंशांश वेदाध्वभिः वादाः चत्वारः अध्वनः | षट् 
चतुष्षष्ठिसख्यांशमित्यर्थः | सर्पाक्षीन्दुकः सर्पाः अनन्ताद्यष्ट 
महानागा इत्यर्थः एकस्थानमिति | अक्षिद्वयं दशस्थानमिदं 
अष्टाविंशत्यधिक शतांशलमित्यर्थः |

प्. ३९)

पद्मबाण युगलैः पद्म षडध्वा बाणाः पंच युगलं द्वयं | 
अनेन षट्पंचाशदधिक द्वि * * * * शकमित्यर्त्थः | इत्थं क्रमेण 
संख्यातैः प्रथम कलांशमारभ्य समनान्तगैर्मात्रैः मात्राभिः 
मनोमात्रया उन्मना गततया अव्यपदे शमात्रया सहितेर्कांशे 
द्वादशकला प्रासादेयं मात्राक्रमः | औकार ऊकारादि प्रासाद एव |
अकार उकारादौ तु चन्द्र युग्म तदर्द्धेत्यादिना पूजास्तवे ज्ञान 
शिवाचार्यैरुक्त क्रमौघ तु संधेयः |
उभयत्रापि सम्मति रुत्तरग्रन्थे प्रदर्शयिष्यते ||

औकारं | ऊकारः | मकारः | बिन्दुः अर्द्धचन्द्रः | निरोधि नादः | 
नादान्तः शक्तिः व्यापिनी समना उन्मना |

अस्य मनो मात्रेति केचिद्वदन्ति | तदुपरि शून्यं शिवं |

प्. ४०)

प्रासादे शून्य षट्कमाह-

त्रिकत्रिक विरहादन्तरेषु मध्येषु त्रिशून्यं शून्यत्रयं भूयः पुनः 
एकैक हानेः एकैकस्य हानेः व्यापिनी विरहादेकं चतुर्त्थं शून्यं 
समना विरहात् पंचमं शून्यं उन्मना विरहात् षष्ठं शून्यं एवं 
शून्य षट्क मुक्तं भवति | एभिः सर्वैरुपाधिभिश्च शून्यत्वात् 
परश्शिवस्सर्व कला हीन इति यावत् इदं शून्य षट्कं उपरित्रिशून्यं 
गुरुभिराचार्यैः ज्ञायते | अनेन प्रासाद परिज्ञानवता चार्येण देष 
श्रवण कदाचेत् निश्वास वितधा पं ज्ञौ प्रख्यातं | तदेव नास्तीति नान्ये 
कथितं भवति | न्येतीत्यर्त्थं शून्य षट्क ज्ञानस्य गुरुणा शिष्यं 
शून्य षट्कान्त सप्तमे अशून्ये भावक्षयगते शुद्धे योजयेदिति भावः | 
तथोक्तं-

मेधादिकाकाख्य कलासु मध्ये त्रिक त्रिकाणां विरह त्रिशून्यम् |
एकैक हानेरुपरि त्रिशून्यं शून्यात्परं योजय धाम शैवम् ||

तथा ललित भेदे-

प्. ४१)

ऊर्ध्व शून्यमधश्शून्यं मध्यशून्यं तृतीयकम् |
शून्यत्रयं च लंख्येत तदधो मध्य ऊर्ध्वत ||

चतुर्त्थं व्यापिनी शून्यं समनायान्तु पंचमम् |
उन्मनायान्तथा षष्ठं षडेते शून्यधा स्मृताः ||

तत्वेनाधिष्ठितास्सर्वे सुश्रया अपि सिद्धिदाः |
षट्शून्यानि तु संत्यज्य सप्तमे तु लयं कुरु ||

तत् शून्यन्तु परं सूक्ष्मं सर्वावस्था विवर्जितम् |
अशून्यं शून्यमित्युक्तं शून्यं चाभाव उच्यते ||

अभावस्तु तदुद्दिष्टो यत्र भावः क्षयं गतः |
सत्तामात्रं परं शुद्ध तत्पदं किमपि स्थितमिति |

कालोत्तरे-

स्वरूप शून्यन्तदिति शिवमेव सदा भावेत् |
समाधिरेतत् विज्ञेयं शास्त्र विद्भिरुदाहृतम् |

