####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00065
Uniform title: pratiṣṭhālakṣaṇasārasamuccaya
Main title: pratiṣṭhālakṣaṇasārasamuccayaḥ

Description: 



Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.
   

Revision 0: June 16, 2009

Publisher : 
Publication year : Pre-1900
Publication city : 
Publication country : India
####################################################
श्रीः

नेपालराजकीय-

पुस्तकालयस्थहस्तलिखितप्राचीनपुस्तकानाम्

अन्यतमः

प्रतिष्ठालक्षणसारसमुच्चयः

तस्यायम्

एकादशाध्यायपर्यन्तः

प्रथमो भागः

पण्डितबुद्धिसागरशर्मणोऽध्यक्षतायां

वेदाचार्यदामोदरशर्मणा संपादितः

संपादकेन वेदान्तशास्त्रि पं बाबुकृष्णशर्मणा च

संशोधितः

नेपालराजकीयपुस्तकालयतः प्रकाशितः




श्रीः

अथ प्रतिष्ठालक्षणसारसमुच्चयः

प्रारभ्यते

ओं नमस्तस्यै [ख्: ओं नमःशिवायेति नास्ति]

तत्त्वत्रयत्रिदहनत्रिगुणत्रिलिङ्ग [ग्: तनुत्रयेति]
कालत्रयत्रिभुवनत्रिसुरीशरीरम् |
नेत्रत्रयत्रिपथगाहिपवित्रगोत्र
पुत्रीत्रिशूलभृतमीशमहं प्रणम्य || १ ||

आगमेभ्यः समाकृष्य कुर्यां लक्षणसङ्ग्रहम् |
ऋजुसक्षेपसंपूर्णं सर्वस्थापनसङ्कुलम् [ग्: सद्गुणमिति] || २ ||

असंदिग्धं स्फुटार्थं च धर्मकामार्थमोक्षदम् |
हिताय मन्दबुद्धीनां स्मरणाय मनीषिणाम् || ३ ||

किञ्चित् क्वचित् स्फुटं चाङ्गं नैकस्मिन् सर्वमङ्गकम् [ख्: सर्वगात्रकम्] |
बहुतन्त्राण्यतो वीक्ष्य क्रमेणैकत्र लिख्यते || ४ ||

प्. २) सिद्धिलिङ्गाश्रितेवं शिवप्रोक्तं शिवागमे |
तदा [मु. अ, क्: तन्त्रा] गमानुसारेण लिङ्गं वक्ष्यामि सांप्रतम् || ५ ||

यतो जातमिदं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम् |
लीयते प्रलये यत्र तदिदं लिङ्गमुच्यते || ६ ||

अरूपमप्रमाणं यत्तत्त्रिधा रूपमानतः |
हीनादि [ख्: हीमादि] सिद्धयस्तस्माच्छिवपूजोपचारतः || ७ ||

द्रव्यानुकल्पन त्यक्त्वा [क्, ख्, ग्: न्यस्त्वा] भक्त्या वाराध्य तत्सदा |
सर्वज्ञं सर्वदं शुद्धं शिवतत्त्वं च मोक्षदम् || ८ ||

मन्त्रैः शिवोदितैः सिद्धा मुख्या ब्रह्मादिलोकपाः |
ऋषयो वसवो रुद्रा गणा यक्षा ग्रहोरगाः ||

दैत्या रक्षांसि सिद्धाद्याः परैश्वर्यपदं गताः |
अतो नरादिभिस्तत्तु लिङ्गरूपमुपास्यते || १० ||

लिङ्गस्य दर्शनं पुण्यं स्पर्शनं पापनाशनम् |
महाराज्यप्रदा पूजा ध्यानं मोक्षप्रदायकम् || ११ ||

शतायुताश्वमेधानां यज्वनां यत्फलं [मु. अ, क्, ग्, घ्: यत्फलं लाभतो] भवेत् |
तत्फलं द्विगुणं सम्यग् लिङ्गैकस्थापनापनाद्ध्रुवम् || १२ ||

प्रासादे हेमरत्नाद्यैर्यत्पुण्यं [ख्: हेमरत्नाढ्ये प्रस्थितं] नृपतेर्भवेत् |
तदेव तृणकुड्याद्यैर्दरिद्राणामशाठ्यतः || १३ ||

प्. ३) देवासुरोरगैः स्थाप्ये नरूपं नैवलक्षणम् |
लक्षणं लिङ्गधामादौ नरेभ्यो वक्ष्यतेऽधुना [ख्: सदा] || १४ ||

तत्स्यात्त्रिधा यथासङ्ख्यमव्यक्तं व्यक्तमिश्रकम् |
लिङ्गं च [घ्, ङ्: लिङ्गार्चा; ख्: लिङ्गस्य] मुखलिङ्गं च पुंस्त्रियौ च नपुंसकम् || १५ ||

विपद्गृह [मू. अ, क्: विपट्टस्त; घ्, ङ्: वियट्वृत्त] हरो व्यापी सदा वह्निरिवेन्धनम् |
सूर्याष्टाष्टास्रके [मू. अ: पुर्यष्टाष्टा; ग्: सूर्यच्छाया] विष्णुर्ब्रह्मा वेदास्रके विभुः || १६ ||

एषामैक्यं त्रिभिर्योगाल्लिङ्गमव्यक्तकं भवेत् |
(व्यक्तं [ख्: अयं चापचिन्हान्तर्गतः पाठः नाश्ति] मूर्धादिसंयुक्तं व्यक्ताव्यक्तं द्विरूपकम् || १७ ||

पञ्चधा व्यक्तमावेद्यं व्यक्ताख्यं सप्तधा तथा |
द्व्यात्मकं दशधा प्रोक्तं सर्वं द्वेधा चलाचलम् || १८ ||)

अव्यक्तं मोक्षदं नूनं व्यक्तं भुक्तिप्रदायकम् |
भुक्तिमुक्तिप्रदं मिश्रमित्येतद्रूपतो भवेत् || १९ ||

लिङ्गं यदात्मकं कार्यं तन्मानं चैव याद्दशम् |
शीघ्रं सिद्धिकरं यच्च काम्याकाम्याय यद्भवेत् || २० ||

तद्द्रव्याणां परीक्षा च आचार्यस्य च लक्षणम् |
कारुका मूर्तिपाश्चैव वनयात्रादिकं यथा || २१ ||

नगा नगाधिपा ये च नद्यो या ये द्रुमादयः |
पुण्यस्थानविभागश्च वास्तुग्रहणमर्चनम् || २२ ||

प्. ४) यथा पुरस्तथाद्वारयोगाहृ [ग्: द्वारे येनोक्त] त्कलशोऽध्वरः |
शिवो लिङ्गविधिर्यागो ध्वजपर्यन्तकं तथा || २३ ||

पञ्चस्थापनसंयुक्तः प्रासादश्चैव तादृशः |
यतीनामाश्रयो यादृक् प्रतिष्ठा पञ्चधा च या || २४ ||

ऋतुनक्षत्रयोगश्च [मू. अ: योश्वैव] वारलग्नाधिवासनम् |
स्थापने यश्च संभार इत्याद्यखिलमुच्यते || २५ ||

कुर्याल्लिङ्गान्ययोरत्नमृत्काष्ठोपलचित्रकैः [मू. अ, क्: -सिद्धा-] |
क्षुद्रकामाय लोहोत्थं रत्नजं बहुसिद्धिदम् || २६ ||

मृन्मयं सर्वकामार्थं दारुजं त्वाशुसिद्धिदम् [मू, अ, क्: वा सुसिद्धिदम्] |
खाधारेण व्यवस्थाप्यं नश्वरं धातुदारुजम् [मू. अ, क्, ङ्: नश्वरत्वात्तु दारुजम्] || २७ ||

भोगमोक्षप्रदं शैलं तच्च वेश्मनि रोगदम् |
लिङ्गं च द्विविधं ज्ञेयं [मू. अ, क्: प्रोक्तं] चलं चैवाचलं तथा || २८ ||

चलं वैरत्नजं प्रोक्तं धातुजं च चलाचलम् |
स्थिरलक्ष्मीप्रदं हैमं राजतं चैव राज्यदम् || २९ ||

प्रजावृद्धिकरं ताम्रं वाङ्गमायुः प्रवर्धनम् [ख्, ग्: राङ्गमायुष्य वर्धनम्] |
विद्वेषकारकं कांस्यं रीतिजं शत्रुवालनम् || ३० ||

रोगदं सैसकं शत्रोरायसं रिपुनाशनम् |
अष्टलोहमयं लिङ्गं कुष्ठरोगक्षयावहम् || ३१ ||

प्. ५) त्रिलोहसम्भवं लिङ्गमन्तर्धानप्रसिद्धिदम् |
सिक्थं कृत्वा मृदा लिप्त्वा तप्त्वोद्वास्य च कारुकः || ३२ ||

विकारार्कदिशा रन्ध्रवृद्ध्या सिक्थान्प्रपूरयेत् |
हेमाहिभ्यां क्रमातारताम्रवङ्गारघोषकैः || ३३ ||

धूस्तूरस्य [मू, अ, क्: धूत्यूरस्य; ग्: धूत्तूरस्य] रसैर्घृष्ट्व रसं हेम तदङ्घ्रिमत् |
काष्ठं क्षिप्त्वा दृढं तत्तु शिलाघृष्टं सवालुकम् || ३४ ||

जम्बीररससामुद्रपिष्टं तत्पिष्टकं भवेत् |
तया लवणपूराम्बु [मू. तयालबाल पूराढ्यं] युक्तया लेपयेद्बुधः || ३५ ||

कराङ्गुष्ठेन संप्रेर्याकोट्य कोष्ठिकया ततः [ङ्: कट्येकोष्ठिकयोस्तयोः] |
बालकुञ्चिकया [मू. -काल] साम्यं नयेत्तत्क्रमशः शनैः || ३६ ||

भूयो भूयोऽग्निसन्तापात्त्रिधालिङ्गं रसोज्झितम् |
ततोऽनुमा [ख्: ततोऽन्तर्मा] र्जयेद्यत्नान्मणिना  [घ्: ये द्रूक्षा] मदनाम्बुभिः || ३७ ||

पुनर्वह्निस्थमाकृष्य लिङ्गं त्रिविधरूपकम् |
रसये [मू.: वासयेत्] त्ताम्रजं शिल्पी हाटकेन सुचारूणा || ३८ ||

दाहे [ख्: बाह्ये] रक्तं सितं छेदे निकषे कुङ्कुमप्रभम् |
गुरु स्निग्धं मृदुस्पर्शे [ङ्: मृदुं पक्वे] षड्विधं हेमशोभनम् || ३९ ||

प्. ६) लोहजं पार्थिवं चैव कुर्यान्मन्त्रैर्विधानतः |
धातूद्भवं समाख्यातं रत्नजादि [मू. अ, क्: रत्नजापि] वदाम्यतः || ४० ||

आयुष्यं हीरजं ज्ञेयं रोगहृन्मौक्तिकोद्भवम् [ख्: मौक्तिकं भवेत् ] |
सुखकृत्पुष्परागोत्थं वैदूर्यं शत्रुदर्पहृत् || ४१ ||

पद्मरागं च लक्ष्मीदमैन्द्र नीलं यशः प्रदम् |
लिङ्गं मारकतं पुष्ट्यै स्फटिकं सर्वकामदम् || ४२ ||

महारत्नोत्थलिङ्गानि क्षुद्ररत्नोद्भवान्यतः |
वैद्रुमं वश्यकमार्थं [ग्: वध्यकर्मार्थं] कार्केतनममित्रहृत् || ४३ ||

पुलकोत्थं तु विद्याकृद्राजावर्तमरातिहृत् |
बलदं जीवजातीजं टैट्टिभं शत्रुमर्दनम् || ४४ ||

विद्वेषकारकं शौक्तं [घ्: तौत्थं] शाङ्खं सौख्यप्रदायकम् |
इति प्रस्थानलिङ्गानि शुद्धिमानान्यतः परम् || ४५ ||

द्विविधं रत्नजं लिङ्गं निर्मितं चाप्यनिर्मितम् |
कारुकै [ख्: कारुभिः; मू. अ, क्: दारुभि] र्घटितं यच्च तल्लिङ्गं निर्मितं स्मृतम् || ४६ ||

स्वभावोत्थं विशुद्धं यद्रत्नजं चाप्यनिर्मितम् |
तत्पूज्यं राजभिर्यत्नाद्भुक्तिमुक्त्यर्थिभिः सदा || ४७ ||

त्यजेद्बिन्द्वन्वितं रौद्रं शूलाग्रं [मू.: शूलाभ्रं] चिपिटं कृशम् |
ऊर्ध्वाधोवदनं दीर्घमधः स्थूलं च निष्प्रभम् || ४८ ||

प्. ७) मिश्रवर्णं तथाव्यङ्गं खण्डं देवोपभुक्तकम् |
छिद्रं [ग्: स्थिरं] च स्फुटितं त्रस्तं [मू. अ, क्, ख्: भ्रस्तं] शल्यान्वितं [ग्, ङ्: शूलान्वितं] सुरोज्झितम् || ४९ ||

तिर्यक् चाधःकृतं यत्तु हीनं मध्ये विवर्जयेत् |
राष्ट्रगोत्रजनग्राम [ङ्: कुलग्राम] धनमित्रसुतानपि [मू, अ, ग्: युतानपि] || ५० ||

शस्य यानाबलाबन्धुभृत्यान्निघ्नन्ति तानि च |
रोगं पराजयोद्वेगं [ङ्: पराक्रमोद्वेगं] जनद्वेषं कलिं तथा || ५१ ||

प्रवासं दुःख दारिद्र्यं मृत्युं दद्यात्क्रमाद्भृशम् |
तत्स्याद्दोषैर्विनिर्मुक्तं दृढं स्निग्धं प्रभान्वितम् || ५२ ||

अङ्गाद्यङ्गुल [घ्: मुद्गाद्यङ्गुल; मू, अ, क्: मुङ्गामुङ्गल; ङ्: मुद्राद्यङ्गुल] पर्यन्तं शास्त्रज्ञैः सुपरी क्षतम् |
महारत्नं महामूल्यं गुणयुक्तं यजेत्सदा || ५३ ||

तस्थार्चनाज्जयः शान्तिरारोग्यं विपुलाः श्रियः |
सुप्रतापो [ख्: संप्रतापो] यशश्चायुर्भवेयुर्नृपतेश्चिरम् || ५४ ||

महारत्नान्महासिद्धिः क्षुद्रात्क्षुद्रा प्रजायते |
नीलं पीतं सितं चापि शस्तं रत्नमनिर्मितम् || ५५ ||

जलेशवातविष्ण्विन्द्राग्न्यन्तका वज्रदेवताः |
शङ्खस्फटिकसंकाशं जवारम्भादलद्युति || ५६ ||

हरिद्रारसतुल्यं च शशबभ्ब्र?क्षिसन्निभम् |
धौतास्याभो द्विजातीनां नृपार्हौ [नृपादौ, लि. पु. पा] पीतरक्तकौ || ५७ ||

प्. ८) वैश्ये हरितपीतौ च धूसरं तु चतुर्थके |
शूलं चाधोर्ध्वतो यस्य वज्रं स्यात्तच्छिवात्मकम् |
तल्लिङ्गमायुषो वृद्धयै सर्वरोगविनाशकम् || ५८ ||

सितं रक्तं क्रमात्पीतं कृष्णं च स्फटिकं शुभम् |
शक्राग्नि(ग्नी) चसमित्रोये [घ्: शक्राग्निचलमित्रोत्थ; ङ्: शक्राग्नीन्द्रसमित्राये] चतुर्धा तत्क्वचिन्मतम् || ५९ ||

निस्तरङ्गं गुणोपेतं तेजोवत्पाण्डुनिर्मलम् |
शरदम्बुनिभं स्वच्छं स्निग्धं च स्फाटिकं हितम् || ६० ||

चित्रं बिन्द्वन्वितं रूक्षं स्फुटितं भिन्नवर्णकम् |
सगर्भमूर्मिसंयुक्तं ज्योतिर्मुक्तघनं [मुक्तं पुनः, इति पाठान्तर] त्यजेत् || ६१ ||

सव्रणं कीलकोपेत शूलाग्रं चक्रवर्जितम् [मू, अ, क्: वक्त्रवर्जितम्] |
स्थूलं दीर्घ कुशं ह्रस्वं मध्याद्यन्तेषु वा कृशम् [मू.: चाकृशम्] || ६२ ||

तुषाराकृतिबिन्द्वाढ्यं कलिकाभिः [ख्: कणिकाभिः; ग्: कर्णिकाभिः] सुपूरितम् |
अन्यजातिविलग्नं च विद्धं भीतिकरं त्यजेत् || ६३ ||

सुषमं मानसंयुक्तं शास्त्रलक्षणलक्षितम् |
स्फाटिकं लिङ्गमिष्टार्थं मृत्युजित्कामदं यजेत् || ६४ ||

सर्वलक्षणसंयुक्तं स्वल्पदोषं क्वचित्स्मृतम् [ङ्: क्वचिन्मतम्] |
लिङ्गं सदाग्निहोत्राभं पूज्य नो दोषकृन्नृणाम् || ६५ ||

प्. ९) चारुच्छत्रे भवेद्राज्यं मृदुलं [ख्: मृत्युत्वं; ग्: मृदुत्वं ; घ्: पृथुत्वं; ङ्: मृद्बद्धं] मूर्ध्नि [ग्: मूर्तिः] वै मनाक् |
सदा निम्नेन सिद्धिः स्यादुच्चे तूच्चा समे समा || ६६ ||

तत्र [मू. अ, क्, ङ्: भद्र] सर्वसमं श्रेष्ठं यवमध्यं वरप्रदम् |
रत्नलिङ्गं द्विधाख्यातं स्वपीठं धातुपीठजम् [मू, अ: सूपीठं धातुपीठकम्] || ६७ ||

धातुजं तु स्वयोनिस्थं [ग्: तत्त्वयोनित्थं] सिद्धिमुक्तिप्रदायकम् |
चललिङ्गं द्विधाकार्यं धातुरत्नमयं शुभम् || ६८ ||

हेमादिचललिङ्गं स्यादङ्गुलादित्रिपञ्चकम् |
क्षुद्ररत्नोत्थमप्येवं स्वमाना [ग्: प्रमाणा] द्वररत्नजम् || ६९ ||

तिथ्यन्तमग्रजातीनां नृपाणां यावदिन्द्रकम् |
वैश्यानां मन्मथान्तं स्याच्छूद्राणां द्वादशावधिः [ख्: खगगावपि; घ्: शाङ्कगजावधि] || ७० ||

यक्षादीनां क्वचिल्लिङ्गं विकारादेकविंशतिः |
चलं तदूर्ध्वं देवानां त्रयोविंशतिकाङ्गुलम् || ७१ ||

वेश्मस्थ पूजयेदतत्संसूच्यने स्थिराण्यतः |
अचलं खद्रूभस्थायि करादनवसामकम् [मू, अ, क्, ख्: सीसकम्] || ७२ ||

अव्यक्तं नवहस्तान्तं व्यक्तं पञ्चगुणं तथा |
सड्ढतं मिश्रकं लिङ्गं नोर्ध्वं च स्थिरमिष्यते || ७३ ||

नवहस्तं भवेच्छैलं त्रिहस्तं लोहजं क्वचित् |
षड्ढस्तान्नाधिकं वार्क्षं पार्थिवं शैलवत्सदा || ७४ ||

प्. १०) आहस्तान्नवहस्तं स्यादेतल्लिङ्गं तु मानुषम् |
यक्षरक्षोऽसुरव्याल गन्धर्वाप्सरसां क्वचित् || ७५ ||

किन्नराणां च सिद्धानां हस्तात्पञ्चदशैव तु |
परिणाहोच्छ्रयाभ्यां च देवानामेकविंशतिः || ७६ ||

ऐहिकं त्र्यङ्गुलं यावन्नोर्ध्वं गन्धभवादिकम् |
पञ्चाङ्गुलंतु पैष्ट्याद्यं फलजं स्वप्रमाणतः || ७७ ||

गान्ध सौभाग्यदं लिङ्गं पैष्ट भुक्तिप्रदायकम् |
स्थण्डिले मण्डले पूज्य स्याद्दीक्षास्थापनादिके [ख्: -नान्हिके; घ्: -नान्तिके] || ७८ ||

एकाब्दा [मू, अ.: एकाङ्गा] न्यैहिकान्यत्र प्रोच्यन्ते सिद्धिमिच्छताम् |
प्रभुमानप्रदं शाङ्खं [ख्: शार्ङ्गं] सैन्यच्छिन्नागदन्तजम् || ७९ ||

कूर्मकसिक [ग्: कूर्मकामीक] संजातं नृणां [घ्: नूनं] पातालसिद्धिदम् |
अणिमादिनृकुल्योत्थमन्योन्यब्दार्धतः [मू: न्यच्छर्द्धतः] सदा || ८० ||

पैष्टान्यष्टप्रकाराणि सङ्ग्रीकृष्णक [ख्: सद्ध्रिकृष्टक; ग्, ङ्: संबद्धकृष्टक] जानि तु |
शालिपिष्टोद्भवं पुष्ट्यै षाष्टिकं पुष्टिवर्धनम् [मू,: बुद्धिवर्धनम्] || ८१ ||

गौधूमं वातरोगघ्नं यवजं बलसौख्यदम् |
रिपुभेदकरं मौद्गं स्त्रीदं श्यामाकसम्भवम् || ८२ ||

तिलपिष्टं धरादायी नीवारं [मू, अ, क्, ग्: सैद्धार्थ] भयनाशनम् |
सुखकृन्नावनीतं तु गोमयं रोगनाशनम् || ८३ ||

प्. ११) आन्नमायुःप्रदं ज्ञेयं गौडं प्रीतिप्रवर्धनम् |
नानाफलोद्भवं [ख्: लोहभवं] लिङ्गं नानाकामप्रदायकम् || ८४ ||

गुणदं सैकतं भूरि स्यात्सौभाग्याय लावणम् |
उच्चाटने तु पांशव्यं मौलं [ङ्: मार्षं] शत्रुक्षयावहम् || ८५ ||

वंशाङ्कुरसमुद्भूतं वंशवृद्धिकरं भवेत् |
पुरक्षोभकरं पौरं [मू, अ, क्, ख्, ग्: घोरं] रामठं चौग्र्यकारकम् || ८६ ||

शत्रुमृत्युप्रदं सार्जं सैक्थ [ख्: सित्थं; ग्: सन्ध्यं] माकर्षणे मतम् |
मृद्बिम्बोद्भवमिष्टार्थं लेपात्स्युः सर्वसंपदः || ८७ ||

गन्धादिबिम्बजान्तानि न स्थिराणि चलानि नो |
तावत्काल तु [ग्: तारकोऽनन्त] संपूय विसृज्य तानि [ख्: विसर्ज्यैतानि] के क्षिपेत् || ८८ ||

पिष्टां गोशर्करां सूक्ष्मां [घ्: शुक्लां] पक्वचिञ्चास्थियोजिताम् |
निष्क्वाथ्य [मू: निष्काठ्य; घ्: निष्कास्य; ङ्: निष्काम] पटमालेप्य संशोष्य [ग्: संसोध्य] पारिमार्ज्य च || ८९ ||

खटिकालक्तकाकुष्टनीलीदरदकज्जलैः |
धातुबिल्वरसैर्लेख्यं त्रिधा लिङ्गं पटादिके || ९० ||

मधुरा [ख्: मयूरा] चित्रलेखा च कार्या वै समसन्धिका |
बलसंवर्तनीच्छाया दृष्टि [क्, ग्, ङ्: सृष्टि] भावाश्रिता सदा || ९१ ||

प्. १२) शृङ्गारवीरबीभत्सरौद्रहास्यभयानकाः |
करुणाद्भुतशान्ताश्च नवभावात्मिकाः क्वचित् || ९२ ||

पटजा वित्रजा रक्ता [क्, ग्, घ्, ङ्; तज्ञा] सम्यङ्मन्त्रविधानतः |
स्वेच्छया पूजयेदेतन्मृन्मयान्युच्यते [मू, अ: द्युच्यते; ख्: मयो ह्युच्यते] ऽधुना || ९३ ||

अपक्वं पक्वजं [क्, ङ्: अपङ्कं पङ्कजं] कार्यं मुख्यामुख्यव्यवस्थया |
सद्योमन्त्रेण चापक्वं [ङ्: चापङ्कं] क्रमान्नवकरादिकम् || ९४ ||

पक्वं [ङ्: पङ्कं; ख्: पक्षं] त्रिहस्तकं कुर्यात् घोरमन्त्रान्वितं [ख्: -र्चितं] वरम् |
द्विजादिजातिभिर्मृद्भिरव्यक्तादि च कामतः || ९५ ||

पद्मिनीषु नदीतीरे वृक्षमूले च मृत्तिकाः |
वापीकूपतडागेषु दीर्घिकायाः समाहरेत् || ९६ ||

सुमर्दितमृदा कार्यं पक्वं मृत्संभवं सदा |
पुष्ट्यै त्रिलोहगर्भं च धनकोषविवृद्धये || ९७ ||

शुच्युपलांश्च [मू: शुच्युत्पलां; ख्: भुव्युत्पलां] संगृह्य सद्योजातेन मन्त्रवित् |
वामाख्येन चितां कृत्वा [ङ्: धृत्वा] घोरेण परिदाह्य च || ९८ ||

लिङ्गं शिवाग्निनामृज्य [मू., अ: मृद्य] पुरुषेणावलोक्य च |
ईशानेन गृहीत्वा तु ततः संस्कृत्य पूजयेत् || ९९ ||

प्. १३) पञ्चत्वङ्निम्ब [मू: त्वग्नींश्च] पानीयं बिल्वमज्जा [मू, अ: सर्ज] फलत्रयम् |
सर्जहिङ्गुपुरंबोल [पुरः - गुग्गुलुः | पुरो गुग्गुलुराख्यातो इति धरणि | बोलः - गन्धरसः, बोलगन्धरसप्राणः; इत्यमरः] मतसीतैलमेव च || १०० ||

सन [सनः = घण्टापारुलिवृक्षे | हस्किर्णेति बृहद्वाचस्पत्यम्] श्रीबालगोधूमयवमाषातसीरजः |
मृदि क्षिप्त्वा व्यवस्थाप्य मासं तां परिमृद्य च || १०१ ||

अस्थिबन्धं [मू., अ, क्, ख्, घ्: अस्थिरत्व] दृढं चादौ दृढलोहेन दारुणा |
शणतत्वन्वितं [क्: तत्सूत्रितं] कत्वा मृन्मयं घटयेच्छुभम् || १०२ ||

क्षिप्त्वा धात्वौषधीरत्नलोहब्रीहीन् यथाक्रमम् |
इत्येतेषामभावे तु रसेन्द्रं वज्रसंयुतम् || १०३ ||

सुपुष्टैः [ङ्: अधुष्टैः] कर्करैः क्षीरदधिबालगुडान्वितैः |
गव्यसर्जयुतैश्चैव लेप्यं वर्णकपुष्टये || १०४ ||

वनानु [क्: वनान्ध] काननं गच्छेद्दारूपलगहीतये |
सद्वारर्क्षर्तुयुक्तेन्हि चारुलग्नसमन्विते || १०५ ||

तदा गमनकाले तु शकुना [ख्: कुशला] न्यथ लक्षयेत् |
दिव्यान्तरिक्षभौमानि शुभाशुभफलाप्तये || १०६ ||

सुप्रसन्नमरुवर्त्मसादित्याम्भक्षणप्रभम् |
इत्यादि शुभकृद्दिव्यमतोऽशुभकरं त्विदम् || १०७ ||

उल्कापातोऽशनिस्तारापतनं केतुसम्भवः |
दिग्दाहस्तीव्रवातश्च चन्द्रसूर्योपमर्दनम् [मू, अ, ख: पसर्जनम्] || १०८ ||

प्. १४) अकस्माद्गगने शब्दः प्रच्युतिः फलपुष्पयोः |
वासवृक्षाग्रसंस्थायि [ङ्: श्रमस्थायि] बलिभुङ्मधुरारुतिः || १०९ ||

पक्षिमण्डलिको तददान्तरिक्षमिदं शुभम् |
पांश्वसृग्वर्षणं घोरमान्तरिक्षमशोभनम् || ११० ||

पार्थिवान्यधुना वक्ष्ये निमित्तानि शुभानि तु |
दध्यक्षतयवा [मू, अ: दध्युद्धृतधरा] दूर्वा दीपो गोरोचना ध्वजः || १११ ||

शङ्खश्छत्रं फलं पुष्पं हेमधान्याब्जसारसाः |
गोवृषश्च खरो वाजी भस्माक्षो भूपतिर्द्विपः || ११२ ||

पण्यस्त्रीमत्स्यमांसादि दर्शनादेव शोभनम् |
शिवः शिवोदकुंभस्थः कौशिको वामतः शुभः || ११३ ||

सव्यत [मू. अ, घ्: सव्यतः = दक्षिणतः सव्यं तु दक्षिणे इति हैमः | सव्यं वामे च दक्षिणे इत्यजयः | सवतः] स्त्वशुभं विद्धि रिक्तकुंभादिदर्शनम् |
मुक्तकेशः पराक्षेपः क्षारोऽङ्गारश्च दारु च || ११४ ||

स्नेहाभ्यक्तो नरः सर्पः क्षपणः [घ्: पक्वणः] शाक्यदण्डिनौ [ग्: कृपणः शाठ्यदम्भिनौ] |
छिन्नाङ्गोऽलोचनो रोगी कपाली भूप्रकम्पनः || ११५ ||

तुषगोमयकर्पासतैलतक्रतृणानि च |
क्षुत्क्षामोन्मत्तकौ तन्तुश्चौषधीषणसञ्चयः [ग्: पञ्चमः] || ११६ ||

शुभैर्गमनमिच्छन्ति त्वशुभैश्च निवर्तनम् |
पक्षार्धार्धं तु संत्यज्य प्रस्थानं क्रियते शुभे || ११७ ||

प्. १५) कृत्तिकादिभरण्यन्तं प्राच्यादौ सप्तसप्तकम् |
वेदसे स्याद्विते [घ्: युगास्रौ स्याद्धितैः] याता त्वग्निदण्डानतिक्रमात् || ११८ ||

शङ्खभेरीरवैस्तूर्यैर्माङ्गल्यैर्वैदिकैः स्वनैः |
इष्टादौ [ख्: इन्द्रादौ] शङ्करं शस्तं प्रागीशेन्दुवनं [मू, अ, क्,: शेन्द्रवनं] व्रजेत् || ११९ ||

माघादिमासषट्के च न रिक्तायां तिथौ सिते |
बुधार्केन्दुसिते जीवे वार्क्षे प्रागुत्तरस्थिते [घ्: स्थिरे] || १२० ||

योगेषु शुभसंज्ञषु करणे विष्टिवर्जिते |
एकान्तरासु [क्: एकाकरासु] तारासु शेषे चानिष्टकर्मणि || १२१ ||

मेरुच मन्दरः श्वेतो हिमाख्यो हेमकूटकः |
निषधो नीलगन्धाख्यः शङ्गीकेतुर्नगाधिपाः || १२२ ||

महेन्द्रः पारियात्रश्च हरिश्चन्द्रोऽथ शुक्तिमान् |
नन्दाख्यो मलयो विन्ध्य उज्जयन्तोऽथ [क्: उर्जयन्त] ऋक्षकः [ग्: ऋष्यकः] || १२३ ||

श्रीशैलाख्यस्तथा सह्यो विख्याताः कुलभूधराः |
योजनानि दशैतेषां गिरीणां निकटे वनम् || १२४ ||

तत्प्रसूत [ग्: तत्वमूल] नदीतीरे भवेदुपवनं सदा |
एतत्क्षेत्रोत्थिता ये तु पाषाणास्तरवः शुभाः || १२५ ||

स्वयमेव व्रजेत्कर्ता तद्धितोऽन्योऽपि वा जनः |
साचार्यः साधकः शिल्पिजनैः परिवतः शुभैः || १२६ ||

प्. १६) चरुं भुक्त्वा दधिप्राश्य नत्वा पूर्णघटं तथा |
ध्यात्वाधः प्राकृतं तत्त्वं शिवतत्त्वमयीं महीम् || १२७ ||

विद्याराज्ञीं ततो ध्यायेदग्रतोऽर्घकरां स्थिताम् |
दिशो विरेच्य चास्त्रेण विघ्ननाशाय दैशिकः || १२८ ||

सम्यग्विहितसम्भारो ध्यायमानस्त्रिलोचनम् |
मन्त्ररक्षाविधि कृत्वा संजप [ख्: संयजन्] न्निष्टदेवताम् || १२९ ||

इति लक्षणसमुच्चये लिङ्गद्रव्यनिर्णयवनप्रवेशो नाम प्रथमोविधिः || १ ||



अथ द्वितीयः

कर्तुश्च देशिकस्यापि शिल्पिनां मूर्तिधारिणाम् |
स्वरूपं कथ्यते सम्यगिष्टानिष्ट च कर्मणि || १ ||

ऋजुराढ्यः सुभक्तश्च शान्तात्मादृष्टभीरुकः |
धीरः शास्त्रार्थकारी च कर्ता यः सात्विको वरः || २ ||

दीनः [क्: पीनः; ख्: वन] शठः कुधर्मश्च व्यसनी राजसो मतः |
नास्तिकस्तार्किकः क्रूरः कर्ता यस्तामसोऽधमः || ३ ||

ईशसंचोदिताबुद्धिः शिवसंस्थापने भवेत् |
तस्मात्ते गुरवोऽन्वेष्या ये तच्छास्त्रेषु भाषिताः [ग्: प्रेषिताः] || ४ ||

औज्जन्या माध्यदेशाश्च कौरूषकाश्च [घ्: कौरुक्षेत्राश्च] लाटजाः |
अन्तर्वेदीप्रतिष्ठानश्रावस्त्या [मू, अ: चारप्त्या; ग्: चारक्ष्या; क्: चावन्त्या] गुरवो वराः || ५ ||

राढा वारेन्द्रकास्तैरा गौजरा मागधास्तथा |
आङ्गा जाटोद्भवाश्चेति [ख्: आर्यजातो] सप्तैते मध्यमाः स्मृताः || ६ ||

प्. १८) आन्ध्राः कालिङ्गकार्णाटा माहाराष्ट्राश्च ढक्कजाः |
वीरजा द्राविडापौण्ड्रास्त्वष्टैतेगुरवोऽधमाः [घ्: -त्वष्टौ ते-] || ७ ||

कामरूपाश्च चम्पाका [क्: चाम्पाका; ख्: लंपाका; ग्: पन्याका] नेपालोत्थाश्च सैन्धवाः |
वाङ्गगान्धारपौलिङ्गा एते सप्तान्त्यजा मताः || ८ ||

काञ्चिकाः [ग्: काथिकाः; घ्: कारका] कौसलाः काच्छाः कावेराःकौङ्कणोड्रजाः |
सौराष्ट्रा देवराष्ट्राश्च अष्टैते [क्, ख्, ग्, घ्: अष्टौ] निन्दिता भृशम् || ९ ||

अशेषकामदाः श्रेष्ठा मध्यमा भूतिदायिनः |
अधमाद्याः शुभे नेष्टा आर्यावर्ते हि [ख्: न] दोषदाः || १० ||

सिन्धोश्च करतोयाया हिमवद्विन्ध्ययोरपि |
यो देशो मध्यभागः स्यादार्यावर्तः स कीर्तितः || ११ ||

चतुष्पदास्त्रिबोधाश्च षट्पदाध्वविभूषिताः |
गोत्रगोचरसंयुक्ताः समयाद्युक्तलक्षणाः || १२ ||

चत्वारो गोत्राः गायत्री सावित्री सरस्वती मनोन्मनीति |
चत्वारो गोचराः शिवः; शिखः विमलज्योतिः; सावित्रश्चेति [सावित्राश्चेति चत्वारो गोचराः; इति लिखितपुस्तकेषु पाठः] ||

ऋचीकात्रेयदौर्वासगौतमा इति अन्तरे [ख्: चत्वार] |
दीक्षागुणेनसंपूर्णां [मू, अ, क्, ङ्: दीक्षास्थापनसंयुक्तां] ये जानन्त्यथ संहिताम् || १३ ||

प्. १९) आचार्यास्ते तु विज्ञेया अन्यथा लोकदाम्भिकाः |
भार्यावर्तोद्भवाः शैवाः सर्वलक्षणलक्षिताः || १४ ||

विनीता भक्तियुक्ताश्च लिङ्गज्ञाः शास्त्रवेदकाः |
पीठधामादिकुण्डज्ञाः प्रतिष्ठास्थानवेदकाः || १५ ||

वारतारादिकालज्ञा अधिदेवप्रवेदकाः |
लोभमोहपरित्यक्ताः शान्ता दान्ता विमत्सराः || १६ ||

नियमव्रतसंपन्ना दयादाक्षिण्यसंयुताः |
सात्विका निपुणा दक्षाः पञ्चश्रौतार्थवेदकाः [क्: -तत्त्वार्थ-] || १७ ||

तत्त्वस्थाश्छिन्नसंदेहाः समयाचारपालकाः |
दृढव्रताजनद्रोहिसत्यवाग्भूतवत्सलाः [ग्: वाग्घतवासनाः] || १८ ||

आज्ञाभिषेकसंपन्नाः षट्सु कर्मसु तत्पराः |
दीक्षिताः शिवशास्त्रे स्मिंश्चत्वारो ब्राह्मणादयः ||१९ ||

सर्वानुग्रहकृत्यर्थमाचार्यत्वेन सम्मताः |
योजितः शिवतत्त्वे यः शिवरूपमवाप्तवान् || २० ||

जातिनाशो भवेत्तस्य शिवधर्मोपजीविनः |
भूदार्वयो श्मरत्नानां जातिसंपादनं यथा |
शूद्रादीनां तथा मन्त्रैर्युक्तानां श्रेष्ठता [मू, अ, ग्, ङ्: हीनानां श्रेष्ठतो] भवेत् || २१ ||

ताम्रादि स्याद्यथा हेम सिद्धं पारदयोगतः |
तथैव मन्त्रसंयोगाच्चातुर्वर्णः शिवी भवेत् || २२ ||

प्. २०) नगरीनिर्झराद्यम्भो गङ्गां प्राप्यैकतां यथा |
दीक्षायोगात्तथेशस्य शूद्रादिः शिवतां व्रजेत् || २३ ||

दीक्षातो मुच्यते देही तिष्ठन्मुक्तोऽपि विग्रहे [ग्: पवित्रता] |
यथा कुलालचक्रस्थोऽविच्छिन्नं भ्रमते घटः || २४ ||

स्वकर्मबन्धनैर्बद्धः [ग्: वश्य] पशुरात्मा मलाश्रितः [मू, अ: पशुरात्मा मनोयुतः; क्, ग्: प्रभुरात्मा मनोद्यत] |
मलं विषमदं यद्वद्धन्ति वै मन्त्रतेजसा || २५ ||

पङ्कैः कलुषितं तोयं घटस्थं निर्मलं यथा [ख्: यद्वद्घटस्थनिर्मलम्] |
स्यात्कतकफलैर्योगात्तद्वन्मन्त्रैस्तु मानवः || २६ ||

कर्षकः कर्षयेद् [घ्: कट्टकः कट्टयेद्] यद्वद् भ्रामको भ्रामयेद्यथा [ख्: भ्रामयेद्भ्रामको यथा] |
तथैव मन्त्रसामर्थ्यान्मलं हत्वा शिवी भवेत् || २७ ||

यथार्ककरसंयोगाद्वह्निरुत्पद्यते मणेः |
तथेशमन्त्रसंपर्का [मू, अ, क्, ग्: संयोगा] च्छिवत्वं जायते पशोः || २८ ||

शिवशक्त्यात्मका मन्त्राः शिवशक्तिभिरन्विताः |
शैवाचार्याः प्रयच्छन्ति शिवत्वं स चराचरे || २९ ||

यथा मृद्रत्नलोहानि [घ्: लोहैश्च] मन्त्रैर्गच्छन्ति देवताम् |
आचार्योऽपि [ख्: मन्त्र तन्त्र] तथैवात्र शिवत्वं याति मन्त्रवित् || ३० ||

प्. २१) मन्त्रतत्त्वे स्थिता देवा मन्त्रः साक्षान्महेश्वरः |
संस्क्रियन्ते हि मन्त्रैश्च देवाचार्यतपस्विनः || ३१ ||

दार्वश्मलोहमृद्रत्नजातं लिङ्गं प्रतिष्ठितम् |
यथापूज्यवेद [घ्: -पूजम-] ज्ञस्तथा शुद्रोऽपि दैशिकः || ३२ ||

मृदादिद्रव्यजातीनां [मू, अ, क्, ग्, ङ्: जातानां] शिवत्वं यः प्रयच्छति [घ्: प्रदीपयेत्] |
स शिवः स्वयमेव स्यान्नान्यरूपः कदाचन || ३३ ||

सर्पदष्टा यथा सुप्ताश्चाण्डालान्ता द्विजादयः |
मन्त्रयोगाद्विबुध्यन्ते नष्टानिष्टं तथा शिवे || ३४ ||

कर्णधारो यथा पारं द्विजादीन्नयति [क्, ख्, ग्: नौकया याति तत्] क्षणात् |
शैवाचार्यः [मू, अ, क्: शैवाचार्याः] परं स्थानं तद्वत्ता [ख्: तत्त्वतो] न्मन्त्रनौकया || ३५ ||

(कर्णधारो [कोष्ठान्तर्गतोऽयं पाठः घ्, संज्ञकताडपत्रपुस्तके वर्तते, अन्येषु पुस्तकेषु नास्ति] यथापारं नौकया याति तत्क्षणात् |
तथाचार्यः परं स्थानं याति वै मन्त्रनौकया || ३६ ||)

चतुर्दिव्याब्दसाहस्रैः कृत [मू, अ, क्: कृते] सन्धिः शतं यथा |
शेषे त्वेकैकहानिः स्यात्सहस्रे च शतक्रमात् [मू, अ, क्: द्वेशते क्रमात्] || ३७ ||

चतुर्युगसहस्रान्ते दिनमेकं प्रजापतेः |
पितामहशतं यावद्विष्णोर्मानं विधीयते || ३८ ||

प्. २२) रुद्रस्य [ग्: चन्द्रस्य] निमिषार्धेन सहस्राणि चतुर्दश |
विनश्यन्ति तथोपेन्द्रा असंख्याताः पितामहाः || ३९ ||

ईशस्य वासरैकेन क्षीयन्ते बहवो हराः |
सादाख्यनिमिषेणेशो लयं याति न संशयः || ४० ||

स्वेच्छया परत्रुट्या [क्, ग्: परक्रुध्या] तु सादाख्यस्तत्र लीयते |
शिवात्परतरं नास्ति इति शास्त्रेषु निश्चयः || ४१ ||

एवं मानविशेषैस्तु मन्त्रवीर्यं तु तादृशम् |
तस्माच्छिवदितो मन्त्रः सिद्धिमुक्तिफलप्रदः || ४२ ||

वागीशी जननी यस्य व्योमव्यापी पिता शिवः |
मन्त्रैः शिवाध्वरे [क्: शिवपुरे; ख्, ग्: शिवापुरे] जातः स शूद्रः स्यात्कथं पुनः || ४३ ||

मृद्भवानां घटादीनां संस्कारान्नमृदा यथा [अस्य समनन्तरः पाठोऽयं क पुस्तके प्रक्षिप्तो यथाः-
ये विप्रादिकमद्वारमभिषिक्ताश्चरन्ति ते |
वेदेन हत्वा दीक्षान्या पतिता रौरवे स्फुटम् |
तथैव दीक्षामन्त्राणां तत्प्रकृत्या समागताः | इति] |
तथैव पापहानं च प्राकृतास्तु प्रजायते [क्: प्राकृतं तु न जायते; ख्: न प्रकृत्यास्तु जातः] || ४४ ||

हत्वा दीक्षाभिषेकादींश्चण्डेन पातितास्तु ते |
लक्ष्या [मू, अ, क्, ख्: लोके] विप्रादिकाचारान्नारकीणो न तारकाः [ख्: कारकाः] || ४५ ||

प्. २३) नराणां शिवसंस्काराच्छिवत्वं न भवेद्यदि |
न भवेयुस्तदा नूनं द्विजा देवादिदैशिकाः || ४६ ||

तस्मान्मन्त्रप्रधानत्वं निग्रहानुग्रहं प्रति |
विषभूतग्रहाद्याश्च निगृह्यन्ते हि मन्त्रतः || ४७ ||

मन्त्रसंस्कारदीक्षाभिः संस्कृतं गुरुणा यदा |
चराचरं प्रपद्येत शिवत्वं तत्क्षणाद्ध्रुवम् || ४८ ||

चातुर्वर्ण्यमनुग्राह्यं चातुर्वर्ण्यान्नभोजनम् |
एतत्सिद्धं सदा शैवं गुरुरूपमजन्मकम् [ख्: गुरुरूपमयात्मकम्] || ४९ ||

कौपीनमेखलायुक्ता जटायज्ञोपवीतिनः |
शिवान्तनामकाः सर्वे भस्माङ्गा [मू, अ, ख्, घ्, ङ्: भस्माक्षा] ब्रह्मचारिणः || ५० ||

दीक्षया हन्यते दीक्षा पूर्वदीक्षा हि नश्यति |
विशेषयातु सामान्या गुरुरप्येवमेव तु || ५१ ||

नगनान्तास्तु [मू, अ, क्, ग्: नगणान्तास्तु; ख्: नराणां] वैशेषाः शैवाः शिवान्तसंज्ञकाः |
अम्भोजं पङ्कजं यद्वत्तद्वच्छैवा न चेतरे || ५२ ||

हस्तोऽस्यास्तीति हस्ती स्याद्रूढितो नेतरो [मू, अ, क्, ख्: नेतरे] यथा |
तथैव शिवलिङ्गानां शैवाः पाशुपतादयः || ५३ ||

तपस्व्याचार्यदेवान् यः [मू, अ: देवानां] पूर्वरूपेण मन्यते |
लिङ्गभेदफलैर्युक्तो यात्यसौ रौरवं ध्रुवम् || ५४ ||

प्. २४) दृष्टादृष्टविरोधेन नेतरेषां तथा विधिः |
अन्यथा पापकारी स्यादित्याज्ञा पारमेश्वरी || ५५ ||

गुरून्निरूपयेत्तस्माद् द्विविधं शैवमुत्तमम् |
ब्रह्मचारीगृहस्थत्वभेदभिन्नं द्विधा स्थितम् || ५६ ||

अकामिकामिभेदेन वक्ष्यमाणगुणान्वितम् |
काम्यकामिक्रियां वच्मि साम्प्रतं संप्रभेदतः || ५७ ||

तपस्व्य [ग्: तपस्या; घ्: तपस्य] कामिनामेव प्रतिष्ठादिक्रियोच्यते |
भुक्तिमुक्तीच्छुकः कामी कुर्याद्दीक्षादिमाज्ञया || ५८ ||

गृहस्थस्तु द्विधा प्रोक्तः सान्तानिको व्रतार्पकः |
प्रतिष्ठादिक्रियाशेषा तत्कृता संप्रशस्यते || ५९ ||

योषिद्युक्तः सकेशश्च जटादिपरिवर्जितः |
शिवाधिकारवृत्तिर्यः स सान्तानिक उच्यते || ६० ||

व्रती व्रतासमर्थो यो विधिना व्रतमर्पयेत् |
पश्चात्कुर्याद्विवाहं च गृहस्थः स वतार्पकः || ६१ ||

ब्रह्मचर्यं चरेन्नित्यं जटाभस्मसमन्वितः |
भैक्ष्याशी संयतात्मा च व्रती स परिकीर्तितः || ६२ ||

गोत्रगोचरस तावसङ्केतैः [क्: सङ्गतैः; ख्: सङ्कीर्तः] क्रमशो गुरुः |
पुष्पपाताभिधानं तु मठी [मू, ग्: मथी; क्: सची] मुद्राभिरिष्यते || ६३ ||

प्. २५) स्त्रीस्रग्गन्धार्थशययासियानताम्बूलभूषणम् |
सद्वस्त्रमञ्जनं तैलं नयते रमते हि तम् [मू, अ, क्: रमतेर्हितः; ख्: रमतोर्ध्वतः; घ्: रयतेर्हितम्] || ६४ ||

भुक्त्यै [मू, अ: भुज्ञं; ग्: भुञ्जे] सान्तानिकं नित्यं भुक्तिमुक्त्योर्व्रनापकम् [मू, अ, ग्: भुक्तिमुक्तिव्रतार्पितम्; क्: भुक्तिमुक्तिप्रदार्पितम्] |
माक्षाय व्रतिनं चैव वरयेन्मतिमान्नरः || ६५ ||

पुत्रौ द्वौ तु गृहस्थस्य पारलौकिकलौकिकौ |
लौकिको द्रव्यभागी स्याद्विद्याभाक् पारलौकिकः || ६६ ||

व्रतिशिष्यस्य यच्छास्त्रमृणं चाथं च तद्गुरोः |
भ्रातृणं गुर्वभावे स्याद्गृहस्थानां स्वपुत्रकम् [मू, अ, क्: स्वपुत्रगम्; ख्: सुपुत्रकः] || ६७ ||

यति [मू, अ, क्, ख्: यदि] पुत्रः प्रपौत्रो वा तत्सन्तानोद्वास्तथा |
अयोग्याः शिवकार्येषु घण्टासम्बन्धिनो हरेत् [ग्: घण्टामयुक्तिलोहवत्] || ६८ ||

व्रतिनः शिष्यपुत्रः स्याद्योग्यः सर्वेषु कर्मसु |
ऋणे द्रव्ये च पिण्डे च स एवैकः प्रशस्यते || ६९ ||

शिष्याम्नायेन सम्भूत आचार्यः शुभशान्तिकृत् |
चतुर्गोचरमध्ये च शैवो ज्येष्ठायते [मू, अ, क्, ग्: ज्येष्ठोयतेः] परम् || ७० ||

सर्वानुग्रहकृद्यस्मादाद्यः सर्वगतः शिवः |
शैवाचार्यस्ततः श्रेष्ठः स्थापयेत्सर्वदेवताः [सह देवता, इति पाठान्तरम्] || ७१ ||

प्. २६) दक्षिणार्होत्तमं पात्रं दर्शनानां [ग्: त्तमः पात्रमर्हतानां] शिवः प्रभुः |
भुक्तिमुक्तिप्रदाता च नान्यो वै विश्वकृद्गुरुः || ७२ ||

सर्वेषामेव देवानां शैवः स्थापक इष्यते |
तदभावे [घ्: वददावे] तु कर्तव्याः स्वदेवव्रतचारिणः [ख्: व्रतधारिणः] || ७३ ||

जन्मना जायते शूद्रः क्रियया द्विज उच्यते |
श्रुतेन श्रोत्रियश्चैव ब्राह्मणो ब्रह्मचर्यतः || ७४ ||

स्वमन्त्रसंस्कृतो विप्रः स्वकर्मव्रतपालकः |
मनुष्यजातिसामान्ये को विद्वेषः शिवद्विजे || ७५ ||

स्त्रीपुंनपुंसकानां च यथाभेदास्त्रिलिङ्गतः |
न तथा ब्राह्मणादीनां तस्माज्जातिर्नकारणम् [ग्: प्रकारणम्] || ७६ ||

पञ्च [ख्: यश्च] तत्त्वविशुद्ध्यर्थं पञ्च [ख्: यश्च] ब्रह्मविनिर्मितम् |
उपवीतं सदा धार्यं शैवाचार्यैर्न चेतरैः || ७७ ||

शिवो विप्रः शिखा [ख्: शिवो] राजा ज्योतिर्विच्छूद्रजातिकः |
सावित्र इत्थमी पर्णा प्रोक्ता नाना शिवागमे || ७८ ||

गुरुः शिवः शिखादीनां [ख्: शिवादीनां] त्रयाणां शिखसंज्ञकः |
द्वयोः स्याज्ज्यातिरित्युक्तः सावित्रस्तु स्वगोचरः || ७९ ||

काहलातूर्यढक्काश्रीघटिकाशङ्खसुस्वनैः [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: सुस्वरैः] |
ध्वजैश्छत्रैर्युताः सर्वे शैवाचार्या नृपा इव || ८० ||

प्. २७) गुरुः श्रेष्ठः प्रतिष्ठेत यत्र राष्ट्रे च तत्र च [क्: राष्ट्रेऽद्भुत च] |
स्याद्वृद्धिर्विजयः [घ्: स्थापितेर्देवैस्तत्कर्ता च] शान्तिरारोग्यं धर्मवर्धनम् || ८१ ||

एभिश्च स्थापिते देवे कर्ता जन धनान्वितः |
आयुषा यशसा लक्ष्म्या [घ्: लक्ष्मी] पुत्रपौत्रैर्विवर्धते [घ्: प्रवर्धते] || ८२ ||

पितरस्तस्य नन्दन्ति यावत्तिष्ठन्ति देवताः |
तावद्य गसहस्राणि रुद्रलोके महीयते || ८३ ||

स्थानस्य देवतायाश्च चिरवृद्धिः प्रजायते [घ्: वृद्धिश्च] |
नाकाले म्रियते कर्ता परतः शिवतां व्रजेत् || ८४ ||

यावत्तत्कीर्तिविख्यातिस्तावत्तस्य महाफलम् |
पदं संप्राप्य रुद्रस्य सुखमक्षयमश्नुते || ८५ ||

अथाधमादिदेशोत्था ये चान्यत्रातिनिन्दिताः [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: न्यत्र विनिन्दिताः] | [क्: तावद्युगसहस्राणि रुद्रलोके महीयते पाठोऽयं घ् पुस्तकेऽधिकः, अप्रासङ्गिकश्च]
तांस्तु सर्वान् प्रयुञ्जीत क्रूरकर्मसु सर्वदा || ८६ ||

हीनव्यङ्गाधिकाङ्गाश्च कुब्जवामनखञ्जकाः |
विकृताः शवला [ख्: सचरा] रौद्राः शठाः क्रूराः [मू: सेवा] कुवृत्तिकाः || ८७ ||

पापिव्याधितकिञ्चिञ्ज्ञा देवच्छायोपजीविनः |
वाक्कण्ठा बघिरः स्थूलाः कुनखाश्च कुमूर्धजाः || ८८ ||

प्. २८) सूचकास्तार्किका वैद्याः सेवकाः कर्षकास्तथा |
पुरोधाः पण्यजीवी [घ्: श्चान्यजीवी] च वणिजो धातुवादिनः || ८९ ||

लिङ्गधारी [घ्: चारी] कुशीलाश्च [घ्: कुशीलात्मा] द्यूतकारकलम्पटाः |
वक्रनासाङ्गलम्बोष्ठा मूर्खाः स्पन्दनगात्रकाः || ९० ||

कुसङ्गाकुलजा बालाः काकस्वरानुनासिकाः |
ग्रन्थविप्लाका [ख्: विप्रोचका] वृद्धा व्यसनी समयच्युतः || ९१ ||

दन्तुराः श्लीपदाः स्तब्धा अर्बुदी [क्, ग्: अर्भदी] गलगण्डकाः |
एतैस्तु स्थापिता देवा धनायुः पुत्रनाशकाः || ९२ ||

अन्याश्रमिमगामोत्थाः [ख्, घ्: मगान्मोत्थ] पुनर्भूः कुण्डगोलकाः |
कत्थकाः [ख्, ग्, घ्: कण्ठका] कौशिका [क्, ग्: कौलिका] स्तज्जास्त्रिकर्णाद्याश्च वर्जिताः || ९३ ||

चार्वाकाश्चार्हता बौद्धाः साङ्ख्यदर्शनिनो द्विजाः |
सन्यासव्रतिनश्चान्ये स्थापने नाधिकारिणः || ९४ ||

शाकद्वीपात्पुरानीता मगा गोमांसभक्षकाः [ख्: -खादकाः] |
निर्माल्यभक्ष्यणार्थं तु शाम्बेनाच्युतसूनुना || ९५ ||

शैवीं दीक्षां विना यस्तु शास्त्रमात्रप्रपाठकः |
शिवादीन् स्थापयेन्नित्यं स्वयम्भूः स नराधमः || ९६ ||

प्राप्त (क्त) नं लिङ्गमुत्सृज्य यः शैवं व्रतमाचरेत् [मू, अ, क्: तु तमाश्रयेत्] |
स पुनर्भूः परिज्ञेयो वर्जनीयः शिवागमे || ९७ ||

स्वधवे विद्यमाने तु जायते जारतो हि यः |
कुण्डः क्रूरस्वभावःस्यान्मृते पत्यौ तु गोलकः || ९८ ||

प्. २९) आचार्यधर्मपत्नीषु यो जातः सगुरोः सुत |
प्राव्राज्यान्नश्यते [मू, अ, ख्: दुष्यते] पूर्वं स्त्रीयोगादपरं तथा || ९९ ||

उभाभ्यां यः प्रनष्टः स्यात्तस्यापत्यस्तु कत्थकः |
त्रिकर्णोत्थास्त्रिकर्णाश्च त्रिकपानात्म [मू, अ: त्रिकर्णस्तु त्रि] कर्णका || १०० ||

नित्यनैनित्तिकागन्तुगुरुदेवाग्न्यपूजनात् |
भस्माङ्कुरस्तु [ग्: गुरुस्तु] कत्थोस्थस्तत्सुताः कौशिकादयः || १०१ ||

भोजका व्रतिपुत्राश्च कौशिकान्याश्च [मू, अ: कौशिकाद्याश्च] कुत्सिताः |
राष्ट्रक्षयकरा ह्येते ये च पषाण्डिनो नराः || १०२ ||

समयादिं विना मूढः स्थापनं कुरते तु यः |
शास्त्रावलोकनादेव चण्डेशस्तस्य शासकः || १०३ ||

योऽशैवः स्थापयेदीशं लोभव्यामूढमानसः |
स याति नरकं सद्यो याज्ञिकैः सह दैशिकः || १०४ ||

पञ्चस्रोतः सु ये पञ्चसमयाः शंभुनोदिताः |
तेषामाचरणान्नित्यमाचार्य इति कीर्त्यते || १०५ ||

आचार्यः शिवरूपेण लोकानुग्रहकारकः |
तस्मान्न मानवीं बुद्धिं कारयेद्दैशिकं प्रति || १०६ ||

ईशं वक्त्रं तथाघोरं गुह्यं चाजातसंज्ञकम् [मू, अ, क्: च जात-] |
पञ्चवक्त्राणि देवस्य पञ्चागमविवृद्धये || १०७ ||

प्. ३०) कामिकं योगजं मान्त्रीं [मू, अ: चिन्त्यं; क्, ग्: चान्त्यं; ख्: मित्र्यं] कारणं चाजितं तथा |
दीप्तं सूक्ष्मं च साहस्रमंशुम [ख्: असुमत्] त्सुप्रभं दश || १०८ ||

शिवभेदाः समाख्याता रुद्रभेदानतः (?) परम् |
विजयं पारमैश्वर्यं निश्वासोद्गीतसंज्ञकम् || १०९ ||

प्रोद्गीतं मुखबिम्बंतु सिद्धं सन्तानमेव च |
नरसिंहं चन्द्रहासं वीरं स्वायम्भुरौरवम् [ख्: रोचनम्] || ११० ||

माकुटं किरणं चैव ललितं विरसं [ग्: विवरं] परम् [मू, अ, क्: स्मरम्] |
([चापचिन्हान्तर्गतोऽयं पाठः क पुस्तके नास्ति] रुद्रभेदाः समाख्याता दशाष्टादश चोर्ध्वगाः || १११ ||

हरं हुङ्कारकं चैव बिन्दुसारं कला [ख्: करा] मृतम् |
दवत्रासं च सुत्रास सावरं कालसावरम् || ११२ ||)

पक्षिराजं शिखायोगं शिखासारं शिखामृतम् |
पञ्चभूत [मू, अ: पञ्चामृत] विभागं च शून्यभेद [ख्: -मद] विनिर्णयम् || ११३ ||

कालकाण्ठं [ख्: मणिकण्ठं] च कालाङ्गं कालकूटं पटद्रुमम् |
कम्बोजं कम्बलं कङ्कं कालकुण्डं कटाहकम् || ११४ ||

सुवर्णरेख [क्: सुवर्णवण्यं] सुग्रीवं तोत्तल तोत्तलोत्तरम् [मू: तोतलं तोतलोक्तम्; ख्: तोत्तरतोत्तरोत्तरम्] |
गारुडस्य त्विमे भेदा अष्टाविंशतिरीरिताः || ११५ ||

प्. ३१) स्वच्छन्दभैरवं चण्डं क्रोधमुन्मत्तभैरवम् |
असिताङ्गं रुरुं चैव कपालीशं समुच्चयम् || ११६ ||

अघोरं घोषणं [ख्: घोरसं] घोरं निशासञ्चारदुर्मुखम् |
भीमाङ्गं डामरारावं [ख्: -रागं] भीमं वेतालमर्दकम् || ११७ ||

उच्छुष्मं वाम [घ्: उच्छुष्मवाहि] कापालं शेखरं पुष्पमद्वयम् |
त्रिशिरं चैकपादं तु सिद्धयोगेश्वरीमतम् || ११८ ||

पञ्चामृतं प्रपञ्चं च [घ्: प्रपञ्चाहि] योगिनी जाल [घ्: जल] सम्बरम् |
विश्वरिकण्ठ सङ्कोचं [मू: विकण्ठ; ख्: झङ्कार] तिलकोद्यानभैरवम् || ११९ ||

एवं द्वात्रिंशतन्त्राणि सोत्तराणि च तद्द्वयम् |
चतुः षष्टिप्रमाणानि दक्षिणास्याद्भवानि च || १२० ||

नयं नयोत्तर मूकं मोहनं मोहनामृतम् |
करपूजाविधानं तु वीणातन्त्रं तदुत्तरम् || १२१ ||

जयं च विजयं चैव अजितं चापराजितम् |
सिद्धनित्योदयं ज्येष्ठं चिन्तामणिमहोदयम् || १२२ ||

वाग्भवं कुहकं चित्रं कामधेनुकदम्बकम् |
आनन्दरुद्रभद्राख्यं [ख्: भद्राक्षे] किङ्करं किङ्करानुगम् || १२३ ||

अनन्तविजयं शौक्रं दौर्वासं बीजभेदकम् |
वामदं वामदेवोक्तं [मू, अ, क्: देवोत्थं] चतुर्विंशतिभेदगम् [क्: भेदजम्] || १२४ ||

प्. ३२) हलाहलं हयग्रीवं करकोटं कटङ्कटम् |
करोटं [मू, अ, ग्: कवाटं; क्: कल्फोटं] मुण्डमालं च कङ्कोटं खड्गरावणम् [मू, अ: वारणम्] || १२५ ||

चण्डासिधारं हुङ्कारं हाहाकारं शिवारवम् |
घोराट्टहासमुच्छिष्टं घुर्घुरं दुष्टत्रासकम् [मू, अ: दुष्कृतासनम्] || १२६ ||

विमलं विकटं चैव सुधारणं [मू: स्वधावणं] महोत्कटम् |
यमघण्टं च भूताह्वं [मू: भूताङ्गं; ख्: भूताज्यं] विषभेदमजातजम् || १२७ ||

इत्येवं शैवतन्त्राणि [ख्: सूत्राणां; घ्: सूत्राणि] चतुःषष्ट्युत्तरं शतम् |
पुनर्लक्षविभेदन ग्रभिन्नः शास्त्रसङ्ग्रहः || १२८ ||

शिवो रुद्रस्ततो देवा देवेभ्य ऋषयस्तथा [मू, अ, क्: -सदा] |
ऋषिभ्यो मानुषाः शिष्याः सर्वशास्त्रावतारकाः || १२९ ||

सिद्धान्तो गारुडं चैवं भैरवं वामभौतिकम् |
इति सामयिकं प्रोक्तं शम्भुनागमपञ्चकम् || १३० ||

सिद्धान्ते चतुर्वर्णान्नभोजनं गारुडे विषम् |
एकत्रभोजनं घोरे वामे वामामृतं तथा || १३१ ||

भूततन्त्रे शवस्पर्शः पञ्चस्रोतःस्वयं विधिः |
आचरेत् समयान् पञ्च यः स आचार्य उच्यते || १३२ ||

आचारमाचरेच्छैवं [मू: चैवं] शास्त्रोक्तं गुरुभाषितम् |
तदवश्यं हि कर्तव्यमन्यथा पतनं भवेत् || १३३ ||

प्. ३३) पूजा होमो बलिर्भिक्षा चरुश्चातिथिपूजनम् |
षट्कर्माणि तु कार्याणि शिवाचार्येण नो परैः || १३४ ||

व्याख्यानं श्रवणं चैव प्रदानं च प्रतिग्रहः |
दीक्षां च स्थापनं चेति [मू: चैव] षट्कर्माणि सदा गुरोः || १३५ ||

न दीक्षां स्थापनं कुर्याच्छिष्य आचार्यसन्निधौ |
क्रोशान् पञ्च परित्यज्य गुर्वादेशात्तदाचरेत् || १३६ ||

समयी समयस्थः स्यात्पुत्रकश्चागम [अ, क्, ख्, ग्, ङ्: पुत्रकः स्वागम] श्रुतिः |
साधकः साधयेत्सिद्धिराचार्यो दीक्षयेत्पशून् || १३७ ||

समयादिक्रमेणैव योऽभिषिक्तः स दैशिकः |
प्रतिष्ठादिक्रिया तस्य न पाठादग्र [मू, अ: पाठान्नैवाग्र; ख्: नयावदग्र; ग्: यावन्त विप्र] जन्मनः || १३८ ||

शिवादिस्थापने सम्यङ् न्यायमार्गेण धीमताम् |
युक्तिः संसूच्यते काचिद्या चोक्ता पारमेश्वरे || १३९ ||

पाठादेव द्विजो यत्र शिवं लोभात्प्रतिष्ठयेत् |
नाश्मादौ शिवता तत्र ह्यांशवे दूरतः शिवः || १४० ||

प्रतिष्ठयेद् द्विजो यस्तु प्रमदाद्देवताः क्वचित् |
चाण्डालोऽसावभोज्यान्नः पातकी नात्र संशयः [ख्, घ्: नारकी भवेत्] || १४१ ||

शिवसंस्थापनाद्विप्रः श्वयोन्यां जायते ध्रुवम् |
अन्यगोत्रे [मू, अ: श्रोत्रे; क्: त्याश्रे] कुशा [ख्: त्रेऽङ्कुशा] पातान्नारकी स्याद् द्विजाधमः || १४२ ||

पठन्त्यादेशतो वेदानादेशेन यजन्ति ये |
प्. ३४) लिङ्गादिस्थापका ये च ते चाण्डालसमा द्विजाः || १४३ ||

शूद्रे चैवं भवेद्वृत्तं ब्राह्मणे न च विद्यते |
मन्तव्यो विप्रवच्छूद्रः शूद्रात्पापतरस्तु सः || १४४ ||

विश्वामित्रो द्विजीभूतः क्षत्रियो द्विजवृत्ततः |
वृत्तात्सिद्धा वसिष्ठाद्या व्यासेनोक्तं च भारते || १४५ ||

अग्निष्टोमादिकान्यज्ञान् विहाय स्थापयेच्छिवम् |
नरके पतति क्षिप्रं कर्ता स्वपितृभिः सह || १४६ ||

प्रतिष्ठार्थे नवर्तन्ते द्विजत्वे न च ये स्थिताः |
स्वब्राह्मण्यं गतं तेषां ब्रह्महत्यां [ब्रह्महत्वं, लि, पु] च संस्थितम् || १४७ ||

ब्राह्मण्यहार कैर्विप्रैः स्थापिता ये शिवादयः |
ते क्रूरा ध्वंसका ज्ञेया यजमानक्षयावहाः || १४८ ||

शिवादिस्थापनाद्विप्र उभाभ्यां भ्रश्यति क्षणात् [घ्: द्विजः] |
दानार्चनाद्यनर्हः स्याद्विनष्टा ब्राह्मणी [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: नष्टो ब्राह्मणो] यथा || १४९ ||

दुष्टपात्रस्थितं क्षौद्रं यद्वदम्लं तु दोषदम् |
तद्वद्वेदाः कुविप्रस्थाः कर्तुः स्युरशुभप्रदाः || १५० ||

शिवः शिरस्तथा ज्योतिः सावित्रश्च चतुर्थकः |
एते शैवाः समाख्याता न त्वेते ब्राह्मणाः क्वचित् || १५१ ||

ब्रह्मक्षत्रियवैश्यानां शूद्राणां च शिवाध्वरे |
संस्कृतानां यतस्तेषां नश्यन्ते पूर्वजातयः || १५२ ||

ये ब्रह्मणा न ते शैवा ये च शैवा न ते द्विजाः |
प्. ३५) पृथङ्मन्त्रागमावेषां [मू, अ, क्, ख्: -श्चैषां] व्रतानि क्रतवः पृथक् || १५३ ||

लुब्धा द्विजाधमा मूर्खाः स्वब्रह्मघ्ना [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: ब्रह्मघ्ना] विकर्मगाः |
मुग्धाः कुर्वन्ति ये विप्राः शिवादिस्थापनं कलौ || १५४ ||

द्विजबौद्धादियागेषु मन्त्राः शैवादयस्तथा [मू, अ, क्, ख्: शैवा यथेह न] |
तथैव शिवयागेषु न मन्त्रा वैदिकादयः || १५५ ||

न वेदे त्रिविधं लिङ्गं न च [घ्: नैव] प्रासादलक्षणम् |
न द्वारं मण्डपादिश्च स्थापनं न शिवादिके || १५६ ||

शिवसिद्धान्त एवोक्तं लक्षणं शाङ्करादिकम् |
तस्माच्छैवेन मन्त्रेण प्रतिष्ठेत [मू, अ: प्रतिष्ठेयं] शिवादिकम् || १५७ ||

चलाचल [चराचर, लि पु पा] प्रभेदेन द्विधा लिङ्गं शिवस्य यत् |
शिवमन्त्रैस्तयोः सम्यक् शिवत्वं नान्यमन्त्रतः || १५८ ||

न वेदैः पञ्चरात्रैस्तु ऋष्युक्तैर्नापि चागमैः |
नान्यदर्शनमन्त्रैर्वा प्रतिष्ठा स्याच्छिवस्य तु || १५९ ||

न वेदे शैवसंस्कारो नापि वेदे शिवव्रतम् |
न च शैवीक्रिया वेदे न च खड्गदिसिद्धयः || १६० ||

गर्भाधानादिसंस्कारा [क्: संस्कारान्; ख्, घ्: संस्कारैः] स्त्रिभिस्त्रैवर्णिकं व्रतम् |
अग्निष्टोमादयो यज्ञा वेदोक्ता ईश्वरेण तु || १६१ ||

चातुर्वर्ण्यव्रतं शैवं चतुरर्थप्रसाधनम् |
सिद्धान्तस्थापनं दीक्षां नोक्तं वेदेषु शंभुना || १६२ ||

प्. ३६) स्वल्प [ग्: अल्प] बीजो वटो (?) [ख्: टटा] यद्वच्छिष्योऽप्येवं स्वबीजतः |
स्वमन्त्रबीजजा देवा न बव्हक्षरडम्बरात् [मू, अ, क्, ग्: न च हृत्कण्ठडम्बरैः] || १६३ ||

वन्दि [क्: वह्नि] द्विजजनाश्छात्राः प्रकटाः [ग्: श्रुकटाः] पाठजीविनः |
नैते शिवाध्वतत्त्वज्ञाः स्तावका जनरञ्जकाः || १६४ ||

वेदादिशब्द [क्: शन्त; ख्: सर्व; ग्: शठ] शास्त्रैस्तु कैः स्तुतो न शिवः प्रभुः |
स्तुत्यैव स्थापनं न स्याच्छिवलिङ्गे चलाचले [चराचरे, लि. पु. पा.] || १६५ ||

प्रतिष्ठा पञ्चधा या च शिवेनोक्ता शिवागमे |
शैवाचार्यैस्तु सा कार्या रुद्रब्रह्मार्कचक्रिणाम् || १६६ ||

स्थाप्याःसुरा [ख्: तारा] ग्रहाः सर्वे लोकपालास्तथोरगाः [मू, अ, क्, ग्: सहोरगाः] |
यक्षराक्षसयोगिन्यो गणा गौर्यस्तथापराः || १६७ ||

स्थित्युत्पत्तिविपत्तीनां कारणं सुखदुःखयोः |
स्वसंवेद्ये [ख्: सुखं वेदे] ऽपि रागान्धा द्विजा ईश्वरनिन्दकाः || १६८ ||

शैवान्तः पातिनो ये ऽपि पञ्चार्थाः [ख्: यश्चार्थाः] कारकादयः |
तेऽपि त्याज्याः प्रतिष्ठादौ दूराद्बौद्धद्विजादयः || १६९ ||

तस्माच्छिवात्मकेनैव शिवाचार्येण धीमता |
शिवादिस्थापनं कार्यं नान्यैस्तु ब्राह्मणादिभिः || १७० ||

स्वदर्शनस्थिता नित्यमाचार्याश्चैव षड्विधाः |
प्. ३७) स्वकर्माभिरता विप्राः शैवाद्याः कापिलान्तकाः || १७१ ||

श्रुतिस्मृत्यर्थविद्विप्रः स्वशास्त्रव्रतपालकः |
स्वषट्कर्मान्वितो नित्यं नान्यकर्मा द्विजो भवेत् || १७२ ||

दानं प्रतिग्रहः पाठो यजनं याजनं तथा |
अध्यापनमिति स्युश्च षट्कर्माणि सदा द्विजे || १७३ ||

ऋतुसेवातपो दानश्राद्धवैश्वानरार्चनैः [मू: लेखानरार्चनैः] |
तृणादिमूल्यभिक्षान्नवृत्तिः स्याब्राह्मणो वरः || १७४ ||

खड्गजीवो मषीजीवी [मू, अ, क्, ग्: मखाजीवी] द्वारपालो पुरोहितः |
आदेशी वेदविक्रेता षडेते शूद्रवद्द्विजाः || १७५ ||

श्रुतिर्वेदाः समाख्याताः स्मृतयस्तूनविंशतिः |
मनुर्दक्षो वसिष्ठोऽत्रिः कात्यायनोऽथ गौतमः || १७६ ||

याज्ञवल्क्यश्च सवर्तो व्यासो विष्णुर्यमोऽङ्गिराः |
शङ्खलिखितहारीतशातातपपराशराः || १७७ ||

आपस्तम्बोशनोजीवाः स्मृतयस्तु तदुक्तयः |
न शैवादितिप्रष्ठायामेते निप्रा नियामकाः || १७८ ||

प्रतिष्ठाकल्पकौमारं किरणं [ग्: केरणं म. पा. | केवलं] पिङ्गलामतम् |
देव्या मतं मयं नन्दिं प्रतिष्ठा पारमेश्वरम् || १७९ ||

भास्करं लिङ्गकल्पं च विद्यापुराणवाठुलम् |
शकाख्यं वामदेवं च द्विधा पैतामहं तथा || १८० ||

बाणगर्गमतं याम्यं हंसाख्यं वैश्वकर्मकम् [मू, अ, ग्: वैश्वसर्गकम्] |
प्रतिष्ठातन्त्राण्येतानि शिवोक्तान्येकविंशतिः || १८१ ||

प्. ३८) एतेभ्यः सारमादाय नारदात्पौष्करात्तथा |
पद्मोत्थमार्कण्डेयाभ्यां रम्भा [ख्: गौरी] सिद्धादि रम्भतः [मू, अ, क्, ग्: सौर्यतः] || १८२ ||

रत्नप्रयोजनाच्चाहितिलकेभ्यस्तथापरान् |
मार्तण्डाह्रयतो [ख्, ग्: मार्कण्डा-] लक्ष्यं सर्वमेतत्समुच्चयम् [ग्: सर्वतत्व-] || १८३ ||

बहुधा गुह्यतन्त्राणि नैतानि ब्राह्मणस्य तु |
शिवाश्रमस्थितैः शैवैः प्रतिष्ठा नान्यदर्शनैः || १८४ ||

अशैवैः स्थापित लिङ्गमितरैर्यद्द्विजातिभिः |
शैवास्तन्न नमस्यन्ति स्थापितं चान्यदर्शनैः || १८५ ||

ब्रह्मव्रतेस्थितो [ख्: ब्रह्माव्रते-] नित्यं शैवादिव्रतमाचरेत् [क्, ख्, ग्: -वृत्ति-] |
शैवसंस्कारहीनस्तु उमाभ्यां पतति द्विजः || १८६ ||

पतिते तद्गतं यच्च गृहीता या च दक्षिणा |
कृतं यद्व्रतबन्धादि तत्सर्वं निष्फलं भवेन् || १८७ ||

स्वयमन्यस्वरूपेणे कर्माणि क्रियते तु यत् [मू, अ, ग्: नान्यकर्म तु] |
न भवेदीप्सितं तत्र वृथैवासौ फरिश्रमः || १८८ ||

सर्वार्थग्रहणे मुक्तिः [मू, अ: नुग्रहणे युक्तिः] सिद्धयश्च शिवागमैः |
शिवोक्तैश्च विना मन्त्रैस्तदेतत्प्राप्यते कथम् || १८९ ||

यदि वेदैर्भवेल्लिङ्गं शूद्राद्याराधनं कथम् |
मिश्रैर्वाप्यथ दोषाद्य [क्, ग्: दोषाढ्यं] त्कुमारद्युक्तशास्त्रतः || १९० ||

अन्यद् देवश्च मन्त्रश्च विधिश्चान्यं करोति यः |
प्. ३९) कर्मचण्डं भवेत्तस्य कर्म चण्डालकश्च सः || १९१ ||

न स्वदर्शन उक्तत्वान्नापि रागाद् [मू, अ: नविरागाद्; क्, ख्: भक्ष्याद्यानापिरागाद्] द्विजादिषु |
मुक्तिसिद्धं [मू, अ, ख्: युक्तिसिद्धं] हितं लोके स्कन्दोक्तं चात्र लिख्यते || १९२ ||

सनकात्रेयव्यासाद्यैरृषिभिर्या प्रचोदिता |
क्रिया सा न भवेत्साध्वी मन्त्रसंकरदूषिता || १९३ ||

क्षया विषयदोषाद्या वेदविद्या [मू: देवविद्या] प्रचोदिताः |
अग्निष्टोमादयो यद्वत्प्रतिष्ठापीष्यते तथा || १९४ ||

द्रव्याभिजनमन्त्राद्यैः शौचशुद्धयै प्रसारिता [क्: प्रसाधिता] |
स्वर्गलोकफला साध्वी विज्ञेया वैदिकीक्रिया || १९५ ||

स्वर्गलोकात्परिभ्रष्टाः सोमादादित्यमागताः |
वानस्पत्यं समासाद्य संसरन्तीह याज्ञिकाः || १९६ ||

इष्ट्वा क्रतुशतं शक्रः स्वर्गलोकमवाप्तवान् |
पुनः पुण्यक्रियाक्षीणः स्थावरादिषु जायते || १९७ ||

सत्यलोकोत्परं नास्ति ज्ञानस्यापि फलं महत् |
तस्मात्ते मुनयः सर्व शैवार्थे न विशारदाः || १९८ ||

सर्वेषामेव वर्णानां क्रिया शैवी फलप्रदा |
त्रयाणां ब्रह्मणादीनां वेदविद्याप्रचोदिता || १९९ ||

स्वर्गाख्यफलकामाय अग्निष्टोमादिके सदा |
यज्ञे चरूपुरोडाशपञ्चगव्यादिभिः सह || २०० ||

शूद्रादेर्नाधिकारोऽत्र वेदे च प्रतिषिध्यते [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: न प्रतिशिष्यते] |
प्. ४०) शूद्रादीनां च यो दद्याद्वेदविद्याप्रसाधितम् || २०१ ||

हविष्यं स गुरुर्यायात्तैः सार्धं नरकं ध्रुवम् |
तस्माच्छैवो विधिः प्राज्ञैः शैवैर्मन्त्रैःप्रसाधितः || २०२ ||

शिवादिस्थापने यागे दीक्षायां च विशेषतः |
सर्वेषामपि वर्णानामनु ग्रहकरः परः || २०३ ||

लक्षकोटि सहस्राणि विंशतिरर्बुदानि च |
कोटिखर्वाव्ज वृन्दं च मन्त्रास्त्वीशाद्विनिर्गताः || २०४ ||

द्वासप्ततिसहस्राणि कोटि लक्षं तथार्बुदम् |
अयुतानि च पञ्चाशन्मन्त्रा वक्त्रा [ग्: रुद्रा] द्विनिःसृताः || २०५ ||

त्रिंशत्कोटिसहस्राणि [घ्: विंशत्-] सप्ताष्टकशतानि च |
नियुतानि च षट्त्रिशन्मन्त्रा रुद्राद्विनिर्गताः || २०६ ||

नवकोटिसहस्राणि पञ्चाशीत्ययुतानि च |
कोटिशतानि पञ्चाशन्मन्त्रा वामाद्विनिःसृताः || २०७ ||

सप्तकोटिसहस्राणि सप्तत्रिंशच्छतानि च |
शतं सहसलक्षं च सद्योजाताद्विनिर्गताः || २०८ ||

पञ्चवक्त्रोद्भवैर्मन्त्रैः शिवोक्तैः सिद्धिमुक्तिदैः |
तैस्तु लिङ्गादि संस्थाप्यं नान्यैर्वेदादिचोदितैः || २०९ ||

अकारादिक्षकारान्ताः सदाशिवाङ्गनिर्गताः [मू, अ, क्, ख्, ग्: शिवाद्विनिर्गताः] |
तैः कृतं पञ्चधा शास्त्रं शैवाख्यं सिद्धिमुक्तिदम् || २१० ||

अणिमादिमहासिद्ध्यै सिद्ध्यन्ति खेचरादयः |
लिङ्गाश्रयाद्यथासिद्धाः प्रागुक्ता वेधसादयः |
प्. ४१) तथा व्याडीन्द्रदन्ताद्याः कम्बला भास्करा [ख्: लाभास्थिरा] दयः |
निमत्सरा वदन्त्याशु [ख्: द्रव] सिद्धाः [ख्: शिवाः] शवोक्तमन्त्रतः || २१२ ||

नासत्यमैश्वरं वाक्यं के न सिद्धा युगे युगे |
सम्यग्विधानत्त्वज्ञैर्दीक्षितो मुच्यते पशुः || २१३ ||

सबीजाः सस्फुराः [ख्: सफलाः] शैवाः सचेतोऽग्निशिवान्तगाः [मू, ख्: सर्वतो - -न्तकाः] |
सर्वानुग्राहका मन्त्राश्चतुर्वर्ग [क्, ग्: चतुर्दश] प्रसाधकाः || २१४ ||

ऋगथर्वतथा सामवजुश्चेति क्रमेण च |
प्राग्याम्येन्दुजलाशास्यैर्लक्षग्रन्थैः कृता श्रुतिः || २१५ ||

न विग्रहात्मका [ग्: नवग्रहान्महा] देवा वेदेषु स्तुतिपूर्वकाः |
सिद्धिमुक्ती विना सर्वं शब्दमात्रपरा मताः || २१६ ||

त्रयीनिबन्धहेत्वर्थं त्रयाणां च व्रतेऽध्वरे |
ईशानोक्ता श्रुतिः पश्चात् स्वर्गाख्यफलसाधने || २१७ ||

शैवागमपुराणेषु तथा शास्त्रान्तरेषु च |
अवधूतोक्तितोऽज्ञत्वं ब्रह्मविष्णोर्नमद्वरः [ख्: रसङ्गतम्] || २१८ ||

आस्तां तवान्यदपि तावदतुल्यकक्ष-
मैश्वर्यमीश्वरपदस्य निमित्तभूतम् |
त्वच्चेह सोऽपि भगवन्नगतोऽवसानं
विष्णुः पितामहयुतः किमतापरस्य || २१९ ||

अवैर्ब्रमादिभिर्वेदा कृताश्चेद्दोषकारिणः |
प्. ४२) गोनराश्वादिकं हत्वा यज्वनां नरको भवेत् || २२० ||

सूर्यशतां [मू, अ, ख्, ङ्: श्लोकस्यास्य प्रथमान्तः पाठः पुस्तकेषु] तृप्तिमनादिबोधं
स्वतन्त्रतां नित्यमलुप्तशक्तिम् |
अनन्तशक्ति च विभोर्विदित्वा [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: विधिज्ञा]
प्राहुःषडङ्गानि महेश्वरस्य || २२१ ||

वेदाः प्रमाणामशोक्ताः स्वर्गं [मू, अ: वेदप्रामाण्यमीशात्तया स्वर्गः] सर्वज्ञकारणम् |
ईश्वरं कारण न्यायाद्वदन्ति तर्कवादिनः || २२२ ||

भेदः साङ्ख्या [क्, ग्: सान्ध्या] यनश्चैक आश्लायको [मू, अ, क्, ख्, ग्: आश्नीयको] द्वितीयकः |
शतानिंदश मन्त्राणां ब्राह्मणो द्विसहस्रकः || २२३ ||

ऋग्वदो हि प्रमाणेन स्मृती द्वैपायनादिभिः |
एकोनेद्वे सहस्रे च मन्त्राणां यजुषस्तथा || २२४ ||

शता ने दश विप्राणां षडशीतिश्च शाखिकाः |
काण्व [क्, ख्, घ्: कार्ण] मध्यन्दिनासंज्ञा कठी प्राच्यकठी तथा || २२५ ||

मैवायणीयसंज्ञा च तैत्तिरीयाभिधानिकाः |
वैजवाप नेकेत्याद्याः शाखा यजुषि संस्थिताः || २२६ ||

सान कौथूम [घ्: कौस्तुम] संज्ञैका द्वितीया च चरायणी [मू: धरायणी] |
गानान्यपि च चत्वारि वेद आरण्यकस्तथा || २२७ ||

ऊह [क्, ख्, घ्: ऊहं] उख [क्: ऊप्यं] चतुर्थ च मन्त्रा नवसहस्रकाः |
प्. ४३) सन्तुः शतकाश्चै ब्रह्मप्रभवकाः [घ्: हटकाः] स्मृताः || २२८ ||

प~चविंशतिरेवात्र साम्नो मानं प्रकीर्तितम् |
सुमन्तुर्जाजलिश्चैव श्लोकायनिस्तथापरः [घ्: श्लोकाध्याय-] |
शौनकः पिप्पलादश्च मुञ्जकेशादयोऽपरे || २२९ ||

ऋषिभिर्बहुभिस्तज्ज्ञैः प्रोक्तोऽथर्वसमुच्चयः |
मन्त्राणा युतं साष्टशंतं चोपरि षट्शतम् [घ्: चोपनिषच्छतम] || २३० ||

तस्मात्स्वदशनाचार्यैर्मन्त्रः कार्यस्तथाध्वरः [क्: ध्वजः] |
शिवादीनां प्रयत्नेन ह्यन्यथा दोषदायकाः || २३१ ||

सौगतार्हतवेदादिमन्त्रर्वा स्थापिते शिवे |
राष्ट्रराज्ञोभवेद्दोषः [घ्: राष्ट्र राज्ञो भवे-] कर्तु कारयितुस्तथा || २३२ ||

द्विजराजन्यविटशूद्राः शैवसंस्कारवर्जिताः |
नारकास्ते[ख्: नो रक्षिणः; घ्: नारकिनः] समाख्याताः कर्तुः कुलान्वकारकाः || २३३ ||

पुस्तकाध्ययनादेव लिङ्गादीन् स्थापयेद्द्विजः |
संकीर्णवृत्तिर्विज्ञेयस्त्वभोज्यः सर्वदा बुधैः || २३४ ||

उपरोधात्प्रमादाद्वा भुक्त्वा तत्र शतं जपेत् |
बहुरूपस्य मन्त्रस्य निर्दोषो वै भवेत्ततः || २३५ ||

सबलोद्येष [मू, अ, क्: सचलो ह्येव] विख्यातो नाममात्रेण स द्विजः |
आचार्यो गीयते लोके न ह्यसौ पारमार्थिकः || २३६ ||

दीक्षा [ख्, घ्: व्याख्या] स्थापनमन्त्राद्यैर्वर्तितस्तु पितामहे |
प्. ४४) दैशिकास्त्रिविधा ग्राह्योःप्रागुक्ता ये गुरुक्रमात् || २३७ ||

देव [घ्: देवे] कर्तरि नाशो [मू, अ: विनाशो] वाभोगो वा यत्प्रतिष्ठिते |
शिवतुल्योऽपि स त्याज्योदग्धहस्तो [मू: ग्राह्यो-] गुरुःस हि || २३८ ||

शैवसंस्कारसंपन्नाःशास्त्रज्ञाः साधकोत्तमाः |
प्रतिष्ठेयुः सुरान्सर्वानभावे दैशिकस्य तु || २३९ ||

विनीतो धर्मवान्दक्षो निरालस्यो विमत्सरः |
ऋजुर्लज्जान्वितः साधुर्जितक्रोधो जितेन्द्रियः || २४० ||

लक्ष्यलक्षणमानज्ञो वास्तुकालादि वेदकः |
सुदृष्टिः [क्, ग्: अतृष्णिः] कुलजो धीमान्नोद्वेगी सूक्त [घ्: सूत्र] तत्परः || २४१ ||

पत्रं चतुष्पदं लिङ्गस्तम्भं पिण्डिं च रूपकम् |
प्रासादं मण्डपं द्वारं विद्याद्यो [विन्द्याद्यो, लिं पु. पा.] हि स [ग्: हेम] कारुकः || २४२ ||

सर्वावयवसंपूर्णाः शिवसंस्कारसंयुताः |
शिवधर्म [घ्: कर्म] विधानज्ञा मूर्तिपा दैशिकादयः || २४३ ||

सहायाः कुलजा धीराः समर्था भक्तितत्पराः |
विनीता निपुणा दक्षा गुरोरादेशवर्तिनः [क्, ख्: राज्ञानुवर्तिनः] || २४४ ||

इति लक्षणसारसमुच्चये कर्तुराचार्यादिपरीक्षा नाम द्वितीयो विधिः || २ || 


अथ तृतीयः

दैशिकैः शिल्पिभिः सार्धं ग्राह्या ये तरवः शुभाः |
शिला वा जाति [मू, अ, क्, ग्: राजाभि] भेदेन अधुनैव निरूप्यते [ख्: निरूप्यन्तेऽधुनोच्यते] || १ ||

वनपुष्पाकुला भूर्या वारुणी सा बहूदका |
काश्मीरी प्राचि याम्ये वा खदिरो ब्रह्मवृक्षकः || २ ||

यस्यामलिकपोताहिशिखिगृध्रामिषाशिनः |
अन्तर्गत जलस्तोकं साग्नेयी रूपतो धरा [ख्: परा] || ३ ||

ब्रीहिक्षेत्रं च याम्ये स्यात्क्षीरवृक्षश्च पश्चिमे |
सौम्ये तोयं च माहेन्द्री पीलूद्दालस्नुहीयुता [ग्: द्वालस्तु संयुता] || ४ ||

शर्करार्कद्रुमाकीर्णा मृगतृष्णान्विता च या |
अतृणाम्बुशगालाढ्या वायवी सा मही स्मृता || ५ ||

आसु भूषु [क्, ग्: आग्ववृक्ष] क्रमाज्जाताः शिला वृक्षास्तदात्मकाः |
माहेन्द्रीवारुणीजाताः शस्त्राश्चान्ये च गर्हिताः || ६ ||

स्पन्दनो मधुकः शिप्रो [क्, ख्, घ्: सिप्रो] रुद्राक्षो धवचन्दने [क्: नागकेशरः] |
शमीद्राक्षा सुराह्वश्च नवैते विप्रशान्तिदाः || ७ ||

श्रीवृक्षारग्वधारिष्टशिरीषारुणचन्दनम् |
प्. ४६) कदरा [कदरः=श्वेतखदिरः, इति वाचस्पत्यम्] शोकशाकं च शृङ्गी [ग्: वृक्षी] च नृपभूतिदा || ८ ||

श्यामाबकुलकाश्मीरीजम्बुचम्पकशिंशपाः |
सरलः पनसो बीज इत्येते वैश्यवृद्धिदाः || ९ ||

कर्णिकारोऽर्जुनो निम्बः [क्, ख्, घ्: हेम] सप्तसारोऽथै [घ्: सारश्च] तिन्दुकः |
काञ्चनासन [ख्: मर] लोध्राश्च साल शूद्रस्यपुष्टिदाः || १० ||

ग्राह्याः स्निग्धा महाकायास्त्वग्राह्याः पत्रसङ्कुलाः |
सुभूस्थाः [ग्: अस्वस्थाः] शोभना हृद्या, आरोग्या यौवनोद्वहाः || ११ ||

अन्येऽपि शोभना [ख्: सानमा] वृक्षा घनाः क्षीरसमन्विताः |
सारमध्या द्रढीयांसो नान्यकार्येषु योजिताः || १२ ||

संश्लिष्टान्स्फुटितान् वक्रान् कृम्याद्यान् कोटरान्वितान् |
ग्रन्थितुल्यशिरायुक्तान् बृद्धबालातुरांस्तरून् || १३ ||

शुष्कान् वज्राग्निदग्धांश्च खगभूतादिसेवितान् |
वल्मिकोत्थाञ्श्मशानोत्थान् फलाम्भः सेवितांस्त्यजेत् || १४ ||

मध्यावासान्स्वयं पातान्नदीम [मू, अ: नदीद्रु] मरुताहतान् |
खरित्सङ्गमदेवोत्थांस्तापसाश्रमजांस्त्यजेत् [मू, अ, क्: श्रयजां-] || १५ ||

अवलांश्चालयेद्यस्तु प्रासादान् ब्रा हाणान्द्रुमान् [मू, अ, क्: क्वचित्] |
अचिरेणैव कालेन चालको न भवेदसौ || १६ ||

विधिमन्त्रोपचारेण तेषां छेदनश्चालने [मू, अ: भेदन-] |
प्. ४७) देवकार्ये न दोषः स्यादित्युक्तं पारमेश्वरे || १७ ||

दृष्ट्वा कुलक्षणं वृद्धि [क्, ख्, घ्, म्: वृक्ष] कुर्यात्तस्याधिवासनम् |
शोधयेद्भूमिभागं तु चतुर्दिक्षु समन्ततः || १८ ||

दक्षिणाभर्गुरुः [ग्: भव] पूज्यो वस्त्रैः स्वर्णविभूषणैः |
ततः शिल्पिप्रधानाश्च सहायाःकुसुमादिभिः || १९ ||

यदैवामन्त्रितो वृक्षः कम्पते मानवीं वदेत् |
विपरीत तदा मन्त्री दूरतस्तं विवर्जयेत् || २० ||

क्षालयेद्वारिणा वृक्ष शिलां वाथ मनोरमाम् |
गोमयेन ततो भूमि लेपयित्वा गुरुस्तदा || २१ ||

कृताह्निक शुविस्तत्र ब्रह्माङ्गकृतविग्रहः |
ध्यात्वा देवं च विज्ञाप्य कृत्वाचार्घ्यं विचक्षणः [क्: कृत्वाचायं विचक्षणम्] || २२ ||

आत्मपूजां पुरा कृत्वा कुर्याद्दिगवलोकनम् |
अस्त्रं ध्यात्वा यजेन्मन्त्री [ख्: जपेन्-] वर्मणा [मू: चर्मणा] परिवेष्टयेत् || २३ ||

भूमिशुद्धिं ततः कृत्वा दक्षिणे स्थण्डिले यजेत् |
शिव संपूज्य वह्निस्थ नवद्यं  ढौकयेच्चरुम् || २४ ||

मन्त्रसन्तर्पणं कृत्वा पूर्णां दद्याच्छिवेन तु |
विज्ञाप्य कर्मशस्त्राणि पूजयेत्तर्पयेदपि [ख्: दर्पये] || २५ ||

दिशमाश्रित्य कौवेरी वायवीं वा समाहितः |
ततो विज्ञाप्य देवेश कुर्यादालंभनं पुनः [घ्: कृत्वाचालंभनं पुरा] || २६ ||

तज्जातीशेन कुम्भैश्च चतुर्भिः स्नापयेदपि |
प्. ४८) ताडनं भस्मनास्त्रेण प्रोक्षणं शिववारिणा || २७ ||

लेखनं चास्त्रदर्भेण वर्मणा [मू, अ: चर्मणा] परिरक्षणम् |
वस्त्रं त्रिसूत्रं वृक्षस्य शिलायाश्च कुशान्वितम् || २८ ||

ज्ञात्वा शुभनिमित्तानि [क्, ग्: शुभानि सिद्धानि] यजेताथ गुरुस्तरुम् |
संहितोक्तेन मन्त्रेणस्नानवस्त्रादिकं भवेत् || २९ ||

