####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00227
Uniform title: sarvajñānottaravṛttiḥ
Author : aghoraśivācārya
Manuscript : IFP/EFEO transcript T0985

Description: 



Notes: 
Copied from IFP/EFEO transcript T00985 by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.


Revision 0: revision 0 february 13, 2009

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################




श्रीः 
योगप्रकरणम् सर्वज्ञानोत्तरवृत्तिः

अतः परं प्रवक्ष्यामि योगं 
योगस्यारब्दकार्याक्षिप्तमलादिक्षपणोपायत्वात्पदार्थसंबन्धः 
पतिपदार्थतया पाटलिकः संबन्धः | * द्विहेतुत्वात् शुचिशब्देन 
सूचितः प्रकरणसंबन्धो योगकाण्डतया सूत्रसंबन्धः 
समुच्चयपदेनैव वाक्यात्मकोऽपि योगि योगात्मकान् गुणानि * 
भिर्वाक्यैः | अतश्चर्याकाण्डादनन्तरं योगं संक्षेपतः 
प्रकर्षाद्वक्ष्यामि | कस्यायं योगसंस्कार अत-आह-

	एकाकिनस्तु शान्तस्य यतचित्तस्य विरागिणः निस्पृहस्य | 
उक्ताहारविहारस्य उक्तचेष्टस्य कर्मसु | उक्तस्वप्नोवबोधस्य तत्त्वतः 
शृणु षण्मुख | पुरुषस्यैवायं संस्कारको न * * तं 
जलानामिवचित्तस्येत्यर्थः | शिवयोगस्य सर्वज्ञत्वादि प्रकाशकात् | 
कीदृशस्य एकाकिनः सर्वसङ्गपरित्यागादपरिग्रहस्य 
संन्यासाश्रमः शान्तस्य हिंसादिरहितस्य 
यमनियमयुक्तस्येत्यर्थः | चित्तसंयमो हि यमो 
नियमश्चेंद्रियसंयमः | यदाह पतञ्जलिः -

अहिसां सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यापरिग्रहः यमाः |
शौचसंतोषस्वाध्यायेश्वर प्रणिधानानि नियमा इति ||

अत एव यतचित्तस्य प्राणायामप्रत्याहाराभ्यां वशीकृत * * * 
पलक्षितसर्वज्ञः यस्य शक्तिपादवशात् विरागिणः

प्. २) संसारवैराग्ययुक्तस्य निस्पृहस्य वैहिका भोगविमुखस्य 
युक्ताहारविहारस्य यदु * मन्मृगेन्द्रेमिलं जीर्णाशनस्वस्थेत्यादि | 
किं च | सर्वकर्मसु युक्तचेष्टस्य उचितकरण इति यावत् | 
उक्तस्वप्नावबोधश्चोक्तकालानति * मयस्य? तस्य तं योग ध्येय 
ध्यातृ संबन्धात्मकस्त्वतः शृणु | न तु पतञ्जलादेरिव 
समाधिरूपं तस्य योगाङ्गत्वेन श्रुते यदुक्तं श्रीमन्मतङ्गे -

प्राणायामस्तथा ध्यानं प्रत्याहारोऽय धारणम् |
नर्कश्चैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते इति ||

	अत एव युजिन् योग एव इत्यस्माद्धातोर्योगशब्दोन तु युज 
समाधाविति | एतदेव सूचयन् ज्ञानिन एव योगाधिकार इत्याह योध्यो 
यच्चत ध्यानं तद्वै ध्यानप्रयोजनम् | सर्वाण्येतानि यो सयोगं 
योक्तुमर्हति | च शब्दा ध्येयं चेत्यर्थः | यदाह -

आत्मा ध्याता मनो ध्यानं ध्येयः सूक्ष्मो महेश्वरः | 
यत्परं परमैश्वर्यमेतध्यान प्रयोज * ननं मनः | 
यथावध्येय वस्तुस्वरूपालोचनं चिन्तेत्यर्थः | ततो ध्यानमुच्येते | 
यच्छ्रूयते तद्रूपचिन्तनं ध्यानमिति ननु मनश्चित्तमिति व्या * यं 
तस्य योगाङ्गत्वेनाप्रसिद्धेः | उपलक्षणं चैतत् अन्यान्यपि 
यागाङ्गान्यं गिनं च योगं ज्ञात्वा योगाभ्यासः कार्यः |

प्. ३) किं च | 

मानामानौ समौ कृत्वा सुखदुःखे समे तथा |
हर्षं भयं विषादं च संत्यज्य योगमभ्यसेत् ||

यदाहुः -

न हृष्यत्युपकारेण नापकारेण कुप्यति |
यः समः सर्वभूतेषु जीवन्मु * * * म इष्यत इति ||