निश्वासे-

तेन ज्ञानेन संज्ञेया दीक्षानुग्रहकृत् भवेत् |
अन्यथा तु गुरोर्ज्ञेयो न दीक्षा न च मुक्तयः ||

तदनु द्वादश कलाप्रासादानां प्रप्तार विधिमाह-
घोषा मेधा क्षमाख्यो विषमथ च ततश्चेतना चन्द्र खण्डं
त्र्यश्रं दृश्वृत्त सीरोरुण किरण हलस्सेन्दु सीरः क्रमेण |

प्. ४२)

वृत्तार्का त्रिशिख द्विविंब कलिता रेखा द्विकुब्जोन्मना
साकारम्मतसा स्मरेन्दु विकला प्रत्येकमर्का शिवे || इति ||

घोषः शिवजी हकारः मेधौकारः क्षमाख्यः ऊकारः विषं मकारः | 
अथ च ततः चेतना बिन्दुः || ० || चन्द्रखण्डं अर्द्धचन्द्रः | त्र्यश्रं 
त्रिकोणं | निरोधीद्रदे | वृत्तसुरः दृक्चन्द्रः अत्रिनेत्रज वामपार्श्व बिन्दुरिति 
वृत्तं बिन्दुदृक् वृत्ताभ्यां युक्तः सीरः हलः दृग्वृत्त सीरः अनेन नाद 
उच्यते | अरुण किरण हलः अरुण किरणः आदित्यः दक्षिण पार्श्वबिन्दुः | 
तद्व्यात्तो हलः | अनेन नादान्तस्य ग्रहणः | सेन्दु सीरः वामपार्श्व 
बिन्दुयुक्त सीरः | अनेन शक्ति कलायाः प्रस्तारो दर्शितः | वृत्तार्कं त्रिशिखं 
दक्षिण बिन्दु युक्त त्रिदण्डं त्रिशूलं वा | अथवा द्विबिंब कलिता द्विकुब्जा 
रेखा व्यापिनी दक्षिण वाम बिन्दु द्वय युक्ता द्विवक्त्रा रेखा समनाकला 
बिन्दु विलसदृजु रेखा कृतिरुन्मना कला एवं क्रमेण अर्केशिवे द्वादशकला 
प्रासादे प्रत्येकं कला साकारं तदुक्ताकार सहितं यथा भवति तथा 
मनसा स्मरेत् |

प्. ४३)

उक्त प्रकारेण कलानामाकृतयः स्मर्या इत्यर्थः | तदुक्तं पूजास्तवे-

आदि पंचम मृत्यभूषण चन्द्रखण्ड गुणाश्रदृक्
भानुगध्वनि सीर भास्कर सेन्दुवृत्त हलाकृतिः |
सांशुमत्त्रिशिखि द्विबिंब गत द्विकुब्जक उन्मनः
पातुनस्सकलो परस्सकलाकलस्त्व कलश्शिवः || इति ||

अस्यार्त्थः प्रपंच नमस्य व्याख्याने द्रष्टव्यः ||

* * * * * * * * * मष्टांगुलमायतम् |
द्वादशांगुल विस्तीर्णं सितपद्मं विचिन्तयेत् ||

धर्मज्ञानन्तथानालं वैराग्यं कर्णिका गुह |
* * * * * * * * * पेतं कर्णिका केसरैर्युतम् ||

तत्पदं कर्णिकामध्ये लिंगं मणि मयं भवेत् |
प्रकृतं भावमुत्सृज्य शिवौ * * * * * * * * * * ||

* * * * * * मतेषु दलेष्वष्टौ ओं शिवाय नमोनमः |
इन्द्रादीशानपर्यन्तं न्यसेदष्टाक्षरं क्रमात् ||

प्. ४४)

ततश्शिवे * * * * * * * त्रिंशत्कलामयम् |
हृदये यजनं कार्यं नाभौ होमं प्रकल्पयेत् ||

तथेश्वरन्तु भ्रूमध्ये ध्यायेत् * * * * रम् |
हृत्पद्मे कल्पयेद्देवं पंब्रह्म कलामयम् ||

ब्रह्मांगं विन्यसेत्पूर्वं विद्यांगानि ततो न्यसेत् |
* * * * * * * मात्रमचलं ध्यायेदोंकारमीश्वरम् ||