गन्धेन पुष्पधूपाभ्यां नैवेद्यैः पूजयेद्द्रुमम् |
दद्याद् बलिं च माषान्नैरामिषासवसंयुतैः || ३० ||

ऐन्द्रागारेऽथ होतव्य रुद्रस्याद्रष्टोत्तरं [वृक्षस्या-] शतम् |
अर्घं दत्वा च वृक्षस्य [मू, अ: रुद्रस्य] मन्त्र संश्राव्यकं वदेत् || ३१ ||

ओं [प्रणवोतु यं, मूल, अ, ख् पुस्तकेषु नास्ति] श्रीनिकेत नमस्तुभ्यं देवजुष्टवनस्पते |
सङ्क्रमान्यदितः स्थानाद्गुणवद्यन्मनोहरम् || ३२ ||

ओं श्री/ ह्री वौषट् || इति संश्राव्यमन्त्रः ||

पूर्णाहुतिं शिवेनैव ततो दद्याद्बहिर्बलिम् |
यो यस्मिन् [मू, अ, क्, ग्: यत्र] विहितो मन्त्रः शास्त्रे स्याद्बलिकर्मणि || ३३ ||

स एव बलिमन्त्रः स्यात् [मू, अ, क्, ग्: विहितो मन्त्रः] स्वनामप्रणवोऽथवा |
स्थानेऽस्मिन् यानि भूतानि पिशाचा राक्षसाश्च ये || ३४ ||

सिद्धाविद्याधरा नागा देवाश्चैव सदानवाः |
तांस्तु संपूज्य विधिवत्प्रियवाक्यैः प्रतोषयेत् || ३५ ||

शिवलिङ्गार्थमस्माकं यात्रा चैषा [अ: यैषा] शिवाज्ञया |
प्. ४९) शिवार्थं यद्भवेत्कार्यं युष्माकमपि तद्भवेत् || ३६ ||

अनेन बलिदानेन प्रीता भवत सर्वदा |
सुखेन गच्छतान्यत्र मुक्त्वा स्थानमिदं द्रुमम् || ३७ ||

ततश्चाचम्य विधिवत्सकली [ख्: सफली] कृतविग्रहः |
शिवं संपूज्य विधिवत्स्वप्नमाणवकं [मू, अ, क्, ख्, ग्: विज्ञाप्य-] जपेत् || ३८ ||

चरुं प्राश्य स्वपेत्तत्र कुशतल्पेषुयाज्ञिकः [घ्: तल्पे तु याज्ञिके] |
स्वप्नमाणवकं रात्रौ शतमष्टोत्तरं जपेत् || ३९ ||

ओं नमो जय त्रिनेत्राय पिङ्गलाय महात्मने |
वामाय विश्वरूपाय १ स्वप्नाधिपतये नमः || ४० ||

स्वप्ने कथय मे तथ्यं सर्वकार्येष्वशेषतः |
क्रियासिद्धिं विधास्यामि त्वत्प्रसादान्महेश्वर || ४१ ||

ओं हिलि २ मातङ्गिन् महेश्वर [महेश्वर इति पाठः ख्, घ् पुस्तकयोर्नास्ति] शूलपाणे दुःस्वप्नं
हन २ शुभं दर्शय २ हु/ फट् स्वाहा ||

इति स्वप्नमाणवकमन्त्रः |

निर्धूमं ज्वलितं [क्: फलितं] वक्षं पुष्पितं फलितं [क्: ज्वलितं; ख्: हरितं] श्रिया |
रुद्रेण चान्वितं स्वप्ने दृष्ट्वा वाच्यं शुभं सदा || ४२ ||

सिच्यमानं तु रक्तेन रक्षोभूतयुतं तथा |
कप्युष्ट्रैर्भक्षमाणं वा तं त्यजेदशुभ [क्: जेच्चाशुभ] प्रदम् || ४३ ||

प्. ५०) न शक्यते यदा त्यक्तुं लक्षणाढ्यं सुशोभनम् |
जुहुयाच्च तदा स्नात्वाघोरं दोषनिवृत्तये || ४४ ||

ऊर्ध्वं वनस्पतेर्मूर्धा स्यादधः पादकल्पना |
ऐन्द्रे सौम्ये तथेशाने अव्यक्तादिमुखं क्रमात् || ४५ ||

ईशाशायां द्रुमं हन्यात् सिद्धाद्यैस्तज्जपक्रिया [मू: जयक्रियः] |
क्षौद्राज्याभ्यक्तशस्त्रेण घोरास्त्रेणाभिमन्त्र्य च || ४६ ||

आत्मानं शिववद्ध्यात्वा शस्त्रं चैवास्त्ररूपिणम् |
आचार्यः प्रथमं हन्याच्छिवास्त्रं संजपंस्ततः || ४७ ||

पश्चात् सुनिपुणः [मू: निपुणं] शिल्पी कर्म कुर्याद्यथोदितम् |
वार्क्ष [ग्: कर्क] मन्त्रान्तदिक्कं (?) [ग्: दिदं] वै घटयेल्लिङ्गमादरात् [क्, ग्: तदनुक्रमात्] || ४८ ||

इन्द्रेशानशशाङ्काशा भूतिदाः पततस्तरोः |
संछिन्द्यात्पतितं [मू, अ: संचिन्त्यात्-] वृक्षमजातेनैव [क्, च्: जातेनैव; ग्: मथतेनैव] भक्तिमान् || ४९ ||

रक्तकृष्णं वरं [ख्: कृष्णांबरं] सारं मध्यमं पीतरक्तकम् [ग्: वत्तरुम्] |
गृह्णीयाद्दारु लिङ्गार्थं त्यजेदापाण्डरं लघु || ५० ||

यद्यथा वृक्षपार्श्वं [क्, ग्: पार्श्ववृक्षं] तु तत्तथैव प्रतिष्ठयेत् |
स्थापितं विपरीतं तु राष्ट्रविभ्रममादिशेत् || ५१ ||

वक्षस्योर्ध्वं शिरो ज्ञेयमधोमूलं सुखावहम् |
अधः शिरो यदा लिङ्गं तदा गोत्रक्षयो भवेत् || ५२ ||

प्. ५१) प्रपातोऽन्यदिशोभागे वृक्षस्य न सुखावहः |
ततो दिग्देवताशान्तिं कुर्याद्दोषविमुक्तये || ५३ ||

पाशुपतेन शास्त्रेण हुत्वा चाष्टोत्तरं शतम् |
अन्यदिक्पातदोषेण मुच्यते शान्तिमाप्नुयात् || ५४ ||

इत्थं दिक्शोधनं कृत्वा शिवं संपूज्य तर्पयेत् |
दद्यात्पूर्णाहुतिं चापि ततः कामानवाप्नुयात् || ५५ ||

प्रमादाद्यदि वृक्षस्य छेदने रुधिरं स्रवेत् |
पतने मध्यभङ्गः स्यात्तदा होमो विधीयते || ५६ ||

आज्याहुतिसहस्रं वै बहुरूपेण होमयेत् |
दद्यात्पूर्णाहुतिं चापि शिवेनाशिवहारिणा || ५७ ||

जुहुयाद्दुर्निमित्ते तु घोरमन्त्रं शतं [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: च घोरमन्त्रेण तं] शुभम् |
शिलादाने तथा पूजा दार्वादाने यथोदिता || ५८ ||

शिलाः सम्प्रत्यहं वच्मि युवादिस्त्र्यादितस्त्रिधा |
द्विजादिवर्णभेदेन रूपभेदेन च स्थिताः || ५९ ||

द्वात्रिंशल्लक्षणा ह्यष्टा [ख्: ज्येष्ठा] शीतिदोषविवर्जिताः |
युवती सा शिला ग्राह्या त्रिषु लिङ्गेषु नेतराः || ६० ||

धर्मायुर्धनभूनाथप्रजाराष्ट्र [ख्: प्रजानां स्व] कुलस्य च |
वृद्धिं दद्याच्छिला नूनं तरुणी लक्षणान्विता || ६१ ||

आकरौ द्वौ तु विज्ञेयौ वनोपवनसंज्ञकौ |
त्रयोऽङ्कुरा दिशस्तिस्रो गन्धास्वादौ [मू: गन्धस्वादौ] चतुर्विर्धा || ६२ ||

प्. ५२) रेख नव त्रयः [मू, अ: नवास्त्रय; क्, ख्: नवाध्वयं] शब्दाश्चतस्रो जातयस्तथा |
तारुणमेकमित्येवं द्वात्रिंशल्लक्षणानि तु || ६३ ||

विस्तीर्णा महती स्थूला समादीर्घैकवर्णिनी |
स्निग्धानिम्ना शिला धन्या सिक्ता पुण्यनदीजलैः || ६४ ||

कुलाद्रिजा च भूगुप्ता भृशं गम्भीरशब्दकृत् |
सुगन्धी निविडाङ्गी च द्रमच्छायास्थिता सदा || ६५ ||

अरोगा गर्भहीना च रेखा कीलकवर्जिता |
दृढा मनोरमा गुर्वी मधुरध्वनिभूषिता || ६६ ||

गुडाभयाम्रनिम्बानामास्वादेन द्विजादितः |
क्रमेणाब्जाज्यगोवर्वो [मू, अ, घ्: गोचर्वी] मूत्रगन्धाः शुभाःशिलाः || ६७ ||

मेघवीणारवा घण्टाशङ्खशब्दाः शिला वराः |
शान्तिं जयं धनं चायुश्चातुर्वर्ण्ये प्रयच्छति || ६८ ||

पुण्यतीर्थाश्रिता साध्वी सुनिषेच्या [क्, ख्, ग्, घ्: सेव्या] सुशीतला |
सुतेजा रूपसंपन्ना धनदेशेन्द्र [ख्: शेन्द्रु] दिक् स्थिता || ६९ ||

पाण्डराब्जोपमा श्वेता कुमुदाभा शिला द्विजा |
नक्षत्रं च मृगं तस्यास्तद्देवः शशलाञ्छनः || ७० ||

कुलत्थाभारुणाश्यामा ह्युत्पला [अ, क्, ख्: या स्यादुत्पला] भा च सा नृपा |
अस्या ऋक्षं भवेज्ज्येष्ठा देवता च शतक्रतु || ७१ ||

हरित्पीता कपोताभा गुडाभा कपिला च वित् |
प्. ५३) नक्षत्रं फल्गुनी चास्या देवश्च [मू: देवता] भगसंज्ञकः || ७२ ||

माषपारावताभा या कृष्णा शूद्रेति सा स्मृता |
नक्षत्रमश्विनौ [मू, अ: मश्विनी] चास्या देवौ चैवाश्विनौ [घ्: द्वौ चाश्विनौ] मतौ [मू: स्मृतौ] || ७३ ||

घना च सुस्वना [मू, अ, क्: सुस्वरा] स्निग्धा विशाला बहलच्छविः |
शीतला च सुखस्पर्शा निविडाङ्गी मनोरमा || ७४ ||

कदलीदलतुल्या स्त्रीशिला स्त्रीणां सुखार्थदा |
एकवर्णःस्थिरःस्निग्धो गजकण्ठो [ख्: घण्टो] पमस्वनः || ७५ ||

वहलो वृत्तदीर्घश्च वटपत्रनिभच्छविः |
पाषाणोऽय गुरु पुमान् पुरुषाणांविभूतिदः || ७६ ||

नपुंसकं द्विरूपं स्यान्नपुंसकविवृद्धिकृत् |
स्त्रिया स्त्रीप्रतिमा कार्या षण्ढं षण्ढेन ना नृभिः || ७७ ||

भग्नकांस्यस्वरं रूक्षं गैरिकाखटिकोपमम् |
शिराढ्यं कर्कशं त्व र्जु [क्: वर्ज; ख्: वक्ष्य; ग्: त्वज्जा] इदमश्म नपुंसकम् || ७८ ||

पुंलिङ्गलक्षणोपेतः पाषाणःशिवकर्मसु |
शेषाणां स्त्रीशिलाः प्रोक्ताः पीठिकाद्याश्च [ग्: याश्च] शूलिनः || ७९ ||

कृष्णे सिताङ्कराः श्रीदाः पीताश्मनि च लोहिताः |
सर्ववर्णात्मके श्वेताःशेषाश्च शुभदाः [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: स्त्वशुभदा] स्मृताः || ८० ||

श्वेताः पद्मोपमा रेखा द्विजातीनां विवृद्धिदाः [मू: -द्धिकृत्] |
प्. ५४) रक्ता पीता च भूपस्य विशः श्यामकुलत्थभाः || ८१ ||

शूद्राणां हरिताःकृष्णाः स्ववर्णा [मू, अ, क्: सुवर्ण] दधिकाश्च याः |
इन्द्रचापोपमारेखाः सर्वाश्रीवसुभूतिदाः || ८२ ||

हीनरेखोत्तमा हीना हीनरेखोत्तमा शुभा |
लक्षणाढ्याल्पदोषा या ग्राह्या सा होमशोधिता [ख्: शोभिता] || ८३ ||

हृन्मन्त्रेणाङ्कयेद्दिक्षु सद्योमन्त्रेण चोद्धरेत् |
इन्द्रेशानेन्दुकाष्ठासु तस्या मस्तकमिष्यते || ८४ ||

तदूर्ध्वाधो यथा सङ्ख्यं पृष्ठं वक्त्रं च लक्षयेत् |
त्रिविधेष्वपि लिङ्गेषु शिलायां नापरो विधिः || ८५ ||

दिगादिजातिपर्यन्तं द्वात्रिंशल्लक्षणाः शिलाः |
दोषान् वृद्धादिकान् ब्रूमश्चाष्टाशीतिप्रभेदतः || ८६ ||

वृद्धबालकबिम्बानि छिद्रकीलकसन्धयः |
शूषिरं स्फोटकं [ख्, घ्: स्फाटिकं] व्योमं गारा [ख्: गला] पटलजालकम् || ८७ ||

द्वादशैते महादोषाः सर्वस्थानेषु वर्जिताः |
लक्षणं कथयाम्येषां संक्षेपेण प्रभेदतः || ८८ ||

या सर्पभेकमीनाङ्कैश्चित्रता [मू, अ, ग्: मीनाङ्गै-] चातिकर्कशा |
निष्ठुरा चातिरूक्षा च वृद्धा कार्यविनाशिनी || ८९ ||

तन्वी मृद्वी च बाला स्यादीषद्दग्धेष्टकोपमा |
टङ्कघातासहिष्णुञ्च न तां देवाय योजयेत् || ९० ||

मण्डलाज्जायते गर्भो गर्भाद्दोषोऽवगम्यते |
तस्माद्बिम्बात्मकं चाश्म संछिन्द्याद्दारु वै तथा || ९१ ||

प्. ५५) सान्द्राणि सर्वदृश्यानि दशाष्टौ मण्डलानि च |
सप्तान्यानि च चित्राणि चतुर्धा लेपनं तथा || ९२ ||

पाण्डरं गुडखण्डाभं माञ्जिष्ठं रक्तपीतकम् |
कापिलं हरितालाभं कापोतमलिवर्णकम् [ख्, घ्: मल्लिकाधौतवर्णकम्] || ९३ ||

कृष्णं नीलं च मध्वाभं चाषाभं [मू, अ, क्: वासाभं] भस्मरूपकम् |
किंशुकाभं कुसुम्भाभमतसीपुष्पसन्निभम् || ९४ ||

शुद्धाष्टादशबिम्बानि सप्तचित्राण्यथो ब्रुवे |
चम्पकाभं च नीलाभं मिश्रलोहितपीतकम् || ९५ ||

कृष्णं [ख्: कृत्स्नं] नानाविधं चित्रं या [मू, अ: चान्यदा] स्पदं शीमिका [मू: शीविका] तथा |
रक्तं [ख्: रूक्षं] च पाण्डरं चैव गर्भदोषान् वदाम्यत [ख्: म्यहम्] || ९६ ||

मत्स्यः पाण्डरके बिम्बे म्रियन्तेऽजाविकास्ततः |
गुडवर्णे शिलान्या स्यात्तेनावृष्टिर्भवेच्चिरम् || ९७ ||

खड्गाभे [मू: खण्डाभे] स्फाटिके वापि [घ्: वायो] गर्भहृत्स्वामिहृच्च तत् |
मञ्जिष्ठाभे भवेद्भेकः शस्यनाशो जलाद्भयम् || ९८ ||

लोहिते कृकलासः स्यात् सकुष्ठधनहानिकृत् |
पीते गोधा नृपं हन्याङ्टवां पीडाकरी च सा || ९९ ||

आखुःकपिले शोथ [ख्: सोऽथ] श्वासतस्करभीतिकृत् [घ्: भीतिदः] |
तालाभे कर्कटःपित्तरोगदर्भिक्षकृच्च सः || १०० ||

प्. ५६) भृङ्गाभे च विषं तच्च विषकोऽपि न वृष्टिकृत् |
ज्येष्ठा कपोतकण्ठाभे व्याधिदारिद्र्यभीतिदा || १०१ ||

कृष्णेऽहिः स प्रजा हन्ति कर्तुश्च कुलनाशकृत् [मू, अ, क्, ग्, ङ्: नाशनः] |
नीलके मक्षिका सा च हन्याद्भार्यां सपुत्रकाम् [ख्: सपुत्रिकाम्] || १०२ ||

खद्योतः क्षौद्रवर्णे स्यात् स दारिद्र्याग्निभीतिदः |
नृपक्षी चाषवर्णे स्यात्तेन कर्तुःप्रजाक्षयः || १०३ ||

भस्माभे वालुकाः खं वा नैःस्वं चौरभयं ततः |
किंशुके शक्रगोपः स्यात्तेन राज्ञो धनक्षयः || १०४ ||

शतपादी कुसुम्भाभे भवेत्तेनामयो महान् |
अतसीपुष्पसंकाशे गर्भे विद्यात् पिपीलिका || १०५ ||

तया चिन्ता भय शोकः शत्रुवृद्धिश्च जायते |
इत्यष्टादश बिम्बानि कथितान्यत्र संख्यया || १०६ ||

गुडवर्णात्मके बिम्बे चित्रिते चम्पकाभया |
भवेयुः कृमयो गर्भे नाशो देहार्थयोस्ततः || १०७ ||

नीलचित्रे भवेत्काको गृध्रो [क्: मृगो] वाथ कपोतकः |
तेन राजा च मन्त्री च कारको म्रियते क्रमात् || १०८ ||

मध्वाभे शवले चित्री तया शस्यधनक्षयः |
रक्तचित्रे च शृङ्गी स्यात्तया शोकभयं मुहुः [घ्: शोककरं बहु] || १०९ ||

पीतचित्रे पतङ्गः स्यात् स वै [घ्: सर्व] स्वस्थानहानिदः |
कृष्णचित्रे च गोनाशः सोऽनेकव्याधिकारक || ११० ||

प्. ५७) वृश्चिको बहुचित्रेस्याच्छूलरुग्विषभींतिदः [ग्: -स्याद्गल-; घ्: -सच्छूल-] |
सप्तैतानि तु चित्राणि ज्ञेयानि बाह्यलक्षणैः || १११ ||

बाह्याद्यद्युप[मू: द्यनुप; ग्: द्यस्त्युप] लब्धिर्नो तदा भ्रान्तः प्रलेपयेत् |
चतुर्विकारभेदेन गर्भं विद्यात्प्रलेपतः || ११२ ||

ब्रह्माणं करवीरं च ऋद्धिवृद्धिसमन्वितम् |
सौराष्ट्री तालसंयुक्तं [ख्: कलसंयुक्तैः] सौवीरेण [मू, अ: सौरीरेण] च पेषयेत् [घ्: पावयेत्] || ११३ ||

तेन लिप्ता स्थिता [मू: सिता] रात्रौ वाष्पस्वेदादिसंयुताः |
भृङ्गाही कृष्णमत्स्यं वा ज्ञात्वा ता दोषदास्त्यजेत् || ११४ ||

त्रिफलाश्वघ्नमांसी च मेघकुष्ठ [क्: मुरत] समन्विताः |
पिष्टवैवं समभागं तु नारी क्षीरेण लेपयेत् || ११५ ||

लेपाच्छिमिशिमां ज्ञात्वा [मू: शिलां ज्ञात्वा; ख्: च्छिमां जप्त्वा] गर्भे विद्यान्महाविषम् |
तेन कर्तुर्भवेन्मृत्युस्तस्मात्तां सलिले क्षिपेत् || ११६ ||

क्षीरपिष्टैः प्रलिप्याश्म कारीषविषगैरिकैः |
अहोरात्रोषिते रक्तं त्याज्यमूर्मान्वितं च यत् [ख्: कुर्मान्वितं यतः] || ११७ ||

पिशाचाश्वघ्नवज्राणि अभया वैष्णवाङ्किताः |
तीक्ष्णं रुद्रजटायुक्तमविक्षीरैः प्रपेष्य च || ११८ ||

लिप्ता शिलोषिता पश्चात्पाण्डरादि प्रदर्शयेत् |
द्वयोर्द्विरूपकं गर्भे ज्ञात्वा प्राग्दोषदांस्त्यजेत् || ११९ ||

प्. ५८) छिद्रं चोभयश्छिद्रं [घ्: श्छिद्रैः] रन्ध्राकारं बहिर्गतम् |
कर्तुस्तत्कुलहृन्नूनं गुरोर्दद्यात्क्षयामयम् || १२० ||

कीलकं कीलकाकारं कारोः कर्तुश्च नाशकृत् |
टङ्काघाताद्भिदाकारी [ख्: ताद्भया; मू: ताभिधा] सन्धिः कर्तृविनाशकः [मू, अ: कर्तुर्विनाशकृत्] || १२१ ||

शुषिरं शुषिराकारं कर्तुस्तद्वंशनाशकम् [मू: कृत्] |
स्फोटं [घ्: स्फाटं] स्फुटितकं विद्याच्छस्त्रघातान्तदायकम् || १२२ ||

सूक्ष्मगर्भै [मू: गर्ते] रसङ्ख्यातैः परितःपरिवेष्टितः |
व्योमाकारो भवेद्व्योम सोऽचिरात्कर्तृनाशकः || १२३ ||

[चापान्तर्गतोऽयं पाठो मूलपुस्तके नास्ति] स्फटिकाभा भवेद्गारा [क्, ख्: द्दारा] तङ्कभङ्गकरी च सा |
तया कर्तृप्रजानाशः शीघ्रमेव न संशयः || १२४ ||

भूर्जत्बगुपमोऽश्मा [मू, अ, ग्: मोष्मा] यःपटलीति स कीर्तितः |
तेन कुर्यान्न लिङ्गानि कृते च द्वौ विनश्यतः || १२५ ||

जालकं षट्प्रकारं स्यान्मधुकोषपुटोमम् |
पीतं सितं तथा कृष्णं रक्तं नीलं च मिश्रकम् || १२६ ||

नाशैनो बन्धदश्चैव भार्यापुत्रार्थहृत्क्रमात् |
नवत्यर्धं महादोषा भेदभिन्नो इति स्मृताः || १२७ ||

मध्यदोषान् प्रवक्ष्यामि नाम्ना षोडशधा स्थितान् |
प्. ५९) ब्रह्मोपेन्द्रविभागस्थांस्त्रिधा लिङ्गेष्वदोषदान् [मू: लिङ्गेषु दोषदान्] || १२८ ||

रुद्रभागाश्रितान् दुष्टांस्त्यजेत्तानशुभप्रदान् |
शिरा [शिराशब्दोऽयं तालव्यो दन्त्यश्चेत्यूष्मभेदे] ग्रन्थितुषारैश्च विमलं ददु बिन्दुभिः || १२९ ||

छिन्नरेखा कुरेखा च मक्षिकावर्त [घ्: वर्ति] हीरकौ [क्, ख्: हीरकैः; घ्: हीनकैः] |
विडालाश्वोष्ट्रगोमायुकाकपादाङ्कितांस्त्यजेत् || १३० ||

या विवर्णलताकारा सा शिला बहुदोषदा |
ग्रन्थिरूपोन्नतग्रन्थिर्जठरामयदायक || १३१ ||

पद्मपत्रस्थपानीयकणिकासदृशं तु यत् |
तुषारं तद्विजानीया पुत्रशोकार्तिदायकम् [ख्, घ्: कारकम्] || १३२ ||

चतुर्धा वै मलंरूप मीनगन्धोपलक्षितम् |
हेमघोषामयं ताम्र तद्दुष्टं पिङ्गलामते || १३३ ||

दुर्भिक्षावृष्टिदं हैमं घोषं कर्तृविनाशकम् [ख्, घ्: शदम्] |
जनं हन्त्यायसाक्रान्ता शिला तामी च [घ्: ताम्राच्च] शिल्पिनम् || १३४ ||

मृदी वृत्ता च धूम्राभा दद्रुः स्यादतिरोगदा |
कृष्णः पीतोऽरुणो बिन्दुः स शोकभयरोगदः || १३५ ||

मूर्ध्नि बिन्दौ सिते मृत्यूरक्ते पाप भवेद्ध्रुवम् |
पीते धनक्षयः कर्तुः कृष्णे बन्धो द्वयोर्द्विधा || १३६ ||

स्थूलातिदुर्बला रूक्षा रेखाहिकुटिला च या |
रेखा रेखानुबिद्धा वा [मू, अ, क्: च] पार्थिवं सा विनाशयेत् || १३७ ||

प्. ६०) भार्याघ्नी छिन्नरेखा स्याद् द्वित्रिच्छिन्ना सुतार्थहृत् |
स्वामिध्नी च चतुश्छिन्ना बहुच्छिन्ना कुलान्तकृत् || १३८ ||

धूम्रां नीलासिता रेखा दुःखदुर्भिक्षरोगकृत् |
मक्षिका मक्षिकाकारा तया कुष्ठं सुदारुणम् || १३९ ||

आवर्तं इव चावर्तो रुद्रदेशे तु [ख्: रंशेषु] चेत्स्थितः [मू, अ: चोत्थित] |
तदा नाना गदान् कुर्यात् कर्तुश्चैव न संशयः || १४० ||

नाना स्थानेषु वामाङ्ग आवर्तो यदि दृश्यते |
त्याज्यं तदा त्रिधा लिङ्गं नृपराष्ट्रप्रजार्थिना || १४१ ||

लक्षणस्य तु मध्यस्थ आवर्तो यदि दृश्यते [ख्, घ्: जायते] |
वामपार्श्वाश्रितः किंचिद्धन्याद्राष्ट्रं सराजकम् || १४२ ||

रक्ताङ्गी पीतहीरा [घ्: हीना] या सा दुर्भिक्षगदप्रदा [घ्: भयप्रदा] |
सर्ववर्णा भृशं [ख्, घ्: दश] नूनं प्राणहृत्कृष्णहीरिका || १४३ ||

चतुर्भिः सन्धिभिर्युक्ता [मू: पञ्चभि-; घ्: -मुक्ता] नखैः पञ्चभिरग्रतः |
उन्नतो लक्ष्यते यश्च [मू: यत्र] विडालाङ्घ्रिः स दोषभाक् [ख्: कृत्] || १४४ ||

हयोष्ट्रजम्बुकध्वाङ्क्षपदकाक्रान्तपङ्कवत् |
शिलाया रूपमालक्ष्य त्यजेत्तामशुभप्रदाम् || १४५ ||

मध्यदोषास्त्रयोविंशद्भेदैरुक्ता इमे मया |
स्वल्पदोषान् प्रक्ष्यामि यथा शास्त्रेषु भाषितान् || १४६ ||

त्याज्या शिलान्यसंश्लिष्टा श्लिष्टा या पादपाङ्घ्रिणा |
वल्मीकोषरचित्युत्था कोष्णा क्षाराम्बुमध्यगा || १४७ ||

प्. ६१) अपुण्यक्षेत्रसंजाता भिल्लादिजनसेविता |
कुदिक्स्था सूर्यसन्तप्ता कदुत्थामेथ्यदूषिता [क्, ग्: भूषिता] || १४८ ||

कुगन्धा कुरसा चैव तथा वज्राग्निदूषिता |
दुष्टजीवस्वरा या च योजिता नान्यकर्मणि || १४९ || 

चाण्डाली चान्त्यजा चैव आसां लक्षणमुच्यते |
या योपलानुलग्ना सा स्नेहविच्छित्तिकारिकाः [मू, अ: कारणम्] || १५० ||

अध्वदा तरुमूलस्था वल्मीकस्था रणप्रदा |
ऊषरस्थार्थहृज्ज्ञेया चितिस्था दुःखदायिनी || १५१ ||

कोष्णा विद्वेषकृत्क्षार [क्, ग्: वोर]  वारिस्था दर्भगत्वदा [क्, ग्: दुर्भगं ददा] |
पाषदापुण्यदेशस्था वधकृद्भिल्ल [ख्: लिङ्ग] सेविता || १५२ ||

हुताशयमरक्षोऽम्बुमरुद्दिक्स्था यथाक्रमम् |
दाहं हानिं च शोकं च नैःस्वं रोगं तथावहेत् || १५३ ||

तेजोहृत्सूयतप्ता स्यादपुत्राधर्मकृत्सदा [घ्: पुत्राद्धूताहृत्सदा] |
सुरापक्षिवसागन्धा उद्वेगजननी शिला || १५४ ||

लवणा कटुका या च सा क्षधातृप्तिकारिणी |
वज्रदग्धाग्निदग्धा च राज्ञोऽनलभयप्रदा || १५५ ||

भिन्नभाण्डोष्ट्र [क्: भाण्डज] काकह्व [मू: काकाङ्ग] कङ्कपादातिरोगदा [घ्: कङ्कणा-] |
अन्यकर्मार्थमानीतोन्मादानिष्पत्तिकारिणी || १५६ ||

निस्तेजा बहु [ग: बक] बणा या लघुरव्यक्तवर्णिनी |
प्. ६२) अन्त्यजा सा शिला ज्ञेया द्विजादीनां विगर्हिता [घ्: तु गर्हिता] || १५७ ||

धूम्रा [ख्: पूज्या] नीला च रक्षा या स्थूलरोमा मनोरमा |
नान वर्णा च चाण्डली सा कर्तुः [ख्: मान] कुलनाशिनी || १५८ ||

लघुदोषान्विता ग्राह्या मन्त्रसंस्कारसस्कृता |
प्राकृतानां हितार्थाय कामं मुक्त्यर्थिनां नृणाम् || १५९ ||

अन्त्यजा चान्त्यजानां तु चाण्डालानां हितावहा [मू, अ, घ्: स्वका] |
स्वल्पदोषा इमे ख्याता विंशतिर्लक्षभेदतः || १६० ||

वर्णजातिवयो रेखा लाञ्छनानि च मण्डलम् |
([चोपान्तर्गतोऽयं, क्, ख्, ग् पुस्तकेषु नास्ति] ज्ञय सद्भूमिभूतस्य पाषाणस्य द्रुमस्य च || १६१ ||

अल्पवर्णा शिला या स्यादन्यवर्णस्य कल्प्यते |)
तज्ज तीशेन मन्त्रेण तज्जातिजननं भवेत् || १६२ ||

यथाभिमतमानेन लिङ्गाद्यर्थं शिलां द्रुमम् |
लाञ्छ यत्वा यथान्यायं कर्तयेच्छोधयेदपि || १६३ ||

यद्वर्णं यन्मयं लिङ्गं तन्मयं पीठमिष्यते |
पिण्डिकासहितं तच्च विष्णुभागान्तमुन्नतम् || १६४ ||

लिङ्गायामेन विस्तीर्णं वर्तुलाभि [मू, अ, क्, ङ्: वर्तनाभि] रलङ्कृतम् |
एकखण्डैव कर्तव्या पिण्डिका वै शिवस्य तु || १६५ ||

प्. ६३) ब्रह्मपीठं बहुदलं [क्, ग्: च सदलं] कार्यमेकदलं तथा |
प्रणालमैन्द्रसौम्ये वा जलाधारमधस्तथा || १६६ ||

लाञ्छयित्वा शिलामादौ पिण्डिकार्थं समाहरेत् |
अन्यक्षेत्रादपि ग्राह्या पिण्डिका लिङ्गवर्णिका |
न तु ब्रह्मशिला प्राज्ञैरिति शास्त्रेषु [क्, ग्: तन्त्रेषु] भाषितम् || १६७ ||

लिङ्गमूलावशिष्टा तु ग्राह्या ब्रह्मशिला शुभा |
लिङ्गछेदोर्ध्वभागस्था तथाधो [मू, अ, क्: तदधो] भागगापि वा || १६८ ||

लिङ्गस्य सा त्रिभागेन चतुर्थांशेन वा भवेत् |
उच्छ्रायेन तु लिङ्गानामेकखण्डो विधीयते || १६९ ||

हस्तमात्रस्य लिङ्गस्य निःसारा द्व्यङ्गुलाधिका |
अन्येषामपि लिङ्गानां क्रमेणैकाङ्गुलाधिला [घ्: -णैव-] || १७० ||

यद्वा कर्णायतं सूत्रं ब्रह्मभागस्य मध्यतः |
तच्चतुर्थेन भागेन लिङ्गविस्तरतोऽधिका |
अथवा सा रासांशेन ब्रह्मांशो [मू, अ, क्, ग्: च सांशेन ब्रह्मणो] ऽधिकविस्तरा |
([चापान्तर्गतोयं पाठः क्, ग् पुस्तकयोर्नास्ति] स्वमानान्मेखला तस्याः खातं वा तत्प्रमाणतः || १७१ ||

पदभागोऽपि तुल्यश्च स्वतलश्च प्रशस्यते |
ब्रह्मांशादधिकः [घ्: ब्रह्माङ्गा-] खातो यवै षड्भिः प्रविस्तरः || १७३ ||

ज्येष्ठोऽर्धार्धयवैर्न्यूनास्तदन्येषां क्रमेण तु |
रत्नाधाराणि तन्मध्ये वृत्तानि नव [मू: न च] कल्पयेत् || १७४ ||

प्. ६४) कार्या कूर्मशिला चापि [मू: वापि] शुद्धा ब्रह्मशिलापि वा [घ्: -धिका] |)
स्वमानविस्तरार्धेन बाहुल्येन समन्विता || १७५ ||

अपि मानाधिका कार्या न मानाद्ध्रासयेदबुधः |
वार्क्षी ब्रह्मशिला वार्क्षे लिङ्गे स्यात्पिण्डिका तथा || १७६ ||

चतुरस्रां शिलां कृत्वा चन्दनेन विलेप्य च |
अर्चयेदस्त्र [घ्: च्छत्र] पुष्पाद्यैरानेतुं मन्त्रवित्तमः || १७७ ||

पूजयेच्च शिवं साङ्गं तर्पयेच्च प्रयत्नतः |
तापसाञ्छिवभक्तांश्च तर्पयित्वानयेद्रथम् || १७८ ||

तं रथं महिषाञ्ज्येष्ठान् योजयित्वा च दैशिकः |
रथे कृत्वा च देवेशं पूजयित्वा तमानयेत् || १७९ ||

शान्तिर्दिनेदिने कार्या यावत्प्राप्तं गृहं भवेत् |
यदा रथे रथाङ्गानां [मू: रथरथाङ्गानां] प्रमादात्स्खलितं भवेत् || १८० ||

शिवाग्निं जनयित्वा तु तर्पयेद्बहुरूपिणम् |
शतमष्टोत्तरं हुत्वा मुच्यते सर्वदुष्कृतैः || १८१ ||

शिवं ध्यात्वा स्मरेदस्त्रमर्धं लिङ्गे समुत्क्षिपेत् |
रथं मार्गगतं कृत्वा शनैः स्वपुरमानयेत् || १८२ ||

समीपं यजमानस्तु प्रत्युद्गम्य [क्, ख्: प्रत्यङ्गस्य] समर्चयेत् |
शोभां ध्वजपताकाद्यैः स्त्रीभिर्मङ्गलगीतकैः || १८३ ||

कारयित्वा द्विजान् स्वस्तिवाचयित्वा तमानयेत् |
प्. ६५) प्रासादस्योत्तरे पार्श्वे कर्मकुर्यान्निवेदयेत् || १८४ ||

प्रासादोत्तरदिग्भागे कन्यसादिविभागतः |
पञ्चसप्तैकादशभिः करैः कर्मकुटी मता || १८५ ||

अन्यदिक्संस्थिता भद्रा गृहीता विधिना शिला |
प्रासादोत्तरदिग्गर्ते क्षिप्त्वा तां पूरयेन्मृदा || १८६ ||

तस्योपरि शिवं चेष्ट्वा वारुण्यां दिशि संस्थितः |
तर्पयेदस्त्रराजं च महापाशुपतं च यत् || १८७ ||

शतमष्टोत्तरं हुत्वा दद्यात्पूर्णाहुतिं पुनः |
एवं सन्तर्पिते ह्यस्त्रे [क्, ग्: ज्येष्ठे] दिग्दोषैर्मुच्यते शिला || १८८ ||

आकृष्टस्यापि [मू, अ: आकृष्णां-] यस्यार्थं ज्ञायते न शिरोमुखम् |
तस्य लिङ्गस्य सद्विप्रः कन्या शिल्पी च पूजिता || १८९ ||

एकोऽपि यद्विशेदङ्गं [मू: यद्दिशे-] स्पृष्ट्वा तच्च शिरोमुखम् |
ध्रुवं कर्तव्यमित्याह भगवान् परमेश्वरः || १९० ||

अन्यकर्मोपयुक्ता च संस्कृता येन केनचित् |
शिलां तां वर्जयेद्यत्नान्नशस्ता लिङ्गकर्मणि || १९१ ||

पिण्डिकादिदलं सर्व वृषभं च यथाविधि |
एवं दारुमयं चापि [मू, अ, क्, ख्: वापि] लिङ्गादिद्रव्यमानयेत् || १९२ ||

लक्षणाढ्याल्पदोषायाः संस्कारे कथ्यते विधिः |
प्रागुक्तरेशकाष्ठासु शिलां न्यस्य क्वचिन्मते || १९३ ||

प्. ६६) घोरमन्त्रशतं [मू, अ, ख्, ङ्: मन्त्रेण] हुत्वा षडङ्गान्तं यजेद्धरम् |
अथवा मृत्युजेतारं विद्याङ्गैः [ग्: विद्याह्वैः] षड्भिरन्वितम् || १९४ ||

इत्थं मुञ्चन्त्यमी दोषाः शिरोवक्त्रादिमौढ्यजाः |
इत्यनेन विधानेन गृहीत्वा दारु वाश्म [क्, ख्: रश्म] वा || १९५ ||

शोभने दिवसे सम्यङ्मङ्गले सकले कृते |
लिङ्गं गुर्वाज्ञ्या कुर्यात्त्रिधा मानोपलक्षितम् || १९६ ||

इति लक्षणसमुच्चये दारुशिलाग्रहणं नाम तृतीयो विधिः || ३ ||


अथ चतुर्थः

लिङ्गमानं प्रवक्ष्यामि चतुर्भेदात्मकं भवेत् |
चतुरङ्गुलमानेन [मू, अ, ख्, ग्, घ्, ङ्: चलमङ्गुल-] द्वारगर्भकरैः स्थितम् || १ ||

भानूस्रैर्जालगैरष्ट [मू, अ, क्, ख्: भानूस्रे जालगेऽष्टाभी] रेणुभिः स्यादणुर्भृशम् |
केशाग्रलिक्षायूकाभ्यां [मू: यूकानां] क्रमादष्टाष्टभिर्यवः || २ ||

तुषहीनैर्यवैः श्रेष्ठैर्मृदि सिक्थेऽथवा स्थितैः |
प्. ६७) तिर्यक् समोदरैः प्रोक्तं मानार्थं पारमेश्वरे || ३ ||

यवैरष्टर्षिषट्संख्यैर्ज्येष्टादि त्र्यङ्गुलं भवेत् |
कलागोलकनेत्राङ्क [घ्: नेत्राह्व] मात्राभिर्द्व्यङ्गलं स्मृतम् || ४ ||

चतुरङ्गुलकं धर्मः शक्त्याख्यं च षडङ्गुलम् |
अर्धहस्तं वितस्तिं च तालं च द्वादशाङ्गुलम् || ५ ||

द्वितालकं करं विद्यात्करेण स्वेच्छया क्रिया |
लिङ्गधामासनादीनां सर्वकर्मविधौ मता || ६ ||

अङ्गुलाद्गृहलिङ्गं स्याद्यावत् पञ्चदशाङ्गुलम् |
द्वारमानात्त्रिसंख्याकं नवधा गर्भमानतः || ७ ||

नवधा करमानेन लिङ्ग धाग्नि प्रपूजयेत् |
एवं लिङ्गानि षट्त्रिंशज्ज्ञेयानि ज्येष्ठमानतः || ८ ||

मध्यमानेन षट्त्रिंशत् षट्त्रिंशदधमेन च |
एषामैक्येन लिङ्गानां शतमष्टोत्तरं भवेत् || ९ ||

एषां प्रमाणभेदेन सामान्येन त्रिरूपिणाम् |
यानि यानि च नामानि तानि तानि पृथग्ब्रुवे [ख्: भवेत्] || १० ||

भूम्यम्ब्वग्न्यनिलाकाशं दिगम्बरसरूपकम् [क्: स्वरूपकम्] |
स्पर्शशब्देश्वरो नासा जिह्वाक्षित्वक्श्रुतीश्वराः || ११ ||

उत्तमाङ्गुल [ङ्गुलि लिपु.] लिङ्गानां विद्यात्पञ्चदशैव तु |
वचनग्रहणोत्सर्गानन्दप्रगमनेश्वराः || १२ ||

वाक्पाणिपायुगुह्याङ्घ्रिमनोऽध्यहङ्कृतीश्वरान् |
प्. ६८) प्रकृतीशः पुमांश्चैव मध्यानां दश पञ्च च || १३ ||

ईश्वरोऽनन्तरुद्रौ च श्रीकण्ठस्त्रिशिखस्त्रिदृक् |
विद्येश्वरः पतिः स्रष्टा गरुत्मान सकलोऽकलः || १४ ||

मायायोगेश्वरौ शर्वौ [सर्वा लि. पु] दशपञ्चाधमेषु तु |
शान्तश्चाजो [मू: तेजो] महातेजा द्वार्मानादुत्तमं त्रयम् || १५ ||

सुधामा त्र्यम्बकः [ख्: श्चादौ] शुद्धो मध्यमं द्वारतस्त्रिकम् |
स्कन्दः सूक्ष्मोऽ [मू: स्कन्धः सूर्यो] म्बिकानाथस्त्रयं द्वारात्तथाधमम् || १६ ||

चण्डेशोऽथ [मू, ग्: चण्डीशो] कपालीशः खड्गी पाशी ध्वजी गदी |
भुजङ्गी वृषभी सिंही उत्तमा नव गर्भजाः || १७ ||

([चापचिन्तान्हर्गतोऽयं श्लोकः मूलपुस्तके नास्ति] बली शक्ती हरी रणी श्मशानी भैरवी तथा |
पिङ्गी क्रोधी च मायी च मध्यमा नव गर्भजाः || १८ ||)

अग्रश्चाग्रः पिनाकी च चक्री नादी महाब्रती |
व्यापी शूली विशाली [ग्: किराती] चेत्थधमा नव गर्भजाः [घ्: गर्भिकाः] || १९ ||

अव्यक्तः पुंश्चलीशश्च नियामकोऽथ कालजित् |
सर्वज्ञोऽथ वृषध्वजो नियामः पापहा [घ्: निर्यामः पाशहा] ध्रुवः || २० ||

हस्तेषूत्त्ममानेन नवलिङ्गेषु देवताः |
शम्भुः स्थाणुर्हरो डिण्डी हर्ता कर्ता शिवोऽव्ययः || २१ ||

प्. ६९)  नवमश्च सुरेशाख्यो मध्यमा हरतमानतः |
भद्रोऽथ विमलो ज्येष्ठो गाण्डीवः पुष्टिवर्धनः || २२ ||

स्वयंभूर्भुवनेशश्च श्रेष्ठः पालयिता तथा |
नवैते हस्तमानेन त्वधमाः परिकीर्तिताः || २३ ||

एकाङ्गुलादिपञ्चान्तमधमं [घ्: न्तं कन्यसं] चलमुच्यते |
षडादिदशपर्यन्तं चललिङ्गं च मध्यमम् || २४ ||

एकादशाङ्गुलादि स्यात् क्रमात्पञ्चदशान्तिकम् |
श्रेष्ठलिङ्गप्रमाणं तज्ज्येष्ठाद्यङ्गुलिलक्षितम् || २५ ||

षडङगुलं महारत्नैरन्यरत्नैर्नवाङ्गलम् |
रविभिर्हेमतारोत्थं लिङ्गं शेषै [मू, अ, क्: शेषैरन्यै] स्त्रिपञ्चभिः || २६ ||

इच्छासिद्धिः सुतो धर्मः सौभाग्यं च रिपुक्षयः |
आरोग्यं राज्यसौख्यं च नृपश्रीजयलोककृत् || २७ ||

धैर्यं तु स्त्रीधनायुश्च लिङ्गादेकाङ्गुलादितः |
चललिङ्गाद्भवेत्कार्यं साधकानां क्वचिन्मते [ख्: त्समा] || २८ ||

षोडशांशश्च वेदास्त्रे युगं लुप्त्वोर्ध्वदेशतः |
द्वात्रिंशत्षोडशांशाश्च कोणयोस्तु विलोपयेत् || २९ ||

चतुदिवेशनात्कण्ठो विंशतित्रियुगैस्तथा |
पार्श्वाभ्यां तु विलुप्ताभ्यां चललिङ्गं भवेद्वरम् [मू, अ: द्ध्रु वम्] || ३० ||

धाम्नो युगर्तुनागांशैर्द्वारं हीनादितः क्रमात् |
प्. ७०) लिङ्गं द्वारोच्छ्रयादर्धाद्भवेत्पादोनतः क्रमात् [मू, अ, क्, ग्, ङ्: समात्] || ३१ ||

गर्भार्धेनाधमं लिङ्गं भूतांशैः स्यात्त्रिभिर्वरम् |
तयोर्मध्ये च सूत्राणि सप्त संपादयेत्समम् || ३२ ||

एवं स्युनवसूत्राणि भूतसूत्रैस्तु मध्यमम् |
द्व्यन्तरे रामरामं च लिङ्गानां दीर्घता नव || ३३ ||

हस्ताद्विवधंते हस्तो यावत्स्युर्नवपाणयः |
स्त्रीय?मध्योत्तमं लिङ्गं त्रिविधं [क्, ख्: त्रिधैव] त्रिविधात्मकम् || ३४ ||

एकैकलिङ्गमध्ये च त्रीणि च [मू, अ, क्: तु सूत्राणि त्रीणि] पादशः |
लिङ्गानि घटयेद्धीमान् षट्सु वाष्टान्तरेषु वा || ३५ ||

स्थिरदीर्घप्रमैषा [मू: स्थिरा दैर्घ्यप्रमेया] तु द्वारगर्भकरात्मिका |
तदेकं स्थापयेल्लिङ्गं हस्तात्पादजमेव वा || ३६ ||

शान्तिर्जीवितमानं च द्वार्मानात्क्रमतः फलम् |
गभाद्यशोऽर्थपुत्रस्त्रीभूर्जयोऽर्थो घृषायुषी || ३७ ||

मुक्तिः पुष्टी रिपोर्नाश आयुर्ज्ञानं यशो धनम् |
सिद्धी राज्यं करैः कार्या लिङ्गादन्तजात्तथा || ३८ ||

([ख्. पुस्तके नस्त्ययं, ३९ श्लोकतः ५० श्लोकं यावत् चापचिन्हान्वर्गतः पाठः] लिङ्गानामीप्सितं दैर्घ्यं तेन कृत्वाङ्गुलानि वै |
ध्वजाद्या यैः स्वरैर्भूतैः शिखिभिर्वा हरेत्कृती || ३९ ||

तान्यङ्गुलानि यच्छेष लक्षयेच्च शुभाशुभम् |
प्. ७१)  ध्वजादिषु ध्वजं सिंहं वृषाख्यं च गजं शुभम् || ४० ||

अशुभान् वर्जयेद्धीमान् धूमश्व [मू: गजाश्व] खरवायसान् |
ध्वजे राज्यं जयं सिंहे वृषे लाभं श्रियं गजे || ४१ ||

धूमे दोषाः [घ्: दाद्य] शुना मृत्युः खरेणोच्चाटनं सदा |
ध्वाङ्क्षेण सर्वनाशः स्यात्तस्मात्तान् परिवर्जयेत् || ४२ ||

स्वरेषु षड्जगान्धारपञ्चमाः शुभदायकाः |
लक्ष्मीप्रदो भवेत् षड्जो गान्धारो जनवृद्धिकृत् || ४३ ||

पञ्चमः श्रीप्रदो नित्यं भूमिलाभकरो नृणाम् |
ऋषभेणारिवृद्धिः स्यान्मध्यमः सुतनाशकृत् [मू, अ, क्, ग्, ङ्: शुभनाशनः] || ४४ ||

धैवतेन क्षयः कर्तुर्निषादः सर्वनाशकः |
भूतेषु क्ष्माचराश्चान्ये तोयाद्याश्चाशुभा [घ्: तोयाढ्या] भृशम् || ४५ ||

पृथ्वी सर्वप्रदा पुंसामापो भार्याक्षयङ्कराः |
सज्वरो [क्, ग्: सद्धीरो] दाहकृत्तेजो वायुस्तु कुलनाशकृत् || ४६ ||

भ्रातृपुत्रकलत्रार्णनभो नृपतिनाशकृत् |
शस्तोऽग्निश्चाहवनीयो द्वावग्नी चाशुभौ मतौ || ४७ ||

आद्योऽग्निः सर्वदः पुंसां द्वितीयः सुतनाशकृत् [मू, अ, क्: शुभ-] |
कर्तुर्मृत्युप्रदो ह्यग्निस्तृतीयो नृपभीतिदः || ४८ ||

आयशून्येषु हस्तेषु हस्तादेकाङ्गुलं क्षिपेत् |
षड्वा तदायभागं तु कृत्वैकं संक्षिपेद्वरम् || ४९ ||

प्. ७२) द्विभागं मध्यमेनाह त्रीणि भागानि कन्यसे |
भागेश चाप्यनीशं च देवेज्यं तुल्यसंज्ञकम् || ५० ||

चत्वारि लिङ्गरूपाणि विष्कम्भेन तु लक्षपेत् |
दैर्घ्यं मायान्वितं कृत्वा लिङ्गं कुर्यात्त्रिरूपकम् || ५१ ||

चतुरष्टास्र [मू, अ: चतुरस्रास्र; क्, ख्: चतुरस्राष्ट] वृतं च तत्त्वत्रयगुणात्मकम् |
उक्तायामस्य चार्धांशे [मू: चायांशे]  नागांशै [क्, ख्: भागार्धैः] र्भांजिते क्रमात् || ५२ ||

रसभूताम्बु [मू: बूतांशु] षष्ठांशत्र्यंशाधिकशतैर्भवेत् |
आद्यानाद्यसुरेज्याह्व [मू: -ज्याङ्क] तुल्यानां चतुरस्रता || ५३ ||

पञ्चकत्रयमानाख्यं व्यासानाहान् प्रवृद्धितः [मू: व्यसानाहत्य] |
द्विधा भेदाद्बहून्यत्र वक्ष्यन्ते [क्, ग्: लक्ष्यन्ते] विश्वकमतः || ५४ ||

आद्यादीनां त्रिधा स्थौल्याद्यववृद्ध्या तदष्टधा |
त्रिधा हस्ताज्जिवाख्यं च युक्तं सर्वसमेन च || ५५ ||

पञ्चविंशतिभेदान्यनाद्ये [मू: लिङ्गानि न द्य] देवार्चिते तथा |
पञ्च [मू: यश्च] सप्ततिरेकत्वाज्जिनैभक्तंभवन्ति हि || ५६ ||

चतुर्दशसहस्राणि चतुः शतयुतानि [मू, अ, ग्: शतायुतानि] च |
एवमङ्गुलवृद्ध्या च नवैककरगर्भतः || ५७ ||

प्. ७३) तेषां कर्णार्धकोणस्थैश्छिन्द्यात्कोणानि सूत्रकैः |
विस्तारं सप्तधा कृत्वा स्थाप्यं वा मध्यतस्त्रयम् || ५८ ||

द्विभागादूर्ध्वमष्टांशो द्व्यष्टांशैः [मू: मष्टांशो द्व्यष्टांशैः] स्याच्छिवांशकः [क्: च्छिरांशकः] |
एकैकांशं चतुर्भागं कोणह्रासं द्विभागतः || ५९ ||

तत्तीर्यक्सूत्रसंपाताद्दशनासं भवेत्पुनः |
तदेकैकं युगं कृत्वा एकैकांशं समाहरेत् || ६० ||

द्वयन्तयोस्तु क्रमात्सूत्रैर्दशनास्रं पुनर्द्विधा |
क्वचित्कणंप्रवेशेन लाञ्छयित्वासिशातनम् || ६१ ||

षोडशास्रं भवेत्तद्वत्तद्वदेव द्विषोडश |
तन्मध्ये सूत्रसम्भ्रान्ते रुद्रो भवति वर्तुलः || ६२ ||

शुभार्थमायैः [मू, अ, ग्: रमायैः] संहृत्य बाणाग्निनगभागिभिः |
क्षिपेद्वा शून्यदोषघ्नं हस्तादेकाङ्गुलं क्रमात् || ६३ ||

षोढा ब्रह्मादिभिर्योज्या तत्त्वपक्ष [क्, ख्: तनुपक्ष] गुणैः क्रमात् |
षोडशांश क्षिपेदाद्ये [ख्, ग्, घ्: न्नाद्ये] वेदांशममरोर्चिते [ख्: समाख्यत्रिसमैः सुराः] || ६४ ||

देयं हेयं [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: देयं] च वस्वशमाद्ये सर्वसमेन तु |
पिङ्गलाया मते प्रोक्तमाद्यामरार्चितेन तु || ६५ ||

स्वायामाज्जिनभागास्र [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: भागाग्र] मङ्गुलात्कररन्ध्रतः [क्, ग्: वक्त्रतः] |
प्. ७४) भवेयुर्वर्धमानानि वसुद्विषट् [घ्: वस्वत्विषट्] शतानि च || ६६ ||

अथाद्यादित्रिलिङ्गानां छायादोषविमुक्तये |
विश्वकर्ममतं [घ्: मते] दृष्ट्वा वक्तव्यं पीठवर्तनम् [घ्: पीठवर्तने] || ६७ ||

अधो मध्योर्ध्वदेशे च भागत्रयसमन्वितम् |
तच्च सवसमं लिङ्गं प्रासादे वा गृहे हितम् || ६८ ||

एवं सवसमं कार्यं सर्वकामफलप्रदम् |
द्वौ पादौ जानुपर्यन्तं चतुरस्रेपितामहः || ६९ ||

तदूर्ध्वं नाभिपर्यन्त विष्णुरष्टास्रके स्थितः |
आमूर्धं नाभितश्चोर्ध्वं वृत्तभागे हरः स्वयम् || ७० ||

यथाव्यक्ते तथार्चायां मुखलिङ्गे स्थितः क्रमात् |
पञ्चधाव्यक्तलिङ्गानि समपीठानि तानि च || ७१ ||

तुल्याख्यं समुखं [घ्: सुमुखं] कुर्यादीशानं वा सुरार्चितम् |
एवं लिङ्गानि कार्याणि दोषाय स्युरतोऽन्यथा |
पञ्चलिङ्गव्यवस्थेयं शिरोवर्तिन्यथोच्यते [मू, अ: वर्तनमुच्यते; क्, ख्: वर्तन्यथोच्यतेः] || ७२ ||

छत्राभं कुक्कुटाण्डाभं बालेन्दुत्रपुषाकृति |
एकैकस्य चतुर्भेदैः काम्यरूपात्फल वदेत् || ७३ ||

वस्वंशैश्चरमेऽर्थांशैः [मू: मेथांशैः] पुण्डरीकं तपक्षयात् |
यशस्तेन भवेत्कर्तुर्विशालं द्विक्षयाच्छ्रिये |
श्रीवत्सं त्रिक्षयात् प्रीत्यै [घ्: प्रीतिः] दिङ्मर्दनं चतुःक्षयात् | 
प्. ७५) चिरराज्यप्रद ख्यातं छत्रभेदाश्चतुर्विधाः || ७५ ||

युगांशे चरमेऽष्टाभिर्विमलं तत्त्व [क्, ख्, ग्, घ्: तनु] शातनात् |
मानद [मू: मानाङ्ग] पक्ष [क्, ख्, ग्: पद्म] लोपाच्च विपुलं ख्यातिदं भवेत् || ७६ ||

वर्धमानं त्रिन शाच्च [मू, क्, ख्, घ्: त्रिभागाच्च] धनदं [क्: पददं; ग्: वनदं] वेदलोपनात् |
श्रीवासं पुत्रदं कुर्तुर्दक्षाण्डं स्याच्चतुर्विधम् || ७७ ||

त्र्यंशात्प्राप्तैर्युगांशैश्च एकहान्यामृताह्वयम् [घ्: -ह्वकम्] |
पुष्टिदं द्विक्षयात्पूर्णं महाह्लादकरसदा [ख्: तथा] || ७८ ||

त्र्यंशत्यागाद्बल ख्यातं सौभाग्यं च [ख्: सौभाग्यदं] युगक्षयात् |
आयुदं कुमुदं ज्ञेयं चन्दं चतुर्विधं मतम् [मू: ज्ञेयं चन्द्रं चतुर्विधम्] || ७९ ||

ऋत्वशैश्चरमे वेदैर्विजयं भवनाशनम् |
सर्वकामप्रदं प्रोक्तं विनाशं द्विक्षयाच्छ्रिये || ८० ||

त्रित्यागाज्जयदं भीमं चित्राकं [ख्: विदाव्हं; क्, ग्: चित्राङ्कं] वेदशातनात् |
बल्लभत्वप्रद तच्च चतुर्धा त्रपुषं भवेत् || ८१ ||

त्रपुषं छत्र चन्द्राभं कृकवाक्वण्डकं [मू: क्वण्डवत्] क्रमात् |
कुर्याद्विप्रादिकार्यार्थमेकं वा कुक्कुटाण्डकम् [ख्: टाण्डभं] || ८२ ||

त्रपुषादिष्टसंसिद्धी राज्यं स्यादातपत्रतः |
दीर्घायुष्ट्वमथ चेन्दोः [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: मथार्धेन्दोः] कृकवाक्वण्डतः प्रज्ञाः || ८३ ||

प्. ७६) लिङ्गनाहविकारांशं कृत्वा तु गुणयेत्ततः |
जिनविंशतिशार्दूलैराद्ये ब्रह्मादिवेष्टनम् || ८४ ||

नखात् षष्टि [क्, ख्: दृष्टि] विकारांशैरनाद्ये च [मू: वै] तथा भवेत् |
विकारेण स्मरेणांशतृतीयांशयुतेन च || ८५ ||

भागस्यार्धविभागेन युक्तांशेन [क्, ख्: युक्तार्केण] सुरार्चिते |
भागतृतीयभागेन नखचन्द्रान्वितेन च || ८६ ||

अंशतृतीयभागेन चात्यष्टांशयुतेन च |
ससप्तदशभिश्चांशैः परिधिः स्यात्समांशके [मू: समाह्वके] || ८७ ||

चतुर्दोंर्भिरजोवेष्टं [मू, क्, ख्, घ्: रजोवेष्टयै] कृत्वा सप्तांशकं भुजम् |
सार्धद्वित्रिभुजैर्विष्णुः साङ्घ्र्येकत्रिभुजैर्हरः || ८८ ||

मूर्धोन्नते [क्, ख्: मूर्ध्न्युन्नते] महाभोगः पृष्ठे गोलाभ एव च |
यवगर्भे भवेत्पुष्टिः पानान्नं जठरोन्नते || ८९ ||

सर्वाङ्गवर्तुले सौख्यं प्रजालक्ष्मीविवर्धनम् |
समकुक्षौ भयं हन्यात् स्थूलमूले त्वरोगता [मू: ह्यरोगता] || ९० ||

शूलाभे विकले मूर्ध्नि प्रजा हन्ति सकर्तृकाः |
निम्ने च लुञ्चिते कुर्याद्धनधान्यविनाशनम् || ९१ ||

क्षतं च मूर्ध्नि यल्लिङ्गं तद्धन्यात्कतृभूभुजौ |
छिद्रान्वितं च सद्भाया [मू, अ, क्: तथा भार्या] ललाटे निम्नक सुतम् || ९२ ||

मूर्ध्नि स्थूलं च कर्तृघ्नं चक्रं चवार्थशिल्पिहृत् |
प्. ७७) मध्ये कृशं च शोकाय दुभिक्षदमधः कृशम् || ९३ ||

हीनाङ्गे चिपिटाङ्ग च भयं पीडा च जायते |
व्रणितामयवृद्धिश्च दुर्भिक्षं चातिकोटरे || ९४ ||

हन्याद्दीर्घकृशे राष्ट्रं ह्रस्वे व्याधिः प्रकुप्यति |
धनघ्नं पृष्ठनिम्नं स्याद्रोगं पार्श्वे तथोदरे || ९५ ||

सुनिष्पन्नं यदा लिङ्गं घृष्ट्वा शाणादिभिर्बुधः |
सम्यक् सुनिर्व्रणं धौतं तदा चिन्हानि लक्षयेत् || ९६ ||

स्वस्तिका [क्, ग्: मुष्टिका] व्जाङ्कुशच्छत्रचक्रासिध्वजकम्बु च [घ्: कम्बुभिः] |
मकरादर्शचापोभिस्रक्कमण्डलुतोरणाः || ९७ ||

मत्स्यकूर्माद्रिभान्विन्दुयव [मू: घृष] सिंहाक्षसूत्रकाः |
श्रीवत्सनन्दिकावर्तरथहारेभभूषणैः || ९८ ||

नेत्रकुंभजटालिङ्गास्त्रीताराशूलचामराः |
मयूरवाजिवासोभिस्तरुवज्रपवित्रकाः || ९९ ||

प्रासादकरवह्न्यर्चिर्भगाकारा [मू, अ, ग्: भवाकारा] च रेखिकाः |
लिङ्गाङ्गे यत्र तत्र [घ्: यत्र यत्र] स्यान्नृपराष्ट्रविवृद्धिदाः || १०० ||

कबन्धकपिमार्जारव्याघ्रभल्लूकपेवकैः |
करङ्ककङ्कगृध्राहिश्येनकाकखराखुभिः || १०१ ||

बलाकानिगडोलूकपाशसंदंशकीटकैः |
पतङ्गमुण्डमालोष्ट्र वृकाकारश्वरूपकैः |
यजमानप्रजाराज्ञां लिङ्गं भीश कदायकम् [मू: स्त्रीशोक] || १०२ ||

प्. ७८) ([अत्र पार्थिवादितत्त्वानां वर्णविभाजने वर्णोल्लेखने च भिन्नक्रमः | आकाशतत्त्वं च नैव वर्णितम् | ग्रन्थान्तरेषु तु पञ्चैव तत्त्वानामुल्लेखः समुपलभ्यते | पाठोऽयमशुद्धः अपूर्ण इव च प्रतिभाति | शैवागमविद एवात्रप्रमाणम् | तत्त्ववर्णविभाजनक्रमस्तु पुरश्चर्यार्णवस्य प्रथमतरङ्गस्य दीक्षाप्रकरणे कुलाकुल चक्रे प्रकारान्तरेण कृतः | स च यथा- वायवग्निभूजलाकाशाः इति | अ आ ए क च टतपयषा मारुताः इ ई ऐ ख छ ठ थ फ र क्षा आग्नेयाः | ऋ ॠ औ घ झ ढ ध भवसा जलीयाः | ऌ ॡ अं ङ ञ ण न मशहा नाभसाः इति |] इ ई छ ल द्वयं [घ्: ऌ ऌ] चैव तथा पञ्चानुनासिकाः |
एते च पार्थिवा वर्णा लिङ्गचिन्हानि भूतये [क्: भूतले] || १०३ ||

ऊ अं अ च ड टा [क्, ख्, घ्: फटा] क्षाधःकसहाजावसा [मू: कहाजव ऋसा] शिति |
एते च [घ्: तु] वारुणा वर्णा प्रजायुर्धनलाभदाः || १०४ ||

ऋ-ॠ-आयर औघा ओ विसर्गश्च दखाः पृथक् |
आग्नेया अग्निसन्त्रासदुर्भिक्षव्याधिवर्धनाः || १०५ ||

ए ओ ए उपगाभाथठढकारावर्षाविति |
वायव्या वायुसन्त्रासकलहाद्वेगकारकाः || १०६ ||

मिश्रास्त्वेते फलं दद्युर्हीनाधिकसमं ततः |
साधने चास्त्रिलिङ्गं च दिग्लिङ्गं चैव वक्ष्यते [ख्: लक्ष्यते] || १०७ ||

एकास्रं शत्रुनाशाय द्व्यस्रं पुत्रविवृद्धिदम् |
त्र्यस्रं चाशेषसिद्ध्यर्थं वेदास्रं चेप्सितप्रदम् || १०८ ||

प्. ७९) पञ्चास्रं शत्रुनाशाय षडस्रं भोगदायकम् |
सप्तास्रं द्वेषकृत्ख्यातमष्टास्रं कीर्तिवर्धनम् || १०९ ||

उच्चाटने नवास्रं स्याद्दशास्त्रं रोगनाशने |
रुद्रास्रं रोगवृद्ध्यर्थं भयघ्नं द्वादशास्रकम् || ११० ||

कामास्रं शत्रुनाशाय स्तंभने भुवनाश्रकम् |
तिथ्यस्रं पुण्यकृल्लिङ्गं विकारास्रं सुखप्रदम् || १११ ||

पूर्ववत्कल्पनैतेषां मानमस्तकरूपतः [क्, ख्, घ्: रूपकम्] |
नवावधिकरान्तस्य शून्यदोषो न कस्यचित् || ११२ ||

वसुकृते दिशालिङ्गे अङ्गुलं वा करक्रमात् |
त्रिधा मानेन चैकेन [घ्: चैक्येन] षोडशास्रं शतद्वयम् || ११३ ||

तद्दैर्घ्यैः सूर्यवत्कार्यो बिष्कम्भो वेदभागतः |
चतुरष्टषडस्रं तु इन्द्राङ्कं [ख्: चन्द्राह्वं] वज्ररूपकम् || ११४ ||

अष्टास्रं पूर्ववत्कार्यं त्र्यस्रांश [क्, ख्: त्रिस्त्र्यस्र] मिन्दुयाम्ययोः |
बिन्दुसंपात्संयोगात्तिर्यक्सूत्रैर्विवर्तयेत् || ११५ ||

नाहार्धं रुद्रभागं च [मू: रुद्रभागेन] बाणाश [क्: बाणांशे] श्चतुरस्रकम् |
वस्वस्रोर्ध्वं तु [मू: वस्वस्रोर्धे तु] सप्तास्रं शक्त्याग्नेय च दाहकृत् || ११६ ||

किन्तुस्वांशा [मू: स्वसां] विना शत्रोयाम्यं चिपिटकं ततः |
नाहार्धं नवधा कृत्वा शरैर्हृत्पृष्ठकोटिभिः || ११७ ||

प्. ८०) पार्श्वाद् [मू: पार्श्वे] द्व्यस्रैर्ग्रहैःषड्भिः कोणेष्वम्बुविनाशनात् [मू, अ, ङ्: कोणेषु स्वविनाशकृत्] |
एवं चाष्टास्रवृतं स्याद्याम्यदण्डं [मू, अ, क्, ग्, ङ्: यामदण्डं] रुजप्रदम् || ११८ ||

दैर्घ्यार्धं [घ्: दैघ्यैवं] रुद्रवत्कृत्वा भूतांशैश्चतुरस्रकम् |
अष्टास्रोऽर्ध [मू: -ऽर्धं]  दशास्त्रं स्यात्खड्गाभं राक्षसं भयम् [क्, ख्: क्षये] || ११९ ||

नाहार्धं मुनिवत्कार्यं विष्कंभं युगभागतः |
चतुरष्टास्रवृत्तं स्यात्पाशवद्वारुणं शुभम् || १२० ||

दर्घ्यार्धं रविभागेन वेदास्रं [ख्: चन्द्रास्रं] मुनिभागतः |
कृशं प्राग्रूपकं दीर्घं चलमुच्चाटकृद्ध्वजम् || १२१ ||

कुर्यात्सर्वसमं लिङ्गं स्थूलोदरविनिर्मितम् |
याक्षं [क्: पाक्षं; ग्: माक्षं] गदाग्रमूर्धानं बलवृद्धिकरं [घ्: धन-] शिवम् || १२२ ||

नाहार्धं रुद्रभागेन विष्कंभं षड्विभागतः [मू: विभागजम्] |
चतुःपञ्चास्रकं [मू: चतुरस्रास्रकं] त्र्यस्रं शूलं रौद्रं तु मुक्तिदम् || १२३ ||

रसभाग [क्, ख्, ग्: रसभागे] कृतं नाहं [घ्: नाहात्] पक्षांशे [ख्: पक्षांशैः] चतुरस्रकम् |
अष्टास्रोऽ [ग्: अष्टांशो] र्धं च वेदास्रं ब्राह्मं स्वर्गाय पद्मवत् || १२४ ||

प्. ८१) वाहार्धं नगभागेन विष्कंभं तुर्यभागतः |
चतुरष्टास्रवृत्तं स्याद्वैष्णवं शङ्खव [मू, अ: शक्तिवत्] च्छुभम् || १२५ ||

ऋतूदये द्विभागार्धत्यागाद्वज्रशिरो भवेत् |
रुद्रात्त्रिहानितः शुक्तिर्दण्डो दिग्भ्यस्त्रिहानितः || १२६ ||

त्रिभिर्हृतै [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: -र्हतैः] रंसिः शैलाद्बालेन्दुर्वारुणे शिरः |
कुक्कुटाण्डं च वायव्ये भूतांशाद्धि यते गदा || १२७ ||

ग्रहांशात्त्रिविनाशात्स्यात्त्र्युन्नत शूलसंज्ञकम् |
दक्षाण्डभज वैष्णोश्च इत्थ रेखा मणेरपि || १२८ ||

ह्रस्वं दीर्घं कृशं स्थूलं कुब्जं खञ्जं [घ्: खञ्जकुब्जं] च चामनम् |
स्फुटितं गर्भवद्दष्टं स्थापयेदाभिवारिके || १२९ ||

एवमव्यक्तलिङ्गानि कीर्तितानि शुभाशुभम् |
व्यक्तलिङ्गानि चान्यानि नाना रूपाणि वच्म्यतः || १३० ||

इति [इति प्रतिष्ठातन्त्रे, लिखितपुस्तकेषु पाठः] लक्षणसमुच्चयेऽव्यक्तलिङ्गलक्षणं नाम [लिङ्गवर्तनाविधिः, इति लिखित पुस्तकेषु पाठः |] चतुर्थो विधिः || ४ ||


अथ पञ्चमः

व्यक्तार्चालक्षणं सम्यग्रुदानीनां प्रवक्ष्यते |
पूर्वाङ्गुलप्रमाणेन दशपञ्चाङ्गुलाङ्गुलात् || १ ||

गृहेषु प्रतिमा पूज्या नाधिका हि प्रशस्यते |
क्वचिद्धस्तप्रमाणा सा क्वचिच्च त्रिंशदङ्गुला || २ ||

अधिकांस्थापयेद्धाम्नि द्वारहस्तप्रमाणिकाम् |
प्. ८२) द्वारोच्छ्रयं विभज्यादावष्टधौकं [मू, अ, क्: वष्टधैकं] विधाय च || ३ ||

पुनस्त्रिधा विभज्याथ भागेनैकेन पिण्डिका |
विधातव्या द्विभागेन कन्यसी प्रतिमा च सा || ४ ||

द्वार्दैर्घ्यं नवधा कृत्वा त्यक्त्वैकांशं त्रिधा परम् |
मध्यमा स्याद्द्विभागेन [घ्: मध्यमार्चा विभागेन] कार्यैकांशेन पीठिका || ५ ||

द्वारनाहं त्रिधा कृत्वा भागेनैकेन पिण्डिका |
कर्तव्या तद्द्विभागेन प्रतिमा सोत्तमा मता || ६ ||

करमाने करादेः स्यादेकैकस्योत्तरोत्तरम् |
नवान्तं त्रित्रिकान्तेषु कन्यसाद्याः प्रकीर्तिताः || ७ ||

गर्भकर्णविभागेन प्रतिमालिङ्गगोच्छ्रयम् |
पीठ [घ्: पीठं] द्वारप्रविस्तारं मयश्चक्रेस्वके मते || ८ ||

बाह्ये तु प्रतिमा कार्या महती करमानतः |
तिथिमासनवत्यर्धैहीनमध्योत्तमास्त्रिधा || ९ ||

सालङ्कारास्त्रिधा भूता [मू, अ, : स्त्रियो भूत्वा] वेतालाः स्थूल [ग्: स्थल] वामनाः |
पङ्गुरूपाश्च [घ्: पङ्गुरूपाः स] कूष्माण्डाः सप्तधार्चाश्च [मू: धार्वाश्च]वर्तयेत् || १० ||

निर्दोषोच्छ्रायसंयुक्तां चतुरस्रायतां शिलाम् |
विभज्य शक्तिसूत्रेण ऋक्षादिभ्यः [मू, अ, क्, ख्: ऋक्ष्यादित्यः] शुभे दिने || ११ ||

संपूज्यादौ गुरुं कारुं कृत्वा स्वस्त्ययनादिकम् |
पीठात्माश्रयजीवांश्च प्रभादींश्च प्रकल्पयेत् || १२ ||

प्. ८३) विस्तारव्दिगुणं [मू, अ, ङ्: विस्ताराद्द्विगुणं] क्षेत्रं पञ्चधा प्रविभज्य च |
कृत्वाधोंशगतः [मू: चाधोगतः] पीठं त्रिभागे जीवकल्पना || १३ ||

भूतांशेन प्रभाश्चैव अन्तं विद्याधरादिकम् |
सात्माश्रयां सदूतीं [मू: सभूतां] च प्रतिमां वर्तयेत्ततः || १४ ||

सूत्राणि सप्तत्रिंशत्स्युस्तिर्यक्लाङ्घ्रिशतं तथा |
भागैकमङ्गुल कृत्वा महार्चां वतयेद्बुधः || १५ ||

दैर्घ्यं च नवधा कृत्वा तत्रैकं सूर्यसम्मितम् |
एक भागेऽङ्गुलं तस्या [घ्: तस्यां] स्तेनाङ्गं परिकल्पयेत् || १६ ||

मौलिललाटनासाभ्रूनाभिमेढ्राङ्घ्रिकेषु [क्, ख्: मेढ्रादिकेषु] च |
मये सूत्रं समं न्यस्य ऋज्वर्चां कारयेच्छुभाम् || १७ ||

पादाङ्गुष्ठाल्ललाटान्तमष्टोत्तरशताङ्गुलम् |
जीवस्याद्दैर्घ्यमानेन प्रत्यङ्गान्यधुना व्रुवे || १८ ||

तालेन मुकुटोच्छ्रायस्तद्विस्तारो दशाङ्गुलम् |
मात्राभिस्तिथिसंख्याभिर्मुकुट [मू, अ, क्, ख्: मुकुटे] वेष्टनं भवेत् || १९ ||

तालैकं मूर्ध्नि विस्तार उच्छ्रायो गोलकद्वयम् |
तालमानं भवेद्वक्रं ग्रीवा च चतुरङ्गुला || २० ||

कण्ठकूप दधश्चूचूनाभिगुग्रं यथाक्रमम् [मू, अ, ग्: पराक्रमम्] |
तालैकैकप्रमाणं स्यादूरू तालविनिर्गमौ || २१ ||

द्विकले जानुनी तस्या जङ्घे चैव द्वितालके |
प्. ८४) ज्ञेयौ गुल्फौ द्विनेत्रौ च पार्ष्णीद्व्यङ्गुलके मते [क्: क्रमात्] || २२ ||

वृत्ते च त्र्यङ्गुलोच्छ्राये पादौ सप्ताङ्गुलायतौ |
मध्ये कलाद्वयोच्छ्रायोवग्रेसार्धार्ध [ख्: सा चार्ध] मात्रकौ || २३ ||

तद्विस्तारौ (त्रि) द्विनेत्रौ च अङ्गुष्ठत्र्यङ्गुलस्तयो [ग्: द्वयोः] |
पञ्चाङ्गुलौ वेष्टनेन सार्धाङ्गलद्विपर्वणी || २४ ||

प्रदेशिनी च दैर्घ्येण सा च त्र्यङ्गुलका मता |
त्र्यङ्गुला परिणाहेन कथ्यन्ते त्वधुनापराः || २५ ||

अन्यादैर्घ्यविकारांशहीनावेष्टेन चाष्टभिः |
पादाङ्गुल्यस्त्रिपर्वाणः पर्वार्धनखशोभिताः || २६ ||

पादाङ्गुष्ठनखौ निम्नावग्रे [मू, अ, क्, ख्, ङ्: वत्र] कार्यौ यवोन्नतौ |
काराङ्घ्रि [मू, अ, क्, ख्: नखाङ्घ्रि] तलकं रक्तं नखाः सवोन्नतारुणाः || २७ ||

वक्षो द्वितालविस्तारं बाहुमूले षडङ्गुले |
उपबाहू दशाष्टांशौ षोडशाङ्गुलकौ भुजौ || २८ ||

सप्ताङ्गुलकर यामः पञ्चाङ्गुलप्रविस्तरः |
भूताङ्गुला भवेन्मध्या अर्धहीना त्वनामिका || २९ ||

तत्समा तर्जनी धर्माङ्गुलाङ्गष्टकनिष्ठिके |
मध्यमाद्यास्त्रिपर्वाणो द्विपर्वाङ्गुष्ठको मतः || ३० ||

मध्य [मू: मध्या] ग्र [मू: यामात्व] कलायामस्त्व न्थिङ्गुलार्ध विनाग्रतः |
तर्जन्यनामिकापर्व सपादयववर्जितम् || ३१ ||

प्. ८५) सा च द्वियवहीना स्यात्प्रतिपवकनिष्ठिका |
द्व्यङ्गुलोऽङ्गुष्ठकग्रन्थिरासां पर्वार्धगा नखाः || ३२ ||

अथ त्र्यंशविभक्तास्यं ललाटं नासिकामुखम् |
नासोत्सेधः सविस्तारोद्व्यङ्गुलो द्विपुटः [मू, अ: द्विकुटः] शुभः || ३३ ||

अर्धाङ्गुलसमे वृत्ते नासाया विवरे शुभे |
द्व्यर्धं यवं पुटे स्थूले मध्ये वश [क्, ख्: विंशः] स्त्रिभिर्यवः || ३४ ||

([कोष्ठान्तर्गतोऽयं पाठः ख्. पुस्तके नास्ति] नासाधोऽर्धाङ्गुलं गोजी गोज्या वाधो [मू: चाधो] ङ्गुलोऽधरः |
अधेऽपरोऽङ्गुलकं तु [क्, ग्: ङ् गुलकर्ण] द्व्यङ्गुले चिबुकस्थितिः || ३५ ||

वेदाङ्गुलं मुख खातं [मू: ख्यातं] यवमानं तु सृक्कणी |)
नासिकामूलपार्श्वे तु लोचने द्व्यङ्गुलायते [ग्: लोचनमङ्गुलायते] || ३६ ||

मीनोदरा च चापाभा [घ्: चवाभा] नरदृक् [मू: नवदृक्] कुमुदाकृतिः |
इन्दीवराब्जपत्राभा पटोलफलवत्स्त्रियाः || ३७ ||

तद्विस्तारोऽङ्गुलं चैकं तारा स्यात्तत्त्रिभागिका |
पञ्चमांशं भवेज्ज्योतिः सृक्कणीसूत्रतुल्यतः || ३८ ||

रुचिरौ यवमानौ च घ्रापुटौ [मू: द्वौ पुटौ; ग्: नासापुटौ] समसूत्रकौ |
अर्धाङ्गुलसमा द्रोणी सार्धद्व्यङ्गुलदीर्घता || ३९ ||

नेत्रार्धे द्व्यङ्गुलायामे भ्रुवौ द्वियवविस्तरौ |
प्. ८६) तयोर तरमात्रार्धं स्त्रियां यवार्धविस्तृते [घ्: यथाम्बुविस्तृते] || ४० ||

कार्मकाभे समे शस्ते भूसमा कर्णयो ७ स्थितिः |
कर्णौ नेत्रदयायामौ तदर्धाद्विस्तरस्तयोः || ४१ ||

यवद्वयोन्मिति [घ्: द्वयमिति] वती शष्कुली तत्समा भवेत् |
कलार्धं (तदुकौ [मू,अ: तुढुकौ; क्, ग्: तुटुकौ; ख्: तुपुकौ] खल्वौ ?) पाशौ कुर्याद्यथेप्सितौ || ४२ ||

सार्धतलं भवेन्मूर्ध्नि कर्णयोरूर्ध्वदेशतः |
इन्द्रसङ्ख्याङ्गुलं पश्चात्कर्णयोरन्तरं विदुः || ४३ ||

सार्धं यवं तु कर्णं तु दलं कुर्यान्न चाधिकम् [ख्: नराधिकम्] |
ललाटोऽष्टाङ्गुलायामस्त्र्यङ्गुलः शङ्ख उच्यते || ४४ ||

तदूर्ध्वे द्व्यङ्गुले शुक्ती [ख्: शक्तिः] त्रिताल [क्: त्रिकाल] वेष्टनं शिरः [ग्: शिवः] |
सप्ताङ्गुलौ कपोलौ तु साङ्गुलौ सयवोच्छ्रयौ || ४५ ||

द्विकलार्धाक्षिसृक्का [मू, अ, ग्: सूक्ता] तु त्वपाङ्गौ सायकाङ्गुलौ |
हनू कला त्रदीर्घौ व्दिकलश्चिबुकोद्गमः || ४६ ||

ग्रीवाष्टाङ्गुलविस्तारा वेष्टनेन द्वितालका [ख्, घ्: तालिका] |
स्कन्धोऽष्टाङ्गुलविस्तारस्तदायामश्चतुष्कला || ४७ ||

त्रिगोलावशकौ ख्यातौ षडङ्गुलपृथू भुजौ |
विस्तारः कूर्परस्तस्माद्भूताङ्गुलैर्यवैस्तथा || ४८ ||

पञ्चाङ्गुलोपबाहू च तन्मध्यं च [घ्: तन्मध्ये तु] कलाद्वयम् |
प्. ८७) चतुरङ्गुलविस्तारो मणिबन्धः प्रकीर्तितः || ४९ ||

क्रमात्त्रिगुणकं बाह्वोः परिवेष्टनमेतयोः |
स्तनयोरन्तरं तालं तयोः प्रान्तौ द्विनेत्रकौ || ५० ||

चूचुकं यवमात्रं [घ्: चूचूकौ यवमात्रौ] तु द्वियवं स्तनमण्डलम् |
नाभिः प्रदक्षिणावर्ता निम्नतोऽर्धाङ्गुलोदिता || ५१ ||

विस्तारेणाङ्गुलं विद्यान्नाभ्यधो द्विकलोदरम् |
हृद्विंशत्यङ्गुलं प्रोक्तं नाभिदेशश्चतुर्दश || ५२ ||

अष्टादशाङ्गुला श्रेणी विस्तारेण प्रचोदिता |
पञ्चादशाङ्गुलं [मू, अ, क्, ग्: पञ्चाशदङ्गुलं] वक्षो हृद्देशः पञ्चभिर्विना || ५३ ||

वेष्टनेन ततो नाभिर्द्विचत्वारिशदङ्गुलम् |
कटिः संवेष्टनेनोक्ता शताच्च [क्, ख्: स तावत्] द्व्यधिकाङ्गुला || ५४ ||

स्फिचौ पीनौ सुवृत्तौ च समौ च द्विकलोन्नतौ |
चतुर्नेत्रप्रविस्तारौ गजकुम्भोपमौ शुभौ || ५५ ||

वृषणौ द्व्यङ्गुलायामौ तन्मध्ये मेहनस्थितिः |
मेहनस्त्र्यङ्गुलो दैर्घ्यात्यरिणाहे [मू: परिणाहात्] षडङ्गुलः || ५६ ||

तत्कोशाग्रं द्विनेत्रं च परिणाहेन कीर्तितम् |
पायोश्चवृषणस्यान्तविस्तारेण द्विगोलकम् || ५७ ||

ऊरुमूले च तन्मध्ये जानू द्वे जानुदेशतः |
तदधः पिण्डिकायां च जङ्घायां घण्टिकोर्ध्वतः || ५८ ||

एकैकं क्षीयते तालो [घ्: तालाद्] यावत्पञ्चाङ्गुल [घ्: पश्चाङ्गल] स्थितिः |
प्. ८८) एवं विस्तार एतेषां वेष्टनं त्रिगुणाधिकम् || ५९ ||

यवगर्भे कृशे लिङ्गे कराङ्गुल्यग्रके तथा |
भुजजङ्घाग्रके चैव स्वविस्तारात्त्रिवेष्टनम् || ६० ||

एतदुक्तं च सामान्यं स्त्रियाः पुंसश्च लक्षणम् [मू: वेष्टनम्] |
नार्यष्टांशा च तन्वङ्गी [मू, अ, ख्: तत्त्वङ्गी] चक्षुः श्रोणी स्तनाधिका || ६१ ||

गण्डास्थिसूत्ररामेण (?) त्र्यस्रं कूर्मोन्नतं भगम् |
तन्मध्यतस्त्वधोभागे रन्ध्रं स्यात् कुञ्जरोष्ठवत् || ६२ ||

दक्षाण्डाभं तिलाकारं देवदेव्योर्मुखं वरम् |
वृत्तं वेदास्रकं चास्यं कुर्यात्प्रेतादिरक्षसाम् || ६३ ||

नवांशैरितरे ख्याताः प्रधाना दशभागिकाः |
ब्रह्मविष्णुहरादीनां संक्षेपाल्लक्ष्म चोच्यते || ६४ ||

मुकुटाद्यङ्गुलैकैकं [घ्: मुकुटाद्द्वङ्गु-] प्रक्षिपेच्चरणान्तिके |
वक्षोबाहूरुजङ्घानां [घ्: जङ्घायां] करादीनां क्रमेण तु || ६५ ||

तालैकादशभि कुर्याद्भूतवेतालरक्षसाम् |
द्वे द्वे चैवाङ्गुले देये वक्त्रादिषु यथाक्रमम् || ६६ ||

किङ्कराः स्थूलरूपाश्च सप्ततालोछ्रया मताः |
वामनः पञ्चतालश्च भूतांशैः पङ्गुकुब्जकौ || ६७ ||

कूष्माण्डकश्चतुस्तालैरुन्मानेन प्रकल्पयेत् |
बुद्ध्वा बुद्ध्वा तु यत्नेन सूक्ष्मदृष्ट्या विचक्षणः || ६८ ||

पोषणं हरणं कुर्यात्सर्वस्मिन्नेव रूपके |
प्. ८९) अचतन्मानतः कार्याः सर्वावयवभूषिता || ६९ ||

सर्वशान्तिकरी धन्या न हीना नाधिकाङ्गिका |
स्थानकैः करणैर्युक्ता प्रतिमैषा फलप्रदा || ७० ||

विक्षिप्ताधोमुखी स्तब्धा हीना शुष्का कुनेत्रिका |
वक्राङ्गी [मू, अ, क्, ख्, ङ्: चक्राङ्गी] चिपिटा दीना कृश [ख्: भूष] गात्री च रौद्रिका || ७१ ||

विक्षिप्ताङ्गी क्षयं कुर्यात् पापदाधोमुखी मता |
सङ्कोचकारिका स्तब्धा हीनवक्त्रा च रोगदा || ७२ ||

यानघ्नी [क्, ख्: दानघ्नी] कटिहीना स्याज्जनहृत्पाणिपादतः [ख्: पादपाणितः] |
हीनजङ्घारिसौख्याथं शुष्का स्यान्नृपनाशिनी || ७३ ||

शुष्क [ग्: गुह्य] पाण्यङ्घ्रिकद्या स्यादाचार्यं शुष्कजङ्घिका |
उद्वेगजननी सा तु भ्रामणी च सदा भवेत् || ७४ ||

कुनेत्रा नेत्रहृत्ख्याता वक्रघ्राणा तु दुःखःकृत् |
वक्राङ्ग्यर्थाङ्गनाशाय चिपिटा दुःखदायिनी || ७५ ||

दीनार्चा [मू: नीचार्चा] शिल्पिनं हन्याद्रौद्री कर्तृविनाशिनी |
धनघ्नी च [मू: तु] कृशाङ्गी स्याच्छस्यघ्नी तु कृशोदरी || ७६ ||

गण्डोत्तमाङ्गहृद्वक्ष आदौ निम्ना ध्रुवं हरेत् |
सुहृद्धनसुतांस्तस्मात्कार्या सल्लक्षणाः सदा || ७७ ||

ऋजु [क्: ऋज्वा; ख्: ऋद्वा; ग्: ऋद्व] चक्षुगतं साची कृतकं गण्डभीतिदम् [घ्: भीतिकम्] (?) |
प्. ९०)  छायागतं च सर्वाङ्ग [घ्: सर्वाङ्क] भित्तिकं क्षिप्तकं तथा || ७८ ||

परावृत्तभीतिमानि नवस्थानानि रूपके |
करणानि शतं चाष्टौ व्यन्तरा [क्, ख्: प्यन्तरा] श्चातिविस्तराः (?) || ७९ ||

इति लक्षणसमुच्चये व्यक्तलिङ्गलक्षणं नाम पञ्चमो विधिः || ५ ||


अथ षष्ठः

नवशक्तयः [अस्य ग्रन्थस्य पूर्वभागात्मके देवता चित्रसंग्रहे पुस्तके मुद्रितानां चित्राणां नामानि क्रमसंख्या चात्र तत्तत्स्थाने दक्तानि अत्रोक्तलक्षणानामुदाहरणानि तत्रैव द्रष्टव्यानि | यथा- (नवशक्तयः) ईत्यस्योदाहरणे १ संख्याकं चित्रं द्रष्टव्यम् | एवं सर्वत्र ज्ञेयम् |] -

वृत्तस्था जटिलास्त्र्यक्षा अग्निज्वालासमप्रभाः |
कपालाभयहस्तोग्रा वामाद्या नवशक्तयः || १ ||

शिवः [अस्य २ सं० चि० द्र०]-

चतुर्भुजोऽरविन्दस्थः शिवः कुन्देन्दुनिर्मलः |
द्वीपिचर्माहिभृच्छान्तस्त्र्यक्षो जटेन्दुभूषितः || २ ||

कपालशूलपाणिश्च पुरोत्तानकरद्वयः |
अङ्गषट्कसमायुक्तः शीघ्रं स्यात्सिद्धिदायकः || ३ ||

प्. ९१) शिवभेदः [अस्य ३ सं० चि० द्र०] -

स एवाब्जस्थितो देवो दिग्वाहुर्दृक्त्रिपञ्चकः |
[अत्र क. पुस्तकस्या टिप्पणी-युव= ईशः, यौवनः=पुरुषः, वृद्धः=अघोर, स्त्री=वामदेवः, बालः=सद्योजातः, इति |] युवयौवनवृद्धस्त्रीबालाभः पञ्चवक्त्रभृत् || ४ ||

सव्ये कर्तरिकादर्शकुण्डीवरदशूलभृत् |
वामेना [ख्: दक्षेण; अत्रैव क्. पुस्तकस्य टिप्पण्यां अक्षमाला इति शब्दश्व प्रक्षिप्तः] भयमन्त्राङ्क [घ्: मन्त्राह्व] कपालोत्पलपूर [अत्रापि क्. पुस्तकस्य टिप्पण्यां बीजपुर इति प्रक्षिप्तः] भृत् || ५ ||

हृत्सितं कपिलं मुण्डं पीता शिखा सितच्छदम् |
दृग्रक्तासिहुताशाभाः सर्वे त्र्यक्षा जटान्विताः || ६ ||

द्विभुजाश्चकवक्त्राश्च कपालशूलपाणयः |
बभ्रुभ्रूश्मश्रुद्दा?भीममस्त्रं पीतं स्वशस्त्र [क्, ख्, ग्: सुशस्त्र] भृत् || ७ ||

शिवभेदः [अस्य ४ सं० चि. द्र०]-

कुण्डी पाशाङ्कुशं घण्टा शूलं च वामहस्तके |
शक्ति [पा: शान्ति] वज्राक्षमालासिचक्राणि दक्षिणे क्वचित् || ८ ||

द्वीपिचर्मवरोऽब्जस्थो नागयज्ञोपवीतवान् |
एकास्यः पञ्चवक्त्रो वा त्र्यक्षो जटेन्दुभृच्छिवः || ९ ||

अनन्ताद्याश्चतुर्दिक्षु रक्तनीलसितारुणाः |
प्. ९२) कोणेषु चैक [मू: चैव] रुद्राद्याः सितासङ्नीललोहिताः || १० ||

सर्वे चाष्टभुजाः सौम्याश्चतुरास्या जटान्विताः |
शिवायुधधरास्त्र्यक्षाः सृण्यसिभ्यां विना क्वचित् || ११ ||

दिग्वर्णा [मू, अ: दिग्दण्डा] जटिलास्त्र्यक्षाः स्थूलत्रि [मू, अ, ख्: स्तूरत्री; घ्: स्तूरस्त्री] शलधारिणः |
पुटाञ्जलिकराः सर्वे विद्येशाश्चैकवक्त्रकाः || १२ ||

सोमेश्वरः [अस्य ५ सं० चि० द्र०]- (प्रथम)

सितश्चतुर्भुजस्त्र्यक्षः कजस्थो भूषणान्वितः |
वराभयकपालाब्जजटेन्द्वजिननागभृत् || १३ ||

सोमेश्वरः [अस्य ६ सं० चि० द्र०]- (द्वितीयः)

कार्यः सोमेश्वरो रक्तश्चतुरास्योऽष्टबाहुकः |
दक्षिणे शूलनिस्त्रिशकुठाराभयधारकः || १४ ||

घण्टाकपालखट्वाङ्गपाशहस्तस्तु वामके |
मुण्डमाली शवारूढो द्वैताद्वैते क्रमान्मतः || १५ ||

नाट्येश्वरः [ अस्य. ७ सं. चि. द्र०]-

पीनाङ्गं यौवनोद्भिन्नं दशबाहुं [ग्: दश धाङ्ग] त्रिलोचनम् |
सौम्यं प्रहसितास्यं च चन्द्रमौलिं जटाधरम् || १६ ||

व्याघ्रचर्मांशुकं शान्तं व्यालयज्ञोपवीतिनम् |
नागेन्द्रमेखलायुक्तं सर्वाभरणभूषितम् [ख्: मण्डितम्] || १७ ||

प्. ९३) ऊर्ध्वमेढ्रं महादीप्तं वैशाखकरणे स्थितम् |
नृत्यन्तं महाहृष्टमायुधाकुल [मू, अ: मायुधोज्ज्वल] पाणिनम् || १८ ||

दण्डासिशक्तिशूलानि बिभ्राणं दक्षिणे करे |
बलनाकारकं बाहुमेकं कृत्वा हृदि स्थितम् || १९ ||

कपालं चैव खट्वाङ्गं खेटकं नागनायकम् |
वामे प्रतानितभुजं सम्यक् कृत्वा सुशोभनम् || २० ||

कपालमालिनं दिव्यं सुप्रसन्नं सुभूतिदम् |
([कोष्ठान्तर्गतोऽयं पाठः क्. पुस्तके नास्ति] सर्वशान्तिकरं कुर्यादित्येवं सौम्यरूपकम् || २१ ||

वृषस्थितं हरं कुर्याद्देवासुरसमावृतम् |
स्कन्दनन्दिमहाकालगणेशगणसंयुतम् || २२ ||

कूष्माण्डाद्यप्सरोभिश्च वृतं विद्याधरादिभिः |
सानन्दै रूपसम्पन्नैर्वीक्ष्यमाणं महेश्वरम् [ख्, घ्: वीक्षमाणैर्महेश्वर] || २३ ||

दिव्याम्बरपरीधानैः सर्वाभरणभूषितैः |
तदग्रे च प्रनृत्यंश्च भृङ्गीकार्यं कृशो भृशः || २४ ||

पुरः प्राङ्मध्यतोऽन्ते च दीप्तोग्राः कामरूपिकाः [मू, अ, क्, ख्: दीप्ताङ्गाः सौम्यरूपिकाः] |
विकृतास्तीक्ष्णनासाश्चचौराग्न्यादिप्रदाः [ख्: प्रपदाः] क्रमात् || २५ ||

यथार्कस्य भवेद्रूपमादिमध्यान्तसंस्थितम् |
हरस्यैवं भवेदर्चा स्थाने स्थाने फलप्रदा || २६ ||

प्. ९४) चण्डभैरवः [अस्य ८ सं० चि० द्र०]