अथ योगस्थानम्-

शून्यागारे मठे रम्ये देवतायतने शुभे |
नदीतीरे विविक्ते वा गृहे घोरवनेऽपि वा ||

प्रच्छन्ने च विविक्ते च निः * तनवर्जिते |
योगदोषविनिर्मुक्ते निर्विकल्पे निरातपे ||

योगदोषा पिपीलिकादयः | निर्विकल्प इति परकीयत्वादि विकल्परहिते ||

योगाभ्यासोपक्रमः |

स्नात्वा शुचिरूपस्पृश्य प्रणम्य शिरसा शिवम् |
योगाचार्यं नमस्कृत्य योगं युञ्जीत मानवः ||

योगासनान्याह -

पद्मस्वस्तिकं वापि उपस्थायाञ्जलिं तथा |
पीठार्थमर्धचन्द्रं वा सर्वतोभद्रमेव च ||

आसनं रुचितं बध्वा पद्माद्यासनलक्षणम् |
संहितान्तरो देवध  * ||

अथकरणमाह -

प्. ४) ऊर्ध्वकायः समशिराः |
सर्वसंगान्परित्यज्य आत्मसंस्थमनोगुहः |
कुर्यादित्यध्याहारः? |

ततश्च सर्वसंगान्परित्यज्य आत्मसंस्थं मनः कुर्यादिति 
विषयेभ्यः समस्तेन्द्रियाधिष्ठातुर्मनसः प्रत्याहरणं कुर्यादिति 
यावत् | अनेन प्रत्याहाराख्यं योगाङ्गं संक्षेपात् ज्ञेयम् | किं च 
तदानीं न दंतैः संस्पर्शेद्दन्तान् सृक्वण्यौ च न जिह्वया, 
किंचित्कुञ्चितनेत्रस्तु शिवं सम्यक् नदोच्चरेत् | प्रत्याहारकाले 
विबीजात्मकमूल * * मनसा स्मरेदित्यर्थः | अथतदुच्चारप्रयोजनम् | 
सोद्गासयति तत्वानि तन्मात्राद्यानि देहिनाम् | अयमभिप्रायः | 
छांदसो |

	विसर्जनीयलोपात् * ति शिवमन्त्रो श्वक्ष्यमाणवत् | 
सगर्भप्राणायामपूर्वं शिवाधिष्ठिततत्वाद्यनेनोच्चार्यमाणः | 
समाधिलाभक्रमेण तत्त्वानि तावत्प्रकाशयति | मन *  
त्रानुसंधानेन शिवाधिष्ठिताभिमतत्वयोजना || तत्तत्साक्षात्कारो 
भवतीति यावत् तन्मात्रा माद्यानि यानि पृथिव्यादीनि भूतानि तन्मा 
वाद्या एषामिन्द्रियादीनां तानि सर्वाणितत्त्वानि 
श्रीमन्मतङ्गाद्युक्तवत्प्रकाशयतीति वेदितव्यम् | तानि च तत्त्वानि | 
तस्यैव च शास्त्रस्यानुसं(धाना)त् बन्धकत्वान्निवर्तत इत्याह-

पुनर्विनाशकश्चैव असंयुक्तः षडाननः | तेषामिति शेषः |
प्. ५) तदानीं चाङ्गानामपि तदुद्भूतत्वात् पृथगुच्चारणयोगीत्याह 
| न पृथक् हृदयं तस्य शिरो न शिखा गुह | चर्मास्त्र नेत्रसहितं 
तस्मादेव प्रवर्तते | अथ प्राणायामस्यापि सगर्भतां प्रय * नु 
कुंभक प्राणायामपूर्वकं ध्यानं कार्यमित्याह |

प्राणापानौ समौ कृत्वा सुषुम्नान्तरचारिणौ | 
तयोर्वृत्तिं निरुध्यात्मा शिवं ध्यायेद्वि * गः ||

प्राणायामस्य सगर्भतोक्तां श्रीमन्मृगेन्द्रेऽपि |
सोऽपि ध्यानजपोपेतः सगर्भौ न्यस्तदुज्झित इति ||

अथ ध्यानस्यैव प्रकर्षावस्थात्मकं समा * * * ह 

अविनाभावसंयुक्तो ज्योतीरूपं सुनिर्मलम् | 
सुसूक्ष्मव्यापकं नित्यं निर्विकल्पं सदा बुधः ||

निर्विकल्पमिति ध्येयाकारस्फुटीभावेन ध्यात्रादि * * गेरहितमित्यर्थः 
| यदाह पतञ्जलिः | प्रत्ययै तानता ध्यानं तदेव 
स्वरूपशून्यमेव समाधिरिति | इत्थं सगर्भनिगर्भभेदेन 
प्राणायामानां द्वैविध्ये * न्यथा त्रैविध्यमाह | 
उत्तमामध्यमामन्दाः सगर्भास्त्रिविधाः स्मृताः | सगर्भा 
इत्युपलक्षणम् | अगर्भाणामप्युत्तमादि भेदं चानन्तरमेव 
वक्ष्यति | * * रांतरेणापि त्रैविध्यमाह |