आसनानि च सर्वाणि तथैवावरणानि च |
हृत्पद्मे कल्पयेद्विद्वान् अथो * * * भेत् ||

गन्धाद्यैरुपचारैस्तु मनसा कल्य पूजयेत् |
वारिजं सलिलं ज्ञेयं सौम्यं घृतपयो दधि ||

आग्ने * * * * पाद्यं वायव्यं चन्दनादिकम् |
पार्त्थिवं कन्दमूलाद्यं वानस्पत्यं फलादिकम् ||

प्राजापत्यं यदन्नाद्यं श्रद्ध * * * * * * पुष्पगम्
इत्येतैरष्टभिः पुष्पैः शिवं संपूजयेत् सदा |
पंचाक्षरी तस्य नाद शिखा तद्दनिलयस्संसर्गतो ल * * रण मनो 
बिन्दुनाभि हृद्योपद्मके स्थितः |

मनो मध्ये लयं वायु मनो बिन्दौ लयं गतः |
एकीकार समाधी स्यात् सत् * * * द्रहिकः ||

वाचासिद्धि मनोसिद्धि भवेद्योगी परश्शिवः |

प्. ४५)

क्रिया ज्ञान तदेच्छा च त्रितत्वाधिरनम्मन्नः |
नाभौ हृदयमूले च * * * * * * * * * * * च क्षणः |

ज्ञान मध्ये क्रियालीन ज्ञानश्चाय लयंगतः |
इच्छा शक्ति लयो यत्रस्सदेशे परमश्शिवः ||

कुण्डल्या * * * * * भेरधः प्रकीर्तितः |
अष्टवर्तुलमेवन्तु कुण्डली नाग सप्तवत् ||

नाभेरूध्वं भवेत्पद्मं तदाकाराब्जवत् स्मृतम् |
* * * * लं योगपीठमधो मुखम् ||

तस्य मध्ये स्थितो जीवस्सूर्यकोटि समप्रभः |
तन्मध्ये तु समाख्यातं सूर्य सोमाग्नि मण्डलम् ||

* * * * * * तो देवो सूर्यायुत समप्रभम् |

* * * * * * * *न्यं व्यापिनी विरहा देकं चतुर्थं शून्यं | समनाविरहात् 
पंचमं शून्यं | उन्मनाविरहात् षष्ठ शून्यं एवं * * * * भवति |

षट्शून्यानि तु सन्त्यज्य सप्तमे तु लयं कुरु |
तत् शून्यं तु परं सुक्ष्मं सर्वावस्था विवर्जितम्
अशून्यं * * * मित्युक्तं शून्यं चाभावमुच्यते ||

अभावस्तु तदुद्दिष्टो यत्रं भाव क्षयंगतः |
संज्ञामात्रं परं शुद्धं तत् * * * * विस्तितमिति ||

तत्वेनाधिष्ठितास्सर्वे सुश्रया अपि सिद्धिदाः |

प्. ४६)

स्वरूप शून्यन्तदिति शिवमेव सदा भवेत् |
समाधि * * * त्रयं यथा शास्त्रमुदाहृतम् ||

तेन ज्ञानेन संज्ञेयान्दीक्षानुग्रह कृत्भवेत् |
अन्यथा तु गुरोज्ञेयो * * * च मुक्तयः ||

वातुले पंचाक्षरी तस्यनाद शिखा तद्दनियस्सं सन्ततो लक्ष्यते |

समीरण मनोबिं * * * * * हृद्व्योमके स्थितः |
मनो मध्ये लयं वायु मनोबिन्दुलयं गतः ||

एकीकार समाधी स्यात् सत्भावो * * * हिकः |
व्यापिनी समनामार्गे उन्मन्यन्ते लयेत् सह |

वाचासिद्धि मनोसिद्धि भवेद्योगी परश्शिवः |
नाभौ हृदयमूले च कल्पयेत्तु विचक्षणः ||

ज्ञानमध्ये क्रिया * * * श्याध लयंगतः |
इच्छा शक्ति लये यत्र सदेश परमश्शिवः ||

तदनु-

घोषो मेधा रसक * * * न्द्वर्द्ध चन्द्रकैः |
रोधिनी नाद नादान्त शक्ती च व्यापिनी तथा ||

समना चोन्मना चैव * * * * * * * धा स्मृता |
समना व्यापिकान्तस्थे व्योमांगानन्त संज्ञके ||