वृतनेत्रं च पीताङ्गं पिङ्गभ्रूश्मश्रुमूर्धजम् |
भ्रुकुटीभीषणं कृष्णं लेलिहानं च द्रंष्ट्रिणम् || २७ ||

मुण्डमालाकुलं दिव्यं कपालाभरणोज्ज्वलम् |
नागोपवीतिनं दीप्तं नागाभरणभूषितम् || २८ ||

वीरासनं शवस्थं च गजचर्मोत्तरीयकम् |
चतुर्दशकरैकास्यं सौम्यं व्याघ्राजिनाम्बरम् || २९ ||

शूलासिशक्तिबाणांश्च शान्तिकं दक्षिणे करे |
खट्वाङ्गं खेटकं पाशं चापाभयकपालकम् || ३० ||

बिभ्राणं वामहस्तेन [घ्: हस्ते च] द्वयोश्च गजचर्म तु |
मातृभूतान्वितं कुर्याद्भैरवं शान्तिकारकम् || ३१ ||

अघोरघण्टेशभैरवः [अस्य ९ सं० चि० द्र०]-

एतत्सर्वसमायुक्तं कुलिसमुद्गराधिकम् |
कुर्यादघोरघण्टेशं द्विरष्टभुजमण्डितम् || ३२ ||

([कोष्ठान्तर्गतोऽयं पाठः घ्. पुस्तके वर्तते, अन्येषु नास्ति] अष्टवक्त्रं महारूपं दिग्वर्णं जिनलोचनम् |
उपविष्टं सदा कृष्णं सर्वकामप्रदायकम् || ३३ ||

अन्धकान्तकभैरवः [अस्य १० सं० चि. द्र०]-

उच्चालीढं [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: ऊर्ध्वालीढ] स्थितं क्रुद्धं प्राग्रूपं पञ्चवक्त्रकम् |
प्. ९५) अष्टादशभुजं कुर्याद्वरदाभय [ग्: भवदाभय] वर्जितम् || ३४ ||

पाणिद्वयस्थसच्छूलसंभिन्नान्धकदानवम् |
घ्ण्टां डमरुकं चैव कुठारं मुद्गरं [क्, ग्: मुद्गलं] तथा || ३५ ||

धारयन्तं स्फुरद्दंष्ट्रं भैरवं त्वन्धकान्तकम् |
सर्वशत्रुहरं नित्यं मातृभिः परिवारितम् || ३६ ||

वैद्यनाथः [अस्य ११ सं० चि० द्र०]-

षड्भुजं जटिलं श्वेतं त्रिनेत्रं चन्द्रभूषितम् [ख्: चन्द्रमौलिनम्] |
व्याघ्राजिनांशुक सौम्यं नागयज्ञोपवीतिनम् || ३७ ||

त्रिशूलं चाक्षसूत्रं च [घ्: तु] कपालं कुण्डिकां क्रमात् |
याम्ये सौम्ये च बिभ्राण द्वाभ्यां व्याख्यानकं तथा || ३८ ||

पद्मासनस्थितं कुर्याद्वैद्यनाथं हरं प्रभुम् [ख्: विभुम्] |
गौरं सिताम्बरं शान्तं कमण्डलुसमन्वितम् || ३९ ||

धन्वन्तरि सुषेणं तु वानरास्यं नराङ्गकम् |
अमृतागमहस्तं च कुर्यात्तत्पार्श्वयोः सदा || ४० ||

सदाशिव [अस्य १२ सं० चि० द्र०]-

सदाशिवं तदाकारं [ख्: तथा कालं] कुण्डिकाद्यविवर्जितम् |
अर्धचन्द्रासनासीनं श्वेतराजीवमध्यगम् || ४१ ||

दलाष्टके च विद्येशैरनन्ताद्यैश्च दिक्षु च |
विदिक्षु चैक [मू, अ: चैव] रुद्राद्यैस्तथा गौर्यादिभिर्गणैः |
प्. ९६) दिव्यसिंहासनासीनं ब्रह्माद्यैः परिवारितम् || ४२ ||

मृत्युञ्जयः [अस्य १३ सं० चि० द्र०]-

त्रिनेत्रं षड्भुजं [ख्, घ्: षट्करं] शान्तं जटाखण्डेन्दुमण्डितम् |
कपालमालिनं श्वेतं योगासनं कजस्थितम् || ४३ ||

व्याघ्रचर्माम्बरं रुद्रं नागेन्द्रोरसि भूषितम् |
त्रिशूलं चाक्षसूत्रं च [ख्, घ्: तु] बिभ्राणं दक्षिणे करे || ४४ ||

कपालं कुण्डिकां सव्ये योगमुद्रां करद्वये |
कुर्यान्मृत्युञ्जयं देवं मृत्युरोगविनाशकम् [मू, अ, ग्: -शनम्] || ४५ ||

अर्धनारीश्वरः [अस्य १४ सं० चि० द्र०]-

ऊर्ध्वस्थो द्विभुजः कार्यस्त्वर्धनारीश्वरो हरः |
वामाङ्गे ललना कार्या योषिदाभरणान्विता || ४६ ||

दक्षिणे पुरुषस्त्र्यक्षो जटानागेन्द्रसंयुतः |
ईशे शूलं कपालं च वामे जाप्यमथोत्पलम् || ४७ ||

उमेश्वरः [अस्य १५ सं० चि० द्र०]-

अर्धचन्द्रासनाब्जस्थो जटाखण्डेन्दुमण्डितः |
कुण्डलालङ्कृतः सौम्यो द्विभुजो द्विपिचर्मभृत् || ४८ ||

वामोरुस्थसुरूपोमा वामपाणिर्निगूढकः |
मिथः संवीक्ष्यमाणास्यो याम्यहस्तस्थितोत्पलः || ४९ ||

देवीयाम्यकराश्लिष्टः स्कन्धार्को दर्पणेऽपरे (?) |
प्. ९७) विधेयः शास्त्रविद्वद्भिरूर्ध्वलिङ्ग उमेश्वरः || ५० ||

रुद्राः [अस्य १६, १७ सं० चि० द्र०]-

अजैकपादहिर्बुध्न्यो विरूपाक्षो विरोचनः |
हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्च सुरेश्वरः || ५१ ||

जयन्तो दशमो रुद्रः शुकप्रभोऽपराजितः |
सद्यः प्रभृतिजौ द्वौ द्वौ तद्वत्कुड्यब्जसंयुताः || ५२ ||

([चापचिह्नान्तर्गतोऽयंपाठः ख्. पुस्तके नास्ति] एकादश क्वचिद्रुद्रा हिमकुन्देन्दुसन्निभाः |
जटेन्दुमण्डिताः सौम्यास्त्र्यक्षाः सर्पोपवीतिनः |
वृषस्था वरदाः कुण्डीशूलपङ्कजपाणयः || ५३ ||

विष्णुः [चतुर्भुज, द्विभुज, अष्टभुज, नारायणस्य क्रमेण १८, १९, २०. सं. चि. द्र.]-

चतुर्द्व्यष्टभुजं चारु कुर्याद्वा विष्णुरूपकम् |
शङ्खचक्रभृतं वामे शेषे शान्तिगदाभृतम् [घ्: करम्] || ५४ ||

पीतकौशेयवस्त्राढ्यमिन्दीवरसमप्रभम् |
श्रीवत्सकौस्तुभोरस्कं पीनाङ्गं पृथुवक्षसम् || ५५ ||

किरीटकुण्डलोपेतं वनमालोपशोभितम् |
प्रसन्नवदनं सौम्यं सर्वाभरणभूषितम् || ५६ ||

ऊर्ध्वं वाब्जस्थितैकास्यं तार्क्ष्यस्थं वा चतुष्करम् |
शङ्खचक्रधरे कार्ये [घ्: धरौ कार्यौ] तत्सौम्याग्नेयपार्श्वतः || ५७ ||

सरस्वतीश्रियौ तद्वद्वीणापद्म [मू, अ, ग्: धर्म] करे क्रमात् |
प्. ९८) वामेऽभयप्रदं शेषे शङ्खहस्तं द्विभाहुकम् || ५८ ||

सौम्यरूपं गृहे कुर्याल्लम्बपाणिं शुभप्रदम् [मू, अ, क्, ग्, घ्, ङ्: शुकप्रभम्] |
क्रुद्ध उद्यतहस्तश्च प्रासादस्थः सदा मतः || ५९ ||

नीलवर्णश्चतुर्वक्त्रो भृशं चैवारुणेक्षणः |
सन्दष्टौष्ठपुटः क्रुद्धो विष्णुरष्टभुजो मतः || ६० ||

गदाखड्गेषुशान्तिश्च बिभ्राणो दक्षिणे करे |
चक्रं चापं च खेतं च शङ्खं वामकरे तथा || ६१ ||

विष्णुश्चतुर्भुजो माली शङ्खचक्रगदाब्जभृत् |
एकास्यश्चतुरास्यश्च त्रिमुखो वा मये मते || ६२ ||

मत्स्यः [अस्य २१ सं० चि० द्र०]-

दैर्घ्यं कृत्वाष्टधा द्रव्यमूर्ध्वाधोमुखपुच्छकम् |
तत्त्र्यंशविस्तरं चैव पुच्छोऽधं सप्तभागशः || ६३ ||

सूत्रस्य भ्रमणात्पृष्ठं [क्, ख्: भ्रमणं दृष्टं] तद्वज्जठरवर्तनम् |
हस्तौ क्रोडसमीपस्थौ पादौ जठरपार्श्वतः || ६४ ||

हस्ताङ्घ्री द्वित्रिभागाभ्यामर्धांशेनास्यकल्पनम् |
अर्धाङ्गुलं तु तन्नेत्रं द्विसार्धैकार्धभागतः || ६५ ||

मस्तकाद्द्विदलं तस्य क्रमेण प्रविभज्य च [मू, अ, क्: तु] |
शेषं रोहितवत्कुर्यान्मत्स्यरूपधरे विभौ [क्, ख्, ग्, घ्, ङ्: हरेर्विधौ] || ६६ ||

कूर्मः [अस्य २२ सं० चि० द्र०]-

वेदास्रकोणसूत्रार्धं तद्वेदांशैः प्रकल्प्य च |
प्. ९९) तद्द्व्यंशमध्यतो वृत्तं कलाहीनं तु पार्श्वयोः || ६७ ||

ऊर्ध्वाधयोः शिरोग्रीवा पुच्छं शेषे कराङ्घ्रिके |
द्विगुणं पादतो दैर्घ्याद्ग्रीवां मस्तकसंयुताम् || ६८ ||

पृष्ठं समुन्नतं चारु पृथुवेदांशतोदरम् [मू, अ, क्, ग्, घ्, ङ्: दलम्] |
नासाक्षिनखकर्णादि ज्ञात्वा कूर्मं विवर्तयेत् || ६९ ||

वराहः [अस्य २३ सं० चि० द्र०]-

कन्धराष्टाङ्गुलायामा वदनं गोलकाष्टकम् |
हनू तद्वक्त्रभागे च दैर्घ्यात्सप्ताङ्गुलौ मतौ || ७० ||

सप्ताङ्गुलास्यनिष्क्रान्तं मात्रैका नासिकाबिलम् |
दंष्ट्रे च त्र्यङ्गुले वक्त्रे सितर्षिकलिकोपमे || ७१ ||

कर्णोच्छ्रायौ द्विनेत्रं च तन्मध्ये षोडशाङ्गुलम् |
प्राङ्मानाद्यवहीनं तु चक्रगारुणलोचनम् [घ्: लोचने] || ७२ ||

आपादकण्ठपर्यन्तं नररूपं चतुर्भुजम् |
गदाचक्राब्जशङ्खाढ्यमालीढकरणे स्थितम् || ७३ ||

श्रीर्वाम [मू, अ, ग्: ग्रीवां स] कुर्परस्था तु क्ष्मानन्तौ चरणानुगौ |
एवं वराहरूपं स्याद्वनमालाविभूषितम् || ७४ ||

नृसिंह [अस्य २४ सं० चि० द्र०]-

पूर्वरूपं घनं श्वेतमुच्चस्कन्धं सकेसरम् |
नराङ्गं [घ्: वराङ्गं] सिंहवक्त्रं च वृत्ताक्षं भ्रुकुटीयुतम् [मू, अ, क्, ग्, घ्, ङ्: मुखम्] || ७५ ||

प्. १००) विवृतास्योग्रदंष्ट्रं च वामोरुकृतदानवम् |
तद्वक्षो दारयन्तं च स्फुरच्चक्रगदाधरम् || ७६ ||

ग्रसन्तमिव लोकांस्त्रीन् दुः सहं दीप्ततेजसम् [ख्: लोचनम्] |
वनमालान्वितं कुर्यान्नरसिंहं जगत्प्रभुम् || ७७ ||

वामनः [अस्य २५ सं० चि० द्र०]-

प्राङ्मानं वामनं कुर्याद् द्विभुजं छत्रधारिणम् |
जटिलं कुण्डिकायुक्तं गौरं श्यामारुणेक्षणम् || ७८ ||

त्रिविक्रमः [अस्य २६ सं० चि० द्र०]-

चतुर्भुजं गदापाणिं शङ्खचक्रधरं विभुम् |
वामाङ्घ्र्याक्रान्तविश्वं च तद्भेदं तु [मू, अ, क्: च] त्रिविक्रमम् || ७९ ||

परशुरामः [अस्य २७ सं० चि० द्र० | अत्र वामनत्रिविक्रमः इति पाठो वर्तते घ्. पुस्तके]-

द्विबाहुं जटिलं तूणीकुठारेषु धनुर्युतः |
श्यामवर्णो बृहद्वक्षो रामः क्षत्रान्तकारकः || ८० ||

रामभद्रः [अस्य २८ सं० चि० द्र०]-

सौम्यरूपो विशालाक्षः किञ्चित्पीनो द्विबाहुकः |
जटी चापेषुहस्तश्च रामः कार्यो दशास्यहृत् || ८१ ||

वलभद्रः [अस्य २९ सं० चि० द्र०]-

नीलोत्पलदलश्यामो द्विभुजः पीतवस्त्रकम् |
गदालाङ्गलधारी च रामः कंसान्तकारकः || ८२ ||

प्. १०१) बुद्धः [अस्य ३० सं० चि० द्र०]-

शान्तात्मा लम्बकर्णश्च गौराङ्गश्चीवरावृतः |
ऊर्ध्वपद्मस्थितो बुद्धो वरदाभयकारकः || ८३ ||

कल्की [अस्य ३१ सं० चि० द्र०]-

धनुस्तूणान्वितः [ख्: तालान्वितः; घ्: स्कोलान्वितः] कल्की म्लेच्छोत्सादकरो द्विजः |
गौरो वाजिस्थितः खड्गी क्वचित्पिङ्गललोचनः || ८४ ||

दशधाहरिः-

मत्स्यकूर्मो वराहश्च नरसिंहोऽथ वामनः |
रामो रामश्च रामश्च बुद्धः कल्की च ते दश || ८५ ||

केशवः [अस्य ३२ सं० चि० द्र०]-

ओतप्रोतास्त्रयोगेन [अनुलोमविलोमेनेत्यर्थः] मूर्तिभेदो निगद्यते |
ऊर्ध्वाधः करयोः शङ्खपद्मे दक्षिणतो मते [क्, ख्: दक्षिणभागतः] || ८६ ||

गदाचक्रे त्वधश्चोर्ध्वं वामपाण्योर्यथाक्रमम् |
ज्वलदग्निसमाकारं कुर्यात्केशवरूपकम् || ८७ ||

नारायणः [अस्य ३३ सं० चि० द्र०]-

ऊर्ध्वाधः पद्मशङ्खौ च करयोर्दक्षयोस्तथा |
वामयोश्च गदाचक्रे नीलं नारायणं वपुः || ८८ ||

प्. १०२) माधवः [अस्य ३४ सं० चि० द्र०]-

सुदर्शनगदे चोर्ध्वमधश्चैवापसव्ययोः |
सव्ययोः कम्बुपद्मे च माधवे रुक्मसन्निभे || ८९ ||

गोविन्दः [अस्य ३५ सं० चि० द्र०]-

चक्रं गदा त्वधश्चोर्ध्वं वामयोः करयोः क्रमात् |
ऊर्ध्वाधोब्जं च शङ्खं च गोविन्दे पिङ्गलात्मके [ख्: पिङ्गलाङ्गके] || ९० ||

विष्णुः [अस्य ३६ सं० चि० द्र०]-

शङ्खमूर्ध्वमधश्चक्रं गदा चोर्ध्वमधोऽम्बुजम् |
वामदक्षिणयोः कुर्यात्सिते विष्णौ क्वचिन्मते || ९१ ||

मधुसूदनः [अस्य ३७ सं० चि० द्र०]-

उर्ध्वाधश्चक्रशङ्खौ च क्रमाद्दक्षिणहस्तयोः |
वामयोश्च गदापद्मे चन्द्राभे मधुसूदने || ९२ ||

त्रिविक्रमः [अस्य ३८ सं० चि० द्र०]-

दक्षिणोपरि हस्ते च गदा देयाम्बुजं त्वधः |
चक्रमूर्ध्वमधः शङ्खं गौरे पूर्वत्रिविक्रमे || ९३ ||

वामनः  [अस्य ३९ सं० चि० द्र०]-

उपर्यधश्च चक्रं च शङ्खं दक्षिणहस्तयोः |
गदाब्जे शेषयोः पीते वामने पूर्वरूपके || ९४ ||

श्रीधरः [अस्य ४० सं० चि० द्र०]-

दक्षिणोर्ध्वकरे चक्रं कुर्यादब्जमधः करे |
प्. १०३) गदाशङ्खं तथा वामे श्रीधरे विद्रुमोपमे || ९५ ||

हृषीकेशः [अस्य ४१ सं० चि० द्र०]-

शङ्खपद्ममधस्तूर्ध्वं गदाचक्रं यथाक्रमम् |
सुवर्णाभे हृषीकेशे पाण्योः सव्यापसव्ययोः || ९६ ||

पद्मनाभः [अस्य ४२ सं० चि० द्र०]-

दक्षिणोर्ध्वकरे पद्मं शङ्खं चाधस्तथापरे |
गदाधश्चक्रमूर्ध्वं च पद्मनाभे सितप्रभे || ९७ ||

दामोदरः [अस्य ४३ सं० चि० द्र०]-

ऊर्ध्वं शङ्खमधः पद्मं चक्रं चाधो गदोर्ध्वतः |
दक्षिणे चोत्तरे हस्ते देवे दामोदरेऽरुणे || ९८ ||

द्वादशधाहरिः-

वासुदेवात्त्रयो जातास्त्रयः संकर्षणात्क्रमात् |
प्रद्युम्नाच्चानिरुद्धाच्च विज्ञातव्यास्त्रयस्त्रयः || ९९ ||

पीताम्बरधराः सर्वे वनमालोपशोभिताः |
मार्गादिकार्तिकान्तं च प्रोक्ता द्वादशमूर्तयः || १०० ||

वासुदेवः [अस्य ४४ सं० चि० द्र०]-

शान्तं सितं कजारूढं वासुदेवं चतुर्भुजम् |
योगमुद्रां च शङ्खं च गदाचक्रधरं द्वयम् || १०१ ||

वाममुष्ट्यर्धमङ्गुष्ठे दक्षिणोऽङ्गुष्ठवेष्टनम् |
मुद्रां कुर्याद्धृदिस्थां च अशेषाघप्रणाशिनीम् || १०२ ||

प्. १०४) (संकर्षणः, प्रद्युम्नः, अनिरुद्धः, [एषां ४५, ४६, ४७ सं. चि. द्र.)

चतुर्दोश्चारुहेमाभं कुर्यात्संकर्षणं विभुम् |
पात्रशान्तिधरं याम्ये वामके पद्मसीरिणौ || १०३ ||

स्मरं चापेषुभृद्रक्तं मेघाभमनिरुद्धकम् |
कौमोद्या हेतिराजेन पाञ्चजन्याम्बुजेन च || १०४ ||

वामदक्षिणयोर्युक्तं कुर्यान्मूलचतुष्ककम् |
नारायणादिपञ्चान्यत्पूर्वोक्तकरशस्त्रभृत् || १०५ ||

तद्वद्ब्रह्मा च विष्णुश्च नरसिंहश्च सूकरः |
एभिर्युक्तं नवव्यूहं ज्ञातव्यं दैशिकोत्तमैः || १०६ ||

दत्तात्रेयः [अस्य ४८ सं० चि० द्र०]-

दत्तात्रेयं विभुं [ख्, घ्: हरिं] कुर्याद्द्विभुजं यौवनान्वितम् |
वामोत्सङ्गधृतश्रीकमर्धचन्द्रासने स्थितम् || १०७ ||

वामपाणिधृताम्भोजां सुरूपा [ख्: सुभ्रु वा] मायतेक्षणाम् |
तद्दक्षिणं करं स्कन्धे देवदेवस्य दक्षिणे || १०८ ||

सव्याश्लिष्टप्रियः कार्यो दक्षिणे मद्यपात्रकम् |
पद्मस्थो घूर्णिताक्षश्च गातृनर्तनकैर्वृतः || १०९ ||

दत्तात्रेयस्त्वयं [क्: दत्तात्रेयः स्वयं] वीरो भुक्तिमुक्तिप्रदायकः |
अद्वैतेन विधानेन पूजनीयो विपश्चिता || ११० ||

जलशायी [अस्य ४९ सं० चि० द्र०]-

पीतवासाश्चतुर्बाहुः शङ्खचक्रगदाधरः |
प्. १०५) योगनिद्रापरावस्थः [ख्: धरावस्थः] सुप्तोऽनन्ततनूपरि || १११ ||

फणासप्तान्वितोऽनन्तः कार्यो मस्तोपरि प्रभोः |
पादलग्ना धरादेवी जलशायी ग्रहावृतः || ११२ ||

पद्मनाभः [अस्य ५० सं० चि० द्र०]-

पद्मनाभः श्रियायुक्तो भोगितल्पगतोऽपि वा |
आभ्युत्थपङ्कजारूढः पितामहसमन्वितः || ११३ ||

कामः [अस्य ५१ सं० चि० द्र०]-

कामो [घ्: कार्यो] गौरो युवा कान्तो रतिप्रीत्योस्तु मध्यतः |
सा लीढो नन्दने रागी सदा चापेषुभृच्छुभः [घ्: भृत्सुतः] || ११४ ||

गरुडः [अस्य ५२ सं० चि० द्र०]-

उपेन्द्रस्याग्रतः पक्षी गुडाकेशः कृताञ्जलिः |
तुङ्गघ्राणो [क्, ख्: तुङ्गघोणा] नराङ्घिर्वा पक्षिजङ्घो नराङ्गकः || ११५ ||

कृष्णासग्घेमचन्द्राभो मूर्धादौ फणिभूषितः |
वामजानुगतो भूमौ तार्क्ष्यः पक्षसमन्वितः || ११६ ||

विश्वक्सेनः [अस्य ५३ सं० चि० द्र०]-

इन्दीवरनिभश्चक्री पीतवासो गदान्वितः |
हलशङ्खवरो माली विश्वक्सेनो हरेर्गणः || ११७ ||

बलदेवः [अस्य ५४ सं० चि० द्र०]-

ऊर्ध्वं श्वेतं चतुर्बाहुं सहाभोगं हलायुधम् |
पद्मसीरधरं वामे शेषे मुशलगोद्वहम् [क्, ख्: खाद्ययुगोद्वहम्] || ११८ ||


प्. १०६) हरहरी [हरिहरौ, इत्यपि पाथः | अस्य० ५५ सं. चि. द्र.]


जटार्धमुकुटार्धे च नोर्धलिङ्गेन [घ्: नोर्ध्व] चान्वितम् (?) |
अर्धेऽर्धे भूषणैः स्वैः स्वैर्युक्तमूर्ध्वं कजस्थितम् || ११९ ||

चतुर्भुजं महात्मानं जटार्धार्धेन्दुभूषितम् |
अक्षमालां त्रिशूलं च शङ्खं च कौमुदीं क्रमात् || १२० ||

दक्षिणोत्तरपाणिभ्यां बिभ्राणमध ऊर्ध्वतः |
पुंस्त्रीस्वरूपकं कुर्याच्छिवनारायणात्मकम् || १२१ ||

ब्रह्मवर्गः [अस्य ५६ सं० चि० द्र० | अत्र तु एकस्यैव ब्रह्मणश्चित्रं वर्तते न ब्रह्मवर्गस्य]-

चतुर्मुखं चतुर्बाहुं लम्बकूर्चं महोदरम् |
ब्रह्माणं व्रतिनं कुर्याज्जटामुकुटभूषितम् [ख्: भूषणम्] || १२२ ||

पिङ्गाक्षं सौम्यरूपं च सोत्तरीयोपवीतिकम् |
कृष्णाजिनं च तत्स्कन्धे वस्त्रं चाजिनवाससम् || १२३ ||

अक्षमालां श्रुवं तस्य दण्डं वा दक्षिणे करे |
स्रुवं [घ्: स्रुचं] कमण्डलुं वामे सकुशाज्यघटं तथा || १२४ ||

हंसारूढं कजस्थं वा योगपट्टासना [मू: योगपद्मासना] न्वितम् |
गायत्रीं चैव सावित्रीमृषींस्तत्पार्श्वयोस्तथा || १२५ ||

जटिलांल्लम्बकूर्चांश्च वृद्धरूपांश्च लोमशान् |
रिक्तवक्षोऽक्षिकुक्षींश्च साक्षमालाकमण्डलून् || १२६ ||

प्. १०७) चण्डी [अस्य ५७ सं० चि० द्र०]-

हेमाभां रूपिणीं कुर्यात्त्रिनेत्रां यौवनस्थिताम् |
क्रुद्धामूर्ध्वस्थितां चारु कुर्याद्विंशतिबाहुकाम् || १२७ ||

शूलासिशक्तिचक्राणीषुशङ्खेन्द्रायुधाभयाः |
डमरुं शस्त्रिकां याम्ये हस्ते स बिभ्रतीं सदा || १२८ ||

नागपाशं च खेटं च कुठाराङ्कुशकार्मुकम् |
घण्टाध्वजगदादर्शमुद्गरान् वामहस्तकैः || १२९ ||

शङ्खादिपञ्चकं त्यक्त्वा तथा घण्टादिपञ्चकम् |
कार्या दशभुजा चापि सैव देवी क्वचिन्मते || १३० ||

तदधो महिषश्छिन्नमूर्धा पतितमस्तकः |
शस्त्रोद्यतकरः क्रुद्धस्तद् पीवासम्भवः पुमान् || १३१ ||

शूलभिन्नो वमद्रक्तो रक्तभ्रूमूधजेक्षणः |
सिंहेन खाद्यमानश्च पाशबद्धो गले भृशम् || १३२ ||

याम्याङ्घ्र्याक्रान्तसिंहा च सव्याङ्घ्र्यालीढगासुरे |
चण्डिकोद्यतशस्त्रेयमशेषरिपुनाशनी || १३३ ||

नवदुर्गाः [अस्य चित्रसंग्रहपुस्तके दुर्गा नाम्ना नवदुर्गा नाम्ना च चित्रद्वयं वर्तते, ५९, ६० स. चि. द्र०]-

नवपद्मात्मके स्थाने पूज्या दुर्गा स्वमूर्तितः |
आदौ मध्ये तथेन्द्रादौ नवतत्त्वाक्षरैः क्रमात् || १३४ ||

अष्टादशभुजैः कान्तपीनवक्षः स्तनोरुका |
प्. १०८) मूर्धजं खेटकं घण्टामादर्शं तर्जनीं धनुः || १३५ ||

ध्वजं डमरुकं पाशं बिभ्रती वामकेऽन्यतः |
शक्तिमुद्गरशूलं च वज्रं खड्गमथाङ्कुशम् || १३६ ||

शरं चक्रं शलाकां च एतैरेवायुधैर्युता |
शेषाः षोडशहस्ताश्च अञ्जनी [मू: अञ्जली] डमरुं विना || १३७ ||

रुद्रचण्डा प्रचण्डा च चण्डोग्रा चण्डनायिका |
चण्डा चण्डवती चैव चण्डरूपातिचण्डिका || १३८ ||

नवमीचण्डिका चोग्रा [घ्: नवमी चण्डचोग्रा] मध्यस्थाग्निप्रमोदिता |
रोचनाभारुणा कृष्णा नीला शुक्ला च धूम्रिका [ख्: सूक्ष्मा च धूमिका] || १३९ ||

पीता च पान्डुरा [घ्: पाण्डरा] ज्ञेया आलीढस्था हरिस्थिता |
महिषोत्थः पुमाञ्शस्त्री तत्कचग्रहमुष्टिकाः || १४० ||

स्थाप्या वृत्तेन पङ्क्त्या वा इत्युक्ताः स्कन्दयामले |
नवदुर्गाः प्रतिष्ठाप्य पुत्रार्थायुरवाप्नुयात् || १४१ ||

उमा [चित्रसंग्रहे पुस्तके उमाया गौरी नाम्ना चित्रं वर्तते | अत्रैव ललितासर्वमङ्गलाकैटभ्यादीनां चान्तर्हितत्वात् तत्तन्नाम्ना ६१, ६२, ६३, ६४, सं. चि. द्र० |]-

पञ्चाग्निग्रहसंयुक्ता चतुर्बाहुस्तपः स्थिता |
बिभ्रती दण्डिकाकुण्ड्यावक्षसूत्रं वरं क्रमात् || १४२ ||

वामदक्षिणयोः पाण्योस्तपो गौरी महात्मिका |
सैव रम्भावने सिद्धाग्निहीना ललितान्यथा || १४३ ||

स्कन्धमूर्ध्वकरा [क्, ग्: सूत्रकरा] वामे द्वितीये धृतदर्पणा |
याम्ये फलाञ्जनीहस्ता सौभाग्या तत्र चोर्ध्विका [मू, अ: चोर्धिका] || १४४ ||

प्. १०९) अर्धचन्द्रासनाब्जस्था स्तनाढ्या षट्चतुर्भुजा |
त्रिनेत्रा जटिला सौम्या नानाभरणभूषिता || १४५ ||

शान्त्यक्षसूत्रं पद्मं च बिभ्राणा दक्षिणे करे |
अभयं कुण्डिकां शूलं स्थितं वामकरे सदा || १४६ ||

याम्याङ्घ्रिसिंहपृष्ठस्था चतुर्बाहुः क्वचिन्मते |
विनावरा भयाभ्यां तु कर्तव्या सवमङ्गला || १४७ ||

द्विभुजा कैटभी काया गौरवर्णा सुरूपिणी |
शययारूढा प्रसुप्ता च योगनिद्रा समाश्रिता || १४८ ||

कालरात्री [अस्य ६५ सं० चि० द्र०]-

एकवेणी जवा [घ्: षवा] कर्णपूरा नाना खरस्थिता |
वंशोत्थकर्णिकाकर्णा तैलाभ्यक्तशरीरिणी || १४९ ||

वामपादे च सल्लोहकृतखडकभूषणा |
नवत्यूर्ध्व [मू, अ, क्, ख्: वर्धन्यूर्ध्व] वजा कृष्णा कालरात्री भयङ्करी || १५० ||

महाश्रीः [अस्य ६६ सं० चि० द्र०]-

वर्तुलास्या विशालाक्षी मध्यक्षामा सुयौवना |
हेमवर्णाब्जसंस्था च पीनोन्नतपयोधरा || १५१ ||

चारुसर्वाङ्गसंपूर्णा सर्वाभरणमण्डिता [ख्: सयुता] |
सदा याम्यकराम्भोजा वामे श्रीः श्रीफलान्विता || १५२ ||

वालव्यजनधारिण्यौ कार्ये तत्पार्श्वयोः स्त्रियौ |
गजौ भृङ्गारहस्तौ च स्नापयन्तौ च [घ्: यन्त्यौ तु] पार्श्वतः || १५३ ||

प्. ११०) सरस्वती [अस्य ६७ सं० चि० द्र०]-

श्वेताब्जस्था सुरूपा च श्वेताभरणभूषिता |
पुस्ता [ख्: सुप्ता] क्षमालिकाहस्ता वीणाभृद्वा सरस्वती || १५४ ||

गङ्गा [अस्य ६८ सं० चि० द्र०]-

श्वेता मकरसंस्था [ख्: कमलसंस्था] च ऊर्ध्वकाया सुशोभना |
कुम्भेन्दीवरहस्ता च द्वारस्था जन्हुपुत्रिका || १५५ ||

यमुना [अस्य ६९ सं० चि० द्र०]-

कूर्मारूढाब्जहस्ता च द्वारस्था कलशान्विता |
इन्दीवरदलश्यामा सुरूपा यमुना तथा || १५६ ||

तुम्बुरुः [अस्य ७० सं० चि० द्र०]-

सितं सौम्यं वृषारूढं जटाहीन्दुत्रिदृग्युतम् |
द्वीपिचर्मधरं कुर्याद्वीणाहस्तं च तुम्बुरुम् || १५७ ||

मातृणामादितो नित्यं शूलहस्तमथापि वा |
अनन्तरं तु मातृश्च ब्रह्माण्याद्यास्तु सप्त च || १५८ ||

ब्रह्माणी [अस्य ७१ सं० चि० द्र०]-

गौरीं चतुर्मुखीं पीनामक्षमालास्रुवान्विताम् |
कुण्ड्याज्यपात्रिणीं वामे ब्रह्माणीं हंससंस्थितम् || १५९ ||

रुद्राणी [अस्य ७२ सं० चि० द्र०]-

त्रिनेत्रां शूलहस्तां च जटाखण्डेन्दुमण्डिताम् |
कपालमालिनीं शुक्लां रुद्राणीं वृषसंस्थिताम् [क्, ख्, ग्: वृषभस्थिताम्] || १६० ||

प्. १११) कौमारी [अस्य ७३ सं० चि० द्र०]-

रक्तां शशिधरां देवीं रक्तमाल्याम्बरान्विताम् |
शिखिपृष्ठसमारूढां कौमारीं स्कन्दरूपिणीम् || १६१ ||

वैष्णवी [अस्य ७४ सं० चि० द्र०]-

चक्रशङ्खगदापद्मचतुर्हस्तां [मू, अ, ग्, घ्: चक्रखड्ग] च तार्क्ष्यगाम् |
श्यामां सुरूपिणीं कुर्याद्वैष्णवीं वनमालिनीम् || १६२ ||

वाराही [अस्य ७५ सं० चि० द्र०]-

कृष्णां पीनोदरां क्रूरां शूकरास्यां नकायिकाम् |
सुवस्त्रां यौवनोद्भिन्नां नार्याभरणभूषिताम् || १६३ ||

वाराहीं महिषस्थां तु मदिरादण्डधारिणीम् |
खड्गखेटकसंयुक्तामथवापि चतुर्भुजाम् || १६४ ||

इन्द्राणी [अस्य ७६ सं० चि० द्र०]-

सहस्राक्षां गजारूढां हेमाभां वज्रधारिणीम् |
इन्द्राणीं सर्वसिद्ध्यर्थं वस्त्रालङ्कारसंयुताम् || १६५ ||

चामुण्डा [अस्य ७७ सं० चि० द्र०]-

गर्ताक्षीं क्षीणदेहां तु क्षामकुक्षीं भयङ्करीम् |
विवतास्यां तु दंष्ट्रोग्रां शवे वा कौशिके स्थिताम् || १६६ ||

([चापान्तर्गतोऽयं श्लोकः मूल पुस्तके नास्ति] लेलिहानां सुरक्ताङ्गी [ख्, ग्: सुरक्ताक्षीं] ज्वलत्वेशाभिमण्डिताम् |
प्. ११२) द्वीपेवर्माम्बरा क्रुद्धां चामुण्डां मुण्डमालिनीम् || १६७ ||)

मातृरूपाणि [एषामुदाहरणानि ७८ तः ८६ पर्यन्तानि चित्राणि द्रष्टव्यानि]-

जटिलां वर्तुलत्र्यक्षां चतुर्बाहुं च बिभ्रतीम् |
कपालं कतरीं याम्ये पाशं शूलं च वामके || १६८ ||

कपालकतरीयुक्तां द्विभुजां वापि पिङ्गलाम् |
मातृस्थानेऽथवैकां वा तदन्ते च गणेश्वरः || १६९ ||

कपालकर्तरीशूलपाश भृद्याम्यसौम्ययोः |
गजचर्मभृदूर्ध्वाभ्यां षड्दोः स्याद्रुद्रचर्चिका [चित्रपुस्तके महालक्ष्मी विद्यते रुद्रचर्चिकैव समुचित इव पाठः | ७८ चित्रं द्रष्टव्यम् |] || १७० ||

सैव चाष्टभुजा देवी शिरोडमरुकान्विता |
तेन सा रुद्रचामुण्डा [रुद्रचामुण्डायाः ७९ सं० चित्रं द्र० |] नाट्ये [नाट्येश्वर्याः ८० सं चि० द्र० |]श्वर्यथ नृत्यती || १७१ ||

इयमेव महालक्ष्मी [महालक्ष्म्याः ८१ सं० चि० द्र० |] रूपाविष्टा चतुर्मुखी |
नृपाजिमहिषेभांश्च खादन्ती चेत् करे स्थितान् || १७२ ||

नरमुण्डकरान्यत्र शेषदोः सु च पूर्ववत् |
एकास्या श्वेतवर्ण च श्वेताभरणभूषिता || १७३ ||

पूर्वरूपकसंपन्ना नृत्यन्ती नातिरौद्रिका |
दशबाहु [ख्: शताबाहु] स्त्रिनेत्रा च शस्त्रासिं डमरुं नृकम् || १७४ ||

प्. ११३) बिभ्रतो [अस्याः ८२ सं० चि० द्र०] दक्षिणे हस्ते वामे घण्टां च खेटकम् |
खट्वाङ्गं च त्रिशूलं च सिद्धचामुण्डिकाह्वया || १७५ ||

सिद्धयोगेश्वरी देवी सर्वसिद्धिप्रदायिका |
एतद्रूपा भवेदन्या पाशाङ्कुशयुतारुणा || १७६ ||

भैरव्या [अस्याः ८३ सं० चि० द्र० |] ख्योपविष्टा तु भुजद्वादशभूषिता |
वेतालशाकिनीगृध्रकाकोलूकशिवाकुला || १७७ ||

एताः सर्वा श्मशानस्था महामांसाग्रभोजनाः |
आद्याष्टकमिदं ख्यातं शेषभेदस्तु विस्तरः || १७८ ||

क्षामा शिवावृता वृद्वा द्विभुजा विवृतानना |
दन्तुराक्षेमकरी स्याद्भूमौ जानुकरास्थिता || १७९ ||

यक्षिण्यस्तु [अस्याः ८४ सं० चि० द्र० |] प्रदीर्घाक्ष्यः शाकिन्यो [अस्याः ८५ सं० चि० द्र० |] चक्रदृष्टयः |
एङ्गा (?) हास्या महोदर्यो रूपिण्योऽप्सरसः [अत्रैव क्वचिच्चण्डः इत्यापि पाठः चित्रपुस्तके] सदा || १८० ||

अथरुद्रगणाः

तत्रादौ योगेश्वरः [योगेश्वरवीरेश्वर चण्डेश्वराणां चित्राणि वर्तन्ते क्रमशः ८७, ८८, ८९, सं० चि० द्र० |]-

नासादृङ्मुण्डितश्मश्रुः प्रशान्तो योगपट्टवान् |
योगेश्वरोरथ वीरश्च अर्धचन्द्रासने स्थितः || १८१ ||

सव्याङ्गुलिवृताङ्गुष्ठं वाममाकुञ्चिताङ्गुलिम् |
बध्द्वा विन्यस्य हृदयेऽथवोत्तानकरद्वयम् || १८२ ||

प्. ११४) श्वेतस्त्र्यक्षो द्विबाहुश्च जटी टङ्काक्षमालिकः |
प्रचण्डो दण्डधारी च कार्यश्चण्डेश्वरो महान् || १८३ ||

गणे [अस्य ९० सं० चि० द्र० |]-

गणेशः पुरुषाकारो गजकर्णो गजाननः |
महोदरो वृहद्देह एकदन्तस्त्रिलोचनः || १८४ ||

घनकायो बृहच्छुण्डो गाढजङ्द्योरुजानुकः |
दिव्याम्बरधरः कार्यो नागयज्ञोपवीतवान् || १८५ ||

चतुर्दशाङ्गुलं तस्य विस्तारेणाननं शुभम् |
षोडशाङ्गुलकं दैर्घ्याच्छुण्डं षड्त्रिंशदङ्गुलम् || १८६ ||

अर्काङ्गुल [मू: अर्धाङ्गुल] पृथुग्रीवा त्र्यङ्गुला चोच्छ्रयेण तु |
पीनः समुन्नतोरस्कः कर्तव्यो गणनायकः || १८७ ||

सगर्ता [ख्: अगर्ता] द्यङ्गुला कार्या नाभिर्विस्तरतो बुधैः |
कण्ठगुहयान्तरं कार्यं समं द्वात्रिंशदङ्गुलम् || १८८ ||

ऊरुजङ्घे च कर्तव्ये पादौ च द्वादशाङ्गुलौ |
मस्तकं निविडं व्यस्तं वाम [मू, अ: वात] कुम्भसमुन्नतम् || १८९ ||

कर्णौ दृगन्तविस्तारौ बाहुल्येनाङ्गुलौ मतौ |
रन्ध्रं रन्ध्राङ्गुलौ कुम्भौ तन्मध्ये सूत्रमानतः || १९० ||

दन्तकोशे [क्, ग्: दन्तकोणे] भवेत्तस्य शुण्डामूलं दशाङ्गुलम् |
एकैकं ह्रासयोगेन यावद्वेदाङ्गुलस्थितिः || १९१ ||

छिद्रं सार्धाङ्गुलं चाघ्रं [मू: चापं] पुष्करेणा समाङ्गुलम् |
प्. ११५) पञ्चतालप्रदैर्घ्यं च [क्, ख्: प्रदैर्घ्याङ्ग] चतुस्तालविवेशनम् || १९२ ||

ताले ताले नेत्राह्वं [मू: नेत्राङ्कं] क्षिप्त्वा स्थौल्येन वर्तयेत् |
स्वदन्तं [ग्: सुदण्डं] दक्षिणे पाणौ वामहस्ते च लड्डुकम् || १९३ ||

परशुं दक्षिणे दद्यादुत्पलं च तथेतरे [घ्: ततोत्तरे] |
एतन्मानसमायुक्तं सर्वलोकहितावहम् |
गणेशलक्षणं प्रोक्तं चतुर्हस्तं तु नान्यथा [क्, ख्: स्त्वतोऽन्यथा; घ्: तथान्यथा] || १९४ ||

हेरम्ब [अस्य ९१ सं० चि० द्र० |]-

नागपाशधरं वामे दक्षिणे साक्षमालिकम् [क्, ख्, घ्: मालिनम्] |
भुजाभ्यामधिकं कुर्यात्षड्भुजं पूर्ववच्च तम् [ग्: द्वृतम्] || १९५ ||

एभिर्युक्तं द्विहस्ताढ्यं दक्षिणैकं प्रसारितम् |
वामं चाभयदं हस्तं शुभं चाष्टभुजान्वितम् || १९६ ||

वैशाखकरणैर्युक्तं नानाभरणभूषितम् [मू: मण्डितम्] |
पद्माधस्तात्तु कर्तव्यो महाखु [मू, अ, ग्, घ्: महोक्ष] श्चारुरूपवान् || १९७ ||

सितपद्मोपविष्टं तु पूर्वरूपं चतुर्भुजम् |
षड्भुजश्चाष्टबाहुश्च प्रहृष्टस्ताण्डवाकुलः || १९८ ||

गणेशस्य त्रिधा रूपं विघ्नघ्नं सर्वसिद्धिदम् |
आद्यं सितं गृहेऽभीष्टं त्रिविधं सुरमन्दिरे || १९९ ||

प्. ११६) स्कन्धः [अस्य ९२ स० चि० द्र० | अत्रैव एकवक्त्रकुमारस्य पृथक् चित्र द्वयं च वर्तते ९३, ९४, सं० चि० द्र० |]-

पत्तने नगरे कार्यः पुरे वांथ षडाननः |
भुजैर्द्वादशभिर्युक्तः स्कन्दो मुख्यः सुरूपकः || २०० ||

शक्तिषुपाशनिस्त्रिंशतच्छेष [मू: ततदो] स्तर्जनीयुतः |
शान्त्या च दक्षिणे हस्ते षड्भिर्वामकरे तथा || २०१ ||

शिखिपिच्छधनुः खेटपताकाभयकुक्कुटैः |
गौणः क्षेत्रेऽथवा षड्दोरेकवक्त्रः प्रशस्यते || २०२ ||

बिभ्रक्छत्त्यसिवज्राणि दक्षे घण्टां च खेटकम् |
यथाक्रमं सदा षड्भिर्दक्षिणोत्तरपाणिभिः || २०३ ||

ग्रामे वा यदि वारण्ये द्विभुजं चैकवस्त्रकम् |
बिभ्रछक्तिं करे याम्ये ताम्रचूडं तथेतरे || २०४ ||

रक्ताङ्गो रक्तवक्त्रश्च [क्, ख्: वस्त्रश्च] बालरूपोऽथ मांसलः |
शिख्यारूढस्तु शार्वोऽयं सर्वालङ्कारभषितः || २०५ ||

वृषभ [अस्य ९५ स० चि० द्र० |]-

पिङ्गलाख्य [मू, अ, ख्, ग्, घ्: पिङ्गलाक्ष] मतादुक्तं लिङ्गदैर्घ्यं [घ्: लिङ्गदैर्घ्यात् | अत्र क पुस्तकस्थाटिप्पणी-लिङ्गदैर्घ्यं, दीर्घवृषं तदत्मकमिति, यद्रव्यमयं लिङ्गं तन्मयं वृषं कुर्यादित्यर्थः |] तदात्मकम् |
शिलाहेमादिलोहैर्वा वृषं कुर्याद्यथेप्सितम् || २०६ ||

न चैव शङ्करार्चायां पुरो मतमतादिह |
साधारणेषु लिङ्गेषु प्रस्तावाद्विहितो वृषः || २०७ ||

प्. ११७) कर्मैतदेव तत्रापि क्रिया प्रान्ताध्वयोगिनी |
लिङ्गत्र्यंशोझितः कार्यस्तद्द्विरायतिविग्रहः || २०८ ||

पीठपृष्ठसमो लक्ष्मद [क्, ग्: लक्षाद्र] लोपाहितलोचनः |
शुभोन्मोलितदृग्लक्ष्म लिङ्गमस्तकमस्तकः || २०९ ||

प्रसिद्धमन्यक्तद्रूपं तथाप्युद्देश उच्यते |
दैर्घ्याच्चतुरशोत्यशास्चाङ्गुलं तेन कल्पनम् || २१० ||

मानानां गोलकादीनां तैरङ्गोपाङ्गसंहतिः |
अष्टनेत्रपृथुत्वं स्याप्रोच्चैस्तद्वक्त्रदीर्घता || २११ ||

नेत्रे नेत्र [मू: नेत्रे नेत्रे] समे दैर्घ्यात्तदर्धं विस्तरेण तु |
तन्त्रिभागं तु तारा स्याज्ज्योतिस्तत्पञ्चमांशतः || २१२ ||

नेत्रार्धं तु [मू, अ, क्: नेत्रद्विकं] भ्रुवोः स्थौल्यं दैर्घ्यं ताभ्यां द्विनेत्रकम् |
नासाङ्गुलप्रमावृत्ता [मू: प्रमोद्वृत्ता; क्, ख्: भ्रमाद्वृत्ता] द्विनेत्रं शुषिरान्तरम् [मू: स्वशिरान्तरम्] || २१३ ||

षड्नेत्रविस्तरं तत्र मूले तस्योर्ध्वतः [मू, क्, ग्: तस्यार्धतः] पुनः |
पञ्चनेत्रं तु विस्तारं तदूर्ध्व तु विवर्धते [मू: विवर्जयेत्] || २१४ ||

नेत्रान्तरं द्विनेत्रं स्यान्त्रिनेत्रौ तु कपोलकौ |
चतुर्नेत्रोभयोः [मू, अ, क्, ग्: नेत्रे तयोः] पार्श्वे वक्त्रमानं तु सन्धितः || २१५ ||

कर्णमूलात्तु वक्त्रान्तं पञ्चनेत्रं प्रकीर्तितम् |
तन्मूले सप्तविस्तारं कर्णमूलसमन्वितम् || २१६ ||

प्. ११८) कर्णमूलं कलादैर्घ्यं चतुर्नेत्रं कृशाग्रतः |
अङ्गुलार्धसमं यावन्मूलं पञ्चकवर्तुलम् [मू: वर्तनम्] || २१७ ||

तन्मध्ये शुषिरं तद्वदृजुरेखा तु शष्कुली |
कर्णमूलात्तु नासार्धं सूत्रहासान्नयेत्समम् || २१८ ||

किञ्चिल्लम्बोर्ध्वकायः [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: भागः] स्याद्भनुभ्यां शोभनं तथा [मू: यथा] |
शङ्खमूल द्विनेत्रं स्याद्यथाग्रे नेत्रपादकम् || २१९ ||

तद्वश्मन्तसमं [क्, ख्: तद्धासान्तु] ताभ्यामन्तरं तु द्विनेत्रकम् |
पार्श्वपिण्डी द्विनेत्रार्धं षड्नेत्राग्रावटुः [ग्: श्रावदुः] स्मृतः || २२० ||

अष्टनेत्रा स्मृता ग्रीवा ककुदं च त्रिनेत्रकम् [ख्: द्विनेत्रकम्] |
द्विनेत्रोच्छ्रयतोर्ध्वं [मू: ऊर्धं] स्याद्वृत्तमूर्ध्वं [क्, ग्: लजूं] यथा भवेत् || २२१ ||

ककुदाधोऽष्टनेण [मू: धोर्ध-] पञ्चजङ्घा कला मता |
सन्धिर्नेत्राधिकः [मू: सद्विनेत्रार्धिक] प्रोक्तश्चतुर्नेत्रोपजङ्घिका || २२२ ||

द्व्यर्धनेत्रौ [क्: द्यर्धनेत्रे] तु तस्याधो गुल्फौ नेत्रद्वयं खुरौ |
गुल्फार्धं खुरिकानेत्रं पादस्यात्परिमाणतः || २२३ ||

दशसप्तदिभिर्हीने न्यूने [क्, ग्: स्थूल] जङ्या तु नाहतः |
चतुर्दशादि तद्वच त्रिहीने चोपजङ्घ्रिका || २२४ ||

नेत्राष्टादशकं पृष्ठं त्रिनेत्रं त्रिकटं पुनः |
षड्नेत्रान्तस्तथाज्ञेया तस्मात्स्यात्पुच्छसन्ततिः || २२५ ||

प्. ११९) द्विनेत्रा पुच्छमूने स्यादग्रेऽङ्गुलसमा [घ्: -दङ्गे-] यथा |
तालत्रयं प्रदीर्घं स्यात्तालार्धं केशसंहतिः || २२६ ||

दशनेत्रपृथु पृष्ठं सन्धौ मध्ये द्विभिर्विना [मू: त्रिभिर्विना] |
त्रिभिर्विना तथाग्रे स्याद्द्विनेत्रं कम्बलस्त्वधः || २२७ ||

कुक्षिदेशे समाख्यातो नाहः स्यात्तु चतुर्गुणः |
त्रिगुणास्तु स्मृतोऽन्यत्र नाभिर्नेत्रद्वयं भवेत् || २२८ ||

द्विनेत्रं वृषणं तद्वद्विस्तारात्पञ्चनेत्रकाः |
जङ्घा नेत्रं स्मृत, सन्धिः षड्नेत्रा चोपजङ्घिका || २२९ ||

द्विनेत्रौ गुल्फकौ विद्धि सुरः सार्धाङ्गुलाधिकः |
खुरिकेऽङ्गुलिमानेतु पञ्चनेत्रत्रयं विना || २३० ||

तालनाहं त्रिभिर्हासात्प्रदेशौः परिकल्पयेत् |
पृष्ठगता च विज्ञेया द्यङ्गुलाधाङ्गुलं यथा || २३१ ||

पृथुत्वेनाङ्गुलात्पादाद्यथाग्रे तु गभीरता |
त्रिमुखा त्रिकलाहासः पृष्ठतश्चोपजङ्घिका || २३२ ||

यद्यथा लभते शोभां यत्तथाङ्गानि कारयेत् |
विश्वकर्मात्पुनश्चान्यं वृषं वक्ष्यामि लाघवात् || २३३ ||

जीवदैर्घ्य समनाहं तदर्धं तस्य विस्तरम् |
क्षेत्रं वेदास्रकं कृत्वा नवभागान्प्रकल्पयेत् || २३४ ||

नवांशैस्तु [ख्: नवाङ्गैस्तु] भवेत्पीठं त्रिचतुर्भिस्तु जङ्घिका |
त्रिभागैरग्रतो [मू: रुर्ध्वतो] जङ्घा भागैकं तूर्ध्वतो हरेत् || २३५ ||

अधोऽधंशाशं [ग्: मुखोऽर्धाशं; घ्: अर्धाशं च] ततो हृत्वा सार्धाशेनस्य नासिका |
प्. १२०) हृत्वा [मू: कृत्वा] भागद्वयं चोर्ध्वं कार्यं नासाललाटकम् || २३६ ||

कोणमूत्रहृतार्धांशौं [ख्: कृतार्धाङ्गो] शेषार्धे शृङ्गमादिशेत् |
तदधोंशात्तथा लुप्त्वा कर्शों कृत्वा तु शृङ्गवत् || २३७ ||

ऋतुसार्धेषु [मू: सार्धे तु] सार्धाग्निभागांस्तु क्रमशो हरेत् |
कर्णाधः कोणसूत्रं तु दन्तोर्ध्वार्धहरेद्ध्रुवम् || २३८ ||

द्व्यर्धाभ्या चैवभागेन चूडं कुर्या द्विचक्षणः |
सार्धभागद्वयेनैव पृष्ठस्य परिकल्पनम् [क्: परिकल्पना] || २३९ ||

कर्णसूत्रार्ध भागेन श्रोणी पुच्छोपरिस्थिता |
भागोंऽशं गृह्न्य चाधोंशे त्यक्त्वार्ध कोणासूत्रतः || २४० ||

तथैव कोणसूत्रार्धभागं टङ्कं प्रकल्प्य च |
स्फिचं पुच्छं सकेशं च वर्तयेन्मतिमान्नरः || २४१ ||

क्रोडं सार्धांशतः [मू: क्रोडसार्धाशतः] कुक्षिं खुर [घ् पुस्तके- खुरशब्दस्यस्थाने क्षुरशब्दो वतते सर्वत्र] योरन्तरे खुरम् |
जानुरन्ध्रं तथा सक्थिसन्धिं जङ्गा खुरं बुधः || २४२ ||

त्रिनेत्रं कम्बलोपेतं घण्टाचामरभूषितम् |
ज्ञात्वा लक्ष्मं प्रकुर्वीत वृषंवृष भरुपकम् || २४३ ||

नन्दी [अस्य ९६ सं० च० द्र० |]-

युवा त्र्यक्षो जटाचीर [क्, ख्: जठाधारी] (रो?) रक्तकायो द्विबाहुकः |
साक्षमाली त्रिशूली च नन्दीशो द्वारपालकः || २४४ ||

प्. १२१) महाकालः [अस्य ९७ सं० च० द्र० |]-

चतुर्बाहुर्विशालास्यः [घ्: विशालाक्षः] पीनाङ्गश्च मनोहरः |
कूर्चवान् पिङ्गकेशश्च मुण्डमाली त्रिलोचनः || २४५ ||

तत्करेऽसिं नृक याम्ये शूलं खेटं च वामके |
कृष्णगात्रो महाकालो द्वारे वै वामतः स्थितः || २४६ ||

भृङ्गिः [अस्य ९८ सं० च० द्र० |]-

कृशः शिरावनद्वाङ्गस्त्वस्थिचर्मावगुण्डितः |
वृद्धरूपः शिखी हृष्टः क्षामकुक्षिः सुपाण्डुरः || २४७ ||

त्रिनेत्रः शूलपाणिश्च कौपीनी घृष्टकूर्चकः |
भृङ्गिरीटीगणाश्चैव नृत्यन्नित्यं शिवाग्रतः || २४८ ||

कूष्माण्डः [अस्य ९९ सं० च० द्र० |]-

त्र्यक्षः श्वेतोऽतिखर्वश्च स्थूलमूर्धाङ्गकुक्षिकः |
दण्डी करण्डकोपेतः कूष्माण्डःपूर्वमानतः || २४९ ||

गणमूर्तिः [गणस्य चित्रं नास्ति |]-

नानारूपधराश्चान्ये वीरभद्रादयो गणाः |
कार्यास्ते गजगोकर्णा नानावक्त्रा महोदराः || २५० ||

घण्टेशः [अस्य १०० सं० च० द्र० |]-

उग्रतेजा सितो रौद्रः करालो रक्तदृक्त्रयः |
लेलिहानः सुसंक्रुद्धो जटाखण्डेन्दुमण्डितः || २५१ ||

प्. १२२) दंष्ट्राकरालः पीनाङ्गो बृहन्नाद्योच्चसंस्थितः [क्, ख्: द्योर्ध्वसंस्थितः] |
अष्टादश भुजो भीमो ज्वलदायुधपाणिकः || २५२ ||

वज्रासिदण्डचक्रेषु मुसलाङ्कुशमुद्ररैः |
निन्घन्दक्षिणाहस्तैश्च पापरोगमधः स्थितम् || २५३ ||

तर्जनीं खेटकं शक्तिं कपालं पाशकार्मुकम् |
घण्टाकुठारकं वामैः विभृद्द्वाभ्यां त्रिशूलकम् || २५४ ||

घण्टाकर्णो विधातव्यो घण्टाभरणभूषितः |
घण्टामालाकुलो देवः पुण्डरीकाजिनाम्बरः || २५५ ||

आदित्यः [अस्य १०१ सं० च० द्र० |]-

एकचक्रो रथो दिव्यस्तार्क्ष्याग्रज[मू, अ, क्, ख्: नुज]सुसारथिः |
तुरगैः सप्तभिर्युक्त ऊर्ध्वं तत्रास्थितो रविः || २५६ ||

लम्पाकश्च विपाकश्च श्वेतश्च शङ्खनन्दनः |
कपिलो हेमभद्रश्च भवसेनो हयाः क्वचित् || २५७ ||

गायत्री बृहती चोष्णिग् जगती त्रिष्टुवेव च |
अनुष्टुप्पङ्क्तिरित्युक्ताश्छन्दांसि हरयो रवेः || २५८ ||

बृहद्वक्षः सुरक्तश्च खेलावान् वा मुकुट्यथ |
सहस्रांशुर्महातेजा मणिकुण्डलमण्डितः || २५९ ||

कूपुसाङ्घ्रिः [मू: ककुपाङ्घ्रिः; क्, ख्: कुपुपाङ्घिर] समीपासिः कवचच्छन्नविग्रहः | (१)
सनालपत्रे राजीवे बिभ्रत्स्कन्धे करे क्रमात् || २६० ||

दण्डी तद्दक्षिणे गौरः स्थूलतुन्दिलकूर्चवान् |
मसीभाजनलेखन्यौ धारयन्हस्तयोर्द्वयोः || २६१ ||

प्. १२३)  पिङ्गलो वामपार्श्वेतु प्रतिहारश्च दण्डत् |
बालव्यजनधारिण्यौ राज्ञीछाये [संज्ञाछाये, इति साधु पाठो भवेत् |] तु पार्श्वयोः [मू, अ, ग्: पार्श्चतः] || २६२ ||

आलीढकरणस्थातु सन्ध्या चापकरान्विता |
आकृष्टकणबाणाच पार्श्चे दक्षिणके स्थिता || २६३ ||

वामे चैव तथा विद्या मध्यतः सर्वतोमुखी |
अथवाश्वसमारूढः कार्य एकस्तु भास्करः || २६४ ||

द्वादशधादित्यः [एषां चित्राणि न सन्ति, केवलं द्वादशकोष्ठेषु द्वादशादित्यनामन्येव निर्ष्टिनि |]-

अग्रे ध्यानरस्कन्धोऽर्धाब्जभृच्छान्तिदोऽभयी |
मध्ये कुण्डयक्षमालावान् पूर्वार्धे[क्, ख्, घ्: मूर्ध्न्यर्ध]वेदिकाकरः || २६५ ||

तर्जन्यसिसपुस्तः स्यादादित्योऽथ महारुचिः |
अन्ये यमादिवन्यह्यन्ता[क्, ख्, ग्, घ्: रक्षान्ता]श्चतुर्हस्ता द्विषड्दले || २६६ ||

वरदाद्यब्जिन [मू, अ, क्, ग्: ध्यक्षिनः] सर्चे दिक्पालास्त्रकराः क्रमात् |
मुद्गरसृणिचक्रस्रुग्भुंतो[मू: स्रुग्वन्तो]ऽग्न्यादिविदिक्स्थिताः || २६७ || 

वरुणः सूर्यंनामा च सहस्रांशुस्तथापरः || २६८ ||

रविंश्चै[ग्: हविः]वाथ पर्जन्यः स्रष्टा मित्रोऽथ जिष्णुकः |
एतेर्ऽका द्वादश ज्ञेया मेषादि [घ्: झषानि]राशिसंस्थिताः || २६९ ||

 प्. १२४) कृष्णो रक्तो मनाग्रक्तः पीतः पाण्डुरकः सितः |
कपिलः पीतवर्णश्च शुकाभो धवलस्तथा || २७० ||

धूम्रो नील इति ज्ञेया वर्णा एषां यथाक्रमम् |
इडा सुषुम्ना विश्वार्चिर्बिन्दु संज्ञा प्रमर्दिनी || २७१ ||

प्रहर्षिणी महाकाली कल्पिका च प्रबोधिनी |
नीलाम्बरा धनान्तः स्था अमृताह्वा च शक्तयः || २७२ ||

वरुणादिक्रमा ज्ञेयाः शक्तयो द्वायशैव तु |
स्वदेवरुपवर्णांस्ताः केसराग्रेषु विन्यसेत् || २७३ ||

द्विधा मार्तिण्डः [अस्य १०३, १०४ सं० चि० द्र०]-

मार्तण्डः पूर्ववत्कार्य [ख्: वज्ज्ञेयः] श्चतुर्बाहुर्विशेषतः |
दक्षिणो शूलधारी च वामहस्ते कपालभृत् || २७४ ||

शूल[क्, ग्: हल]ङ्कासिभृत्सव्ये हलपाशकपालकम् |
धारयन्नितरे हस्ते द्वाभ्यामब्जौ करानकैः || २७५ ||

व्योमः [अस्य० १०५ सं० चि० द्र०]-

व्योमं सूर्याग्रतः [ख्: सूर्याश्रितः] कुर्याच्छृङ्गैर्द्वाशभिर्युतम् |
चतुर्भिरष्टभिर्वापि मध्येऽब्जेऽष्टद[सोऽष्ट]लान्वितम् || २७६ ||

जीवतुल्यपृथुच्छ्रायं कृतास्रं षोडशांशकम् |
प्. १२५) वेदांशपातनात्कोण मर्टाशैरथ कम्बलम् [ख्: कन्धरम्] || २७७ ||

द्विद्वयेक[मू, अ: सिद्धयेक]द्वयेद्येकपक्षद्वि[ख्: पक्षार्ध; घ्: पक्षादि]युगांशौः [ख्: यतीशैः] षोडशोच्छ्रितैः |
त्र्यंशप्रवेशनात्कण्ठादेकैकनिर्गमं खुरम् || २७८ ||

कुम्भं क्रमात्पटीं चैव गलकं कण्ठपट्टिकाम् |
घण्टां च मेखलां चैव कुर्याछृङ्गाणि कोणतः || २७९ ||

रेवन्तः [अस्य० १०६ सं० चि० द्र०]-

अश्वारूढो युवा कार्यो [घ्: युवाकारो] द्विकरश्चारूगात्रकः |
कुपुसीमालकाच्छन्नो [मू, अ, ग्: गोलकाच्छन्नो] (?) रक्ताङ्गो भूषणान्वितः |
वामे लस्वनपाणिः [क्: वलनयाणिः]स्या द्दक्षिणे मद्यपात्रधृक् [मू: पात्रकम्] |
प्रालम्ब्यासक्त [मू: पालम्ब्यायय] रेवन्त [घ्: रेवन्तु]श्छत्रधारादिभिर्युतः || २८० ||

रविपरिवारः [अस्य चित्रोदाहरणं नास्ति]-

रक्तकाया महातेजा द्विभुजः खड्गपद्मधृक् |
नानारत्नसुवेशाढ्या [घ्: सुखेस्याढ्या]श्चण्डतेजाः स्वभावजाः || २८१ ||

नवग्रहभूर्तयः [एषां चित्रोदाहरणानि चित्र संख्या १०७ तः]-

प्राग्रूपं [क्: प्राङ्मूखं] केवलं कुर्याद्ग्रहाणामग्रतो रविम् |
प्. १२६) सोमं सौम्यं तथा श्वेतं कुण्डिकाजाप्यमालिनम् || २८२ ||

पिङ्गाक्षं भान्वितं रक्तं कुजं शक्त्यक्षमालिनम् |
बुधं श्यामं युवानं च रूपिणं चापपाणिनम् || २८३ ||

वृद्धं गौरं गुरुं पीनं [मू, अ, ख्, ग्, ङ्: पीतं] साक्षमालं सकुण्डिकम् |
याम्येकाक्षं सितं शुक्रं कुण्डिकामन्त्रमालिकम् || २८४ ||

कृष्णं पङ्गुमधोदृष्टिं खिङ्खिरीजाप्यमालिनम् [लि. पु.: शङ्खिजी; घ्: खिङ्खिरीतु] |
व्यावृत्तास्यं सहास्यं च पिङ्गभ्रूश्मश्रुलोचनम् || २८५ ||

अर्धचन्द्रकरं राहुमर्धदेहं सुरक्तकम् [क्, ग्: सुवक्त्रकम्] |
त्रिफणं [मू, अ, क्, ख्: त्रिफलं] धूम्रवर्णाभं नरनागार्धरूपिणम् [घ्: नरं] || २८६ ||

दीप्तखड्गधरं [क्: दीपखद्ग; ख्: खद्गं दीप] केतुमथवापि कृताञ्जलिम् |
एतांस्तु द्विभुजान्सर्वान्भूषणाम्बरसंयुतान् || २८७ ||

हयं ग्राहं मयूरं च श्वहंसौ भेकरासभौ |
शकटं मेधमेतेषामधो यानं क्रमात्सदा || २८८ ||

अष्टनागमूर्तयः [एषां चित्रोदाहरणानि चित्रसंख्या ११६ तः १२३ पर्यन्तानि क्रमेण इष्टव्यानि |]-

अनन्तो रक्तकायश्च शिरः पङ्कजमौलिकः |
सितः सहस्रभोगो हीश्वरः [मू, अ: ही शिरः] कुवलयान्वितः || २८९ ||

रक्ताङ्गः [घ्: रक्ताह्वः] स्वस्तिकोपेतः सुतेजास्तक्षको महान् |
कृष्णः कर्कोटकः कण्ठे शुल्करेखात्रयान्वितः || २९० ||

प्. १२७) रक्तपद्मनिभःपद्मशिरः शुक्लः सुबिन्दुमान् |
शङ्खवर्णो महापद्मो मस्तके कृष्णशूलधृक् [क्: शूलकम्] || २९१ ||

हेमाभः शङ्खापालः स्यात्सितरेखाधरो गले |
कुलिको रक्तदेहस्तु चन्द्रार्ध [ग्: चन्द्रार्क] कृतमस्तकः || २९२ ||

एङ्गा [घ्: ब्रह्मा] (?) द्विबाहतः सप्तफणा मणिसमन्विताः |
अक्षसूत्रधराः सर्वे कुण्डिकापुच्छसंयुताः || २९३ ||

पञ्च भोगास्त्रि भोगा [क्: भोगफणागा] वा तेषां जायासुतादयः |
भृत्याश्चैकफणाः कार्यास्तद्रूपा मणिवर्जिताः || २९४ ||

मनसा [अस्य० १२४ सं० चि० द्र०]-

सप्तभोगासिता सौम्या द्विभुजा सर्पधारिणी |
हारकुण्डलकेयूरैः सदाभर[क्: सर्वाभरण]णभूषिता || २९५ ||

घटपद्मोपविष्टा वा वरदो ध्यानतत्परा |
ईदृशी मनसा कार्या श्रीकण्ठमनसम्भवा || २९६ ||

जरत्कारुः [अस्य० १२५ सं० चि० द्र०]-

द्विबाहुलम्बकर्णश्च जरत्कारुः कृशोदरः |
योगपट्टावृतोऽब्जस्थः कुण्डिका चाक्षसूत्रभृत् [मू, अ, क्: धृक्] || २९७ ||

मनसापरिवारः [अस्य० १२६ सं० चि० द्र०]-

फणैकचारुरक्ताङ्गा द्विभुजाः शिशुरूपिणः |
नानालङ्कारसंयुक्तावुत्पलमणि भृत्करौ || २९८ ||

प्. १२८) स्वङ्गदेवी [अस्य० १२७ सं० चि० द्र०]-

श्यामलाङ्गी घनोरस्का [घ्: धनोरुष्का] सप्तभोगा चतुर्भुजा |
सुदृष्टा [ग्: सुकृष्णा] जल्पमाना च स्वोत्सङ्गे पुत्रधारिणी || २९९ ||

पर्णवल्लि [घ्: पर्णिवेल्लि] धरा पाणौ नानालङ्कारभूषिता |
पद्मा [घ्: पर्णा] नन्दनपद्मस्थ स्वाङ्गादेवी [घ्: सुङ्गादेवी] प्रकीर्तिता || ३०० ||

नक्षत्राणि [एषां चित्रोदाहरणानि चित्रसंख्या १२८ तः १५४ पर्यन्तानि क्रमेणाश्विन्यादिनक्षत्राणां चित्राणां द्रष्ट्रव्यानि तानि चप्रायेण लक्षणे न सम्मिलितानि |]-

हयेभक्षागतागाश्व श्वशूकरसमाननाः |
बसुकोककपिद्विक्ष [घ्: द्विक्क] व्याघ्रव्याघ्रास्यकं क्रमात् || ३०१ ||

लुलाययुग्महर्यंक्षसिंहमार्जारवक्त्रकम् |
रक्षोद्वितयकुम्भीर [कुम्भीरः नक्राभिधोजलवरः | किन्त्वस्य चित्रोदाहरणे शुकाभिधः; पक्षिवेशेषो वर्तते | श्लोकानुसारेण नक्राभिधो जलचर विशेष एव भवितुमर्हति |] सर्पचक्रास्यकं [क्, ख्: नक्रास्यकं] च भम् || ३०२ ||

मृगॠक्षखरोष्ट्रास्यमश्विन्यादि द्विदोऽनृजु |
अश्विनौ च यमो वह्निः प्रजेन्द्रेन्दुहरोऽदितिः || ३०३ ||

गुरुः सर्पः पितायोनिरर्यमा सविता क्रमात् |
प्. १२९) त्वष्टा वायुः सुरेन्द्रोऽग्निर्मित्रेन्द्रौ यावत्पाम्पतिः [मू: यातुधाम्पतिः] || ३०५ ||

विष्णुर्वसुरजैकादिपादहिर्बुध्न [घ्: रजैकाद्यहिर्बुध्न] पूषकाः || ३०६ ||

राशयः [एषां चित्रोदाहरणानि चित्रसंख्या १५५ तः १६६ पर्यन्तानि द्रष्टव्यानि |]-

मत्स्यौ द्वौ च भवेन्मीनो रिक्तकुम्भो नरो घटः |
पुमान् गदी सवीणा च योषित्त [क्, ख्, घ्: योषिच्च] न्मिथुनं धनुः || ३०७ ||

 अश्वजङ्घो नरश्चापी मृगवक्त्रो नरो ऋषः [ख्: दवः; घ्: झषे] (१) |
स्त्री नौस्थोल्कासिभृत्कन्या तुलाधारो नरस्तुला || ३०८ ||

मेषाद्याः पञ्च चैवान्ये [घ्: एवाद्ये] स्वनामतुल्यरूपकाः || ३०९ ||

इन्द्रः [अस्य० १६७ सं० चि० द्र०]-

सहस्राक्षो गजारूढो वज्रहस्तो च्च [ख्: हस्तोध्व] बाहुकः |
हेमाभः सकिरीटश्च देवराजः सुरावृतः || ३१० ||

अग्निः [अस्य० १६८ सं० चि० द्र०]-

पिङ्गभ्रूश्मश्रुकेशाक्षः पीनाङ्गजठरोऽरुणः |
छागस्थः [अस्य स्थाने मृगो वर्तते चित्रपुस्तके] साक्षसूत्रोग्रः सप्तार्चिः शक्तिधारकः || ३११ ||

यमः [अस्य० १६९ सं० चि० द्र०]-

ईषत्पीतो [घ्: षद्दीनो] यमः कार्यो दण्डहस्तो भयङ्करः |
रक्तहृक्पाशभृत्कृष्णो महिषस्थोग्रदूतवान् || ३१२ ||

प्. १३०) निऋतिः [अस्य० १७० सं० चि० द्र०]-

दंष्ट्रावान् रक्तदृक्क्रुद्धो निरृतिर्बिकृताननः |
पुंस्थित खड्गहस्तश्च नीलाभो राक्षसावृतः || ३१३ ||

वरूणः [अस्य० १७१ सं० चि० द्र०]-

मकरस्थः सितः सौम्यः पाशहस्तो महोदरः |
सर्वाभरणसंयुक्तो वरूणः  पीतवस्त्रभृत् || ३१४ ||

वायुः [अस्य० १७२ सं० चि० द्र०]-

पीनो [घ्: पीतो] गौरोऽथवा श्यामः कुञ्चितभ्रूश्चलात्मकः |
रक्तक्षो [घ्: रक्तास्यो] रक्तवासश्च मृगस्थश्चङ्कुशी ध्वजी || ३१५ ||

कुबेरः [लि. पु.: वैश्रवणाः]-

मेषस्थितो घनः सौम्य पीतो यक्षावृतो गदी |
धनेशो वरदः कार्यो नानाभरणमण्डितः || ३१६ ||

ईशनः [अस्य० १७३ सं० चि० द्र०]-

त्र्यक्षः सितो जटी शुली वृषस्थोऽस्थिविभूषितः |
ईशानोऽहीन्दुभृच्चैते लोकपाला द्विबाहवः || ३१७ ||

विश्वकर्मा [लि. पु.: लोकपालमूर्तयः| अस्य० १७४ सं० चि० द्र० | अस्य० १७५ सं० चि० द्र०]-]

द्विभुजः पीतदेहस्तु [अस्य० १७५ सं० चि० द्र०] जटाधारी कजासनः |
विश्वकर्मा सदा गौरो ज्ञानमुद्राक्षसूत्रभृत् || ३१८ ||

प्. १३१) हनुमान् [अस्य० १७६ सं० चि० द्र०]-

विवृतारूणवक्त्रश्च ऊर्ध्वपुच्छोर्ध्वमूर्धजम् |
आलीढकरणासक्तं महाकायं सुभीषणम् || ३१९ ||

दीर्घदंष्ट्रानखैर्युक्तं पिङ्गाक्षं [घ्: पिङ्गाङ्गं] भूषणान्वितम् |
पीतध्वजधरं वामे तर्जनीं वा हृदग्रतः || ३२० ||

प्रसारितभुजं कुर्यादद्रिहस्तं तु दक्षिणे |
संपीड्य राकसान् पद्भ्यां मुञ्चन्नादं[मू, अ, ख्, ग्: पद्भ्यामुच्चपादं]मरुत्सुतम् || ३२१ ||

किन्नरः [बहुवचनान्तोऽयं शब्दः लिखित प्रस्तकेषु | अस्य० १७७ सं० चि० द्र०]-

एङ्ग्रा (?) यक्षाङ्घ्रिकाः कार्या वीणाहस्ताश्च किन्नरा |
स्कन्धयक्षान्विता नित्यं कर्तव्या योषिदन्विताः || ३२२ ||

विद्याधरः [अस्य० १७८ सं० चि० द्र०]-

यक्षान्वितान्तरिक्षस्थाः खड्गहस्ताः सुरूपिणः |
मालाभृतोऽथवा हृष्टाः खस्था विद्याधराः सदा || ३२३ ||

प्रेतवेतालः [लि. पु: प्रेतवेतालौ | अस्य० १७९ सं० चि० द्र०]-

दीर्घाः खड्गधराः कृष्णाः पिशाचा दुर्बलाङ्गकाः |
पिङ्गवर्वर[मू: चर्चर]केशाश्व वेताला विकृताननाः [ग्: विबृताननाः] || ३२४ ||

क्षेत्रपालः [लि. पु: क्षेत्रपालाः | अस्य० १८० सं० चि० द्र०]-

बभ्रु केशोग्रदंष्ट्रास्याः कृष्णवर्णा भयङ्कराः |
प्. १३२) कपालमालिनः शूलधारीणः क्षेत्रपालकाः || ३२५ ||

किन्नराद्याः [एषां (किन्नरगणानां) चित्रोदाहरणानि चित्रसंख्या १८१ तः १८९ पर्यन्तानि प्रायेण द्रष्टव्यानि |]-

गोधाजगृघ्रवक्त्राश्च शिवासूचीमुखास्तथा |
कृशा महोदराः प्रेता खल्व[ग्: खलु]गल्लाश्च लोमशाः || ३२६ ||

योगिन्यः [पाठोऽयं लिखितपुस्तकेषु नास्ति | अत्रोक्तचतुः षष्टियोगिनीषु इला, लीला, लया, लोला, लङ्काः लङ्केशी, लालसा, विमला, एतासां चित्रोदाहरणानि न दृश्यन्ते गणनायामपि चतुः षष्टिसंख्यातः अधिकं वर्तते |]-

योगिन्यष्टष्टाकं वक्ष्ये ऐन्द्र्यादीशान्तचक्रवृत् [मू, अ, ग्: चक्रवत्] |
स्वाङ्गवर्णधराः सर्वा यथोक्तं ब्रह्मयामले || ३२७ ||

अक्षोभ्या ॠक्षकर्णीच राक्षसी क्षणपा क्षया |
पिङ्गाक्षी चाक्षयाक्षपा [घ्: क्षेय] इला लीला लया तथा || ३२८ ||

लोला लङ्काथ [ग्: सक्षाथ] लङ्केशी लालसा बिमला पुनः |
हुताशा च विशालाक्षी हुङ्कारा वडवामुखी || ३२९ ||

हाहारवा महाक्रूरा क्रोधना तु भयानना |
सर्बज्ञा तरला तारा ऋग्वेदा तु हयानना || ३३० ||

साराख्या रससङ्ग्राही सरवा [घ्: सबरा] तालजङ्घिका |
रक्ताक्षी सुप्रसिद्धा तु विद्मुज्जिह्वा करङ्किणी || ३३१ ||

मेघनादा प्रचण्डोग्रा कालकर्णी वरप्रदा |
प्. १३३) चन्द्रा चन्द्रवली चैव प्रपञ्चा प्रलयान्तिका || ३३२ ||

विचुवक्त्रा पिशाची च पिशिताशा च लोलुपा [क्: चलालया] |
यमनी तपनी चैव वामनी विकृतानना || ३३३ ||

वायुवेगा बृहत्कुक्षी विकृता विश्वरूपिका |
यमजिह्वा जयन्ती च दुर्जया च यमान्तिका || ३३४ ||

विडाली रेवती चैव प्रेतना विजयान्तिका |
चतुः षष्टिरियं देव्या मूर्तिभेदा निगद्यते || ३३५ ||

पूर्वाष्टका [आसां १९० तः १९७ सं० चि० क्रमेण द्रष्ट०]-

वज्रास्यभयभृद्यास्ये कंखेटफलभृत्ततः |
हेमाभा भूषणाढ्या स्यादक्षोभ्या करिसंस्थिता || ३३६ ||

ऋक्षकण्यतिगौरा [ख्: दक्षकर्णाति] च कम्बुबाणाभयावहा |
धनुः कपाभृत्सौम्ये ॠक्षस्था तर्जनीयुता || ३३७ ||

कराभ्यां मस्तकस्योर्ध्वं प्रेतभृद्धस्तपादयोः |
प्रेतस्था राघसी गौरी कार्धकतरिकान्विता || ३३८ ||

क्षपणा चम्पकाभा च दक्षिणे मुद्गराङ्कुशम् |
कपालं च फलं सौम्ये धत्ते कुब्जनृसंस्थिता || ३३९ ||

क्षया कूर्मस्थिता गौरी त्वक्षसूत्रघटान्विता |
वामे कपालपिच्छी [क्, ख्: पिण्डी] भृत्सर्वालङ्कारमण्डिता || ३४० ||

पिङ्गाक्षी पिङ्गकेशी स्याद्वभ्रुवर्णा हयस्थिता |
कौशेयपाशभृद्याम्ये वामे चाङ्कुशखेटिनी || ३४१ ||

प्. १३४) वृकारूढा ल-वर्णा [र-वर्णा, रक्तवर्णेत्यर्थः |] च चारूर्गात्राक्षया भवेत् |
कुठाराशनिभृद्याम्ये सौम्ये पाशाङ्कुशान्विता || ३४२ ||

शवस्था नृत्यती पीता शक्तीभकधनुष्करा | 
याम्ये डमरुशूलेषुमस्तहस्ताक्षपा मता || ३४३ ||

आग्नेयाष्टका [आसां चित्रोदाहरणानि १९८ तः २०५ सं० चि० द्र० |]-

शक्तिखद्गधरा त्र्यक्षा वामे खेटकपालिनी |
रक्ता बहिर्स्थिता त्वीला क्रीडन्ती दहनैः सह || ३४४ ||

लीलावती च दक्षस्था [मू: यक्षस्था | ॠक्षस्था, इति साधुः पाठः, चित्रेऽयि भल्लुकासने स्थिता |] लीला रक्तजटान्विता |
बिभ्राणा पट्टिशं पाशं वामे मस्तार्धमम्बुजम् || ३४५ ||

मूषारूढा लया रक्ता याम्ये दण्डासिधारिणी |
कर्तरीकार्धभृद्वामे तर्जन्याकृष्टसृक्किका || ३४६ ||

कतरीं मार्जनीं सूर्यं सौम्ये पिच्छं नृकं करे |
शूलं रुरुयुतं द्वाभ्यां धत्ते लोला सूसारसे (?) || ३४७ ||

वामे लुलायमुण्डं च तत्पश्यन्त्यसृग्रक्तकम् |
लङ्केशोरुस्थिता लङ्का चर्वन्तीं [मू: वर्षन्ती] पिशितं घनम् || ३४८ ||

सफणा [मू, अ, ग्: त्रिफला]सकखेटेन्द्रो मोदकांसि च दक्षिणे |
शोणा लङ्केश्वरी कुण्डे ऊर्ध्वबालां च [मू: ऊर्वालाचरणे] बिभ्रती || ३४९ ||

दक्षिणे वरदश्चक्रं वामे कं कम्बुजं [मू, अ, क्, ग्, घ्, ङ्: कम्बुकं] करे |
बिभ्राणा कोलगा रक्ता लालासृग्लालासा मता || ३५० ||

प्. १३५) द्विपस्था विमला रक्ता त्र्यक्षालङ्कारभूषिता |
कर्तरीकुम्भभृद्यामे सौम्ये पाशकपालिनी [ख्: कधारिणी] || ३५१ ||

याम्याष्टका [आसां० २०६ तः २१३ सं० चि० द्र० |]-

कृष्णा हुताशनाजस्था ज्वालिनी दक्षिणे स्रुवा |
वामे चाभयहस्ता स्याद्विष्टराज्यघटान्विता || ३५२ ||

शूकरास्या विशालाक्षी योषित्स्कन्धस्थिता सिता |
कर्तर्यभयभृद्याम्ये वामे कण्टाकपालिनी || ३५३ ||

मीनास्या मीनसंस्था च हुङ्कारा साक्षमालिका |
मुसलं बिभ्रती याम्ये सोम्ये च फलपल्लवौ || ३५४ ||

पर्यङ्का वडवास्या स्यादङ्काभ्यां बिभ्रती शिश |
समत्स्य [घ्: समत्से]कार्धभृद्वामे मत्स्यमन्यत्र वासिता || ३५५ ||

तर्जन्यभयभृत्सौम्ये [क्, ग्: सौम्ये च] याम्ये दण्डकपालिनी [ख्: कधारिणी] |
हाहारवा सिता क्रूरा रासभास्या खरासना [मू, अ, ग्, घ्: खरानना] || ३५६ ||

लुलायास्या लुलायस्था महाक्रूरा सिता भवेत् |
वामे मसीघटीं पाशं लेखनीदण्डभृत्ततः || ३५७ ||

मांसखण्डं करे याम्ये खादन्ती क्रोधना सिता |
वामे समदिरं पात्रं [ग्: शूलं] बिभ्रती जम्बुके स्थिता || ३५८ ||

कृष्णा भयानना गृघ्रे दंष्टोग्रास्थिविभूषिता |
याम्येऽस्याः खिङ्खिरीं (?) शूलं खर्परं लेलिहान्यतः || ३५९ ||

प्. १३६) नॠत्याष्टका [आसां० २१४ तः २२१ सं० चि० द्र० |]-

कंशूलपुस्तभृद्वामे मुण्डं डमरुकं शबम् |
बिभ्राणोभाजिन [इभ अर्जिनम् इति च्छेदः |] द्वाभ्यां सर्वज्ञा प्रेतगासिता || ३६० ||

जानुक्षिप्तौ करौ न्यस्य उद्यन्ती तरलायता [क्: उ/द्मती तरणायता] (?) |
शलडमरुहस्ता च गोधागा तरलासिता || ३६१ ||

तारागणैर्वृता तारा कृष्णोलूक स्थिता नृकम् |
शवार्धं बिभ्रती सौम्ये शूलं मुग्दरमन्यतः || ३६२ ||

ॠग्वेदाब्जस्थिता कृष्णा ज्ञानमुद्रांच बिभ्रती |
दक्षिणो जाप्ययामालां च वामे पुस्त कमण्डलुम् || ३६३ ||

कबन्धस्थासिता रौद्रा तुरगास्या हयानना [क्: हयासना] |
शूर्पमुण्डकरा याम्येऽन्यत्र शेफालिकाकभृत् || ३६४ ||

छिन्नहस्तशवे कृष्णा सारा स्थूलजटाधरा |
खद्वाङ्गं रुरुकं सौम्ये शूलोल्के बिभ्रती ततः || ३६५ ||

शवस्था रससङ्ग्राही [क्: वरसङ्ग्राही] नृत्यन्ती जटिलासिता |
कशूलान्धककङ्कालभृदद्वयो श्चमवासिनी || ३६६ ||

शवे तदृग्द्विजे पृष्ठे कनिष्ठा सरवासिता ?[मू: भवना; ख्, घ्: शवरा] |
वामे करोघधापाशं[क्, ख्, ग्: द्यथानासं; घ्: पवानासं]घण्टेशूल्कधरान्यथः || ३६७ ||

वारुणाष्टका [आसां० २२२ तः २२९ सं० चि० द्र० |]-

तार्क्ष्यस्था तालजङ्घाख्या सुकान्ता स्फटिकप्रभा |
प्. १३७) शङ्खखेटकहस्तोग्रा याम्ये स्वस्तिकखड्गभृत् || ३६८ ||

गण्डारुढाच रक्ताक्षी रक्तापाना शशिप्रभा |
गदाध्वजधरा याम्ये वामे पाशकपालभृत् || ३६९ ||

विद्युज्जिह्वा सिता क्रूरा सव्ये सीरकपालभृत् [मू: कपालिनी] |
चक्रस्था चक्रकट्टारीधारीणी [ख्: चक्रवाकश्च चक्रस्था] दक्षिणे करे || ३७० ||

ग्राहस्था चामरच्छत्रभृद्दूतीयुगसंयुता |
कुम्भपाशधराश्वेता क्रोडपुत्रा करङ्किणी || ३७१ ||

चन्द्राभा मेघनादा स्याद्खड्गखेटकधारिणी |
जलैर्वृता घनारूढा तडिन्मण्डलमण्डिता || ३७२ ||

नक्रस्था स्यात्प्रचण्डोग्रा याम्ये स्यात्कर्तरीफलम् |
कपालं मुण्डमन्यत्र शत्रुघ्नाः स्फटिकत्विषः || ३७३ ||

शुक्ला झषासना रौद्रा बिभ्रत्पद्माक्षसूत्रकम् |
कालकर्णी जगत्ख्याता कर्णे कालविभूषणा || ३७४ ||

वृषदंशस्थिता श्वेता वरदा रुपुनाशिनी |
कर्तर्यभयभ्रद्याम्ये शूल [घ्: पूर] पाशधरान्यतः || ३७५ ||

वायव्याष्टका [आसां० २३० तः २३७ सं० चि० द्र०]-

चन्द्रा हंसस्थिता गौरी वेदास्येन्द्वर्कयोः क्रमात् |
कमण्डलुकुशव्यग्रा चात्रसूत्रस्रुवान्विता || ३७६ ||

याम्येऽभयाक्षमालाभृच्छेषेऽब्जध्वजधारिणी |
चन्द्रावली च हेमाभा कृष्णसारमृगासना || ३७७ ||

फलस्रगन्विता याम्ये कम्बुकुण्डीधरान्यतः |
गजयाना प्रपञ्चाख्या गौरी विश्वप्रपञ्चिका || ३७८ ||

कपिस्था सान्द्रशाखाभृत्खाम्बरा प्रलयान्तिका |
प्. १३८) खादन्त्याम्रफलं नित्यं कप्यास्या गौर वर्णिनी || ३७९ ||

पिचुवक्त्रा मृगव्यालपिङ्गला याम्यसौम्ययोः |
भिन्दिपालकखेटाभ्यां प्रासासिभ्यां च संयुता [घ्: संयुगे] || ३८० ||

काकास्या श्येनगा गौरी पिशाची रक्तमण्डिता [क्, ग्: वक्त्रमण्डिता] |
कं फलं कर्तरीं खड्गं बिभ्रती सौम्ययाम्ययोः || ३८१ ||

फलतूलधरा वामे याम्ये शस्त्रासिधारिणी |
खरस्था बभ्रुवर्ण स्यात्पिशिताशातिदुर्बला || ३८२ ||

नृत्यन्ती लोलुपा पीता रथस्था याम्यसौम्ययोः |
ध्वन इडमरु[घ्: ध्वजं डमरु]कर्तर्यौ पाशं पिच्छं च बिभ्रती || ३८३ ||

उत्तराष्टका [आसां० २३८ तः २४५ सं० चि० द्र०]-

गदापट्टिशभृत्सौम्ये शूलतोमरिणी ततः |
वमनी [ग्: रमणी] पुष्पकस्था स्याद्गौरी यक्षगणान्विता || ३८४ ||

सर्पास्या सर्पगा स्वङ्गी [घ्: वङ्गा] गौत्युग्रा तपनी वरा |
स्वफणा[क्, ग्: सुफणा]यान भाजे [क्: नुभोगा; ख्: धारभागे] च न्यस्तहस्ता भवेदियम् || ३८५ ||

पीता गेहाखुगे भास्या वामनी बिभ्रती करे |
कुठारं लड्डुकं वामेऽक्षमाली पनसं ततः || ३८६ ||

शूलभिन्नलुलायस्य सिंहाकृष्टशरीरिणाः |
जिह्वाभृद्वज्रिणी पीता चतुर्दोर्विकृतानना || ३८७ ||

शङ्खपूरणिका द्वाभ्यां नृकाभयकराद्वयोः |
द्विहंसवद्रथस्था स्यात्तालाभा वायुवेगिका || ३८८ ||

प्. १३९) भासस्था स्याद्वृहत्कुक्षिः सौम्ये मुण्डकपालभृत् |
महाकाया च गौर्यङ्क[मू: गौर्यर्क]कर्तरी भृन्नृकादनी || ३८९ ||

उष्ट्रस्था बिकृता गौरी भयकृद्विकृतानना |
तूरं डमरुं याम्येऽस्याः शेषे खट्वाङ्गमस्तकम् || ३९० ||

खेटशङ्खाब्जभृद्वामे गदाचक्रासिभृत्ततः |
वीन्द्रस्था [वीन्द्रपक्षिराजः] विश्वरूपा स्याद्धेमाभा वनमालिनी || ३९१ ||

ऐशान्यष्टका [आसां० २४३ तः २५३ सं० चि० द्र०]-

मुसलं मुग्दरं याम्ये परशुं बन्धनं ततः |
बिभ्रती यमजिह्वाख्या कराला महिषस्धिता || ३९२ ||

नृत्यन्ती वृषगा श्चेता याम्ये डमरूतूलभृत् [घ्: तूर भृत्] |
सदैत्यमुण्डशूलोग्रा [लि. पु: सदैत्यशूलमुण्डोग्रा] जयन्ती वामहस्तयोः || २९३ ||

खड्गकुन्तयुता [घ्: कुम्भीद्यता; मू: कुण्डयुता] रौद्राश्चारुढा दुर्जया मता |
नानाभूतावृता श्वेता दुर्गकाननसंस्थिता || २९४ ||

शूलबाणधरा याम्ये धनुः शक्तिधरा [क्, ख्: करा] ततः |
शकटस्थातिधोरास्या क्षीरवर्णा यमान्तिका [मू, अ: यवान्तिका] || ३९५ ||

मार्जारस्था विडाली च विडालाक्षी [ख्, घ्: विशालाक्षी] भवेत्सिता |
वामे करं [क्, ख्, ग्, घ्: तूरं] च खट्वाङ्गं शूलं टङ्कं [घ्: घण्टं] च बिभ्रती || २९६ ||

कृशा पिशाचवक्रत्रोग्रा प्रेतस्था रेवती [घ्: पोतस्था रैवती] मता |
त्रिशूलयष्टि [क्, ख्, ग्, घ्, ङ्: कं शलयष्टि]भृद्याम्ये भिन्दिपालगदासिभृत् || ३९७ ||

प्. १४०) कुन्दाभा प्रेतना त्र्यक्षा विकृतास्था सवस्थिता |
कर्तरीशूलभृत्सूर्ये (सौम्ये) वामे मुण्डकपालभृत् || ३९८ ||

श्चेतवर्णा बृषस्था च विजया विजयप्रदा |
शूलं डमरुं याम्येऽस्याः कार्धखट्वाङ्गधृक् ततः || ३९९ ||

दिव्याम्बरधराः सर्वाः सर्वाभरणभूषिताः |
कर्तव्याः शिल्पिभिर्नित्यं योगिन्योऽशेषसिद्धिदाः || ४०० ||

भैरवः [अस्य० २५४ सं० चि० द्र०]-

भैरवश्चार्कहस्तः स्याच्चतुरास्यो जटेन्दुभृत् |
खड्गाङ्कुशकुठारेषु विश्वाभयकृदर्कतः [घ्: दक्षतः] || ४०१ ||

चापत्रिशूलखट्वाङ्गपाशकार्धकरोऽन्यतः |
गजचर्मधरो द्वाभ्यां कृत्तिवासोऽहिभूषितः || ४०२ ||

त्र्यक्षो दंष्ट्राकरालोग्रः प्रचण्डाट्टाट्टहासवान् |
प्रलयाम्बुदवर्णाभो मुण्डकापालमालिनः (कः) || ४०३ ||

कूर्मधराम्बुपोताब्ज[ग्: पात्राब्ज]प्रेतहृदासनास्थितः [मू: सनस्थितः] |
चण्डाख्यो मातृमध्ये तु संस्थितः पीतकूर्चभृत् [घ्: पीनकूर्खधृक्] || ४०४ ||

खविलोमाग्निपर्यन्तं दैर्घ्यात् खेकैकभेदतः [क्: दैर्घ्याष्टैकैकभेदतः; घ्: दीर्घाषैकैकभेदितः] |
तत्षडङ्गानि [ग्: तंत्सुत] जात्यनतैः खान्वितं च क्रमाद्यजेत् || ४०५ ||

मन्दिराङ्गिबलारूढं स्ववर्णानुग्रहान्वितम् |
नादबिन्द्विन्दुसंयुक्तं [क्, ग्: बिन्दुसंयुक्तं] मातृनाथान्त [ख्: नाथाङ्ग]दीपितम् || ४०६ ||

प्. १४१) संक्षेपाद्देवतामूर्तिः कथिता वर्तनी मया |
गुह्यदेवान्यरूपाणां स्वे स्वे शास्त्रे विनिश्चयः || ४०७ ||

ऊर्ध्वासीनाय यानस्थाः सुप्ता चैवान्तरिक्षगाः |
पञ्चधा प्रतिमाः ख्याता मानतः सप्तधा तथा || ४०८ ||

एकस्मिन्नेव देहे स्युर्यथाङ्गानि पृथक् पृथक् |
तथेश्वरात्सुरा सर्वे कार्यकारणभेदतः || ४०९ ||

इति लक्षणसमुच्चये रुद्रादि व्यक्तलिङ्ग वर्तनं नाम षष्टो विधिः || ६ ||


अथ सप्तमः

व्यक्ताव्यक्तं प्रवक्ष्यामि दशभेदैर्व्यवस्थितम् |
पञ्चास्यादि यथालिङ्गं भवेत्सुव्यक्तपञ्चकम् [मू, अ: लक्षणम्] || १ ||

पञ्चास्यं चतुरास्यं च त्रिद्वोकास्यं भवेत्क्रमात् |
पञ्चवक्त्रमनिष्टेषु चतुर्वक्त्रं सुखावहम् || २ ||

त्रिवक्त्रं शान्तिदं नित्यं द्विवक्त्रं चाभिचारिकम् |
एकवक्त्रं स्याद्रोगघ्नं नाधिकाम्यं चलाचलम् || ३ ||

एकद्वित्रिमुखं वापि प्रासादे पूर्ववक्त्रकम् |
चतुर्मुखं तु खाधारे [घ्: मुखे सुखाधारे; क्: तु प्रसादे] पञ्चास्यं वा चतुर्मुखम् || ४ ||

सितोत्तानं त्रिनेत्रं च मौलिकुण्डल[मू: कुन्तल]शोभितम् |
लिङ्गमूर्ध्निस्थित वक्त्रमैशानं त्वीशमीक्षकम् [मू: वीक्षकम्] || ५ ||

रक्तवर्णं सुतेजस्कं त्र्यम्बकं मौलिमण्डितम् |
सिंहास्यं [घ्: सिंहाघ्रं] श्मश्रुकेशाढ्यं मैन्द्रं तत्पुरूषाननम् || ६ ||

कृष्णंयाम्यमघोरास्यं [मू, अ, क्, ग्: कृष्णवर्णमघोराख्यं] पिङ्गकूर्च सुभासुरम् [मू, अ, क्, ग्: शुभां शुभम्] |
दंष्ट्राकरालं वृत्ताक्षं ज्वलत्केशादिभूषितम् || ७ ||

प्. १४२) वामवक्त्रं भवेत्पीतं सौम्यं धनददिक्स्थितम् |
कान्तालङ्कारकेशादि [क्, ख्: केशांढ्य; ग्: केशाश्च] तिलकोलकमण्डितम् || ८ ||

वारूणास्यं सितं सद्यश्चन्द्र मौलिजटाधरम् |
त्र्यक्षं पीनं युवाकारं सुप्रसन्नं सुशोभमम् || ९ ||

विनेशानं चतुर्वक्त्रं त्रिमुखं त्वजवर्जितम् |
सद्यः पुंभ्यां द्विवक्त्रं स्यात्पुरुषेणैकवक्त्रकम् || १० ||

तुल्यविष्कम्भतः सिद्धे पूजा भागोर्ध्व विस्तृते [ख्: भागोर्ऽधविस्तरः; ग्: भागेऽर्धविस्तृते] |
तत्वैर्लिङ्गं ग्रहैर्भक्ते हृत्वाम्भोंशो विदिक्षु च || ११ ||

मध्यसूत्रोद्भमा [मू: सूत्रभ्रमा] लिङ्गं तालपञ्चकवेष्टितम् |
दिग्विभागेन तद्वक्त्रं [मू: तद्वक्तं] भूतवेदाननं सदा || १२ ||

अजात [मू: सुजात] वदनद्रव्यं त्रिगोलकं त्रिषु क्षिपेत् |
तद्वद्द्यास्ये द्विमात्राख्यमेकास्ये त्रित्रिकाङ्गुलान् || १३ ||

त्र्यास्यमष्टादशांशैश्च [मू: सप्तदशास्रैश्च] लिङ्गं स्याद्रविभागतः |
हृत्वा कोणेषु रन्ध्रांशैर्लिङ्गं षट्तालवेष्टितम् || १४ ||

धृत्यंशेन द्विवक्त्रं स्यान्मध्ये [घ्: तु मध्ये] लिङ्गमथैन्द्रकम् |
([चापचिन्हान्तर्गतोऽयं पाठो ग्. पुस्तके नास्ति]द्वाभ्यां द्वाभ्यां च तत्रास्यं लिङ्गं सप्तास्यवेष्टितम् || १५ ||

त्रिंशदङ्गुलविस्तारं तालमानास्य निर्गमम् |)
नवत्यङ्गुलकं [घ्: त्र्यङ्गुलकं] वृत्तादेकास्यं पूर्ववक्त्रकम् || १६ ||

पूजांशे नवधाभक्ते लिङ्गमुच्चे [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: मूर्ध्वे] त्रिभागतः |
प्. १४३) तदधःषड्विभागेन शिववक्त्राणि वर्तयेत् || १७ ||

तद्वक्त्रं [ख्: तद्वक्षः] स्कन्धयोर्मूलं भागैकेन गलं तथा |
चिबुकोष्ठौ विभागेन [मू, अ, क्, ख्: च भागेन] नासाललाटस्तकम् || १८ ||

क्रमतो गुणभागेन चारूमौलिं तदूर्ध्वतः |
लिङ्गपार्श्चे द्विभागेन भागं त्यक्त्वा तदूर्ध्वतः || १९ ||

जूटादींश्च प्रयत्नेन पूर्वोक्ता प्रतिमा यथा |
पञ्त्रास्याद्येकवक्त्रान्तमयमेव विधिः पुनः || २० ||

वृत्ताकारं ततः शेषं शिरश्द्वात्रादिकं क्रमात् |
पञ्चाननादिकं प्रोक्तं सुव्यक्तमधुदनोच्यते || २१ ||

प्रागुक्तपञ्चवक्त्राणि सर्वैंरङ्गैर्युतानि च |
द्विबाहून्यूर्ध्वदेहानि विष्णवन्तचरणानि च || २२ ||

कुर्यांच्च स्वदिगीशानं साक्षमालात्रिशूलिनम् [घ्: शानमक्षमाला त्रिशूलकम्] |
पूर्वकाये पुमांसं तु मातुलुङ्गाक्षशलिनम् [क्, ख्: सूत्रितम्] || २३ ||

याम्येऽघोरमनाक्षीनं घण्टाशूलधरं सदा |
स्त्र्याकारमुक्तरे गुह्यं दर्पणोत्पलसंयुतम् || २४ ||

पश्चिमेऽजातक रूप वरदाभयपाणिकम् |
सुव्यक्त पञ्चधाह्येवमास्योवताबिधिसंस्थितम् [मू: संयुतम्] || २५ ||

पञ्चद्वित्रियमैकेन [घ्: पञ्चाचित्रयमेकेन्द] सम्पूर्णङ्ग न तत्क्रमात् |
एवं निष्पाद्य लिङ्गानि पिण्डिकां वर्तयेत्ततः || २६ ||

इति लक्षणसमुच्चये व्यक्ताव्यक्तलिङ्गानां दशधा वर्तनं नाम सप्तमो विधिः अथोष्टम || ७ ||


अथ अष्टमः

पिण्डिका साम्प्रतं वक्ष्ये अथाष्टमः च त्रिविधे शुभोम् |
महत्याः प्रातमायाश्च दिग्लिङ्गादेश्च साधने || १ ||

प्. १४४) पिण्डिका स्यादुमादेवी लिङ्गं च परमेश्वरः |
नवज्ञां कारयेत्तस्मात्कदाचिदुभयोरपि || २ ||

लिङ्गनाहप्रविस्तीर्णा उच्छ्रये विष्णुसम्मिता |
पिण्डिका तु समाख्याता न हीना नाधिका शुभा || ३ ||

स्वतानषष्ठभागेन [क्, ख्: स्वताल] बाहुल्येन [घ्: बाहल्येन]समन्विता |
मेखला तत्त्रिभागेन खातं तत्त्र्यंशहीनकम् || ४ ||

स्वमानपादहीनं वा त्रिविधं समुदाहृतम् [मू: तदुदाहृतम्] |
मध्ये वृत्तं समालिख्य वर्तयेत्खातमादरात् || ५ ||

([चन्हान्तर्गतोऽयं पाठो ग पुस्तके नास्ति]बहिस्थं मव्यगं चैव बाहुल्यं [घ्: बाहल्यं] सदृशं यथा |
वृत्तसूत्रात्समारभ्य खातं वै ह्रासयेत्क्रमाम् || ६ ||)

तावद्यावच्छनैर्ध्या मेखलाखातमाप्नुयात् |
अर्वाग् दैर्घ्यत्रिभागेन मेखलावर्तनं बहिः || ७ ||

प्रणालं पीठमध्यस्थं दैर्घ्ये [मू: दैर्घ्य] मूलत्रिभागकम् |
मुखे तदर्धविस्तारं तन्त्रिभागेऽम्बुनिर्गमः || ८ ||

स्थौल्यं चापि प्रणालस्य जलभृद्दलसंथितम् |
कण्ठादूर्ध्वं सदा ह्येवमन्यथा दोषदायकम् || ९ ||

गुह्यवक्त्रस्थितं नित्यं प्रणालं चोत्तरप्लवम् |
षष्ठांशवेशनात्कण्ठश्चलानां पञ्चमेन वा || १० ||

न वेदास्राष्टकं सर्वं पीठं श्वभ्रसमान्यथा [मू: चत्रं च ना; ग्: पीतं पुत्रं च ना; ख्: सूत्रसमा] |
अव्यक्ते मिश्रके स्वांशे [मू: भ्यांशे; ग्: द्यांशे] ब्रह्मविष्णु[ख्, घ्: विष्णो]स्वरूपतः || ११ ||

प्. १४५) पीठिकाविस्तरत्र्यंशे खातं तन्मध्यतो भवेत् |
लिङ्गस्थौल्यप्रमाणेन समास्रं दिग्विदिक्स्थितम् || १२ ||

चतुरस्रमथाष्टास्रं ब्रह्मविष्णुविभागतः |
समन्ताज्ज्येष्ठलिङ्गस्य यवैः षड्भिर्विवर्धितम् || १३ ||

अर्धार्धन्यूनमन्येषां कन्यसे [कनीयसे, इत्यर्थः] द्वियवः सदा |
लिङ्गवन्निर्मला शुद्धा कर्तव्या पिण्डिका बुधैः || १४ ||

अष्टास्रं ज्येष्ठलिङ्गस्य दृश्यं पञ्चयवाधिकम् |
शेषाणां लिङ्गानामर्धार्ध ह्रासयेद्यवम् || १५ ||

प्रवेशः षड्विधः प्रोक्तो ब्रह्मभागस्य भूतले |
कामानां वसुतस्तस्य भेदान् ब्रूमः समासतः || १६ ||

विभक्ते त्वष्टधा ब्राह्मे त्रिधार्धोभाग एव वा |
चतुर्भागः समस्तो वा प्रशस्यते च पञ्चधा || १७ || (क)

ब्रह्मभागप्रवेशं च ज्ञात्वा पीठं प्रकल्पयेत् |
पीठिकायाः समुच्छ्रायं विकारांशेन भाजयेत् || १८ ||

एकेनाङ्घ्रिर्धरासीनो जङ्घा तुर्यांशके भवेत् |
गुणाभागे तथा कुम्भः कुम्भपट्टि तु भागतः || १९ ||

रामभागेन कण्ठश्च तन्वंशै[क्, ख्: तत्वंशैः; ग्: तथांशैः]र्गलपट्टिका |
पक्षभागे [क्, ख्: पक्षाभागे] जलाधार एकांशे शेषपट्टिका || २० ||

प्रवेशनिर्गमौ चैव भागैकैकेन [मू: भागेनैकेन] कण्ठतः |
बाणमतानुसारेण कन्यसी [कनीयसीत्यर्थः]त्थं पयोधरा || २१ ||

समासात्प्नोच्यते चान्या पूर्णकुम्भा हरप्रिया [ख्: कुम्भोदरप्रिया] |
प्. १४६) ([(क) अतः परं क्, ख्. पुस्तकयोरधिकोऽयं पाठः- पीठिकायाश्च बाहुल्यं त्वागमेऽष्टास्रकस्य वै १ चिन्हान्तर्गतः पाठो घ्. पुस्तके नास्ति |] द्यंशं निवेशयेद्भूमौ त्रिभागैः पदपट्टिका || २२ ||)

द्वाभ्यां पट्टोप[मू, अ, ग्: पट्टोऽथ || इति ||] पट्टी स्याद्धसाख्यात् [क्, ख्, ग्: तु] त्रिभिर्मता |
पट्टोपपट्टिका कण्ठो गलपट्टट्दयुपपट्टिका || २३ ||

एकैकेनार्थिभिः (?) कुम्भो घटोऽर्धांदेवमेवः तु |
मेखला पट्टिका किन्तु भागकेन तदूर्ध्वतः || २४ ||

मध्योत्थं  (त्था) पूर्णंकुम्भाख्या द्वात्रिंशत्रिंशद्भागनिर्मिता [ख्: पीठिका] |
उच्छ्रायार्ध तु पीठ्याः (ठी) स्याद्रुद्रभागे द्विधा कृते || २५ ||

गुणांशैः खुरपट्टीतु द्वाभ्यां पट्टोपपट्टिका |
त्रिभिरल्जं द्विपट्टौ (हि) तु द्वाभ्यां द्वाभ्या तथाम्बुजम् || २६ ||

हीनोपहीनिक कण्ठः पट्ट[मू: षङ्क]श्चैवोपपट्टिका |
द्वाभ्यां द्वाभ्यां क्रमा[मू, अ, क्: तथा]त्पद्यं सार्धाशे गलनिर्गमः || २७ ||

इत्थमेवं गलादूर्ध्वमेकांशेनोर्ध्वपट्टिका |
कण्ठद्वयेन [मू: कथद्वयेन] संयुक्ता षड्भिः पद्मैर्विभूषिता || २८ ||

पद्माकुलाभिधानेयनुत्तमानां सदैव तु |
सम्वर्ताख्या जलाधारा विष्णुभागान्तमुच्छ्रिता || २९ ||

पूर्वोक्तनालखातादियुक्ता वृत्ता प्रकीर्तिता |
लिङ्गनाहत्रिवेष्टेन वृत्ताव्यक्तस्य पिण्डिका || ३० ||

प्. १४७) व्यक्तस्य तु भवेद्वापी तन्नाहसमदीर्घता |
तद्दीर्घत्वार्धविस्तारात्तदर्धान्नालकोच्छ्रयौ || ३१ ||

प्रणालमानवच्छुभ्रं परिधी त्र्यंशमध्यतः |
उच्छ्रये दशधाभक्ते पदं कुम्भं तथा गलम् || ३२ ||

वृत्त जलाश्रयं लघ्न्या (?) द्द्यंशं द्यंशेन कल्ययेत् |
खुरं जङ्या च कूर्णौं च कण्ठं चैवोपकण्ठिकाम् [क्, ख्: पकर्णिकाम्] || ३३ ||

वृतं तत्पट्टिकां चैव जलाधरं तथैव [घ्: धारान्तमेव] च |
एकयुग्मैकपक्षैकयुग्मैकगलांशकैः || ३४ ||

मध्यार्धानां [घ्: मध्यर्चानां] भवेत्पिण्डी सुभक्ता द्वादशांशकैः |
षोडशांशकृतोच्छाये ज्येष्ठानामासने सदा || ३५ ||

पक्षेन्दुयुग्मचन्द्राग्नितनुद्येकद्विसोमकैः |
चरणपट्टिकाकुम्भ पट्टिका गलपट्टिका || ३६ ||

वृत्तं तत्पट्टिकाधारं मेखलापट्टिका भवेत् |
अष्टदिग्रविहस्तैश्च हीनमध्योत्तमास्त्रिभिः || ३७ ||

पिण्डिका स्यान्महार्चानां द्विखण्डाम्बुधरेव वा |
प्रवेशोग्दमबाहुल्याच्छू भ्रनालादि [ख्: मानादि] पूर्ववत् || ३८ ||

अभूषणा प्रभाहीना प्रतिमैकार्धसंस्थिता |
तत्त्र्यंशात्पीठविस्तारस्तत्पादोनसमुच्छ्रयः || ३९ ||

पृथूच्छयौ कलार्कांशौ ह्येकतत्वैक[क्: तस्त्वेक]चन्द्रतः |
सह कुम्भो गलो वृत्तो वेदास्रा पट्टिका क्रमात् || ४० ||

प्रवेशवृत्तशेषाख्या त्वर्धैंकार्धैस्त्रिभिः कजम् |
([चापान्तर्गतोऽयं पाठः ख्. पुस्तके नास्ति] अन्यत्र त्वेवमेवं स्यात्संवृत्तात्कर्ण[घ्: संवृत्ताह्वंतु]पीटकम् || ४१ ||

प्. १४८) मुखलिङ्गेऽधिका कार्या चतुरस्रा द्विखण्डिका |
सुश्लक्ष्णाश्लिष्टसन्धिश्च रुपेणाम्बुधरादिवत् || ४२ ||

ताम्रै रूप्यैश्च हैमै र्वा पादशोंऽशै[क्, घ्: पादपांशैः]र्निबन्धिता |
सहस्राह्वे [मू: सहस्रग्ङ्के] शताख्ये च बेद्रास्रा चैकखण्डिका |
केषांचित्तु मते व्यक्तलिङ्गे तु छत्रमस्तके || ४३ ||

लिङ्गहीने भवेन्भृत्युरधिके व्याघयो भृशम् |
तस्माल्लिङ्गानुगं पीठं कर्तव्यं कर्तृजीवने || ४४ ||

लिङ्गेन पीठिकाक्रान्ता पीठं वा [मू, अ, ग्: पीठस्था] लिङ्गतोऽधिकम् |
यदि स्यात् पीड्यते रोगैः कर्ता राष्ट्रं गुरूस्तथा [घ्: स्तदा] || ४५ ||

तस्मान्न्यूनाधिकौ कार्यौ हरि[क्: हर]ब्रह्मांशकावुभौ |
उच्छ्रयेण त्रिलिङ्गानां न न्यूनो नाधिको हरेः || ४६ ||

स्वायामं त्वजिनं [क्, ख्: स्वयामान्तजितं] कृत्वा सार्धाष्टांशैः कजासनम् |
मुनिसार्धाधिकैः शम्भुं कुर्यादाढ्यं [क्: दाद्यं; घ्: दार्ढ्यं] वसोर्हरिम् || ४७ ||

सपादाष्टांशकैस्त्र्यक्षं चक्रिण मङ्गलांशतः [मू: मङ्गलांशकः] |
पादोनाष्टांशतो ब्रह्मा कार्यं चानाढ्यकं क्वचित् || ४८ ||

एकांशेन हरोच्छ्रायं विष्णुमष्टांशकैस्तदा |
एकं सुरार्चिते लिङ्गे ब्रह्मा सप्तांशके ध्रुवम् || ४९ ||

प्रसिद्धमाकरश्चान्यद्ग्राह्या वर्णसमाशिला |
सितादिवर्णावर्णानां [क्, ग्: पीतादिवर्ण] पीठाद्या न विवर्णजाः || ५० ||

स्वांश [घ्: स्वाङ्ग]पिण्डिस्थितं लिङ्गं शैलधात्वादिजं शुभम् |
रत्नजा वाथ लोहैर्वा विशेषात्कीर्तयेऽधुना || ५१ ||

प्. १४९) मौक्तिके स्फटिके तारी [ग्: तायी] (?) पौष्परागे तु ताम्रजा |
वैडूर्याद्युत्तमे नित्यं हेमजा पिण्डिका वरा || ५२ ||

पञ्चधा वा त्रिधा वापि रत्नजं विभजेत्पुनः [घ्: पुरा] |
भागद्रयमथिकं वा विन्यसेत् पिण्डिकावटौ || ५३ ||

भागत्रयेण वा द्वाभ्यां पूजाभागं प्रकल्पयेम् |
मेखलादिविभागोऽस्याः पूर्ववत्समुदाहृतः || ५४ ||

लिङ्गप्रवेशनिम्नं तु लिङ्गसंस्थानविस्तरम् |
न न्यूनं नाधिकं मानात्शोभनं [मू, अ, ख्: स्बतलं; घ्: सुतलं] श्वभ्रमिष्यते || ५५ ||

सब्रणे चान्यजे (?) मृत्युर्वक्त्रे च धनसंक्षयः |
पीठदोषात्क्षयो नार्याः कारो कर्तुंश्च सर्वदा || ५६ ||

वृत्ता चापि च [मू: यापी च; क्, ख्: पीठ] वेदास्रा अव्यक्तादौ भवेत्क्रमात् |
भुक्तिमुक्त्युभयप्राप्त्यै अन्यः [मू, अ, ग्: प्राप्तौ अन्यः] काम्यस्य हेतवे || ५७ ||

धरा भद्रा च यक्षी च वज्रीत्र्यस्राछ मण्डला [मू, अ, ग्: वज्राभा श्रान्तमण्डला] |
पद्मार्धेन्दुगणाख्या च कामदा शुभमस्तके || ५८ ||

वेदास्रा समकोष्ठा च धरास्याद्धरणीप्रदा |
द्विमेखला च वेदास्रा भद्रा योगर्द्धिदायिनी || ५९ ||

यक्षी त्रिमेखला वृत्ता महिषी गोप्रदायिनी [घ्: प्रदायिक] |
षडस्रायुः प्रदा वज्री मेखलात्रितयान्विता || ६० ||

त्र्यस्रा त्रिमेखला[क्, ग्, घ्: द्विमेखला]युक्ता शत्रुशङ्कोचदायिका [घ्: कारिका] |
मण्डला पूर्णचन्द्राभा त्वर्थदा पञ्चमेखला || ६१ ||

प्. १५०) खुराब्ज [ग्: कराब्ज] कर्णिकाकण्ठकर्णिकाब्जदलश्रयैः [मू, अ, क्, ख्, ङ्: जलाश्रयैः] |
चन्द्राम्बुरुपरामै [क्: के धरा वामे] काग्निद्यंशैस्तिथि भाजितैः || ६२ ||

कर्णिकातु प्रवेशार्धषोडार्ध सकेसरा |
वृत्ता पद्मपुटाकारा कर्णिको भयचुम्बिता || ६३ ||

पुत्रायुः श्रीप्रदा पद्मा त्वर्धेन्द्राभा च शान्तिदा |
अष्टकोणा गणाख्याता [मू: ख्या तु] मुक्तिदा [घ्: भुक्तिदा] स्याद्द्विमेखला || ६४ ||

लिङ्गदैर्घ्यप्रविस्तारा विष्णुं यावत्समुन्नता |
पूर्वोक्तमेखलागर्तनालकादिसमन्विता || ६५ ||

लिङ्गास्त्रीणां प्रसङ्ख्यानैस्तस्य पीठेऽस्रयो मताः |
विस्तरोक्छ्रयनालादि सर्बं पूर्वोंदितं क्रमात् || ६६ ||

दशदिगीशलिङ्गानां स्वायाम्युगसूत्रकैः |
संवेष्ट्य वर्तयेत्पिण्डीं कर्तुः कामप्रसाधिकम् || ६७ ||

ऐन्द्रीं बैश्चानरीं याम्यां नैॠतीं वारुणीं तथा |
मारूतीं धानदीं रौद्रीं वैष्णावीं ब्रह्मजां सदा || ६८ ||

ऐन्घ्रां सूत्रं पूरो दत्वा पार्श्चयोर्मत्स्ययुग्मकम् |
सूत्रमध्येऽर्धसूत्रेण मत्स्यान् कोणेषु सर्वतः || ६९ ||

चतुः सुत्रीं पुनर्दत्वा साधयेच्चतुरस्रिकाम् |
वेदास्रं पिण्डिकाक्षेत्रं कुण्डानामपि सर्वदा || ७० ||

तुर्यांशे कर्णसूत्रार्ध गृहीत्वा भ्राम्य यत्नतः |
मध्यान्मध्यगतं सूत्रं [क्, ख्: सूत्रैः] कोणं संवेष्द्य चापरम् || ७१ ||

क्षेत्रं कृत्वा शरांशं तु कृत्वा चोत्तरतोंऽशकम् |
प्. १५१) तत्सूत्रद्वयसंयोगात्साधयेद्वा त्रिपर्णिकाम् [मू, अ: बोधिपर्णिकाम्] || ७२ ||

क्षेत्रं चतुधा [ख्: तु नवधा] कृत्वा तु द्यंशौ च पार्श्वतः |
संभ्राम्य मध्यतः सूत्रं साधयेदर्धचन्द्रिकाम् || ७३ ||

विभज्य पञ्चधा क्षेत्रं भागैकैकं प्रदाय च |
रक्षोऽग्निसौम्यकाष्ठासु त त्रिसूत्र्य[क्, ख्: त्रिसत्र्या]त्रिकोणिकाम् || ७४ ||

सप्तभागीकृते झेत्रे (न्य[चिन्हान्तर्गतोऽयं पाठो मू. अ. ग्. पुस्तकेषु नास्ति]स्त्भैकांशं बहिस्ततः [घ्: बहिस्थितिः] |
मध्याधसूत्रसंभ्रान्तैः पिण्डिका वर्तुला [घ्: वर्तनाद्] भवेत् || ७५ ||

मध्यात्कोणे विकारांशं त्यक्त्वा वृत्ते कृते सति |
तुर्यास्रवृत्तयोर्मध्ये यमन्द्वोः सूत्रपातनम् || ७६ ||

तत्सूत्रा[घ्: तत्सूत्रं]ब्द्रह्सूत्रान्तं [घ्: सूत्रार्धं] तिर्यवकोणेषु सूत्रकैः |
भवेत्षडस्रिकापिण्डी शेषरेखाविथोपनात् [ख्, घ्: लेखाविलोपनात्] || ७७ ||

नग भागी कृते क्षेत्रे) भागैक एरितो न्यसेत् |
सूत्रमध्यार्ध सबृत्तादब्जा स्यात् [ग्: दब्जाभा] पूर्वचोदिता || ७८ ||

नवधा भाजिते क्षेत्रे तथांशं [ख्: तयांशं] बाह्यतः क्षिपेत् |
मध्यसूत्रार्ध भागेन [ख्, घ्: द्विभागेन] कोणानि ह्रासयेदथ || ७९ ||

जिनांशे बहिरेकांशं हृत्वा [मू, अ, ख्, ग्: कृत्वा] कोणार्धलाञ्छनैः |
कोणैः [घ्: कोणा] सूत्रपरिच्छिन्नैः कुर्यादष्टास्रिकां सदा || ८० ||

प्. १५२) अष्टांशे बहिरेकांशं न्यस्त्वा कोणाधसूत्रकैः |
संछिद्यास्रींश्च संछिद्य कृत्वा तु दशमास्त्रिकम् [क्, घ्: दशभांशिकीम्] || ८१ ||

 कोणान्तौ द्वौ च हृत्वांशौ [मू, अ: पूर्वाशैः] सूत्रं सपात्य कोणतः |
कर्तव्या षोडकांशैस्तु [घ्: शैवं] पिण्डिका केशवाश्रया [घ्: श्चये] || ८२ ||

षोढा विभज्य च क्षेत्रं कृत्वैकांशं तु वाह्यतः |
पूर्ववत्योडशंशैस्तु कुर्याद् द्वात्रिंशदस्रिकाम् || ८३ ||

चतुरास्रा भवेदैन्द्री सा सैन्यस्तम्भने मता |
आग्नेयी बोधिपत्राभा पिन्तरोगाग्निदाहकृत् || ८४ ||

अर्धंचन्द्राकृतिर्याम्या शत्रूणां क्षयकारिका |
त्रिकोणा राक्षसाजां तु देशो[क्: द्वेषो; घ्: दोषो] च्छदकरी सदा [घ्: तुसा] || ८५ ||

वारूणी [घ्: वारूणा] मण्डलाकारा स चाप्यायनकारिणी |
वायव्या च षडस्रोक्ता शत्रूच्चाटनकारिका || ८६ ||

पद्माकारा परा सौम्या धनपुष्टिप्रदा सदा |
रौद्री त्वष्टास्रिका [ग्: रष्टाश्रिका] ज्ञेया मुक्तिदा सारिनाशिनी || ८७ ||

वैष्णवी षोडशास्रा तु रिपुमर्दनकारिका |
द्वात्रिंशदस्रिका वाह्नी स्वर्गाख्याफलदायिनी || ८८ ||

रक्षो वीन्देस्वरान्तस्था ग्रोमेषु केशवाजयोः |
अर्धचन्द्रोपमा नीलं शेषः कोदण्डवद्भवेत् || ८९ ||

स्वायुधैर्लाञ्छिताः सर्वाः सेन्दुनालाः स्वदिकस्थिताः |
पिण्डीमामस्तकादीनां करोत्येवं विधं फलम् || ९० ||

प्. १५३) भगमध्ये स्थितं लिङ्गं लिङ्गाधो भगसंस्थितिः |
भगलिङ्गाङ्कित सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम् || ९१ ||

शक्त्यथो [घ्: शक्त्यन्ता] (था) थारशक्तिश्च उमा स्यात्पीठरुपिण [घ्: रूपिका] |
शिवलिङ्गं परं तच्चं तयोर्योगा[घ्: तयोर्यागात्]न्महत्फलम् || ९२ ||

विष्णुभागान्तविस्तीर्णा तदधं दल[घ्: तदर्धदल]निर्मीता |
दलाङ्घ्रिगर्तिका कूर्मों [मू, घ्: कूर्म] वेदास्रा वलिङ्गर्तिनी || ९३ ||

ब्रह्माधोच्छ्रय वेदास्र त त्रिधा विस्तरेकजम [घ्: वेदास्रा तन्त्रिधा विस्तरैकजा] |
चतुरस्रं त[घ्: रस्रयंशतं]द्गर्तं स्याद् ब्रह्मांश[घ्: ब्रह्याङ्गं]तु प्रकल्पितम् || ९४ ||

क्वचित्लिङ्गार्धबिस्तारा तदर्धे च[क्, ख्, घ्: तदर्थोच्चा]युगास्रिका |
तद्पादश्वभ्रिका साव्जा ग्रहगर्ता शिला भवेत् || ९५ ||

कृत्वा साष्ट [क्: थाष्ट] दलाम्भोजं मध्ये पत्रेषु(सु) खातकम् |
कार्या ब्रह्मशिलान्यार्थि[घ्: न्योऽर्थो]बृत्ता त्र्यस्रा तु[घ्: त्र्यस्रान्त] साधने || ९६ ||

देवपीठं तथेशानो वृषो ब्रह्मशिलापि च |
एकजं चैक वर्णं वा शुभमेतदतोऽशुभम् || ९७ ||

सुनिष्पन्नेषु लिङ्गेषु मानल [ख्: नाल] क्षणवत्सु च |
प्. १५४) मूल्यं समवधार्यादौ वणिजो दैशिकोत्तमः || ९८ ||

स्वप्रजानृपवृद्ध्यर्थं प्रागाचार्यं तु लक्षयेत् |
पश्चादिजाद्विपाषण्डां स्ततो मूल्यं प्रकाशयेत् || ९९ ||

वीरक्रमा[घ्: वीरक्रया]द्गृहीतं सद्वर्षा[मू: सदद्धा]पर्युषितं यदा |
तदार्धेनाध्वरं कृत्वा लिङ्गं स्थाप्यं सुवासरे [मू, अ, ग्: सुरासुरे] || १०० ||

इति लक्षणसमुच्चये पीठवर्तनं नामाष्टमो विधिः || ८ ||


अथ नवमः

त्रिशूलम्

दिक्पतीनां हरादीनां शूलाद्यस्त्राणि च ब्रुवे |
वेदास्रे ग्रहभक्ते [क्, ख्, घ्: वेदास्रं ग्रहभक्तं] स्यान्मध्ये शूलं तु रन्ध्रतः || १ ||

अर्धार्धांशैस्तु पक्षाभ्यामुत्पलं [घ्: मुत्पल] मुकुलाकृतिः |
त्यक्त्वा [घ्: त्याज्या] सार्धौ द्विविस्तारौ षड्भिर्दिर्धौ भ्रमान्मतौ || २ ||

शङ्गे द्वे शूलपार्श्वे च [घ्: तु] त्वगस्थिकलि[क्, ख्: काल]कोपमे |
तद्घृत्तौ द्व्यर्धदीर्धौ च कर्तव्यौ च सुशोभनौ || ३ ||

मध्ये मूला[मू, अ, घ्: शूला]र्धदैर्घ्येण त्वधो वेद्यब्जमण्डिता |
वेद्यधस्तात्त्रिधा दैर्घ्याद्दण्डः कार्यस्त्रिविस्तर || ४ ||

प्. १५५) लुप्त्वा रेखां सीतैः शूलं रक्ते दण्डे कुशेशयम् |
सिते रेखा भवेद्दण्ड ऐश्यामेव त्रिशूलकम् || ५ ||

वज्रम्-

कृत्वा दण्डं त्रिशूलाधो वज्रं पीतं सिताम्बुजम् |
मध्ये शृङ्गं तु पीतं वा हरिते पक्षशङ्गके || ६ ||

पक्षशृङ्गं यदा पीत तदान्तर्हरितं भवेत् |
एवं संक्षेपतो वज्रं ख्यातमिन्द्रस्य पूर्वतः || ७ ||

शक्तिः-

दण्डाद्यं प्राक् त्रिशूलं च पक्षशृङ्गे यदा कृते [घ्: ह्रते] |
लोहितं मध्यमं शृङ्गं [क्, ख्: शूलं] वह्नेः शक्तिस्तदा दिशि || ८ ||

दण्डः-

दैर्घ्यांशं जिनवत्कृत्वा वेदाद्युग्मात्प्रविस्तरः |
मूले चाग्रे च दण्डस्य कार्यो वृत्ताग्रमूलतः || ९ ||

मुष्टिग्राहे सितत्र्यंशाद्दण्डमध्ये सिताम्बुजम् |
वेदाद्वहिःसिता रेखा[मू, अ: वेधा]कृष्णा याम्ये यमस्य तु || १० ||

खड्गः-

सप्ताङ्गं चतुरस्रं स्यान्मध्याधोंशेन गञ्जकम् |
बृत्ताग्रं पादसंवेशात्कोणमूलं [ख्, घ्: काममूलं] सुशोभनम् || ११ ||

तदूर्ध्वे सार्धभागेन त्र्यंशदैर्घ्याद्भ्रमात्सदा |
वल्कलम् खण्डचन्द्राभं तन्मध्योर्ध्वद्विसार्धत [मू, अ, क्, ख्: मध्येऽर्ध] || १२ ||

प्. १५६) अन्तर्दण्डांशतः [घ्: दण्द्यं शतः] कार्या मध्यस्थूलं द्वयोः [ख्: त्वधः] कृशा |
तत्समेऽप्युन्नतं मध्ये मुखं तन्मूलपक्षयोः || १३ ||

अर्धांशपृथुलौ गुच्छौ त्र्यंशाद्दार्घौ कलेन्दुवत् |
मुष्टिं संवर्तयेदेवं पीतं वा सितरूपकम् || १४ ||

तन्मुखं पार्श्वयोः कुर्याद्भागार्धोऽर्धप्रविस्तृतम् (?) |
मुष्द्युच्छ्रयाच्चतुर्धातो दीर्घः खड्गाग्रबर्तुलः || १५ ||

धूम्राभा स्यात्सिता धारा भागार्धविस्तरं जलम् |
भृङ्गाभं त्र्यंशसन्त्यागात्खड्गो नैरृतराक्षसे || १६ ||

पट्टिशः-

पट्टिशं खड्गसंकाशं चतुर्धारा[मू: चतुर्धा वा]समन्वितम् |
प्रसङ्गाद्गदितं शस्त्रमक्षोभ्य योगिनीप्रियम् || १७ ||

पाशः-

जिनभागीकृते नाहे पृथुत्वं तत्त्रिभागतः |
मुखपुच्छार्धमाद्यन्ते दिग्देशैर्युगमध्यतः || १८ ||

मध्ये रेखाद्विभागान्ते वृत्तवद्वामदक्षयोः |
भ्राम्य द्वौ द्वौ द्विभागाभ्यां मध्यकोष्ठद्वये बुधः || १९ ||

(कोणसूत्रं [चिन्हान्तर्गतोऽयं पाठ घ्. पुस्तके नास्ति] भवेत्तत्र मध्यरेखाप्रलोपयोः |
ग्रन्थिरूपं यथा सम्यक् तथा तत्परिलोपयेत् || २० ||

अग्रे मध्यांशके वक्त्रं बद्धं [मू: वज्रं बद्धं] बकुलसन्निभम् |
तदधोंशेन [ख्: ऽङ्गेन] वक्त्रं स्यान्नासाक्षिरसनान्वितम् || २१ ||

प्. १५७) तदधोभागमध्यस्थाद्भ्रामयेदर्धचन्द्रवत् |
तदधः पार्श्वयोर्द्यंशे कर्णसूत्रं द्वयोः समम् || २२ ||

फणसोऽश्वत्थ[क्: फणसष्वब्ज; ख्: फणसाष्टक]पत्राभो मध्ये पङ्कजलाञ्छितः |
त्र्यंशाधो ह्रासयेत्पुच्छं स्वांशं [घ्: स्वांश] त्र्यंशेन वाणतः || २३ ||

शेषरेखाविलोपेन [घ्: लेपेन] रेखाभिर्मध्यशोभितः |
सितोऽहिः कृष्णजिह्वास्यो रक्ताक्षश्च सुशोभनः || २४ ||

सम्मुखः सितकालश्च [घ्: कोलश्च] क्वचिच्छ्यामो भयङ्करः |
वारूण्यां वारूणः पाशः कर्तव्यो दिशि दैशिकः || २५ ||

ध्वजः-

षोडशांशं तु विष्कम्भं लुप्त्वा रामं तु कोणतः |
वायुकोणेऽम्बुतः प्रोक्तं[क्, ख्: कोणाम्बुतत्प्रोक्तं]त्र्यंशेन तु च दर्पणम् [मू: तदर्पणम्] || २६ ||

तन्मूर्निमध्यतो द्यशाच्चन्द्रार्ध बाणतो भ्रमात् |
चन्द्रार्धात्कोणतो द्यंशं लोपयेज्जलत[मू: द्यन्ततः]स्ततः || २७ ||

रन्ध्राधो गुग्मतस्त्यक्त्वा तत्कोणान्नवभागगान् |
अधो भूतेन विस्तारात्तिर्यक्सूत्राद्द्विरूर्ध्वतः || २८ ||

क्वचिद्रम्भादलाभासा कदलीपत्रविस्तरा |
तद्द्यंशेन ॠजुं कुर्याद् ध्वजं वा कुटिलाहिवत् || २९ ||

रोहितमत्स्यपुच्छाभं द्यंशसंवेशनात्सदा |
नैरॄत्यात्पञ्चवेशेन सूत्रं विन्यस्य कोणतः || ३० ||

प्. १५८) भ्रामयेत्षट्पदोऽर्धेन तदधो द्यंशतः पुनः |
ईशानात्सप्तपूर्वेण सप्तवेशाद्भ्रमात्पुनः || ३१ ||

(तदधो [चिन्हान्तर्गतः पाठो मूलपुस्तके नासि] द्यंशतः पार्श्वात्सूत्रं संभ्रामयेत्ततः |
दर्पणात्प्राग्जलशांच्च ब्रह्मसूत्राहिभागतः || ३२ ||)

दण्डः क्षेत्रसमः कार्यो द्यंशेन विस्तरो रूणः |
शेषरेखा [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: शेषवेशा] विनाशेन वायोर्ध्वजश्च मारुते || ३३ ||

शिरो[ङ्: शितो; क्, ख्: पद्मं]दर्पणखण्डेन्दुर्ध्वजः पीतोऽथवा हरित् || ३४ ||

गदाः-

नाहमेकं [घ्: र्नाहमर्कं] द्विधा कृत्वा विस्तरं तद्भूतांशतः |
आद्यन्ते सम्बिका द्वाभ्यां वृत्तमेकेन पार्श्वयोः || ३५ ||

भागैकं पार्श्वयोर्लुप्त्वा मध्ये पीतं [घ्: पद्मं] सितं जलैः (ले) |
पीता गदारुणै रेखा मध्यरेखा शुकप्रभा || ३६ ||

आद्यन्ते शृङ्खला कार्या मध्यरेखा[ग्, घ्: मध्यभागा]वलम्बिनी |
कटिकाङ्घ्रिसमा वृत्ता चतस्रो रेखिकास्तथा || ३७ ||

पीतवर्णेन ताः [क्, ख्: सा; ग्: ततः] कार्या हरितेन क्वचित्सिता |
कुवेरास्त्रं भवेदेवं सोमकाष्ठास्थितं सदा || ३८ ||

प्. १५९) पद्मम्-

ब्रह्मास्त्रं [घ्: ब्रह्माण्डं] वर्तयेत्पद्मं सारकेसरकर्णिकम् |
सुश्वेतं रक्तनेम्याढ्यमीशेन्द्रान्तरसंस्थितम् || ३९ ||

सुदर्शनचक्रम्-

वेदास्रं रविभिर्भक्तं मध्यादंशाद्भ्रमाद्भवेत् |
नाभिमध्यान्ततोऽशेन [घ्: मध्यात्तु तांशेन] मेखला भ्रमतो भवेत् || ४० ||

नाभिमध्यात्पुनर्भ्रान्त्वा मेखलाबहिरग्नितः |
तद्वत्तत्परतोंऽशेन भ्रमाच्चक्रं तु वर्तुलम् || ४१ ||

नाभिमध्यान्तरे रेखां बिलुप्य परिवर्तपेत् |
अष्टदिक्ष्वारकास्त्वष्टौ क्कचिद्वा षोडशारकाः || ४२ ||

इन्दीवरदलाभा च[ख्: भासो]चक्रयुग्मासु पुष्यवत् |
चक्राधः प्रान्ततत्त्र्यं[क्, ख्: मध्यतो द्यंशा]शाद्विविस्ताराद्रसभागिकम् [ख्: मसूरी चासतोन्नता] || ४३ ||

तदधो वेदविस्तारा वृत्ताख्या तु तथोंच्छ्रयात् |
एकेनोच्चा प्रविस्तारा पट्टिका चतुरस्रिका || ४४ ||

रस भागेन [ग्: वसुभागेन] सा कार्या पार्श्वतो ॠजु वा क्रमात् [ख्: ऋतुवर्जनात्; क्, ग्, घ्: ऋतुवत्क्रमात्] |
चक्रस्यासनमेवं तु रश्मयः परितस्ततः || ४५ ||

मूर्ध्नि त्र्यंशात्समुच्छ्रायः पार्श्वयोरर्धभागतः |
भ्रमादब्जकली[ख्: करी]प्रख्या चक्रमध्ये व्यवस्थिता || ४६ ||

प्. १६०) शेषाद्वा [ख्: शेषाब्धिं; घ्: शेषाद्वीं] सिद्धिदीर्घाणि पृथुत्वांशांशवर्तनात् |
अष्टौ संख्याः प्रकर्तव्याः पार्श्वे चैवापरे तथा || ४७ ||

रश्मयोऽसृक्सितं पीठं शेषेरेखा विनाशनम् |
कृपाणपाशयोरन्तः सुदर्शनं हरेर्लिखेत् || ४८ ||

त्रिशूलादीनि शस्त्राणि सौम्यमूर्ध्नि शुभानि तु |
प्राक्शिरस्कौ [मू, अ, ग्: शिरस्थौ] गदादण्डौ स्वभागैरंशसाधनम् || ४९ ||

ईशादिविष्णुपर्यन्तं लोकेशानां स्वकायुधम् |
ज्ञेयं शूलादिचक्रान्तं तद्दिक्कान्तिबलात्मकम् || ५० ||

करणेऽन्य [क्, ख्, घ्: किनणेऽन्यत्] प्रकारेण त्रिकाख्यः [घ्: त्रिकाख्ये] पुनरन्यथा |
उक्तान्यस्त्राणि बाणाख्या (द्या) घण्टेभाद्यथ वक्ष्यते || ५१ ||

घण्टा-

अष्टधा भाजिते क्षेत्रे मध्ये पार्श्वाद्[घ्: पार्श्वौ]द्विरूर्ध्वतः |
भागार्धेन दलं कुर्याद्वृत्तास्रं बृत्तपट्टिके [क्, ख्: पक्षपट्टिके] || ५२ ||

भागार्धेन शिरः स्थूलं पक्षयोरर्धनिर्गमम् |
ग्रीवाद्वा विस्तरार्धाद्वा स्कन्धार्धांशविनिर्गमौ (मः) [मू: स्कन्धाद्द्यंशविनिर्गमैः] || ५३ ||

वृत्ताकारेण पक्षाभ्यां सार्धवेदावतारणम् |
चतुर्भागप्रविस्तारौ (रो) भागार्धपक्षयोर्युतः || ५४ ||

प्. १६१) कर्णसूत्रेण तत्कार्यं [घ्: कार्यौ] तदधोऽर्धार्धनिष्क्रमात् [घ्: तदधोऽर्धविनिष्क्रमात्] |
उच्छ्रायार्धं तु विस्तारा पट्टिकात्रितयान्विता || ५५ ||

शेषभागविनाशेन [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: विशेषेण] घण्टा ह्येवं सुरप्रिया |
पद्मस्कन्धाद्द्विभागेन कर्तव्या लक्षणान्विता || ५६ ||

हारधारावलीयुक्ता पाशलालू[क्: लोलूक]कमण्डिता |
सुस्वरा [घ्: सुस्वना] कांस्यजा श्रेष्ठा स्वदेवायुधमरतका [मू: वाद्यधरान्तरा] || ५७ ||

वाहनाः-

वेदास्रमष्टधा कृत्वा संलक्ष्य वर्तयेत्क्रमात् |
गजाश्वोऽश्वतरोष्ट्रांश्च तदारोहांस्तु त्र्यंशतः || ५८ ||

एकांशेन [घ्: एकांशोना] तदूर्ध्वे च गोगवयलुलायकाः |
भवेयुः पशवोऽप्यन्ये मृगगर्दभगण्डकाः || ५९ ||

व्युलघ्य [घ्: व्युलंध] गाव्यजश्वानस्तेनाक्षालक्षमाहिकाः [घ्: स्तुनाक्षो लक्षसाहिका] (?) |
जलोना व्याघ्रकप्युष्ट्रा लक्षादार्जनकस्तथा (?) || ६० ||

पञ्चाशोनास्तथा कार्या बभ्रुशशकमूषकाः [मू: मशक] |
षडूनाद् [घ्: षडूना ग्राह] ग्राहगोधा स्यान्नक्रमत्स्यावधौ [मू: मत्स्यावरौ; ग्: मत्स्यावकै] सदा || ६१ ||

इति लक्षणसमुच्चये वाहनायुधवर्तनं नाम नवमो विधिः || ९ ||


अथ दशमः

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि काललग्नादिनिश्चयम् |
द्वित्रुटिभ्यां लवः प्रोक्तो निषेषो द्विलवात्मकः || १ ||

दशपञ्चनिमेषैस्तु काष्ठोक्ता कालवेदिभिः |
त्रिंशत्काष्ठाः कालं विद्यात्क्षणं त्रिंशत्कलां बुधः || २ ||

क्षणैर्द्वादशभिर्ज्ञेयो मुहूर्तस्तत्त्ववेदिभिः |
ताभ्यां नाड्यथ नाडीभ्यां क्षीणाभ्यां [ख्: हीनाभ्यां] षोडशांशकैः || ३ ||

घटी चतसृभिस्ताभिः प्रहरः परिकीर्तितः |
तैरष्टभिरहोरात्रं पक्षस्तैर्दशपञ्चभिः || ४ ||

ताभ्यां मासस्तु मासाभ्यामृतुस्तैरयनं त्रिभिः |
ताभ्यां संवत्सरः प्रोक्तस्तैः शतैः पुरुषायुषः || ५ ||

नक्षत्रे यत्र तत्रापि सर्वकालं द्विपक्षयोः |
मुमुक्षोः स्थापनं शस्तं यतेः कामार्थिनो ब्रुवे [मू, अ, ग्: ध्रुवम्] || ६ ||

प्राबृषि स्थापनं सिद्धयै भवेच्छरदि योगदम् |
हेमन्ते ज्ञानदं लिङ्गं शिशिरे सर्वभूतिदम् || ७ ||

लक्ष्मीप्रदं वसन्ते च ग्रीष्मे च जयशान्तिदम् |
यतीनां सर्वकालेषु लिङ्गस्यारोपणं मतम् || ८ ||

उत्तराशां गते भानौ लिङ्गस्थापनमुत्तमम् |
दक्षिणेत्वयने[मू, अ, ग्: दक्षिणाशायने]ऽपूज्यं त्रिवर्षोर्ध्वं भयावहम् || ९ ||

प्. १६३) क्ष्मादिग्रहणविन्यासौ पदषट्कं ध्वजान्तिकम् [मू: ध्वजादिकम्] |
क्षयाय बृद्धये स्याच्च याम्ये सौम्येऽपरे रवौ || १० ||

कर्तृनृपप्रजाराष्ट्रस्थाननाममरस्य [क्, ख्: मचरस्य] च |
षट्षण्मासोत्तरांस्त्र्यब्दान्मयमतात्फलं क्रमात् || ११ ||

सङ्ग्रहे स्थापनं नेष्टं तथा वै दक्षिणेऽयने |
अभिचारो भवेत्तत्र स्थापिते दक्षिणेऽयने || १२ ||

सङ्ग्रहे स्थापिते लिङ्गे व्याधिभिः पीड्यते प्रजा |
कुमाराः संप्रपीड्यन्ते कन्यानाशश्च जायते || १३ ||

सुमहाञ्शस्त्रकोपश्च तदाराज्ञां प्रजायते |
कर्तुः क्षयः सदाशोको गृहे भवति दारुणः || १४ ||

तस्मान्न स्थापयेद्देवं सङ्ग्रहे दक्षिणायने |
शुभार्थी न प्रवर्तेत देव्या मन्त्रादिशास्त्रतः [क्, ख्: मतादि] || १५ ||

पार्थिवः पालयेद्धर्मं स्वराष्ट्रशुभकाङ्क्षकः |
तस्मात्स्थानं गुरुं [मू: स्थानगुरू] प्राप्य रक्षये [ख्: रक्षार्थं]दाभिचारिकम् || १६ ||

पक्षार्धेनं ग्रहस्थानां [मू, अ, क्, घ्: गृहे स्थाप्यं] यावद्दिनकृदुत्तरे |
स्थापनं तु प्रकर्तव्यं शिशिरादावृतुत्रये || १७ ||

स दिने सितपक्षे च स बारर्क्षबिभूषिते |
प्. १६४) सचन्द्रतारकायोगे [मू: व्यचन्द्रतारकायोगे; क्: चन्द्रतारकयोगे तु] सुलग्नकरणान्वितते || १८ ||

द्वैतदेवे [मू: द्वैते देवे] प्रतिष्ठा स्यान्मित्रे च सितपक्षके |
अद्वैते चैव कृस्णेऽपि मन्त्रमूर्ति प्रभेदतः || १९ ||

द्वैतासिद्धान्तकी रौद्री शतवर्षाणि तिष्ठति [क्: वर्षाभितिष्ठति] |
पाञ्चरात्रार्हरेत् मिश्रा [मू: पञ्चारात्रीहरेर्मिश्रा] पञ्चाशद्वर्षसंस्थितिः || २० ||

अद्वैता औरवी सातु वामदक्षिणमन्त्रजा [ख्: मन्त्रिता] |
शाताब्दोर्व्बं तु सा तिष्ठेद्वाणलिङ्गं स्वयम्भुबत् [मू: लिङ्गाश्रयं भवेत्] || २१ ||

प्रतिष्ठाशब्दसंसिद्धि प्रतिपूर्वा त्तु [मू: पूर्वाच्च] तिष्ठतेः |
बह्वर्थत्वानिपातानां संस्कारादौ प्रतिष्ठितिः [घ्: प्रतिः स्थितः] || २२ ||

अर्थस्तदयमेतस्य गीयते शाव्दिकैजनैः |
संस्कृता द्रव्यसन्मन्त्रसंस्कृतिर्या सुरग्य च || २३ ||

आसीना चै सुप्ता च यानस्थोर्ध्वान्तरिक्षगा |
प्रतिमां पञ्चभेदैस्तु प्रतिष्ठा पञ्चधोदिता [ख्, घ्: चोदिता] || २४ ||

तास्तु पक्षेसिते कार्याद्वितीयादौ तिथिष्वथ |
द्वितीयायुमति [घ्: मविः] दद्यात्तृतीया पुत्रसंपदः || २५ ||

पञ्चमी च श्रिय नित्यं सप्तमी रोगनाशनम् |
दशमी भूमिलाभं [क्, ख्: भूमिवृद्विं] च सौभाग्यं च त्रयोदशी || २६ ||

प्. १६५) नानाविधं धनं धान्यं [मू: धनं नूनं; ख्: धिय परं] पोर्णमासीतिथिः सदा |
एकर्तुशङ्करैर्नन्दा भद्रा पक्षर्षिभानुभिः || २७ ||

जया रामाहिकामैः स्याद्रिक्ता वेदग्रहेन्द्रकैः |
बाणदिक्तिथिभिः पूर्णा हीनतुल्याहिताः क्रमात् || २८ ||

एताः शुक्लेऽनुलोमाः स्युर्बहुले च विलोमतः |
वृहस्पतिर्द्विपञ्चायुर्बुद्यो जयधनानि च || २९ ||

सम्पदर्कः शुभं शुक्रश्चन्द्र शान्तिप्ररोहणे |
कर्क [घ्: कर्कि] वृषतुलाचापस्त्रीसिंहग्राहयुग्मके || ३० ||

मत्स्यघटालिमेषेषु दिनेशानां प्रधानता |
षडष्टचतुरोयामाच्चतू राशिक्रमेण तु || ३१ ||

पुष्य[ग्: यस्य]रोहिणिकाहस्तात्प्रागाषाढोत्तरा द्विजे |
पुनर्वस्वनुराधा च चित्रा ज्येष्ठा महीभुजि || ३२ ||

धनिष्ठाश्रवणा (णौ) वैश्ये युग्मभाद्रपदास्तथा |
अश्विनी रेवती शूद्रे स्वातीफल्गुनिकाद्वयम् || ३३ ||

चतुर्वर्ण्ये मघा श्रीदा मूलार्द्राभरणीमृगाः |
एते प्रवीण[मू, अ, घ्: प्रवणि]लोकानां (?) चत्वार्येवान्त्यजे तथा || ३४ ||

जयारोग्यकरस्तिष्यो रोहिणी धनवृद्धिदा |
हस्ता सिद्धिप्रदा लिङ्गे आयुर्दाषाढयुग्मकम् || ३५ ||

पुनर्वसुः सुखं दद्यादनुराधा तु सम्पदम् |
चित्रात्वर्थसुखं [ख्: त्वर्थं सुख] नित्यं ज्येष्ठा रोगविनाशकृत् || ३६ ||

प्. १६६) धनिष्ठारिक्षयं दद्याज्ज्ञानर्द्धीः श्रवणः सदा |
युग्मभाद्रप्रदा वृद्धिं बहुमित्राणि चाश्विनी || ३७ ||

रेवती पुष्टिदा नित्यं स्वाती कुर्याद्धनं बहु |
फल्गुनीद्वितयं वृद्धिं भरणी रिपुभेददा [क्, ख्, घ्: रिपुभेदम्] || ३८ ||

आर्द्रा सौभाग्यसंपत्तिं मूला (लं) च नृपसत्क्रियाम् |
मृग शान्तिप्रदो नित्यं धन्या शतभिषान्त्यजे || ३९ ||

अश्लेषा कृत्तिका चैव विशाखा च शुभप्रदा |
शस्तो जीवो नवर्द्धीषु सप्तस्थानेषु सर्वदा || ४० ||

बुधः षडद्वय[मू: षडष्ट]ष्टतुर्येषु दिक्सप्तभू (षड्)विना शिर(सि)तः |
सप्तर्तुत्रिशादिस्थः शशाङ्को बलदस्तथा || ४१ ||

रविर्दंशत्रिट्सस्थो राहुस्त्रिदशषड्गतः |
षट्त्रिस्थानगतः शस्ता[मू, अ, क्, ग्, ङ्: श्रेष्ठा]मन्दाङ्गारककेतवः || ४२ ||

शुभाः क्रूरास्व पापाश्च सर्व एकादशस्थिताः |
एषां दृष्टिर्मुनौं पूर्णा त्वार्द्धिकी ग्रहभूतयोः || ४३ ||

पादिकी रामदिक्स्थाने [मू: स्थान्ये] वस्वर्द्धौ [क्, ग्: वस्वष्टौ] पादवर्जिता |
द्वितीया संपदाख्या तु चतुर्थी क्षेमसंज्ञिता [घ्: संज्ञिका] || ४४ ||

षष्ठी च साधिका तारा त्वष्टमी मित्रनामिका |
नवमी चातिमित्रा स्यादेताः पञ्च बलप्रदाः || ४५ ||

प्रीतिः सौभाग्यमायुष्मान्सुकर्माशोभनो धृतिः |
वृद्धिः सिद्धिर्ध्रवः साध्यो वरीयाञ्छि[मू, अ, ग्: ञ्छुभ]वशुल्ककौ || ४६ ||

प्. १६७) ब्रह्मेन्द्रौच शुभश्चेति योगाः सत्संज्ञकाः शुभाः |
चव च बालवं चव कौलवं तैतिलं तथा || ४७ ||

गरं च वणिजं चैव शकुनिं च चतुष्यदम् |
नागं किंस्तुघ्नमर्थाय विष्टिहीनं तु पक्षयोः || ४८ ||

पादन्यून (ना) चतुर्नाडी [क्: पादन्यूनश्चतुर्मात्रो] भोगः स्यान्मीनमेषयोः [घ्: मेषमीनयोः] |
वृषकुम्भौ तु भुञ्जाते चतस्रः पादवर्जिताः || ४९ ||

मकरो मिथुनं पञ्च चापालिहरिकर्कटाः |
पादोनाः षट् तुलाकन्ये घटिकाः सार्धपञ्च तु || ५० ||

केसरी च वृषः कुम्भः स्थिराः स्युः सिद्धिदायकाः |
चरं धनुस्तुलामेषाः प्राग्युग्मं मीनकन्यके || ५१ ||

कर्कटो मकरौऽलिश्च प्रवज्याकार्यंनाशकाः |
स्थिरः शुभग्रहैर्दृष्टः शस्तो लग्नः शुभाश्रितः || ५२ ||

गुरुशुक्रबुधर्युक्तो लग्नो दद्यद्धानायुषा |
राज्य सौख्य धनं [ख्, घ्: बलं] पुत्रान् यशा धर्मादिकं बहु || ५३ ||

प्रथमः [मू, ग्: प्रबलः] सप्तमस्तुर्यो दशमः केन्द्र उच्यते |
गुरुशुक्रबुधास्तत्र सर्वसिद्धिप्रदायकाः || ५४ ||

त्र्येकादशचतुर्थस्था [ख्: एकादश] लग्नात्पापग्रहाः शुभाः |
अतोऽन्येऽनिष्टकार्यार्थे [मू, अ, ग्, घ्: अतोऽनिष्टककर्मार्थे] योज्यास्तिथ्यादयो बुधैः || ५५ ||

प्. १६८) सुयोगे शाश्वतोधर्मस्तारायां पुष्टिजीवितम् |
सुलग्ने च महाभोगो विषुवे चेप्सितं फलम् || ५६ ||

षडशीतिमुखे पुण्ये त्वयने च महातिथौ [घ्: महत्तिथौ] |
ॠद्धिरारोग्यमैश्वर्यं देवस्थापनतो भवेत् || ५७ ||

सन्ध्यागते कुलग्ने च प्रत्यस्तमितसुग्रहे [मू, अ, क्, घ्: सङ्ग्रहे] |
दुरॄक्षे दुर्ग्रहे [घ्: कुग्रहे] विष्टौ नक्षत्रे चैव सङ्ग्रहे || ५८ ||

दुर्निमित्ते तथोत्पाते चन्द्रसूर्योपमर्दने |
एतेषु स्थापिता देवाः क्षयदुर्भिक्षरोगदा || ५९ ||

तस्माद्दिनं परीक्ष्यादौ यज्ञोपस्करमाहरेत् |
त्रिष्वेकमेव [घ्: तिष्टेक] निष्पन्नं लिङ्गं तिष्ठति यच्चिअरम् |
भवेद्दोषकरं तस्मात्प्रा [घ्: द्रीक]वस्थापितं वरप्रदम् || ६० ||

इति लक्षणसमुच्चये ऋत्वादिदिनपरीक्षणं नाम दशमो विधिः || १० ||


अथैकादशः

ज्येष्ठलिङ्गक्रमेणैव मण्डपं कारयेत्त्रिधा |
त्रिंशद्धस्तादिभिश्चान्यो दशहान्या क्वचिन्मते || १ ||

हस्तैर्द्वादशभिश्चान्यो द्विगुणैर्मध्यमो मतः |
त्रिगुणैर्ज्येष्ठ इत्येवं [घ्: ज्येष्टमित्येवं] कारयेदन्यथापि वा || २ ||

हस्तांस्तु द्वादशारभ्य क्रमाद् द्वौद्वौ प्रवर्ध्य च |
अष्टाविंशतिपर्यन्तं विदध्यान्मण्डपान्नव || ३ ||

घनो घोषो विराजश्च काञ्चनः कामरामकौ |
सुवेशो घर्घरा दक्षो मण्डपा नामतो [घ्: नाम्मता] नव [मू: दश] || ४ ||

धाम[क्: धाम्नः सकाशाद्धामप्रमाणं सूत्रान्तरं त्यक्त्वेत्यर्थः]सूत्रान्तरं कृत्वा कुर्याद्यागस्य मण्डपम् |
प्रासादस्याग्रदेशे च नासन्नेन च दूरतः || ५ ||

वास्त्वधिदेवतामिष्ट्वा कुर्याद्धीनादिमण्डपान् |
जानुमात्रोद्धृते शल्ये प्रागीशेन्दुप्लवे कृते || ६ ||

क्षेत्रं त्रिधोभयोः कृत्वा स्तम्भान्कोणेषु योजयेत् |
वेदास्रान् वर्तुलान् वापि अवक्रान् याज्ञिकान् दृढान् || ७ ||

द्वादशैव ततो बाह्ये मध्ये [मू: बाह्यमध्ये] स्तम्भचतुष्टयम् |
तच्चूडाशल्यबन्धेन योजयेद् द्वारकद्वयम् || ८ ||

प्. १७०) शिखाङ्घ्रिकं त्रिभिः काष्ठैर्वलिकां तस्य चोपरि |
षड्भिस्तु पटलैश्छन्नं घनादि मण्डपत्रयम् || ९ ||

काञ्चनादिकमप्येवं त्रितयं किन्तु कण्ठयुक् |
अष्टभिर्मर्कटैर्युक्तं द्वारकैश्च त्रिभिर्युतम् || १० ||

ऊर्ध्वंशं [घ्: ऊर्ध्वङ्ग] बन्धनैर्बद्धं सल्लोहैः शस्तदारुभिः |
अष्टभिश्छदनैश्छन्नं सुवेशादित्रयं भवेत् || ११ ||

पक्षो[ग्: अक्षो]न्नतिः पृथत्र्यंशो द्विगुणा तच्छिखोन्नतिः |
उपजंघाष्टकी चैषां विस्तराकीदृशमुन्नताम् || १२ ||

विस्तरार्कांशमानेन भूमौ स्तम्भान्निवेशयेत् |
तेन मानेन कण्ठः स्यान्मण्डपान्तरमुच्यते || १३ ||

द्वारोच्छ्रयान्तरं त्यक्त्वा गृहलिङ्गे गृहाग्रतः |
जयाख्यो दशहस्तश्च विधातव्यो घनाकृतिः || १४ ||

महार्चायास्तुविन्यासे भवेयुर्मण्डपास्त्रयः |
सुवेशसदृशाः किन्तु स्तम्भविंशतिवर्त्तिताः [ख्, ग्, घ्: वर्धिता] || १५ ||

कण्ठद्वयसमायुक्ता [ख्: सभोक्ता वा] धारकैः पञ्चभिर्युताः |
लोहकण्टकसम्बद्धकपिभिर्जिनसयुताः || १६ ||

सुवद्धाश्च दढाश्चैव द्वादशच्छदनान्विताः [मू: द्वादशाब्जदलान्विताः] |
शतार्धहस्तो विपुलः पञ्चोने विभ्रमो [ख्: विपुरो] भवेत् || १७ ||

प्. १७१) चत्वरिंशत्करो भूतिः क्षेत्रे तत्वपदे कृते |
संयोज्याः कर्णगांस्तम्भानित्येवं मण्डपत्र्यम् || १८ ||

चतुरस्राञ्चतुर्द्वाराश्चतुस्तोरणभूषिताः |
कर्तव्या मण्डयाः सर्वे मध्ये पीठसमन्विताः || १९ ||

एकहस्तं समारभ्य यावदष्टकरं क्रमात् |
सामान्यात्सर्वपीठानि क्वचिदन्यमतेऽन्यथा || २० ||

मण्डपस्य त्रिभागेन पीठं स्याच्चतुरस्रकम् |
कूर्मं पृष्ठोन्नतं मध्ये द्वादशांशसमुच्छ्रितम् || २१ ||

त्रिचतुव्यञ्चहारं वा सप्तहारमथापि वा |
ऐष्टकं सर्वसिध्यर्थ द्वचिदुक्तं मतान्तरे || २२ ||

त्रिहारंदुर्जय चैव चतुर्हार सुभीषणम् |
पञ्चहारं विशालाक्षं सप्तहारं सुतारकम् || २३ ||

अवक्रं शल्यहीनं च मनोज्ञं लक्षणान्वितम् |
सिद्धान्ते बालुकापूर्ण पीठशययान्वितं [घ्: सव्यान्वितं] शुभम् || २४ ||

कुण्डाष्टकसमायुक्तं तान्त्रमण्डलभूषितम् |
वस्त्रैर्नानाविधैश्छन्नं मण्डपं स्तम्मसंयुतम् || २५ ||

पीठोर्ध्व च वित्तान तु कदलीबृन्द [घ्: विन्दु] शोभितम् |
लम्बपुष्पस्रजं कुर्यात्सघण्टाचामराम्वरम् || २६ ||

वरगन्घान्वितं चारु दिग्ब्रजं [मू, अ, क्, ख्, ग्, ङ्: दिग्ध्वजं] कलशाकुलम् |
पीतं रक्तं तथा कृष्णं घूम्रं श्वेत शुकप्रभम् || २७ ||

हेमाभं स्फाटिकं पीतं पुष्ठयं चेन्द्रादिकान् ध्वजान् |
नवैतान्धवला [मू: ञ्छछलान्]ञ्छान्तौ रौद्रे कृष्णान्प्रयोजयेत् || २८ ||

प्. १७२) पञ्चहस्ता ध्वजाः कार्या वैपुल्येन द्विहस्काः |
सप्तहस्ताः पताकास्तु विंशत्यङ्गुलविस्तराः || २९ ||

दण्डहस्तप्रविष्टास्तु ध्वजानां पञ्चहस्तकाः |
दशहस्ताः पताकानां पञ्चमांश [मू: पञ्चहस्त] प्रवेशिताः || ३० ||

क्वचिदन्यप्रकारेण ध्वजानां मानमिन्यते |
सप्तभिर्दशभिः कार्या विंशा याश्चकरैर्ध्वजाः || ३१ ||

कन्यसे मध्यमे ज्येष्ठे वैपुल्यात्तु द्विहस्तकाः |
द्वचिदष्टकरायामा विस्तारेण द्विहस्तकाः || ३२ ||

मध्यमास्तु तदर्धेन हीना मध्यार्धतो [घ्: मध्योर्ध्वतो] ध्वजाः |
वस्त्रैर्दृढैर्नबैर्नित्यं देवकार्येषु पूजिताः || ३३ ||

ध्वजैरथपताकाभिर्भूषयेन्मण्डपान्वहिः |
ताम्रा लौहाश्च रौप्याश्च हैमाः प्रागादितोरणाः [मू, अ, ख्, ग्: प्रसादतोरणाः] || ३४ ||

कुचन्दनं लघुं श्वेतं चन्दनामरदारुजाः |
पूर्वादिदिक्षु विन्यस्यास्तोरणा भूतये क्रमात् || ३५ ||

मधुकचूतकाश्मीरी पलाशाश्चार्थशान्तिदाः [मू, क्: चाथद्धिसदाः] |
वैकङ्कतशमीबिल्वखादिराः शत्रुनाशनाः [ख्: नाशकाः; घ्: वास्ये] || ३६ ||

न्यग्रोधश्च पलाशश्च उदुम्बरोऽथ सिध्रकः |
अश्वत्थश्चापि माधूक प्लक्षो बिल्वाष्टमः क्वचित् || ३७ ||

एतेषां तोरणान्यष्टौ पूर्वाद्यष्टास्यमण्डपे |
प्रागीशवह्निकोणिषु पूर्वास्यं त्रितयं भवेत् || ३८ ||

प्. १७३) वायव्ये नैरृते वापि [घ्: वास्ये] पश्चिमास्यं तु मण्डपे |
सौम्ये सौम्यननं कार्यं याम्ये याम्याननं मतम् || ३९ ||

शालकोटज [मू: शालकौ ध्वज] शाकोत्थाः सारलाः पुष्टि भूतिदाः |
न्यग्रोघोदुम्बराश्वत्थल्पक्षवृक्षोद्भवाः शुभाः || ४० ||

यथेष्टमेतदप्राप्तौ कार्याः प्रागादितोरणाः |
चतुरस्रास्त्वथाष्टास्रा वृत्ता वा चक्रनिर्ब्रणाः || ४१ ||

तज्जङ्घे पञ्चहस्ते च तदर्धातु ललाटकम् |
जङ्घायाश्च ललाटस्य चैकहस्तप्रवेष्टनम् [ख्: हस्तं प्रवेष्टितम्] || ४२ ||

तदूर्ध्वतस्त्रिशूलं च त्रिंशत्यङ्गलमुच्छ्रितम् |
घण्टाचामरसद्वस्त्र पुष्पस्नग्रान्ध धूपनैः || ४३ ||

संपूज्यतोरणान् वक्त्रमन्त्रेण [मू, अ, ख्: तोरणायुक्तमन्त्रेण] स्वासु दिक्षु च |
जङ्घादौ देवता न्यस्त्वा (स्य) भूमौ हस्तौ प्ररोपयेत् || ४४ ||

जङ्घासु वसवो ह्यस्या [ख्: न्यस्य] ललाटे च युगाधिपाः |
शृङ्गे द्वादशराशिस्थाः स्वे स्वे रूद्रार्कचक्रिणः || ४५ ||

आपो धरो ध्रुवञ्चेति सोमश्चैवानिलोऽनलः |
प्रत्यूषश्च प्रभासश्च एतेऽष्टौ वसवः स्मृताः || ४६ ||

कृते श्रीकण्ठनामेशौ द्वापरे शङ्करः प्रभुः |
त्रैतायुगे त्वनत्ताख्यः कलौ स्वामी सदाशिवः || ४७ ||

इन्द्रान्तकजलेन्दूर्नां दिक्षु स्वासु निवेशयेत् |
मीनादीनां च राशीनां त्रितयं त्रितयं क्रमात् || ४८ ||

प्. १७४) स्थाणुं शिवं पशोर्नाथमुग्रं शर्व त्रिलोचनम् |
ईश्वराव्यं च रुद्रं शङ्करं शम्भुज्ञकम् || ४९ ||

महेश्वरं महादेवं मीनादित्रितये [ख्: त्रितयं] क्रमात् |
विष्ण्वर्कयोः प्रथिष्ठाने विष्ण्विन्द्रदीन्प्रकल्पयेत् || ५० ||

विश्वायनमहा मूर्तिर्विकाशाख्यमहाबलाः |
पूर्वादितोरणा ध्यक्षश्चत्वारोमीऽप्रकीर्तिताः || ५१ ||

जातबीजसरावैश्च वर्धमानैः ससर्षपैः |
बहिरेवमलङ्कृत्य ततश्चाभ्यन्तरे पुनः || ५२ ||

अष्टौ घटकपाटाश्च द्वारस्थाः पल्लवान्विताः |
सुरत्नौ [मू, अ, ख्: सरत्नौ] षघिगर्भाश्च संपूर्णा गन्धवारिणाः || ५३ ||

चन्दनैश्चर्चिता, स्थाप्याः कण्ठे वस्त्रैर्विभूषिताः |
दीपाक्षतफलैर्युक्ता द्वाः पालाष्टकमन्त्रिताः [ख्: ष्टसमन्विताः] || ५४ ||

शान्तशिशिरपर्जन्या विशोकाप्यायकामृताः |
रूद्रोवीर [क्: वीत] इति ज्ञेया अष्टौ कलशदेवताः || ५५ ||

कुमुदः कुमुदाक्षश्च [मू, अ, क्, ग्, घ्: रव्यश्च] पुण्डरीकोऽथ वामनः |
पञ्चमः शङ्कु[क्, ग्: शम्भु]कर्णाख्यः सर्वनेत्रस्तथापरः || ५६ ||

सुमुखाह्न [क्, ग्: सुमुखाङ्कः] प्रसिद्धश्च तथा वै सुप्रतिष्ठितः [मू: वैद्यप्रतिष्ठितः] |
एकैकभूतकोटीभिरावृता ध्वजदेवताः || ५७ ||

प्. १७५) नन्दीशश्च महाकालो दक्षो भृङ्गी चतुर्मुखः [घ्: च दुर्मुखः] |
दारः सितासितश्चेति विज्ञेया द्वारपालकाः || ५८ ||

मण्डपस्य बहिश्चूतमालापरिवृतं मतम् |
रम्भाष्टकसमायुक्त क्षेत्रपालाष्टकन्वितम् || ५९ ||

हेतुकस्त्रिपुरघ्नश्च अग्न्याख्यश्चाग्निजिह्वकः |
कालः करालिकैकाङ्घ्रिर्भीमोऽष्टौ क्षेत्रपालकाः || ६० ||

किरातादिकथाचित्रैश्छन्नकाष्टपटैः कटैः |
बद्धद्वारत्रये तस्मिन् बाहयेत्पश्चिमाननम् || ६१ ||

अन्त्यजश्चपचादींश्च तथान्याश्रमदीक्षितान् |
प्रवेशयेन्न [मू: त्तु] तत्रैव कुर्याद्यागस्य रक्षणम् [ख्: मण्डपम्] || ६२ ||

लक्ष्य[मू, अ, क्, ग्, घ्, ङ्: लक्ष्म]स्नानादिकार्यार्थ विमलं मण्डपोत्तरे |
प्रासादस्य प्रमामेन सपीठं द्विच्छदान्वितम् [क्: द्विकरान्वितम्] || ६३ ||

प्रासादोत्तरतोर्रौद्यां दिशि वा चारुरूपिणम् |
चतुश्छदं चतुष्कोणं वीरं विमलमानतः || ६४ ||

स्नानाख्यमण्डपं रम्यं स्नानोपस्कर भूषितम् |
कोणे ध्वजवितानाड्यं कदलीचूतमण्डितम् || ६५ ||

एकतोरणमेकास्यं तन्मध्ये वेदिकां शुभाम् |
मण्डपार्धप्रताणेन चतुर्यांशसमुच्छ्रिताम् [ख्, घ्: स्वचतुर्थांशमुच्छ्रितम्] || ६६ ||

प्. १७६) ऐष्टिकीं बालुकायुक्तां सौम्यनालां द्विमेखलाम् |
कुर्वीत वाथ सामान्यं मण्डपे वेदिकाद्वयम् || ६७ ||

एकस्यां लक्षणोद्धारमन्यस्यां मज्जनक्रिया [घ्: मार्जनक्रियाम्] |
कुर्यात्तन्तध्यतः पीठं भद्राख्यं क्षीरवृक्षजम् || ६८ ||

षोडशाङ्गुसभुच्छ्रायं द्विगुणं विस्तृतं दृढम् |
विस्तारद्विगुणं दैर्घ्यं कन्यसानां सदैव तु || ६९ ||

चतुरङ्गुलवृद्धिः स्यादन्येषां तु क्रमात्क्रमात् [क्: क्रमो मतात्] |
पीठमानमिति प्रोक्तं कुटीमानमतो ब्रुवे || ७० ||

मण्डपार्धापरे भागो प्रागास्योपस्कराय च |
प्रच्छन्ना द्विच्छदा कार्या कुटिका परिरक्षिता || ७१ ||

इति लक्षणसमुच्चये मण्डपविधानं नामैकादशो विधिः || ११ ||

राष्ट्रियाभिलेखालयस्थहस्तलिखितपुस्तकानाम

अन्यतमः

वैरोचनीयः

प्रतिष्ठालक्षणसारसमुच्चयः

तस्यायम्

द्वादशाध्यायतो द्वात्रिंशाध्यायपर्यन्तः

द्वितीयो भागः

पण्डितबुद्धिसागरशर्मणोऽध्यक्षतायां
वेदाचार्यपं. दामोदरशर्मणा संपादितः
वेदान्तशास्त्रियपं. बाबुकृष्णशर्मणा

संशोधितः

राष्ट्रियाभिलेखालयतः प्राकशितः

प्रथमसंस्करणम्

अथ द्वादशः

मुष्टिमानं शतार्धे च शते वारत्निमात्रकम् |
सहस्रे त्वथ होतव्ये कुर्यात्कुण्डं करात्मकम् || १ ||

द्विहस्तमयुते तच्च लक्षहोमे चतुष्करम् |
अष्टहस्तात्मकं कुण्डं कोटिहोमेषु [मू: क्वचिद्धोमेषु] नाधिकम् || 
२ ||

पीठवद्वर्तयेत्कुण्डं स्वप्रमाणात्मगर्तकम् |
सोष्ठं समेखलं तच्च यथा [ख्: तथा] योनिविभूषितम् || ३ ||

क्षेत्रार्कांशेन तस्योष्ठं स्यात्तद्वेदर्तु भागतः |
मेखलापृथुतोच्छ्राया कुण्डाकारा तु मेखला || ४ ||

कुण्डत्र्यंशप्रविस्तारा योनिरुच्छ्रायतस्तथा |
कुण्डार्धेन तु दीर्घा स्यात्कण्ठोष्ठौ [मू, अ, घ्: कण्ठोष्ठी] 
बोधिपत्रवत् || ५ ||

मुष्ट्यादिकरपर्यन्तं कुण्डानां योनिमेखले |
प्रोक्ते चाथ ततोऽन्येषां वृद्धिर्द्व्यङ्गुलिकाक्रमात् || ६ ||

सर्वेषां तु प्रकर्तव्या मेखलैका च लाघवात् [ख्: मेघवत्] |
अथ त्रिमेखलाः कार्या युगानलयवाङ्गुलाः [क्, ख्, घ्: पराङ्गुलाः] || 
७ ||

उपर्युपरिविस्तारा द्यवङ्गुलै [क्: त्र्यङ्गुलै] काङ्गुलोन्नताः |
षड्बाणम्बुत्रिप [क्, ग्: द्वित्रि] क्षैस्तु विस्तारादङ्गुलैः क्रमात् || ८ ||

प्. २) द्विरामार्ण (ब्धी) षुषड्भिश्च बाहुल्यात्पञ्चमेखलाः |
हस्तमात्रे विधिः शेषे द्यवङ्गुलाङ्गुलवर्धनात् || ९ ||

मध्यसूत्राच्च संभ्राम्य वृत्तं द्यङ्गुलके द्विधा |
पुरो वेदाङ्गुलं तत्र पक्षसूत्रद्वयं पुनः || १० ||

ओष्ठश्चाङ्गुलतो नाभिः कण्ठश्चोष्ठसमः क्वचित् [मू: समोन्नतिः] 
|
अव्यक्तस्थापने कुण्डं वृत्तं सर्वासु दिक्षु च || ११ ||

भुक्तौ मुक्तौ तथा पुष्टौ जीर्णोद्धारे विशेषतः [मू: तथैव च] |
सदा होमे तथा शान्तौ ऐद्र [मू: एवं; क्: एकं] वारुणदिग्गतम् [ख्: 
लक्षणदिग्भवम्] || १२ ||

व्यक्तप्ररोपणे त्वैन्द्रं दिक्ष्वष्टासु युगास्रकम् |
एवं स्वदिक्षु दीक्षायां भुक्तिमुत्त्यर्थसाधने || १३ ||

व्यक्ताव्यक्तप्रतिष्ठायां वृत्तं वेदास्रकुण्डकम् |
दिग्विदिक्षु प्रयोक्तव्ये भोगमोक्षफलाप्तये || १४ ||

शत्रुदाहकरं कुण्डमाग्नेययां बोधिपत्रवत् |
शान्तौ द्वेषे [क्: शान्तोद्वेगे] क्वचिद्याम्यां खण्डचन्द्रोपमं 
मतम् || १५ ||

क्षयाय राक्षसं त्र्यस्रं षडस्रं वायवं गतौ |
पद्माभं पुष्टिकृद्याक्ष्यं क्वचिदप्यर्थसाधने [क्, ख्, ग्, घ्: 
नाशने] || १६ ||

अष्टास्रं भयकृद्रौद्रं ज्ञानमुक्तिप्रदं क्वचित् |
एवं यथेच्छया कुर्यात्कुण्डानष्टौ स्ववित्ततः || १७ ||

प्. ३) ऐशानादि[ख्: ऐशानाच्च; घ्: शेषानादि]चतुर्दिक्षु पञ्चकुण्डानि 
वक्त्रतः |
त्रोणि पूर्वापरेशाने कुण्डकं वायुदिक्स्थितम् [घ्: स्वदिक्स्थितम्] || १८ ||

वेदिकातः परित्यज्य त्रिंशदङ्गुलमन्तरम् |
मध्यमज्येष्ठयोरेतत्सप्तसप्ताङ्गुलाधिकम् || १९ ||

पालाशीं परिधिं दिक्षु न्यसेत्प्रागुत्तरास्रिकाम् |
विष्टरान् कुण्डपार्श्वे तु षट्त्रिशद्दर्भजांस्तथा || २० ||

वृत्तान्वेणीनिभा[क्, ग्: करीनिभान्]न्वापि स्रुग्वृद्ध्यै पञ्चमेषगम् 
[घ्: मेखलान्] |
षोडशाङ्गुलदैर्ध्यं तु षडेकनवदर्भजम् || २१ ||

यज्ञदारूद्भवो वह्निः सूर्यकान्तमणेस्तु यः |
द्वावेतौ भुक्तिमुक्त्यर्थौ विप्रादिगृहतोऽथवा || २२ ||

उत्कृत्य कुट्टनं कुर्याद्वज्ररेखां तथासनम् |
वागीश्वर्यार्चनं कुर्याद्वीजप्रक्षेपणादिकम् || २३ ||

संहितोक्ताग्निसंस्कारो [मू: ह्यग्निसंस्कारैः]गर्भाधानादिकं च 
यत् |
प्रोक्षणार्चनहोमश्च घृतशुद्ध्यादिपूर्ववत् || २४ ||

प्रणीतं च हृदा पूज्यं[मू: पृष्ठ]गन्धपुष्पादिभिः क्रमात् |
देवीं विसर्ज्य दिक्ष्वास्यान्विदिक्ष्वङ्गानि होमयेत् || २५ ||

स्वाहाकारं तु होमे तु पूर्णायां वौषडेव हि [मू: तु] |
सुवौषट् शान्तिके कुर्याद्वषडाप्यायने हितम् || २६ ||

प्. ४) स्वधा पितृक्रियायां तु फट्कारं क्षयकर्मणि [ग्: जयकर्मणि] |
विद्वेषे हू/ वशे ह्री/ [घ्: ही/] च जपार्चायां[ख्: र्चादौ]नमस्तथा || 
२७ ||

तेषां नामादिगा वर्णा मात्रा द्वादशभेदिताः |
मात्राभिर्भेदितो[मू: श्छेदितो]ह्येको वर्णो द्वादशधा स्थितः || २८ ||

ब्रह्मणां वाचका ह्रस्वा दीर्घाः स्युरङ्गवाचकाः |
सानुस्वरो भवेन्नेत्रमस्त्रं[ख्: मन्त्रं]विसर्गभेदितम् || २९ ||

बिन्दुना भेदिताः सर्वे दीपकेन समन्विताः |
अन्ते[ख्: अन्य]जातिसमायुक्ताः प्रयोक्तव्याश्च मन्त्रिणा || ३० ||

एवं ज्ञात्वा क्रियां कुर्याद्वर्णरूपं तदात्मकम् |
घृतं तिलान् यवान् क्षीरं व्रीहीन् भक्ष्याणि दध्यपि || ३१ ||

समिधः पायसं पुष्पं कन्दं मूलं फलं मधु |
सक्तुपिष्याकतक्रान्नं जुहुयान्नित्यकर्मणि || ३२ ||

घृतस्य कार्षिको होमः क्षीरस्य मधुनस्तथा |
शुक्तिमात्राहुतिर्दध्नः प्रसृतिः पायसस्य तु [घ्: च] ||

भक्ष्याणामक्षमात्रा स्याल्लाजानां मुष्टिसंमितम् |
मालूरं रोगनाशाय लक्ष्म्यर्थं च कुशेशयम् || ३४ ||

खण्डत्रयं च मूलानां फलानां स्वप्रमाणतः |
पंचफलानि[मू: पलानि]सूक्ष्माणि अन्नानां ग्रासखण्डतः || ३५ ||

प्. ५) प्रादेशाः समिधः सर्वाः समच्छेदास्त्वगन्विताः |
अग्रन्थ्यस्फुटितावक्राः प्लक्षवृक्षसमुद्भवाः || ३६ ||

 श्रीवृक्षः खदिरः पर्णी पलाशशम्युदुम्बराः |
वैकङ्कतो ह्यपामार्गः पिप्पलः शान्तिपुष्टिदः || ३७ ||

आकृष्टौ खदिरः शस्तः सौभाग्ये मदनाह्वयः [ख्: दमनाह्वयः] |
अनिष्टे जन्तुरोमाणि द्वेषे श्लेष्मान्तशिग्रुकौ || ३८ ||

प्रोच्चाटने यकारौ [घ्: पकारौ]च सविसर्गौ च होमयेत् |
तद्धूल्या काकपक्षं च निधने निम्बशोणितम् || ३९ ||

अर्कः पलाशगायत्रीमार्गाश्वत्थमुदुम्बराः |
शमी दूर्वा कुशा हव्या अर्कादिग्रहशान्तये || ४० ||

अग्नेः शुभाशुभं विद्याद्वर्णगन्धस्वभावतः |
पद्मरागेन्द्रनीलार्कशुद्धस्फटिकहेमवत् || ४१ ||

शुभो हरितपाण्डुस्तु वर्जनीयोऽशुभोऽनलः [घ्: नलो शुभः] |
स्निग्धः प्रदक्षिणावर्तः (शीखी सन्तर्पितः [मू: संपिण्डितः] 
शुभः || ४२ ||

मध्वाज्यक्षीरबिल्वार्कपुरग्न्धश्च शोभनः |
निर्गन्धः पाण्डरो रूक्षःकृष्णाङ्गारनिभश्च यः || ४३ ||

तथोन्मार्गप्रवृत्तश्च [घ्: तस्थो-] सधूमो वानलोऽशुभः | 
एवं ज्ञात्वाप्रकर्तव्यो [घ्: यागे-] होमस्तेनाथवा न वा || ४४ ||

अग्निकार्यविधिः प्रोक्तः सर्वकामार्थसाधकः |
प्. ६) अधिवासनदीक्षायामभिषेके तथैव च || ४५ ||

खादिरं तु स्रुबं [ख्, घ्: स्रुक्स्रुर्व] कुर्यात्स्थूलं चाङ्गुलमानतः 
|
गोपुच्छसदृशं चारु हस्तदघ्नाव्रणं दृढम् || ४६ ||

अग्रे तु त्र्यङ्गुलं वृत्तं कर्षाज्यपूर्णपुष्करम् |
तत्खातं त्र्यङ्गुलं [क्: द्व्यङ्गुलं] मध्ये सेतुर्द्वियवविस्तरः || ४७ ||

चन्दनद्वयकाश्मीरीदारूदुम्बरबोधिजाः |
आम्रीवैकङ्कती बैजी स्रुक्पालाश्यथ शैंशपी || ४८ ||

षड्त्रिंशदङ्गुला दैर्घ्यात् [मू, अ, क्, ख्, ग्: दीर्घा] तद्दण्डो 
र्विशदङ्गुलः |
षडङ्गुलपरीणाहो वेद्यष्टोन्नतिविस्तरा [क्, ग्: द्वेद्व्यष्टो-] || ४९ ||

तन्मध्ये त्र्यङ्गुलं खातं वृत्तं वेदास्रमेव वा |
मेखलाब्जाष्टपत्राढ्यं सर्पिः [क्: सन्धिः] कुडवसम्मितम् || ५० ||

चतुरङ्गुलकं पश्चात्संस्थाप्य द्व्यङ्गुलं हरेत् |
वेद्यग्रकोणयोः [घ्: वेदग्रहणयोः] कण्ठस्त्वङ्गुलैकं ततस्तयोः || 
५१ ||

वेदिकातुल्यकं मूले दैर्ध्यात्सप्ताङ्गुलाननम् |
द्व्यङ्गुलाग्रप्रमाणं च गजोष्ठसदृशं भवेत् || ५२ ||

वेद्यास्यमध्यगं[घ्: वेद्या मध्यमगं]रन्ध्रं पुष्करास्यं 
नयेत्समम् |
कनिष्ठाङ्गुलिवत्स्थूलं सर्पिनिर्गमनाय च || ५३ ||

युगाङ्गुलो घटःकार्यो [क्: लोद्यतः-] दण्डमूलसुशोभनः |
प्. ७) अङ्गुलैश्च चतुर्भिश्च दण्डाग्रे चोपवेदिका || ५४ ||

द्वयमेव सुनिष्पन्नं प्रक्षाल्योष्णाम्बुना ततः |
तौ सन्ताप्य कुशैः स्पृष्दवा मूलमध्याग्रतः क्रमात् || ५५ ||

हृदयेन समभ्यर्च्य गन्धपुष्पादिभिस्ततः |
समुन्नततनुर्दद्यात्पूर्णां वै [क्, ग्: पूर्णायां] नाभिगे घटे || ५६ 
||

एकैकतत्त्वहोमान्ते कार्या पूर्णावसानके |
तस्मिन्काले प्रदानं च गुरवे देयमादरात् || ५७ ||

इति लक्षणसमुच्चये कुण्डस्रुक्स्रुवलक्षणं नाम [वर्तनाविधिः वि० 
पु०] द्वादशो विधिः || २ ||



अथ त्रयोदशः

यजमानानुकूलेऽह्नि सम्भारे सकले कृते |
पूर्णकुम्भादिमाङ्गल्ये निमित्ते पूर्वचोचिते [चोदिते भू] || १ ||

वन्दिनो गायका [गायनाः लि० पु० पा०] विप्राः शङ्खवादित्रवादकाः 
|
मङ्गलार्थं प्रयोक्तव्याः शोभार्थं च तथा स्त्रियः || २ ||

विभवे [मू: विस्तरे] सति शैवाख्या ब्राह्मणास्तु प्रकीर्तिताः |
न चायं नियमो ह्यत्र ब्राह्मणानां परिग्रहे || ३ ||

न वेदोच्चारमात्रेण किञ्चिदत्र प्रसाध्यते |
उत्सवे मङ्गलार्थे तु सम्यग्वेदस्वनः स्मृतः || ४ ||

ज्योतिर्ज्ञानं प्रधानं स्यात्प्रतिष्ठायाः शिवागमे |
सर्वारम्भेषु तत्पूज्यं न वेदस्तत्र कारणम् || ५ ||

शूद्रो वाप्यथ वैश्यो वा ब्राह्मणो वाथ क्षत्रियः |
ज्योतिर्ज्ञानार्थतत्त्वज्ञो दैवज्ञो जायते यतः || ६ ||

न जातिः पूज्यते ह्यत्र शैवज्ञाने यथा गुरुः |
ज्ञानं संपूज्यते नित्यं न जातिस्तत्र कारणम् || ७ ||

स्वशास्त्रलक्षणोपेतं ज्योतिर्ज्ञानविशारदम् |
निपुणं सुप्रणीतं च प्रत्ययानेकदर्शकम् || ८ ||

हिताहितोपदेशज्ञमेकचित्तं जितेन्द्रियम् |
प्. ९) स्रऽवस्त्रगन्धधूपाद्यैर्दैवज्ञं संप्रपूजयेत् || ९ ||

ततः संपूजितो विद्वान्दैवज्ञो लग्नतत्परः |
घटिकाशङ्कुयोगेन प्रतिष्ठालग्नमादिशेत् || १० ||

शिवज्ञानात्परं ज्ञानं न भूतं न भविष्यति |
सर्वोपायान्वितं पुण्यं धर्मकामार्थमोक्षदम् || ११ ||

यन्नसाध्यं शिवज्ञाने तद्वेदेषु नसिद्ध्यति [मू: न तद्वेदेषु] |
यन्नसाध्यं तु वेदेंषु तत्सुसाध्यं शिवागमे || १२ ||

यन्नदृष्टं शिवज्ञाने न तद्वेदेषु दृष्यते |
लोकोपचारमात्रं स्यादुत्सवोविभवे [मू: -दुत्सवे] सति |
नचैतत्कारणं [घ्: चैतैः-] वेदैः प्रतिष्ठायाः शिवागमे || १३ || 

अज्ञानिनां प्रवोधाय श्रेयोऽर्थं[मू: ज्ञेयोज्थ/]मङ्गलाय च |
देव्यामतात्समाकृष्य लिखितं लेशतो मया || १४ ||

मृदाधैर्गोमयेनाथ भस्मनास्त्राम्बुभिः क्रमात् |
शोधयित्वा ततो लिङ्गं रथे त्वारोप्य यत्नतः || १५ ||

लक्षधारालयं [क्, घ्: लक्ष्म-] रम्यं नयेल्लिङ्गं शनैः शनैः |
आकर्षयेच्च नागाश्वैर्महिषैर्वा बृषै रथम् || १६ ||

अनिष्टोरथभङ्गादो [मू: अनिष्टे-] हब्यं घोरशतं [मू: -गतं] 
शुभम् |
अवतार्यागतं लिङ्गं स्यन्दनस्थं प्रयत्नतः || १७ ||

प्. १०) शेषे स्थानस्थिते देवे शङ्खवादित्र निस्वनैः |
अष्टाङ्गसंस्कृतं चार्घं दत्त्वा लिङ्गं प्रवेशयेत् || १८ ||

रक्षोघ्नं तिलदर्भाम्बुदध्यक्षतपयोयवैः |
हेमपात्रादिगैरेतैरर्घं दद्या दथाष्टभिः || १९ ||

कर्ता दद्यात्ततस्त्वर्घमाचार्यादिभ्य एव तु |
पादशौचं तत कृत्वा पादुके स्थापयेत्पुनः || २० ||

दद्यात्स चतुरं पीठं तत्रस्थं शिववङ्गुरुम् |
कुङ्कुमागुरुकर्पूरैर्लिम्पेत समचन्दनैः || २१ ||

सुस्रग्दामसुधूपं च चारुवस्त्रद्वयं सितम् |
मुकुटं कुण्डलं चैव हारकेयूरकङ्कणौ || २२ ||

सरत्नां मुद्रिकां दद्याद्रत्नाढ्यं कटिसूत्रकम् |
संपूज्य गुरुवे दद्यात्पञ्चधेनूश्च [क्, ख्: -धुनूः स्व] वित्ततः || २३ 
||

यतीनामध्वरे दर्भेःस्रग्दाम्ना वा विभूषयेत् |
गृहस्थानां विधौ सम्यग्वित्तशाठ्यं न कारयेत् || २४ ||

अपि मूर्तिधरान्पश्चाघनेग्दोवस्त्रभूषणैः |
प्रधानशिल्पिनं तद्वग्दन्धपुष्पैस्तथेतरान् || २५ ||

सकर्पूरं च ताम्बूलं दत्वा विज्ञापयेग्दु [मू, घ्: 
दद्याद्विज्ञापमे] रुम् |
भवत्पादप्रसादान्मे कृत्स्नं यागफलं भवेत् || २६ ||

धर्मवृद्धिर्ध्रुवा लोके आचन्द्रार्कवसुन्धरम् |
पादलग्नो वदेत्कर्ता कुरु [घ्: कुयुः] (र्वे) कर्मत्वदाज्ञया || २७ ||

प्. ११) पुनराचम्य मन्त्रज्ञो [घ्: मन्त्रेण] वस्त्रपूतेन वारिणा |
प्रक्षाल्य पाणिपादं च त्रिः पिबेदम्बु वीत्रितम् || २८ ||