अनाथा नाश्रतेत्यैव ज्ञेयोद्यष्ट कलश्शिवः |

प्. ४७)

समनान्तं पाशजालं उन्मन्यन्ते परश्शिवः ||

मेधो नादान्त पर्यन्तं कला वसुव उच्यते |
तदन्ते शक्ति पर्यन्तं कलानन्दमयं स्मृतम् ||

उन्मन्यान्तं रवि कला प्रासाद चैव चोच्यते |
सृष्टि स्थिति विशेषेण संहारं चेति भावयेत् ||

यजने केन्दु संचारे निष्फलन्तु तमाप्नुयात् |
चन्द्रार्क नाशे यजनं सर्वसिद्धि करं शुभम् ||

ऊर्ध्व प्राणस्त्वथार्क स्यादधः प्राणस्तु चन्द्रमाः

तयोर्निरोधनं कुर्यात्तद्धि चन्द्रार्क नाशनम् |
दिवारात्रं परित्यज्य कथं संपूजयेद्गुरुः ||

सर्वभूतमनश्चक्षुर्वृत्तिशौ शशि भास्करौ |
मनसाभिद्यते चक्षुः दृष्टिभ्यां भिद्यते मनः ||

दृष्टिभ्यामीक्षणन्नेष्टमन्यत्रैव प्रजापते |
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन एक चित्तेन धीमता ||

ईक्षन्नासाग्र दृश्यन्तु देहदीर्घन्तु तत् ऋजु |
रुचिरासनमाख्यातं सर्व पूजा हितं विदुः ||

दशदिक्ष्वस्त्र मन्त्रेण दिग्विरोधनमारभेत् |
प्राणायामत्रयं कृत्वा प्रत्येकन्दश मात्रकम् ||

अपाने जुह्वति प्राणं प्राणात् प्रणवयेत्ततः |
प्राणापान समायोगात् प्राणात् प्रणवमुच्यते ||

प्. ४८)

रेचकं पूरकं चैव कुंभकं च क्रमेण तु |
औदरं वायुमंगल्यं नासिका पीड्य रेचयेत् ||

दृढवत् पूरयेत् सम्यक् जठरे बाह्यवायुना |
पूरकन्तु समाख्यातं पश्चात् कुंभकमुच्यते ||

अन्तर्बहिस्थितं वायुं न गृह्णाति न मुंचति |
पूर्ण कुंभसमं यस्मात् तस्मात्कुंभकमुच्यते ||

अन्तर्बहिस्थितं वायुर्न गृह्णाति न मुंचति |
पूर्णकुंभसमं यस्मात्तस्मात्कुंभकमुच्यते ||

रेचकादित्रयं प्रोक्तं सर्वदोष निवारणम् |
प्राणायामात्परं पुन्यं न भूतो न भविष्यसि ||

गुरुप्रसाद हीने च तत्फलं नैव लभ्यते |
क्रमात्पाशुपतास्त्रेण छेदयेत् ग्रन्थि पंचकम् ||

जानुग्रन्थिन्तथा पूर्वं नाभिर्ग्रन्थि द्वितीयकम् |
तृतीयन्तु गल ग्रन्धिश्चतुर्त्थन्तु ललाटके ||

पंचमन्तु शिरोग्रन्धिः छेदयेत्तु तदस्त्रतः |
कृत्वा कायन्दहेत्पश्चाद्यत्तेनैव त्रिकोणके ||

प्. ४९)

आत्मानं गृह्य संहार मुद्रया विग्रहाश्रयम् |
शिवाग्रे व्योमके शुद्धे शिवतत्वे नियोजयेत् ||

ललाटादि शिखा स्थानं वीणा दण्डकमुच्यते |
वीणादण्डन्तथा स्थानं शिखाग्रे द्वादशांगुलम् ||

तदूर्ध्वे प्रणवं चिन्तयेम्मृत रूपकम् |
पादांगुष्ठात्समारभ्य देहे यावच्छिरोन्तकम् ||

ज्वालामाला समायुक्तं शरीरं दग्ध रज्जुवत् |
प्रक्रियान्तस्थममृतं स्रवन्तं चिन्तयेद्बुधः ||