संवृत्याङ्गुष्ठामूलेन [ङ्: संभृत्या] त्रिः प्रमृज्या [घ्: द्विः 
प्रसृज्य] त्ततो मुखम् |
संहिताभिस्त्रिभिः पूर्वमास्यमेवमुपस्पृशेत् || २९ ||

अङ्गुष्ठेन प्रदेशिन्या घ्राणं पश्चादनन्तरम् |
अङ्गूष्ठानामिकाभ्यां तु चक्षुःश्रोत्रे पुनः पुनः || ३० ||

कनिष्ठाङ्गुष्ठाभ्यां नाभिं हृदयं तु तलेन वै |
सर्वाभिस्तु शिरः पश्चाद्वाहू चाग्रेण संस्पृशेत् || ३१ ||

प्रागस्त्रेण त्रितालेन पुष्पं प्रक्षेपयेद् गुरुः |
यागालयं प्रविश्याथ खड्गबीजैः सुरेचितैः || ३२ ||

दिक्शुद्धिं विदधीताशु ततो मुञ्चन्ति गुह्यकाः |
भूतशुद्धिं ततः कुर्यान्मूर्त्यादिसकलीकृतम् || ३३ ||

न्यासान्ते करणेज्याश्चयथोक्तं [क्, ख्, ग्: करणाज्ञाश्च-] 
संहितान्तरे (?) |
द्वादशाङ्गुलमुत्सिक्तं सितोष्णीषविधारकः || ३४ ||

भावनाभिर्जटाभिश्च सितभस्मविधूलितः |
भवेद्यज्ञे सदाचार्यः श्रीकण्ठरूपधारकः || ३५ ||

शिवमन्त्रात्मको व्यापी शिवश्चाहं स्वयं प्रभुः |
इत्येवं निर्विकल्पेन चेतसा चिन्तयेत्सदा || ३६ ||

शिवसंस्थापने ह्येवं भैरवे भैरवात्मकम् |
प्. १२) यद्यद्रूपो भवेद्देवस्तत्तद्रूपस्तुदैशिकः [क्, ग्: -रूपोऽस्तु-] || ३७ 
||

आत्मस्थं पूजयेदीशं पश्चादर्घेषु मन्त्रवित् |
तेनार्धवारिणा प्रोक्ष्य सर्वं पुष्पफलादिकम् || ३८ ||

अस्त्रेण विकिरेब्द्रीहीन्स्थल्यादि [ञ्छल्यादि लि० पु० पा०] विध्नशान्तये |
वर्मणा सङ्गहेत्पश्चाच्चामरैर्वाथ पिच्छकैः [घ्: पिञ्जकैः] || ३९ ||

शिवकुंभं ततो न्यस्य शिवमन्त्राङ्ग [मू: मन्त्राङ्क] संयुतम् |
गन्धाम्बुफलरत्नाढ्यमोषधीवस्त्रसंयुतम् [घ्: मण्डितम्] || ४० ||

चूतपत्राक्षतास्यं च गन्धमाल्यादिपूजितम् |
ऐश्यां दिश्यस्त्रसंयुक्तं स्थापयेदम्बरोपरि || ४१ ||

धारां दद्यादविच्छिन्नामीशादीशान्तवेष्टनाम् |
विन्यस्य [घ्: न्यस्त्वा] कलशांस्तत्र तांश्च दक्षिणतोऽर्चयेत् || ४२ ||

सुवर्णरूप्यताम्रोत्थैर्मृन्मयैर्वा नृपक्रमात् |
शिवादिकलशाः कार्या द्वरस्थाः [घ्: द्वास्थार्चा] स्नापयेत्तथा || ४३ 
||

तानि न्यसेत्करीराणि पूर्वोक्तानि च सांप्रतम् |
वितानं मञ्चमांशेन [घ्: मास्येन] प्रागुक्तैर्ध्वजतोरणान् || ४४ ||

एवं कृत्वा तु संरक्ष्य लिङ्गस्थानं ततो[क्, ग्: लिङ्गं 
स्थण्डिलतो]व्रजेत् |
तत्र [मू: ततः] पूर्वं क्षिपेत्पुष्पं खड्गेन तत्र [मू: तत्त्व] 
संस्थितम् || ४५ ||

प्. १३) अस्त्रेण विकिरं कुर्यात्तोरणं [क्, ख्: सुवर्ण] पश्चिमाननैः |
इन्द्रेन्द्विशाग्रदर्भाश्व स्तृणीयादक्षतां शुचीन् || ४६ ||

सद्योजातेन मन्त्रेण दद्यात्पट्टं सतूलिकम् |
अर्घं दत्वा तु वक्त्रेण धूपं वै मध्यगेन तु || ४७ ||

हृदा प्रोत्थापयेद्देवं गुह्येन स्थापयेच्छिवम् |
अव्यक्तादीनि लिङ्गानि प्रागिन्द्वीशशिरांसि च || ४८ ||

क्रमशः श्वापये [मू: शाययेत्; ख्: साधयेत्] त्तानि तूलिकायां सदा 
गुरूः |
मन्त्रन्यासं तु तत्कुर्यात्सामान्यं [ख्: व्रतं कुर्यात्] सर्वतन्त्रगम् || 
४९ ||

ओं नमो भगवते रुद्राय हिरण्यनेत्राय [घ्: रेतसे] महात्मने शिवाय |
शिवरूपाय हा/ हौ/ [मू: हा/ हा/] नमो नमश्चेति मन्त्रयेत् | 
हिरण्यरेतोमन्त्रस्थितये [ख्, घ्: मन्त्रत्रितय] लिङ्गानाम् |
सहस्रांके शतांके [घ्: सहस्राह्वं शताख्ये] च रेखा 
उत्कीरयेत्ततः |
मणिरेखां क्रमाद्यस्य यस्य [मू: तस्य] तां तां वदाम्यहम् || ५० 
||

एकाधिकनवत्यंशमूर्ध्वतिर्यक् खगांशकैः |
त्यक्त्वैकं स्यात्सहस्रांशं [घ्: सहस्रास्रं] लिङ्गं 
विषमसूत्रकैः || ५१ ||

वृत्ते पञ्चाशदंशस्तु तिर्यग्द्वाविंशतिः क्वचित् |
ऊर्ध्वाधोंशपरित्यागात्पुनर्वृत्तिं द्विधांशतः || ५२ ||

प्. १४) मूर्ध्नि संवर्तयेत्तेषु सूत्राभ्यां छत्ररेखया |
अन्तर्लुप्त्वा सहस्राणि भवत्यन्तरितैः सदा || ५३ ||

उमेन्दुपिण्डिका नित्यं लिङ्गमीशा दिवाकरः |
सहस्राशावृतो [घ्: सहस्रास्र युतो] भानुस्तस्माद्दशशतावृतः || ५४ ||

सौरं सहस्रे चैवं [मू, अ, ग्: साहस्रिकारं; घ्: सैवैकं] 
स्याद्व्राह्मं लिङ्गशतावृतम् |
कपालाद्यैर्युतैर्भिन्ने पुण्यकृत्स महाघहृत् [क्, ग्: सुहृत्] || ५५ ||

पञ्चभागोदयं कृत्वा त्यक्त्वैकं [घ्: ऋक्षैकं] भागमूर्ध्वतः 
|
तत्त्वभागोऽर्धवंपाताद्भवेल्लिङ्गं शताधिकम् || ५६ ||

प्रतिधामसहस्राणि शतानि बास्थिरे [क्: चास्थिरे] तथाः |
चललिङ्घं गृहेऽप्येवं लिङ्गभेदादि वा पुनः [क्, ग्, घ्: पापनुत्] || ५७ 
||

मदेन्दु [ख्: महेन्दु] कुङ्कुमाक्तैस्तु सूत्रकैर्मानहेतवे |
रेखामुत्किरयेल्लिङ्गे उत्तमे च यवाष्टकम् || ५८ ||

नवमांशहृदन्येषां कुर्याद्यावत्करान्तिकम् |
तेष्वन्त्तरेऽन्तरोक्तं वानिष्ट [घ्: त्वरिष्ट] कृद्धस्तहीनके [क्, ख्, ग्: 
वस्त्रहीनके] || ५९ ||

रेखान्यासः समाख्यात [घ्: व्यासाः समाख्याताः] 
तदर्धादवटं शुभम् |
समं समतलं तच्च मनोज्ञं लक्षणान्वितम् || ६० ||

प्. १५) एवं तु या भवेद्रेखा तां प्रोत्कीर्य [क्, ख्, घ्: तामुत्कीयं] 
सुखावहाम् |
मध्यसूत्रं समं [मू: सूत्रसमं] कृत्वा ललाटादवतारयेत् || ६१ ||

त्रयंशोऽर्धे वाथवा पादे लक्षणं कण्ठतस्त्वधः |
ग्रीवास्याग्राल्ललाटा [घ्: स्याघ्रा-] च्च नैवोर्ध्वक्रमणाच्छुभम् || 
६२ ||

अलक्ष्यं लक्ष्यकार्याय ज्योतिर्लक्षणकर्म तत् [क्, ख्, ग्: लक्षणकं 
मतम्] |
सर्वालक्षणनाशाय रेखालक्षणमुच्यते || ६३ ||

सूत्राभ्यामन्तरं कुर्याज्येष्ठस्य तु ग्रहाङ्गुलैः |
अन्येषामङ्गुलैकैकं हृत्वैनं [ख्, घ्: हृत्वैकं] स्थापयेत्क्रमात् || 
६४ ||

चेता दीप्ता प्रमोपा च धात्री माया मती शिवा |
चण्डा लक्ष्मी सुमेधा च मणिरेखा दशोदिताः || ६५ ||

वसुभागीकृते रुद्रे त्यक्त्वांशत्रयमूर्ध्वतः |
पञ्चांशे लत्रणं [घ्: पञ्चासल्लक्षणं] ज्ञेयं भागैकं तस्य 
चान्तरम् [ख्: चोत्तरम्] || ६६ ||

ऊर्ध्वं सूत्रद्वयं त्यक्त्वा प्राङ्मानं पक्षसूत्रयोः |
तिर्यङ्मध्यस्थितात्सूत्रात्पक्षसूत्रावतारणम् || ६७ ||

भागद्वयान्तिकं यावत्त्यक्त्वाधोभागसङ्गमम् |
सध्यान्तरार्धकं प्रान्ते त्वन्तरं [ख्: प्रान्तं वर्तुलं] तस्य 
कारयेत् || ६८ ||

लिङ्गस्य याद्दशो मूर्धा लक्षणस्यापि तादृशः |
मामान्यान्तर [ख्: सामान्योत्तर] लिङ्गानां चेता स्यात्प्रथमोदिता || 
६९ ||

प्. १६) कार्या चेताथवा दीप्ता रेखा हस्तप्रमाणके |
त्रिभक्तेंऽशैक [क्, ख्, ग्: ऽस्रैक; घ्: -ऽग्रैक] संत्यक्ते द्व्यंशं 
रन्ध्रः षडस्रके [मू, अ, क्, घ्: रन्ध्रैः षडस्रकैः] || ७० ||

रामैर्द्वाभ्यां यवास्याभा पक्षसूत्रं तृतीयके |
दीप्राख्या लक्ष्य [घ्: लक्ष्म] रेखा च गदिता भोगमोक्षदा || ७१ ||

द्विहस्तके प्रमोदाख्या तिथिभागकृतोदये |
नवांशोऽर्धपरित्यक्ते षष्ठे भागे त्रिधा कृते || ७२ ||

मध्यसूत्रस्य मध्यं तु भ्रमणादुभयोरपि |
यवाकारेभनेत्राभा पक्षसूत्रं विना भवेत् || ७३ ||

धात्री त्रिहस्तके लिङ्गे विभक्ते [क्, ख्, घ्: त्रिभक्ते] रुद्रसंज्ञके |
त्यक्त्त्वाधो द्व्येकभागं तु द्वौ चैवाधोऽष्टधा पुनः || ७४ ||

तदूर्ध्वेकेन मूर्धा स्याद्रुणं त्यक्त्वा गुणान्तिकम् |
त्यक्त्वैकं भ्रामयेत्सूत्रं यावत्पृष्ठान्तमाश्रिते || ७५ ||

चतुष्करे भवेन्माया विकारहरभाजिते |
ऊर्ध्वं षट्क [क्: ऊर्ध्वषट्क] परित्यागाद्दिग्भागलक्षणं तथा || 
७६ ||

ऊर्ध्वं वेदांशकं [मू: वेदाङ्गकं] त्यक्त्त्वा लघुभूत्रं [क्, 
ख्: लम्बसूत्रं] ततो भवेत् |
अधो भागद्वयं मुक्त्वा सङ्गमः पृष्ठतस्तयोः || ७७ ||

मती [ख्: सती] पञ्चकरे लिङ्गे शिवांशे तिथिभाजिते |
अग्रे मुनिपरित्यक्ते लक्षणं स्यात्फणिस्थिते || ७८ ||

प्. १७) तत्त्र्यंशे चोर्ध्वतस्त्यक्ते लम्बनं त्र्यंशतो भवेत् |
त्र्यंशयो [क्, ग्: द्व्यशयोः] स्त्यक्तयोश्चाधः पृष्ठतः सूत्रसङ्गतिः 
|| ७९ ||

एड्ढस्तके शिवा तत्र षोडशांशं भवेद्धरः |
षडंशादूर्ध्वतस्त्यक्त्त्वा ककुद्भागे च लक्षणम् || ८० ||

त्रिभागात्पञ्चभागान्तं भामयेत्पक्षसूत्रके |
आघो विहाय [मू: विधाय] भागौ द्वौ मेलकं स्यात्तयोः सदा || ८१ ||

सप्तहस्तात्मके लिङ्गे चण्डाख्या लक्षणं भवेत् |
पूजाभागे विकारांशे रेखाधः सप्तवर्जिते || ८२ ||

तुर्यांशा [ख्: तुल्यांशा] लम्बनं चाधो द्व्यंशो वाधः परित्यजेत् 
|
यस्योत्तरे [क्, ग्: यस्यान्तरे] ऽब्जिकाकारा सङ्गति पृष्ठमध्यतः || ८३ ||

कराष्टदघ्नके लिङ्गे पूर्ववद्भागकल्पिते |
लक्ष्मीसंज्ञा मता रेखा लम्बनं [क्: लक्षणं] गुणभागतः || ८४ 
||

एदमेव सुमेधाख्या लक्षणं नवहस्तके |
द्विभागे लम्बनं [मू, अ, ग्: लक्षणं] तस्य सङ्गस्त्वेकांशवर्जनात् 
|| ८५ ||

न योज्या लम्बरेखार्धे विष्ण्वंशे कस्यचिन्मतम् |
पक्षसूत्रे परं कार्यं तदधो लम्बनं हरेत् || ८६ ||

क्वचिज्ज्ञानक्रियाशक्ती व्यापिन्यौ सकलाकलौ |
तस्मात्स्याद्विष्णुसम्पर्कः पक्षसूत्रेऽव [ख्: सूत्रे च] लम्बने || ८७ ||

प्. १८) एतासामिष्यते मूर्धा छत्रशीर्षगजेक्षणम् |
छत्राभं कुक्कुटाण्डे तु बालेन्द्वाभे यवोपमम् || ८८ ||

दक्षाण्डं त्रपुषाभे तु त्रपुषं चन्द्रमस्तके |
यशो राज्यं धनं पुत्रं सौभाग्यं जीवितं क्रमात् || ८९ ||

दद्युर्गजेक्षणादीनि षडेतानि शिरांस्यथ |
एतद्वाणमतं प्रोक्तं लक्षणं सार्वलिङ्गिकम् || ९० ||

क्वचिद्रुद्ररतिर्भङ्क्त्त्वा भान्वंशाल्लक्षणं [घ्: साधांशा] 
भवेत् |
नव वैकैक [मू, अ, ग्: न चैवैकैक] 
सन्त्यागादर्धात्पादोर्ध्वलम्बनम् || ९१ ||

अश्वत्थपत्रवद्रूपं वर्तयेग्दुह्यलक्षणम् |
प्रणालस्यार्धविस्तारात्पीठावटकलेन्दु वा || ९२ ||

द्वे यूके पञ्चलिक्षाश्च रेखयोरन्तरं भवेत् |
रेखापृथुत्वं साङ्घ्री तु द्वे लिक्षे मूर्धजे तथा || ९३ ||

एकाङ्गुलादिलिङ्गानां लोहजानां क्वचिन्मते |
वृद्धिरेखा तथा स्थानं मर्मकं चादिवर्जितम् || ९४ ||

स्थानवृद्ध्या भवेत्तेषां लक्षणं पूर्ववद्यथा |
सूक्ष्माणामपि लिङ्गानां त्रिराशिकृतलक्षणम् || ९५ ||

शुभकृन्मर्मसन्त्यागादन्यथा कृतदोषदम् |
दिगीशानांतु लिङ्गानां स्वकामफलसाधने || ९६ ||

निजायुधसमाकारां मणिरेखां विलेखयेत् |
शूलं वज्रं च शक्तिं च तिक्ष्णाग्रं कम्बुकं तथा || ९७ ||

प्. १९) दण्डाब्जासिसुसंज्ञाभं [मू: स्वसंज्ञातं; ग्: स्वय 
ज्ञातं] वृत्तं पाशं ध्वजं गदाम् [मू, अ, घ्: तथा] |
लिङ्घवद्वर्तयेद्रेखां हेमसूच्या त्वनन्तरम् || ९८ ||

उत्तराभिमुखो भूत्वा ज्येष्ठस्यैव त्रिमाषया |
द्विमाषया ततोऽन्यस्य कन्यसस्यैकमाषया || ९९ ||

उत्कीरयेयुरस्त्रेण शिल्पिजो गुर्वनुज्ञया |
स्निग्धा समा च गम्भीरा ऋज्वी सर्वार्थदा भवेत् || १०० ||

स्थूला वक्रा कृशा भिन्ना रूक्षायुरर्थनाशनी |
शस्त्रमामन्त्र्य शस्त्रेण विलिखेद्दक्षिणेन तु || १०१ ||

पूरयेन्मधुसर्पिभ्यां स्वनेत्रेण विचक्षणः |
अव्यक्तानां स्थिराणां च ब्रह्मरेखाविधिस्त्वयम् [घ्: विधिः स्वयम्] 
|| १०२ ||

ऐशाने [नेशाने लि० पु० पा०] बाणलिङ्गे च रत्नजानां चलात्मके |
सर्वमेव शिरस्थत्वमीशानस्य हि लक्षणम् || १०३ ||

पूर्वमन्त्रेण [ख्: मण्डल] संसिद्धं बाणलिङ्गस्य लक्षणम् |
स्वकान्तिमणिरत्नोत्थलक्ष्म वा धातुजे [क्, ख्: लक्ष्मे वा पात्रजे] क्वचित् || 
१०४ ||

चलानां च स्थिराणां च व्यक्तानां नेत्रसंस्कृतिः [मू: 
मन्त्रसंस्कृति] |
अङ्गुलाद्येकैकशः [क्, ख्, घ्: द्येककेशः] स्याद्यूका हस्तवृद्धितः || 
१०५ ||

रेखापृष्ठार्धगर्तेऽर्चाद्वौ [ग्: गर्तांद्वा] नेत्रोन्मीलनं क्वचित् |
प्. २०) सौम्याभया प्रदात्री च वीरा हृष्टा प्रबोधिका || १०६ ||

हास्या कारुणिका काम योगस्था दिव्यदृष्टयः |
क्रूरा क्रुद्धा कराला च भीषणा विकृताद्भुता || १०७ ||

ऊर्ध्वाधोग्रसिनी भीता घोरादीनां तु दृष्टयः |
नेत्रत्रिभागमध्ये तु तारकाख्यं प्रकीर्तितम् || १०८ ||

तारातृतीयभागेन ज्योतिरासां प्रकल्पयेत् |
नोर्ध्वं नाधो नतिर्यग्वा न न्युनाधिकविभ्रमा || १०९ ||

न बिन्दुशकला [घ्: कलशाः] रूक्षा दृष्टिस्याच्छुभदायिति |
सौम्या द्वादश [ख्: ष्टादश] वृद्ध्यर्थं स्निग्धरेखासुदृष्टयः  
|| ११० ||

वृत्ताक्षा राक्षसाद्याश्च तेषां क्रूरादिदृष्टयः |
लक्षणोद्घरणे दद्याद्घेनुं च गुरवे सदा |
ज्ञात्वैवं [ख्: कृत्वैवं] विधिना सम्यक् ततस्तान्यधिवासयेत् [क्, ग्, घ्: 
स्नानाधिवासनम्] || १११ ||

वसतेरधिपूर्वस्य भावे ल्युट् [घ्: घ्ञ्] प्रत्यये कृते |
अधिवासन इत्येष [क्, ग्: इत्येवं; घ्: वासधिघोह्येष] प्रयोगः सिद्धिमेति 
च || ११२ ||

गूर्वादिसहितो वासो रात्रौ नियमपूर्वकः |
एतस्यार्थौ [घ्: एतस्यार्थो] निपातानामनेकार्थतया मतः || ११३ ||

अस्त्रेणाभ्यक्षणं कृत्वा तृतीयेनाभिमन्त्रयेत् |
नरेणार्घं [नवेनार्वं] प्रदद्याच्च पाद्यं चाजातकेन तु || ११४ ||

प्. २१) वासो लिङ्गाय गुह्येन अजातेन विलेपनम् |
पञ्चमेन स्रजं दद्याद्धूपं वै दक्षिणेन तु || ११५ ||

पुरूकुन्दुरूलोहैश्च सर्जचन्दनवानरैः |
श्रीवाससरलाभ्यां च खण्डधूपैश्च धूपयेत् || ११६ ||

हृदा देयं पवित्रं तु प्रदीपं मध्यमेन तु |
नैवेद्यानि तृतीयेन अनुक्तं हृदयेन तु || ११७ ||

छादयेद्वस्त्रयुग्मेन गुह्यमन्त्रेण दैशिकः |
मूर्ध्नि निद्राघटः स्थाप्यो रुद्रजप्तः सुपूजितः || ११८ ||

कपिला बन्धयेत्पञ्च अरोगाःसुपयस्विनीः |
चतुर्द्वारेषु चेशाने तत्क्षीरेण चरुं श्रपेत् || ११९ ||

चरुं प्राश्य स्वपेत्तत्र विहिते दन्तधावने |
गुरूमूर्तिधरैःकर्तासहितः कुशसंस्तरे || १२० ||

सुस्वप्ने सिद्धिरन्यत्र जुहुयान्मध्यगं गुरुः |
द्वितीयेऽह्नि कृतस्नानः कर्या पत्न्यन्वितो व्रती || १२१ ||

गुरुः समूर्तिपैः स्नातो वस्त्राभरणभूषितः |
कृतमङ्गलनिर्घोषैर्देवस्नानादिकं चरेत् || १२२ ||

इति लक्षणसमुच्चये लक्षणोद्धारविधिकथनं नाम त्रयोदशो विधिः 
|| १३ ||


अथ चतुर्दशः

शिवः सर्वगतः सूक्ष्मः स्वयमुत्कर्षतेऽखिलम् |
स्फुटमाचार्यरूपेण मन्त्रशत्त्या [ग्: मन्त्रेण स] चराचरम् || १ ||

सर्वेषामपि वर्णनामवतीर्णः कलेश्वरात् [क्, ग्: वरात्] |
अनुग्रहाय लोकानां गुरुत्वं स्याच्छिवेच्छया || २ ||

अयुतैर्द्विजवेदशैः समयी तत्समो भवेत् [ख्: माचरेत्] |
तदयुतैञ्च पुत्राह्व [ख्: पत्राङ्क] स्तैस्तावद्भिञ्च साधकः || ३ ||

दशभिस्तु सहस्रैस्तैराचार्यः शिवशासने |
तेभ्यो दानार्चनैर्भक्त्या [घ्: भूकत्वा] फलं स्याद्वासुकेर्म [क्, ग्: 
वाद्यकर्म; ख्: वास्तुकर्म] तात् || ४ ||

सकलीकरणां कृत्वा देवे [मू: वेदे; क्, ख्: देहे] ह्यर्घादिकं च यत् |
ततञ्चाभ्युक्षणं लिङ्गे अर्घपूष्पाकिधूपनैः || ५ ||

तैलेनाभ्यङ्गयेल्लिङ्गं दूर्वाकाण्डशतेन च |
गुह्मेन [ख्: शुद्धेन] स्वयमाचार्यः पञ्चात्कर्ता कुलैः सह [घ्: 
कुलेन च] || ६ ||

तत्कालमङ्गलं गीतं गायन्त्यो ऽविधवाः शुभाः |
दद्यात्तासां गुडं धान्यं पर्यटं [घ्: पर्व्पटं] लवणं 
क्वचित् || ७ ||

ततस्त्वविधवा चाष्टौ सर्बलक्षणसंयुताः |
सव्यापसव्यसूत्रेण संस्पृशेयुः कुशेन वा || ८ ||

प्. २३) स्वपयन्ति [क्, घ्: स्नपयन्ति] पुनस्तास्तु निर्मत्स्यन्ति पुनः पुनः |
विधिना स्नपनं [ग्: अपयन्ति] पञ्चादाचरेद्दैशिकः स्वयम् || ९ ||

मृत्सागोमयगोमुत्रभस्मदुग्धैर्यथाक्रमम् |
पञ्चगव्येन दघ्ना वा मधुना पञ्चवल्कलैः || १० ||

अष्टसप्तार्कनागांशैर [ख्: नागाङ्कैः] ग्निसप्तविकारकैः |
नखाग्नि [ख्: नवाग्नि] पञ्चभिः स्नानं पलाशै [ख्: पलार्धे] 
रेकहस्तके || ११ ||

नानाफलैरथाष्टाभिः पुष्पाणां च शतेन च |
स्नापयेद्गुह्यमन्त्रेण रुद्रैर्वा हृदयेन वा || १२ ||

यवगोधूमजैञ्चूर्णैर्बिल्वचूर्णैस्तथापरैः |
उद्वर्त्य स्नापयेत्पञ्चात्स्वच्छेन गन्धवारिणा || १३ ||

सर्वौषधिपलेनापि रत्नतोयेन शक्तितः |
तथा काञ्चनतोयेन गोशृङ्गसलिलेन च || १४ ||

धान्योदकेन चेच्छातस्ततो गन्धोदकेन च |
सितवस्त्रेण देवेशं परिमृज्य [मू, अ: परित्यज्य] सुगन्धिना || १५ ||

एतल्लिङ्गेऽन्यदर्चासु स्नानं स्याद्भास्करे मते |
स्वैः स्वैर्मन्त्रैर्हरादीनां मिश्राणमपि सर्वदा || १६ ||

जलेन पञ्चगव्येन पञ्चभिर्मधुरैस्तथा |
मृत्कषायौषधीभिश्च धाग्र्या तीर्थधुनीजलैः || १७ ||

प्. २४) सागरोदकरत्नाम्बुगन्धपुष्पफलोदकैः |
महास्नानेन दिक्स्नानैः स्नाप्यं षोडशभिः क्रमात् || १८ ||

अस्त्राद्भिर्धूलिर्सशुद्द्यै प्रथमं स्नापयेच्छिवम् |
क्षीरं गोस्ताम्रवर्णाया ईशेन भागपञ्चकम् || १९ ||

शुक्लाया दधि च ग्राह्यं चतुर्भागं नरेण च |
कपिलाया घृतं गोश्च अघोरेणाग्निभागिकम् || २० ||

गोमूत्रं नीलवर्णया गुह्येन द्वयभागकम् |
कृष्णया गोमयं खस्थमजेन सर्वदा [मू: सम्पदा] शुचि || २१ ||

मध्येन्द्रयमयक्षाम्बुदिक्स्थे ताम्रादिपात्रगे [मू: पात्रतः] |
शिवेनैकत्त्वमालोड्य पञ्चभिर्वाथ कापिलम् || २२ ||

कुशाम्बुनार्धभागं च सादाख्येनाभिमन्त्रितम् |
एभिस्तु पंचभिर्युक्तैः स्नानमर्चादिशोधनम् || २३ ||

पयोदधिघृतं क्षौद्रं खण्डैः स्यात्पञ्च माधुरम् |
ईशानवक्त्रघोराह्वगुह्याजाताख्यमन्त्रितैः [घ्: -कैः] || २४ ||

वल्मीकगिरिगङ्गादितीरजेभह्रदोद्धृताः |
वृषशृङ्गसमुत्खाताः पवकाश्रयसम्भवाः || २५ ||

नृपद्वाराचतुर्मार्गमृत्साभिश्च विशुद्द्यति |
अजेन क्षालनात्पृथ्वीक्रमतस्तु कलावता || २६ ||

बकुलोदुम्बराशोकवटबोधित्वचां जलैः |
कवोष्णैस्तु तृतीयेन स्नानं टङ्कक्षतापहम् || २७ ||

प्. २५) ऋद्धिवृद्धिसहा [महा भू० पा०] सिंहीकन्याच्छिन्ना बहुप्रजा |
निदिग्धिका बलामूलैः स्नानं गुह्येन दोषहृत् || २८ ||

त्वक्पत्रमुस्तनागाह्वतोयग्रन्थ्यादिभिः [-प्रज्ञादिभिः] सह |
धात्र्या स्नानान्महीत्यक्ते [घ्: व्यक्ते] सद्योजातेन शुद्ध्यति || २९ ||

सुगन्धिशालिपिष्टेन गायत्र्या मन्त्रितेन च |
समुद्वर्त्य महादेवं तीर्थोत्थैः स्नापयेज्जलैः || ३० ||

अजागन्धिप्रयागश्च [ख्: प्रयोगाच्च] केदारं भैरवं तथा |
पुष्करं नैमिषारण्यं तीर्थं च वरूणं तथा || ३१ ||

एतत्तीर्थाम्बुसुस्नानान्नरेण त्वग्वि [ग्: देशत्वयि] शुद्ध्यति |
जाह्नवी यमुना कौशी सरयू शोणनर्मदा || ३२ ||

कावेरी गण्डकी सिन्धु [मू: चैव] स्त्रिस्रोता चन्द्रभागिका |
सप्तगोदावरीत्येताः पुण्यनद्यो महाजलैः || ३३ ||

स्नानात्पुनन्ति चर्चानां विश्वेशं [घ्: विष्णवंशं] गुह्यमन्त्रतः 
|
क्षारक्षीरदधिस्नेहेक्षुरसोदसुरोदकाः || ३४ ||

स्वादुगर्भोदकाश्चेति ज्ञेयास्त्वष्टौ च सागराः |
एतेषामम्बुभिः स्नाययं स्पर्शशुद्ध्यै [मू: स्नानात्स्पर्शशुद्धो] 
नरेण तु || ३५ ||

पुष्परागं च वैदूर्यं वज्रं चैव समौक्तिकम् |
स्फाटिकं पद्यरागं च राजावर्तःसुविद्रुमम् || ३६ ||

प्. २६) निलं मरकतं चैव कर्केतनं सुटिट्टिभम् [घ्: टिटिभम्] |
एतद्रत्नोदकैः स्नानं महाभूतिकरं परम् || ३७ ||

अघोरमन्त्रपूतैस्तु लिङ्गरुपविशोधकम् |
कर्पूरागुरुकस्तूरीकाश्मरीचन्दनादिकैः || ३८ ||

जातीलवङ्गकर्कोलै श्चतुर्जातसुगन्धिकैः |
स्नापयेद्गन्धतोयेन अजातेनाभिमन्त्रितम् || ३९ ||

गन्धदोषविनाशाय धरा [ख्: परा] ब्रम्हविशुद्धये |
पुण्डरीकाब्जमालूरनीलरक्तोत्पलार्कजम् [घ्: -कम्] || ४० ||

मालतीतगराशोकहेमचच्पकमल्लिकाः |
सहकाराश्वमारं च पुन्नागबकुलानि च || ४१ ||

कर्णिकारोड्रकह्लारं कुन्दं कुमुदयूथिका |
पाटलाद्रोणनेपाली [क्, ख्: रेमाली] कुशकिंशुकसिंहिकाः || ४२ ||

कदम्बं चातिमुक्तं च कुटजं नागपुष्पकम् |
मृदुकुन्दाब्जपत्री [क्, ख्: मुचुकुन्दा-] च वृषर्षिबुकपुष्पकम् || ४३ ||

एभिरन्यैः पवित्रैश्च स्नानं शब्दविशुद्धिकृत् |
बिलाम्रमोचनारङ्ग पनसं नालिकेरकम् || ४४ ||

कक्को (ङ्को) लामलकं द्राक्षा जातीफलपरुपकम् |
दाडिमोदुम्बरं जम्बू कर्जू/रं [घ्: वेक्षुरं] तालबिम्बकम् [मू: 
बिल्वकम्] || ४५ ||

प्. २७) प्राचीनामलकं पीलु कपित्थं बकुलं तथा |
वदरीबीजपूरं च कव [क्, घ्: कर] मर्दं सतिन्दुकम् || ४६ ||

पूगादिकं यथालाभमीशानाघोरमन्त्रितम् |
फलस्नानमिदं पुप्यं कर्तुरिच्छाफलप्रदम् || ४७ ||

तोयेक्ष्वाम्ररसैर्वापि ब्रीह्याद्यैः पञ्चभिः सह |
तिलगोधुमसुग्दादि यवधान्यप्रियङ्गुभिः || ४८ ||

पूर्वोक्तमृत्तिकागन्धं कुसुमौषधिसंयुतम् |
पञ्चब्रह्मोद्भवैर्मन्त्रैर्महास्नानं शुभप्रदम् || ४९ ||

कदम्बपल्लवास्येन कुम्भेनेन्द्रं नरान्वितम् |
सशाल्मलेन चाग्नेयं हृन्मन्त्रै स्नानमुत्तमन् || ५० ||

जम्बूपत्रवटा याम्यं स्नानं चाघोरमन्त्रतः |
साशोकेन तु रक्षोजं शिखमन्त्रान्वितं वरम् || ५१ ||

आप्यं [मू: स्नाप्य] बोधिदलास्येन स्नानं चाजातमन्त्रितम् |
चूतास्येन तु वायव्यं स्नानं वर्मसमन्वितम् || ५२ ||

सौम्यं वटच्छदास्येन स्नानं वामाभिमन्त्रितम् |
सभस्मबिल्वपत्रास्यस्नानमैशं शिरोऽन्वितन् || ५३ ||

नागपत्राननस्नानमा [घ्: स्नानं सा] नन्तं नेत्रमण्डितम् |
ब्रह्मपत्रवता ब्राह्मं सकुशेन समन्वितम् || ५४ ||

भेरीशङ्खरवैस्तूर्यैः काहलाध्वनिभिः कलैः |
वरस्त्रीमङ्गलोद्गीतैः स्नापयेद्वृषभध्वजम् || ५५ ||

प्. २८) ततो निर्मत्स्य (२) चास्त्रेण हृदा वाच [क्: त्वाच] मयेच्छिवम् |
अर्घं दत्त्वा तु वक्त्रेण वस्त्रेणाकर्षयेज्जलम् || ५६ ||

यथा शिवे तथैवार्के विष्ण्वादौ च समाचरेत् |
स्नानादि स्वैस्वकैर्मन्त्रैञ्चतुर्मृत्स्नास्प्विहाधिकाः || ५७ ||

कुशमूलोद्भवक्रोडपद्यगोष्ठमृदस्त्विमाः |
नाने पूर्वोक्तमृत्स्नाञ्च शस्ता द्वादशविष्णुभिः || ५८ ||

द्वात्रिंशत्षोडशाष्टभिः कृम्भै स्नात्यं नवादिभिः [क्: 
नरादिभिः] |
चलार्चासु प्रयत्नेन स्थावरे द्वीगुणं क्रमात् || ५९ ||

नैवेद्यं तैलपात्रं च स्नानवस्त्रं शलाकिकम् |
दत्त्वा तु शिल्पिनामर्चाभिमन्त्र्य ततोऽर्चयेत् || ६० ||

एवं पक्वमृदादीनां लिङ्गानां द्रव्यपञ्चकम् |
चित्रादिलेप्य [क्: -लेख्य] पुस्तानां दर्पणस्नानमिष्यते || ६१ ||

इति लक्षणसमुच्चये त्रिधालिङ्गम्नानं नाम चतुर्दशोविधिः                 
|| १४ ||


अथ पञ्चदशः

लोहादिधातु [मू, ग्, घ्: ऋतु] लिङ्गानि प्रत्येकं भौतिकानि तु |
शब्दात्स्पर्शाच्च रूपाच्च रसाद्गन्धाच्च वै क्रमात् || १ ||

स्वबीजोद्भावनोद्घातैरेकादि क्रमपञ्चकैः |
विशोध्य खादिभूतानि ततो मूर्तिं तु कारयेत् || २ ||

न्यसेद्वर्णात्मकान्नुद्रान्नव्यक्तादि [ग्: -क्तानि] त्रिरूपके |
पञ्चब्रह्म ततोऽङ्गानि कलाः सर्वाः शिवस्य च || ३ ||

ततो वस्त्रं च गन्धं च पुष्पं धूपं च दीपकम् |
नैवेद्यं पूर्ववद्दद्याद्रोचनां मूर्धमन्त्रिताम् || ४ ||

अञ्जनं नैत्रमन्त्रेण दर्पणं पुरुषेण तु |
छत्रमीशानदेवेन चामरं नरमन्त्रतः [घ्: मन्त्रितम्] || ५ ||

एवमिष्ट्वा महादेवं मण्डपं संप्रविश्य च |
बालुका विकिरेत्पीठे तृणकेशादिवर्जिताः || ६ ||

अनन्त पूजयेत्पीठे हृदा च ध्यानपूर्वकम् |
प्रागग्रांस्तृणुयाद्दर्भानजातेनोत्तराग्रकान् || ७ ||

तदूर्ध्वं विन्यसेन्खद्वां हेमरत्नविभूषिताम् |
धर्मादिचरणाञ्छम्भोश्तथाधर्मादिगात्रकान् || ८ ||

प्. ३०) तच्छादने तु तूल्यब्जं चिन्त्यं [ख्: शिल्प] वामादिकेसरम् |
विद्येश्वरदलं तत्र मण्डल [ख्: मण्डपं] त्रयकर्णिकम् || ९ ||

इडायां जलसंस्थायामुत्थाप्येशं रथं नयेत् |
सुनिमित्तैः शुभैर्वाद्यैर्मङ्गलैः स्तुतिवाचकैः || १० ||

वितानचामरच्छत्रैर्विधृतैः शोभनैर्ध्वजैः |
अग्रे भृङ्गारधाराश्च मुच्छद्भिर्गुरुभिश्तथा || ११ ||

आप्यद्वारप्रवेशश्च यागस्थानं महेश्वरम् |
तल्पे प्राक्शिरसं निद्राकुम्भं तच्छीर्षके न्यसेत् || १२ ||

शतजप्तमधोरेण ततो देवं प्रपूजयेत् |
थाणुश्च नीलकण्ठश्च महादेवः शिवस्तथा || १३ ||

रुद्रश्च शङ्करश्चैव नीललोहितसंज्ञकः |
ईशानो धनदो भीमस्त्र्यम्बकः पार्वतीपतिः || १४ ||

द्वादशैतेऽत्र [मू, अ, क्, ग्: तु] संपूज्य मार्गादौ योगनायकाः |
दीपैर्गन्धैश्च पुष्पैश्च धूपैश्चैव यथाक्रमम् || १५ ||

नैवेद्यैर्विविधैः पुण्यैः [घ्: पुष्पैः] पायसाद्यैस्तु खाघकैः |
लोपिका [क्: कायिका] न्पूरिकान्पूपा [घ्: पूपै] 
न्मण्डलकान्मोदकान्दधि || १६ ||

लड्डूकान्बटकान्फेनान् गुडक्षीरं गुडौदनम् |
पर्पटं [मू: पर्यटं] घृतपूरं च खण्डवर्तिसितौदनम् || १७ ||

प्. ३१) नानाभक्ष्याणि दिव्यानि फलानि विविधानि च |
खड्गोत्तमस्तथा मन्त्री [घ्: शस्त्री] वागु [ग्: बाण] ल्योपस्करं 
शुभम् (?) || १८ ||

ताम्बूलं च सकर्पूरं सहकारसमन्वितम् |
सहरुं [ख्: सफलं] स्थितिपात्रं च मधुपात्रं पतद्ग्रहम् [क्: 
तद्गुहम्; ग्: द्रहम्] || १९ ||

शङ्खमुण्डि [क्: वशु; ख्, घ्: वुण्डं] स्तथा शुक्तिं 
मञ्चिकोपरिसंस्थितम् |
यदनुक्तमिहद्रव्यं पेषण्यादि [ख्: प्रवेश्यादि; घ्: पेशिन्यादि] च 
यद्गृहे || २० ||

तत्प्रदद्यादशाठ्येत घोरमन्त्रेण यत्नतः |
ततः शीर्षोन्नते पुण्ये गेड्डुके [क्: गण्डुके] च सुशोभने || २१ ||

शयिर्तु स्था [ख्: स्वा] पयेल्लिङ्गं पिण्डिकासहितं प्रभुम् |
अभ्यज्य मधुसर्पिभ्यां दद्यात्सिद्धार्थकान्बहून् || २२ ||

दक्षिणां मूर्तिमाश्रित्य विन्यसेन्मन्त्रनायकम् |
दुकूलै रक्तवस्त्रैर्वा देवं संछाद्य रक्षयेत् || २३ ||

महापाशुपतास्त्रेण ततो मूर्तिधरान्यजेत् |
द्वात्रिंशत्षोडशाष्टौ च नृपादीनां यथाक्रमम् || २४ ||

साधकास्तु विनाचार्यै पुत्रकाः साधकैर्विना |
समयी पुत्रकाभावे सर्वाभावे स्वंयं गुरुः || २५ ||

विद्येश्वररान् गनेशांश्चर्लकेशान् भैरवेश्वरान् |
विद्येशान् मुक्तिकामान् भूक्त्यर्थं च गणेश्वरान् || २६ ||

प् ३२) साधनार्थे तु लोकेशानद्वैते भैरवेश्वरान् |
मूर्तिशत्त्यन्विताश्चैस्त्वेता मूर्त्यधिदेवता षजेत् || २७ ||

क्ष्मावह्नियजमानार्कयविन्दवोऽथखम् |
मूर्तयस्तु समाख्याता मूर्तिशानवच्मि सांप्रतम् || २८ ||

शर्वः पशुपतिश्चोग्रो रुद्रो भवस्तथैवच |
ईशानो देवदेवश्च [मू: स्तु] भीमो मूर्त्यधिदेवताः || २९ ||

धारीका दीप्तिरत्युग्रा [मू: मत्युग्रा] ज्योत्स्ना चेता बलोत्कटा |
धात्री विभ्वी च विख्याताः समासान्मूर्तिशक्तयः || ३० ||

अनन्तीशश्च सूक्ष्मश्च शिवोत्तमैकलोचनः |
एकरुद्रस्त्रिमूर्तिश्च श्रीकण्ठश्च [मू, अ, ग्: श्रीखण्दश्च] 
शिखण्डकः || ३१ ||

उमा चण्डी गणाध्यक्षो महाकालोऽथ नन्दिकः |
भृङ्गीशश्च वृषश्चैव सण्मुखान्ता गणेश्वराः || ३२ ||

असिताङ्ग रूरुश्चण्डः क्रोघ उन्मत्तकस्मतथा |
कपाली भीषणश्चेव संहारो भैरवेश्वराः || ३३ ||

इतरेषां क्वचिच्छस्त्रे चतुर्द्वैकक्रमान्मताः |
चत्वारोऽजातकाद्याख्या विष्णरुद्रौ तथेश्वरः || ३४ ||

विमलोऽथ विशालश्च सारस्वतो महामुखः |
लेलिवासुर [क्: हाम्बर] शास्ता च फण्याशी [मू, अ, ग्: फययाशी] 
कुण्डदेवताः || ३५ ||

ब्राह्म्याद्या मातरो लोके इन्द्राद्या लोकपालकाः |
प्. ३३) प्रसिद्धाः सर्वशास्त्रेषु शास्त्रेऽस्मिन्पूर्वचोदिताः [घ्: चिताः] || 
३६ ||

दैवज्ञं ब्राह्मणं चेष्ट्वा प्रविशेद्यागमण्डपम् |
आहृत्य सर्वसम्भारमाचार्यो मन्त्रविग्रहः || ३७ ||

शिवं प्रणम्य विज्ञाप्य ब्रह्माङ्गकृतविग्रहः |
दिक्षु विदिक्षु संस्थाप्य मूर्तिमान्सुजितेन्द्रियान् || ३८ ||

प्राङ्मुखोदङ्मुखान्सम्यक्कुण्डस्थानेषु वै ततः |
प्रागाद्यनुक्रमेणैव मन्त्रमेतान्प्रवाचयेत् || ३९ ||

पलैः षष्ट्युत्तमे लिङ्गे मध्याद्यर्धार्धवर्जनात् |
होमपात्रं तथा ह्यर्घं दशन्यूनं नृपक्रमात् || ४० ||

सौवर्णं राजतं वापि ताम्रजं वाप्यसंभवात् |
आज्यपूर्णं तथा पात्रमैकैकस्य प्रदापयेत् || ४१ ||

विष्टराण्यर्घपात्राणि समिद्दर्भेन्धनानि [घ्: नादि] च |
गन्धपुष्पोपहारांश्व स्रुक्स्रुवौ लक्षणान्वितौ || ४२ ||

पृथङ्निवेदयेत्तेषां मूर्तिपानां विचक्षणः |
सिताम्बरधराः सर्वे सितचन्दनचर्चिताः || ४३ ||

सितमाल्यान्विता [ख्: चिता] हृष्टाः स्वमूर्तिगतमानसाः |
तानिष्ट्वा स्वर्णवस्त्राद्यैस्ततस्तांस्तु समादिशेत् || ४४ ||

जपेत्पाशुपतं प्राग्वै अघोरास्त्रं च दक्षिणे |
खादकं पश्चिमे चैव खुरि [घ्: खरि] कास्त्रं तथोत्तरे || ४५ ||

प्. ३४) स्वासनस्था जितद्वन्द्वाः सर्वसंभारसंयुताः |
शास्त्रसद्भावकर्मज्ञाः कुण्डसंस्कारपूर्वकम् || ४६ ||

एकतन्त्रोद्भवैर्मन्त्रैर्जनयेयुः [मू, अ, क्: -मन्त्रो-] शिवानलम् |
एवं तु मूर्तिपाः सर्वे कृत्वा स्थण्डिलतर्पणम् || ४७ ||

दद्युः पूर्णाहुतिः पञ्चात्स्थापकेन समन्विताः |
स्थापकश्च शिरोदेशे पूर्वसम्भारसंभृतः ||  ४८ ||

सितोष्णीष धरो मौनी सितवस्त्रानुलेपनः |
एकचित्तो जितक्रोधः श्रद्दधानो जितेन्द्रियः || ४९ ||

कुण्डसंस्कारपूर्वं तु [क्, ग्: संपूर्णं] शिवाग्निं जनयेत्सुधीः |
जनिते तर्पिते वह्नौ दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः || ५० ||

सन्तर्प्यासनवक्त्राङ्गं [ख्: वज्राङ्गं] मन्त्रग्रामशेषतः |
तिर्यगूर्ध्वागमोत्थैर्वा प्रागुक्तविधिमन्त्रतः || ५१ ||

सिद्धिमुक्तिप्रदा मन्त्रा गुप्त्युक्ताः सर्वकर्मणि |
धातुः शब्दनिषेधार्थं स्यान्मत्रिगुप्तभाषणे || ५२ ||

मौनयुक्तः सदा मन्त्रं जपेत्तद्ध्यानसंयुतः |
न्यासने होमकार्ये तु उपांश्चादि च दैशिकः || ५३ ||

मूर्तिपैरस्त्रजापैश्च विना [मू, ग्: सदा] संस्थापिते हरे |
सविघ्नो जायते यागस्तस्मान्मूर्तिधरान्यजेत् [घ्: न्यसेत्] || ५४ ||

त्रयोरक्षणहेत्वर्थं रञ्जनार्थमधीमताम् |
प्. ३५) क्रूरशब्दनिषेधार्थं मङ्गलार्थं सदैव तु || ५५ ||

वेदशास्त्रार्थतत्वज्ञान्मृदुपाठाञ्जितेन्द्रियान् |
स्वशास्त्रलक्षणोपेतान्ब्राह्मणान्सुसमाहितान् || ५६ ||

संपूज्य गन्धपुष्पाद्यैः कुर्यात्तान्स्वस्तिवाचकान् |
चतुर्दिक्षुबहिः पश्चादाचार्यस्तान्निवेशयेत् [सन्नि-] || ५७ ||

बह्वचान्प्राग्दिशि स्थाप्य याम्ये चाथर्वणांस्तथा |
पश्चिमे वाजसनेयांश्छन्दोगानुत्तरेण तु || ५८ ||

स्वदिक्षु स्थापयित्वा तान्देव्या मतानुसारतः |
समादिश्य ततो विप्रान्नद्युक्तान्द्वा प्रदर्शनात् || ५९ ||

श्रीसूक्तं पावमानीं च नासदाशीं च वाजिकम् [क्: नम्] |
वृषाकपिं च मैत्रं च बह्वृचः पश्चिमे जपेत् || ६० ||

देवब्रतं च पुंसाम ज्येष्टसाम रथन्तरम् |
भारुण्डानि च सामानि वामदेवं तथैव च || ६१ ||

उत्तरां दिशमास्थाय छन्दोगस्तु जपेत्सदा |
रुद्रं पुरुषसूक्तं च श्लोकाध्यायं च शुक्रियम् || ६२ ||

ब्राह्मणान्मित्रमैत्रं च अध्युर्युः पूर्वतो जपेत् |
अथर्वाङ्गिरसं [घ्: ग्रथर्वशिरसं] चैव स्कन्द [मू: स्कन्ध] 
सूक्तं तथैव च || ६३ ||

क्षुरिकं [क्, ख्: खुरिकं] नीलरुद्रं च गर्भोपनिषदादिकम् |
प्. ३६) कालीं करालिकं रुद्रं याम्ये चाथर्वणो जपेत् [नायमस्काकं 
द्वारपालनिवेशनक्रमः सूक्तपाठक्रमश्च क्रमोऽयं 
मतान्तरविषयकमिति] || ६४ ||

लिङ्गोद्भवं तदङ्गानि पवित्रं गणपाठकम् |
स्तोत्रमन्त्रविदश्चान्ये जपेयु[ख्, घ्: पठेयु]र्दक्षिणे सदा || ६५ ||

ततश्चार्घं तु दत्वा वै आलभेत गुरूः शिवम् |
पदाख्यं ब्रह्मणा चापि [मू: णो वापि] स्वकलाद्यक्षरान्वितैः [क्, 
ख्, घ्: पिण्डैर्वा स्वकलान्वितैः] || ६६ ||

न्यस्य [न्यास्त्वा, लि० पु० पा०] ध्यायेत्ततो मन्त्री [ख्: मन्त्रं] 
जीवभूतं नवात्मकम् |
ज्वलदग्निसमाकारं विस्फुरन्तं समन्ततः || ६७ ||

पुर्यष्टकसमायुक्तं सदैव मन्त्रनायकम् |
सर्वं शुद्ध्यति तेनैव जगस्थावरजङ्गमम् || ६८ ||

अधः शक्तिरनन्ताख्य कालाग्निर्नरकास्ततः [मू: नवकाः-] |
अविची रौरवश्चैव महारौरव एव च || ६९ ||

रसातलं च पातालं महातलं गभस्तिकम् |
नितलाह्वं वराह्वं च आभासाख्यं च सप्तमम् || ७० ||

भूर्लोकश्च भुवः स्वश्च महर्लोको जनस्तपः |
सत्यमूर्ध्वक्रमा ह्येते [ख्, घ्: देते] ब्रह्मा विष्णुस्ततो [घ्: तथा] 
हरः || ७१ ||

द्विसप्तभुवनान्यन्तर्दिग्रुद्रशतसंयुतम् |
ब्रह्माण्डं [ग्: ब्रह्मान्तं] चण्डरूपं स्याच्चतुरास्योऽधिदैवतम् 
|| ७२ ||

प्. ३७) शतकोट्युछ्रयं मानात्तत्सर्म योजनैः पृथु |
उर्वितत्त्वं समाख्यातं जलादिद्विगुणं [ख्: दिग्गुणं] क्रमात् || ७३ ||

क्ष्माम्बुतेजोमरुत्खानि गन्धश्च रसरूपकौ |
स्पर्शःशब्दश्च पञ्चैव तन्मात्राणि यथाक्रमम् || ७४ ||

नासाजिह्वाक्षिचर्माणि श्रोत्रबुद्धीन्द्रियाणि च |
गुदं गुह्यं कराङ्घी च सवाक्क [मू, अ, घ्: सर्वान्] र्मेन्द्रियाणि च || 
७५ ||

मनोबुद्धिरहङ्कारः सत्वादि च गुणत्रयम् |
पुमान् रागश्च विद्या च नियतिश्च कुलान्तकः [मू: कलान्तकः] || ७६ ||

माया चैव तथाविद्याधीश्वराख्यः सदाशिवः [क्: स्तथा शिवः] |
शक्तिश्चेभ्यः परस्ताच्च शिवाख्यः परमोऽव्ययः || ७७ ||

शिक्तिस्थो विश्वबन्धुश्च [घ्: बन्धश्च] मन्त्रैः शुद्धः [मू: 
सिद्धः] शिवं व्रजेत् |
पञ्चभूतं च तन्मात्रं बुद्धिः कर्मेन्द्रियणि च || ७८ ||

मनोबुद्धिरहङ्कारः प्रकृतिर्गुणसंयुता |
चतुर्विंशतितत्त्वानि प्रकृतिर्वामकर्णगाः || ७९ ||

त्वक्संस्थः पुरुषः प्रोक्तो रागाख्यः स्नायुजालके |
([असौ चापचिह्नान्तर्गतः पाठः ख. पुस्तके नास्ति] मांसेऽविद्या 
समाख्याता नियतिर्हृदये स्थिता || ८० ||

कलाकोषेऽस्रके [घ्: कोपे-] कालो माया प्राणेष्ववस्थिता |
विद्या चोष्ठस्थिता [घ्: गता] नित्यमीश्वरो बिन्दुसंस्थितः || ८१ ||)

प्. ३८) नादे सदाशिवो ज्ञेयः शक्तिस्था इन्धिकादयः |
पञ्चविंशच्च तत्त्वानि पिण्डीकायां स्थितानि तु || ८२ ||

विद्याराजेन शुद्ध्यन्ति तदूर्ध्वे निष्कलः शिवः |
मन्त्रभूतं शिवं तत्र विन्यसेत्सिद्धिमुक्तये || ८३ ||

त्रितत्त्वमात्मतत्त्वाद्यं वेदास्राद्यमजादिके |
न्यस्य तु भावयेद्व्याप्तिं शिवरूपं च यत्परम् || ८४ ||

धरादिपुरुषं यावद्विद्यान्तां च धरादिकम् [मू: वनादिकम्; ख्, 
घ्: रागाविकम्; क्: धनादिकम्] |
ईश्वरादिशिवान्तं च त्रितयं [ख्: त्रितत्वं] होमयेत्क्वचित् || ८५ ||

हुतेऽघोरे सहस्रे वा ब्रह्मांशं च सेवयेद्गुरुः |
शिवकुम्भाम्बुना तद्वत्तदूर्ध्वे च हरेस्तनुम् || ८६ ||

तदूर्ध्वे च हुनेद्रुद्रं सिक्त्वा दर्भैः स्पृशेत्क्रमात् |
पञ्चब्रह्म च दिग्धव्य[दिग्वाच्य, मू० पा०]मेकादिशतपञ्चकम् || ८७ 
||

अङ्गानि दशमांशेन होमयेत्तत्कलाः क्रमात् |
वर्णरुद्रादिविद्येशांल्लोकेशान् गणनायकान् || ८८ ||

हेमेनाप्यायनं कृत्वा श्रपयेत्पूर्ववच्चरुम् |
([चापचिह्नान्तर्गतोऽयं पाठः मू, ग्, घ्, पुस्तकेषु नास्ति] सुस्विन्नं 
नापि दग्धं च शैवैर्मन्त्रैः प्रसाधितम् || ८९ ||

शिवकुम्भे तथा देवे दत्त्वाथ जुहुयाच्चरुम् |
पूर्णाहुतिं शिवेनातो यागस्य परिपूर्तये || ९० ||

प्. ३९) कर्तृगृहीतजप्याच्च पूर्णां दद्यात्तु दैशिकः |
तस्मिन्काले गुरौ दानं दद्याद्वित्तानुसारतः [घ्: नुरूपतः] || ९१ ||

गोर्हेमखुरशृङ्गिण्याः शतं वार्धं तदर्धकम् |
दक्षिणार्धेन [घ्: णेन्द्रेण] हस्तेन पुनर्होमं प्रदापयेत् || ९२ ||

ततः संपूर्णतां याति बहुरूपशते हुते |
प्रायश्चित्ते तथा विघ्ने महास्त्रं होमयेत्ततः || ९३ ||

इति कृत्वा विधिं सम्यक्ततो देवं प्रबोधयेत् |
रात्रौ महोत्सवः कार्यः शङ्खभेर्यादिनिस्वनैः || ९४ ||

गायनैर्नर्तकैः शिष्टैर्नन्दिधोषैः सुमङ्गलैः |
नयेत्तां शर्वरीं सर्वां यतिस्तोत्ररवैः शुभैः || ९५ ||

एक [ख्: एवं] त्रिपञ्चरात्रं वा सप्ताहं वाधिवासनम् [ख्: वापि 
वासरम्] |
सुशोभितं रथं कृत्वा वस्त्रध्वजवितानकैः || ९६ ||

चामरैर्हेमदण्डैश्च छत्रै रौक्माब्जदण्डिभिः [मू: दण्डभिः] |
अन्नाद्यैः पूरितं सर्वै रथमारोपयेच्छिवम् || ९७ ||

यजेत्तूर्यनिनादेन दीपदर्पणसंयुतैः |
पद्माङ्कैः [घ्: पद्माकैः] कलशैः शुभ्रैर्गीतैः पाठैरनेकशः 
|| ९८ ||

वेष्टयेन्नगरं वापि पुरं वा धाम वा शनैः |
रथं स्थाप्य वलिं दद्याद् गुह्यकेभ्यो मुहुर्मुहुः || ९९ ||

प्. ४०) गच्छेल्लिङ्गपुरः कर्ता सगोत्रो दैशिकाग्रतः |
प्रसादाग्रे च संस्थाप्य लिङ्गस्यार्थं प्रदापयेत् || १०० ||

होमयेद्वास्तुनाथांश्च तत्त्व [मू: तद्वत्] संस्थितमानसः |
प्रागुक्तलक्षणं तत्र पश्चात्कूर्मशिलां न्यसेत् || १०१ ||

इति लक्षणसमुच्चयेऽधिवासनं नाम पञ्चदशो विधिः || १५ ||



अथ षोडशः

प्रासादं प्रोक्षयेत्सर्वमस्त्रजप्तेन वारिणा |
तद्गर्भं सूत्रयेत्पश्चान्मध्यस्थान यथाप्नुयात् || १ ||

गर्भकर्णायतं सूत्रं कृत्वा भागचतुष्टयम् |
तदेकांशप्रमाणेन मध्ये कूर्मशिलास्थितिः || २ ||

न मध्ये स्थापयेल्लिङ्गं नैव मध्यं परित्यजेत् |
मध्यस्थं हन्ति कर्तारं ब्रह्मवेधा नसंशयः || ३ ||

तस्मादोशं समाश्रित्य तत्थितिः सूत्रमानतः |
द्वारंतु सप्तधा कृत्वा मध्येकांशं रथं [क्, ख्: रसं] पुनः || 
४ ||

सौम्ये द्वौ दक्षिणे द्व्यशं [ग्: त्वंशं] त्यक्त्वा तत्सूत्रमानतः 
[ख्: न्तसूत्रसंस्थितिः] |
प्रत्यक्षं मन्त्रसान्निध्यमाचन्द्रार्कं प्रपूज्य च [ख्, घ्: ते] || ५ ||

सुभिक्षं क्षेममारोग्यं विजयं राष्ट्रवर्धनम् |
सर्वसत्व [ख्: सन्धि] शुभं कुर्यादीशदिक्संस्थितः शिवः || ६ ||

नृपाणां तु हितं प्राच्यामाग्नेययामग्निजीविनाम् |
ध्वजानां ? राक्षसाशायां वायव्यां नृत्यगीतिनाम् || ७ ||

कौवेर्यां गोद्विजादीनां कारुकाणां विदिक्षु च |
ऐशानीमाश्रितं सौख्यं यजमानः कुलैः सह || ८ ||

प्. ४२) मध्ये तु म्रियते कर्ता न च मध्यात्प्रचालयेत् |
मध्यात्प्रचालितं लिङ्गं भवेद्दोषावहं यतः [पहं] || ९ ||

कौवेर्यामाश्रिते लिङ्गे कर्तृदुःखं द्विजव्यथा |
ऐन्द्र्यां तु म्रियते राजा क्षत्रियाणां व्यथा भवेत् || १० ||

याम्यायां च विशां पीडा वारुण्यां शुद्रजन्मनाम् |
तपस्विनामथैशान्यां नैर्-ऋत्यां राष्ट्रविभ्रमः || ११ ||

आग्नेययामग्नितः पीडा वायव्यां तस्कराद्भयम् |
यथा प्रवेशयेल्लिङ्गं तत्फलं यत्तदुच्यते || १२ ||

प्रविष्टे चाष्टमे भागे ब्रह्मभागस्य भूतले |
शान्तिश्रेयस्करं लिङ्गं कर्तृस्थापकशिल्पिनाम् || १३ ||

लिङ्गस्य निश्चिता पूजा तथा पादप्रवेशने |
त्रिभागस्य प्रवेशे तु मोदन्ते सर्वदेहिनः || १४ ||

पञ्चभागप्रवेशे तु कर्तृस्थापकशिल्पिनाम् |
प्रजा चार्धप्रवेशे तु वर्धन्ते सचतुष्पदाः || १५ ||

समस्तब्रह्मभागस्य प्रवेशे स्थापकादयः |
कर्ता च बन्धुभिः सार्धं प्राप्नुवन्ति महत्सुखम् || १६ ||

ततो [मू: तथा] निवेशयेल्लिङ्गं सुनिर्विघ्नं [ख्: सनीविष्टं] यथा 
भवेत् |
चालिते तु महद्दुःखं खं स्फुटिते द्रव्यसंक्षयः || १७ ||

वक्रे तु हीयते पूजा भ्रान्ते तु कलहो रुजा (?) |
सशब्दे राष्ट्रभङ्गः स्यात्प्रणते व्याधिसम्भवः || १८ ||

प्. ४३) विशीर्णे सर्वनाशः स्यात्कम्पिते राष्ट्रविभ्रमः |
एषां तु सम्भवं ज्ञात्वा दोषाणां [मू, अ, क्, ख्, ग्: शेषाणां]  
मूर्तिपैः सह || १९ ||

विज्ञाप्येशं तु सन्तर्प्थ स्थण्डिले दैशिकोत्तमः |
शतमष्टोत्तरं हुत्वा एकैकस्य तु सम्भवे || २० ||

अघोरेण शिवेनान्ते पूर्णां दत्वा ततः शुभम् |
स्थाप्यमानं यदा लिङ्गं स्थितं वा मध्यतः शुभम् || २१ ||

द्वारं [मू: द्वाः] समं त्रिभागोनं [क्, ख्: त्रिभागेन] मध्यतो 
लिङ्गमुच्छ्रयम् |
ज्येष्ठादीनां तु वेश्मानां देहलीसमसूत्रतः || २२ ||

ज्ञात्वैवमाद्यशक्त्या तु कूर्माख्या पूर्वनिर्मिता |
रसकूर्मान्विता योज्या तदूर्ध्वे चापराशिला || २३ ||

ब्रह्मशिलाप्रमाणेन खातकं पूर्वशोधितम् |
इष्ट्वा राजशिलां तत्र शक्तिमन्त्रेण विन्यसेत् || २४ ||

अनन्ताख्यापराशक्तिर्विज्ञाप्यसनधारिणी |
शिवाज्ञया त्वया देवि स्थातव्यमिहसर्वदा || २५ ||

व्याप्तिर्ध्यानाश्रयो भूत्वा समत्वं सर्वगं परम् |
सावष्टम्भं स्थिराध्वानं [मू: ध्यानं] लिङ्गं सञ्चिन्त्य 
विन्यसेत् || २६ ||

ओं व्यापिनि नमोऽनन्ते शाश्वते सुस्थिरे ध्रुवे |
अमले [ख्: अचरे; घ्: अमरे] सकलाधारे ह्री/ ल/ ह्री/ तिष्ठ चाम्ब हे [मू: 
चासुरे] || २७ ||

इति [इत्ययं पाठः लिखितपुस्तकेषु नास्ति] ब्रह्मशिलारोपणमन्त्रः |

प्. ४४) उदङ्मुखोऽस्रमन्त्रेण प्रोक्षयेच्छिववारिणा |
श्वभ्रप्रच्छादनं वस्रं कृत्वा [क्, ख्: हृत्वा] श्वभ्रं विशोधयेत् 
|| २८ ||

दर्भैरूल्लिख्य संप्रोक्ष्य शिवेन शिववारिणा |
विलिप्य चन्दनेनादौ धूपयित्वा शिलातलम् || २९ ||

सहिरण्येन हस्तेन न्यसेद्रत्नान्यथेच्छया |
स्वदिगीशेन मन्त्रेण हृदा वा प्रणवेन वा || ३० ||

पञ्चवक्त्रेण वा न्यस्य विद्येश्वरेण वा क्वचित् |
गव्यपायससंमिश्रगुग्गुलुद्रव [घ्: द्रव्य] लेपिताः || ३१ ||

रत्नाधाराः पुरा कार्या रत्नादिस्थापनं ततः |
मते मतेऽन्यथा ज्ञात्वा स्वेक्छया वा न्यसेद्गुरुः || ३२ ||

वज्रमौक्तिकवैदूर्यशङ्खस्फटिकपुष्पकम् |
इन्द्रनीलंच सुनीलं पूर्वादिक्रमतो न्यसेत् || ३३ ||

विद्रुमं मौक्तिकालाभे राजावर्तं च विन्यसेत् |
वैदूर्यस्याप्यलाभे तु नीलं वा पद्मरागकम् || ३४ ||

वज्रं सूर्याङ्ककं नीलं महानीलं सुमौक्तिकम् |
पुष्पकं पद्मरागं च वैदूर्यं प्राग्दिशादितः || ३५ ||

सुनीलस्य यदालाभस्तदा मरकर्त न्यसेत् |
अप्राप्तौ पद्मरागस्य [क्, ख्, घ्: पुष्परागस्य] सौगन्धिकं 
मतान्तरान् || ३६ ||

हेमताम्रमयोरङ्ग [घ्: वङ्ग] तातारं घोषसीसकम् |
निरुप्यैतानि विन्यसे [घ्: सन्न्यसे] दिन्द्रादीशान्तगोचरात् || ३७ ||

प्. ४५) हरितालं शिलां चैव अञ्जनं [घ्: अञ्चनं] चाभ्रकं तथा |
काशीवमथ सिन्दूरं माक्षिकं गैरिकं न्यसेत् || ३८ ||

गन्धकं चाञ्जनाभावे सिन्दूरस्यथा [क्, ख्: स्य च] पारदम् |
सौराष्ट्री माथिकालाभे गैरिकस्य तु रोचनाम् || ३९ ||

तालं शिलां च कासीसं माक्षिकं सूत्रकं न्यसेत् |
सौवर्णं गैरिकं गन्धं भृङ्गं [मू: भृङ्ग अभ्रकमित्यर्थः] 
पूर्वादिकं क्वचित् || ४० ||

ब्रीहिगोधूमहव्यांश्च माषमूद्गयवांस्तथा |
नीवाराश्चापि श्यामाकान्पूर्णद्यांश्च निवेशयेत् || ४१ ||

गोधूमाश्च यवाश्चैव तिलमुद्गौलिकाः क्रमात् |
स्यामाकान्सर्षपां [मू: माषकां] श्चैव ब्रीहींश्चापि तथा 
[मू: ततो] न्यसेत् || ४२ ||

माषान् ब्रीयेरभावेन मुद्गस्य चणकान्न्यसेत् |
सिधार्थं च विना कर्ङ्गुश्यामाका भावतः कपिम् [कपि 
स्तृणधान्यविशेषः] || ४३ ||

चन्दनं चन्दनं रक्तं लधूक [लघुकं = अगुरुः] चाञ्जनं 
न्यसेत् |
उशीरं विष्णुसंज्ञं च सहां च लक्षणं क्वचित् || ४४ ||

सहां च विष्णुनामां च लोहितं चन्दनं लधु |
चन्दनं सारि वाकुण्ठ [मू: कुम्भ] मुशीरं शङ्खपुष्पिकाम् || ४५ 
||

सद्योजातादिभिर्मन्त्रैः रत्नलोहानि धातुकान् |
बीजानि चौषधीरष्टौ कुम्भयित्वा न्यसेन्क्रमात् || ४६ ||

प्. ४६) रसेन्द्रो मध्यतो देयः सर्वैरेतैः समन्वितः |
द्रव्याधिके महादोषो गुञ्जामाधैः करक्रमात् || ४७ ||

रत्नादी [ग्: वसादी] नांमसंपूर्णा ? ससूत्रं चादिपञ्चकम् |
न्यसेद्वज्रं तथा [घ्: तदा] हेम तालं तवान् सहां क्रमात् || ४८ ||

दरदं पारदाभावे वज्राभावे तु काञ्चनम् |
हेमाभावे न्यसेत्तारं गैरिर्क तालकं विना || ४९ ||

यवाभावे तिलान्दद्या [ख्: श्रेष्ठा] ल्लाज्जकं सहां विना |
न्यसेत्सर्वं गुरुस्वेकं रसेन्द्रं वाप्यसम्भवे || ५० ||

कूर्मक्ष्मां मेरुमुक्षाणं पद्मं वा लक्षणान्वितम् |
एषामेकतमं मध्ये न्यसेन्ब्रह्मशिलावटे || ५१ ||

शिलाश्चभ्रचतुः षष्ठिभागात् कर्णावटं पृथु |
निम्नव्यासार्धतस्तस्य दलेष्वष्टसु [मू: दलावेष्टं स्व] मध्यतः || 
५२ ||

हेमं ताम्रं च तारं च कूर्मं प्राग्लक्षणान्वितम् |
हैमीं वा रुप्यजी पृथ्वी मेरुं सौरर्णजं सदा || ५३ ||

वृषभं तारजं हैमं ताम्रं वा लक्षणैर्युतम् |
पद्ममष्टायसं न्यस्य हैमं तारजमेव वा || ५४ ||

हस्तमात्रस्य लिङ्गस्य कूर्माद्यमंश [क्: माष] मानकम् |
शेषाणां क्रमवृद्धीनां बाणमतान्नवान्तिकम् [ख्: -न्यवा-] || ५५ 
||

प्. ४७) मृत्तिकां पर्वताग्रोत्थां सरितो वा तटोद्भवाम् |
रजतं च यवांश्चैव कूर्मेण सह विन्यसेत् || ५६ ||

समं द्वारेक्षणं शस्तं [घ्: शास्त्रं] राष्ट्रे राज्यजया [ख्: 
भया] वहम् |
तत्र संस्थापिते लिङ्गे यजमानः प्रवर्धते || ५७ ||

काञ्चनं सर्वबीजानि पृथिव्या सह विन्यसेत् |
तस्यां व्यवस्थिते रुद्रे प्रजा नित्यं प्रमोदते || ५८ ||

मधुकं चाक्षतं चैव त्वञ्जनं [मू, अ, ग्: पुञ्चनं] मेरुणा 
सह |
श्रीकामस्तु न्यसेन्मध्ये देव [ख्: देश] वृद्ध्यर्थमेव वा || ५९ ||

गोधूमकं चणं [ख्: गोधूमं काञ्चनं] सर्पिर्द्वूर्वां 
गोरोचनां तथा |
गोशृङ्गमृत्तिकां चैव वृषेण सह विन्यसेत् || ६० ||

महोक्षं विन्यसेन्मध्ये द्वारादिक्संमुखं समम् |
तत्र प्ररोपिते [मू, अ, ग्, ङ्: प्रबोधिते] देवे चातुर्वर्ण्यं च वर्धते [ख्: 
नन्दते] || ६१ ||

हाटकं कृशरांश्चापि पद्मेन सह विन्यसेत् |
तस्मिन्व्यवस्थिते नाथे श्रीवृद्धिश्चैव सम्पदः [ख्: ञ्चिरसंपदः] || 
६२ ||

अथवा पद्मरागं तु काञ्चनं पारदान्वितम् |
द्रव्याणामप्यलाभे तु तेषामेकतमं न्यसेत् || ६३ ||

रत्नन्यासो मयाख्यातः संप्राप्यः प्राप्तितो यथा |
एवं द्रव्याणि सर्वाणि विविधं [मू: निविडं] सन्निवेश्य च || ६४ ||

प्. ४८) रसेन गुग्गुलोः पञ्चात्संस्कृतेन विलेययेय |
शिलासमानि रन्ध्राणि कृत्वा नेत्रं तथोपरि || ६५ ||

वर्मणास्त्रेण संरक्ष्य दिगीशेभ्यो बलिं क्षिपेत् |
समाचम्य कृतन्यासो जुहुयादसिना शतम् || ६६ ||

शिलासूत्रच्युतिश्छिद्रे निषेधाय शिवेन वा |
वास्तोस्पतिं ततो हुत्वा पीठं श्वभ्रं निरूपयेत् || ६७ ||

क्षीरदारुकृतं लिङ्गं पीठश्वभ्रे नियोजयेत् |
निः सन्धिः सुडृढं तच्च विदधीत प्रयत्नतः || ६८ ||

पश्चादर्घं च धूपं च दद्याल्लिङ्गेषु भावितः [घ्: भाविकाः] |
ततः सुयन्त्रितं दण्डे बध्नीयाद्वालतन्तुना || ६९ ||

तूर्यमङ्गलनिर्घोषैर्यत्नादुत्थापयोच्छिवम् |
वन्दिवृन्दरवैः स्तोत्रैः शोभनैः शकुनैर्भृशम् [मू: शङ्कलैः-] || 
७० ||

यजमानो व्रजेत्तत्र वृतः सर्वे स्वकैर्जनैः |
मूर्तिपैः शिल्पिभिः सार्धमनुलग्नैः शिवे तदा || ७१ ||

तदग्रतो गुरुर्गच्छेत्सुगृहीतार्घभाजनः |
द्वारदेशागते लिङ्गे अर्धं दत्वा प्रवेशयेत् || ७२ ||

द्वारबन्धं विना द्वारादस्पृशन् तं प्रवेशयेत् |
द्वारबन्धान्विते धाम्नि नभसेव तदूर्ध्वतः || ७३ ||

यत्नात्प्रवेशयेद्गर्भं [ग्: ल्लिङ्गं] यथा कुड्यं न संस्पृशेत् |
दिग्व्योमस्पर्शनात्कुर्यात्तद्दिश्युक्तां च दक्षिणाम् || ७४ ||

प्. ४९) हेम ताम्रं लुलायं च खड्गं मुक्तां सुवस्त्रकम् |
शङ्खं धेनु/ गुरोर्दद्यादिन्द्रादिस्पृष्टिदोषहृत् || ७५ ||

भद्रपीठे ततः स्थाप्यो द्वारगर्भान्तरे प्रभुः |
अर्धं दत्वा हृदास्थाप्य [मू: हृदोत्थाप्य] मुहूर्ते सद्गुणे गुरुः || 
७६ ||

लिङ्गं पीठं तथा कण्ठं जलाधारं यथाक्रमम् |
विन्यसेत्तूर्यशब्देन निमित्ते विषुवे स्थिते || ७७ ||

अङ्गुष्ठमुच्छ्रितं [घ्: मुत्सृतं] कृत्वा मुष्टिं बध्वा तु दक्षिणाम् 
|
पिण्डिकायां न्यसेल्लिङ्गमङ्गुष्ठेन स्पृशेद्गुरुः || ७८ ||

उमामहेशमन्त्राभ्यां सन्धानं मोक्षकाङ्क्षिणाम् |
शिवोमामन्त्रयोगेन सन्धानं भूतिकाङ्क्षिणाम् || ७९ ||

आसनं च पुनर्देयमभिसन्धानकारणम् |
मूर्त्याद्यङ्कावसानं तु पुनरेवं तु विन्यसेत् || ८० ||

स्वतन्त्रविहितैर्मन्त्रैरासनं तत्र विन्यसेत् |
मूर्ति शंभुं [क्, ख्, ग्: मूर्तीशं तु] तथाङ्गानि परमीकरणं 
ततः || ८१ ||

निरो [मू: निबो] धनाज्ञ (ख्य) या मुद्रा संहितोक्तविधानतः |
रुद्रादीनां तु सर्वेषां स्थापनं तथ्वतः [क्: च ततः] क्रमात् || ८२ ||

आसनं मूर्तिः शम्भुश्च पक्षांस्त्रींश्च त्रितत्त्वतः |
आत्मविद्याः शिवं चैव भावयेदनुपूर्वतः || ८३ ||

प्. ५०) अनन्ताद्याः शिखण्डान्ता आसनस्थाश्च ये स्मृताः |
विद्याङ्गै [मू, ख्: विद्याङ्कै] श्चैव संयुक्ता आत्मतत्त्वे 
व्यवस्थिताः || ८४ ||

शक्तयञ्च स्मृतास्तिस्रः पञ्चब्रह्मसमन्विताः |
विद्यातत्त्वे स्थिता ह्येते साधिकारे विदुर्बुधाः || ८५ ||

शक्तिद्वयं शिवाङ्गश्च शिवतत्त्वं समाश्रिताः |
त्रितत्त्वव्याप्तिराख्याता पन्थानः [ग्: अध्वानः] षड्विधास्त्विह || ८६ ||

शतैककोटिविस्तारं नोजनैस्तत्समोच्छ्रयम् |
ब्रह्माअन्तं [ख्: ब्रह्माण्डं] पार्थिवं तत्त्वं जलादिद्विगुणं 
क्रमात् || ८७ ||

शक्त्यादिशक्तिपर्यन्तं पञ्चदैवाधिदैवतम् |
त्रिंशत्पञ्चाधिकं तत्त्वं सन्मार्गं पीठमैश्वरम् || ८८ ||

ध्यात्वा लिङ्गे परं [मू: लिङ्गधरं] शम्भुं पञ्चबक्त्रं 
त्रिलोचनम् |
भुजैस्तु दशभिर्युक्तं जटामुकुटमण्डितम् [ख्, घ्: धारिणम्] || ८९ ||

चन्द्रार्धकृतमूर्धानं नागयज्ञोपवीतिनम् |
गणैर्देवैस्तथा सिद्धैः स्तूयमानैः समायुतम् || ९० ||

ततः परमसद्भावमीशानं बिन्दुरूपिणम् [मू: रूपकम्] |
सद्योलातेन संचिन्त्य वामदेवेन विन्यसेत् || ९१ ||

देही देहे यथा योगं द्रव्यं भोगीव [मू: च] सङ्गतम् |
बोधक्रियानिविष्टं तु ज्ञेयं ज्ञानाश्रितं स्मरेत् || ९२ ||

प्. ५१) नादमध्ये स्थितो बिन्दुर्बिन्दुमध्ये स्थितो ध्वनिः |
ध्वनिमध्यगता तारा तारामध्यगतेः शशी || ९३ ||

शशीमध्यगतं सूक्ष्मं सूक्ष्ममध्यगतो रविः |
रविमध्यगतः शान्तः शान्तमध्यगतः शिवः || ९४ ||

सूर्येन्दुबिम्बयोर्यद्वद्देकी [मू: देवी] भूतामृता कला [ख्: 
मतीकला] |
अत्रापि च तथा स्मृत्वा दृक्क्रियां स [क्, ख्: क्रियांशं] न्निवेशयेत् || ९५ 
||

प्रगुणे क्रियमाणे तु दिक्प्रान्ते [घ्: दिग्भ्रान्ते] चलनं यदि |
तदा दिग्देवताहोमः कार्या शान्तिश्च दोषहृत् || ९६ ||

यस्यां दिशि चलेल्लिङ्गं तस्यां शान्तिं च कारयेत् |
अन्यथा तु भवेद्घोरं कर्तृराष्ट्रविरूपकम् || ९७ ||

तस्मात्तद्वाहर्न दद्यादिन्द्रादीनां यथास्थितम् |
गजं छागं लुलायं च दासीं मत्स्यं मृगाविकम् || ९८ ||

वृथं प्रत्यग्रतः सम्यक्तन्मूल्यं [मू: सूत्रं] वाथ शान्तये |
पक्षसूत्रं ततो दद्यादृज्वर्थं लम्बसूत्रकम् || ९९ ||

पुनर्नचालयेल्लिङ्गं यदीच्छेछ्रेय आत्मनः |
चलिले शब्दिते भ्रान्ते प्रणते स्वस्थिते क्रमात् || १०० ||

ग्रामहृद्राष्ट्रहृच्चैव रोगदो भ्रंशवृद्धिकृत् |
श्वभ्ररन्ध्रं च [ख्, घ्: सन्धिं च] सम्पूर्य [ख्: सम्पूज्य] 
क्षीरलोहमलैः [मू: ले---त्मलैः] शुभैः || १०१ ||

प्. ५२) सिकतापङ्कबालैश्च [घ्: पत्करालैः] शङ्खचूर्ण [ख्: 
शङ्खमूल] समन्वितैः |
ततः शान्तिघटाम्मोभिः स्नानं मूर्तिधराः स्वकम् || १०२ ||

प्रकुर्वन्ति ततः पश्चादाचार्यः स्नापयेच्छिवम् |
तोयक्षीरदधिक्षौद्रघृततोयान्तरात्मकैः || १०३ ||

अम्भश्चतुष्पलैः पूर्णं गड्डूकं [गड्डूकं=भृङ्गारे 
जलपात्रभेदे इति शब्दरत्नावल्याम्] हेमजादिकम् |
मुग्दा [क्, ख्: मुङ्गा] द्यङ्गुलमात्रस्य चलस्य स्थापने हितम् || १०४ ||

शेषाणां चाङ्गुलं वृद्या वृद्धिस्त्रिपलि [मू, अ: पल] काम्बुभिः |
हस्तमात्रे स्थिरे लिङ्गे गड्डूकं प्रस्थसम्मितम् || १०५ ||

अन्येषां करवृद्ध्या स्याद्वृद्धिरष्टपलैः क्रमात् |
अभ्यङ्गस्नापनं च स्यान्महास्नानं च शङ्करे || १०६ ||

पञ्चविंशतिभिश्चैव शतार्धद्विसहस्रकैः |
पलैः क्रमाच्च [मू: क्रमाणि] लिङ्गानां चलस्थिरद्विरू [घ्: त्रिरू] 
पिणाम् || १०७ ||

क्ष्मादिशक्त्यन्ततत्त्वेषु तत्त्वतत्त्वेषु ये स्थिताः |
सुरादयोऽपि ये चान्ये [ख्: चास्य] समानदेशगास्तथा || १०८ ||

अधिकारपाद [ख्, घ्: पदे] शुद्धिः परमीकरणे लयः |
स्थानभाग [घ्: भोग] स्थितां तेषामधश्चोपरि मध्यतः || १०९ ||

स्थानं [ख्, ग्: स्नानं] कृत्वा न्यसेन्मन्त्रान् यथात्मनि समीहितम् |
आसनाद्यं यथाशास्त्रं वक्त्रं कं [ख्, घ्: वक्त्राङ्गं] च 
कलावृतम् || ११० ||

प्. ५३) इच्छाशक्तिं न्यशेद्वृत्ते मूर्तिं विद्याङ्गर्सयुताम् |
क्रियाह्वां पीठमध्यस्थां ज्ञानाह्वां [घ्: ज्ञानाख्यां] 
तदधः पुनः || १११ ||

स्नानं विधिवद्देवानां [घ्: विधि च देवानां] सान्निध्यस्य तु 
कारणम् |
सर्वमन्त्रादिसंयुक्तो लोकानुग्रहकाम्यया || ११२ ||

अत्र लिङ्गे महादेव भव सन्निधिमान्सदा |
सूर्याचन्द्रमसौयावद्यावत्तिष्ठति मेदिनी || ११३ ||

तावत्त्वयात्र देवेश स्थातव्यं स्वेच्छया प्रभो |
एवमुक्त्वा शिवाज्ञां तु मन्त्रमूर्तौ महेश्वरे || ११४ ||

प्राणदर्पाग्निसंहारकृद्भू [घ्: हृभ्दू] म्यम्बुचलात्मकम् |
रूद्रेन्दुबिन्दुनादाख्यं जीवभूतं शिवं न्यसेत् || ११५ ||

(लि [अयं चापचिह्नान्तर्गतः पाठ ख पुस्तकेनास्ति] ङ्गमूर्ध्नि करं 
न्यस्य शिवमष्टशतं जपेत् |
तेन सान्नैध्यमायान्ति वक्त्राङ्गानि पुनर्न्यसेत् || ११६ ||

दिक्षु चोर्ध्वादिवक्त्राणि शक्तीः पीठे तु विन्यसेत् |)
अघोरं हृदयं ध्यात्वा विन्यसेद्धृदयं ततः || ११७ ||

पुरुषं तु शिवं तस्य [घ्: शिरस्यस्य] शिरः स्थाने विचिन्तयेत् |
शिखा ईशानदेवेन शिखाभूतं विचिन्तयेत् || ११८ ||

([चापान्तर्गतोऽयं पाठः घ् पुस्तके नास्ति] कवचं वामदेवं तु 
ध्यायेद्गुह्यादि सर्वतः |)
सद्योजापं न्यसेदस्त्रं हस्ते शूलादिकं पुनः || ११९ ||

प्. ५४) द्वैताद्वैतास्तु ये मन्त्रा वाग्युक्ता ता [क्: शक्त्यान्तान्] (स्ता) 
न्निरोधयेत् [मू: निबोधयेत्] |
मुद्रा शक्तीश्वरी या तु पारंपर्यक्रमागता || १२० ||

तां प्रदर्श्यात्मभावेन प्रयोगस्तु गुरौ स्थितः |
ताभ्यां स्ववस्थिता [घ्: स्याच्च स्थिता] मन्त्रा आचन्द्रार्कं 
शिवाज्ञया || १२१ ||

द्वैते निरोधनं कुर्यान्मृत्यञ्जयेन वर्मणा |
अद्वैतेऽघोरमन्त्रेण स्वहृदयेन वा भवेत् || १२२ ||

अजाताद्यास्तु या मुद्राः पञ्चानुक्रमतः स्थिताः |
ताभिरेव स्पृशेल्लिङ्गं पिण्डिका सहितं गुरुः || १२३ ||

आह्वानास्थापना शम्भो निरोधा निष्कुरा [ख्, घ्: निष्ठुरा] तथा |
प्रणामा पञ्चामीमुद्रास्यानां पञ्चमुखी क्रमात् [मू: 
मुखक्रमात्] || १२४ ||

पिण्डिका तु जगन्माता लिङ्गं तातश्चलाचले [घ्: 
लिङ्गान्तान्तश्चराचरे] |
संयोगः शिवगौर्योर्यः प्रतिष्ठा साभिधीयते [घ्: प्रगीयते] || १२५ ||

धर्मार्धकाममोक्षार्थं पुरुषार्थचतुष्टयम् |
स्थापनेज्याजपध्यानैः शिवाद्वै लभते सदा || १२६ ||

प्राक्कर्ताख्येश्वरान्तं [मू: श्वराक्ष्यं] च लिङ्गं तत्प्रतिमापि 
वा |
दुर्गायामीश्वरी भानावादित्यो माधवो हरौ || १२७ ||

प्. ५५) प्रतिष्ठितं यदा लिङ्गं तदीशाशास्थितौ गुरुः [क्, ग्: स्थापित 
शिवदैशिकैः] |
जपेत्पाशुपतं दिव्यं सर्वसंपूर्ति [घ्: संपूर्ण] कारकम् || १२८ ||

गुरोरस्त्राम्बुना [ख्: म्भसा] स्नानं कर्तुः सिवघटाम्बुना |
भूषणादीन् गुरोर्दत्वा कर्ताद्याच्चरुकं ततः || १२९ ||

एवं प्रतिष्ठितं लिङ्गं वसुधान्यधनावहम् |
राष्ट्रे सुभिक्षमारोग्यं कुर्याच्चौरादि [ख्: चौरारि] नाशनन् || १३० ||

राजा विजयमाप्योति स्वसमी (सुमन्त्री) स्वप्रजाबलम् ? [घ्: सुसत्री 
सुप्रजाबला] |
स्थापकस्य सदा वृद्धिर्ये च तत्रोपजीविनः [ख्, घ्: योगिनः] || १३१ ||

ओषध्यो धेनवो वृक्ष्यस्तद्युक्ता माहिषा वृषाः |
शिल्पिनः कर्मकर्तारः सर्वे यान्ति शिवालयम् || १३२ ||

शिवमन्त्रात्मकं लिङ्गं स्थापितं शिवदैशिकैः |
भुक्तिमुक्तिप्रदं ज्ञेयमन्यथा तु विपर्ययः || १३३ ||

दद्याद्वस्त्रं स्रगं गन्धं धूपं नैवेद्यदीपकौ |
देवाय लेपनं भूषां भोज्यं दानं च सम्मतम् [घ्: सन्ततम्] || 
१३४ ||

तुर्येऽह्नी शिवयोगिभ्यो द्विजादिभ्यश्च यत्नतः |
ततश्चण्डेश्वरं देवं स्थापयेद्विधिना गुरुः || १३५ ||

पापघ्नो मधुना लेपो रजन्या पित्तरोगनुत् |
रोचनयाक्षिरोगघ्नः फलिज्यां [मू: कलिन्या] च प्रियङ्करः || १३६ ||

प्. ५६) तिलानां च पितृप्रीत्यै रिपुघ्नः पद्मकेसरः |
नागपुष्पं सुभिक्षाय सप्ताहं च फलं क्रमात् || १३७ ||
 
अर्घं स्नानं तथा पूजा अष्टमेऽहनि शङ्करे |
चन्दनागुरुकपूरकुङ्कुमाद्यैश्च लेपनम् || १३८ ||

बहुरूपेण मन्त्रेण वस्त्रं धूपं [ख्: पुष्पं] पवित्रकम् |
अजेन [क्, ख्: अञ्जनं] रोचनां चैव दर्पणं पुरुषेण तु || १३९ ||

ईशानेन तु पुष्पाणि मुकुटं कुण्डलं तथा |
कटकं कटिसूत्रं च पट्टबन्धं च यद्भवेत् || १४० ||

छत्र [मू, अ, ग्: सूत्र] ध्वजवितानानि चामरं पुष्पदामकम् [क्: 
दर्पणादिकम्] |
क्वचित्तेनैव गुह्यैर्वा सर्वाण्येतानि दाययेत् || १४१ ||

एवं सपूजितं कृत्वा देवदेवं तदेश्वरम् [ग्: महेश्वरम्] |
प्रणम्य दण्डवद्भमौ शनैर्गच्छेत्प्रदक्षिणम् || १४२ ||

पुरतः पुनरागत्य विज्ञाप्यो भगवान्हरः |
सुकृतं दुष्कृतं वापि अज्ञानाज्ज्ञानतः कृतम् || १४३ ||

तत्सर्वमात्मना सार्धं मया तुभ्यं निवेदितम् |
तस्मिन्काले प्रदातव्या दक्षिणा शिवयोगिने || १४४ ||

आचार्यायोत्तमा देया साधकायाङ्घ्रिवर्जिता |
पुत्रकायार्धतो देया समयिभ्यश्च पादिका || १४५ ||

प्. ५७) अथेतरव्रतिभ्यश्च पादिकैव हि दक्षिणा |
यथाशक्ति द्विजातिभ्यो दद्याद्दानं यथाविधि || १४६ ||

स्थपतिं कारुकांश्चैव दीनान्धकृपणादिकान् |
तौर्यिकान्गायकान्नर्तृन्नाद्येन तु तोषयेत् [ख्, घ्: तर्पयेत्] || १४७ ||

रात्रौ महोत्सवं कुर्याच्छङ्खतूर्यादिनिस्वनैः |
एकरात्रं त्रिरात्रं वा सप्तरात्रमथापि वा || १४८ ||

दशाहं च प्रकुर्वीत महान्तं च परिच्छदम् |
शासनाद्यं यतीशाभ्यां दद्याद्वित्तानुसारतः [ख्, घ्: रूपतः] || 
१४९ ||

सर्वसमं सहस्राह्वं [मू, क्, ग्: स्राङ्कं] द्विधा 
दत्वाध्वपङ्क्तिगम् [मू: स्वपङ्क्ति; ख्: ष्टपङ्क्ति] |
पुमादिभ्यो दिवाशुद्धिं विद्यादि तच्छतावृतम् || १५० ||

सहस्राह्वे शताह्वे च लिङ्गे भिन्नाध्वकं [मू: ष्ककं; ग्: ष्टकं] 
पुरा |
चेतसः [क्, ख्: चेतः सं] स्थापनं कुर्यात्प्रतिष्ठा पूर्ववत्स्थिरा 
[मू: स्थिरा] || १५१ ||

दशमांशे कृते क्षेत्रे तन्मध्येऽशचतुष्टयम् |
युगभागाश्चतुर्दिक्षु लुप्त्वैकैकं तु कोणतः || १५२ ||

एवं सहस्रकोणानि [ख्, घ्: कोष्ठानि] कुर्यादेकाधिकानि तु |
स्थाप्यानि तेषु लिङ्गानि तत्सङ्गयाभिर्विधानतः || १५३ ||

पूर्ववत्तेषु यागः स्याल्लिङ्गेषु त्रिविधात्मसु |
हीनानां तु विधिश्वायं ज्येष्ठानां स्थितिपूर्वकम् || १५४ ||

प्. ५८) लक्षणोद्धरणं कृत्वा रत्नादिकं [ग्: रत्नोदकं] न्यसेत्ततः |
तत्रानयेन्महालिङ्गं यन्त्रयोगेन बुद्धिमान् || १५५ ||

अष्टास्रं मध्यतः कृत्वा द्वयोरन्ते च वर्तुलम् |
मध्ये चाष्टारसंयुक्तं दृढकाष्ठेन मण्डितम् || १५६ ||

संस्थाप्य मुसलीप्रान्तौ स्तम्भस्थं रन्ध्रयोर्द्वयोः |
लिङ्गादीनि दृढैर्वध्वा चर्मजैदृढतन्तुभिः || १५७ ||

ततश्चा [क्: ततस्तं; ख्, घ्: पश्चात्तत्] कर्षयेच्छीघ्रमारकान् [मू: 
माकराद्] बहुभिर्जनैः |
खरमेतत्समाख्यातं यन्त्रमुत्थापनाय च || १५८ ||

सुवृत्त [मू: स्ववृत्त] स्थूलकाष्ठांशमुसलीद्वितयं तु वा |
मुसल्यन्तादुरः [ख्: पुरः] काष्ठवेधेषु विनियोजयेत् || १५९ ||

धूः [ख्: त्रिः] पृष्ठे काष्ठपट्टं तु योजयेल्लोहकण्टकैः |
स्यात्पट्टशकटं त्वेवं बृहल्लिङ्गादिकर्षणे || १६० ||

धूर्नासारन्ध्रयोश्चर्मरज्जुभ्यामामयेद्वृषम् |
धवमालूरबिल्वाद्यैरन्यैर्वा दृढदारूभिः || १६१ ||

शिविकाख्ये चतुष्काष्ठे यन्त्रे द्वे घटयेद् दृढे |
ब्रह्मस्थाने [घ्: विष्णुस्थाने] द्रुतं लिङ्गं कीलकैस्ताडितं [मू: 
स्थोलितं] दृढैः || १६२ ||

तन्मन्त्रभ्यां समुत्थाप्य शिलापार्श्वेऽथ विन्यसेत् |
रत्नाधारोर्ध्वतो [मू: धारार्धतो] न्यस्य काष्ठपट्टं समं 
हृढम् || १६३ ||

प्. ५९) तत्र विश्रामयेल्लिङ्गं ततः श्वभ्रे क्षिपेच्छनैः |
सौम्याष्टकं विभिद्यार्घैर्दिग्विदिग्योजितैस्ततः || १६४ ||

वस्त्रैरावेष्टितं श्लक्ष्णैरिष्टकावेष्टितं बहिः |
बालुकापूरितं कृत्वा जलाधारं न्यसेत्ततः || १६५ ||

तत्सिकतेष्टकां कृत्वा [ग्: धृत्वा] स्नाप्य मन्त्रान्न्यसेत्ततः |
पूजां होमं च जाप्यं च कुर्याद्बल्यादि पूर्ववत् || १६६ ||

चललिङ्गं द्विधा कार्यं पृथक्पीठैकपीठकम् |
चान्द्रं विभिन्नपीठं तु सौर्यं चाभिन्नपीठकम् || १६७ ||

स्वे स्वे क्षेत्रे महीवायबोर्मन्त्रन्यासं तु लिङ्गयोः |
रसैर्वज्रौषधीभिश्च पृथक्पीठं तु योजयेत् || १६८ ||

ध्यात्वा ज्ञानक्रियाशक्तिं लिङ्गपीठै यथाक्रमम् |
इत्थं स्थिरं चलं लिङ्गं संस्थाप्यं यागपूर्वकम् || १६९ ||

व्यक्ताह्वस्थापनं वक्ष्ये पञ्चभेदं मतान्तरे |
ऊर्ध्वासीना च सुप्ता च यानस्था चान्तरिक्षगा || १७० ||

आसां नेत्रक्रियापूर्वं स्नानाधिवासनं ततः |
होमं च रथयात्रदि स्वमन्त्रैः पीठपूर्वकम् || १७१ ||

सप्तभागीकृते गर्भे ब्रह्मस्थानं तु मध्यतः |
रक्षः सुर [रक्षोऽसुर लि० पु० पा०] मनुष्याणां मध्यतोंऽशैः 
क्रमात्त्रिभिः || १७२ ||

मनुष्यसुरयोर्मध्ये त्वर्चाङ्घ्री स्थापयेत्सदा |
रक्षोंऽशे स्थापनं नेष्टं धनायुर्धान्यनाशनात् || १७३ ||

प्. ६०) कुड्यलग्ना न कर्तव्या स्वस्थानस्या तु भूतिदा |
कुड्येन सह संयुक्ता यजमानं विनाशयेत् || १७४ ||

तत्र ब्रह्मशिलां न्यस्य पीठपृष्ठार्ध [ख्: पृथ्वर्ध] विस्तराम् |
सदर्धमुच्छृयं तस्या नवगर्भाब्जसंयुताम् || १७५ ||

पूर्ववद्रत्नविन्यासो दिङ्मन्त्रेणेतरेण तु |
ऊर्ध्वार्चा तेजसा योज्या आसीना वरुणेन तु || १७६ ||

शयिता पार्थिवेनैव यानस्था चान्तरिक्षगा |
वायुना स्थापयेत्प्राग्वैद् द्वैतेऽद्वैते निरोधनम् || १७७ ||

परिवारान्विता देवा धराद्यान्व्याप्य संस्थिताः |
क्ष्मादिपुमावधौ ब्रह्मा कादिमायान्तकेऽच्युतः || १७८ ||

विद्यान्ताग्न्यादिके रूद्रश्चेशो चला [बला] दिबिन्दुके |
सादाख्यः खादिनादान्तः शक्तीत्यादिपराविधिः [घ्: 
न्व्यादिपरावधि] || १७९ ||

अप्सरो यक्षरक्षांसि विद्याधृदहिकिन्नराः |
भूतवेतालशाकिन्यो ग्रहनक्षत्रराशयः || १८० ||

समुद्राः क्षेत्रपा नद्य [ख्: पलाद्या] ऋषिर्ब्रह्मा दिगादयः |
उर्वीतत्त्वे स्थिताः शोध्या [ख्: साध्या] जरायुजोद्भिजाण्डजाः || १८१ ||

क्षोणी कालः सदा ज्ञेयो वारी सङ्कणोत्तमः |
प्रद्युम्नो वह्वितत्त्वस्थास्त्वनिरुद्धः समीरणे || १८२ ||

प्. ६१) ब्रह्मा व्योम समाख्यातो मनो नारायरणः स्मृतः |
धीर्विष्णुः कसरी गर्सो वासुदेवः पुमान्मतः || १८३ ||

मत्स्यः कूर्मो वहाहश्च नरसिंहोऽथ वामनः |
रामो रामश्च रामश्च बुद्धः कल्की धरादितः || १८४ ||

क्वचिद्भूः केशवः प्रोक्तो नारायणो जलाधिपः |
माधवो वह्नितत्त्वे तु गोविन्दो मरुतात्मकः || १८५ ||

विष्णुर्वियत्समाख्यातो मनो वै मधुसूदनः |
बुद्धिस्त्रिविक्रमो ज्ञेयो गर्वो च वामनः सदा || १८६ ||

अव्यक्तः [घ्: अव्यक्ते] श्रीधरः ख्यातो हृषीकेशः पुमान्मतः |
पद्मनाभः सदाशक्तिर्दामोदरः सदेश्वरः [ख्: महेश्वरः] || १८७ ||

क्ष्माम्बुबह्निमरुत्खानि मनोबुद्धिरहङ्कृतिः |
अव्यक्तः पुरुषः शक्तिः परोर्का द्वादश क्रमात् || १८८ ||

मित्रश्चैव तथा विष्णुर्वरुणः [घ्: जिष्णु] सूर्य एव च [ख्: 
सूर्यसंज्ञकः] |
सहस्रांशुश्च धाता च तपनः सविता तथा || १८९ ||

गभस्तिरविपर्जन्यस्रष्टान्तास्तत्त्वनायकाः |
एतत्तत्त्वे [ख्: एतेत्तत्त्व] स्थिता रुद्रा मार्गादिकार्तिकान्तगाः || १९० ||

त्र्यक्षश्चोमापतिः स्थाणुर्नीलकण्ठश्चतुर्थकः |
महादेवः शिवो रुद्रः शङ्करो नीललोहितः || १९१ ||

प्. ६२) ईशानो धनदो भीमो द्वादशैते तु विश्वपाः |
तथोक्ता नवदुर्गाश्च अम्बिकादिगणाश्च ये || १९२ ||

हरिहरार्धनारीशा ये चान्ये रुद्रमूर्तयः |
योगिन्यो विविधाकारास्तथान्ये पूर्वचोदिताः || १९३ ||

उपर्युपरि ते सर्वे स्थितास्तत्त्वाध्वगाः सुराः |
परिवारान्विताः शोध्या माया [घ्: मया] तत्त्वावधौ मता || १९४ ||

धरातत्त्वादिविद्यान्ता द्वात्रिंशदात्मतत्त्वजाः |
विद्याङ्गानि च विद्येशाः संस्थाप्याश्चात्मतत्त्वतः || १९५ ||

तिस्रः शक्तय ईशश्च पञ्चब्रह्माणि [घ्: ब्रह्माणि; मू: तु] तत्र च |
स्थापयेज्ज्ञानतत्त्वेषु [क्, घ्: शक्तिद्वयं] शिवतत्त्वे शिवात्मकाः || 
१९६ ||

शिवतत्त्वे [घ्: सयोजनं] शिवाङ्गानि सदाख्यं शिवतत्त्वगम् |
प्रतितत्त्वं सुराणां तु स्थापनाङ्गनि लक्षयेत् || १९७ ||

मूर्तिर्नाम च मन्त्रश्च सोपचारश्च शोधनम् |
तत्त्वसंशोधनं [मू, अ: बोधनं] चैव स्थापनं रोधनं [ख्: 
बोधने] क्रमात् || १९८ ||

भोगावाह्यधिकारौ च लयश्च परमीक्रिया |
दैत्यादीनामथान्येषां द्वादशाङ्गानि रोपणे || १९९ ||

सदागमार्थतत्त्वज्ञः शान्तो लब्धोपदेशकः |
सर्वलक्षणहीनोऽपि ज्ञानवांस्तारको गुरुः || २०० ||

प्. ६३) संसारसागरे घोरे प्रतिष्ठावर्त्मनौकया [मू: 
धर्मनौकया] |
तारयित्वा नयेत्कर्तृनिष्टदेवस्य यत्पुरम् [क्, ख्: सत्पुरम्] || २०१ ||

अध्वानं यो नजानाति नासौ जानाति दीक्षितुम् |
प्रतिष्ठां न च देवानां तस्मात्स्यादध्बविद्गुरुः || २०२ ||

वीरभद्रमतं दृष्टा लिखितं हितकाम्यया |
द्विशक्तिगर्भगानां तु स्थापनायाखिलं गुरोः || २०३ ||

मूर्तिभेदात्क्रियामन्त्रफलानां भेद इष्यते |
द्वैताद्वैतं तथा मिश्रमज्ञानाच्च विपर्ययः || २०४ ||

व्यक्ताव्यप्रतिष्ठायां दृगुन्मीलनपूर्विका |
कार्या सा पूर्ववत्कृत्स्ना अव्यक्तकेऽप्ययं विधिः || २०५ ||

ब्रह्मवस्वर्तुभक्तं वा अर्धद्धित्रीशभागिकम् |
वेशनं चैकवक्त्रे तु अर्धं सर्वं त्रिवक्त्रके || २०६ ||

द्वयं सर्वं चतुरास्ये [घ्: चतुरस्रं] षट् पञ्च वा त्रिवक्त्रके |
चतुः सहासमस्तं वा पञ्चानने क्वचिन्मतम् || २०७ ||

तत्पार्श्वे योजयेत्पिण्डीं चतुरस्रां द्विखडिनीम् |
अव्यक्ताख्ये [घ्: सुव्यक्ताख्ये] तथा कार्या त्र्यंशाधिकजलाश्रवा || 
२०८ ||

लिङ्गं प्रसेशयेत्पीठे पीठं वा [क्, ख्: पीठेऽर्चा] लिङ्गपार्श्वयोः |
स्थाप्य संस्थाप्य सुस्थाप्य प्रतिष्ठोक्ता त्रिधा [ख्: क्रिया] क्रमात् || 
२०९ ||

प्. ६४) विधिनिष्पादितं सम्यङ्मित्रवत्सौख्यदं भवेत् |
दुष्प्रयुक्तं पुनस्तत्तु शत्रुवद्भयकृद्भवेत् || २१० ||

तस्मात्सम्यक्प्रविज्ञाय स्थापनं सुखकृन्मतम् |
अन्यथा कर्मवैगुण्यादुभयोरशुभप्रदम् || २११ ||

द्विजैर्बौंद्धैर्मगैर्नग्नैःकौलैर्लाकुल [मू: लोकुल] कारकैः |
लिङ्गं वा शिल्पिभिर्न्यस्तं पुनः संस्कारमर्हति || २१२ ||

मुखलिङ्गे सहस्राह्वे शताह्वे व्यक्तसंज्ञके [घ्: शताख्येऽव्यक्तके] 
|
अव्यक्ताख्ये [घ्: सुव्यक्ताख्ये] स्थिरार्चायां चण्डकॢप्तिश्च वक्ष्यते || 
२१३ ||

इति लक्षणसमुच्चये त्रिधा लिङ्गरोपणंनाम [शब्दोऽयं 
लिखितपुस्तकेषु नास्ति] षोडशो विधिः || १६ ||



  अथ सप्तदशः

चतुर्थेऽह्नि कृतस्नानो यजमानो यजेत्सदा |
गुरूर्मूर्तिधरान् सर्वान्गन्धादिकनकाम्बरैः || १ ||

ततः शिवतनुर्भूत्वा अर्धकुम्भास्त्ररक्षणम् |
कृत्वा प्राग्वद्गुरुः सर्वं लिप्तपीठे पुरं न्यसेत् || २ ||

प्रार्धचन्द्रवत्कृत्वा जलद्वारेक [ख्: धारैक] शोभितम् |
सिताजाष्टदलोपेतं मध्ये कर्णिकयान्वितम् || ३ ||

द्विहस्तं कन्यसे लिङ्गे हस्तदघ्नाम्बुभागिके |
कर्णिकां केसरान्सन्धिं दलाग्रान्मध्वतः क्रमात् || ४ ||

पीतेन कर्णिका कार्या हरितं पञ्चपुष्करम् |
सितलोहितपीतानि केसराणि क्रमाज्जिनैः || ५ ||

श्वेतपत्राणि रेखा च रक्तकृष्णान्तराणि च |
सिते तु मेखलाद्वारे अन्येषां करवृद्धितः [अस्य श्लोकार्धस्य ख् 
पुस्तके भिन्नः पाठो वर्ततेसिते तु श्वेतपत्राणि रक्तकृष्णोत्तराणि च इति |] 
|| ६ ||

ततो निर्माल्यमाकृष्य चतुर्थेऽह्नि कृतं [ख्: स्थित] च यत् |
ऐशान्यां तद्व्यवस्थाप्य [क्: तदव-] नैवेद्यं च विसर्जयेत् [घ्: 
विसर्ज्य च] || ७ ||

पञ्चस्वादुभिरास्नाप्य गन्धाद्यैः पूजयेच्छिवम् |
तोषितो [घ्: योजितो] ऽविधवोद्गीतै [मू: धवागीतै] 
र्मङ्गलैस्तूर्यनिस्वनैः || ८ ||

प्. ६६) यजेयुररूणैः सूत्रैर्वेष्टितैः [घ्: वेष्ठिते] सम्मतादिभिः |
ततो विज्ञापयेदीशं चण्डेशेष्ट्यै गुरूस्तदा || ९ ||

तत्र चण्डेश्वरं ध्यात्वा स्ववक्त्राङ्गप्रदीपितम् |
यजेद्गन्धादिभिर्होमस्तत्कुण्डे स्याच्छतं शतम् || १० ||

देवी ह्यागर्भपुंस्त्वानि [मू.: ह्यागच्छ पुंस्त्वापि] सीमन्तं 
जातनाम च |
निष्क्रान्त्यन्नशिखाकर्मव्रतोद्वाहमुखाङ्ककैः [मू.: 
सुखांशकै] || ११ ||

वागीश्वरीं च विद्येशं हुत्वा संश्रषयेच्चरुम् |
पञ्चभिर्ब्रह्माभिः साङ्गैश्चण्डादीन् जुहुयात्ततः || १२ ||

प्रसादगर्भमानेन कृत्वादौ [ख्: द्वौ] चण्डवेश्म च |
चण्डेश्वरं व्यवस्थाप्व ऐशान्यां जगतीबहिः || १३ ||

शिवतेजः समुद्भूतं रौद्रं क्रूरं भयावहम् |
शासनं मूर्तिवक्त्राङ्गं यजेच्चण्डं विधानतः [घ्: विधानवत्] || 
१४ ||

ज्ञानशक्तिपदैर्मन्त्रैर्हुं फट्कारसमन्वितैः |
चण्डोपपदसंयुक्तैः प्राग्वच्चण्डेश्वरं यजेत् || १५ ||

ध्यायेन्न वाम्बुदाभासं चतुर्वक्त्रं चतुर्भुजम् |
त्र्यक्षं चन्द्रजटाजूटं दीप्तास्यं फणिकङ्कणम् || १६ ||

 शूलटङ्कोद्यतं हस्तं कमण्डल्वक्षमालिकम् |
महोरगोपवीतं च प्रपन्नार्तिविनाशनम् || १७ ||

प्. ६७) कृत्वा प्राणैर्यथात्मस्थं चण्डं [ख्: स्वस्थं] तत्र निवेशयेत् 
|
आधारशक्तिपद्मे तु समयादिनियामकम् || १८ ||

शिवार्चाचरू नैवेद्यभक्षणं लङ्घनं [मू: लक्षणं] स्रजाम् |
प्रदानं दीक्षितस्यापि शिवाज्ञया निवारितम् || १९ ||

अद्यारभ्य त्वया चण्ड स्थेयं यावद्धरस्त्विह |
ज्ञानतोऽज्ञानतो वापि न्यूनाधिकं क्षमस्व मे || २० ||

त्वमेतत्सन्निधौ [ख्: त्वमेव-] तिष्ठ शिवार्थपरिरक्षया |
निर्माल्यवर्तनं तुभ्यं प्रदत्तं हि शिवाज्ञया || २१ ||

लेह्यचोष्यान्नपानादिताम्बूलंस्रग्विलेपनम् |
धूपं दीपं च निर्माल्यं त्यक्त्वा वस्त्रार्थभूषणम् || २२ ||

दिशां बलिं ततो दद्यादाचार्याय च [मू: यैव] दक्षिणाम् |
धेनुमेकां [मू: धेन्वात्मकं] वृषश्चैकं 
खुरशृङ्गसमन्वितम् || २३ ||

पुरूषः सिद्धियुक्तोऽपि दानलङ्घनभक्षणात् |
निर्माल्यस्य पतेत् क्षिप्रं द्वैतलिङ्गे विधिस्त्वयम् || २४ ||

स्नानं पूजा तथा होमो भास्करेऽह्नि चतुर्थके |
तेजश्चण्डस्य यागश्च सर्वः स्यात्पूर्ववद्विधिः || २५ ||

द्वैतात्मके चले लिङ्गे विना चण्डं तु पूर्ववत् |
तन्निर्माल्यं क्षिपेदप्सु गर्भे चाग्नौ विसर्जनम् [घ्: विवर्जनम्] || २६ ||

द्व्यास्यं च पञ्चवक्त्रं च तद्वत्सुव्यक्तकं च यत् |
प्. ६८) राष्ट्रोपद्रवसिद्ध्यर्थं तत्स्थाप्यं गुह्यदेशतः || २७ ||

श्मशाने वृक्षमूले वा अटव्यां ह्रदसन्निधौ |
अभ्रावकाशे नगाग्रे [ख्: भ्राचकासे नगाग्रेषु] स्वाशायां 
फलदायकम् || २८ ||

दिग्लिङ्गं चाहितास्रं [मू: ताम्रं] च गुहायामैहिकार्थकृत् |
स्वार्थमन्त्रस्थितिस्तेन चण्डेशो न स्थिरेष्वपि || २९ ||

विष्णोश्चतुर्थिका स्नानं पूजा चैव विशेषिका |
(वि [चार्पा चिह्नान्तर्गतोऽयं पाठः ख पुस्तके नास्ति] ष्वक्सेनं 
यजेदब्जे होमदानादिपूर्ववत् || ३० ||

पटपुस्तकवह्नीनां नागयक्षेन्द्रयोगिनाम् |
गणवर्गाम्बिकानां च ननिर्माल्यं शिवे यथा ) || ३१ ||

विद्यान्तमैहिके [क्, ख्, घ्: बिम्बा-] लिङ्गे निर्माल्यं चण्डवर्जिते |
पुरी सागरदैत्याद्या ऋषिदिग्देवताग्रहाः || ३२ ||

अप्येते द्वैतधर्मस्था न निर्माल्यः शुभप्रदाः |
दीक्षास्थापनयागोत्थं [मू: यागाथं] निर्माल्यं नैव दोषकृत् || 
३३ ||

स्वयंभूर्बाणलिङ्गं च महद्भिः स्थापितं च यत् |
द्वैताद्वैतानी तान्यत्र सामान्यनि च सिद्धये || ३४ ||

क्षेत्रपालोऽष्टलिङ्गं च दत्तात्रेयश्च भैरवः |
मार्तण्डश्चेत्यथाद्वैते निर्माल्यं चण्डवर्जितम् || ३५ ||

स्वेष्टलिङ्गगतं पूतं पुष्पादिसिद्धिदं हि तत् |
स्वेष्टं न दर्शयेल्लोके अद्वैते विधिकल्पितम् || ३६ ||

प्. ६९) अहैतास्ते तु विज्ञेया वामदक्षिणमन्त्रजाः |
दिव्यतोयादिकं तेषां स्नानेऽर्घे तर्पणे हितम् || ३७ ||

तस्मै स्वेष्टाय यद्दत्तं चरुवत्तन्नसंशयः |
नैवेद्यं भ्रातृपुत्राणां भगिनीनां च दापयेत् || ३८ ||

प्राशितेन च तेन स्यात्पापनाशोऽणिमादिकाः |
सिद्धिर्लभेत नो चित्रं लिङ्गसन्निहितं यदा [घ्: सदा] || ३९ ||

अनेन विधिना सिद्धा ब्रह्मोपेन्द्रादयः सुराः |
जयद्रथादयोऽप्यन्य इत्याह भगवाञ्छिवः || ४० ||

इति लक्षणसमुच्चये चण्डेश्वरस्थापनं नाम सप्तदशो विधिः || १७ ||



अथष्टादशः

स्थापयेन्नाम [घ्: त्तां स] मन्त्रैः स्वैरण्डजोद्भिज्जरायुजान् |
नयनोन्मीलनाद्येषां पूर्ववत्सकलं भवेत् || १ ||

त्यजन्त्यपूजितं मन्त्रा (न्त्रं) [मू: मन्त्रै] रात्नं लौहं च 
शैलजम् |
दारुमृज्जं क्रमान्मासं पञ्चमं [मू: मासात्पञ्चपं] 
चाहवर्जनात् || २ ||

लेप्यचित्रागमानां च धारणाभिर्विशोधनम् |
स्नानादि मानसं कार्यं तथा रत्नशिलादिकम् || ३ ||

नेत्रोन्मीलनमित्यादि पूर्ववच्चासनादिकम् |
निम्रबुकुसुमैः पूजा यया चित्रं न नश्यति || ४ ||

तोरणं रूपकाक्षीणि [ख्: कार्काणि] स्थानं पूजाहुतिं [मू: 
ह्नुतिं] बलिम् |
कृत्वेष्ट्वा वास्तुनश्चादौ [घ्: नृंश्चादौ] रत्नानि विनिवेश्य [मू, ख्: 
रत्नादिनि निवेश्य] च || ५ ||

दिङ्मात्रेण ग्रमात्पञ्चात्तोरणं परिरोप्य च |
वसूं [मू: वस्त्रं सु] ञ्च स्तम्भयोर्न्यस्य दिनेशांस्त [मू: 
र्न्यसेद्दिशां तद्व] दुदुम्बरे || ६ ||

शैलालीनामथान्येषां स्तम्भादीनामयं विधिः |
शुलेऽप्यवं यजन्त्यङ्गं युक्ता दण्डे च दीपनी ? || ७ ||

प्. ७१) अष्टपत्रे सिते पद्मे कार्णिकाकेसरोज्वले |
एकद्वित्रिकरे पूज्यः शिववद्भगवान्गुरुः || ८ ||

मूर्तिवक्त्राङसंयुक्तस्ततः शिवशतं जपेत् |
अघोरं पश्चिमास्यं वा होतव्यं जपसंङ्ख्यया || ९ ||

सौम्याशायां न्यसेन्मुक्तौ पूर्वतो भूक्तिहेतवे |
वेष्टितं वस्त्रयुग्मेन योगमीठं दृढं वरम् || १० ||

तत्रानन्तमथेष्ट्वादौ ततोऽन्यं वा [क्, ख्, घ्: न्यस्य] गुरुं स्वकन् |
तन्मन्त्रतत्त्व [क्, ख्: तनु] मावाह्य अनन्येशं गुरुं [मू: स्वकं] 
यजेत् || ११ ||

ग्राह्यावङ्घ्री अजातेन न्यसेत्पीठें (ठं) सगुह्यकम् |
तत्सान्निध्यं त्वघोरेण देयश्चार्घो नरेण तु || १२ ||

ईशानेन स्रजा [ख्: सम] भ्यर्च्य हृल्लिङ्गं मुद्रयान्वितः |
पटावृतकरस्तिष्ठेच्छिववत् स गुरुः [मू: स्वगुरुः] स्वयम् || १३ ||

नानालङ्कारवस्त्राद्यैः कर्ता तं पूजयेद्गुरुम् |
मुकुटैः कुण्डलैर्हारैः केयूरैः कटकै [ख्, घ्: कङ्कणैः] स्तथा || 
१४ ||

मेखलाब्रह्मसूत्रैश्च नूपुरैश्चांगुलीयकैः |
नानाप्रकारवासोभिरिष्ट्वा दद्याच्च दक्षिणाम् || १५ ||

राजानो मण्डलश्रेष्ठं [ग्: ज्येष्ठं] विषयं मण्डलाधिपः |
विषयाधिपतिर्ग्रामं क्षेत्रं ग्रामाधिपस्तथा || १६ ||

प्. ७२) मत्तेभयुगलं तस्मै सत्सु वर्णविभूषितम् |
अष्टौ हयान्महावेगान्नुक्माभरणभूषितान् [ख्, घ्: माण्डतान्] || 
१७ ||

गोसहस्रं पयोयुक्तं हेमभारं सुशोभनम् |
दासान् दासीः सुभक्ष्यांश्च शयनं चाम्बरं वरम् || १८ ||

छत्रचामरभृङ्गारं व्यजनं पादुकां तथा |
गृहोपस्करणं सर्वं भक्तिपूर्वं निवेदयेत् || १९ ||

नृपादीनामिदं दानं तदर्धार्धं क्रमेण तु |
वित्तानुरोधतोऽन्येषामष्टांशेन [घ्: मंशाष्टेन] गुरुं प्रति || २० 
||

भ्रातृपुत्रकलत्रैश्च बन्धुभृत्यजनैः सह |
निवेदयेत्तथात्मानं ततो विज्ञापयेद्गुरुम् || २१ ||

भगवन्सर्वधर्मज्ञ सर्वधर्मपरायण |
अद्य मे सफलं जन्म यत्संसारमहार्णवात् || २२ ||

उद्धृतोऽहं त्वया नाथ क्लेशितस्त्वं क्षमस्वं मे |
ततस्तु स्थापको हृस्टो यजमानेन पूजितः || २३ ||

प्रतिष्ठायाः फलं कर्त्रे ददाति सकलं ततः |
दीक्षस्थापनयागान्ते पर्वण्यभ्यागते तथा || २४ ||

मन्त्रलाभे च सिद्धौ च विशुद्धा स्यात्शुभे क्षणे |
असंपूज्य गुरुं मोहान्मूर्तिपानथ जापिनः || २५ ||

नैव तत्फलमाप्नोति स्थापकस्य हि तद्भवेत् |
सर्वं सदुष्करं [क्, ख्: सुपुष्कलं] कार्यं महापुण्यजिगीषया || २६ 
||

प्. ७३) अन्यथा न भवेत्पुण्यं दोष एव तु जायते |
निर्द्रव्ये हन्ति कर्तारं मन्त्रहीने तु दैशिकम् || २७ ||

दानहीने तु तद्धर्मं तद्राष्ट्रं चान्नहीनके |
धेनुहीने तथैवायुः प्रजा वै पुष्पहीनके || २८ ||

ब्रीहिहीने तथा शस्यं होमहीने तु वर्षणम् |
पुत्रं यागे च निर्वस्त्रे प्रमदा धूपहीनके || २९ ||

गन्धहीने भवेद्रोगस्तेजोहृद्दीपहीनके |
निष्पताके प्रजा हन्ति बलिहीने तथा कुलम् || ३० ||

दारिद्र्यं हेमहीने स्यात्तस्मात्पूर्णविधौ फलम् |
प्रतिष्ठार्थं प्रकल्प्यादौ द्रव्यं यच्छुचि शाश्वतम् || ३१ ||

तद्युगांशं विभज्याथ कृत्वार्धं लिङ्गसद्मनि [घ्: 
धर्मलिङ्गसन्मनी] |
त्र्यंशेन स्थापनं तत्र चतुर्थांशं पुनस्त्रिधा || ३२ ||

स्थापकाय तु तत्रैकं दानार्थं तु द्वितीयकम् |
तृतीयं भोजनाद्यर्थं कर्ता धर्माय कल्पयेत् || ३३ ||

अन्यायार्थैर्बलैर्वापि संप्रतार्यापि कारयेत् |
यागकालेषु दत्वा च अर्थे नाप्रतिपादनम् || ३४ ||

सूच्यास्ये नरके तिष्ठेत्कर्ता ह्याचन्द्रतारकम् |
यागस्योपस्करः पूतो गुरोर्ग्राह्यः स मण्डपः || ३५ ||

स्नानाख्यः शिल्पिनस्तद्वदुपस्करसमन्वितः |
यद्द्रव्यं लिङ्ग [घ्: यल्लिङ्गगर्भ] भोग्यं च धामगर्भे निवेशितम् 
|| ३६ ||

प्. ७४) तच्चण्डेशाय दातव्यमर्थंकोषं [क्, ख्: कामं] च पालयेत् |
गुरुयागविधिः प्रोक्तः सिद्धलिङ्गविधिः स्थितः || ३७ ||

इति लक्षणसमुच्चये तोरणास्तम्भग्रहपूजा [घ्: गुरुपूजा]
जरायुजादि भूतादि [क्, ख्: शब्दो] स्थापनं नाम अष्टादशो विधिः || 
१८ ||



अथैकोनविंशः

ये रुद्रा लिङ्गरूपेण स्थितास्ते सर्वसिद्धिदाः |
लोकानुग्रहहेत्वर्थं स्वयं भावात्स्वयंभुवः || १ ||

स्वयंभूलिङ्गवद्बाणलिङ्गं भुक्त्यै च मुक्तये |
सहस्रफलमन्यस्माद्दद्यात्स्थापनपूजनात् || २ ||

श्रीशैले कालिकागर्ते लिङ्गाद्रौ कन्यकाश्रमे |
कन्यातीर्थे च नेपाले महेन्द्रे चामरेश्वरे || ३ ||

स्थितानि बाण [मू: चाथ] लिङ्गानि शिवतत्त्वकृतानि च |
सरित्प्रवाहसंस्थानं बाणलिङ्गसमाकृतिः || ४ ||

यदन्यदपि बोद्धव्यं लिङ्गं सर्वसुखावहम् |
यात्रावन्त्यथ भोग्यानी [घ्: गानि] मन्त्रवन्ति स्फुरन्ति च || ५ ||

तानि मन्त्रबलाल्लक्ष्मीः स्वयमेवोपभुञ्जते |
तथान्यैः स्थापितान्यत्र ऋषिदेवैः सुरोरगैः [ख्: गणैः] || ६ ||

सिद्धिदानि स्वतन्त्राणि भोगाद्यानि स्रयन्ति [ख्, घ्: ढ्यानि] च |
स्फुटितादिनि वक्त्रा (क्रा) णि न दुष्टान्यर्थसिद्धये || ७ ||

ग्रहणं बाणलिङ्गस्य स्थापनं चोच्यतेऽधुना |
स्नातैरुपोषितैर्भक्तैः शिवयागकृतै [घ्: यागे कृते] र्भृशम् || ८ ||

प्. ७६) विज्ञापयेत्ततो देवं ममानुग्रहहेतवे |
स्वेच्छयागच्छ बाणेश यत्र स्थानं [घ्: स्थाने] मयेप्सितम् || ९ ||

तत्रानीयाधिवासं च कुर्यात्स्नानादि पूर्ववत् |
जुहुयाद्दक्षिणं वक्त्रं व्याहृतिं वा शिवस्य तु || १० ||

स्वेच्छया वा [मू: ध्वा] विभूत्यर्थं शोध्यो नो [ख्: स्वध्यानो] वा 
विमुक्तये |
मूर्तिलक्षणसूत्राणां पूर्वाद्या [ख्, घ्: प्रवाद्यो] भ्रमणादिकः 
|| ११ ||

विधिनोक्तस्तथाप्यत्रः सान्निध्यं नित्यमेव हि |
नित्योदयानि लिङ्गानि शुद्धाशुद्धोदयानि च || १२ ||

आसने संस्थितं नो वा शक्तिस्थं मूर्तिसंस्थितम् [मू: युतम्] |
चलं स्थिरं विभूत्यर्थं स्थाप्यं चित्सन्निधानतः || १३ ||

चतुर्थीहोम चण्डेशो [ख्: चन्द्रेणो] विशेषोऽध्वा न विद्यते |
मन्त्रसाधनयोगेषु साधकैः सु [ख्, घ्: सं] प्रतिष्ठिते || १४ ||

विधिः स्यात्पूर्वजो यद्वत्तद्वदन्यत्र [मू: प्यत्र] वा भवेत् |
प्राक्संस्कृतेऽथवा बाणे [मू: त्याथ बाणेन] पुनरेव विधिः स्वकः 
|| १५ ||

मन्त्रन्यस्तेऽथवा द्वैतेऽद्वैते वा स्यान्नसङ्करः |
तत्र न्यासो ही यो लिङ्गे तेन तत्सन्निधानवत् || १६ ||

लिङ्गारोहे कृते चेत्थं युक्तेऽन्यस्मिन्स पूर्ववत् |
तथापि तत्र सान्निध्यं कर्तव्यं दैशिकैः सदा || १७ ||

प्. ७७) हुत्वाघोरसहस्रं च मधुनाक्तैरुदुम्बरैः |
ततस्तु दैशिकान् पञ्च भोजयेत्सिद्धिकाम्यया || १८ ||

ताडनामसिनाकृष्टिमिडया मुष्टिना ग्रहम् |
द्वैतेऽत्र विधिना [ग्: मन्त्र बिना] कृत्वाद्वैते मन्त्रं प्ररोपयेत् || १९ ||

अद्वैतद्वैतसंरोहे स्वमन्त्रान्न परित्यजेत् |
अभ्यागतस्तथा [घ्: गतो यथा] पूज्यः स्वांशस्थः सिद्धिकृद्भवेत् || 
२० ||

धामगर्भं तु सूत्रं तु त्यक्त्वा भूम्यग्रतः पूरा |
वृषस्य मण्डपी कार्या [मण्डपः कार्यः इति साधु पाठः] 
प्रासादगर्भमानतः || २१ ||

तत्रारोप्य वृषो यत्नात्सम्भारे सकले कृते |
उत्कीर्याज्याधिवास्याथ [मू: वासार्थं] स्नानं पूजापिपूर्ववत् || २२ 
||

त्रितत्त्वं जुहुयाद्ब्रह्मवृक्षोत्थसमिधः क्रमात् |
सेच्यः संपा [घ्: सपा] ततोयेन न्यसेद्रत्नादिकं ततः || २३ ||

ततो वृषं न्यसेत्पीठे तत्त्वे स्थिरचले स्थिते |
वृषभध्वजमन्त्रेण मूर्त्यङ्गानि परं तथा || २४ ||

नाकालमृत्युर्नो व्याधिर्नोपसर्गभयं जने [जनैः लि० पु० पा०] |
राजा च विजयी तत्र यत्र सम्यग् [मू: शस्य] वृषस्थितः || २५ ||

वृषो धर्मस्तु देवस्य गुणो ज्ञानक्रियात्भकः |
धत्ते च सम्विदं यस्मा [मू: सश्रिदं यस्मा; ख्: संविधेः स्या] 
द्धर्मस्तेनोच्यते बुधैः || २६ ||

प्. ७८) कृताधिवासनं वस्त्रप्रावृतं माल्यभूषितम् |
मुहूर्ते मङ्गले स्थाप्य द्विगुणं फलमश्नुते [मू: संयुतम्] || २७ ||

शृङ्गार्क [मू: शृङ्गार्ग] संयुतं प्राग्वद् व्योमादित्याग्रतो भवेत् 
|
तार्क्ष्योऽप्येवं स्वमन्त्रेण वाहनान्यपराण्यपि || २८ ||

इति देवानां वाहनस्थापनम्

यजमानानुकूलेऽह्नि सम्भारे विहितेऽखिले |
यजेद्गुर्वादिकं कर्ता स्थाण्डिलं च ततो गुरुः || २९ ||

नन्द्यादिदृक्क्रिया स्नानं पूजा होमं च पूर्ववत् |
भागस्पर्शं च शुद्धिं च विदधीताखिलं क्रमात् || ३० ||

द्वारदेशात्ततश्चाध इष्ट्वा वास्तुनरं सुधीः |
रत्नादि पूर्ववन्न्यस्य [न्न्यस्त्वा लि० पु० पा०] रुद्रं हुत्वा च शान्तये || 
३१ ||

सुवस्त्रावेष्टितद्वारं शिवास्त्रदिग्घटैर्वृतम् [मू: र्युतम्] |
तन्मध्यान्मध्यमुन्मुच्य किञ्चिदुत्तरतो न्यसेत् || ३२ ||

यवरक्षोघ्नबिल्वानि [मू: चिह्नाह्वा; ग्: चिह्नाङ्का] फलिनी गदतन्त्रिका 
|
तिलाब्रीहिश्च [मू: होमं च] रोगघ्नं रोचनां च सहां तथा || ३३ ||

गोशृङ्गेभर (ह्र) दोत्खातमृत्स्ना दूर्वा दधीनि च |
वरवस्त्रोदरे बध्द्वा रक्षणार्थमुदुम्बरे || ३४ ||

प्. ७९) देहल्यां शाखयोर्मूघ्नि [घ्: र्व्योम्नि] आत्मविद्या शिवं न्यसेत् 
|
सप्तसप्ताहुतिस्तत्र तत्त्वे तत्त्वे तु [ख्: त्रि] होमयेत् || ३५ ||

स्थिरं चैवाप्रमेयं च बोधाख्यं नित्यसंज्ञकम् |
व्यापिनं चाविनासं च तृप्ताह्वं जुहुयात्क्रमात् || ३६ ||

नन्द्यादिप्रतिहारौ च अन्यांश्चात्र विनिर्मितान् |
स्वनामभिः प्रतिष्ठाप्य पूर्णं दत्वा दिशां बलिम् || ३७ ||

गुरुं मूर्तिधरं [घ्: भृतः] कारून् पूजयेच्च स्वशक्तितः |
कर्ता तु द्वारिवक्त्रे स्याद्दिग्व्योमे [क्: दिग्घामे] च भवेच्छुभम् || ३८ ||

इति द्वारस्थापनम् |

अथेष्ट्वादौ [मू: न्द्रादौ] जपे [ख्: यजे] द्रुद्रं हुत्वा चाष्टोत्तरं 
शतम् [क्, ग्: शुभम्] |
गुर्वादौ दक्षिणां दत्वा इन्द्रादीनां बलिं तथा || ३९ ||

धातुरत्नौषधीबीजैर्लोहैः सर्वैः पुरोदितैः |
वस्त्रबद्धैर्युतं कृत्वा सुदिने तत्त्वसंस्थितः || ४० ||

दधिसर्पिष्पयः क्षौद्रपायसैः परिपूर्य च |
धामगर्भेंशुकाघ्राते न्यसेद्धृत्पद्मवद् घटम् || ४१ ||

प्रणवाधारशक्त्यब्जमूर्तिभूतं घटं न्यसेत् |
सौवर्णं राजतं वापि ताम्रं वा भूत्यपेक्षया || ४२ ||

गन्धाक्तं गन्धवत्पुष्पमालालङ्कृतकण्ठकम् |
चूताशोकवटाश्वत्थदलभूषितवक्त्रकम् [ख्: चक्रकम्] || ४३ ||

प्. ८०) कृतरक्षं [क्: रक्तं] विधायाणुं [मू: यास्र; क्, ख्: याण्डं] 
तत्त्वमाहृत्य योजयेत् |
यद्विधानमुपादानं व्यक्तिस्थानं परापरम् [ मू: 
स्थानमवापतुम्] || ४४ ||

सर्वात्मना [मू: गुर्वात्मान] मभिन्नं तत्सन्धायाणुं 
विदंशकात् [मू: त्वद्मि दंशकान्] |
गृण्हीयात्प्राणशक्त्यैव शिवाज्ञां संप्रबोधयेत् || ४५ ||

संहृत्य कुम्भकं कृत्वा स्थित्वा किञ्चिदचिन्तकः |
उत्कील्य [मू: उन्मील्य] हु/फडावस्थं स्फुरन्नारातनूपमम् || ४६ ||

द्वादशान्तात्समादाय रेचकेन घटे न्यसेत् |
तत्राभि [घ्: तत्राह] वादकं देहं न्यसेत्तसद्गुण [घ्: तगुण] 
बोधकम् [क्, ग्: रोधकम्] || ४७ ||

कलादिधारणीप्रान्तं स्वेश्वरं [ख्: शेखरं; ग्: मेखलं] 
स्वपदाणुभिः |
ओं कलायै [ग्: तुङ्गलायै] नमस्कृत्य तथैव च कलाभृते || ४८ ||

दिशा न योज्य शेषाध्व [मू: शेषार्थं] प्रयोगस्तत्त्वदर्शिना |
दशनाडी दशप्राणाः करणानि तदीश्वरान् || ४९ ||

न्यसेद्विशेषतस्तेषां नामानि तान्यतः क्रमात् |
इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च तथा भवेत् || ५० ||

गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशा [मू, अ, क्, ख्, ग्, घ्: यथा] 
तथा |
अलम्बुषा कुहुश्चैव शङ्खिनी दशमी स्मृता || ५१ ||

प्. ८१) दशप्राणवहा ह्येता नाडयः परिकीर्तिताः |
प्राणोऽपानः समानश्च उदानो व्यान एव च || ५२ ||

नागः कूर्मः कृकाख्यश्च देवदत्तो धनञ्जयः |
वाक्पाणिपादशिश्नानि सपायूनि क्रियागणाः || ५३ ||

श्रोत्रं त्वक्चक्षुषीजिह्वा नासा चित्तं च तीव्रजाः |
अग्नीन्द्रोपेन्द्रतुर्यास्यविभ्रान्ताः पतयः क्रमात् || ५४ ||

खदिग्वायवर्कवारीन्द्राश्विनिनिशाकरास्तथा |
पतयो धी [घ्: ही] न्द्रियाणां तु योज्याः पूजा [मू: पूज्या] विशेषतः 
|| ५५ ||

विकारपूरकत्वेन मायाकालनियामिके |
स्व [मू: सु] साध्यसाधकत्वेन प्रेरकत्वेन मन्त्रयोः || ५६ ||

योज्यः सहाणुभिर्देवो [ख्: सदा नृ-] व्यापकत्वेन धीमता |
तदङ्गानि ततः सर्वं निरुन्ध्याद्रोधमुद्रया || ५७ ||

हुत्वा सान्निध्यमेतेषां विधिच्छिद्रं निवर्तयेत् |
ततश्च वेदिकाबन्धः कण्ठमामलसारकः [मू: सामलसावकाः] || 
५८ ||

वेदिकाचतुरस्रे तु [मू: रस्रेण] विद्येशान्मूर्ध्नि चेश्वरः |
कुम्भे सदाशिवं न्यस्य शक्तिं च ग्रहचूलके || ५९ ||

सर्वतत्त्वात्मकं धाम तत्तत्त्वं प्रोच्यते क्रमात् |
धराम्भोऽग्निमरुद्व्योम भूतानां [ख्: चूडानां] क्रमतः 
स्थितिः || ६० ||

प्. ८२) धारणैः सङ्ग्रहे पाके व्यूहे स्वास्थे [मू: हास्ये] च धाम्नि तु 
|
धूपपुष्पस्थितो गन्धो रसो नैवेद्यतस्तथा || ६१ ||

रथकार्ये [घ्: रक्षाकाद्ये] स्थितं रूपं स्पर्शो मसृणकर्कशे |
शब्दस्तौर्यादिकस्तत्र शुकाघ्रा नासिका सदा || ६२ ||

पिण्डिका रसना तस्य मञ्जरीवेदिके दृशौ |
त्वक्सुधाजालकं श्रोत्रे चाग्नी तस्या [ख्: वाग्नी तं पक्ष] क्षनासिका 
|| ६३ ||

करौ मूले स्थितः पादः पायुस्तत्र रसाननः [मू: दशानन] |
चण्डद्रव्यसमो वच्च [घ्: गव्यागमो] उपस्थः पीठनालकः || ६४ ||

स्थापनाम्बुपरि [मू: द्युपरि] स्रावो मनः सूत्रप्रकल्पने |
निश्चयः स्यादहङ्कारो बुद्धिस्तद्व्यवसायके || ६५ ||

([चापचिह्नान्तर्गतोऽयं पाठः मूल, ग पुस्तकयोर्नास्ति] वर्णके च 
गुणा ज्ञेयाः प्रकृतिश्च गुणाकृतिः [ख्, घ्: तदाकृतिः] |
कारणं पुरुषो हृत्स्थो रागस्तत्रादिशक्तिगः || ६६ ||

विद्या विवेचने ह्यत्र नियतिर्नियमे स्मृता |
प्रेरणे [क्, ख्: पूरणे] च कला तत्र कालसङ्ख्या वयस्थिता || ६७ ||

मायातत्त्वा [घ्: तत्रा] त्मनैकत्वे विद्या प्रासादगोचरे |
शिवायतनविज्ञानविवेको विद्ययेश्वरः || ६८ ||

प्. ८३) अधिष्ठानेऽधिदैवत्ये समाप्तौ च सदाशिवः |
सामर्थ्ये धारणाशक्तिर्बहिरध्यात्मिकेऽध्वनि || ६९ ||

व्यापकत्वाच्छिवो ह्येवं प्रोक्तः [ख्: प्राप्त] प्रासादरूपकः |
पिण्डिका जगतीख्याता प्रासादो लिङ्गमिष्यते || ७० ||

तयोः कार्या प्रतिष्ठेति शम्भुना भाषितं क्वचित् |
त्रीन् देवांश्च क्रमान्न्यस्य ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् || ७१ ||

जङ्घा स्कन्धा तु मूर्ध्न्यन्ते विदेहं च तदूर्ध्वतः |
स्थिराख्यं भवसंज्ञं च दारवं जुहुयात्पुनः || ७२ ||

इति लक्षणसमुच्चये बाणलिङ्गादि यानद्वारहृत्संस्थापनं 
नामैकोनविंशो विधिः || १९ ||



अथ विंशतिः

ईशानं ग्रहचूलं वा कलशं वाथ मूर्धनि |
स्थापयेद्विधिना सम्यक् ध्वजल्कृप्तिमतो ब्रुवे || १ ||

नानाप्रकारमीशानं मते मते च तद्यथा |
चूल्यं (लं) कुम्भं ध्वजं चात्र लक्षणानि वदेत्तथा || २ ||

([पापान्तर्गतोऽयं पाठः क पुस्तके नास्ति] मूललिङ्गसमं 
कुर्यादीशानं तन्मया [मू: तदन्ता समया] कृति |
शैलोत्थं शैलजे धाम्नि देवेह्येवा [घ्: ह्यं वा] क्वचिन्मते || ३ ||

अमलासारविस्तारात् षट्त्रिंशत्तिथिभागतः |
त्र्यंशान्त्र्यंशा [घ्: त्र्यंशाशा सा] 
त्त्रिभागोनादीशस्यानाहविस्तरौ || ४ ||

लिङ्गात्रिभागहीनं स्यादीशानं वा सुरार्चितम् |
मेर्वादीनां [ख्: सर्वादीनां] प्रधानानामन्येषां [मू: 
मन्यथा] लिङ्गवद्यथा || ५ ||

दारूत्थे [ख्: दारुके] दारुजं विद्धि त्विष्टिकासम्भवे तथा |
ग्रहचूलं [क्, ग्: चूड] तु शैलं वा वेष्टितं कलशेन वा || ६ ||

तत्स्थौल्यं दशमांशेन धाममस्तकविस्तरात् |
चतुरस्राष्टकं वृत्तं त्रिसमं लिङ्गदैर्घ्यवत् || ७ ||

ग्रीवाव्यासार्धदैर्घ्यं वा स्थौल्यं नाहाङ्घ्रिभागतः |
लिङ्गवच्चाखिलं कुर्याद्बाह्ये वा घटवेष्टितम् || ८ ||

प्. ८५) कण्ठव्यसार्धविस्तीर्णं देव्या मतेऽथ भास्करे |
धामैष्वांशाच्च [मू: धामेऽष्टांशा; ख्: ध्वंशाच्च] 
बाणाख्ये सप्तांशाद् द्व्यंशतोऽण्डकात् || ९ ||

पार्श्वे धामषडंशाच्च व्यासं व्यासाद्द्विधोच्छ्रयम् |
ऋत्वर्क भाजितं कृत्वा कलशं वर्तयेद्बुधः || १० ||

पादोनांशादधः पट्टी षडंशेन तु विस्तरा |
भागैकेन च कुम्भोऽस्य कुम्भपट्टी तु पादतः || ११ ||

सचूला [ख्, ग्, घ्: चचूलि] त्र्यंशविस्तारा त्वर्धांशेन समुच्छ्रिता |
मध्यद्व्यंशाच्च [घ्: स्व] कोणं च अध्यष्टांशोच्छ्रयास्थितौ || १२ 
||

याम्यकोणाद् द्विभागे तु याम्ये स्कन्दो भवेत्क्रमात् |
अन्यकोणाद्युगांशस्थे याम्याधो वृत्तमाभ्रमात् || १३ ||

तथैव भ्रामयेत्सूत्रं कलशस्योत्तरांशतः |
ततश्चोर्ध्वैकभागेन ग्रीवा द्विभागविस्तरा || १४ ||

कपोलौ युगविस्तारौ भागार्धांशोच्छ्रयोभवेत् |
तदूर्ध्वोऽर्धांशतः कालःपद्मं द्विविस्तरोच्छ्रयम् || १५ ||

घटपार्श्वे मुरा [घ्: षुरा] मांशैर्लोहनिम्नायताश्चलाः |
सचूल्यादूर्ध्वतः पद्मो घटास्यं चाम्रपल्लवि || १६ ||

यागालयादिसम्भारस्नाने या गुरुदक्षिणा |
रत्नन्यासादि होमश्च मन्त्रन्यासादि पूर्ववत् || १७ ||

प्. ८६) ब्रह्मरेखां विनेशादि तदाधारशिलोपरि |
ब्रह्माज्यार्धान्त [मू: षुद्धान्त; क्, ख्: र्धाजानु] विष्णूर्ध्वं 
स्थापयेन्मन्त्र [मू, अ: मत] भेदतः || १८ ||

ईशानं संप्रवेशं च ब्रह्मांशं वेदवत्कृते |
द्व्यंशं त्र्यंशं समस्तं च ज्येष्ठादिक्रमतः क्वचित् || १९ ||

रत्नजं वाथ धातूत्थं सूक्ष्मलिङ्गं यथेच्छया |
प्रक्षिप्य कलशाः कार्याः क्वचिदीशादि यत्नतः || २० ||

त्रिनेत्रचण्डिका [क्, ख्: चन्द्रिका] धाम्नोः शूलेन परिरक्षितः |
विष्णुधाम्नि च चक्रेण अन्येषां स्वायुघैरपि || २१ ||

लिङ्गोन्मन्याथ शूलं च घटाब्जो [मू, अ: श्वेताब्जो] परि विन्यसेत् |
वामा ज्येष्ठाह्वया रौद्री स्वशक्तित्रयकल्पिता || २२ ||

द्वात्रिंशदङ्गुलं ज्येष्ठे मध्ये हीनेऽष्टहानितः [मू, अ: हीनके] |
हैमं रौप्यमयोजम्वा प्राग्वत्संस्थाप्य [क्, घ्: संस्नाप्य] 
मन्त्रतः || २३ ||

ज्ञानाख्येच्छाक्रियाह्वाभिः शक्तिभिः कल्पितं क्वचित् |
करीरषष्ठभागेन चक्रं स्यात्सम [ख्: स च] वर्तुलम् || २४ ||

जीवदैर्घ्यसमो दण्डस्तत्थौल्यं तज्जिनांशतः |
चूलिकेतरदेवानां स्थापनीयाः प्रमाणतः || २५ ||

देवनाहाद्भवेद्दैर्घ्यं स्थौर्ल्यं तदष्टमांशतः |
इन्दीवरदलाभा सा स्वबीजैश्चूलिका सदा || २६ ||

प्. ८७) इतीशानकलशग्रहचूलीयूप [क्, ग्, घ्: युध] स्थापनम् ||

ध्वजं विनात्र या कीर्तिः सा रक्षोभिर्ग्रहादिभिः |
गृह्यते सकला नित्यं दानहोमादिभिः सह || २७ ||

यथा सुफलितो [ङ्: युः फलितो; स्वः फलितो इत्यादि पाठः] वृक्षो रक्ष्यते 
हि फलार्थिभिः |
तथा धर्मफलार्थाय धामवृक्षध्वजेन तु || २८ ||

तस्मात्तत्र ध्वजः स्थाप्यो विधिना मानसंयुतः |
नानागमानुसारेण लेशतस्तं वदाम्यतः || २९ ||

प्रासादपादविस्तारस्तदर्धार्धांशतः [ख्: ङ्गतः] क्वचित् |
धाम्नो द्विगुणदैर्घ्यः स्यात्सार्धार्धात्तत्समो ध्वजः || ३० ||

द्विहस्तविस्तरो वाथ भूमिं पार्ष्णिमथापि वा |
क्वचिन्मते तदर्धान्यथा प्राप्स्यत्वधोदितः [मू: प्राप्त्याथ चोदितः] 
|| ३१ ||

स्वदैर्घ्यषोडशांशेन क्वचिदुक्तश्च विस्तरात् |
सर्वार्थशान्तये शुक्लः कामार्थे दिक्पतिप्रभः || ३२ ||

स्ववाहनाङ्कित [मू, अ: न्वितं] श्चोर्ध्वं किङ्किणीचामरैर्युतः |
स्वदेवरूपकैश्चित्रः स्वशक्त्या शोभितः क्वचित् || ३३ ||

मञ्जर्यास्त्र्यंशतो दण्डस्तत्पादोनार्धतः क्वचित् |
इत्थं ग्रहर्तु [ख्, घ्: इन्द्रग्रहे तु] हस्तो वा क्रमाज्ज्येष्ठादिको भवेत् || 
३४ ||

प्. ८८) वंशवृद्धिकरो वंशो धर्मार्थौ [क्, ख्, ङ्: धर्मार्थे] 
शालसैन्दुरौ |
उक्ताङ्घ्रि पञ्च तत्कार्यं त्वशुभौ शेलुशिग्रुकौ [मू, अ, ङ्: 
शिर्भ्कौ] || ३५ ||

भङ्गे चारोप्यमाणे तु कर्तुर्मृत्युर्भवेद्ध्रुवम् |
शान्तिहोमे कृते सौख्यं दक्षिणास्येन [मू: द्येन] नान्यथा || ३६ ||

प्रासादपृष्ठदेशे च ऊचुः कैश्चिद्ध्वजाश्रयम् [मू: 
उचुर्ध्वजाश्रयं क्वचित्; ख्: उच्चच्छविध्वजाश्रयः] |
ऐशाने वा प्रदेशे च मारुते वान्यथापरे || ३७ ||

शिखरस्य शरांशेन चतुर्थेन गुणेन वा |
उत्त [मू: उक्त] मादिध्वजाधारं मस्तकार्धेन वा क्वचित् || ३८ ||

पूर्ववन्मण्डपादि स्यात्स्नानेनज्या [मू, क्, घ्: स्नानेषु] 
ध्वजयष्टिषु |
हेमादि [मू अ, ख्, ग्, घ्, ङ्: होमादि] रत्नविन्यास आसनं प्राक्क्रमेण 
तु || ३९ ||

मूर्तिभूर्तं न्यसेद्दण्डं सकलीकरणं ततः |
ध्वजे तु निष्कलं तद्वत्तथै [घ्: तत्रै] वाङ्गानि यत्पुनः [घ्: षट्सु च] 
|| ४० ||

आत्मविद्यां न्यसेद्दण्डे शिवतत्त्वं ध्वजे तथा |
भुवनेशान्पुनस्तत्र विघ्ननाशाय सिद्धये || ४१ ||

आत्मवान् शांभवान् शान्तान् [घ्: शाक्तान्] स्वायुधोद्यतविग्रहान् |
सम्याग्ध्यात्वा [ख्: ज्ञात्वा] तु तान्सर्वांस्ततस्त्वारोपयेद्गुरुः || ४२ ||

प्. ८९) ध्वजमन्त्रास्त्रमन्त्रेण योजयित्वा न्यसेत्क्वचित् |
अघोरमथ शैवं वा यद्वा पाशुपतं महत् || ४३ ||

प्रख्यातमैश्वरे शास्त्रे विघ्नसंघात [ख्: संपात] नाशनम् |
गन्धादि ब्रह्ममुण्डेन दद्याद्विद्याधिपेन वा || ४४ ||

पुरुष्टुतेन [मू, ङ्: ष्णुतेन] नैवेद्यं बलिकर्म हृदैव तु |
ध्यायेत्सूर्यसहस्राभं प्रलयाम्बुदनिस्वनम् || ४५ ||

प्रदीप्तदशनप्रान्तं प्रकाशमुखकन्दरम् |
त्र्यक्षं तडिल्लातजिह्वं दीप्तभ्रूश्श्रुमूर्धजम् || ४६ ||

सर्पोपवीतशूलासिशक्तिमुद्गरधारिणम् |
चतुर्भुजं चतुर्वक्त्रं स्फुरच्चन्द्रार्धशेखरम् [ख्, ङ्: दिगम्बरम्] 
|| ४७ ||

देवदानवरक्षोग्रदर्पितानां विमर्दनम् |
ध्वजस्यारोहणं कुर्यादुपचारं च दैशिकः || ४८ ||

मन्त्रैः फडन्तगैः सर्वैर्हृदयादिविभागशः |
ध्वजाग्रे तु गुरुर्लग्न इष्टमन्त्रं जपंस्तदा [मू: जपेत्तदा] || ४९ ||

प्रदक्षिणात्रयं कृत्वा कर्तारं सन्नियोजयेत् |
यजमानस्ततो लग्नो भार्यापुत्रकुलैः सह || ५० ||

परिवेष्ट्य त्रिधा धाम प्रणम्य च पुनः पुनः |
यथा विधूयते वातैर्ध्वजः प्रासादमस्तके || ५१ ||

प्. ९०) तथा कर्ता त्यजेत्पापं सप्तजन्मार्जितं क्षणात् |
राष्ट्रे शान्तिर्जयी राजा सुखिन्यः स्युः प्रजास्तथा || ५२ ||

सुसूतयस्त्रियो धर्मः सुभिक्षारोग्यमेव च |
हेमलक्षप्रदानाच्च पुण्यं कोटिगुणं ध्वजात् |
जीर्णोद्धारे कृते कर्तुर्ध्वजान्ते मौलिकं फलम् || ५३ ||

इति लक्षणसमुच्चये ईशानादिध्वजनिवेशानाख्यानं नाम 
विंशोविधि || २० ||



अथैकाविंशः

अथ जीर्णांश्च दुष्टांश्च लिङ्गादींश्च [ग्: दीनां] सुरोज्झितान् |
आश्रयन्तीह सत्वानि भूतवेतालराक्षसाः || १ ||

महाभयकरा नित्यं सुभृशं क्रूररूपिणः |
कुर्वन्ति दोषसङ्घ्यातं यत्र राष्ट्रेषु ते [ग्: पुरे] स्थिताः || २ ||

महोत्पातं धरानाशं चमूभङ्गं पराभवम् |
दुर्भिक्षं दारुणं रोगं प्रजानाशं दरिद्रताम् || ३ ||

उद्वेगं च विवादं [ग्: विषादं] च विताशं चात्मजार्थयोः | 
पीडा गोब्राह्मणादीनां राज्ञो दुःखं कुशीलताम् || ४ ||

प्रतापसत्वहानिं च लोभमोहादियुक्तताम् |
शत्रुव्यसनपीडा च चिन्ता च महती भवेत् || ५ ||

दुष्टलिङ्गे स्थिते राष्ट्रे प्रजा प्राज्ञो न शोभनन् |
तस्मादुद्धरणं कार्यं विधिना मन्त्रपूर्वकम् || ६ ||

विधिं विनोद्धृतं लिङ्गं मन्त्रहीनैस्त्वदैशिकैः |
राष्ट्रं पित्तेन संपीड्य भूपमुच्छादये [क्: मुत्सादये; ख्: 
मुन्मादये] द्ध्रुवम् || ७ ||

तस्माद्राजा स्वराष्ट्रेषु लिङ्गाद्युद्धारयेद्द्रुतम् |
गोब्राह्मणप्रजानां च स्वराष्ट्रस्य च वृद्धये || ८ ||

प्. ९२) जीर्णोद्धारं प्रवक्ष्यामि यथा शास्त्रेषु भाषितम् |
सुनक्षत्रे दिने योगे सद्वारे कर्तृशोभने || ९ ||

याम्यायामथवैशान्यां कुर्यात्प्रागुक्तमण्डपम् [ख्: मण्डलम्] |
प्रच्छन्नं संस्कृतं रम्यं जलद्वारैक [ख्: धारैक] तोरणम् || १० ||

रम्भाचन्दन [घ्: बन्धन] माल्याढ्यं वितान [ख्: विमान] 
ध्वजसङ्कुलम् |
पूर्ववद्वेदिकां रम्यां शिवकुम्भास्त्ररक्षिताम् || ११ ||

गुरुमूर्तिधरान्सम्यगिष्ट्वादौ कनकाम्बरैः [मू, अ: न्द्रादौ 
कलशाम्बरैः] |
बालुकापूरिते पीठे स्थण्डिले पूजयेद्धरम् || १२ ||

शिवलिङ्गधरान्पञ्च भोजयेद् घृतपायसै || १३ ||

अर्कोपेन्द्रादिके विप्रानष्टौ सन्तर्पयेद्भृशम् |
दक्षिणां वित्ततो दद्याद् ब्रूयुः शं राष्ट्रभूपयोः || १४ ||

सहस्रं जुहुयाद् घोरं महास्त्रं वाथ दैशिकः |
त्रिस्वादूक्तैस्तु [ङ्: द्विक्षेस्तु] यज्ञाङ्गै [घ्: यज्ञाङ्गो] दूर्वां 
कुण्डे तु वर्तुले || १५ ||

गुरुः पूर्णाहुतिं दद्यात्तस्मै कर्ता च [ख्: कर्तार्थ] धेनुकाम् |
मूर्तिभृद्भ्यस्ततो दानं भूतदिग्देवताबलिम् || १६ ||

रौद्रीं शान्तिं ततः कृत्वा विज्ञाप्य च महेश्वरम् |
लब्धानुज्ञो [ख्: नत्वानुज्ञो] महादेवात्कुर्याल्लिङ्गादिकोद्धृतिम् || १७ ||

प्. ९३) तत्पुष्पास्त्रेण संताड्य वदेश (द) स्त्रं [क्, ख्: तत्स्थं] 
शिवाज्ञया |
 यदत्र संस्थितं सत्वं त्यक्त्वा चान्यत्र यातु तत् [क्: यान्त्वतः] || १८ ||

 शिवाज्ञैवं प्रदत्तातो [मू: त्ता ते] त्यजेत्तत्वं महास्त्रतः |
ततोऽभिषिच्य लिङ्गाद्यमस्त्रजप्तेन [मू: मन्त्रणजप्तेन] वारिणा || १९ ||

स्थापको यजमालस्य हेमजं कङ्कणं करे |
उत्थापने प्रबध्नीयादित्युक्तं शम्भुना क्वचित् || २० ||

बद्ध्वा स्वर्णाख्य [घ्: वर्णाक्ष] पाशेन लिङ्गं पाशुपतेन च |
वृषयोः ककुदे (दि) बद्ध्वा वर्मणा बालतन्तुना || २१ ||

हेमकर्षजसीरेण [घ्: सारेण] मध्वक्तेनोत्तरामुखः |
ईशाशादीः क्रमात्सर्वाः खादकेन गुरुः खनेत् || २२ ||

तारसारोत्तमे भावादन्यस्मिन् माषवर्जनात् |
पाशसीरयुगं [ख्: सारयुत] कुर्याद्बलवन्तौ तथा वृषौ || २३ ||

वृषौ च खुरिकैः प्रेष्य नन्दी शङ्खरवेण तु (?) |
जर्जरं चलितं भग्नं [ख्: रुग्णं] स्फुटितं वज्रदूषितम् [मूउ, अ ग्: 
ध्वजदूषितम्] || २४ ||

महादोषान्वितं दग्धं विकलाङ्गं कृशं च यत् |
स्थूलं वा दुर्निविष्टं च यच्च पीडाकरं भुवि || २५ ||

प्. ९४) स्थापितं विकलैर्द्रव्यै स्तथोन्मानादिवर्जितम् |
एषां कुर्याच्चिकित्सां च व्याघितस्येव भेषजम् || २६ ||

तेषां लेख्ये च भेदे च छेदे चोद्धरणे [ख्: छेदनोद्धरणं] तथा |
क्रियमाणे न दोषोऽस्ति मन्त्रवर्जितया [तता] यतः || २७ ||

लिङ्गं पीठं शिलामर्चां व्योमतार्क्ष्यादिकं वृषम् |
पक्वमृच्छैलरत्नोत्थं क्षिपेद्वामेन नित्यके || २८ ||

दारूद्भवमघोरेण दहेच्छिवाग्निना घृतैः |
लोहं सर्वं विनिष्पाट्य पुनस्तत्रैव विन्यसेत् || २९ ||

दग्धं मणिमयं भ्रष्टं तेजसाश्मवदुत्सृजेत् |
लेप्यं चित्रं पटं पुस्तं संस्कृत्य चाग्निना [मू, ख्: धाम्नि वा] 
क्षिपेत् || ३० ||

पतितोत्पाटितं वक्रं सरिद्भीतान्यमन्त्रजम् |
अदुष्टं विधिनोद्धृत्य स्थापयेद्यागपूर्वकम् || ३१ ||

यथा न स्पृशति द्वारं तथा लिङ्गं प्रवेशयत् |
ब्रह्मशिलादिकं सर्वं स्थापयेत्पूर्ववत्क्रमात् || ३२ ||

प्राक्प्रमाणं तदाकारं प्राग्द्रव्येण विनिर्मितम् |
लिङ्गादि चापरं स्थाप्यमधिके वा फलं बहु || ३३ ||

लिङ्गपीठालयार्चानां क्षितौं यावत्स्थितिर्भवेत् |
तावत्कल्पसहस्राणि तत्कर्ता तत्पुरे वसेत् || ३४ ||

प्. ९५) पार्थिवानां फलं चेदं [ख्: चैवं] दारवाणां 
ततोऽधिकम् |
([चापचिह्नान्तर्गतोऽयं पाठः मूल ग घ पुस्तकेषु नास्ति] 
द्विगुणं चाश्मजानां च सीसकानां ततोऽधिकम् || ३५ ||

द्विगुणं त्रपुजानां च घोषजानां ततोऽधिकम् |
द्विगुणं रीतिजानां च सुल्वजानां ततोऽधिकम् || ३६ ||)

द्विगुणं तारजानां [घ्: चश्मजानां] च हेमजानां ततोऽधिकम् |
द्विगुणं रत्नजानां तु रत्नाधिक्येऽधिकं फलम् || ३७ ||

स्थापयेच्च [घ्: स्थापयेदङ्ग] शतं हुत्वा [ङ्: गत्वा] चालयेच्च 
सहस्रतः |
घोरेण वा महास्त्रेण द्विगुणं धामचालने || ३८ ||

सुखदुःखस्थितानां तु लिङ्गादिचालनाद्ध्रुवम् |
त्वरितं म्रियते जन्तू रौरवं च मृतो व्रजेत् || ३९ ||

ईशानं वा घटं चूलं द्वारं हृदङ्घ्रिकादिकम् |
जीर्णाधाम्नि [ख्: जीर्णोद्धार] क्रमात्सर्वं पूर्वोक्तविधिना हरेत् || ४० 
||

प्रासादमन्त्रदेहं तु खड्गे न्यस्त्र प्रपूजयेत् |
दारुपट्टावृतं लिङ्गं कृत्वा तु घटयेद्गृहम् || ४१ ||

पूर्ववत्पदमारोप्व द्वारादिं च ध्वजान्तकम् |
सिद्धे धाम्न्यङ्गसंयोगं कुर्यादाकृष्य खड्गतः || ४२ ||

जीर्णमुद्धृतमारोप्य प्रायश्चित्ताय होमयेत् |
अच्छिद्रपूर्णता येन स्यादघोरशतेन तु || ४३ ||

प्. ९६) क्षमयेच्च प्रणम्येशं त्वदाज्ञया मयोद्धृतम् |
लिङ्गादि स्थापितं [स्थापकं] यच्च तत्क्षमस्व ममोपरि || ४४ ||

राज्ञः कर्तुः प्रजानां च शान्तिर्भवतु सर्वदा |
अस्माकं शिल्पिनां चापि सुप्रीतो भव हे भव [घ्: तव] || ४५ ||

ततः कर्ता प्रणम्यादौ दण्डवद्भूतले गुरुम् |
तं खड्गं कङ्कणं धेनुं दद्यात्सोपस्करौ वृषौ || ४६ ||

इति लक्षणसमुच्चयें जीर्णोद्धारविधिकथनं नामैकविंशो विधिः || 
२१ ||



अथ द्वाविंशः

अद्वैत [मू, ङ्: अद्वैते] देवताभ्यस्तु कार्यं मण्डलतर्पणम् |
एकहस्तं समारभ्य अष्टहस्तावधिक्रमात् || १ ||

वीथिकाद्वारकोणाढ्यमेकाब्जं द्वारकैर्युतम् [ख्: मेकाक्षं 
गात्रकै] |
लोकपालायुधोपेतं मण्डलं सार्वदैविकम् || २ ||

देवमुद्रान्वितं दिव्यं ख्यातं मुद्रालयाह्वयम् |
यच्चतुष्कोणगाः शङ्खाः श्रीवत्साख्यं हेरेस्तु तत् || ३ ||

पूर्वोक्तपङ्गजैर्युक्तं कर्णिका पृथुगात्रकम् |
पद्मार्घपृथुवीथीकं वीथ्यर्धं कण्ठकादिमत् [ख्, घ्: कण्ट-] || ४ 
||

पद्मसूत्रसमं द्वारं गुणरेखाबहिर्मतम् |
अथान्यन्नवदुर्गादि नवनाभं तदुच्यते || ५ ||

द्वात्रिंशदच्छके [ख्, घ्: दंशके] क्षेत्रे मध्येऽब्जं 
षोडशांशकैः |
गात्रकं [क्, ख्: गात्रंकं] वीथिकाद्वाभ्यां दिक्षु पद्माष्टकं 
तथा || ६ ||

मेखलैकांशतो बाह्ये द्वाभ्यां कण्ठकपोलकौ |
पद्ममानं [मू: मालं] भवेद्द्वारमेकेन प्रतिवारणा || ७ ||

प्. ९८) वैष्णवे भैरवे यागे योगिनी स्थापने तथा |
मण्डलं नवनाभाख्यं [मू, अ: भागाख्य] 
पुत्रायुर्धनवृद्धिदम् [ख्: वर्धनम्] || ८ ||

शालिचन्दनगोधूमयवैर्वा चूर्णितैः सितैः |
गैरिकेङ्गुदसिन्दूरै रक्तमिष्ट [ख्: सिक्थ] कयाथवा || ९ ||

पीतं तालेम वा शालिहरिद्राचूर्णैकैर्भवेत् |
मर्मुरै [ख्: सुमुरै] रर्चिरङ्गारैस्तुषैर्वा दग्धकैः शितिम् [मू: 
शितैः || १० ||

कृष्णैकांशेन पीताभ्यां हरिद्राबिल्वपत्रकै |
सिताभ्यामसितांशेन ऐक्यं स्याद्धूम्र [घ्: धूम] वर्णकम् || ११ ||

पूरयेन्मण्डलं वर्णैरेतैः संशोभते यथा |
न हीना नाधिकावक्रा कार्या रेखा सुशोभना || १२ ||

हिनायां पुत्रनाशः स्यादधिकायां महागदः |
वक्रायामर्थनाशः स्याद् व्यस्तस्थे वर्णके रिपुः || १३ ||

मुमुक्षोः स्थापनेऽद्वैते दीक्षायां मण्डलं मतम् |
अशेषगुणदं तस्मात्स्थणॢइं वालुकामयम् || १४ ||

अथ [ग्: अष्ट] तापसवेश्मार्थं प्रासादकरणाय च |
तयोः स्थानानि पुण्यानि कथयामि महीतले || १५ ||

नगेन्द्रे कुलशैले च क्षेत्रोपक्षेत्रके तथा |
सन्दोहे निम्नगाकूले सिद्धक्षेत्रेषु [घ्: स्थानेषु] सर्वतः || १६ ||

प्. ९९) हिमबद्धेमकूटाद्री निषधो गन्धमादनः |
माल्यवाञ्शृङ्गिनीलौ च ऋक्षश्चेमेऽद्रिनायकाः || १७ ||

मलयो विजयः सह्यः पारियात्रोऽर्बुदस्तथा |
श्रीशैलश्चैव विन्ध्यश्च महेन्द्रश्च कुलाचलाः || १८ ||

प्रयागः काशिकाकोला चाट्टहासा जयन्त्यपि |
चरित्रैकाम्रकं देवीकोट्टं क्षेत्राण्यथाष्ट च [क्, ग्: ण्यथाचरः] || 
१९ ||

काश्मीरमरुपाटल्यस्तुमुलैला [मू, क्, ख्, ग्, ङ्: तद्यमैला] पुस्तथा |
विरजश्चैरुडः [मू: रुतः] पुण्ड्र श्चोपक्षेत्राण्यमूनि च || २० ||

कुब्जिकोज्जयिनीपृष्टापरस्तीरा [मू, ख्, ङ्: परस्त्री रं] ङ्कु शाद्रिकौ |
मायापुर्यथ जालाख्यमेते सन्दोहसंज्ञकाः || २१ ||

नर्मदा यमुना गङ्गा गोदावरी पुनः पुना |
पञ्चनद्यथ सिन्धुश्च सरस्वत्यष्टनिम्नगा || २२ ||

श्रावस्ती कीकटो लाटः कुरुक्षेत्रोज्जिहानकाः |
अन्तर्वेदी प्रतिष्ठानं याज्ञिको देश इष्यते || २३ ||

दारुवनं श्मशानं च पुष्करं नैमिषं तथा |
करवीरो महाकालः सौगन्ध्युपवनं [ख्: परणं] वनम् || २४ ||

वटैकलिङ्गादित्यादि स्थापितानां च सन्निधिः [घ्: सन्निधेः] |
बाणस्वयंभुलिङ्गानां पद्मखण्डतडागयोः || २५ ||

प्. १००) वदर्याश्रमतीर्थानि धुनीनां सङ्गमस्तथा |
सिद्धदेवालयो ग्राम नगरं खेटकं पुरम् || २६ ||

पत्तनं रतिकृद्देशः सामान्यगिरिनिम्नगा |
पुण्यस्थानमथान्यच्च सिद्धस्थानान्यमूनि च || २७ ||

देशेष्वेतेषु कुर्वीत यति [घ्: यदि] देवादिकाश्रमम् |
गृह्णीयाद्भूमिमादौ तु शासनेन क्रयेण वा || २८ ||

नोपरोधद्बलाद्वापि न चैव प्राक्सरिद्वहा |
आदौ कुर्माद्यतेः स्थानमीशादीनां ततो यतः || २९ ||

न तापसाः सुरेशस्था वसेयुश्चेन्मठाधिपाः |
मठमाश्रित्य ये लिङ्गमर्चयन्ति कुबुद्धयः || ३० ||

लोलुपास्ते समाख्याता न मोक्षं प्राप्नुवन्ति ते |
यदीच्छेन्नरकं गन्तुं पुत्रपौत्रादिभिः सह || ३१ ||

तदेकाहं प्रफुर्वीत मठापत्यं [ख्: मानयन्ति] शिवालये |
ईदृग्ज्ञात्वा [मू: ईदृङ्मत्वा] यथाकामं स्थापयेत्सचराचरम् || ३२ 
||

अथ भूमिपरीक्षार्थं ग्राह्याग्राह्यं वदाम्यहम् |
इन्द्राग्नियमरक्षोऽम्बुवायवीन्द्वीश [क्, ख्, घ्: वायवर्थीश] प्लवा 
मही || ३३ ||

क्रमात्कुर्याच्छ्रियं [ग्: च्छिवं] दाहं मृत्युं रोगं दरिद्रताम् |
रिपुर्मानं सुखं च स्यान्मध्यमा सर्वतः प्लवा || ३४ ||

प्. १०१) देवस्य विपुलो भोगो नेज्या नाशश्च [ख्: न ज्ञा नाशश्च] 
वज्रभीः |
भङ्गः पीतोऽर्थ इज्या [मू: इष्ट] स्यात्पूर्वादेर्वसुधाप्लवात् || ३५ ||

मध्यप्लवा कुलं हन्यादित्युक्ता भूः शुभाशुभा |
क्रमादग्निरिपोर्भीतिः कलिरर्भक [मू: वच्छक] संक्षयः [घ्: 
सज्ञकः] || ३६ ||

स्त्रीचला स्त्रक्षयो वृद्धिः शान्तिः प्रागादिकूपतः |
नदीप्रवेशिता [ख्: ष्टिता] शस्ता पूर्वादि पश्चिमेऽपि वा || ३७ ||

याम्ये वा नोत्तरस्यां च न चैवोदक [क्, घ्: चैकोदक] संयुता |
न दक्षिणस्थौ वनाद्री च पश्चिमे वा वन [मू: वाचनं] शुभम् || ३८ 
||

धामवाप्यौ च सौम्ये च ऐशान्यां च सरोवरः |
वटः प्राच्यां यमाशायां यज्ञाङ्गो बोधिरब्दिशि || ३९ || 

प्लक्षश्चोत्तरतः शस्तः समस्ता व्यस्तका अमी |
जयन्तीदाडिमीश्यामापुन्नागारिष्टपादपा || ४० ||

यत्रतत्रस्थभागाङ्गे [मू: शुभाशार्गो] गृहभुव्यपरे शुभाः |
बहुदर्भवती विप्रा क्षत्रिया च शराकुला || ४१ ||

स्निग्धदूर्वान्विता वैश्या शुद्रासोशीरकाशिका |
फलपुष्पवतीस्निग्धा स्निग्धगुल्मोषधीद्रुमाः || ४२ ||

प् १०२) गावोऽथ मानुषाश्वा वा रमन्ते यत्र नित्यशः |
एकवर्णा घना तुल्या यमाम्बुदिशि चोन्नता || ४३ ||

विस्तीर्णा सादृढा शस्ता शुभगन्धात्मगन्धिका |
चन्दनागुरुकाश्मीरचन्द्राब्जोत्पलचम्पकाः || ४४ ||

पाटलानागजात्यश्च मल्लिकामदिरासवाः |
शालीभमददध्याज्यदुग्धान्येतत्सुगन्धिनी || ४६ ||

पृथग्धा मिश्रगन्धाभूश्चातुर्यर्ण्येषु भूतिदा |
ग्रीष्मकाले च या शीता उष्मणा शिशिरेऽन्विया || ४७ ||

प्रावृष्युभयसंस्पर्शा सा द्विजादि [क्, ख्: द्विजाति] सुखावहा |
मृदङ्गवेणुवीणा च [घ्: वीणाब्द] दुन्दुभ्यादिशुभस्वना [मू: 
शुभात्मना] || ४८ ||

विभूतिकारिणी क्षोणी [क्: या तु] चातुर्वर्ण्यस्य सर्वदा |
श्वेताप्रजा [क्, घ्: ग्रजा] ह्यगन्धा च रक्ता राज्याशिषोद्वहा [मू: 
मिषो वृषा] || ४९ ||

पीता वैश्या तथा क्षारा शूद्रा कृष्णा मलोद्वहा |
गुडा [मू: शुभा] भयानम्रनिम्बानां स्वादाद्विप्रादिजामही [ख्: 
सा मही] || ५० ||

शान्तिर्जयं धनं चायुः क्रमाद्दद्याद्द्विजादितः [ख्: तितः] |
आषाढा कृत्तिका ज्येष्ठा तथा शतभिषा च भम् || ५१ ||

प्. १०३) वरुणाग्नीन्द्रवाताश्च क्रमात्तु देवताः [मू: त्तद्देवता] 
स्मृताः |
स्वजाति ब्राह्मणी वापि यथालाभं च गृह्यते [मू: पूज्यते] || ५१ ||

वर्जनीया वसातैलवर्तिगन्धा [ङ्: युज्यते] च या क्षितिः |
रक्ताङ्गारशिलायुक्ता [क्: रन्ध्रा-] कृमिकीटवती च या || ५२ ||

निम्ना गर्तान्विता रूक्षा सोषरच्छिद्रकर्दमा |
सेष्टकाचितिकेशास्थिभस्मवल्मीकशर्करा [क्, ख्: जर्जरा] || ५३ ||

वामावर्तजलादिक्स्था सङ्कीर्ण न प्रशस्यते |
बह्वापद्बहुवर्णा च वज्राग्निह्यरिचौरदा [मू, ङ्: षैरदा] || ५४ ||

न तस्यां वसती शर्म न धर्मो नात्मजो धनम् |
योषिद्दुश्चारिणी तत्र रुजो राजभयं भवेत् || ५५ ||

शिवखराश्वनादाढ्या भिन्नभाण्डनिभस्वना |
काककङ्गोष्ट्रशब्दा वा सर्वैषामसुरवावहा || ५६ ||

सदैवोष्णा सदा शीता कर्कशा वाष्पशङ्कुला |
द्रागम्भ [मू, क्, ङ्: प्रागम्भः] शोषिका नेष्टा धनायुघ्नी 
सशिल्पिका [ख्: समल्पिका] || ५७ ||

खाते च करमात्रे च पांशुभिः परिपूरिते |
न्यूना समाधिका ज्ञेया हीनमध्योत्तमा क्षितिः || ५८ ||

आपूर्य गर्तमम्भोभिर्गते पदशते ततः |
स्युस्त्रि [मू, अ, क्, ङ्: मुष्टि] द्व्येकाङ्गुलह्रासाद्धीनमध्योत्तमा 
भुवः || ५९ ||

प्. १०४) गर्तस्थानान्निसिश्वेतरक्तपीतासितत्विषाम् |
पुष्पाणां म्लायते यत्ना [घ्: यत्नो] त्तस्य सा भूर्द्विजादितः [ख्: तितः] 
|| ६० ||

आमकुम्भास्यगन्धाज्यपूरितेषु [मू, क्: तेख्व] शरावके |
द्विजादीनां सिताद्याश्च ज्वलितावर्तयो निशि || ६१ ||

प्रागादिवक्त्रमन्त्रैस्था (स्ता) इष्टस्थाने समावृते |
निर्वाप्यः [मू: निर्वान्त्यः] प्रज्वलन्त्यश्च स्वजातिसुखदुःखदा || ६२ ||

प्रोक्तलक्ष्मक्रमाभावे यथाप्राप्तिपरिग्रहः |
वर्णसंपादनं कृत्वा स्वैः स्वैर्जातीसमस्वरैः [मू, घ्: 
तीशशम्बरै] || ६३ ||

परीक्ष्यैवं भुवं यत्नाद् वाहयित्वा वपेद् यवान् |
सप्त पञ्च त्रिरात्रे स्याद्धीनादि [क्, ख्: द्विशादि] रोहणात्रिधा || ६४ ||

हिता द्विजाय वेदास्रा राज्ञोऽष्टास्रायता [मू, घ्, ङ्: ष्टांशायता] 
मही |
वैश्याय च षडंशास्रा शूद्राय ह्यायता शुभा || ६५ ||

पृथुद्विगुणदीर्घा च छिन्नकर्णाद्विकोणिका |
वक्रा [मू, घ्, ङ्: वज्रा] र्धेन्दुद्विको [क्, ङ्: त्रिको] णाभा वृत्ता 
षट्कोणिका च या || ६६ ||

यानक्षयं भयं विप्रे स्त्रीपुत्रधननाशनम् |
मृत्युर्व्याधिस्तथा पापं क्रमाद्दद्यात्पलं मही || ६७ ||

प्. १०५) गोसूर्यास्यात्त्रिशूलाभा सूर्याकाराहि वज्रिका [ख्, घ्: वर्जिका; 
ग्: पृष्ठाभा] |
शकटा द्विप [घ्: द्विज] पृष्ठाभा दिङ्मूढा च करोति वै || ६८ ||

प्रजानाशं प्रियास्वास्थ्यं [मू, घ्, ङ्: स्वाम्य] रोगं नैःस्वं 
शिरोरुजम् |
शोकं च सर्वनाशं च सर्वलोकक्षयं क्रमात् || ६९ ||

पञ्चास्रा बोधिपत्राभा गृध्रगोधोष्ट्र [क्, ख्: गावोष्ट्र] सन्निभा |
यवपिपीलिकामध्या दुन्दुभीपटहोदरी || ७० ||

मीनभूदारपृष्ठाभा करिकोष्ठसमा च या |
नानादोषकरा ह्येताः सर्वेषामेव वर्जिताः || ७१ ||

धन्या त्वन्या कुमारी च पूर्वलक्षणलक्षिता |
प्राग्विधानेन सा ग्राह्या यदि नोपहता भवेत् || ७२ ||

श्वपचान्त्यजनीचैर्वा क्रव्याद्भिः पशुपक्षिभिः |
या सेविता सदा पृथ्वी कोष्णा [क्: कोषो] सृग्वज्रदूषिता || ७३ ||

भस्मेष्टकास्थिपाषाणशर्करापांशुसंयुता |
अपि ग्राह्या [क्: ग्राह्य] गुणाढ्या सा गृहधाम्नोः सुशोधिता || ७४ ||

शतधा वाहयित्वा तु हेमफालैर्हलैर्महीम् |
शुद्ध्यर्थं स्थापयेत्तत्र मासान् पञ्च च [क्, ङ्: पञ्चैव] गोकुलम् || 
७५ ||

ततः प्रवापयेद्ब्रीहीन् याज्ञिया/श्च तिलादिकान् [ख्: ढकान्] |
पक्वशस्येन संस्कृत्य घटयेद्धाम [ख्: वास] वेश्मनी || ७६ ||

प्. १०६) एवं विशोधितां भूमिं समीकृत्योपलेपयेत् |
ततः प्रसाधयेत्काष्ठां गृहादीनां तदुच्यते || ७७ ||

तिष्यवेधेन तु प्राचीं चित्रास्वात्यन्तरेण वा |
मीनयोगेन कौबेरीं ध्रुवयोगेन चानयेत् || ७८ ||

विषुवे निर्मलाकाशे तद्भूमौ मण्डले कृते |
न्यसेत्तन्मध्यतः शङ्कुं खादिरं द्वादशोच्छ्रयम् || ७९ ||

षडङ्गुलपरिणाहं परितो रुद्ररेखितम् |
तच्छायायाः प्रवेशेन पश्चिमां दिशमङ्कयेत् || ८० ||

प्राचीं च निर्गमे तस्यास्तत्र सूत्रं च विन्यसेत् |
मीनयोग्यां तथा याम्यां सौम्याशां च प्रसाधयेत् || ८१ ||

चतुष्कोणानि दिङ्मध्यात् क्षेत्रस्यैवार्धसूत्रतः |
वेदास्रं च चतुःसूत्रं पाततस्तत्र सिद्ध्यति || ८२ ||

प्रागास्यां दशधा नाड्यो [मू: नान्यो] भूत्वा (?) नामानि च ब्रुवे 
|
शान्ता यशोवती कान्ता विशाला [ख्: विलासा] प्राणवाहिनी || ८३ ||

मती वसुमती [मू, ङ्: सती वर्गसती; क्, ग्: मती बहुमती] नन्दा सुभद्रा 
च मनोरमा |
उत्तरास्यां दशान्या च एकाशीत्यङ्घ्रिकारिका || ८४ ||

हरिणी सुप्रभा लक्ष्मीर्विभूतिर्विमला श्रिया |
जया ज्वाला विशोका च स्मृतैता सूत्रपाततः || ८५ ||

प्. १०७) ईशाद्यष्टाष्टकं दिक्षु यजेदीशं चयं जयम् |
शक्रमर्कं तथा सत्यं भृशं व्योमं च पूर्वतः || ८६ ||

हव्यवाहं [मातरिश्च इति पाठे साधु.ः] च पूषाणं वितथं 
सौम्यमेव च |
कृतान्तमथ गान्धर्वं भृङ्गं मृगं च दक्षिणे || ८७ ||

पितरं द्वारपालं च सुग्रीवं पुष्पदन्तकम् |
वरुणं दैत्यशोषौ च यक्ष्माणं पश्चिमे सदा || ८८ ||

रोगाहि [घ्: वेगाहि] मुख्यभल्लाटं सोमदिश्य [सोमाहिर इति पाठे 
साधुः] दितिं दितिम् |
नवान्तपदगो ब्रह्मा पूज्योऽन्ये द्विपदङ्घ्रिकाः || ८९ ||

ब्रह्मेशान्तरकोष्ठस्थमापाख्यं तु पदद्वये |
तथाधश्चापवत्साख्यः केन्द्रान्तरे तु षट्पदे || ९० ||

मरीचिकाग्निमध्ये तु सविता द्विपदस्थितः |
सावित्री तदधो द्व्यङ्घ्रे विवस्वान् षट्पदे त्वधः || ९१ ||

पितृब्रह्मान्तरे द्विस्थमिन्द्रं मित्रं त्वधो जयम् |
वरुणब्रह्मणोर्मध्ये मित्राख्यं षट्पदे यजेत् || ९२ ||

रोग [घ्: वेग] ब्रह्मान्तरे नित्यं द्विस्थं च रुद्रदासकम् |
तदधो द्व्यङ्घ्रिकं [क्, ख्: ङ्घ्रिगं] यक्ष्मां षड्सु [क्, ख्, घ्: 
षड्स्थं] सौम्ये धराधरम् || ९३ ||

चरकी स्कन्दवैदार्यौ कन्दर्पः पूतना तथा |
जम्भपापपिलीपिच्छान् यजे [क्, ग्: न्यसे] दीशादिबाह्यतः || ९४ ||

प्. १०८) एकाशीतिपदं वेश्म मण्डपश्च शताङ्घ्रिकः |
पूर्ववद्देवताः पूज्या ब्रह्मान्ताः षोडशांशके [ख्, ङ्: 
शात्मके] || ९५ ||

मरीचिश्च विवस्वांश्च मित्रः पृथ्वीधरस्तथा |
दशकोष्ठस्थिता दिक्षु त्वन्ये चेशादिकोणगाः || ९६ ||

दैत्यमाताहरौ खाग्नी मृगाख्यापितरौ तथा |
पापसंज्ञानिलौ देवा सार्धसार्धाङ्घ्रिसंस्थिताः || ९७ ||

प्रत्येकं बलिमन्त्राश्च मर्मवेधादिवञ्चनम् |
देववास्तुविधौ सर्वं वक्ष्ये शल्योद्धृति क्रमात् || ९८ ||

नगराट्टालहर्म्यादि तोरणग्रामयोश्चितिः [क्, ख्: स्थितिः] |
स्तम्भपूजादि [मू: पूरादि] वास्तूक्तं भिन्नं क्वचिच्च कूपवत् 
[मू, ङ्: रूपवत्] || ९९ ||

यत्याङ्घ्रिकं प्रवक्ष्यामि संक्षेपेण यथाक्रमम् |
सदिग्विंशत्करो दैर्घ्यात्सप्तविंशतिविस्तृतः || १०० ||

शिवाश्रमः शिखाख्यस्य [ङ्: शिवाख्यस्य] चतुर्हीनः सदोभयोः |
रुद्रद्विगुणितं नाहात्पृथुज्योतिर्विना त्रिभिः || १०१ ||

स्याद्ग्रहद्विगुणं दैर्घ्यात्तिथयश्चैव विस्तरात् |
सावित्रस्यालयं कुर्याद्येषां पृथु दिगंशतः [ख्, ङ्: दिगन्तरम्] || 
१०२ ||

कुजः [घ्: कुड्यं] पृथूपजङ्घोच्चा कुड्यं तत्त्रिगुणो [ख्: द्व्गुणो] 
च्छ्रयम् |
कुड्यसूत्रसमा वीथी वीथीभेदादनेकधा || १०३ ||

प्. १०९) कुवेन्द्रं [क्, ख्, ङ्: तदेन्द्रं] पञ्चवीथीभिर्वीरां वीथीं 
विनाग्रतः |
श्रीजय [ख्, ङ्: श्रीकुश] स्पृष्ठतो हीनो भद्रोग्रं [क्, ख्, ङ्: रुद्रोग्रं] 
पार्श्वयोर्विना || १०४ ||

गर्भपृथुसमा वीथी तदर्धार्धेन वा क्वचित् |
वीथ्यर्धेनोपवीथ्याढ्य [मू: थ्याद्य] मेकद्वित्रिपुरान्वितम् || १०५ ||

यतीनां गृहमेतद्धि ख्यातं गोचरभेदतः |
सामान्यान्यं गृहं [घ्: न्यद्गृहं] वच्मि सर्वेषां सर्वकामदम् 
|| १०६ ||

एकद्वित्रिचतुःशालमष्टशालं यथाक्रमम् |
एकं याम्यं च सौम्यास्यं द्वे चेत्पश्चात्पुरोमुखम् || १०७ ||

चतुःशालं तु संमुख्यात्तयोरिन्द्रेन्दुयुक्तयोः |
सिद्धार्थमम्बुयाम्ये च इन्द्राप्ये [ख्: इन्द्राख्य] यमसूर्यकम् || १०८ ||

प्राक्सौम्यस्थे च दण्डाख्यं [ख्: छविदण्डाख्यं] प्राग्याम्ये 
वातसंज्ञकम् |
आप्येन्दौ गृहचूल्याख्यं काचाह्वं याम्यसौम्ययोः || १०९ ||

सिद्धार्थे धनसंप्राप्तिर्मृत्युः स्याद्यमसूर्यके |
दण्डाख्ये राजतो दण्डो वाताख्ये कलहः सदा || ११० ||

गृहचल्यां धनं नश्येत्काचे ज्ञातिविरुद्धयः |
विना सौम्यं हिरण्याख्यं त्रिशालं तद्धनर्द्धिकृत् [मू, अ, ङ्: हृत्; 
ख्: तद्बहिः कृतः] || १११ ||

प्. ११०) पूर्वशालाविहीनं स्यात्सुक्षेत्रवृद्धिदायकम् |
याम्ये हीने भवेच्चूली [मू: च्छूला] त्रिशालं वित्तहृत्परम् || ११२ ||

पक्षघ्नं [क्: यक्षमघ्नं] जलहीनोकः सुतघ्नं बहुशत्रुकृत् |
इन्द्रादिक्रमतो वच्मि [मू: वह्नि] ध्वजाद्यष्टौ गृहाण्यहम् || ११३ ||

प्राच्यां व्यामिश्रमावास [मू: श्रुसावास] मग्नौ 
भस्ममहानसम् |
याम्ये रसक्रियाशयया वर्म [वर्चः] शस्त्राणि रक्षसि || ११४ ||

धनभुक्त्वम्बुवेश्माप्ये शस्यगन्धौ च मारुते |
सौम्ये धनं पशून् कुर्यादीशे दीक्षासुरालयम् || ११५ ||

स्वामिहस्तमितं वेश्म विस्तरायामपिण्डकम् |
द्विगुणं हस्तसंयुक्तं कृत्वाष्टांशैर्हृतं तथा || ११६ ||

तच्छेषो यः स्थितस्तेन वायसान्तं [ङ्: वाव्यान्तं] ध्वजादिकम् |
तपः पक्षाग्निवेदेषु रसाद्यम्बरतो भवेत् || ११७ ||

सर्वनाशकरं वेश्म मध्ये चान्ते च संस्थितम् |
तस्माच्च [मू, घ्: तत्स्याच्च] नवमे भागे शुभकृन्निलयो मतः || ११८ ||

तन्मध्ये मण्डपः शस्तः समो वा द्विगुणायतः |
प्रागाप्ये चेन्दुयाम्ये वा हट्ट [क्: हस्ते] एवं गृहावली || ११९ ||

एकैकभवनास्यानि दिक्ष्वष्टाष्टकसङ्ख्यया |
ईशादिदितिकान्तानि फलान्येषां यथाक्रमम् || १२० ||

प्. १११) भयं नारीचलत्वं च जयो वृद्धिः प्रतापकः [ख्: 
प्रभावकः] |
धर्मः कलिश्च नैःस्वं च प्राग्द्वारेषु यथाक्रमम् [क्, घ्: 
ष्वष्टकं ध्रुवम्] || १२१ ||

दाहः सुखं सुहृन्नाशो धननाशो मृतिर्धनम् |
शिल्पित्वं तनयः स्याच्च याम्यद्वारफलाष्टकम् || १२२ ||

आयुः प्राग्राज्य [क्, ख्, घ्: प्राब्राज्य] शस्यानि 
धनशान्त्यर्थसंक्षयः |
शोथरोगश्च [मू, क्, घ्: शोषं रोगं च] पापं च जलद्वारात्फलानि 
च || १२३ ||

रोगो [क्, ख्: रोगा] मदार्तिमुख्यत्वं चार्थायुः कृशतामतिः |
मानश्च द्वारतः प्रोक्तमुत्तरस्यां दिशि क्रमात् || १२४ ||

दार्विष्टकाश्ममृज्जं वा जालालकविभूषितम् |
चार्वीभिस्तभ्ममालाभिः कपाटैः सार्गलैर्युतम् || १२५ ||

कृत्वैवं तापसं स्थानं वास्तुदेवांश्च पूजयेत् |
होमेन [ङ्: दोष च] तर्पयेत्सर्वान् मण्डपे पुरतो गुरुः || १२६ ||

ततश्चार्घाम्बुनासिच्य [ख्: सेच्यं] सद्वाराभ्यन्तरं गृहम् |
वेश्मसंस्थापने काले गुरुं सन्तोष्य भक्तितः || १२७ ||

दिशां बलिं बहिर्दत्वा यतीनां भोजनं ततः |
गृहोपस्करणं सर्वं दत्त्वा शययासनादिकम् || १२८ ||