प्रणवं श्वेतकमलं योगपीठमथो मुखम्

चिन्तयेदमृतन्तस्मिन् सुषुम्नाभिन्नमस्तकम् |
आपूर्यन्तु ततो ध्याये दात्मान ममृतेन च ||

आत्मानमानयेद्धीइमान् एवं शिवतनुं स्मृतः |
आधारे त्वत् समुद्भूत कुक्षिरक्ताभि मण्डितः ||

मांसं हृदय मध्ये च मेदस्तु कमण्डले |
अस्ति जन्म कटिद्वारे मज्जा भ्रूमध्यगो भवेत् ||

शुक्लं चक्षुषि नासान्ते ब्रह्मरन्ध्रे विचिन्तयेत् |
आधार मासनं प्रोक्तं आधेयं परमश्शिवः ||

नादोलिंगमिति प्रोक्तो बिन्दु पीठमिति स्मृतम् |
न शिवेन विना शक्तिर्न शक्तिं रहितश्शिवः ||

पुष्पेषु गन्धवत् ज्ञेयं तिलेषु तैलवत्तथा |

प्. ५०)

देहे च प्राणवच्छक्तिः युक्तन्तस्मात् प्रपूजयेत् |

सर्वज्ञानोत्तरे मादि नवात्मकत्वान्नव संख्या लक्ष्यते तथागमः-

सान्तम्मेधा च षष्ठं च भान्त बिन्द्वर्द्ध चन्द्रके |
नादस्तदूर्ध्वगा शक्ति उन्मना नवधा शिवः | इति |

वक्ष्यमाण प्रकारेण शशिकला षोडशकला प्रासादश्शिवो वाच्यः

द्विरष्ट कलोपेतं प्रासादं यो न विन्दति |
नासौ मन्त्री नवाचार्यो वृथा क्लिश्यति कर्मसु ||

इति वचनात् मन्त्राणां त्रिकल पंचकलाष्ट कला ह्रस्व दीर्घ 
प्लुतानन्ताश्चत्वारस्ते क्रमेण तु | सर्व ज्ञानोत्तरे- विंशष्षोडशधा 
भेदं द्वादशं दशधा नव |

अष्टमष्षष्टमं पंच प्रासादोष्टौ सदा जपेत् |

इत्थमष्टविध प्रासाद मध्यस्थमेवं प्रासाद त्रयं प्रस्तुतं सकल 
निष्कलं शून्यं

* * * * * * * * * * * कलाढ्यं खमलं कृतम् |
क्षपणं क्षयमन्तस्थं कण्ठेष्ट्यं चाष्टमं स्मृतम् ||

इत्येवमष्टविध प्रासाद मध्यगान्तत्स्वरूप विनियोगादिकमुत्तर ग्रन्थ 
कारकं एव वक्ष्यति | तत्स्वरूपमुत्तरथ वक्ष्यामः ||

प्. ५१)

ततः द्वादश कला प्रासाद मन्त्रोद्धार विधिमाह-

शून्ये चण्डांशुकोणे पशुरपि च ततो लम्बनार्द्धाब्ज रोधि-
र्दण्डो दण्डान्तशक्ति ह्युपरि च समना चोन्मना व्यापिकान्या
अर्केशे व्यापिकान्ते मिदपि घनानन्त संज्ञा
* * * * * * * * * * * * ||

तावपि रुद्रसंख्या द्वादश संख्या वर्तते | रुद्रसंख्यपक्षे अकारस्य 
शिवरूपं वामाज्येष्ठा रौघ्रं विकाख्या कलाचतुष्टयन्तत् 
समष्टिरुपमकारमिति पंचकं शक्ति रूपस्य हकार इच्छा ज्ञानक्रिया 
शान्ताख्या कलाचतुष्टयं तत् समष्टिरूपेण हकारेण सहपंचकं 
अभिमतं | एवं द्वाभ्यां शिवशक्तिवर्णाभ्यां आद्यन्ताभ्यां 
दशकं जातं | परस्परं बीजांकुर न्यायेन समरसाभावं आदावस्य 
रद्री वक्त्रं वाम प्रकीर्तित | अंबिका बहुरित्युक्ता ज्येष्ठा चैव नखाग्रगा 
इच्छा शिरः प्रदेशस्था क्रिया च तदवो गता |

प्. ५२)