प्. ११२) यतिं संस्थापयेत्त्रिद्व्येकवर्षं वार्धकं ततः [ङ्: 
तदर्धं वा तदर्धकम्] |
स्वेष्टदेवालयं कुर्यात्तल्लक्षणमथोच्यते || १२९ ||

इति लक्षणसमुच्चये मण्डपयत्यादिगृहस्थापने द्वाविंशो विधिः || २२ 
||



अथ त्रयोविंशः

प्राच्यादाप्यान्त [क्, ख्, घ्: द्यापन्त] मावासासुरच्छाया भवेद्यदि |
भयं दाहं रुजं [मू: भव] मृत्युर्नैःस्वं कुर्यात्क्रमात्सदा || 
१ ||

द्व्युच्छ्राय [ग्, घ्: ध्रुव] द्विगुणं सूत्रं त्यक्त्वा कुर्यात्तु सौम्यतः 
|
जगत्येकं पृथुर्वापि [ख्: पृथ्ग्वापि] केचित्प्राहुः सुरालयम् || २ ||

यवमानात्प्रधानादौ प्रागुक्तस्त्रिविधः करः |
तेषां मध्ये भवेदेकः कर्तुरिच्छावशेन तु || ३ ||

चतुर्विंशतिभिश्चान्यः प्रकृतोऽङ्गुष्ठकैर्मतः |
पञ्चहस्तोऽथवा कार्यः षट्चतुरङ्गुलः स्मृतः || ४ ||

सर्वाण्येतानि [घ्: व हि] वास्तूनि समहस्तैः प्रमापयेत् |
विषमैस्तु न [मू: मस्तेन] माध्यानि माघ्यदोषो महान्भवेत् || ५ ||

अङ्गुल सार्धमर्धं वा पादोनं सत्रिभागिकम् |
आय [ख्: आप] दोषविशुद्ध्यर्थं दापयेत्तत्र बुद्धिमान् || ६ ||

सारवन्निर्व्रणं शस्तमृजुं चाङ्गुल [मू: चैवाति] वर्तुलम् |
त्र्यङ्गुलं परिणाहेन जिनसङ्ख्याङ्गुलायतम् || ७ ||

प्. ११४) मूलरेखात्रयोपेतमग्रेरेखाद्वयान्वितम् |
हस्तदारुसमासेन व्याख्यातं वास्तुसाधनम् || ८ ||

चतुर्हस्तप्रमाणोक्तो धनुर्हस्तोर्ध्व [क्, ङ्: दण्डोथ; घ्: दण्डोर्ध्व] 
साधने |
सहस्रं धनुषां क्रोशो गव्यूतिर्द्विगुणं स्मृतम् || ९ ||

गव्यूतिद्विगुणं ज्ञेयं योजनं परिसङ्ख्यया |
एकं दशशतं ज्ञेयं सहस्रमयुतं पुनः || १० ||

नियुत प्रयुतं विद्यादर्बुदं न्यर्बुदं तथा |
वृन्दं खर्वं निखर्वं च शङ्खं वै पद्मसंज्ञकम् || ११ ||

समुद्रो मध्यमन्ताख्यं पराख्यं परमं तथा |
परार्धं सर्व [ख्, घ्: मेव] माख्यातं दशवृद्ध्युत्तरोत्तरम् || १२ ||

एवमेतानि चोक्तानि सङ्ख्यास्थानानि सूरिभिः |
पुरस्य सर्वतो दिक्षु सबाह्याभ्यन्तरेषु च || १३ ||

द्वारे द्वारे चतुर्दिक्षु श्रियं वैश्रवणं तथा |
कुर्यादभिमुखावैतौ ग्रामस्न नगरस्य च || १४ ||

प्राकार [क्: प्रासाद] परिखाबाह्ये कार्याः प्रासादकल्पनाः |
धनुः [ख्: पुनः] शतेऽथवा कार्यं [क्, घ्: सार्धे] तथा धनुः 
शतद्वये || १५ ||

सर्वत्राभिमुखाः शस्ता न प्रशस्ताः पराङ्मुखाः |
प्राक्प्रतीच्यागतो मध्ये वंशो दक्षिणसोमतः || १६ ||

प्. ११५) उभयोः पार्श्वतः कार्याः प्रासादा वंशवर्जिताः |
पश्चिमे प्राङ्मुखाः शस्ता ऐन्द्र्यां [घ्: ऐन्द्राः] 
पश्चिमसंमुखा || १७ ||

उदग्दक्षिणगाश्चान्ये प्राङ्मुखाः पश्चिमाननाः |
नोत्तराभिमुखाः शस्ताः कदाचिद्दक्षिणामुखाः || १८ ||

किन्तु दैत्य [क्, ख्: चैत्य] सभामुक्त्या [मू: युक्ता] 
मातृपक्षविनायकान् |
दृष्ट्वा देव्यामतं ह्येत [मू, क्, घ्: मताद्ध्येत] दाकृष्य परिलेखितम् 
|| १९ ||

प्रागुक्तस्थानके दिव्ये यत्र यस्य सुरस्थितिः |
तदादौ कीर्त्यते स्थित्यै कुर्तुः कीर्तिशुभेच्छया || २० ||

विव्ण्विन्द्र [क्, ङ्: विष्ट्विन्द्र] भानवश्चैन्द्रे आग्नेयांशेऽग्नि [ख्: 
यामाग्नि] भास्करौ |
हनूमद्भूतवेतालमातृकालास्तु दक्षिणे || २१ ||

पितरो भद्रकाली च दैत्यरक्षांसि राक्षसे |
समुद्रा वरुणो नद्यो विश्वामित्रोऽप्सरो [क्, ग्, घ्: श्मरो] जले || २२ ||

वायुः कात्यायनी नागाः सती [ङ्: गासती] भास्यश्च मारुते |
सौम्ये स्कन्दो विशाखश्च स्थाप्या यक्षा ग्रहास्तथा || २३ ||

ईशाने भैरवा रुद्रा मध्ये ब्रह्मा चतुर्मुखः |
पुराद्यभिमुखा देवाः शुभाः स्वस्थानसंस्थिता || २४ ||

पराङ्मुखो विना स्थानान्नदीदेवाश्रयेण वा |
कृते देवं लिखेत्सौम्यं तत्कुड्र्ये पुरसम्मुखम् || २५ ||

प्. ११६) यथा पुरे तथा ग्रामे पत्तने नगरे सदा |
स्थाप्या धामजगत्यां तु प्रासादाङ्गेषु देवताः [मू, ङ्: 
स्वदेवताः] || २६ ||

शम्य [घ्, ङ्: शस्या] शोकाम्रमालूराः शुभाः स्युश्चोत्तरस्थिताः |
कटुकण्टकिनस्तिक्ताः पिशाचाख्यादिपादपाः || २७ ||

अक्षीरिणश्च ये चान्ये शास्त्रदुष्टाश्च भूरुहाः |
प्रासादस्य समीपस्थाः सर्वदोषावहा नृणम् || २८ ||

रक्षोभूतैः समाक्रान्ता दुष्टपक्षिसमाश्रिताः |
अशक्त [घ्: असक्] च्छेदने तेषां रोपयेत्क्षीरिणोऽन्तरे || २९ ||

नागकेसरपुन्नागजम्बीरारिष्टदाडिमाः |
नारङ्गनारिकेलौ च पनसाश्च सचम्पकाः || ३० ||

जयन्ती केतकी कुब्जबीजकौ [घ्: कुन्दबीजको] मातुलुङ्गकः |
सरलोनन्दिकावर्ततालागस्त्यतिमुक्तकाः || ३१ ||

क्रमुकः करवीरश्च पारावतादिजातयः |
एभिरन्तरिताः क्रूरा भूरुहाः स्युः सुखप्रदाः || ३२ ||

दिक्स्थाननियमः प्रोक्तः सुराणां सविशेषतः |
शिवस्य नियमो नास्ति प्रासादकरणं प्रति || ३३ ||

अनादिः सर्वगः पूज्यो दिक्षु सर्वासु भक्तितः |
मुमुक्षोर्यत्र तत्रेशो दद्यान्मुक्तिं तु हेलया || ३४ ||

प्. ११७) दिग्भेदान्कामिनामिष्टमैशादि फलमुच्यते |
पातालखेचरीसिद्धिः शत्रुदाहश्च शान्तयः || ३५ ||

रिपूच्छाद [त्साद इति पाठान्तरम्] श्चिरायुष्ट्वं कोषः पुष्टिप्रदं 
क्रमात् |
ग्रामादीशेन्द्रवह्निस्थाः पश्चिमास्याः सुराः शुभाः || ३६ ||

दक्षिणाद्युत्तरान्ताशा [मू: राशासु] संस्थिताः प्राङ्मुखा हिताः |
अधिकं वा समं हिनं पूर्वायामादिबाधकम् || ३७ ||

प्रासादादि न कर्तव्यं कुर्याच्चेन्मृत्युमाप्नुयात् |
उभयोद्विगुणोच्छ्राया कुर्यात्त्यक्त्वाग्रतः क्षितौ || ३८ ||

पृष्ठतच्चोभयोर्नाहं तत्पादाग्रं च पार्श्वयोः |
भिन्ननाभौ विधिश्चायं न दोषोऽभिन्ननाभिके || ३९ ||

कोणादि धाम्न्य [ख्, ग्: धान्य] दोषाय नायकस्याङ्गभूततः |
एवं बाणमताज्ज्ञात्वा हरिसूर्यादि रोपयेत् || ४० ||

स्वयम्भूर्बाणलिङ्गान्तां रुद्रकाधा [मू: न्तरुद्रबाधा] 
नचापरैः |
स्वयम्भूते सहस्रैकं महद्भिः शतपञ्चकम् || ४१ ||

क्षेत्रं शतैकहस्तं स्याल्लिङ्गे नरप्रतिष्ठिते |
स्थावरे क्षेत्रमित्येवं जगत्यन्तं यतेर्भुवि |
तत्रोत्पन्नं हि निर्माल्यं मृते जन्तौ विमोचनम् || ४२ ||

यजमानानुकूलेऽह्नि सुनिमित्ते समाहितः |
प्रविश्य भूमिं तां धीमानुदगीशानगोचरे || ४३ ||

प्. ११८) पटावृते सुगुप्ते तु परीक्षयेच्च यत्नतः |
धान्यकम्बुफलैर्युक्तं चन्दोनेन सुचर्चितम् || ४४ ||

वस्त्रकण्ठं दृर्ढ शस्तं रत्नौषध्यम्बुपूरितम् |
न्यसेत्तत्र घटं दिव्यं तूर्यमङ्गलनिस्वनैः || ४५ ||

अर्घ्यादि [क्, ग्: अव्याधि] विधिना तस्मिन् विश्वकर्ममतेऽर्चयेत् [क्, ख्: 
कर्माणमर्चयेत्] |
परशुं मुष्टिलां सूत्रं कीलकांश्च तदुत्तरे || ४६ ||

स्थापयित्वा तु संस्नाप्य पूजयेच्च यथाक्रमम् |
पुन्नागशस्तवृक्षोत्थाः कीलकाः एकजातयः || ४७ ||

सुदृढा याज्ञिकोद्भूता वृत्ता वा चतुरस्रकाः |
अष्टाङ्गुलप्रवेष्टेन शङ्कवः [मू, अ, ङ्: शङ्करः] करदीर्धकाः || 
४८ ||

वेदास्रं साधयेत्तत्र सूत्रपातेन पूर्ववत् |
शङ्कुं निवेशयेत्तस्मिन्नाज [ख्: न्नज] गत्याः क्रमेण तु || ४९ ||

मधुसर्पिदधिक्षीदैर्लिप्तमूलाः सचन्दनाः |
सुवस्त्रैर्वेष्टिताः सर्वे सुधूपेनैव धूपिताः || ५० ||

सालक्तकत्रिसूत्राश्च सितैः पुष्पैश्च पूजिताः |
अधोमूलोर्ध्वगाग्राश्च ऋजुरूपाः सुशोभना || ५१ ||

अनलादिषु कोणेषु ताडयेल्लोहमुद्गरैः |
कीलकान् ग्राहयित्वा [मू, ङ्: प्राहयित्वा] वै गच्छेदग्निदिशं प्रति || ५२ 
||

प्. ११९) शुक्लाम्बरधरो धीमानाचार्यः प्राङ्मुखः स्थितः |
दक्षिणेन समुत्थाप्य वामहस्तेन मुष्टिना || ५३ ||

गृहीत्वा कीलकं भूमाववक्रं धारयेदृजुम् |
ताडयंश्च जपेन्मन्त्रं प्राङ्निमित्तानि लक्षयेत् || ५४ ||

ओं विशन्तु भूतले नागा लोकपालाश्च कामदाः |
अस्मिन् गृहे तु तिष्ठन्तु आयुर्बलकराः सदा || ५५ ||

ओं स्क्री/ क्री/ ह्री/ हू/ स्वाहा [मन्त्रोऽयं मूलपुस्तके नास्ति | ओं मं वं 
ह्री/ हू/ स्वाहा ख ङ | ओं क्री/ ह्री/ फट् स्वाहा क पा० |] |

इति बाणमते कीलकारोपणमन्त्रः ||

घाताष्टकं स्वयं दद्याद्दैशिको मन्त्रविग्रहः [क्, ग्: वित्तमः] |
ततः प्रधानकारूकस्ताडयेच्च विशेद्यथा || ५६ ||

हतं तन्न [क्, ग्: हततत्त्वा; ख्: तदन्तं] विशेद्भूमौ तदा 
तन्निष्पत्तिरिष्यते |
प्रविशेच्चेद्द्रुतं सर्वं कर्तुस्तत्राशुभं तदा || ५७ ||

भिन्ने हन्यात्सुतं [ख्: त्मज] भार्यां कर्तुर्नाशश्च भङ्गतः |
शनैः शनैरधो गच्छेत्कार्यसिद्धिं विनिर्दिशेत् || ५८ ||

ऐन्द्र्यांदिप्रणते शङ्कौ भयं [ख्, घ्: धनं] दाहो दरिद्रता |
भयमर्थक्षतीरोगः सुखं मानं क्रमाद्भवेत् || ५९ ||

प्. १२०) कीलकः कुञ्चितो मूर्ध्नि प्रहारेण भवेद्यदि |
आयुः पुत्रार्थवृद्धिः स्याच्च्युते हस्ताद्भयं महत् || ६० ||

कौशं वा वाल्वजं मौञ्जं शाणं चार्धाङ्गुलं शुभम् |
सूत्रं निवेशयच्छङ्कौ यथा तन्न विमुञ्चति || ६१ ||

मुक्ते च म्रियते पुत्रश्छिन्ने कर्ता विनश्यति |
तस्मात्सुग्रन्थितं कृत्वा दक्षिणेन तु वेष्टयेत् || ६२ ||

चतुरस्रीकृते क्षेत्रे बलिं कीलेषु दापयेत् |
आग्नेययां तन्मुखो भूत्वा मन्त्रमुच्चारयेदिमम् || ६३ ||

ओं अग्निभ्योऽथसर्वेभ्यो ये चान्ये तस्माश्रिताः |
बलिं तेभ्यः प्रयच्छामि पुण्यमोदनमुत्तमम् [मू, ङ्: सर्वे 
गृह्णन्तु मन्त्रिताः] || ६४ ||

([चापान्तर्गतोऽयं पाठः मू, अ, क्, ख्, पुस्तकेषु नास्ति] नैर्-
ऋत्याधिपतिश्चैव नैर्-ऋत्यां ये च राक्षसाः |
बलिं तेभ्यः प्रयच्छामि सर्वे गृह्णन्तु मन्त्रिताः || ६५ ||

ओं नमो वायुराजेभ्यो ये चान्ये तत्समाश्रिताः |
बलिं तेभ्यः प्रयच्छामि पुण्यमोदनमुक्तमम् [मू, अ, ङ्: गृह्णन्तु 
पुण्यमोदनम्] || ६६ ||

ओं रुद्रेभ्यश्च सर्वेभ्यो ये चान्ये तत्समाश्रिताः |
बलिं तेभ्यः प्रयच्छामि गृह्णन्तु सुमनोत्सुकाः || ६७ ||

सर्वे गृह्णन्तु वै हृष्टा स्वाहाकारान्तयोजिताः |
ध्रुवादि दीपिता मन्त्राः कुम्भयित्वा निवेदयेत् || ६८ ||

प्. १२१) एवमग्न्यादयो देवाः क्रमेणानेन पूजिताः |
तर्पितास्तुष्टमनसो भवन्ति कर्मसिद्धिदाः || ६९ ||

इति देव मतात् कीलकारोपणमन्त्राः |

स्नायूत्थं चर्मजं वापि सूत्रं कैटमथाशुभे |
कटुकण्टकिशाखोटकलिकाख्याश्च [कोत्थाश्च अयं पाठः साधुः] 
शङ्कवः || ७० ||

ततश्चानन्तरे वास्तुं समावक्रं [मू, अ, क्, ख्, ङ्: वास्तुसमाचक्रं] 
यजेत्ततः |
नाधिकं सुखदं कर्तुर्दोषा एते सदाधिके || ७१ ||

वैरंमारी [मू: नारी] विनाशश्च मृत्युरोगोऽर्थनाशनम् |
प्रवास्तस्तस्कराद्भीतिः प्रागाद्याधिकसूत्रतः || ७२ ||

एवं ज्ञात्वा तु सूत्राणि हेम्ना रत्नेन वा लिखेत् |
रौप्येण वा निरर्थानामर्थ [ख्: माष] वृद्धयै द्विजातितः || ७३ ||

शस्त्रायोऽस्थिरदाङ्गारशृङ्ग [क्, ङ्: गृहे] दार्विष्टकाश्मभिः |
तृणैर्वा [मू: तूणैर्वा] लिखिते वास्तौ दोषा एते भवन्ति च || ७४ ||

मृत्युश्च बन्धनं दण्डो दाहः क्षयोऽर्थनाशनम् |
चौराद्भयमथोच्छाद [ख्: त्साद; घ्: मलाच्छाद] इष्टहानिर्गदः 
क्रमात् || ७५ ||

पादेनोच्चाटनं लेखा [मू: शेषा] दपस्मारं नखेन च |
अजिनेन भवेद्व्याधिस्तस्माद्धेम्ना लिखेत्सदा || ७६ ||

प्. १२२) तच्च स्रग [क्, ख्: तत्र गत्वा] क्षतैर्वास्तुमिष्ट्वा धामन्तु 
सूत्रयेत् |
तत्काले लक्षयेच्छल्यं विशेषेण तदुच्यते || ७७ |

इति लक्षणसमुच्चये स्थानदेशयाग [घ्: वेदस्थानवेगयाग] 
लक्षणनिर्णये त्रयोविंशो विधिः || २३ ||



अथ चतुर्विंशः

शल्योद्धारं प्रवक्ष्यामि साम्प्रतं धामसद्मनोः |
लिप्ते सुसंस्कृते स्थाने तन्यमाने [ग्: तत्प्रमाणे] च सूत्रके || १ ||

तन्मध्येऽन्ते समीपे वा सत्वानां दर्सनं यदि |
कीर्तनं [घ्: कीर्तितं] वा ध्वनिर्वा स्याद्यदि वा सूत्रलङ्घनम् [मू, 
अ: लक्षणम्] || २ ||

तदा वै तत्र शल्यं तु विद्याद्यत्र गृही स्थितः |
महामर्मास्थिशल्येन भयं कर्तुर्महद्भवेत् || ३ ||

अस्थिस्थं भिद्यते [मू: विद्यते] कुड्यंमशुभं कुरूते सदा |
तस्मादाकर्षयेच्छल्यं तद्भवं तत्प्रमाणतः || ४ ||

मार्जारसूत्रलक्ष्यादि [क्, ख्: लङ्घादि] तदस्थि रासभस्य वा |
खरेण खरजं नाभ्यामुच्चाटः स्यात्प्रभोर्भयम् || ५ ||

श्वास्थिशल्यं शुनो नित्यमुद्वेगस्तेन जायते |
अजाविभ्यां गवास्थि स्यात्तयोर्वास्थि सुनिश्चितम् || ६ ||

गवास्थ्ना चातिदारिद्र्यं गोपीडा छागलास्थितः |
आविकाद्बद्धिनाशः [ख्: बुद्धिनाशः] स्यादश्वजं भेकजं गवा || 
७ ||

वाजिजाच्च गवां नाशो धर्मार्थौ भेकजात्सुतः [क्, ग्, घ्: न्मुदः] |
अश्वेन माहिषं विद्या [मू, घ्: विन्द्या] द्गजेनोष्ट्रोद्भवं तथा || ८ ||

प्. १२४) तज्जामश्वतरेणास्थ्ना त्रिभिर्दुः शीलता भवम् |
जम्बुकास्थि लुलायेन मृगर्क्षाभ्यां [क्, ख्: गाजाभ्यां] तदङ्गजम् 
|| ९ ||

त्रिभिः परोपजीवित्वं वाराहं शिवया रुजे |
व्याघ्रास्थि शूकरेण स्यात्तेन दष्टे [क्, ख्: दंष्ट्रे] रिपोर्भयम् || १० ||

व्याघ्रेण हस्तिजं शल्यं दौर्भाग्योद्वेगकृच्च तत् |
मुर्मुरं [ख्: मुत्सरं] करभेणाथ पाण्डराङ्गसपांशुकौ [ ख्: 
पाण्डुरोग सपाण्डुकैः] || ११ ||

नरौ [मू, ङ्: नवौ] दृष्ट्वा तुषाङ्गारभस्मपांशूंश्च लक्षयेत् |
भस्माङ्गारेण दाहः स्यात्प्रवासः पांशुना द्रुतम् || १२ ||

तुषेण धान्यनाशः स्याद्यज [घ्: शश्च यज] मानगृहे सदा |
सूत्रे सन्तान्य [ख्, घ्: ताड्य] माने तु व्योम्नो विष्ठाप्रपाततः || १३ ||

गृहस्याधो [स्थाधो लि० पु० पा०] निधानं स्याद्वास्त्वङ्गे 
तत्प्रमाणतः |
वृषभेण निधानं च गोमूत्राद्रजतं विदुः || १४ ||

सुवर्णं तत्पुरीषेण धनपुत्रंविवृद्धिदम् |
शिशुना हसिते धान्यं गृहस्याधः [स्थाधः लि० पु० पा०] 
सुखावहम् || १५ ||

तन्मूत्रेण तु कूपः स्यान्मरणं तेन जायते |
श्वमूत्रेण च रीतिः स्याद्वङ्गं [मू, घ्, ङ्: वंशं] तद्विष्ठया 
सदा || १६ ||

प्. १२५) अजाविकामलात्ताम्रं रीतिकात्यर्थ [मू: द्यर्थ; ख्, घ्: न्यर्थ] 
नाशकृत् |
वृषदंशमलाद्वङ्गं हस्तस्थधन [क्: स्त्रिधन; ख्: स्त्रीदश] 
हानिदम् ||१७ ||

शुक्तिसङ्कीर्तनाच्छुक्तिः सुखशान्तिप्रदायिका |
शान्तदिग्गजर्जाच्च कर्तुश्चाधो निधिः स्थितः || १८ ||

यत्ककुप्संस्थितः सूर्यस्तिस्रो दुष्टास्तदादिकाः |
शान्तास्तु फलदाशेषा द्रेक्काणोच्चग्रहोदयात् || १९ ||

पक्षीणां शान्तदिक्स्थानां निधिर्मधुरवासितात् |
क्रव्यान्मृगविहङ्गानां कीर्तनात्स्यात्तदस्थि च || २० ||

एतेषामस्थितो मृत्युर्यदि नोद्ध्रियते तु तत् |
मूषिकेणाखुजो मूर्धा सपुत्रधननाशकृत् || २१ ||

तद्भवं बभ्रुगोधाभ्यां ते च बन्धुविपत्तिदे |
सर्पास्थि सर्पतो ज्ञेयं तल्लक्ष्मीधननाशदम् [ख्: बलनाशनम्] || २२ 
||

कूर्मेण कूर्मजं शल्यं विद्याद्यागप्रवृद्धिकृत् |
शङ्खाच्छङ्खास्थि कामार्थं कुर्याद्विषाणजं विदुः || २३ ||

गोशृङ्गेण धनं धान्यं मृत्युः स्यान्माहिषेण तु |
ऐणेनाक्षिगदान्मृत्युरायसाल्लोहजं सदा || २४ ||

वृषदंशस्य मूत्राच्च तेन बन्धश्च निः स्वता |
केशेष्टकाश्मनां शब्दाद्दर्शनात्तद्भवं मतम् || २५ ||

प्. १२६) भयं स्यादिष्टकाश्मभ्यां तच्चूर्णाभ्यामनिर्वृतिः |
केशेन दुःखजीवित्वं तृणात्पर्णाच्च तद्भवम् [ख्: तद्भयम्; क्, ग्: 
तद्वृतम्] || २६ ||

व्याघिस्तार्णेन बालानां पर्णात्परोपजीविता |
नृशल्यात् स्त्रीचलत्वं स्याद्ब्रह्महत्या न संशयः || २७ ||

षट्पञ्चाशत्तु शल्यानि सत्त्वानामिङ्गितेन च |
तन्मध्ये द्वादशेष्टानि शेषाण्यनिष्टकृन्ति च || २८ ||

आरम्भे शकुनात्प्रश्नाच्छब्दात्कण्डूयनादपि |
शिल्पिनो यजमानस्य त्वन्येषां तन्नियोगिनाम् || २९ ||

विज्ञेयं लिङ्गतः [मू, ङ्: दधतः] शल्यं [ग्: पुण्यं] यास्तुदेहे न 
संशयः |
यन्नाम यस्य शब्दश्च [क्, ख्: शल्यश्च] शृणुयात्तत्तदात्मकम् || ३० ||

निर्विकारो यदा पृच्छेच्छब्दादिरहितोऽथवा |
निः शल्या तु तदा भूमिः कथितव्या च दैशिकैः || ३१ ||

वास्त्वङ्गे संस्थिते शल्ये भवेत्कर्तुरशोभनम् |
तस्मात्तदुद्धरेच्छल्यं तच्च तस्मिंस्तदुच्यते || ३२ ||

शिरः कण्डूयने शल्यं मूर्धोंत्थं स्तनमात्रतः |
पुत्राणां मरणं तेन बन्धुभिः स्याद्वियोगिता || ३३ ||

भ्रूपृष्ठे हेम वा काचं [ख्: कामं] शुभाशुभकरं भवेत् [ख्: 
करत्रयात्] |
नेत्रकण्डूयनान्मुक्ता श्रादा तदङ्गमानतः || ३४ ||

प्. १२७) मुखसंस्पर्शनात्काष्ठं मूर्धोंद्भवमथापि वा |
ताभ्यां हस्तद्वयेन स्याद्दारिद्र्यं मरणं क्रमात् || ३५ ||

दन्ताद्दन्तं त्रिभिर्हस्तैस्तेन स्यात्फलसंक्षयः [घ्: वाहनक्षय] |
विद्रुमं हेम तारं वा कर्णकण्डूयने भवेत् || ३६ ||

तन्मानात्संस्थितं शल्यमारोग्यशुभशान्तिकृत् |
ग्रीवायां स्पर्शने ग्रैवं शृङ्खला वाथ लोहजा || ३७ ||

वृषदंशकरङ्कं वा तदुद्धरेत्करद्वये [घ्: त्रये] |
भवं [क्, ख्: ग्रैवं] मृत्युप्रदं शल्यं भार्याघ्नी शृङ्खला 
तथा || ३८ ||

मार्जारपञ्जरेण स्याद्विनाशः पुत्रभार्ययोः |
अङ्गस्फर्शाद्भवेदाङ्गं तन्मानाद्बहुरोगदम् || ३९ ||

फलके फलकं [ख्: हस्तलक्षणजं] विद्यात्तन्मानादर्थनाशकृत् |
कक्षाभ्यां कृष्णलोहं तु तन्मानाद्दुःखदं भृशम् || ४० ||

बाहौ तज्जं परां भूतिकारकः कण्ठमात्रतः |
दक्षिणे च करे पृष्ठे कपालं वाथ मृन्मयम् || ४१ ||

कटिमात्रेण कर्तुन्नस्तन [घ्: कर्तेस्तुतेन] पुत्रस्य च क्रमात् (?) |
वामहस्ते च संस्पृष्टे खट्वापादस्तदङ्गतः || ४२ ||

जानुमात्रादधोऽवश्यं [ग्: ऽरण्यं] धनस्त्रीनाशकारकम् |
पार्श्वकण्डूयने विद्यान्नरार्धेन तु पांशुलीम् || ४३ ||

प्. १२८) नेत्ररोगो भवेत्तस्य उद्वेगश्च मुहुर्मुहुः |
उदरे पशुशल्यं स्यात्कटिमात्रेऽतिशोकदम् || ४४ ||

हृदये हृद्भवं चाधः क्षुत्तृड्दं तत्प्रमाणतः |
पृष्ठेन पृष्ठजं शल्यं शौकरं वाथ कूर्परम् || ४५ ||

तन्मानाद्द्वेषकृल्लोके शौकरादामयो महान् |
कटिष्पृष्टेनायः कण्ठो द्विकराधोऽर्थनाशदः || ४६ ||

स्फिचोस्त्रपु च तन्माना [क्, ख्, ग्, घ्: मात्रा] त्कटिरोगप्रदं तु तत् |
शेफ [क्: मेह] स्पर्शाव्रिलोहोत्थं कराधः प्रमदापहम् || ४७ ||

ऊर्ध्वोरूरूद्भवं वाथ दारूजं सर्धहस्ततः |
स्त्रीदुःशीलोरुजाच्छल्याद्दारुशल्याद्धनापहम् || ४८ ||

जानुनोर्जङ्घयोःस्थूणा भण्डिकां [मू: भानुका] नापितस्य [घ्: 
वापि तस्य] वा |
हस्तमात्रादधः स्यात्तु मृत्युर्जङ्घाश्च बन्धुनाम् [ख्: बन्धमान्] 
|| ४९ ||

नापितोपस्करा [मू, ङ्: पक्षवा] द्दुःखं दारिद्र्यं परजीवनम् |
जङ्घास्पर्शात्तदस्थि स्यादधश्चैकादशाङ्गुलात् || ५० ||

([चापचिह्नान्तर्गतोऽयं पाठः मू, अ पुस्तकयोर्नास्ति] तेन च 
स्याद्वधः कर्तुर्मृत्युः पश्चान्नसंकयः |
गुल्फाभ्यामश्चपादः स्यादधस्त्वष्टादशाङ्गुलात् || ५१ ||

तेनार्थपशुनाशश्च प्रवासो दुःखजीवितम् |
पादस्पर्शाद्गजास्थि स्यात्कण्ठशाल्मलमेव च || ५२ ||

प्. १२९) द्वादशाङ्गुलमानात्तत्प्रवासमृतिदं क्रमात् |
रीती [मू: स्थिति] चित्रमयोऽङ्गुष्ठान्मृदा [ख्, घ्: खटी] वा बर्हि [मू, 
ख्: बहि] चित्रिता || ५३ ||

षोडशाङ्गुलतोऽधस्तात्क्रमाच्छोकेष्टनाशनम् |
त्र्यङ्गुलीभिर्हयास्थि स्याद्गोमृतिः सार्धतालतः || ५४ ||

कांस्यं कनिष्ठयार्थघ्नं ज्ञेयमष्टाङ्गुलादधः |
चर्म पादतलाद्रुक्मं भवेदष्टाङ्गुलैः सदा || ५५ ||

पार्ष्णिकण्डूयने तालात्कपालाभ्रे च दुःखदे |
गात्राणां स्पर्शनाद्विद्यान्नानाशल्यानि बुद्धिमान् || ५६ ||

([चापचिह्नान्तर्गतोऽयं पाठ, मूलपुस्तके नास्ति] 
सिकताभस्मलोहास्थिमणिमुक्तादि वास्तुगम् |
बह्वङ्गस्पर्शनान्नित्यं शल्यानि विविधानि च || ५७ ||

तानि तल्लिङ्गमानेन तत्फलानि च [घ्: ततः फलानि] पूर्ववत् |)
शाल्यानिविकृतः कर्तुश्चत्वारिंशच्च सप्त च || ५८ ||

तेषु पञ्च शुभान्यूचुर्द्विचत्वारिंशदन्यथा |
खन्यमाने भुवो गर्ते लभ्यन्ते वास्तुनो यदि || ५९ ||

हेमविद्रुमताराणि रत्नानि विविधानि च |
मणिमुक्ताथ [मू: मुक्ताश्च] गोशृङ्गं शङ्खशुक्ती सदैव तु || ६० 
||

सजीवावथ निर्जीवौ भेककूर्मौ शुभप्रदौ |
तदा सर्वार्थसिद्ध्यर्थं स्थापयेच्छूभ्र [ङ्: च्छत्र] मध्यतः || ६१ 
||

प्. १३०) उत्खाते नरमात्रे तु गृहे शल्यं न दोषकृत् |
तोयान्तिकं स्थितं शल्यं प्रासादे दोषदं नृणाम् || ६२ ||

तस्मात्खाधारिकीं भूमीं खनेत्तोयान्तिकं बुधः |
क्वचिद्रुद्रसहस्रे तु हुते दोषो न जायते || ६३ ||

सुरधामसमे गर्ते बाणलिङ्गालये शते |
हुते शल्यैर्न दोषः स्याज्जान्वधो [घ्: द्यात्वधो] यागमण्डपे || ६४ ||

वास्तोः परिग्रहे चादौ पदसंस्थापने तथा |
भित्तिन्यासे विशेषेण यजेद्वास्तुं त्रिकालिकम् || ६५ ||

सद्वारे शोभने लग्ने सदृक्षेन्दुबले शुभे |
गर्त [मू, घ्ऽऽ गर्भ] प्रमाणतः सम्यग्लिप्तेनाद्यान्विते समे || ६६ ||

इति लक्षणसमुच्चये शल्योद्धारनिर्णये चतुर्विंशो विधिः || २४ ||



अथ पञ्चविंशः

यजमानः शुचिर्धीरः सितवस्त्रविलेपनः |
आचार्यः स्थपतिश्चैव दैवज्ञोऽपि गुणान्वितः || १ ||

सर्वान् सिताम्बरानेतान् यजमानस्तु पूजयेत् |
स्थपतिर्विश्वकर्मा तु दैवज्ञो नन्दिकेश्वरः || २ ||

स एव भूतले विद्वान् श्रीकण्ठः स्थापकः स्वयम् |
पूजयित्वा तु तान्सर्वांस्तोषयित्वा क्षमापयेत् || ३ ||

परिकर्मकरा येऽपि तेऽपि पूज्याः स्वशक्तितः |
हिरण्यवस्त्रदानेन वाग्भिर्वा तांस्तु तोषयेत् || ४ ||

ततश्चाचम्य विधिवदाचार्यः शिल्पिभिः [घ्, ङ्: शिल्पिना] सह |
यज्ञद्रव्याणि संहृत्य विशेद्भूमिं समाहितः || ५ ||

उत्तराभिमुखो भूत्वा सकलीकृतविग्रहः |
आत्मपूजामर्घपात्रं कृत्वा द्रव्याणि शोधयेत् || ६ ||

अस्त्रजप्तैः कुशैर्विद्वानस्त्रेणोल्लिख्य सर्वतः |
सिञ्चयेदम्भसा भूमिं तथा गन्धो [ख्; गङ्गो] दकेन च || ७ ||

गन्धतोयाक्षतैर्मध्ये कृत्वा वेदास्रमण्डलम् |
सुरूपां प्रमदारूपां शुद्धालङ्कारभूषिताम् || ८ ||

प्. १३२) तन्मयां तां त्रिधावस्थां ध्यात्वा संपूजयेन्महीम् |
सर्वदेवमयं वास्तुपुरुषं तत्र पूजयेत् || ९ ||

ततो विलिप्य तत्क्षेत्रं चतुरस्रं समन्ततः |
घटिकाशङ्कुयोगेन नक्षत्रदर्शनेन वा || १० ||

यत्नान्निरूप्य दैवज्ञो विशुद्धं लग्नमादिशेत् |
लग्नवेलाविरोधेन सूत्रं भूमौ प्रपातयेत् || ११ ||

श्रिया यशोवती कान्ता सुप्रिया विमला शिवा [मू, अ, ख्, ङ्: श्रियः] |
सुशोभा भानुकी चेताः प्राङ्मुख्यो नवनाडिकाः || १२ ||

धना धान्या [घ्: धन्या] विशाला च स्थिरा द्रुतासवा निशा |
विद्रुमा विभवेत्येता उत्तरास्या नवोदिताः || १३ ||

अष्टाष्टकपदं क्षेत्रं कर्णसूत्रद्वयानितम् |
कृत्वा यजेद्धरादीनां नव [मू, अ: भव] त्यर्धं दिवौकसाम् || १४ ||

पदार्धे त्वीश्वरे चैश्यां यजेद्घृत्प्लुताक्षतैः |
तोयोत्पलैश्च पर्जन्यं जयं पिष्ट [घ्: यजेद्दिष्टं] पताकया || १५ ||

रत्नैरिन्द्रं रविं धूम्रैर्वितानेन यजेद्गुरुम् |
गोधूमाद्यैर्द्वयोः सत्यं भृशं माषो [घ्: मांसो] दनैस्तथा || 
१६ ||

व्योमाख्यं पक्षिमांसैश्च एवं प्राग्दिशि देवताः |
अग्न्यधः कोष्ठके वह्निं [मू, ग्: बाहुं] पैष्टकोत्थ श्रुवेण वा || 
१७ ||

प्. १३३) पूषाणां च यजेन्नित्यं हेम्ना च वितथं द्वयोः |
क्षौद्रं गृहक्षतायाथ चणकान्नं यमाय च || १८ ||

गन्धर्वाय द्वयोर्गन्धान् भृङ्गाय खगजिह्विकम् |
कोष्ठका [घ्: कोष्ठार्धे] द्दक्षिणे दद्यान्नीलं यवं मृगाय च || 
१९ ||

दद्यात्पित्रे तिलान्नं च नन्दिने दन्तधावनम् |
सुग्रीवाय द्वयोर्यावी पुष्पदन्ताय दर्भकम् || २० ||

पद्मं प्रचेतसे दद्यादसुराय सुरां द्वयोः |
घृताम्बु केतवे धानाः पङ्कवेर्द्धे तु [ख्, घ्: वेत्र] पश्चिमे || २१ ||

मण्डाज्यं वायवे त्वर्धं नागाय नागकेसरम् |
द्वयोः खाद्यानि मुख्याय मुद्गान्नं यक्षपाय [मू: अपूपान्नं 
क्षयाय] च || २२ ||

सोमाय पायसक्षौद्रे शालकं लिङ्ग [मू: मालूकविग] योर्द्वयोः |
दित्यै लोपीमदित्यै च पूपा [ख्, ङ्: सूपा] नर्धेऽथ सौम्यतः || २३ ||

आपाय च पयः कोष्ठ ईशाधस्त्वीशकोणतः |
तदधः कोष्ठके दद्यादापवत्साय वै दधि || २४ ||

मरीचये बलिर्देया चतुष्पादेषु लड्डुकैः |
अग्न्यधः कोष्ठके नित्यं सावित्र्यै [ख्, ग्: सवित्रे] च कुशाम्भसा || २५ ||

तदधो गुडपूपादि [ख्, घ्: पूपानि] सावित्रेऽथ प्रदापयेत् |
विवस्वतेऽरुणां दद्याच्चन्दनं चतुरङ्घ्रिषु || २६ ||

प्. १३४) रक्षोऽधः कोणकोष्ठे तु इन्द्रायान्नं निशान्वितम् |
इन्द्रजयाय तस्याधो घृतान्नं कोणकोष्ठके || २७ ||

चतुष्पदे प्र [ख्, घ्: ष्पदेषु] दातव्यं मित्राय गुडपायसम् |
वाट्वधः कोणदेशे तु रुद्राय पक्षिमांसकम् || २८ ||

तदधः कोणकोष्ठे तु यक्षायार्द्रं पलं तथा |
महीधरायमाषान्नं समांसं चतुरङ्घ्रिषु || २९ ||

मध्ये चतुष्पदस्थाय ब्रह्मणे तिलतण्डुलाः |
एतान्वस्त्रादिभिश्चेष्ट्वा ततो रक्षोऽष्टकं क्रमात् || ३० ||

गर्ताद्बहिरथेशादौ यजेद्रक्षोऽष्टकं बुधः |
चरकीं मांससर्पिभ्यां स्कन्दं कृसरपायसम् [मू, घ्: यासृजा] || 
३१ ||

रक्तपद्मैर्विदारीं [घ्: विडालीं] च कन्दर्पं च पलोदनैः |
पूतनां पलपित्ताभ्यां मांसासृग्भ्यां च जम्भकम् || ३२ ||

पित्तासृगस्थिभिः पापं पिलिपिच्छं स्रजासृजा [ख्, ङ्: सृजासृजा] |
रक्षोमातृगणेशेभ्यः पिशाचादि एव च || ३३ ||

पितृभ्यः क्षेत्रपालेभ्यो बलिं दद्यात्प्रकामतः |
अभावाद्भक्तमांसेन [ख्, ङ्: भक्षमाषेण] एतानाज्याक्षतेन वा || 
३४ ||

लाजैरशाठ्यतो [ख्: साध्यतो] वापि कुशपुष्पेण वा यजेत् |
असन्तर्प्याप्यनिष्ट्वैतान् प्रासादादीन्नकारयेत् || ३५ ||

प्. १३५) अनिष्पत्तिविनाशाभ्यामुभयोर्धर्मधर्मिणोः |
पुरोत्पन्नो महावीर्यः सर्वभूतभयावहः || ३६ ||

देवैर्यो निहितो [ग्, घ्: निहते] भूमौ स वास्तुपुरुषो मतः |
यावदूर्वीस्थिरा लोके तावद्वास्तुनरः स्थितः || ३७ ||

संहारे तु लयं याति देवैर्ग्रहादिभिः सह |
सर्वेषु वास्तुकार्येषु पूजयेद्वास्तुनायकम् || ३८ ||

तेनासौ वर्तते नित्यं तदुपायः शिवाज्ञया |
विस्तारोऽस्य समन्ताच्च शतकोटिस्तु योजनैः || ३९ ||

स्थितः क्ष्मामखिलां व्याप्य यजेत्सङ्कल्प्य तत्तनुम् |
ईशकोणे शिरस्तस्य अंशो बाहुश्च पूर्वतः || ४० ||

कूर्परो जानुमाग्नेये याम्ये जङ्घाङ्घ्रिराक्षसे |
उपबाहूरुहस्तश्च पार्श्वश्चैवाग्निदेशतः || ४१ ||

एवमेवापसव्ये स्यात्सोमानिलाम्बुनैर्-ऋते |
चतुरस्रस्थिस्त्वेवं वास्तुनाथो महीतले || ४२ ||

यदाकारं भवेत्क्षेत्रमुत्तानं स तदाकृतिः |
कुड्यादिरोहणे काले मूर्धादीनि न पीडयेत् || ४३ ||

ईशरक्षः स्थितं सूत्रं मूर्धानं तस्य लक्षयेत् |
जलादिन्द्रो गणा [ख्, ग्: गला] दर्कः सुग्रीवात्सत्यगो मतः || ४४ ||

भौमात्सोमो यमाद्भल्लो गन्धर्वाच्च बृहस्पतिः |
एतद्वंश [मू, अ: त्त्वंश] गता नाड्य उपवंशगतास्विमाः || ४५ ||

प्. १३६) गृहक्षताज्जलाध्यक्षो गणोत्तमान्निशाकरः |
भल्लाटाद्भास्करं यावन्महेन्द्राद्यमदेवता || ४६ ||

उपवंशगता नाड्यो देवस्थितिरथोच्यते |
मूर्ध्नि चेशादिती नित्यमापोदित्यौ च नेत्रयोः || ४७ ||

आपाख्यो वक्त्रदेशस्थस्त्वापवत्सो गले तथा |
जयो गिरिस्तर्दशस्यौ सोमाद्याः पञ्च बाहुगाः || ४८ ||

वामे चेन्द्रादयः पञ्च रुद्रो यक्षोपबाहुगौ |
सावित्री सविता तद्वदुपबाहौ करौ हृदि || ४९ ||

धराधरो मरीचिश्च स्तनयोरुभयोरपि |
नाभौ ब्रह्मा स्थितो नित्यं पार्श्वयोर्जठरेषु [मू, अ, ङ्: जठरस्य] च 
|| ५० ||

स्थितौ मित्रविवस्वन्तौ वास्तोरिन्द्रजयो गुदे |
शेफसीन्द्रसुहृत्ख्यातः पापाद्याः सप्त पङ्क्तिगाः [मू, अ: 
पञ्जिकाः] || ५१ ||

जान्वादिजङ्घयोः सर्वे ब्रह्माद्याः सप्त दक्षिणाः |
पितुमृशौ (मृगौ) च [मू: पिव्यमृषिश्च] पादस्थौ इत्युक्ता [मू: इत्येता] 
वास्तुदेवता || ५२ ||

कथ्यन्ते त्वधुना वास्तोर्मर्मोपमर्मसन्धयः |
मूर्धास्यहृत्स्तनौनाभिर्महामर्माणि पञ्च च || ५३ ||

पादमध्योपमर्माणि शेषरेखास्तु सन्धयः |
वंशोपवंशरेखाः स्युः शूलषट्कमथाशनिः || ५४ ||

प्. १३७) चतुकं च चतुष्कोणे लङ्गूलं च पदोर्ध्वतः |
ईशाग्निपितरो वायुः सदा शूलेष्ववस्थिताः || ५५ ||

आपवत्सोऽथ सावित्री जयदासश्चतुष्कगाः [घ्: चतुष्टगा] |
बिद्धे मर्मणि मृत्युः स्यात्पुत्राणामुपमर्मणि || ५६ ||

सन्धौ मित्रार्थ [ख्: मित्राणि] हानिश्च वंशे वंशक्षयस्तथा |
उपवंशे भवेत्पीडा गर्भनाशस्त्रिशूलके || ५७ ||

षट्के च बहुवैरित्वं चतुष्के वाहनक्षयः |
लाङ्गूले च शिरोरोगं देववेधेषु पीडनम् || ५८ ||

मूर्ध्नि कर्तुर्विनाशः स्यात्तस्मादेतान् विवर्तयेत् |
पदात्षोडशभागेन शिरोमानमिहोदितम् || ५९ ||

अर्कदिग्वसुभागैश्च वंशादीनां भवेत्क्रमात् |
स्थूलमानमिदं प्रोक्तं सूक्ष्ममानमिहोच्यते || ६० ||

एकाङ्गुलं समारभ्य त्वेकैकयवहानितः |
सोमतः पूर्वतो वापि सूत्रसञ्चालनात्कमात् || ६१ ||

कुड्यस्तम्भादिविन्यासे वेधदोषो न जायते |
ज्ञानतोऽज्ञानतो वापि मर्मवेधो यदा भवेत् || ६२ ||

अघोरशतहोमेन तदा शान्तिः प्रजायते |
इत्युक्ता वास्तुपूजात्र गृहप्रासादयोः सदा || ६३ ||

ईशश्चेशानरुद्रोऽसौ पर्जन्यो मेघनायकः |
त्वष्टुः सुतो जयन्ताख्यो महेन्द्रो देवनायकः || ६४ ||

प्. १३८) सूर्यश्चादितिपुत्रश्च सत्यो धर्माधिपो महान् |
वृषः स्कन्दो [ख्; नृपस्कन्धो; ग्: भृश. स्कन्दो] नभो व्योम वह्नि [घ्, ङ्: 
त्वग्नि] र्वैश्वानरो मतः || ६५ ||

पूषा [मू, अ, घ्: पूर्वा; ख्: प्रथा] तु पृषदेवस्तु दधीचिर्वितथस्तथा 
|
गृहक्षतः कुजः [ग्: कजः] ख्यातो यमः कालश्च रोचनः [घ्: 
श्चराचरे] || ६६ ||

विश्वावसुश्च गन्धर्वो भृङ्गीशो दुर्बलो गणः |
मृगः [मू, अ, ग्, घ्: यमः] स्वसा मृषा तृष्णा पिता 
स्याद्राक्षसाधिपः || ६७ ||

दौवारिकः स्मृतो नन्दी सुग्रीवश्चण्डभैरवः |
पुष्पदन्तो गणश्रेष्ठो वरुणश्च जलाधिपः || ६८ ||

दैत्यामात्यो भवेच्छुक्रः शोषः केतुरुदाहृतः |
पापो मन्द इति ख्यातो वेगो वापुश्च कीर्तितः || ६९ ||

नागश्च वासुकिः प्रोक्तो मुख्यनामा बृहस्पतिः |
भल्लाटो यक्षराजासौ सोमश्चन्द्रोऽमृतात्मकः || ७० ||

समाख्य [ख्, घ्: ऋगाख्यः] श्वरको वैद्यः सुरमाता [घ्: सुराम्बा 
चा] दितिर्भवेत् |
दैत्यमाता दितिश्चोक्ता आपश्चैव हिमाचलः || ७१ ||

आपवत्स उमादेवी मरीची ब्रह्मजोत्तमः |
सविता चापरो ह्यर्कः सावित्री ब्रह्मपत्निका || ७२ ||

प्. १३९) विवस्वानर्यमा ख्यात इन्द्रसुहृदुपेन्द्रकः |
इन्द्रजिद्रक्षसः [मू: इन्द्रदासः] पुत्रो मित्रो भानुस्तृतीयकः || ७३ ||

रुद्रदासः प्रचाण्डाख्यो यक्ष्माख्यः सोमरुद्रकः |
धराधरो ह्यनन्तः स्याद्ब्रह्मा चतुर्मुखो मतः || ७४ ||

पर्यायोऽयं मुराणां तु यः प्रोक्तः पारमेश्वरे |
सोऽत्रोक्तो न [घ्, ङ्: सोत्रोक्तेन] च रक्षाद्याः पूर्वोक्तास्ते हि [ख्, ङ्: तेऽपि] 
राक्षसा || ७५ ||

कादिहान्तैर्ध [घ्: न्तोर्ध्व] रारूढैर्बिन्दुयुक्तैर्हरादिशान् |
आपादील्लोकमात्रस्तैर्यजेद्ब्रह्मध्रुवेण [घ्: स्थैर्जये-] च || ७६ ||

दीर्घाष्टकैक [घ्, ङ्: कैक्ष्लां] बिन्द्वाढ्यैश्चरक्याद्यांश्च 
राक्षसान् |
प्रणवादिनमोऽन्तैस्तान्स्वाहान्तान्बलिकर्मणि || ७७ ||

पादोने [ख्, ङ्: पादेन] पूरिते खाते पदमादौ न्यसेत्क्वचित् |
न केवलेष्टकाश्माद्यै केवलैश्चलनं यतः || ७८ ||

भूकम्पान्मारुताद्वथ वातशङ्काभयं भवेत् |
मृद्वालुके [मू: द्दरुके] ष्टकाश्माभि प्राक्तस्मात्पूरयेच्च तत् || ७९ ||

मृदाष्टाङ्गुलयापूर्य हस्तान् पूराश्मभिस्ततः |
अम्भसाप्लाव्य वाकोच्य [घ्: कोट्य; ख्, ग्, ङ्: वाकोप्य] हस्तिपादैस्तु 
याज्ञिकैः || ८० ||

प्. १४०) दैर्घ्यात्त्रिवेदवस्वंशैर्व्यास [मू: व्योम] दलावटं क्रमात् 
|
कपूर्णशकटान्कुर्यात्समोर्वी [ङ्: समौष्वी] सूत्रकाष्ठकैः || ८१ ||

नीत्वा पादोन्नता तच्च [मू: न्नतात्वं] ततो वास्तुं यजेत्पुनः |
समोपलिप्तके श्वभ्रे तद्द्वाराग्रे च मण्डपे || ८२ ||

कदलीचूतमालाढ्ये तोरणध्वजशोभिते |
विधिना हेमवस्त्राद्यैर्गुर्वादीन्सुदिने यजेत् || ८३ ||

शिवकुम्भास्त्र [मू, ङ्: म्भास्तु] दिक्कुम्भांस्तन्मध्ये स्थाण्डिलं 
तथा |
शिवमिष्ट्वा ततो हव्यमिष्टकुण्डे [घ्: मुक्तकुण्डे] यथाविधिः || ८४ ||

वास्तुदेवांस्तथाघोरं पाशुपतं च होमयेत् |
सद्रात्नोषधयो धातुब्रीहिपारदसंयुतान् || ८५ ||

वस्त्रकण्ठान्वितान् कुम्भान्न्यसेद्धेमादिकान् क्रमात् |
([चापचिह्नान्तर्गतोऽयं पाठः मू, अ, ग्, घ् पुस्तकेषु नास्ति] अनन्तं 
मध्यतो न्यस्य निधींश्चाष्टौ ततः क्रमात्) || ८६ ||

चतुरोऽग्न्यादिकोणेषु ऐन्द्रादौ [मू: ऐन्द्र्यादौ] चतुरोऽपरान् |
पद्मं चैव महापद्मं मकरं कच्छपं तथा || ८७ ||

मुकुन्दनन्दनोलांश्च शङ्खं चेत्यष्ट वै निधिन् |
ओं काराद्यान्नमोऽन्तांश्च मध्यश्चान्तान् यथाक्रमान् || ८८ ||

न्यसेद्गुरुर्निधीनेतान् पुनस्तांश्चलयेन्न तु |
न्यस्य [न्यस्त्वा लि० पु० पा०] शिलाष्टके देवान् क्वचिदष्ट [मू: दिष्ट] 
तनुं शिवम् || ८९ ||

प्. १४१) कुम्भाष्टके निधीशांश्च सन्निरुध्य [ख्: रुद्ध] पदं न्यसेत् 
|
नवेष्टका [मू: न चेष्टका] शिला वापि कोणेष्वग्न्यादिषु क्रमात् || ९० ||

सिंहाङ्किताश्चतस्रश्च धर्माद्यङ्घ्र्यादिकान्न्यसेत् |
तत्रान्याः पञ्च पद्माङ्कास्तास्वेका [मू: द्येका] मध्यदेशतः || ९१ 
||

आधारशक्तिसंज्ञाश्च धर्माद्यान्प्राग्दिशादितः |
शर्वाद्या भीमपर्यन्ताः शिलाष्टकेषु देवता || ९२ ||

स्वनामाद्यर्ण [मू, ङ्: वर्ण] मन्त्रैश्च स्नानपूजादिपूर्वकान् |
पीतत्वान्ताङ्घ्रिरूपांश्च धर्माद्यांश्च [घ्: र्मादिस्या] 
वृषादिकान् || ९३ ||

स्थिरमासनमध्वानं [घ्: मद्बाणं] ध्यात्वा स्रग्भिः प्रकल्पयेत् |
अन्यत्रोक्ताः क्वचित्कुम्भाः शिलाश्चाप्यथ पञ्च च || ९४ ||

न्यसेत् प्राङ्मध्यतोऽश्मानं [ख्: मनात्] ततश्चाग्न्यादि कोणतः |
पद्मं चैव महापद्मं मकरं कच्छपं तथा || ९५ ||

शङ्खं च पञ्चमं चेह [ख्, ङ्: चैव] स्वसंज्ञाभिर्निधीन्न्यसेत् |
प्रासादं सूत्रयित्वा तु कुंड्यविस्तरमध्यतः || ९६ ||

कर्णसूत्रसमे स्थाने शिलान्यासविधिर्मतः |
चतुरस्राः शिलाः कार्याः समन्तात्करसम्मिताः || ९७ ||

विस्तरस्य [ख्: रस्तु] त्रिभागेन बाहुल्येन समुच्छ्रिताः [ख्: समुच्छ्रिता] |
ऐष्टकास्त्वैष्टके कार्याः शैले शैलाः शिलाः शुभाः || ९८ ||

प्. १४२) नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णाख्या पञ्चमी मता |
अक्षतैर्वेदिकां कृत्वा [मू, अ, ख्: वेदिका कार्या] तस्योर्ध्वे 
विनिवेशिताः || ९९ ||

आग्नेप्यादिषु कोणेषु नन्दाद्या अवतारयेत् [ख्: तानयेत्] |
तूर्यमङ्गलनिर्घोषैर्निमित्तैः शोभनैः शुभैः || १०० ||

प्रथमं स्थापयेन्नन्दां शरीरविषुवेण तु |
अन्याः क्रमेण न्यस्तव्याः स्वदिक्स्था मन्त्रिणा ततः || १०१ ||

समकर्णाः स्थिराः कृत्वा स्नाप्याः पूज्याः क्रमेण तु |
अस्त्रतोयेन प्रथमं मृत्तिकाद्यैः पुनस्तु तैः || १०२ ||

स्नापयित्वा शिलास्तास्तु हेमवर्णाः शुशोभनाः |
विद्यारूपास्तु ता ध्यात्वा परितुष्टाः स्मिताननाः || १०३ ||

आवाह्य स्थापयेन्मन्त्री विधिना मन्त्रवारिणा |
सुदृढै [ग्: सुवृतैः] मृन्मयैःकुम्भैर्वित्ताढ्यैर्हेमनिर्मितैः || १०४ ||

वस्त्रेण तोयमुद्धृत्य चन्दनेन विलेपयेत् |
वस्त्राद्यैः [मू, अ, ख्, ग्, ङ्: वस्त्रादि] पूजनं कृत्वा नैवेद्यं 
सन्निवेदयेत् |
कृत्वैतन्नाममन्त्रेण शिलां मन्त्री [घ्: मन्त्रैः] प्रसाधयेत् || १०५ ||

ओं नन्दे नन्दिनी पुसां त्वामत्र स्थापयाम्यहम् |
अत्र त्वं तिष्ठ संहृष्टा यावदाचन्द्रतारकम् || १०६ ||

आयुः कामं श्रियं नन्दे देहि त्वं सर्वदा नृणाम् |
अस्मिन् रक्षा सदा कार्या प्रासादे यत्नतस्त्वया || १०७ ||

प्. १४३) ओं भद्रे सर्वदा भद्रं पुंसां हितावहा सदा |
आयुर्दा कामदा देवि श्रीप्रदा सर्वदा [ख्: स्वामिनः श्रीपदा] भव || 
१०८ ||

ओं जये सर्वदा ह्यत्र तिष्ठ त्वं स्थापिता मया |
नित्यं जयावहा देवि स्वामिनि श्रीप्रदा भव || १०९ ||

ओं रिक्ते रिक्तदोषघ्ने सिद्धिमुक्तिप्रदे शुभे |
सर्वदा सर्वदोषघ्ने तिष्ठत्वमीशरूपके || ११० ||

ओं पूर्णे त्वं महाविद्ये सर्वसन्दोहलक्षणे |
सर्वं संपूर्णमेवात्र प्रासादे कुरु सर्वदा || १११ ||

तेषामुपरि विन्यस्याः शिलाः पञ्च क्रमेण तु |
शिवाज्ञया निरोप्यास्तु [मू, अ, ग्, ङ्: नोबोध्यास्तु] नन्दाद्या 
लिङ्गवत्सदा || ११२ ||

एवं प्रसाद्य नन्दाद्या मध्ये कूर्मं यजेत्सुधीः |
कार्योंऽस्मिन् कुम्भविन्यासे शिवविन्यासवद्विधिः || ११३ ||

रत्नलोहस्तथा धातुबीजौषधिसपारदैः |
क्षिप्त्वैवं कुम्भगर्भेष्वष्टौ वा पञ्च [घ्: कुम्भ] निधीन्न्यसेत् || 
११४ ||

न्यस्तव्याधारशक्तिश्च शिलासूपरि [ख्, ङ्: मुपरि] पूर्ववत् |
साधिदेवाश्च [ख्: सोऽपि देवोऽपि] बुद्ध्यन्तं पीठबन्धा [मू: वस्म] 
वसानतः (?) || ११५ ||

कृत्वा महोत्सवं रात्रौ दत्वा दिग्रक्षसां बलिम् |
गुर्वादिभ्योऽशनं दानं दत्वा कार्योपजङ्घिका || ११६ ||

प्. १४४) शिखरार्धात्पृथुस्त्र्यंशाच्चोपजङ्घोंत्तमोच्छ्रयः |
मध्यमोऽङ्घ्रिविहीनस्तु ज्येष्ठार्धेनाधमो मतः [ख्: 
नार्धमानतः] || ११७ ||

ब्रह्मोपेन्द्रार्कदेवानां भवेज्ज्येष्ठोपजङ्घिका |
अघमा चेतरेषां तु शिवस्य तु यथेच्छया || ११८ ||

मध्ये श्वभ्रं परित्यज्य लिङ्गार्धं विष्णुविस्तरम् |
शिला कूर्मादिकार्याय परितः संप्रपूरयेत् || ११९ ||

पीठमध्ये सिते पद्मेऽर्कसुरा [घ्: स्वरा] द्यर्णभेदितैः |
मूर्तिमूलाङ्गभूते च ध्यात्वा वास्तुं यजेत्पुनः || १२० ||

समोपजङ्घिकां कृत्वा जगतीयावदेव हि |
तूर्यमङ्गलशब्देन प्रासादं तत्र सूत्रयेत् || १२१ ||

इति लक्षणसमुच्चये वास्तुपूजापदसंस्थापनं नाम पञ्चविंशो 
विधिः || २५ ||



अथ षड्विंशः

त्रिद्व्यष्टर्तु [मू, अ, ङ्: त्र्येद्धेतुं; ख्: त्र्यवीवृत्त; घ्: त्र्यर्थतु] गुणः 
स्युश्च प्रासादा लिङ्ग [ख्, ङ्: दाल्लिङ्ग] मानतः |
अर्धेन लिङ्गदैर्घ्येण भित्तयो विस्तृताः क्रमात् || १ ||

षोडशाङ्घ्रौ [घ्: शांशी] कृते क्षेत्रे वेदांशैर्गर्भमध्यतः |
तदंशतुल्यवीथ्यस्तु स्युरर्कांशैस्तु भित्तयः || २ ||

पञ्चविंशतिकाङ्घ्रौ वा मध्यैकांशेन पिण्डिका |
तद्गर्भोऽष्टाभिरंशैः स्याद्विकारांशैस्तु भित्तयः || ३ ||

मिश्रार्चाव्यक्तलिङ्गानां त्रिद्विसार्धद्वि [ख्: सार्धाङ्घ्रि] भागिकैः 
|
कनिष्ठादिक्रमाद्गर्भः क्वचिद्भित्तेस्तु वर्धनम् || ४ ||

षड्विंश [ख्, घ्: त्रिंश] त्पदविष्कम्भो विंशत्यंशैस्तु भित्तयः |
गर्भव्योमस्य चार्केण पीठी मध्ये युगांशतः || ५ ||

भित्तिविस्तरमानेन लिङ्गं दैर्घ्यें [ख्, ग्: : लिङ्गदैर्घ्यं] 
भवेत्क्वचित् |
द्विगुणं तत् क्वचित्प्रोक्तं प्रासादे रसभाजिते || ६ ||

धामतुल्याथ पादोना चार्धेन जगती त्रिधा |
ज्येष्ठाद्या निर्गमा ज्ञेया नेमी तत्पादवर्जिता || ७ ||

प्. १४६) स जगत्या परं [ख्, घ्: त्यात्परं]  छन्दं क्रमः [घ्: 
ब्रूमः] षट्त्रिंश [ख्, घ्, ङ्: विंश] दंशकैः |
युगाङ्घ्रेर्मध्यतो गर्भः स्यात्तदेकेन पिण्डिका || ८ ||

रविभागेन कुड्यानि भ्रमाणात्तु नखांशकैः |
अष्टाविंशतिभिर्भित्तिः सा स्यात् स्तम्भकुमारिका || ९ ||

दृढासारैश्चतुर्दिक्षु मण्डपस्त्रिंशदंशकैः |
चतुः स्ताम्भाश्च तन्मध्ये द्वादश स्युः कुमारिकाः || १० ||

तिस्रस्तिस्रस्तु कोणेषु स्तम्भौ चाग्रे कुमारिके |
पार्श्वयो रग्रता वापि कुर्यादासारसंयुते || ११ ||

सभित्तिः कोणभित्तिर्वा त्वभित्तिरपि चापरः |
सकोणस्तम्भसंयुक्तो मण्डपश्च त्रिधा मतः || १२ ||

तद्वच्चतुष्किकाः [तुष्टिका लि० पु० पा०] कार्याः पार्श्वयोः 
पृष्ठतस्त्रिधा |
द्वादलांशैस्तु तान् सर्वान् प्रासादे चोत्तमोदिके || १३ ||

षड्भागौ रथकं मध्यं त्रिभिश्चोपरथौ तथा |
वेदैरनु [घ्: स्तनु] रथौ कुर्याद्भूतैकेन [ख्: भूतकोणैः] 
तथान्यतः || १४ ||

मध्यादेकद्विरामांशैः प्रवेलात्परितः क्रमात् |
जगतीमंशतो धृत्वावेष्टनांशं तु लोपयेत् || १५ ||

रसांशैर्बलभी स्थाप्या चतुर्दिक्षु च मध्यतः |
विदिक्षु कोणधामानि वस्वंशैर्मण्डपैः सह || १६ ||

प्. १४७) भागैकंबाह्यतो दत्वा [ग्: दद्यात्] शेषमध्यांशकान् भवेत् 
[ख्, ग्: हरेत्] |
समसूत्राङ्कके छेदे समभागाद्विवर्तयेत् || १७ ||

जगत्या भ्रमणायाश्च मण्डपस्य च भित्तिषु |
चारु सुरालयस्तम्भबलभीशिखराणि च || १८ ||

कुड्यं [ख्: कुटाश्च] च पुष्करं चैव रूपकं पत्रवल्लिकाम् |
तद्देवस्य कुथं [मू, अ, ग्, घ्: कथां] वापि घटयेयुः शुशिल्पिनः || 
१९ ||

ज्ञात्वा ज्ञात्वा च तद्भगानमुक्तान् वृद्धिभित्तिभिः |
वास्तुमानमिति ख्यातं लिङ्गमानमथोच्यते || २० ||

लिङ्गद्विगुणितो गर्भस्तदर्धान्मध्य आसनम् |
पीठार्धांश [मू: र्धाच्च] तदंशाभ्यां द्वाभित्त्योश्च विस्तरः 
|| २१ ||

भित्तेर्यों विस्तरो बाह्यजङ्घातन्तुसमुच्छ्रिता |
मञ्जरी तु द्विभागाभ्यां मञ्जर्यर्धेन नासिका || २२ ||

नासिकार्धं [घ्: कोर्ध्वं] तु यच्चार्धं तेन स्कन्धो भवेत्सदा |
पञ्चांशैस्तत्पृथुत्वं च तथोर्ध्वस्त्र्यंशकैर्गलः || २३ ||

कपोलामलसारौ च भागार्धार्धविनिर्गमौ |
त्र्यंश [घ्: द्व्यंशा] र्धांशद्विभागार्धैः 
क्रमाद्ग्रीवादिकोच्छ्रयः || २४ ||

कपोलं वेदिकातुल्यमीशानो लिङ्गमानतः |
धामार्धात्भ्रमण कार्या तदर्धेन च भित्तयः || २५ ||

प्. १४८) प्रदक्षिणाग्रतो धाम्नो द्विगुणो मण्डपः सदा |
मण्डपार्धप्रमाणेन पुरतो मुखमण्डपः || २६ ||

मुखाख्यमण्डपार्धेन करणीया चतुष्किका |
चतुष्किकाग्रतो नित्यं जगती धाममानतः || २७ ||

जगत्यर्धप्रमाणेन कोणधामानि [घ्: धामादि] वर्तयेत् |
तत्समा बलभी दिक्स्थाः स्वमानमण्डपान्विताः || २८ ||

तत्रोपजङ्घिकार्धे [ख्, घ्: कोर्ध्वे] तु पदपीठं विवर्तयेत् |
प्रासादतुर्यभागेन त्र्यंशैर्वा तत्समुच्छ्रयम् || २९ ||

षडङ्गा [घ्: षडंशा] धिकधाम्नस्तु विस्तारस्तस्य कथ्यते |
तदुच्छ्रयं हरं कृत्वा साधांशे खुर [घ्: क्षुर] पट्टिका || ३० ||

साङ्घ्रिद्वाभ्यां भवेत्कुम्भः पादेन कुम्भपट्टिका |
द्विभागाभ्यां भवे [घ्: तथा] त्कण्ठस्तदग्रें [घ्: षड्] 
ऽशंगुणं भवेत् || ३१ ||

एकेन गलपट्टी स्याद् द्वितीये वलिताङ्किका [ख्, घ्: ङ्किता] |
तृतीयेनोपपट्टी तु तपांशा [ख्: तथाङ्गा] च्चतुरस्रिका || ३२ ||

पादोनांशेन हंसाख्या तत्पादेनार्ध [घ्: नोर्ध्व] पट्टिका |
तद्ध्यंशमष्टधा कृत्वा तैश्च पद्मं विवर्तयेत् || ३३ ||

एकांशेन प्रवेशः स्यात् षडंशे [घ्: षडङ्गे] नारविन्दकम् |
कर्णिका शशिभागेन विस्ताराच्चाधुनोच्यते || ३४ ||

प्. १४९) जिनीकृते तु पीठार्धे मध्थे रथकमष्टभिः |
तन्मध्ये तु द्विभागाभ्यां प्रवेशो गृह [ग्: ग्रह] हेतवे || ३५ ||

प्रवेशः पुनरंशे च मध्यस्थे रथके सदा |
एवमेव तु जङ्घायामञ्जर्या वेदिकावधिः || ३६ ||

जङ्घिकामूलमध्ये तु [ख्: मध्येषु] बलभीं वर्तयेच्छुभाम् |
प्रासादशिखरं वापि ब्रूयामुपरथादिकान् || ३७ ||

नगैरुपरथं कुर्यान्नवांशैः कोणबन्धनम् |
पीठाद्यब्जान्तमुच्छ्राये प्रवेशश्च निगद्यते || ३८ ||

खुरप्रवेशमर्धेन कुम्भमेकांशतस्तथा |
अर्धेन पट्टिकां कुर्याद्द्वाभ्यां कण्ठप्रवेशकम् || ३९ ||

कण्ठप्रवेश [ख्, ङ्: पट्टार्ध] शनिष्कासा तथा बलितपट्टिका |
अर्धांशेन तदूर्ध्वे तु कार्या चैवोपपट्टिका || ४० ||

तत्समा निर्गमेनापि पट्टिका चतुरस्रिका |
त्र्याङ्घ्रिप्रवेशो हंस [घ्: द्व्यंश] स्तत्पट्ट्यर्धप्रवेशतः || ४१ ||

निर्गमांशेन [ख्: माङ्गेन] पद्मस्य प्राक्सार्धांशप्रवेशनम् |
सन्धिपत्रान्वितं [ख्: ङ्कित] पद्मं विदधीत सुशोभनम् || ४२ ||

अर्धांशवेशनाद्धाम कर्णिकोपरिसस्थितम् |
शिलोत्थं पदपीठं स्यादेवं दार्विष्टकामये || ४३ ||

प्. १५०) पृष्ठार्धद्विगुणा जङ्घा जङ्घाद्विगुणमञ्जरी |
तदुच्छ्रयं ग्रहं कृत्वा जङ्घा तन्मध्यतो गुणैः || ४४ ||

रसांशर्मञ्जरी कार्या तदर्धाच्छुकनासिका |
वेदिबन्धवरण्डा [मू, अ: ववण्डा] दिन्निगदाम्यनुपूर्वशः || ४५ ||

जङ्घिकार्धपृथौ सार्धजिनांशैर्धांशकैर्बहिः |
उच्छ्रये धामतुर्यांशात्तस्मिन्निद्रांशकेकृते || ४६ ||

तद्द्व्यं [मू, अ: तर्ध्ये] शाभ्यां च कुर्वीत पट्टिकां चतुरस्रिकाम् |
सार्धत्रयेण कुम्भः स्यात्तदर्धे कुम्भपट्टिका || ४७ ||

ऋतुभागात्मकं चैतत्कथितं खुरसंज्ञकम् [घ्: संज्ञितम्] |
भागार्धेन तु कण्ठः स्यात्कलशश्च गुणांशतः || ४८ ||

तत्पट्टिकार्धभागेन वेदांशः [घ्: वेदांशैः] कलशो वरः |
प्रवेशाच्चैकतः कण्ठाश्चार्धे [मू: सार्धे] निर्गमपट्टिका || ४९ ||

चतुरस्रांशतः पट्टी कुम्भस्य पादचेन्द्रतः [ख्: चन्द्रतः] |
कुम्भपट्टी तु पादेन कुपाल्या द्यंशतः स्थिता || ५० ||

एवं विवर्तयेयुश्च शिल्पिनः शास्त्रवित्तमाः |
त्रिभिः खुरादिभिर्युक्तं वेदीबन्धाभिधानकम् || ५१ ||

वेदीबन्धचतुर्थांशाद्बदुर्मिः (?) [ग्: दुद्वर्तिः] स्यात्तदूर्ध्नतः |
कृतेषु त्रिषु भागेषु पादोनांशात्प्रवेशिकान् || ५२ ||

प्. १५१) पादान्निर्गमपट्टी च कुम्भनिर्गमभागतः |
भागेन चतुरस्राख्या पट्टिका सार्धतः स्थिता || ५३ ||

एंको द्वाभ्यां सपट्टिः स्याद्बाह्यत्र्यंशप्रवेशतः |
खुंरकुम्भवती जङ्घा ज्येष्ठानां पादमानतः || ५४ ||

धामार्कांशाच्च जङ्घोर्ध्वे [ख्: जङ्घार्धं] कर्तव्या लम्बिनी 
बुधैः |
यावच्चिन्नवकां वापि पत्रवल्याथवा वरा || ५५ ||

तिलकान्तरशोभाढ्या मुक्ताहारावलीयुता |
चतुर्थांशश्च जङ्घोर्ध्वे विभज्य वसुभागतः || ५६ ||

धृत्वैकं सदधः पश्चन्नवघा तत्तु कारयेत् |
तत्रार्धेन प्रवेशाख्यं पट्टिकां तु वि [ख्: भुवि] वर्तयेत् || ५७ ||

तथा निष्काशिकार्धेन भागेन चतुरस्त्रिका |
पादोनांशेन हंसाख्या [ख्; हस्ताख्या] पट्टी तत्पदतो भवेत् || ५८ ||

त्रिभिर्भागैर्वरण्डाख्या कण्ठपट्टीतु भागतः |
तत्पट्टी पादतः कार्या पादोनांशेन निर्गमा || ५९ ||

तत्र त्रिकटपट्टी स्यात् त्र्यंशैर्वेदास्रिकांशतः |
भागमेकं त्रिधा कृत्वा प्रवेशश्चैक भागतः || ६० ||

कण्ठसूत्रः समःकार्यो द्वितीये निर्गमा तथा |
पट्टिका तु प्रकर्तव्या द्वितीयेनोपनिर्गमा || ६१ ||

प्. १५२) बलितं द्व्यंशपादोनात्पादात्तत्पट्टिका भवेत् |
बलिताह्वं त्रिभि [ख्: ङ्कास्त्रिभि] र्भागैर्ग्रहांशैस्तु कटिर्भवेत् || ६२ ||

एको भागो रसांशैस्तु तत्रकण्ठो द्विभागतः |
कण्ठसूत्राद्विशेत्कठो भागात्तत्पट्टिकोर्ध्वः [मू: कार्धतः] || ६३ ||

भागेन हंसनिष्काशो द्विभागे चतुरस्रिका |
भूमेर्जङ्घानितम्बौ च कीर्तितौ त्वष्ट्ट शास्त्रतः || ६४ ||

वसुभागाग्रपादं तु वेद्यर्धांशं [ग्: र्धं स] प्रकल्पयेत् |
तदधः सार्धपक्षांशं विस्तारेण तु कारयेत् || ६५ ||

तत्र सार्धांशतः स्कन्ध तच्छेषं षोडशांशकम् [ख्: 
शात्मकम्] |
वेद्याः कट्याश्च मध्यांशा [ख्: ध्याङ्गा] च्चतुरः पादवर्जितान् || 
६६ ||

कृत्वा [मू: हत्वा] विकारभागांश्च कट्यूर्ध्वं स्कन्धकावधिः |
एकैकेन तु भागेग विशेत्कण्ठक [ख्, ङ्: कं कण्ठ] सूत्रतः || ६७ ||

कोणपिण्ड्यादि [मू, घ्: पिण्ड्यहि] विस्तारान्नवमेनोदकान्तरम् |
भवेदनुरथः षद्भिः सप्तमेनोदकान्तरम् || ६८ ||

मध्यरथोर्ध्वमष्टांशैरेवं विद्याज्जिनांशकैः |
भूः [मू, ङ्: भूः] कटिस्कन्धयोर्मध्ये पञ्चात्रिंशद्भिराभजेत् || 
६९ ||

नवांशैश्चोच्छ्रिता प्राग्भूः शेषास्त्वेकैकहानितः |
कोणानुरथकादीनां वृत्तप्रवेश उच्यते || ७० ||

प्. १५३) प्रत्येकं [मू, घ्: पत्रैकं] भूमिकावेशो बाह्यार्धेन 
भवेत्सदा | 
तद्वच्चतुर्थभागेन प्रवेशोऽनुरथस्य च || ७१ ||

एवं सङ्कोचयेत् [ग्: ङ्कारये] प्राज्ञो मध्यस्थं रथकं सदा |
लुप्त्वा भागान् भुवां स्वां स्वां सर्वासां च यथाक्रमम् || ७२ ||

कृत्वेन्द्रांशात्ततो भूमिं प्रथमां वर्तयेद्बुधः |
पादोनद्व्यंशतः कुम्भस्तत्पट्टी पादतो भवेत् || ७३ ||

कण्ठार्धेन तथा पट्टी पार्श्वयोरुभयोरपि |
पादोनद्यंशतो मध्ये पुटाख्यं वृत्तगर्भकम् [ख्, ङ्: गर्तकम्] || 
७४ ||

तद्गर्भपार्श्वयोस्त्र्यंशादन्तहयौ च कीर्तिते [ख्, घ्, ङ्: किर्त्यते] |
कुम्भोपमे च ते कार्ये छुरिकापक्षयोस्तथा || ७५ ||

वेदास्रा पट्टिका कार्या पादहीना तु कुम्भिका |
पादेन कुम्भपट्टी तु चार्धेन गलपट्टिका || ७६ ||

कण्ठपद्मार्धतो ज्ञेया भागेन चतुरस्रिका [मू: रष्टिका] |
कुम्भार्धेन तथा पट्टी कण्ठस्तत्पट्टीकार्धतः || ७७ ||

षड्भागेष्वेवमेवं तु वर्तयेत्कोणयोः सुधीः |
पादोनद्व्यंशतो मध्ये पुटश्वभ्रं विवर्तयेत् [मू, ङ्: वर्जयेत् ] || ७८ 
||

पार्श्वयोर्मेखले वृत्ते त्र्यंशैः [ग्: द्व्यंशै] पूर्णेन्दुशालिकाम् |
त्रिकण्ठकोच्छ्रयं द्वाभ्यां पक्षयोस्तत्र वर्तयेत् || ७९ ||

प्. १५४) चन्द्रशालायमध्योर्ध्वें त्र्यंशैः शिखरिका तथा |
अङ्घ्री तद् [मू: अङ्घ्रीन; घ्: अद्यूभ] द्व्यंशतो मध्यं [घ्: 
मस्तं] लवलीफलवद्भवेत् || ८० ||

तन्मूर्ध्नि चाङ्घ्रिणा पट्टी प्रवेशः पट्टिकार्धतः |
निर्गमाख्या परांशेन [घ्: परार्धेन] चतुरस्रांशतो भवेत् || ८१ ||

कुम्भपट्टीं च भागार्धाद्भागार्धार्धेन [मू: र्धे प्र] 
साधयेत् |
तन्मध्ये तिलकं कार्यमेवं त्र्यंशैर्वरण्डिका || ८२ ||

एवं मन्वंशतः प्राग्भूश्चतस्रोऽन्यास्तिथिक्रमात् |
रूपं कोणरथस्यैवं वक्ष्ये चोपरथं त्वतः || ८३ ||

षष्टिभागोच्छ्रयं कृत्वा तत्रांशाश्चतुरस्रिका |
कुम्भैकेनार्धतः पट्टी कण्ठश्चार्धांशतस्तथा || ८४ ||

भागमेकं त्रिधा कृत्वा कण्ठपट्ट्यंशतो भवेत् |
वृत्तपट्टी च निष्क्रान्ता भागभागेन कल्पयेत् || ८५ ||

तद्वत्पार्श्वे च निष्पाद्यं शिखरीमध्यदेशतः |
अंशे गर्तालकं तज्ञ तत्पार्श्वयोर्गुणांशतः || ८६ ||

विज्ञेया तुहरी प्राज्ञैर्भागोच्छ्रया शिखर्यथ |
ऊर्ध्वाधस्तिलकाक्रान्ता मध्यस्थानोर्ध्वतः स्थिता || ८७ ||

पार्श्वयोश्च तुहर्यास्तु कर्तव्ये वेदिकारिके |
चतुर्भागैश्चतुर्भागैः शेषान्याश्चन्द्रशालिका || ८८ ||

प्. १५५) तिसृभि [ख्, ङ्: त्रिंशति] स्तिसृभिः कार्योः समुच्छ्रायो 
महीक्रमात् |
एवं पञ्चदशाख्याताः पञ्चभूमीन्दुशालिकाः || ८९ ||

मध्यरथक [ख्: मध्ये रथस्य] विस्तारं सार्धरमांशकैर्भजेत् |
सार्धेन मध्यतस्तत्र रथकार्धं समुद्गतस् || ९० ||

रथार्धभागवेशेन द्व्यंशतः पार्श्वतस्तथा [मू: सदा] |
षष्टिभागसमुच्छायं कुर्यादर्धेन्दुशालिकाम् || ९१ ||

तत्रैकांशेन वेदास्रा कुम्भाख्याश्चैकभागतः |
कुम्भपट्टीं तथा कण्ठमर्धेन परिकल्पयेत् || ९२ ||

द्विधा विभज्य भागैकं कण्ठपट्ट्यथ कुम्भिका [घ्: वृत्तिका] |
([चापचिह्नान्तर्गतोऽयं पाठः मू, अ, ख् पुस्तकेषु नास्तु] चतुरस्रा 
तथा कार्या भागभागेन निर्मिता || ९३ ||

तत्र मध्ये पुटार्धं स्यात्पादोन द्व्यंशमुच्छ्रितम् |
खनेश्च तिलकोपेतं तद्बाह्येऽर्धेन्दुशालिका || ९४ ||

वृत्तरूपा तु सा कार्या सार्धद्वाभ्यां समुच्छ्रिता |)
तन्मध्ये शिखरी द्व्यंशा उच्छ्रितातिमनोरमा || ९५ ||

पार्श्वे त्रिकण्ठकं रम्यं द्व्यंशतस्तत्समुन्नतम् |
तत्पार्श्वार्धारथेऽप्येवं कर्तव्यार्धेन्दशालिका || ९६ ||

तद्वद्वरण्डकादन्यद्वर्तयेद्वेदभागतः |
उपर्युपरि च त्रीणि एकं [मू, अ, ख्, ग्, ङ्: एवं] भूसूत्रतुल्यतः || ९७ ||

प्. १५६) पञ्चभूवेदिकान्ता च [मू: कां तावत्] कार्या 
चन्द्रार्धशालिका |
मध्यरथस्य कर्मेदं वेदिकाद्यमथोच्यते || ९८ ||

प्रागुक्तवेदिकोच्छ्रायं सार्धद्व्यंशं तु कारयेत् |
पादात्प्रवेशपट्टी स्यान्निर्गमा पट्टिकाङ्घ्रितः || ९९ ||

हंसपट्टी तु भागेन पादोना च कपोतिका |
पादेन चतुरस्रास्यात्सा गर्भार्धप्रविस्तरा || १०० ||

वेद्याश्चोपरिभागस्तु विस्तात्त्र्यंशको मतः |
हंसाख्यान्तार्धसूत्राच्च षड्विभागस्तदुच्छ्रयः || १०१ ||

तत्रांशाद्गलविस्तारः कपोलनिर्गमांशतः |
कपोलादंशनिष्काशादमलासारविस्तरः || १०२ ||

पक्षीशोच्चा भवेद्ग्रीवा तदस्रैकं गुणं भजेत् |
अर्धेन गलपट्टी च उपपट्ट्यपरार्धतः || १०३ ||

वृत्ताख्या तत्त्व [ख्, घ्: तनु] भागेन तत्पार्श्वा [ग्: तत्पश्चा] 
च्चतुरस्रिका |
द्वाभ्यां चामलसाराख्यं परितो वृत्तमुच्छ्रितम् || १०४ ||

विकारदलसंयुक्तं तदूर्ध्वैकं गुणं [ख्, घ्: युगं] भजेत् |
एकेन चतुरस्रा स्याद् द्वाभ्यां हंसकपोतिका || १०५ ||

प्. १५७) कपोल [घ्: कपाट] घटनांशेन भवेदेवं तु मस्तकम् |
अन्यार्थे [ख्: कन्यार्धे] ऽप्येवमेवं तु प्रासादं घटयेद् दृढम् || 
१०६ ||

प्रासादपृथुपञ्चांशादमलाख्यं त्रिभागतः |
सभूतांशैस्त्रिभिः कार्यो घटस्तद्द्विगुणोच्छ्रयः || १०७ ||

अघोरो दक्षिणे स्थाप्यश्चोत्तरे वामसंज्ञकः |
पूर्वतोनाञ्जले [घ्: ञ्जलै] र्वाजो जङ्घाङ्गद्वास्तथैव [मू: 
त्वात्तथैव] च (?) || १०८ ||

शिखरार्धेऽप्यवस्थाप्याः सुराश्च रथमध्यतः |
क्वचिद्भैरवनाट्येशगौर्यर्को दक्षिणादितः || १०९ ||

शिखरं भूषतेदेतैरिन्द्राद्यैर्वा स्वदिक्स्थितैः |
पूर्वोक्तोद्गमपृष्ठाघ्रा [ख्: पृथ्वास्रा] तज्जङ्घामध्यतो मुखम् 
|| ११० ||

भवेज्ज्येष्ठादिकं तच्च तदूर्ध्वें पूर्ववत्कटिः |
तत्कट्यर्धसमुच्छ्रायं प्रविभज्याष्टभागतः || १११ ||

तत्त्र्यंशैर्वर्तयेत्प्राग्वद्रथकानेकभूमिकान् |
त्र्यंशकैश्चन्द्रशालां द्वयंशतो मध्यतः पुरम् || ११२ ||

तत्रस्थं जीवरूपं च घटयेत्सुन्दरं बुधः |
पार्श्वयोश्चन्द्रशालायास्त्रिकण्ठं [मू: कण्ठ] द्व्यंशतो भवेत् || 
११३ ||

पृष्ठतश्चन्द्रशालाया भेर्येकेन तु वर्तुला |
मध्यार्धे [घ्, ङ्: मध्योर्ध्वे] चन्द्रशालायास्त्वंशाश्चिन्नरकं 
मतम् || ११४ ||

प्. १५८) एकेन शिखरं चोर्ध्वें तिलकाकारकं च तत् |
एवं तत्पार्श्वतः कार्याश्चार्धेन्दुशालिकादयः || ११५ ||

वास्तुभूषणमश्मोत्थमुक्तमन्यानि च ब्रुवे || ११६ ||

इति लक्षणसमुच्चये तलच्छन्दवास्तुभूषणाख्य 
सामान्यपञ्चरथकप्रासादवर्तना नाम [नामेति पाठः 
लिखितपुस्तकेषु नास्ति] षड्विंशो विधिः || २६ ||



अथ सप्तविंशः

अथान्यथा सुरावासाञ्ज्येष्ठादींस्त्रीन् यथाक्रमम् |
रथकेर्नवसप्तेषुसङ्ख्यैरर्कमताद् ब्रुवे || १ ||

मञ्जर्या मूलविस्तारैर्भवेन्नवतिभागिके |
रन्ध्रादि वसुसप्तांशैर्मध्यार्धरथको ग्रहैः || २ ||

सपादैकैकभागेन जलमार्गो विशेत्समम् |
रथकाः सार्धचत्वारश्चत्वारश्च छलागमाः || ३ ||

नव त्र्यंशो [ख्: नवत्यंशो] च्छ्रयात्तस्या मञ्जर्या मनुभि [ख्: 
मणुभि] र्मही |
ततश्चैकैकसन्त्यागात् षडण्डं नव [ग्, घ्: न्नन्नव] भूमिकाः || ४ ||

वेदिकां बाह्यतः कृत्वा चन्द्रशालादि भूषिताः |
विद्याधरामरैर्युक्तं स्यादेवं ज्येष्ठखद्रुमः || ५ ||

विस्तारे षष्टिभागाढ्ये मनिभिः कोणबन्धनम् |
उपाख्यः साङ्ग्रिबाणेन मुनिभि [घ्: सप्तभिः] श्चाणुकं भवेत् || ६ ||

मुनिभीरथकार्धं स्यात् सपादांशैः क्रमाद्विशेत् |
जलान्तरं त्रिभिरेवं जलार्धं त्वेकमेव [ख्: त्वेवमेव] तु || ७ ||

रथाः सप्त भुवः सप्त सप्त त्र्यंशो [ख्: त्यंशो] च्छ्रये कृते |
कामांशैः प्रथमाभूमिरेकैकह्रासयोगतः || ८ ||

प्. १६०) आसप्तभागतः कार्या मह्यः [ग्: सप्त] सप्त सुशोभनाः |
चन्द्रशालादि प्रत्राढ्या पूर्ववद्वेदिका बहिः || ९ ||

एकोनदशमांशास्तु कृत्वा विस्तरतो बुधः |
भूतांशेन तु कोणः स्याद्वेदेनोपरथस्तथा || १० ||

मध्ये चाणु [ग्: चारु; घ्: चाथ] रथो बाणैः 
पादोनांशांशकैर्बहिः |
एवं शेषार्धकं कार्यं पञ्चभूरथकान्वितम् || ११ ||

शतार्धांशोच्छ्रयं कृत्वा रविभिः प्राक्तनी [ख्: प्रोक्षणी] मही |
रूपनाशात्क्रमादन्या वस्वन्ताः पञ्चभूमयः || १२ ||

वेदास्रवृत्तयोर्मध्ये तत्क्षेत्रं युगभागिकम् |
कृत्वैकेनतु संवेशमाद्यः कोणरथो भवेत् || १३ ||

मध्यार्धरथको द्व्यंशः प्रवेशात्प्रतिषिध्यति |
पञ्चमी रथकैर्धाम तथान्यद्भूत भागतः [घ्: गशः || १४ ||

भवेत्सप्तरथान्यस्यस्तु [मू, घ्: ढ्यस्तु] तथैव रसभागिकैः |
एकैकेन प्रवेशस्तु द्वाभ्यां मध्यर्धगो रथः || १५ ||

एवं नवरथो ज्येष्ठः प्रासादः शङ्करोदितः |
विस्तरो वेद्यधोः यः स्यात्तथा मञ्जरिकोच्छ्रितिः || १६ ||

एतौ तिथ्यंशतो भक्तौ ज्येष्ठा मध्या हरादितः [ख्, घ्: रांशतः] |
अधमो नवभागैः स्यात्स्थूलामध्यकृशास्त्रिधा || १७ ||

प्. १६१) विस्तारार्धोन्नता जङ्घा मध्यमे पादवर्जिता |
ततुल्या कन्यसे धाम्नि शिखरं द्विगुणं त्रिषु || १८ ||

अर्कपुष्पा यवाकारा तथा दीपशिखोपमा |
सार्धद्विगुणपादोना त्रिगुणा मञ्जरी त्रिधा || १९ ||

जङ्घाविस्तरसार्धत्रिसूत्रकैर्भ्रमणाद्भ (भ) वेत् |
जङ्घार्धार्धस्थिते [ग्: सार्धस्तते] सूत्रे वृत्तं कङ्कटनाच्छुभम् || 
२० ||

हीनाः स्युर्लक्षणैर्हीनास्त्रिरथास्त्रिवराः क्वचित् |
तेषां कोणद्वयं बाणैरेकैकेन जलच्युतिः || २१ ||

सा विस्तारसमश्वभ्रा धामभिः परिमण्डितम् |
मध्यरथो (ऽ) हि भागेन कार्यो विंशतिभागिकः || २२ ||

त्रिंशद्भागसमुच्छ्राये रुद्रांशैः प्रथमा मही |
अन्या दिग्ग्रहभागैः स्याद्भूमिका पूर्ववद्वरा || २३ ||

प्रासादो लिङ्गतः स्वांशो ब्रह्माद्यास्तेऽत्र च त्रयः |
चतुरष्टास्रवृत्ताश्च तद्भेदाश्चापरे त्रयः || २४ ||

वेदास्रदीर्घकाच्चास्रादष्टास्रा [घ्: ऽष्टास्रो] त्षोडशास्रकः |
वृत्तावृत्तायतः [ख्, ङ्: द्वृत्तादयः]  षट्स्युस्तन्नामानि वदाम्यतः || 
२५ ||

विराजाह्वो [मू, अ, ङ्: जाङ्को] युगास्रश्च दीर्घः स एव पुष्पकः |
अष्टास्रः स्यात्त्रिपिष्टाख्यः [ख्, ङ्: विष्टाख्यः] षोडशास्रो 
हिमांशुकः || २६ ||

प्. १६२) वृत्तोऽर्कः सतु [मू: सप्त; ख्: स्यतु] दीर्घः स्यान्मणिकाख्यश्च 
पश्चिमे |
एतेभ्योऽष्टादशान्ये स्युरुत्तमाद्यास्तु [घ्: द्यांश्च] वच्मि तान् || २७ ||

कालिङ्गा नागरा लाटा वराटा द्राविडास्तथा |
गौडा इति च षोढैते प्रासादाश्च सरेखकाः || २८ ||

लतिनः कुट्टिनश्चैव शेखरी [ख्: खेचरी] चक्रिणस्तथा |
गान्धारो भौमजश्चापि प्रासादाः षट् स्मृतास्त्विमे || २९ ||

धामना बलभी स्त्री च स्थितिकृच्च नपुंसकम् |
अव्यक्तव्यक्तमिश्राणां लिङ्गाणां स्यात्क्रमाद्गृहम् || ३० ||

ज्येष्ठं सार्ध [घ्: ष्ठाशार्ध] द्वयोच्छ्रायं मध्यमं 
चाङ्घ्रिवर्धितम् |
त्रिगुणां चाधमं चैतत् [घ्: चैव] सपादं सवितानिकम् [घ्ऽऽ 
मानिकम्] || ३१ ||

षड्ढं च द्विगुणोच्छ्रायं बाणशास्त्रे प्रकीर्तितम् |
उत्तमादिकरैश्च स्यादेकैकस्य त्रिधा गतिः || ३२ ||

हैमं रौप्यं महार्चा च लिङ्गं गान्धारगं शुभम् |
हीनप्रव्यात्मकं नेष्टं क्रूरं मानाधिके स्थितम् || ३३ ||

तस्मान्मानाङ्घ्रिछन्दास्यं नाथारथकभूमिका |
वृत्तशृङ्गेन्दुशालाख्यं लक्षणं दशधोच्यते || ३४ ||

शतार्धात्पञ्चहान्या स्युर्दशहस्तात्ततो [घ्: हस्तोन्नता] नव |
गान्धारशुद्धधामानि लिङ्गमेतत्प्रमाणतः || ३५ ||

प्. १६३) षट्त्रिंशांश [घ्: शत] श्चतुस्त्यागाच्चतुर्हस्तावधिक्रमात् |
एते नवति [मू: नवनि] वन्धाराः प्रसादा लिङ्गमानतः || ३६ ||

मेरुमन्दरकैलासविमानो भद्रको [ख्, ङ्: रुद्रको] भवेत् |
श्रीवत्सोकप [मू: स्त्रोवत्सो रूप] नन्दाख्यास्त्वेते वैराजजा नव || ३७ ||

बलभी वज्रपद्मश्च वलयाङ्को हरिस्तथा |
वृषेभहसतार्क्ष्यान्ताः क्रमात्स्युर्नवभेदतः [ख्: भवेदतः] || ३८ ||

बलभीच्छन्दकं धाम ज्येष्ठं पुष्पकसम्भवम् |
वज्रस्त्रिपिष्टपश्चन्द्रात्पद्मऽर्का [घ्: पद्मार्कौ] द्वलयो हरिः || ३९ ||

मणिका [मू: मणिकाद्] वृषभो नागो हंसतार्क्ष्यौं नवैव तु |
अष्टादश प्रधानाच्च प्रासादास्तूभयात्मकाः || ४० ||

एतदंशोद्भवाश्चान्ये वक्ष्यन्ते भेदतः क्रमात् |
माल्यावान्मलयश्चैव सुपार्श्वो मेरुरम्भवाः || ४१ ||