ज्ञानी पातगदहस्य ईकारार्द्धार्द्धमत्रकेति |

एवं गणेश शब्देन चतुष्पदात्मिकया वर्णांबिकायाः पश्यन्ति 
रूपमव्यक्त ध्वनिरूपं | परामृतामयमेकादशात्म विधीयते | तां 
सिद्धमातृकां श्रीकण्ठादि रुद्रजननीं नमस्करोतीत्यर्थः || रविश्च 
तार्क्ष्यश्च इन्दुश्च कन्दर्पश्च शंकरश्च अनलश्च विषं च स्चेति एवं तत्र 
गुणाकर्ष कत्वात्तै सूर्यादिभि स्पर्द्धां करोति | नरोपीत्युक्तं 
यदक्षरैकमात्रो वासकस्याप्येवं माहात्म्यं प्रसिद्धं | कलानां 
बन्धनं तस्य शमकारिणीमिति | तस्य शान्ति संपादन स्वभावमित्यर्त्थः | 
नाशयतीत्यर्थ कोर्त्थाः मृत्युवक्त्रात् स्वभक्तान् तारयतीति तात्पर्यं | 
यदक्षरेत्यादि विष्णुभिरित्यत्न्यै तृतीय सूत्रेण व्यतिरेक मुखेन वर्ण 
क्रमोपासकस्यावान्तर फलन्दर्शयति | अत्र शाश्यक्षरं सकारः | स तु 
द्वितीय तृतीयोनन्तर्गतः ब्रह्माण्डादि कटाहान्तमिति कालाग्न्यादि 
शिवान्तन्तदूर्ध्व त्रयं विशेषणं | अस्मिन्नपि सूत्रे मूलविद्यान्तर्गतस्य 
हकारस्य महिमापि सूचिते द्रष्टव्यः ||
प्. ५३)

अत्राक्षर महापद सूत्र पदेन विश्व सूचिको हकारो हि मतः | स च हकारो 
बीज नयाप्यनुगत दृश्येति परमेश्वरेण मातृक संख्या एकादश 
स्थानगतमेकारमक्षरं त्रिकोणात्मकमस्याः परदेवताया 
बाह्याभ्यन्तर भेदद्वयेपि आधारबीजेन मासनमिति प्रतिपाद इति | एकादश 
स्थानगतमेको यत्तत् त्रिकोणात्मकं स एव ईकाराक्षरं ईकार रूपो भवतीति 
स्थितरूपमित्यर्थः | आद्यपि स्थिति काले दर्शनयोग्यदशामपि ते च समष्टि 
व्यष्टिरूपेण कल्याण शिष्य गुरुणा शिष्य देहौ पाश सिद्ध्यामोचक 
भावमित्यर्थः | वर्णादिस्थान हति व्यक्तानि अक्षकाराक्षरमाकर्षकार 
संयोगजत्वान्न पृथक् गण्यते | लकारस्यापि तु लकारान्त पादित्वान्न 
पृथग्गणनं | अथ एवमुक्त प्रकारेण व्यवस्थितानां मकाराणां 
सप्त षष्ठ्यात्मकत्वं गम्यते | तदुक्तं गणेशेति हकाराक्षरं तं 
गृह्णाति | ग्रहो मानसाक्षरं सकारः | नक्षत्रेत्यत्र नकार षकारौ 
कारमच्चारार्त्थः | अतमे केवलन्तु ब्रह्माक्षरं गृह्यते | नक्षत्रे नकारः 
योगिनी षकारः | योगिनी पदेन पिण्डिं राशिं हकारः रूपीत्यत्र उकार 
पकारौच्चारणार्त्थौ केवलं रेफो गृह्यते | णीत्यत्र णकार उच्चारणार्त्थं 
केवलं ईकारं गृह्यते | एतत्सर्वं एकीकृत्याद्यं भवति | अत्र नक्षत्रेत्यत्र 
नकारषकार वुच्चारणार्त्थौ ककारः परिगृह्यतेत्यर्द्धलोप न्यायेनत्र 
परमेश्वरो हकारं योगिनी राशिरूपिणीमिति पूर्ववत् || अत्र श्लोके ईकार 
चतुष्टयमस्तीत्यत्र तृतीयं गणेशादि पदेनैव त्रिरावृता मन्त्र 
परिपूर्तिर्भवतीति |

तदुकं संकेत पद्धत्याम् प्राणोमेधा क्षमाख्यस्तदुपरिगरल
चेतनाब्जोर्ध्वमूर्ध्वं दण्ड स्यात् चरतस्तु शक्तिरपरा
ज्ञेयोन्मनान्ते शिवो वाच्यशक्ति कलस्तथा शशिकलोप्येवं विवस्वत् कलः |

आदि हौ | आत्मा हंसः | तत्वं हं | प्राणः हकारः | मेधा औकारः | 
क्षमा ऊकारः | शुद्धं ह | मूलं हरुं |

लकारं शिवमा एवं पुरन्नादन्तथैव च |
विद्याबीजं क्षकारं च कूटवर्णान्तमेव च ||

प्. ५५)

वर्गान्तं चैव सकारं बिन्दुरूप पराशक्तिः |
नादं स्यादादिरिष्यते | लकारं सूक्ष्मनादं
वारुणे सूक्ष्म नादन्तु विद्या बीजन्तथोत्तरे |
विद्याबीजं क्षं मात्रो दीर्घ उच्यते ||

त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयो ह्यजिनन्त्वर्द्धमात्रकम् |
विकलात्वर्द्ध मात्रस्स्य इत्येते लक्षमुच्यते ||

औकारं पृथिवी ज्ञेयं नन्तं वायुगमिष्यते |
ऊर्ध्व प्राणस्तथा कस्यास्तथः प्राणस्तु चन्द्रमाः ||

|| विषुवम् ||

विघात पादपोन्मूल लीलानुभवलिप्सया |
वन्दे मातंग भावेन क्रीडन्तं गण नायकम् ||

प्रथमं प्राण विषुवं मन्त्रं ज्ञेयं द्वितीयकम् |
तृतीयन्नाडि विषुवं प्रशान्तन्तु चतुर्त्थकम् ||

पंचमं शक्ति विषुवं षष्ठं केवलमुच्यते |
सप्तमन्तत्व विषुवं प्रविभागस्तदुच्यते ||

ब्रह्मशंभु पद्धत्याम् गुरुपदिष्टमार्गेण
विषुव प्रयोगानुसन्धान पूर्वम्मन्त्रोच्चारो गुरूपदिष्ट मार्गः | 
विषुवश्च सप्तधाचार्यस्य आद्यन्तर गतेन शान्तेन प्राण वायुना |

शिष्योत्तर मनसा संयोगः प्रथमं प्राण विषुवम् तत् उच्यते-

आत्मनश्च मनः प्राणैस्संयोज्य विषुवं भवेत् |
आत्मनो नादेन लयं विभाव्य हृदयादि स्थानेषु हकारादि 
नाममन्त्राणां संयोगक्रमोच्चार विशिष्टम्मन्त्रानुसन्धानं | 
हृदयादिबिन्द्वन्तेषु मन्त्रसंज्ञकं विषुवं ||

द्वितीयं मेढ्रकन्दनाभि हृदय कर्णिका भ्रूमध्य ललाट ब्रह्मबिल 
द्वादशान्त संज्ञित ग्रन्धीनां भेद सुषुम्नान्तर्गतानामनुसन्धानम् |
हृदयादि बिन्द्वन्ते विषुवं तृतीयम् | मूल त्रिशूलेनानु सन्धेयम् | कारणेषु 
ब्रह्मादिषु हकारौकारमकार बिन्दुनादान्त स्थानानां षट्क त्यागेन 
शक्ति स्थाने नादिः | प्रशान्त विषुवं चतुर्त्थः | शक्ति मध्यगत नादस्य 
यथादूर्ध्वं संचारस्तच्छक्ति विषुवं पंचमम् ||
प्राणस्य वायोर्निखिलस्यापि कोष्ट्यंशस्यापि शतमप्रमेय जीवतत्वेन शक्ति 
व्यापिनि समनाख्या प्रमेयत इति काल विषुवं षष्ठम् |

प्. ५७)

तेन षष्ठेनापि वर्जितमुन्मनी रूपेण तदन्ते परमशिव प्रसाद मन्त्रेण 
शिष्य चैतन्यं सलयं सप्तविषुं त्याग शब्देन मेधा रस विष यावसाने 
प्रथम शून्यं बिन्द्वर्द्ध चन्द्र निरोधिन्युपरमे द्वितीयशून्यं 
नादनादान्त शक्तिकम् ||




###########   END OF FILE  #######