मेरुमन्दरभिन्नः स्याद्धिमवांश्चारुमूर्तिकः |
विमानमन्दराभ्यां [ग्: ण्डलाभ्यां] च भिन्नः श्रीपर्वतो भवेत् || 
४२ ||

समुद्गकः [ख्, ग्: मुङ्गकः] समाख्यातः केलासो मन्दरा [ग्: 
मण्डला] न्वितः |
लता घण्टा [मू: लतायाश्च] विभानौ च विमानाद्भवतः [ख्: विद्या] 
सदा || ४३ ||

प्. १६४) भद्राद्भवेन्महाभद्रो नलिनः सर्वभद्रकः [मू: ता 
मुखं] |
श्रीवत्साद्वर्धमानाख्यो माला श्रीवत्ससंज्ञकः || ४४ ||

नन्दिर्वृद्धिश्च खाधारस्तृतीयः परिकीर्तितः |
शालागृहं विशालं च ब्रह्ममन्दिरमन्दिरे [ख्: मण्डले] || ४५ ||

भुवजं शिखिका [मू: शिविका] वेश्मप्रभवो वलभीभवाः |
अर्धगृहं कुटीराख्यं स्थितिकृच्च गृहाधिपात् || ४६ ||

श्रीकण्ठः स्वस्तिकः खड्गः कुलिशः स्वस्तिको गदा |
चक्रं स्वस्तिकसंज्ञाच्च विजयः सप्त [ख्, ङ्, घ्: सस्त] वज्रजाः || ४७ ||

पद्मान्महारविन्दं स्यात्कुमुदोत्पलकौ त्रयः |
दुन्दुभी मुकुली चक्रमुष्णीषी शङ्खसंज्ञकः || ४८ ||

द्रुमवृक्षोघटश्चेति सप्तैते वलयानुजाः |
ऋक्षको भूषणश्चैव भूधरः श्रीजयस्तथा || ४९ ||

पृथ्वीधरो वृषोत्थाच्च चतुषष्टिप्रभेदतः |
प्रासादा बाणशास्त्रोक्तास्त्वेतद्भेदोऽतिविस्तरः || ५० ||

द्वात्रिशच्च सहस्राणि चतुः शतयुतानि च |
उक्तानि भेदभिन्नानि धाम्नां वै पारमेश्वरे || ५१ ||

चतुर्वक्त्रस्य लिङ्गस्य चतुरस्रश्चतुर्मुखः |
प्रासादो ब्रह्मणोऽप्युक्तो नत्वन्येषां कदाचन || ५२ ||

सर्वेर्षा विबुधानां च लिङ्गस्य [ग्: विधस्य] त्रिमुखस्य च |
एकद्वारो युगास्रश्च प्रासादः परिकीर्तितः || ५३ ||

प्. १६५) एकवक्त्रस्य लिङ्गस्य प्रतिमा या भवस्य च |
वृत्तो महेश्वरस्योक्तः प्रासादोऽयं न कस्यचित् || ५४ ||

चतुर्मुखस्य लिङ्गस्य चतुर्द्वारस्तथा परः |
प्रासादो वर्तुलः प्रोक्तः ईश्वरस्य न कस्यचित् || ५५ ||

एकवक्त्रस्तथाष्टास्रो विष्णोश्चैव भवस्य च |
चतुर्द्वारः पुनरयं भवस्य ब्रह्मणस्तथा || ५६ ||

चतुरस्रायता ये च तथा वृत्तायताः परे |
एकद्वाराः स्मृताः सर्वे प्रसादा लक्षणान्विताः || ५७ ||

मुक्ता लिङ्गं महेशस्य तथा च कमलासनम् (?) |
सर्वासां प्रतिमानां तु प्रासादाः समुदाहृताः || ५८ ||

उच्यन्ते पदसंस्थाश्च श्रेष्ठाष्टादश वामगाः [ख्: धामगा] |
करसङ्ख्यां द्विधा भत्त्ङ्का मेर्वादीनां च कारयेत् (?) || ५९ |

हरांशैश्च बहिर्भित्तिर्दशाङ्गै [ख्, ग्: दशांशै] रन्ध्रकारिकाम् |
रुद्रांशैश्च क्रौडभित्तिं ग्रहा/शैः सुशिरं तथा || ६० ||

नवभागैश्च पीठार्धं शेषांशाञ्चैवमेव हि |
इत्थं मेरुः शतांशः स्यान्मन्दरा [ग्: मण्डला] दिश्च कथ्यते || ६१ 
||

बाह्यपीठं [ख्, घ्: बाह्यकुश्वं] तमोभित्तिर्गर्भपीठार्धमेव च |
भागैकैकं क्रमात्त्यक्त्वा एवमानन्दनाद्भवेत् || ६२ ||

अथाहिभाजिते क्षेत्रे शफयुग्मनखांशकैः [ख्, घ्: त्मकैः] |
युगैर्भित्तिश्चरवंकुड्यं [ङ्: संकुड्यं] गर्भपीठं तपेन तु || 
६३ ||

प्. १६६) कुड्यमन्धारिकाभित्तिर्भ्रमः पीठं भवेत्क्रमात् |
द्वार्त्रिंशज्जिनभूपाष्टचन्द्राशैश्च नवांशके || ६४ ||

चतुः षष्टिपदे क्षेत्रे मध्ये पीटं युगांशकैः |
सुशिरश्चार्कभागैश्च विंशदृक्षैश्च भित्तयः || ६५ ||

दन्तजिनविकारांशाद्बाह्यच्छन्दोद्गमः [ख्: भ्रमः] क्रमात् |
परितो घटनात्तत्र न कार्या कुड्य पीडना || ६६ ||

सार्क [ख्: अर्कै] शतांशकं क्षेत्रं कृत्वा तिर्यग्गुणांशकम् |
कर्णसूत्राणि कोणेषु कोणाद्रामांशकं [घ्: मार्धकं] हरेत् || ६७ 
||

भूतांशैः पिण्डिका कार्या ग्रहभूताग्निलोपनात् |
रन्ध्राद्धि रामभागैः स्याद्रथंकाणां व्यवस्थितिः || ६८ ||

मध्ये कामर्तुभागैश्च निर्गमस्तस्य तत्र च |
परितश्च चतुर्दिक्षु कर्माद्या रथका नव || ६९ ||

सार्धद्विगुण आपा [ख्: स्त्वापा] दादुच्छ्रयस्तस्य तु क्वचित् |
नितम्बस्कन्धयोर्मध्ये द्विशताभ्यां विभज्य च || ७० ||

कार्याद्याभूर्नखांशैश्च त्यजेच्चैकैकमन्यतः |
चन्द्रशालान्विताप्येवं यावत्षोडशभूमयः || ७१ ||

क्वचिद्विषमभूरुक्ता [मू: रूक्षा] रथका विषमा यथा |
चतुः शृङ्गान्विता [ख्, घ्: ङ्किता] नासाश्चतस्रः शिखरार्धगाः || ७२ 
||

वेदिकाभूः कटिः कण्ठः कपोलामलसारकः |
पूर्ववत्सशलं मेरोर्वेदास्यशतशृङ्गिणः || ७३ ||

प्. १६७) याम्येन्द्रेन्दुशुकाङ्घ्र्येषु [ख्: ग्रषु] हेरम्बादित्यमङ्गलाः |
तद्द्वारमानतोऽन्यस्य लिङ्गं नवकरं तथा || ७४ ||

शुकनासाग्रतश्चोर्ध्वं सिंहः स्याद्विकृता [ख्: विवृता] ननः |
प्राग्ग्रीवनिर्गमार्धेन दैर्घ्यं सिंहस्य कीर्तितम् || ७५ ||

तत्त्रिभागोच्छ्रितं तस्य तत्तुल्यं विस्तरं स्मृतम् |
विस्तरोच्छ्रायमानेन कर्तव्यो मस्तकोच्छ्रयः || ७६ ||

तत्त्रिभागोच्छ्रिता [घ्: त्थिता] ग्रीवा शुकनासार्ध [घ्: सोर्ध्व] 
मध्यतः |
प्राग्ग्रीवनिर्गमेनैव नासाग्रं तस्य निर्गतम् [मू: निर्गमः] || ७७ ||

सिंहः पिपीलिकामध्यस्त्वपाङ्गकृतपुच्छकः |
बृहत्कटिर्भहोरस्कः कर्तव्यः केसरान्वितः [अत्र केशरान्वितः इति 
लिखितपुस्तकेषु तालव्यः पाठःतस्य के शीर्यते इति विग्रहे साधुः |] || ७८ 
||

लेलिहानोर्ध्वकण्ठस्तु स्वपीठोपरि संस्थितः |
ग्रीवाधारा भवेद्वेदी प्रासादार्धप्रविस्तरात् || ७९ ||

वेदिकोपरि कर्णेषु सिंहाः स्युर्विकृताननाः |
स्वमानविस्तारायामा मस्तकन्यस्तपुच्छका || ८० ||

वेदिव्याम [ख्, घ्: व्यास] त्रिभागेन दैर्ध्यं तेषां प्रकीर्तितम् |
सिंहाः स्वलक्षणेपेताः कर्तव्याः केसराविन्ताः || ८१ ||

वेद्युपरि तथा दिक्षु चत्वारो नररूपिणाः |
लम्बनेन समायुक्ताश्चन्द्रशालासमास्रकाः || ८२ ||

प्. १६८) दिग्वेदैरटसरोगात्रिविद्याभृद्ग्रह [ख्: भूगृह] किन्नरः |
मातृभिर्गणविद्येशैर्भुषयेन्नवर्भूमिकाः || ८३ ||

गर्भाश्ममञ्जरीजं यत्तेन पातभयं भवेत् |
तस्मात्कुर्यादपां मार्गे द्वे द्वे रन्ध्रै महीक्रमात् || ८४ ||

मेरुः |

कृत्वा चतुरशीत्यंशं कोणात्सार्धद्वयं त्यजेत् |
रामांशैस्तत्र पिण्डी स्यादृतुवेदयमांशकैः || ८५ ||

प्रवेशनिर्गमौ तत्र मध्ये भूपेन्द्रभानुभिः |
निष्क्रान्तिर्दिशदिश्यैव नवैव रथका मताः || ८६ ||

कटिवेद्यन्तरस्थाने द्व्येकषष्टियुतं शतम् |
कृत्वाष्टादशभिर्भूः स्यादन्यैकैकं विना क्रमात् || ८७ ||

भुवश्चतुर्दशैवं स्युः पुष्करापाश्रयान्विताः |
चतुर्द्वारं चतुर्नासं विचित्रकुहरैर्युतम् || ८८ ||

प्रागुक्तवेदिकाकण्ठमस्तकैःसंयुतं शुभम् |
दशोनशतशृङ्गं च विदध्यान्मन्दरं सुधीः || ८९ ||

मन्दरः |

षट्त्रिंशदंशके क्षेत्रे चतुरंशास्तु [ख्, ङ्: स्शांश] कोणतः |
गुणं रूपं तदग्रे च [ख्, ङ्: भूः] तिर्यग्वह्निं विनाशयेत् || ९० ||

वेदेनोपरथं स्थाप्यं गुणचन्द्रानलांशकम् |
तद्वल्लुप्त्वा [ख्: ल्लब्ध्वा] न्तरे मध्यार्धरथं स्थापयेज्जलैः || ९१ ||

प्. १६९) कोणादारभ्य शेषार्धमेवमेवं तु वर्तयेत् |
शिखरं द्व्युच्छ्रयं सार्धं कृत्वा कट्यूर्ध्व [मू: कट्यर्थ] 
मादिवत् || ९२ ||

कृत्वा सा [घ्: कृतांशा] ङ्घ्रिशतं सैकं 
प्रथमाभूर्नृपांशतः |
शेषैकैकपरित्यागादर्कभूमीसमुच्छ्रयम् || ९३ ||

चतुर्नासिकवक्त्रं च चन्द्रशालामरान्विताः [मू, ङ्: परान्वितम्] |
अशीतिशृङ्गसयुक्तं कैलासं घटयेद्वरम् || ९४ ||

कैलासः |

मनु [ख्: मन्त्र] द्विधाकृते क्षेत्रे रुद्रहृद्विंशदाश्रुतिः |
त्रिक्षयाद्वामतः कोणस्तयोस्तम्भस्तनुक्षयात् || ९५ ||

उपरथं जलांशेन रथ त्र्यंशेन मध्यतः |
इत्थमेवापरार्धं स्याच्चतु [मू: च चतु] र्दिक्षु समन्ततः || ९६ ||

शृङ्गस्तम्भानुगैर्मध्ये शिखरैः सेन्दुसालकैः |
सकपाटार्गलैर्वेदघटैर्नाग [मू: घटनाङ्ग] गवाक्षकैः || ९७ ||

कृत्वा पञ्चनवत्यंशं [मू, अ: त्यूर्ध्वं] प्राग्भूः 
कट्यूर्ध्वमिन्द्रतः |
तदूर्ध्वैकैकसंह्रासात्कर्तव्या भूमयो दश || ९८ ||

भूमं धामा रथाः पञ्च वलभीलाञ्छितौ रथौ |
कुहराणि सुरैर्मध्ये रथके स्युर्विमानकौ || ९९ ||

अर्धो घटकपाटैस्तु परस्परसमीक्षकैः |
द्वारैकाष्ट [घ्: काङ्घ्रि] समाद्येशः (?) सप्ततिभिर्विषाणकैः || १०० ||

प्. १७०) विमानम् |

शक्रद्विगुणिते क्षेत्रे षड्भिस्तन्मध्यतो रथः |
भागैकैकेन संवेशात्त्र्यंशैश्चोपरधौ मतौ || १०१ ||

द्वाभ्यामनुरथः कार्यः कोणबन्धो गुणात्मकैः [ख्: णांशकैः] 
|
सान्धारश्चतुरास्यश्च वेदाऽऽघ्रो भ्रमणान्वितः || १०२ ||

सकूटशृङ्ग सप्तार्चिश्चन्द्रशालान्वितै रथैः |
विद्याधाराकुलै रम्यैर्भद्रः स्यात् षष्टिशृङ्गवान् || १०३ ||

भद्रः |

भूमौ भूमौ कुटी द्वौ द्वौ तत्र काष्ठाधिपा दश |
भद्रभागैर्महाभद्रः प्रोक्तः सोपानशोभितः || १०४ ||

महाभद्रः |

भद्रवत्तल [मू, अ, ख्, ङ्ऽऽ वर्तल] च्छन्देन समोऽधस्ताद्विवर्तितः |
उपरिष्टाद्विमानांशः [मू, अ, ङ्: नात्म] क्रमतो मेरुमन्दरौ || १०५ ||

कैलासो नन्दनोयुक्तः श्रीवत्सो भद्रसंज्ञकः |
सर्वात्मा शिखरैः कार्यः सर्वतोभद्रको यतः || १०६ ||

सप्तभूरथकैयुक्तो वेदाङ्घ्र्यास्यैर्भ्रमान्वितः |
सपुष्ककरश्चतुर्दिक्षु चारु चतुष्किकान्वितः |
चतुर्घटसमोपेतः सोपानवलभीयुतः [ख्, घ्: मुखः || १०७ ||

सर्वतोभद्रः |

प्. १७१) षट्त्रिंशदंशके क्षेत्रे त्रित्यागा [ख्, ङ्: त्रिवृत्या; ग्: त्रिभागा] 
त्कोणवर्तनम् [मू, अ, ग्, ङ्: वर्तुलम्] |
तद्वत्पिण्ह्यम्बु [मू, अङ्: पिण्डाम्बु] नोपाख्यः शरेणानुरथः सदा 
|| १०८ ||

मध्यार्धेऽग्निभिरन्यत्र त्वेवं सप्तरथोऽधिकः [ख्: र्चिकः; घ्: 
र्विकः; ङ्: र्धिकः] |
कूटान्वितेन्दुशाला स्याद दिग्द्वाराङ्घ्र्यास्यको रुचः || १०९ ||

रुचकः |

दशांशेतु [मू: अनु] कृते क्षेत्रे मध्ये च रथकस्त्रिभिः |
सार्धेनानुरथौ कार्यौ कोणश्चैव द्विभागतः [घ्: रथो कोणं 
कोणं चैव विभागतः] || ११० ||

रथाः पञ्चभुवश्चैकाङ्घ्र्या चतुः शिखराणि च |
रथो धामाङ्कितो भूश्च कुहरीमध्यगो रथः [घ्: रवे] || १११ ||

कुहरेषु नरा नार्य सिंहव्याघ्रेभपक्षिणः |
भृगादयः सहे [ख्: सदे] त्येवं श्रीवत्सः स्याद्धरेः प्रियः || ११२ ||

श्रीवत्सः |

चतुरस्रश्च सान्धारो भद्र [ख्: रुद्र] गतिस्त्रिभूमिकः |
सिंहस्कन्धोऽमलासारैर्युक्तः कार्यो गृहाधिपः || ११३ ||

गृहराजः |

इन्द्रां [ख्: निद्रं] शके कृते धाम्नि कोणाः स्याज्जलहानितः |
द्वाभ्यां चानुरथौ कार्यौ वेदांशैर्मध्यमो रथः [घ्: गो रवेः] 
|| ११४ ||

प्. १७२) एकाङ्घ्रिः सप्तभूमिश्च पञ्चरेखेन्दुशालिकः [घ्: 
रथेन्दुशालिकम्] |
नानासुराकुलो रम्नो [मू, अ, ङ्: वर्म्यो] नन्दनः सुरनन्दनः || ११५ ||

नन्दनः |

इति लक्षणसमुच्चये सान्धारनवप्रासादवर्तना नाम [नामेति 
पाठः लिखितपुस्तकेषु नास्ति] सप्तविंशो विधिः |



अथाष्टाविंशः

वेदांशे साङ्घ्रि [ख्, घ्: स्रश्चाङ्घ्रि] दीर्घे च नखांशैः 
शैषगर्भिणि |
पार्श्वयोः पञ्चभिर्भितिः पृष्ठेऽग्रे स्याच्च सर्वतः [ख्: सार्धतः] || 
१ ||

दशभागी [ख्, घ्: मांशी] कृते क्षेत्रे मध्ये चार्ध [घ्: चोर्ध्व] रथो 
मतः |
उपाख्योऽनुरथः कोणश्चतुरर्धांशतः [ख्, ङ्: र्धांशततः] 
क्रमात् || २ ||

तनुपक्षाग्निसंवेशाच्छेष एवं पुरोऽपरे [घ्: पुरे पुरे] |
पार्श्वार्धे रुद्रभागे स्यान्मध्यात्त्र्यंशै [ख्: ग्रंशैः] 
र्युगैर्जलैः || ३ ||

रथातिरथ [घ्: नुरथ] कोणानि त्वेकैकेनोदकान्तरम् |
वलभीचन्द्रशालास्या चतु [घ्: वद्या चतु] र्नासास्यसंयुता || ४ ||

ग्रहोच्छ्रिता [घ्: त्थिता] गुणैर्जङ्घा त्र्यंशस्थाः सप्तभूमयः |
भेरीन्दुशालिका द्वाभ्यां मेरुणा [घ्: मेकेन] शिखरोन्नतिः || ५ ||

दैर्घ्ये कृत्वा विकारांशं विस्तारे रवि [ख्: च त्रि] भागिकम् |
कङ्कटांशं तु सङ्कोच्य शिखरं दक्षभागतः || ६ ||

प्. १७४) ऊर्ध्वसूत्रप्रसपातात्स्त्रीधामा श्रीपुटोपमा |
मेर्वाद्याभाः क्वचित्कार्याः षट्सिंहाः कुम्भमस्तका || ७ ||

वेदास्रादष्टधा भक्त्या [भक्त्वा इति पाठः साधुः] दद्यादाकृष्य 
षोडश |
द्विषट्कपार्श्वयोर्योज्यं द्वौ द्वौ प्राणार्थमग्रतः || ८ ||

गर्भमर्कैर्मयः प्राह तथान्ये जिननाशनात् |
वेदार्थै [घ्: गर्भार्कै] र्नासिका कल्प्या वेदास्र्या [घ्: दास्या] 
घ्राचलस्यके [ख्, च्: वलभ्य] || ९ ||

वलभी |

बाह्ये चाष्टास्रके वज्र [मू, घ्: वक्त्र] स्त्वेकाङ्घ्र्यास्येषु भूमिकः |
गर्भवृत्तोऽर्थवेदास्रो अष्टांशो वा सुराधिपे || १० ||

वज्रः |

दशनास्रो [घ्: नास्यो] भवेत्पद्मं षोडशास्र क्वचिन्मते |
वृत्तो वाब्जेन संयुक्तः षोडशार्ध [घ्: शोर्ध्व] दलेन च || ११ ||

तद्वत्सन्धिदलोपेतो गर्भवृत्तः सुशोभनः |
एकद्वारैकनासश्च पद्मनामा सुरालयः || १२ ||

पद्मम् |

वेदास्रकोणसूत्रार्धादष्टमांशोन्नतो भ्रमात् |
वृत्तः सन् वलयाह्वः स्यात्परितो वलयान्वितः || १३ ||

प्. १७५) वलयान्तरपत्राणि कङ्कटानां तु गर्भवत् |
वेदीगलामलासारं [मू, ख्, ङ्: सार्धं] पूर्ववन्नासिकां विना || 
१४ ||

वलयः |

युगास्रे घ्रासमे क्षेत्रे न्यासाद्धृ [घ्: सार्धं] त्तस्य बाह्यतः |
मध्ये वृत्तोन्नतोऽग्रास्यं [घ्: तोग्राघ्रं] सिंहैरष्टभिरन्वितः || १५ 
||

कर्ण [ख्, घ्: स्कन्ध] कोणे युगाङ्घ्र्यास्यैः [घ्: स्थः] 
करिकुम्भविदारिभिः |
प्रासादः सिंहसंज्ञोऽयं नरसिंहामरप्रियः [घ्: 
होमऽमरप्रियः] || १६ ||

सिंहः |

साङ्ग्रि [मू, अ: स्वाङ्घ्रि] वृत्तायते क्षेत्रे जङ्घा स्तम्भान्वितो भवेत् |
नासागर्भश्च वेदास्रौ पञ्चभूम्युच्छ्रयो वृषः || १७ ||

वेदास्रात्कोणमृत्राच्च करीष्वंशे मतो भ्रमात् |
पृष्ठे वृत्तोऽर्धकोणास्र [ख्, घ्: द्विकोणाग्रो] गर्भवत्तुङ्गनासिकः || 
१८ ||

गजः |

षोडशाङ्घ्रौ कृते क्षेत्रे वृत्तगर्भे शुकाघ्रया [ख्, ङ्: घ्रयोः] |
जङ्गया च विमानस्य कट्या भद्राह्वयस्य च || १९ ||

श्रीवत्सस्य च मञ्चर्या हंसो भवती लाञ्छितः |
तत्तुल्यकटिधामभ्यां पार्श्वयोः सततोर्ध्वयोः [ख्, ङ्: ततद्वयोः] || 
२० ||

प्. १७६) ब्रह्माणं स्थापयेद् द्व्यंशे [ख्, घ्: द्वंशेद्व्यन्त] 
द्व्यंशायोर्हरिशङ्करौ |
कर्तु [घ्: कान्ता] रिच्छा वशादन्यो न्यस्तव्यो वा शुभप्रदः || २१ ||

हंसः |

युगास्रेष्वष्ट [ख्, घ्: पृष्ठ] पादास्रे नसापक्षौ च [मू: पञ्चैव] 
गर्भवत् |
जङ्घा स्तम्भवती कार्या तुङ्गाघ्रा [मू, अ: तुङ्गाग्रा] 
पक्षसंयुता || २२ ||

गर्भः षडस्रकस्तार्क्ष्यः सकुटाः [मू: शक्तयः] पञ्चाभूमयः 
|
ससर्यं कटिकण्ठास्यं विष्टिष्टे [घ्: ष्ण्विष्टे] त्विष्टकामये || २३ ||

भ्रमणा कण्ठपाशाख्ये [ख्, ङ्: मण्डपस्याख्य; घ्: सस्याख्ये] 
चतुष्के कोणधामभिः |
दिक्षु सर्वे बलभ्याद्याः सोपानजगतीयुताः || २४ ||

तार्क्ष्यः |

विस्तारद्विगुणोच्छ्रायो जङ्घैकांशे नपुंसकम् |
ऊर्ध्वे चार्धेन हंसः स्याद्गर्भतुल्या तु वेदिका || २५ ||

शिखरैर्दिक्षु संयुक्त गलकामलसारकम् |
शेषार्धेन घटोपेतः [ख्: घण्टान्तेन] षण्ढस्य गृहकृत्यवत् [ख्, 
घ्: कृत्यथ] || २६ ||

स्थितिकृता (त्) |

नागयक्षासुरादिनां त्रियुग्मैककरा मताः |
कक्षपुटोपमास्रे तु ग्रीवामस्तकभूषितः || २७ ||

प्. १७७) इतरा हीनाहीनलक्षणः |

मेर्वादि [ख्, ङ्: सर्वादि] गरुडान्तेषु नागरीवर्तनोदिता |
नागरीसदृशी लाटी किन्तु सा दारुनिर्मिता || २८ ||

अधिकैः कर्मभिर्जङ्घाचन्द्रशालाधरासु च |
प्रमाणान्नागरीं कृत्वा [ग्: धृत्वा] वाराटीं कीर्तिता बुधैः || २९ ||

सपत्रवर्णिकास्तम्भपट्टिभृ [घ्: पङ्क्तिधृ] द्यत्र जङ्घिका |
मेखलान्तरपत्राणि द्राविडी सा निगद्यते || ३० ||

सपादत्रिगुणोच्छ्रायैर्विमानीकटिमेखलाः |
प्रासादपादनिष्काशास्यपट्टवकुलीयुता [मू: मता] || ३१ ||

कालिन्दी गौडिकातुल्या पञ्चिका [ख्, घ्, ङ्: मेञ्चिका] पादचन्द्रिका |
इत्युक्ता किञ्चिदुद्देशात्स्थूलरूपेण शास्त्रतः || ३२ ||

नागरीमध्यदेशे तु सौख्यदावर्तिनी मता |
वाराट्याद्याः स्वदेशे [ख्: वास्तुदेशे] तु अन्येष्वन्या च दुःखदा || ३३ 
||

मिश्रका बहुसङ्कीर्णा नैव कार्या सुभार्थिना |
शुद्धा [ख्: शुभा] एव तु कर्तव्याः प्रयत्नेन मतान्तरे || ३४ ||

ज्ञात्वा ज्ञात्वा विधास्यन्ति [मू: विधातव्याः] कारुकाः 
सूक्ष्मकर्मभिः |
प्रासादलक्षणं प्रोक्तं नासाद्वारमथोच्यते || ३५ ||

इति लक्षणसमुच्चये लिङ्गमानप्रासादलक्षणं नामाष्टाविंशो 
विधिः || २८ ||



अथैकोनविंशः

वेदाङ्घ्रेकाङ्ध्र्य [घ्: कार्य] हीनाङ्घ्या प्रासादास्त्रिविधा मताः 
|
गर्भानुगर्भसूत्रार्धा [घ्: त्राद्वा] नासाविस्तरचोदिताः || १ ||

पञ्चधा निर्गमस्तस्या उत्त [मू, अ, ङ्: दुत्त] मादिप्रभेदतः |
युगर्तुवसुकाष्ठांशैर्गर्भस्यार्धेन मानतः || २ ||

रथैःसप्तेषु वामाद्या [मू, ङ्: वामाज्या; ख्, घ्: रामाद्या] 
भूमिका विषमैर्युताः |
तोयान्तरसमोपेता भागैः प्रासादवत्त्रिधा || ३ ||

शिखारार्धोच्छ्रयाः कार्याश्चन्द्रशाला विभूषिताः |
पत्राङ्कुरादि [मू: ङ्गुलादि] शृङ्गाद्या भेरीचिच्छुरका [घ्: 
च्छिवुका] न्विताः || ४ ||

तच्चूडा तिलकोपेतास्तदूर्ध्वे हरिभूषिताः |
संस्कृत्य स्थापनायेद्देवांश्चन्द्रगर्भे तु पूर्ववत् || ५ ||

नवांशान्मध्यतोऽग्निः स्याद्भ्रमाद्भेरी गुणक्षयात् |
अष्टादशांश [मू, ङ्: दशास्र] सन्त्यागत्परिधौ शुकनासिका || ६ ||

अर्थधामाग्रतो द्वार मध्यतः समदिक्स्थितम् |
सर्वकामप्रसिध्द्यर्थं पूर्वमेव तु कारयेत् || ७ ||

प्. १७९) पश्चिमं [मू, ङ्: पार्श्वर्शा] सिद्धिमूत्त्यर्थं सौम्यं 
शान्त्यर्थपुष्टिदम् |
क्रूरकर्मणि याम्ये च तथा कुर्याद्विदक्षु तत् [ग्: च] || ८ ||

एकद्वित्रिमुख लिङ्ग प्रागेव द्वारमिष्येते |
प्राग्भ्रामा [मू, अ: ग्ग्रामा] द्यादि सौम्यस्तु स [घ्: म्यन्त त्व] 
व्यक्ताव्यक्तयोरपि || ९ ||

सुरादग्नान्द्रसर्वार्थे लिङ्गार्चाया [घ्: न्ते लिङ्गार्च्ययो] स्तु वारुणे |
चामुण्डा भैरवे याम्य [ख्, ग्: भास्यं] द्वारं याम्येन्दुदिक्षु वा 
|| १० ||

चण्ड्यश्च भद्रकाल्याश्च सौम्ये चैन्द्रेऽथ वारुणे |
कुर्याद् द्वारं चतुर्दिक्षु ब्राह्मवेदास्यलिङ्गयोः || ११ ||

दिग्विदिक्संस्थिताः सर्वे पूर्वापराननाः शुभाः |
दिग्वलभीन्दुयाम्यास्यात्कोणधामाच्च संउखाः || १२ ||

धाममानात्रिधा द्वारं जङ्घां विस्तरभागतः |
तुर्यरसाहि [मू: रसादि] भागेन ज्येष्ठमध्याधमं क्रमात् || १३ ||

रुद्रान्ताद्विष्णुपर्यन्तात्केशवान्ताच्च [मू, घ्: वार्धाच्च] तत्पृथु |
एकद्वित्रिकरादीनां द्वारं स्याल्लिङ्गमानतः || १४ ||

कन्यसं चोत्तमे धाम्नि मध्यमं मध्यमे सदा |
उत्तमं कन्यसे द्वारं गर्भमानादथोच्यते || १५ ||

त्रिचतुर्भूतभागेन ज्येष्ठमध्यमकन्यसम् |
हीनादीनां भवेद् द्वारं गर्भकण्ठ [ख्, घ्: कर्ण] विभाजिते || १६ ||

प्. १८०) पिण्डिकाकोणविस्तारं क्षुद्रे धाम्नि क्वचिन्मतम् |
उच्छ्रयो द्विगुणो द्वारादन्यथावासं उच्यते || १७ ||

अङ्गुलैः शतषष्ट्याद्यैर्दशहानिक्रमेण तु |
द्वाराणि दश सिद्धानि चत्वार्यग्राणि [मू, अ, ग्: भ्राणि] तेषु च || १८ ||

त्रीण्यत्र [ख्: ण्भ्र] मध्यमानि स्युस्त्रीण्येव कन्यसानि तु |
उच्छ्रयार्धेन विस्तार उच्छ्रयो वा त्रिधाधिकः || १९ ||

दिङ्नागाद्यङ्गुलैर्वापि द्वारं शुभकरं क्रमात् |
उच्छ्रयार्धेन विस्तीर्णा शाखा विषमसङ्ख्यया || २० ||

तत्समो द्विगुणोऽष्टोनः प्रथमोदुम्बरस्य च |
शाखापृथुत्वमङ्न्यूनं दलं बाहुकयोर्मतम् || २१ ||

त्रीष्वद्रिग्रहसङ्ख्याभिः शाखाभिर्द्वारमिष्टदम् |
महार्चाधाम्नि केषाञ्चिद्रुद्रशाखान्वितं मतम् || २२ ||

विस्तारं नखवत्कृत्वा बाहल्यं तिथिभाजितम् |
दण्डशाखा रसांशेन तमाख्याश्रम [घ्: त्रय] भागिका || २३ ||

भूतभागेन रूपाख्या त्वन्ध [मू, अ, घ्, ङ्: त्वनु] कारी तनुः स्थिता 
|
मरीची युग्मतः कार्या मूलाख्या विषपेण तु || २४ ||

दण्डद्विशतिमा [ख्, घ्, ङ्: ति सा] द्वौ द्वौ सार्धमेवं [ख्: मेके] च 
सायकैः |
सर्वान्ध [मू, ङ्: नु] कारिकावेशो मूलशाखासमो भवेत् || २५ ||

प्. १८१) त्रिशाखद्वारम् |

त्रिंशदंशस्य विस्तार [ख्, घ्: प्रविस्तारो] द्वृद्धिभागाद्दलं तयोः |
विभज्य द्वारबाह्या च भूता स्याद्दण्डशाखिका || २६ ||

पृथुत्वेनान्धकारीन्दोः प्रविष्टा [मू: प्रतिष्ठा] न्तरसांशतः |
खल्व [मू: खलु] शाखाश्चतुर्वेशा [मू: र्वेदात्] 
त्सार्धाम्बुविस्तरेण तु || २७ ||

पादोनविस्तरा कार्या चान्धकार्यान्तवेशनात् |
द्विप्रवेशात्पृथुत्वेशो स्तम्भशाखाभवेदियम् || २८ ||

षड्वेशा [मू, अ, ङ्: खर्वेशा] दन्धकारी च पादोनांशप्रविस्तरात् |
अंसाद्भी [घ्: अंखसो] रूपशाखाद्याः [घ्: खायाः] पृथुता 
विषषेण तु (?) || २९ ||

पादोनांशेन विस्तारा ध्वान्ताख्यं [मू: क्रान्ताख्यं] तु 
प्रवेशतः |
सपादद्व्यंशविस्तारा मरीचीषुप्रवेशतः || ३० ||

पत्रशाखासु [मू: खेषु] विस्तारा बाहल्येनार्कभागतः |
शोभानुरूपतः कार्याः पट्टिकाद्यास्तु शिल्पिभिः || ३१ ||

पञ्चशाखाद्वारम् |

अशीत्यर्धांशविस्तारा भवेद्दक्षं तथा दले |
दण्डान्धकारिकानाम [घ्, ङ्: नाग] शान्ताख्या रूपशाखिका || ३२ ||

प्. १८२) अन्धारी पत्रशाखा स्याद् ध्वान्ताख्यास्तम्भशाखिका [घ्, ङ्: 
नामिका] |
अन्धकारी तु रूपाख्या चान्धकारी मरीचिका || ३३ ||

नामाशा [ख्, घ्: नासास्रां] मूलशाखान्तं क्रमाद्भागान्नधो 
मतः [मू: न्निबोधत] |
सार्धभूतांशसार्धैकयुगैकसार्धवारिभिः || ३४ ||

तया [ख्: तपो] म्बुभवसार्धद्वितनुपक्षैकतुर्यकैः [ख्, घ्: 
तूर्यैकपक्षकैः] |
बाणांशान्मूलशाखा च दण्डाद्दतुप्रवेशनम् || ३५ ||

गुणर्तुयुगबाणाख्यैः क्रमात्सप्तनवांशकैः |
शाखाङ्गे [मू: शाखांश] पट्टिका कार्या शोभार्थे च 
विचक्षणौः || ३६ ||

सप्तशाखाद्वारं |

दलाग्न्यंशातु रुद्रांशात्पाशः [ख्, घ्: व्यासः] 
कार्यःशतार्धतः |
दण्डानुकारिका नाम [ख्, घ्: नाग] ध्वान्ताख्यास्तम्भशाखिका || 
३७ ||

अन्धकारी मृणालाख्या त्वन्ध [ख्, घ्: स्यादन्ध] कारी वरुथिका [ख्, 
घ्, ङ्: च रूपिका] |
ध्वान्ताख्या पत्रशाखा च तथान्धकारिका पुनः || ३८ ||

स्तम्भान्धाख्या च रूपाह्वा [मू, ङ्: पाङ्का] त्वन्धकारी 
मरीचिका |
पत्रशाखा क्रमात्कार्या सार्धेषुसार्धचन्द्रवत् || ३९ ||

युगैकपञ्चरूपाणि वेदैकयुगसंज्ञकैः |
तनुतुर्यशशाङ्काख्यबाणैकजलसङ्ख्यया || ४० ||

प्. १८३) भवाश्विनौ च वेदैस्तु दण्डार्द्विशतिषड्द्विकैः [मू: 
पट्टिकैः] |
सार्ध [मू, ङ्: सार्क] पञ्चाम्बु [मू: ञ्चाङ्ग] 
सप्तेषुमुनिरन्ध्राणि रुद्रकैः || ४१ ||

मूलशाखासमावेशात्सर्वान्धकारिकासु च |
शाखां संक्षेपयित्वा तु ज्ञेया राची [ख्, ग्, घ्, ङ्: चारी] तु पट्टिका || 
४२ ||

नवशाखाद्वारम् |

विभज्य पृथुबाहुल्ये षष्ट्यंशैर्मुनिषड्गुणैः |
दण्डान्धकारिकानागतमस्तम्भान्धकारिका || ४३ ||

पत्रनामान्धकारी च रूपाख्या ध्वान्त [मू: द्वार] नामिका |
नागान्धकारीकाह्वं च स्तम्भान्धकारिका पुनः || ४४ ||

पत्रतमाङ्किका रूपा त्वन्धकारी मृनालिका |
अन्धाख्या तु मरीच्यङ्का मूलशाखेति कीर्तिता || ४५ ||

सार्धभूतैस्तु सार्धैकयुगैकपक्ष [ख्, घ्, ङ्: पञ्च] चन्द्रकैः |
वेदैकसार्धैर्वेदैस्तु भवाम्बुरूप [ख्, घ्: तप] तुर्यकैः || ४६ ||

चन्द्रवारितपाम्भोभिरेकान्वितनुयुग्मकैः |
सार्धाम्बुना स्थितिर्ज्ञेया शाखाद्वारिकयोः क्रमात् || ४७ ||

भूतपक्षर्तुतुर्यांशैः सप्तेषुवसुषट्करैः |
अर्केन्द्राभ्यां प्रवेशः स्याद्गान्धारीणां तु पूर्ववत् [ख्: 
मूलवत्] || ४८ ||

शाखैकादशद्वाम् |

प्. १८४) शाखोच्छ्रयचतुर्थांशे प्रतीहारौ त्वधः स्थितौ |
जाह्रवीयमुने चापि तत्पार्श्वे भारवाहिका || ४९ ||

चार्वीभिः पत्रवल्लीभिर्मिथुनैः किन्नरादिभिः |
विद्याधरैश्च शोभाढ्यैः सघटैर्नाग [मू, ख्, ङ्: पाटलाङ्ग] 
युग्मकैः || ५० ||

शेषं स्वस्तिकमालाभिः श्रीवत्साब्जोपलान्तजैः [ख्, घ्: ण्डजैः] |
शोभयद्यत्नतः शाखास्तधनयैश्च सुशोभनैः || ५१ ||

श्रीर्यक्षेशो गणेशो वा व्याख्यारुद्रोऽथ मृत्युजित् |
प्रथमोदुम्बरे (?) स्थाप्याः सर्वावयवशोभिताः || ५२ ||

ब्रह्मविष्णे (ष्ण्व) तरे रुद्रो द्वयन्तश्वेभाननो गुहः |
ग्रहाश्च मातारो वेव्यो नाद्यव्यापारसंस्थिताः || ५३ ||

तस्योपरि व्यवस्थाययाः शिल्पिनोदुम्बरे (?) क्रमात् |
ललाटं शोभनं चोर्ध्वं नागदन्तान्वितं दृढम् || ५४ ||

शाखापृथुसमौ कृत्वा तदुच्छ्रयसमौ [घ्: पृथ्र] मुनी |
द्वारोच्छ्रयार्धपादेन करपादद्वयेन वा || ५५ ||

हीनापञ्जी भवेनोर्ध्वमु [घ्: भरणोर्ध्व] ज्यते नागभागथ |
शतार्धांशा [ख्: र्धाङ्गा] धिकं कृत्वा पर्वणी रामभागतः || 
५६ ||

खुरका यम [ख्: पद्म] भागेन स्तम्भीचैव द्विभागतः |
त्रिभिर्गुणगिरित्र्यंशैर्द्वि द्विभागे खुरद्वयम् || ५७ ||

प्. १८५) अन्धारी तनुभागेन षड्भागे खुरजङ्घिका |
पञ्चांशेन [मू: ङ्गेन] गुणाधानं विकारांशैश्च मुण्डकम् 
[घ्: अण्डजम्] || ५८ ||

स्कन्धमालाख्यवेदांशैश्चूलिकं युगलांशतः |
कार्यश्चतुर्यमांशैश्च देहली व्याघ्रपट्टिका || ५९ ||

द्वारं सुनिर्मितं [ख्: मुनिमितं] कृत्वा प्रासादं कुड्यमध्यतः |
सर्व [मू: स च] वेधविनाशाय किञ्चिदुत्तरतो न्यसेत् || ६० ||

दोषाः क्षयादयः स्युश्च द्वारे वेधा [मू, अ, ग्, घ्, ङ्: वेदा] न्विते 
सदा |
तस्मात्तद्वर्जनानार्थाय गुरोर्ज्ञात्वं [ख्: राज्ञा] तदुच्यते || ६१ ||

गृहविद्धे सदा रागो धीनाशश्चत्वरेण तु |
रथ्या [मू, घ्: रथ] विद्धे प्रवासः स्याच्चतुष्पथेन रूक्षता || ६२ || 

त्रिवर्त्मना [ख्: चर्मणा] शिरः शूलं शृङ्गाटेन [घ्: टे च] 
महद्भयम् |
वृक्षेण वित्तनाशश्च [घ्: स्तु] स्तम्भेन परभृत्यता || ६३ ||

तोरणेन भवेद्द्वेषो भोगपट्ट्या त्वहेर्भयम् |
कोणेन राजदण्डः स्याद् विभ्रमो द्वारशाखया || ६४ ||

ध्वजेन धननाशः स्यात् खनीगर्तेन शून्नता |
शत्रोर्भयं च कूपेन देवबिद्धेब बन्धनम् || ६५ ||

वापीबिद्धे त्वपस्मारः पङ्केनेष्टविनाशनम् [मू: दम्] |
भस्मना पशुनाशः स्याद्वर्धमानेन गोव्यधा || ६६ ||

प्. १८६) सुतनाशस्त्वपाकेन चुह्लीबिद्धेन निः स्वता |
वक्त्रेण च सुहृ [घ्: चक्रेन वसु] दोगस्त्वालिन्दश्रवणेन भीः || ६७ ||

सभाबिद्धेन दारिद्र्यमुदकेन धनक्षयः |
रथबिद्धे भयं क्षौद्रं [घ्: क्षुद्रं (क्षुद्राभिर्मक्षिकाभिः 
कृतमित्यर्थः)] श्वभ्रेणाथ सुतक्षयः || ६८ ||

छायाबिद्धेन दारिद्र्यं तोयभाण्डेन दुर्मतिः |
कण्डन्या [कुण्डल्या] धननाशः स्याच्छिलाबिद्धे रुजा तथा || ६९ ||

तस्माद्वेधपरित्यागं कुर्यात्कर्तुः शुभेच्छया |
उच्चप्राकारदानेन तच्छेदोद्धरणेन वा || ७० ||

तद्भूमिद्विगुणत्यागाद्वेधदोषो न जायते |
शल्यस्था वाथवात्युच्चा कर्तारं हन्ति देहली || ७१ ||

नीचा चयोत्थिता [ख्: योषितं; ङ्: योस्थितं] नूनं धन [घ्: धनं] 
विस्तरहीनिका |
लिङ्गार्धोच्छयनी कार्या सार्चायां पीठिकोच्छ्रया || ७२ ||

लोभः कोपो भवेच्छोको द्वारे मानविवर्जिते |
अधश्च विस्तृते द्वारे रुक् स्यात् स्त्रीवाथ चञ्चला || ७३ ||

दद्याद्रूक्षा [ख्: कुक्ष्या] मर्य मध्ये स्त्रीस्वाम्यं वा 
पृथूर्ध्वतः [ग्: पूर्ववत्] |
क्षयं पिपीलिकामध्यं कुलघ्नं शङ्खकण्ठकम् || ७४ ||

वक्त्रं गोमहिषीणां च भृत्यानां च क्षयप्रदम् |
भिन्न शाखे क्षयोद्वारे दिग्भ्रान्ते स्थानविभ्रमः || ७५ ||

प्. १८७) पुराणनव [ग्: वन] संयुक्ते दारिद्यं बहुभर्तुता |
जर्जरे विपरीते वा धननाशः सदा नरे || ७६ ||

व्याधिच्छिद्रान्विते कुब्जे कलिः स्यात् पुंसशब्दके |
स्वयमुद्वाटिते तद्वत् पीडिताहितता [ग्: द्वितता] ननात् || ७७ ||

उन्मादः कुलहृन्मृत्युर्मूलद्वारात्फफं क्रमात् |
द्वार [ख्: वाम] बिद्धं त्यजेद्वेश्म कुलक्षयभयात्सदा || ७८ ||

सामान्यवेध इत्युक्तो गृहप्रासादयोर्मया |
बेध्यबेधकयोर्वास्त्वोस्त्यक्त्वा द्विगुणमन्तरम् || ७९ ||

यथेष्टं सकलं [घ्: कलश] कार्यं कृतं यच्छुभशान्तिकृत् |
सर्वेषां शुभदा याश्च द्वारादीनां च ता ब्रुवे || ८० ||

द्वार्दैर्ध्यविस्तरौ यौ च साङ्गलौ करसङ्ख्यया |
तावेकीकृत्य संछिन्द्यात्त्रीष्वद्र्यष्टाभिरेव वा || ८१ ||

ज्ञानं वासो क्षयश्चार्ग्नेर्भूतायान [घ्: योना/] गुणाञ्शृणु |
स्थैर्यमाप्यायनं दीप्तिर्गमो माध्यस्थ् [घ्: मध्यस्थ] यमेव च || 
८२ ||

सुहृद्धनं पशुचयः प्राग्राज्यं [घ्: प्राव्राज्यं] कामिकाच्युतिः |
विषादश्चेति चाद्र्यंशे फलं सप्तसु [घ्: सप्तेषु] देहिनाम् || ८३ ||

तच्छेषो यस्तु तेऽर्चायास्तदाद्यष्टान्तकाः सदा |
विषमाः शुभदास्तत्र समाश्चानिष्टकर्मसु || ८४ ||

प्. १८८) ध्वजसिंहवृषेभाख्या दिक्षु प्राच्यादिषु स्थिताः |
धूमःश्चा च खरो ध्वाङ्क्षः समा एते विदिक् स्थिताः || ८५ ||

धामश्चार्धास [घ्: त्र्यर्धांश] नादीनां ध्वजाद्या ये [ग्: 
न्याय] गुणास्त्विमे |
स्त्री [ख्, घ्: श्रीः] सौभाग्यसुतायुर्दो धर्मवृद्धिकरो [ख्, घ्, ङ्: प्रदो] 
ध्वजः || ८६ ||

जयारोग्यार्थमित्रादि सर्वसिद्धिकरो हरीः |
स्त्रीपुत्रार्थान् वृषो दद्यादशेषसुखदः [घ्, ङ्: शुभदः] करी || ८७ ||

रोगतापाग्निदो नित्यं धूमः सर्वार्थनाशनः [ घ्: शकः] |
व्याधिमृत्युप्रदातोक्तः सारमेयोऽर्थगोत्रहृत् || ८८ ||

शेषोच्चाटनविद्वेषवियोगवधदण्डदः |
कृशतारौक्ष्यदारिद्र्यं सर्वानिष्टकरः खरः || ८९ ||

पत्नोसुतचमू [ख्: शुभ दसु] द्रव्यसंपदायुः क्षयप्रदः |
शोकमोहकलिव्याधिबन्धादिकृच्च वायसः || ९० ||

यवौ द्वौ चतुरो वापि यवानङ्गुलमेव वा |
आयांश्च योजयेज्ज्ञात्वा स्यादायश्चोत्तमो यथा || ९१ ||

कृत्वैवं स्थापयेद् द्वारं प्रागुक्तविधिपूर्वकम् || ९२ ||

इति लक्षणसमुच्चये देवद्वारस्थापनलक्षणं नामैकोनत्रिंशो 
विधिः |



अथ त्रिंशः

वास्तुयागं पुरा कृत्वा मण्डपस्य पुरोदितम् |
पदपीठोर्ध्व [ख्, ग्: ठार्धतः] तः कार्यं वेदीबन्धादि धामवत् || 
१ ||

प्रासादवलभीस्तम्भैर्भूषयेद्बाह्यभित्तिषु |
इतरेषां च कर्माद्यैर्नोत्तमानां समण्डपैः || २ ||

तद्वत्सार्धश्च पादोनाद् [मू: पादानां] द्विगुणो वाथ मण्डपः |
स्तम्भाद्धिनादयश्च स्युः सप्त [सप्ता लि० पू०] विंशतिरेवहि || ३ ||

षट्स्तम्भास्तत्र च श्रेष्ठाः कथ्यन्ते नामरूपतः |
रुचकाख्यश्च वेदास्रस्त्वष्टास्रो वज्रसंज्ञकः || ४ ||

षोडशास्रोऽतिवज्राख्यो दशनास्रः प्रलीनकः |
मन्थानो [मू, अ, ङ्: सन्तानो] वेदषष्ट्यास्रो वृत्तो मन्मथनामकः || ५ 
||

द्वादशाङ्गुलविस्तारो द्वारोच्छ्रायसमुच्छ्रयः |
सामान्यःस्थम्भ इत्येष [ख्: त्येवं] योजनीयस्तु कन्यसे || ६ ||

चतुरङ्गुलवृद्ध्या स्याद् वर्धन्ते विस्तरेण च |
प्रासादमानपादोनात् स्तम्भोच्छ्रायः क्वचिन्मतः || ७ ||

प्. १९०) पद्माङ्किता [ग्: षड्वेङ्किता; ग्: षड्द्व्यङ्किता] 
म्बुपत्रास्यकुम्भैर्भारधरैस्त्वधः |
मध्ये हारावलीभिः स्युरुपर्यमलसारकैः || ८ ||

स्तम्भात्स्त्रि [मू: म्भास्त्रि] कटिपत्रैश्च महासारैस्त्वलिङ्गकैः [ख्: 
लिन्दुकैः] |
जङ्घालंबन्यधोभागादुच्छ्रयान्मण्डपो भवेत् || ९ ||

चतुरष्टयुतैस्तम्भैरितरेषां तु मण्डपः |
सामान्यात्सर्वशास्त्रेषु ये प्रोक्तास्तान् वदाम्यतः || १० ||

सुसूत्रश्चापभद्रश्च सिंहो द्विपदसंज्ञकः |
कर्णिकारश्च हर्यक्षः [ख्: हन्याख्यः] सुग्रीवो मणि [ख्, घ्: मान] 
भद्रकः || ११ ||

मानवो नन्दनश्चैव तापश्च शत्रु [मू, ङ्: शत्र्यु] नन्दनः |
शुशीलश्च विशालश्च यज्ञभद्रः श्रुतीश्वरः [घ्: धरः || १२ ||

वास्तुसङ्कीर्णको नाम्नाअ विषमाख्यस्तथापरः |
श्रीवत्सश्च जयश्चैव जयभद्रोऽथ बुद्धिभृत् || १३ ||

कौशल्यः पुष्पनन्दाख्यः सुव्रतः पुष्पभद्रकः |
पुष्पकान्त इति ख्याताः सप्त [सप्ता लि० पु० पा०] विंशतिमण्डपाः || १४ 
||

द्वादशादिद्विवृद्ध्या स्युश्चतुः षष्ट्यवसानतः |
स्तम्भक्रमात् कनिष्ठाद्या उक्ताः शास्त्रानुसारतः || १५ ||

प्. १९१) सुदृढैः शोभनैः स्थाप्याः शिलाकाष्ठादिभिर्वरैः |
तन्मध्ये चोर्ध्वतस्तद्वदेकद्वित्रिविमानकाः || १६ ||

कार्या ग्रीवामलासारकलशैश्च समन्विताः [ख्, ङ्: ङ्किताः] |
त्र्यस्रवृत्तार्धचन्द्राभवस्वस्रषोडशास्रकः || १७ ||

राज्यसिद्धिरिपूच्छादसुतद्रव्यप्रदः क्रमात् |
सर्वाण्येतानि दद्याच्च फलानि चतुरस्रकः || १८ ||

मण्डपलक्षणम् |

पूर्वतश्च वृषो नामाग्नेययां च [मू, ग्: नामा च] नायकेसरी |
वलभीछन्दको याम्ये नैर्-ऋत्यां गरुडः स्मृतः || १९ ||

श्रीवृक्षकस्तथाप्यां स्याद्वा [ङ्: पास्ये वा] यव्ये षोडशास्रकः |
पुरागजस्तु सौम्यायां तथैश्यां सर्वभद्रकः || २० ||

मण्डपास्तु [घ्: पाश्च] स्मृता मिश्रा एते योज्यास्तु साधने |
चतुरस्रादिके भेदे कुण्डवृत्ते विवर्तितः || २१ ||

तद्दिशाभागविक्षिप्तास्तत्कार्यकरणे हिताः |
सार्धैताः साधने योज्या लिङ्गानि नान्यथा क्वचित् || २२ ||

चतुरस्रं [मू, ङ्: तिथिहस्तं] समं कृत्वा  तिथिहस्तं जघन्यके |
मध्यमाद्या द्विवृद्ध्या च विभजेत्कामभागतः || २३ ||

प्. १९२) परितो भित्तयोंऽशेन त्रिभिरंशैश्च वीथिका |
स्तम्भान्विताः पुरः पृष्ठे त्र्यंशैस्त्र्यंशैश्च गर्भकाः || २४ ||

द्वेगृहे मध्यतः कार्ये बाह्य [ङ्: वाद्य] सोपानहेतवे |
तयोर्भित्ती तथांशेन त्र्यंशैर्दारं च मध्यतः || २५ ||

तदूर्ध्वं भुवि कर्तव्यं मध्ये स्तम्भ [मू, ग्: द्वार] चतुष्टतम् |
सतु लोपकुलं कुर्याच्चतुर् [ग्: द्वृत्त] भित्तीश्च कोणगाः || २६ ||

चतुर्भित्ति [घ्: र्वीथि] श्चतुर्द्वारि परितस्तम्भमालिका |
मत्तवारणसंयुक्तमूर्ध्वं मूर्ध्वमुच्छदनान्वितम् || २७ ||

मध्ये विमानिकायुक्तं सुग्रीवामलसारकाम् |
सपद्मकलशं कुर्याच्चित्राख्यं नृत्यमन्दिरम् || २८ ||

नाट्यशालालक्षणम् |

स्थूलचूलेष्टकाकूटं स्निग्धमृत्पङ्कसेवितम् [ख्: शोभितम्] |
खलीचूर्णैश्च संशुध्य [ख्, घ्: संगुण्ड्य] 
चूर्णैर्माषोद्भवैस्तथा || २९ ||

आम्रातकोदकैः सिच्य क्रमात् त्र्यहं तु छादयेत् |
आगुण्ड्य [मू, अ, ङ्: शुण्ठ्य; ग्: गल्य] सार्षपैश्चूर्णैः 
पश्चादास्तृणुयात् सुधीः || ३० ||

आम्रातकाम्बुना भूयः पश्चादाकोट्य मुद्गरैः |
यावद्दर्पणसंकाशं शैवालैश्छादयेत्ततः || ३१ ||

प्. १९३) व्यहा [ङ्: अहा] दाकृष्य शैवालाल्लिम्पेत् [घ्: ल्लिप्येत] 
पिण्याककल्कलैः |
विश्राम्यैकां ततो [ग्: म्य कारुतां] रात्रिं गोमयेन विलेपयेत् || ३२ ||

क्षोदलक्षणम् |

दग्ध्वा गोशर्करास्तूपं ततोऽभिषिच्य यत्नतः |
शणफल्याङ्घिकाषायै [ग्: साद्यै] स्तोपलतारसेन वा || ३३ ||

आंम्रातकाङ्घ्रितोयेन त्रिफलाक्वाथकारिते [ख्: वारिणा] |
उत्स्विन्न [मू: उत्स्विन्य] माषतोयेन स्विन्नबिल्वाम्बुनापि वा || ३४ ||

कोलाविमांशुतोयैर्वा तक्रनद्य [ख्: तक्रनव्या; घ्: वक्रक्रव्या; ङ्: 
तक्रकंव्यौ] म्बुनापि वा |
ततश्चोलूखलाद्यैस्तु स्थूलचूर्णानि कारयेत् || ३५ ||

सूर्यैः [ग्: पुष्पैः] प्रस्फोट्य संगृह्य तच्चूर्णानि निचक्षणः |
स्थाल्यागर्भे तु संस्थाप्य ततो द्रयाणि निःक्षिपेत् || ३६ ||

सार्द्रं [ख्: सान्द्रं] लुलायचर्माथ शणतन्तूंश्च कुट्टितान् |
सिक्रात [मू, घ्, ङ्: सिकता] गव्यदुग्धानि सर्जतैलातसीरजः || ३७ ||

दध्युमातैलतोयेन संस्थाप्य नखवासरम् |
आम्रातकाम्बुभिः पिष्टं स्थूलास्या दुग्धि [ग्: वारु] काह्वया || ३८ ||

एतैर्द्रव्यैर्युता चान्या श्लक्ष्णपिष्टैर्वरा सुधा |
सम्मर्द्य गुडदध्ना तान् संल्लिम्पे [घ्, ङ्: तपलिप्ये] द्दुग्धिकोपरि || ३९ 
||

प्. १९४) सुधालक्षणम् |

लिङ्खादिसन्धिदार्ढ्यार्थं वज्रलेपमिहोच्यते |
श्लक्ष्ण [मू, ग्, ङ्: लक्ष] पाषाणचूर्णं तु मेषशृङ्ग/ सुचूर्णितम् 
|| ४० ||

कारयेद्वालुकामिश्रमुमातैलेन मर्दयेत् |
क्वाथेन मेषशृङ्गस्य अतसीचूर्णमिश्रितम् || ४१ ||

सम्मर्द्य संपचेत्तावद्यावत्तत्समतां गतः |
वज्रलेपः समख्यातस्तथा सर्जसमन्वितः || ४२ ||

अथ निष्ठुरबन्धेन प्रोच्यते सविशेषतः [मू, ङ्: सावशेषतः] |
मधूच्छिष्टेन कल्कैश्च शाणजैः सुदृढैर्नवैः || ४३ ||

गुग्गुलं वालुकामिश्रं चूर्णं पाषाणसस्भवम् [ख्: संयुतम्] |
अतसीतैलसम्मिश्रं मर्दयित्वा सुपाचितम् || ४४ ||

वज्रलेपः संमाख्यातः भूमिबन्धस्त्वतः [ख्, ङ्: वज्रबन्धस्ततः] 
परम् |
सुरवेश्मगृहादीनां भूमिबन्धो निगद्यते || ४६ ||

वज्रलेपलक्षणम् |

मृत्तिकेष्टकचूर्णैस्तु पिण्याकेनान्वितैस्तथा |
स्थिरतोयोपमा कार्या भूमिस्तु सुतला समा || ४७ ||

एवं भूमिं समां कृत्वा पश्चाद् भूबन्धमारभेत् [ख्: चरेत्] |
गृहीत्वा वालुवाः श्रेष्ठाः स्निग्धाश्चाखण्डिता बुधः [ख्: स्तथा] 
|| ४८ ||

प्. १९५) गृहीत्वाम्र [ङ्: त्वार्द्र] त्वचं वृक्षात् पिष्ट्वा कल्कं तु कारयेत् 
|
तत्कल्कं कारयेत् पिण्डं विशोष्यं पिण्डमातपे || ४८ ||

एवं संशोध्य [घ्: शोष्य] तत्कल्कं सप्तवारान् पुनः पुनः |
ततो मण्डेन संमर्द्य भूमिबन्धं तु कारयेत् || ४९ ||

अथवान्येन योगेन भूमिबन्धो विधीयते |
कुर्याद् भूमिं समं रम्यं सुस्थितं जलपूरितम् || ५० ||

पूर्वोक्तश्चैव यः कल्को निर्यासं तस्य दापयेंत् |
द्रव्यं कालानुरूपेण योजयेद्भागसम्मितम् || ५१ ||

यथाकालानुरूपेण भागसङ्ख्या तु कथ्यते |
ग्रीयमे नु पञ्चभागाः स्युः शीतकाले तथा त्रयः || ५२ ||

त्र्यर्धं शरदि दातव्यं द्व्यंशो वर्षासमागमे |
एवं दत्त्वा तु यः पूर्वं बन्धोऽत्र कथितः क्षितेः || ५३ ||

ततो विलिप्य कूर्चेंन शुष्के शुष्के क्रमेण तु |
तोयेन हतकूर्चं तु दापयेत्तद्विचक्षणः || ५४ ||

कषायं पिच्छिलं चैव निर्यासो वल्कलं तथा |
शाल्मलीतिन्दुकादीनां भूमिबन्धे प्रशस्यते || ५५ ||

इष्टकादार्वयोऽश्मादि यत्संख्यं देववेश्मनि [घ्: सद्मनि] |
तावद्वर्षसहस्राणि कर्ता नन्दति तत्पुरे [घ्: त्पुरम्] || ५६ ||

भूबन्धलक्षणम् |

प्. १९६) पञ्चस्थाः पञ्चहेरम्बा विघ्नरूपाः शिवाज्ञया |
आरम्भे कटिनासासु [ख्, ग्: रास्नायु] स्कन्धे मूर्ध्नि यथाक्रमम् || ५७ 
||

आलस्यो मोहनश्चापि विभ्रमः शासकस्तथा |
पञ्चमः कालदण्डाख्यः सान्वयाः फलदायकाः || ५८ ||

आलस्यं चालसः कुर्यान्मोहं कुर्याच्च मोहनः |
विभ्रान्तिं विभ्रमः कुर्याच्छासकः शासयेत्सदा || ५९ ||

कालदण्डो महारौद्रः कुर्याद् दण्डभयं [ख्: म्भमयं] महत् |
एते सुरगृहे विघ्ना यावत्ते तु न पूजिताः || ६० ||

स्थण्डिले वा पुरे चेष्ट्वा सिताद्याश्चोक्तरूपतः |
षडङ्गैरावृताः सर्वे विघ्नघ्ना बलिहोमकैः || ६१ ||

गुर्वज्ञाता अनिष्टाश्च दोषान्कुर्वन्त्यनेकधा |
तस्मादादौ च सन्तर्प्याः श्राद्धे नान्वीमुखास्तथा || ६२ ||

बिघ्ननाशाय गणेशपूजा |

यत्र [ख्: यन्त्र ग्: पत्र] रूपं द्विधा विद्यात् स्थलजं जलजं तधा |
स्थलजं गोत्रसम्भूतं शिलाभेदसमं धनम् || ६३ ||

स्थलजं विपुलाख्यं स्यात् पतितं चोर्ध्वगं द्विधा [ग्: तथा] |
जलजमब्जकन्दोत्थं तिलकाङ्कं त्रि [मू: क.ं कर्णि; ख्: काह्वां त्रि; 
ङ्: काकान्ति] भेदकम् || ६४ ||

घनग्रन्थिविशालाङ्कं विटिकाङ्करशोभितम् |
विपुलं बहुशाखाङ्गं [ख्: लाख्यं] लक्षं कोमलमद्रिजम् || ६५ ||

प्. १९७) पट्टिका [ग्: विटिका] टिलकं चैकं त्रिभंगं [घ्: त्रिभगं] च 
द्वितीयकम् |
तृतीयं पद्ममर्धजं [मू: वर्धज] लक्ष्मैतत्तिलकस्य च || ६६ ||

अग्रे भवेत् सरोजाङ्गं क्वचिद्भिन्नं सुकोमलम् |
स्फारं कुटिलसं [ङ्: लजं] सर्पि प्रोन्नतं विततं स्फुटम् || ६७ ||

कन्दो [घ्: कुन्दो] द्भवमिदं वक्त्रं शोभनं वारिसम्भवम् |
पञ्चधा दशरेखाभिः षष्ठं सकल [ख्, घ्: सबल] रूपकम् || ६८ ||

स्थलजं जलजं चैव ज्ञेयं द्वादशभेदकम् |
कलिन्द [घ्: कालिङ्ग] कोलदष्ट्रार्द्रं कण्टकैः परितैर्युतम् || ६९ ||

नीलं सुकोमलं वेणु/ [ख्: मेरु] बिन्दुरेखखाद्यभङ्गुरम् |
कण्टकैर्मेषशृङ्गाभैः पत्रं बालाभजं भवेत् || ७० ||

धनं हव्याकुलं [ख्: ददाकुल; ग्: फटाकुलं] पीतं निविडाङ्गं 
विसर्पि च |
अगस्तिमुकुलाकारं कनकं [ख्: कण्ठकं] पावनाह्वकम् [ख्: 
कण्ठकं] || ७१ ||

भास्करं विततं कुर्याद्धरितं सुचया [ख्: तांशुकया] कुलम् |
श्वपुच्छवच्च वृत्ताग्रं मार्जारमुख [ख्: नख] भङ्गुरम् || ७२ ||

शुकास्यैः कण्ठकैर्वासृङ् नागरं पत्रमुच्यते |
और्वारु [ख्, घ्: ऐर्वारु] तन्तुवृत्ताग्रं कण्ठकं सर्पसर्पणम् || ७३ ||

प्. १९८) परस्परेण संपृक्तं [मू, ङ्: संवृक्तं] बहुपर्यस्ति [ख्, घ्, 
ङ्: बद्धपर्यास्ति] पत्रकम् |
विस्तृतं कुञ्चिताग्रं च श्वेतं रक्तास्यशोभितम् || ७४ ||

तरुणं पिञ्जरागं च कर्कशं चातिकर्कशम् |
ग्रन्थिपत्राङ्कुरैर्युक्तं विपर्यस्तैःसदोर्ध्वगम् || ७५ ||

लीलालोलविकाशाङ्गं पल्लवैः सुसमाकुलम् |
क्वचिच्छिनं क्वचिद्भिन्नं क्वचित् पत्रार्धवेष्टितम् || ७६ ||

पलालधूमसङ्काशं द्राविडं पत्रमीदृशम् |
पूर्वोक्तवल्लिचित्राढ्यं हृद्यं चारु सुरेखितम् || ७७ ||

सर्वाकारैर्विमिश्रं च पत्रं तद्वेशरं [ख्: द्वै खर] स्मृतम् |
मूलेमध्य तथाग्रे च वृद्धं तरुणशाखिकम् || ७८ ||

लिखेत् त्रिकण्ठकं [घ्: कण्टकं] सर्वं पत्रैकं पत्रलक्ष्मवत् [ङ्: 
यत्] |
शिल्पिभिर्गुणितं कृत्वा पश्चात् पत्राणि संलिखेत् || ७९ ||

स्तम्भकुम्भानने द्वारे रथे चोपरथे तथा |
निर्गतं राजहंसस्य पुच्छात् कक्षाच्च [मू: कन्दाच्च] किं नृणाम् || 
८० ||

इति लक्षणसमुच्चये मण्डपादिवर्तिनीलक्षणं नाम [शब्दोऽयं लि० 
पु० नास्ति] त्रिंशो विधिः || ३० ||



अथैकत्रिंशः

त्रितये पुष्करिण्यादौ भूगृहस्थापने सदा |
यजेत्तद्वास्तु [मू, घ्: दर्धस्तु] देवांश्च वेदास्रे रुद्रभाकिके || १ ||

त्रिषु त्रिषु च कोष्ठेषु [मू, ख्, घ्, ङ्: कोष्ठेषु] यजेदत्र हरादिकान् |
दिक्पदेषु मरीच्याद्या मध्ये तत्त्वेषु वेधसस् || २ ||

अष्टापदींश्च [ङ्: पदांश्च] कोणास्थान् द्विद्बयाङ्घ्रिषु मध्यतः 
|
ब्रह्मस्थाने सिते पद्मे [मू, ङ्: पक्षे] कालाग्निं पूजयेत्ततः || ३ ||

मूर्त्यङ्ग [मू, ङ्: मूर्ध्न्यङ्ग] षट्कसंयुक्तं 
स्वनामाद्यक्षरेण च |
हाटकेशं बलेशं [ङ्: चलेशं] च पुनश्चातिबलं तथा || ४ ||

महोदरं महाब्धिं च [ख्, ङ्: महाविश्व] कुम्भार्णवं तथा 
पुनः |
सप्तमं च विरूपाक्षं भ्रुकुटीशं दलेषु च || ५ ||

प्रागादीशान्तगन्धाद्यैस्तथानन्त्तदि [ख्, ङ्: नन्दादि] गात्रके |
कर्कोटान्तं स्वमन्त्रेण पूजयेज्जलदिग्गृहे || ६ ||

बाह्येषु च चरक्यादीन् बलिहोमेन तर्पयेत् |
तथा ग्रहादिलोकेशान्न्रौप्या [मू, ख्, ग्, ङ्: नोप्या] 
न्नागाष्टकांस्ततः [ख्: तथा] || ७ ||

प्. २००) अनन्त्ताद्यं महापद्मं तक्षकं कुलिकं तथा |
शङ्खं वासुकिं चैव पद्मं कर्कोटकान्तकम् || ८ ||

स्नानेज्यान् (?) [मू, अ, ङ्: स्थानज्ञान्] पूर्वतः कृत्वा सुनिमित्ते 
सुवासरे |
पूर्वादीशान्तगान्न्यस्य मध्ये चोषधिका [मू, ङ्: रोषापहा] धिकान् 
|| ९ ||

फलिन्युशीरयष्ट्याह्वसहाहिलोचनां ह्रिकम् |
वंसकूर्चार्थ [घ्: रसकूम्रेषु] रत्नाब्जगङ्गाम्बु [ख्: गन्धाम्बु] 
पञ्चगव्यकम् || १० ||

अथोदकं [ख्, ग्, घ्, ङ्: अर्घोदक] क्षिपेद्वाप्यां तन्मध्ये त्वहिपष्टि 
[ख्, ङ्: षष्टि] कान् |
विन्यसेद् द्विगुणं श्वभ्रात्पादोनां वा वसाधिकाम् [मू, ग्: 
वाधिसार्धकाम्] || ८ ||

सालसुन्दरिकादीनां दृढां दृङ्मानपूर्विकाम् [ग्: संयुतान्] |
सुस्नाप्य गन्धवस्त्राद्यैः संपूज्यानन्तमन्त्रतः || १२ ||

तेनैवारोपयेन्मध्ये रक्षायै भोगियष्टिकाम् |
वेदतूर्यनिनादेन [ख्: तूर्येन वादेन] ध्वजवत्सकले कृते [मू, ङ्: 
विंश; ग्, घ्: वंश] || १३ ||

सप्तभोगसुकूटाय विश्वा [मू, अ, घ्: दिक्स्था] धारस्थिताय च |
हू/ हू/ अनन्ताय [ख्: अनन्तनागाय] नागाधिपतये नमः || १४ ||

अनन्तमन्त्रः |

प्. २०१) अस्त्रोदकेन चाभ्युक्ष्य पाशुपतेन पाशयेत् |
खुरिकेनावधार्येष [मू, अ, ङ्: ज्येष्ठ] गुह्येनाम्भसि वा क्षिपेत् || १५ ||

नाना [मू, अ, ङ्: तार] पाशकरः कर्ता जपन् पाशुपतं गुरुः |
कपिलापुच्छ [ख्, ग्: वामदेवं] लग्नोऽत्र सन्तरेद्यजमानकः || १६ ||

तत्र तीर्णो भवेत्कर्ता घोरां वैतरणीं नदीम् |
ततश्चाष्टशतं होमं बहुरूपेण होमयेत् || १७ ||

तर्पयेद्वरुणं देवं सोमदेवं [ख्: दत्त्वा सन्तोषयेत्] च वा क्वचित् |
चरुं संशाधयेत्तेन शान्तिं तेनैव कारयेत् || १८ ||

पूर्णां दद्याद् गुरुर्हृष्टः शिवेनाशिवहरिणा |
तां च गां गुरवे दद्यात् तोषयेच्च [घ्: खाग्न्येन] स्ववित्ततः || १९ ||

कूपेऽप्येवं कृतेऽर्कांशे सार्धद्व्याङ्घ्रिस्थास्थमीश्वरम् |
खाग्नीन [ख्: गोग्र्यूण] पितृरुग्वा [मू: युग्वा] युदितीशान्पूजयेत्तथा 
|| २० ||

अष्टौ त्वापादिकांश्चैव पदैकैकेषु कोणतः |
दिक्ष्वर्केषु मरीच्याद्यान् मध्येषट्पदकेष्वजम् [घ्: ध्वजः] || २१ ||

कूपाङ्घ्रीशे [घ्: न्पीठा] परे भागे तारनागाष्टकावृतम् |
तन्मध्ये कालरुद्रेशं पूज्य गन्धादिपूर्ववत् || २२ ||

हुत्वा दद्याद् बलिं तेभ्यो गुरवे गां ततो गुरुः |
पञ्चगव्यं क्षिपेत्कूपे गङ्गामन्त्राम्बुना सह || २३ ||

प्. २०२) कर्तारं प्रोक्षयेत्पश्चाद्गुरुः शान्त्यम्बुना भृशम् |
शक्त्त्या कर्ताशयेद्विप्रान् प्रार्थयित्वाशिषोऽर्थिवत् [ख्, घ्: र्मिथः] || २४ 
||

ऐष्टके वाश्मजे कूपे धीरज्जुदृढमालिकाम् |
करान्तरस्थदार्वीभिर्धटीभिर्दारुचक्रकम् || २५ ||

युक्तं तद्ग्रह [ख्: द्भम्] णात्तोयं नालाभ्यां कर्षयेन्नरः |
नालार्धे [ख्, घ्: नालौ द्वे] स्थापयेत्तत्र [ख्, घ्: द्विष्णु; ग्: विप्र] 
प्रसुप्तं यागपूर्वकम् || २६ ||

पुष्करिण्यादिषट्केषु शिलेष्टकाकृतेषु वा |
जलतल्पो हरिःस्थाप्यो गङ्गानागाह्वयोऽथवा [मू, ङ्: नागार्द्धयो] || 
२७ ||

यतेः स्यानाय वाप्यादीन् कुर्यात् प्रागीशसौम्यतः |
उद्यानेषु सुराग्रे वा [ख्, ङ्: ग्रेषु] दिक्षु कूपं च पूर्ववत् || २८ ||

कूपवत्सर्वखातेषु विधानं चाखिलं तु तत् |
क्षेपणं वपनं यच्च सव्यासव्येन कारयेत् || २९ ||

बिल्ववृक्षादिवृक्षाणां न्यासादि मज्ज [ग्: मार्ज] नार्चनम् |
स्वैस्तारकैः प्रकुर्याच्च तिलैर्होमं च मध्यगैः || ३० ||

आरामोद्यानकेऽप्येवमैशान्यां वृक्षमाश्रितम् |
पूर्वागारेऽथ होतव्यं वृक्षाणां वृक्षदैवतम् || ३१ ||

प्. २०३) न्यासार्चनादिकं कृत्स्नं स्वैर्मन्त्रैर्यतिभोजनम् |
बाणमतात्समादाय लिखितं च तदक्षरैः || ३२ ||

इति लक्षणसमुच्चये पुष्करिणीकूपवृक्षोद्यानारामस्थापनं नामै 
[नामेति शब्दो लि० पु० नास्ति] कत्रिंशो विधिः || ३१ ||



अथ द्वात्रिंशः

सांवत्सरिकपूजादौ न्यूनसंपूरणाय वै [ख्, ग्: च] |
पवित्रारोहणं [मू: रोपणं] कार्यं चातुर्मास्यं व्रतं चरन् || १ ||

आषाढे श्रावणे वापि नभस्ये वा ततो न तु |
पक्षयोश्चेष्ट [ख्, ग्: स्वेष्ट] देवानां वह्निप्रतिपदादिषु [ख्: दितः] || २ 
||

ज्वलनब्रह्मगौरीणां हेरम्बस्य च भोगिनाम् |
रुद्रार्क [ख्: रुद्राणं] शङ्कराणां च चण्डीयमविडौजसाम || ३ ||

विष्णुमन्मथशम्भूनां पौर्णमास्यां तथा पुनः |
सर्वेश्वर [ख्: ष्वेव] पितृणां च पवित्रारोहणं मतम् || ४ ||

निरूप्य स्थानकं चादौ गृहीत्वा दन्तधावनम् [ग्: दण्डधारणम्; 
(क्) २४ अध्यायस्य ४९ श्लोकादारभ्यैतावत्पर्यन्तो भाग क पुतके 
खण्डितः] |
मृद्भस्मवस्त्रपत्रादि तथा सूत्रं च सप्तधा || ५ ||

क्षौमं मौञ्जं च शाणं वा कौशं पट्टजमेव वा |
पाद्म कार्पासजं सूत्रं द्विजकन्यादिनिर्मितम् || ६ ||

त्रिगुणं त्रिगुणीकृत्य ज्येष्ठादिलिङ्गमानतः |) (क)
दशाङ्गुलान्तराग्रन्थिश्चैकैकाङ्गुलिहानितः || ७ ||

प्. २०५) द्व्यङ्गुलान्तं भवेच्छेषौ हस्तान्ते च नवादिके |
सूत्रैः साष्टशतैर्ज्येष्ठो चान्यद [मूङ्: यन्मित्रा; क्, घ्: चान्यत्रा] 
ष्टाष्टहानितः || ८ ||

ग्रन्थयस्तन्तुसंख्याता विषमग्रन्थयः क्वचित् |
रोचनाकुङ्कुमाक्तैश्च मदचन्द्रैस्तु शक्तितः || ९ ||

रजन्या धातुभिर्वापि ग्रन्थींस्तांस्तु सुशोभयेत् |
त्रितत्त्वे त्रीणि कार्याणि चतुर्थं चावलंबजम् || १० ||

सुधौतानि पवित्राणि पीठे लिङ्गेच मूर्धनि |
सर्वार्थपूरणं दद्यात् पृष्ठपीठे चतुर्थकम् || ११ ||

आपादाच्च ललाटान्तं हृत्कण्ठान्तं स्वदेहतः |
साष्टशताङ्घ्रि [ख्: ताङ्कि] वर्णाख्यैः स्युस्तन्तुग्रन्थयः क्रमात् || 
१२ ||

स्वबाहुकरतालान्तैः पदवर्णं सुतत्त्वगैः |
स्थण्डिले हरिशम्भोस्तु दले केसरकोणके || १३ ||

ब्रह्मविष्णुहरादीनां द्वात्रिंशद्भिर्विवृद्धितः [ख्: र्दिवृद्धितः] |
सूत्रैश्च ग्रन्थयोऽन्येषां तथा दशैक [ग्: दलैक] हानितः || १४ ||

मूर्धावलंबिजान्वन्तं प्रतिमानां पवित्रकम् |
वृषस्य शृङ्गपादान्तं पवित्रं लिङ्गवन्मतम् || १५ ||

प्रासादमठ [मू, ङ्: मथ] वेश्मानि सूत्रेणैकेय वेष्टयेत् |
इतरेषां तु देवानां पवित्रं स्यात् त्रिसूत्रकम् [घ्: त्रकैः] || १६ ||

प्. २०६) चललिङ्गस्य दैर्घ्येण स्थण्डिले ग्रन्थयः समाः |
क्वचिद्वितस्तिमात्रं च शतार्धार्धार्धसूत्रकम् [ख्, घ्: त्रकैः] || १७ ||

पदवर्णकलाभिः स्युस्तत्त्वेन्द्ररुद्रतन्तवः |
द्विजार्कजिनसंख्याभिः स्थिरस्थण्डिलगेहिनाम् || १८ ||

पटचित्रागमानां च भवेद्ग्रन्थिस्त्रिसूत्रकम् |
गुर्वर्थात्मार्थयोः सूत्रैस्तकर्मै [ख्, घ्: त्कामै] कादश क्रमात् || १९ 
||

षट्त्रिंशत्तत्त्वसंख्यानैर्ग्रन्थयो नब पञ्चधा |
कनिष्ठामूलकक्षान्तं स्कन्धनाभ्यूर्ध्वमानकम् || २० ||

स्नानं पूजा जपं होमं ध्यानं विज्ञप्तिमेव च |
पवित्रारोहणं कुर्यादिष्टमन्त्रैस्त्रितत्त्वतः || २१ ||

प्राग्याम्येन्दुप्रतीचीषु क्रमात्स्थितैर्द्विजातिभिः [ख्: द्विभिः] |
दद्यात् पवित्रकं तद्वद्वह्न्यादिदिक्षु चेतरैः || २२ ||

शुचिः स्नाहोऽह्निकीं पूजां कृत्वा वै शेषिकां क्वचित् |
त्रिपञ्चसूत्रकैर्वापि हृदा चामन्त्रर्ण विभोः [क्, ख्, ङ्: प्रभोः] || २३ ||

आमन्त्रितोऽसि देवेश पूजामुपहृता मया |
गृहाणेमां महादेव समस्तविधिकारण || २४ ||

मृदं सामलगन्धाम्बुसुभस्मदन्तधावनम् |
पञ्चगव्यं कमात्तेषु तालचन्द्रनलोहकम् || २५ ||

प्. २०७) शिलां वा रोचनां चैव स्वमन्त्रेणोपयोजयेत् |
होमद्रव्याणि सर्वाणि सकुशान्यपरापरानने || २६ ||

कज्जलं कुङ्कुमं तैलं शलाका केशशोधनम् |
ताम्बूलं गुह्यके दद्यात् साज्यं चरु नरे पुनः || २७ ||

यष्ट्यक्षसूत्रकौपीनभिक्षापात्राणि दक्षिणो |
ऐशान्यामासनं छत्रं पादुके योगपट्टकम् || २८ ||

यत्न [ख्: पद] संपन्नमेतेषां मनसा तत्प्रकल्पयेत् |
पात्रं कृत्वा पवित्राणि प्रोक्षितानि शिवाम्भसा || २९ ||

कृष्णाजिनादिच्छाद्य मन्त्रसंहितयालभेत् |
गन्धं पुष्पं च धूपाद्यं साक्षतं च पवित्रकम् || ३० ||

पठेन्मन्त्रोत्तमं विद्वानामन्त्रेण पदात्मकम् |
शिवं निवेदयेन्मूर्ध्नि रेचकेनामृतीकृतम् || ३१ ||

ओं नमो व्रतेश्वरा पूरय पूरय स्वाहा |
सोपवासो वदेद्रात्रौ नक्तं नक्षत्रमेव वा |
प्रातः स्नातः शुचिः शुद्धः पूजां कुर्यात्स्ववित्ततः || ३२ ||

वस्त्रपूतेन तोयैन पञ्चगव्येन भक्तितः |
पञ्चभिर्मधुरैः स्नानं जलान्तरैर्विरुक्षणम् || ३३ ||

गन्धतोयादिभिः स्नानं तोयमाकृष्य वाससा |
अष्टाङ्गोऽर्घं प्रदायाथ समालभ्य प्रपूजयेत् || ३४ ||

प्. २०८) शिवकुम्भास्त्ररक्षा च मण्डलं शास्त्रचोदितम् |
वस्त्रैः संछादितं वेश्म घटाचामरभूषणैः || ३५ ||

पुष्पमालां प्रलम्बर्न्ती वस्त्रैर्नानाविधैर्वरैः |
कदलीचूतमालाभिर्जातबीजसरोचकैः [क्, ख्, ग्, घ्, ङ्: सरावकैः] || ३६ ||

पताकाध्वजदीपाद्यैर्नैवेद्यैः शोभयेद्गृहम् |
नृत्यगीतैः कलैर्वाद्यैर्नयेद्रात्रिं महोत्सवैः || ३७ ||

दैशिकाञ्छिवयोगीन्द्रांल्लिङ्गिनश्च स्ववित्ततः |
भक्त्त्या सन्तोषयेत् सर्वान् वस्त्रदानादिभोजनैः || ३८ ||

एवं कृत्वा यथोक्तं तु पवित्रारोहणं शुभम् |
सर्वपापविनिर्मुक्तो रुद्रलोके महीयते || ३९ ||

एकरात्रं त्रिरात्रं वा पवित्रं धारयेद्गृही |
खट्वाशयनमिथ्योक्ति [ख्, घ्, ङ्: थ्यावान्] स्त्रीयात्रामिषवर्जकः || ४० ||

चातुर्मास्यमसामर्थ्या [मू: समासेव्या] द्यतीनां रुग्भयादितः 
[ङ्: र्दितः] |
पूजां कृत्वा शिवं नत्वा पवित्रं च विसर्जयेत् || ४१ ||

कार्तिक्यां महतीं पूजां पूर्ववन्मण्डलादिकम् |
कृत्वा क्षिपेत्पवित्राणि शिवाग्नौ वा सदाम्भसि || ४२ ||

दीक्षितो यो न कुर्याद्वै पवित्रारोहणं विभोः |
स्यात्प्रायश्चित्यधोगामी कृतो रुद्रोऽब्द [मू, ङ्: द्राक्त] कोटिशः || ४३ ||

पवित्रारोहणविधिः |

२०९) हेमलिङ्गाद्धनाध्यक्षो [क्, ख्: र्चनात्र्यक्षो] विश्वेदेवाश्च 
तारजात् |
ताम्रलिङ्गार्चनादर्कः पिशाचो वंशसम्भवात् || ४४ ||

संसिद्धा वसवो घोषाद्रीतिजान्मरुतोऽर्चनात् |
सीसजा [मू: सीसका] द्गुह्यकाः सर्वे लोहाद्रक्षोऽसुरान्तकाः || ४५ ||

त्रिलोहान्मातरः सर्वा मार्तण्डस्त्वष्टलोहजात् |
वज्रात् सुरेन्द्रमार्कण्डौ [मू: मार्तण्डौ] मौक्तिकाच्छर्वरीप्रभुः || 
४६ ||

पौष्परागाच्छुयाचार्यो वैदूर्याद्राघवो नृपः |
पद्मरागाद्धुताशश्च इन्द्रनीलार्चनाद्धरिः || ४७ ||

बाणो मारकताल्लिङ्गत्स्फाटिकोत्थाज्जलाधिपः |
वैद्रुमास्यार्चनान्नागाः शुक्रः कार्केतनात्सदा || ४८ ||

पलकोत्थात्त वागीशो राजावर्ताच्छनैश्चर [क्: द्धनेश्वरः] |
पौलस्त्यो जीवजातिभ्यष्टै [क्, ख्: तीजार्है] ट्टिभात्सिद्धकिन्नराः || ४९ ||

तुत्थजाच्च बलिः सिद्धः प्रशान्तवान् |
अश्विनौ पक्वमृद्भूताद्गन्धर्वा दारसम्भवात् || ५० ||

ब्रह्मा शैलोद्भवात्सिद्धो मुनयः पटचित्रजात् |
गन्धोद्भवाच्च [घ्: द्भूताच्च] कन्दर्पः पौष्पलिङ्गाद्दिगम्बरः || 
५१ ||

शार्ङ्ग [मू, ग्: शार्ग] संसेवनाद्दक्षो गजदन्ताच्च मारुति |
कूर्मकौशि (कसि) कसभूताद्वासुकिनयिनायकः || ५२ ||

प्. २१०) नकुला [ख्: लास्थ्य] (च्चा) र्चनात्सिद्धो हरिश्चन्द्रो नराधिपः |
अम्बरीषश्च संसिद्धो [घ्, ङ्: एव सुरादयः सिद्धा] 
लिङ्गसंस्थापनार्चनात् || ५३ ||

अष्टपिष्टाङ्गजा [ख्: अब्जपिष्टोद्भवा] ल्लिङ्गादष्टौ सिद्धा 
गणेश्वराः |
नावनीतात्तु संसिद्धो [मू, ङ्: तात्कुजः] धन्वन्तरिश्च [ग्: स्तु] 
सोमपाः || ५४ ||

औदनस्यार्चनात्तार्क्ष्यो गौडलिङ्गाद्बुधस्तथा |
नानाफलोत्थलिङ्गानि विधिना सेवितानि च || ५५ ||

तेन ते मुनयः सिद्धा बालखिल्या महोदयाः |
सैकताद्विश्वकर्मा च शचीशो लवणो [मू: श्चलनो] द्भवात् || ५६ ||

विभीषणश्च पांशूत्थान् मूलोत्थाच्चरकोऽर्चनात् |
वंशाङ्कुरोत्थलिङ्गाच्च सगरो नाम पार्थिवः || ५७ ||

पौराज्जयद्रथो राजा राहू रामठजार्चनात् [मू: सम्भवात्] |
सर्जलिङ्गाच्च [घ्, ङ्: मयाच्च; घ्: बिम्बात्] सौमित्रो योगिन्यः 
सिक्थसम्भवात् || ५८ ||

लेपजात्पद्मजा देवी मृल्लिङ्गा [मू, अ: अर्धान्तःकर्म] 
त्पञ्चपाण्डवाः |
ऐहिकस्याश्रयात्सिद्धा लिखिता बहुशास्त्रतः || ५९ ||

ऐहिकानि यजेत्तस्मात्प्रतिष्ठारहितान्यपि |
स्वैर्मन्त्रैः काम [घ्: स्वैर्धान्तैः काम] दानि स्युः 
सिद्धिदानीशवाक्यतः || ६० ||

प्. २११) सर्वदेवमयं लिङ्गं लिङ्गं सर्वेषु संस्थितम् |
स्थापितं विधि [ख्: शिव] मन्त्रैस्तु धर्मकामार्थमोक्षदम् || ६१ ||

एकस्मिंस्थापिते लिङ्ग इष्टे वाखिलदेवताः |
पूजिताः स्थापिताश्च स्युः पूज्यं स्थाप्यं च तत्त्वतः || ६२ ||

सर्वयज्ञतपोदानतीर्थदेवेषु [घ्: वेदेषु] यत्फलम् |
तत्फलं कोटिगुणितं स्थाप्य लिङ्गं लभेत्फलम् || ६३ ||

यो लिङ्गं स्थापयेदेकं [मू: देवं] विधिपूर्वं सदक्षिणम् |
सर्वागमोदितं पुण्यं [मू: सर्वं] कोटिकोटिगुणं भवेत् [ख्, घ्: 
लभेत्] || ६४ ||

हस्तस्थकङ्गणं स्पष्टं दर्पणेनेक्षते पशुः |
लिङ्गाङ्कितं जगत्कृत्स्नं भगाङ्कं नापि पश्यति || ६५ ||

सिद्धिमुक्तिसुसि [ख्, घ्, ङ्: प्रसि] द्ध्यर्थं भक्तानां [मू: भत्त्या स] 
हितकाम्यया |
गृहीत्वागमतः सर्वं लिखतं शिखभाषितम् || ६६ ||

संक्षेपैकागभं दृष्ट्वा न सस्यक् सर्वनिश्चयः |
विस्तराद्भीश्च मोहः स्यात्तमान्मध्यतरं कृतम् || ६७ ||

सुन्दराद्यैः प्रतिष्ठोक्ता मयाप्युक्ताल्पशक्तिना |
यदि व्रजति वै तार्क्ष्यः किं न यान्तीह षट्पदाः || ६८ ||

बहुशास्त्रार्थवस्त्राद्या [मू: स्त्रार्था] ग्रन्थसूत्रैः सुसूत्रिताः |
अज्ञानशीतनाशाय कण्ठाचार्यै [ख्, ग्, ङ्: वाच्यत्यु] दीरिताः || ६९ ||

प्. २१२) शब्दाक्षरान्यनो योगात्संज्ञालिङ्गप्रगोपनैः |
अनुक्तः [मू, अ: आनन्दः] सुधियां मध्ये कश्चित्तेनो [घ्: विस्तेनु] 
पलक्ष्यते || ७० ||

आसीद्गोपालभूपः सकलवसुमतीभूषणे दोषहीनस्तस्याङ्गाशो [घ्: 
स्यांशाह्वो] महात्मा कृतनृपतियतिर्धीरनाथः पृथुश्रीः |
तत्पुत्रः [मू, अ, ग्: तत्तस्मात्] प्राप्तकीर्तिर्वचनचतुरिमा विश्रुतो 
भूमिचक्रे [ख्, घ्: रधीनाख्यलोकानुकम्पः]
चक्रे सोऽयं [ख्, घ्: शास्त्रं] प्रतिष्ठाविधिमतिललितं 
पञ्चवक्त्रोपगीतम् || ७१ ||

श्रीमन्मत्तमयूरजो हरसमः शैवोऽर्जुन [क्, ख्: वे कुले] द्योतकः
प्रख्यातो विमलादिकः शिवपरश्चाचार्यवर्योंऽभवत् |
पूज्यो निर्भयभूमिपस्य च गुरुस्तेनाभिषिक्तः स्वयं
ज्ञानीशानशिवस्तदङ्घ्रिजनितो वैरोचनो दैशिकः || ७२ ||

मायाकर्मादिजातत्रिविधमलहरो ज्ञानदेहावतीर्णः
शम्भोश्चाभेदरूपो मुनिजनविदितश्चोर्ध्ववक्त्राभिधानः |
आचार्येन्द्रः प्रसिद्धः सकलजनहितः शुद्धशैवाश्रमस्थो-
यस्ततस्याहं नमामि क्षितिनिहितशिराः पादपद्मं गुरोर्मे || ७३ ||

सिद्धान्तद्वयटङ्कशाकतक [ख्, घ्: दृक्च गारुड] (ट) 
बृहत्तीक्ष्णोग्रदंष्ट्रश्च योजिह्वा यस्य सकेसराणि च तथा [मू, अ, ग्, 
ङ्: सिरतया] सव्यापसव्यागमौ |
विस्तीर्णाखिलभूततन्त्रनखरो वैरोचनः केसरी |
सोऽयं मत्तमृगेभदर्पदलनो भूकानेन भ्राम्यति || ७४ ||

प्. २१३) स्वतन्त्राध्ययनं वादः परतन्त्रावलोकनम् |
तद्विद्याचार्यशैवाय बुद्धिमेधाकरो गुणः || ७५ ||

वसन्ततिलकं त्वादौ दीप्यन्ते स्रग्धरास्तथा |
शेषाश्चानुष्टुभो मध्ये गुणसाहस्रिकं कृतम् || ७६ ||

हिताय दैशिकानां यदुक्तं स्वल्पधियामया |
दुरुक्तं [क्, ग्: वत्न टङ्कः पाषाणदारण इत्यमरः |
शाकटो भार आचित इत्यमरः |
] सूक्तमाज्ञाय तत्करिष्यन्ति पण्डिताः || ७७ ||

नान्यदर्शयिने देयमेतच्छास्त्रं मगाय च |
शैवेभ्य एतद्दातव्यमर्थतः शास्त्रतःसदा || ७८ || 

परोपं [ग्, घ्, ङ्: पराय] याचनाच्चौरात् [मू, अ, ङ्: द्दोषः] स्नेहात् 
शिथिसबन्धनात् |
कण्टका [क्, ख्, घ्, ङ्: वल्मीका] खुजलाग्निभ्यो मा रक्षेत्याह पुस्तकम् 
|| ७९ ||

धत्तेऽनन्ताख्यरुद्रो भुवमुपरिगतो यद्व [क्, ख्: याव] दाधारशक्ते-
र्जम्बुद्वीपस्य मध्ये शिखरिवरवृतो यावदास्ते [ख्: भृतो यावदास्ते] 
सुमेरुः |
यावच्चन्द्रार्कतारामयरुचिरुचिरं प्रस्फुरत्यन्तरिक्षं [ख्, घ्: 
पुष्करं राजतीयं] |
तावद्वैरोचनस्य प्रविचरतु गुरोः पुस्तरुपात्र कीर्तिः || ८० ||

यावच्छ्रीमाननन्तो धरति वसुमतीमूर्ध्वमाधारशक्ते [ख्: 
मघादियुक्तां ; घ्: त्तार शक्त्या] |
प्. ११४) र्यावत्सप्तोत्तरी [मू, अ, ङ्: प्तार्णवी] 
यार्णववृतपृथिवीमध्यगो [ख्, घ्: मध्यतो] मेरुरस्ति |
यावच्चन्द्रार्कतारागणमणिभि [क्, ख्: घृणिभि] रिदं भ्राजते 
शुभ्रमभ्र [मू, घ्, ङ्: मम्भः]
तावद्वैरोचनीया जगति चिरमियं पुस्तरुपास्तु कीर्तिः || ८१ ||

इति श्री (प्रतिष्ठातन्त्रे) प्रतिष्ठालक्षणसारसमुच्चये पवित्रारोहणं 
नाम द्वात्रिंशो विधिः || ३२ ||

|| समाप्तोऽयं ग्रन्थः ||

|| शिवम् ||




###########   END OF FILE  #######