प्राणायामांश्च तान् कुर्यात् पूरककुम्भकरेचकान् | सगर्भाणां 
प्राणायामादीनां समाधिलाभक्रमेण तत्त्वजयस्योक्त * * *  

प्. ६) अगर्भाणां फलमाह -

प्राणायामैर्बहिर्दोषान् धारणाभिस्तु किल्विषम् |
प्रत्याहारेण संसृज्य ध्यानेनानश्वरान्गुणान् ||

यावच्छरीरभावि * * णि मादीन् गुणानित्यर्थः | अनश्वरः अशून्यः 
शरीरः स्थैर्यमपि जायत इति सिद्धम् | अथ पूरकादिलक्षणमाह -

उदरं पूरयित्वा तु वायुना या * * प्सितम् |
प्राणायामो भवेदेव पूरको देहपूरकः 
विधाय सर्वद्वाराणि निश्वासोच्छ्वासवर्जितः |
संपूर्णकुम्भवत्तिष्ठेत्प्राणायामः स कुम्भकः |
तदो * रेचयेद्वायुं मृदुनिश्वाससंयुतम् |
रेचकस्त्वेषविख्यातः प्राणसंशयकारकः |

पूरकरेचकौवामदक्षिणनाडीभ्यां कार्यावित्युक्तं 
प्राणसंशयकारक इत्युत्क्रान्तिदशायां ग्रन्थिछेदपूर्वं 
रेचकस्य प्राणवियोगहेतुत्वादुच्यते | 

तेषामेव कालभेदादुत्तमादि भेदमाह | 
प्रसार्यं चाग्रहस्तं तु जानु कृत्वा प्रदक्षिणम् ||

छोटिकां तु ततो दद्यान्मात्रैषा त्वभिधीयते |
मात्राद्वादशविज्ञेयः प्रमाणं तालसंज्ञकम् |
तालद्वादशकं ज्ञेयं प्राणायामस्तु कस्यसः |
मध्यमस्तु चतुर्विंशत् ज्येष्ठो द्विगुणो भवेत् ||
तेषां चानुष्ठानविधिः |

प्. ७) एकैकान्वर्धयेन्मात्रां प्रत्यहं योगवित्तमः |
सत्वरेण विलम्बेन क्रमेणैव विवर्धयेत् ||

इदानीं हृदयादिस्थानेषु ध्येयस्वरूपविषये निबद्धस्य मनसो 
धारणादिकालमाह |

प्राणायामोत्तमो यत्तद्विगुणा धारणामता |
धारणाद्विगुणो योगो योगोऽपि द्विगुणी कृतः |
योगसिद्धिरिति ज्ञेया शिवेन परमात्मना ||

अत्र योगशब्देन ध्येयस्वरूपचिन्तनमपि |
ध्यात्रा सह ध्येयस्थ संबन्ध इति कृत्वाध्यानमुच्यते | 
योगसिद्धिशब्देन तु समाधि | धारणाध्यानसमाधीनां 
योगाङ्गानां क्रमेण प्राप्ते श्रवणात् |

	ननु श्रीमन्मृगेन्द्रे धारणादीनां कालाधिक्यं श्रूयते 
उक्तं हि तत्र -

अयमर्कगुणः कालः कृतचित्तव्यवस्थितिः | 
प्राप्नोति धारणाशब्दो धारणा सिद्धिदानतः ||

धारणा द्वादश ध्यान दिव्यालोकप्रवृत्तितः |
समाधिमणिमादीनां द्वादशैतानि कारणमिति ||

सत्यं क्रियाभेदस्य तन्त्रभेदहेतुत्वादविरोधः अङ्गी तु योगो 
ध्येयवस्तुसाक्षात्कारात्मको विशेषसंबन्ध इत्याह | तदानु पश्यते 
सूक्ष्मं गन्धतन्मात्रमात्मनि |

रसं तेजश्च स्पर्शं च ऽसब्दतन्मात्रमेव च |
पश्यते क्रमयोगेन वर्णभावैः पृथग्विधैः ||

प्. ८) अहंकारं मनोबुद्धिगुणमव्यक्तपूरुषम् |
अभिव्यक्तानि जानीयात् स्वधर्मगुणलक्षणम् ||

विद्यां कलां ततः कालमायां विद्यां ततः परम् |
दृष्ट्वानुक्रमशः सर्वान् पुनरस्त्रेण भेदयेत् ||

विद्येश्वरं ततस्तत्वं ततस्सादाशिवं परम् |
हित्वार्कं तु क्षुरिकास्त्रेण ततः सूक्ष्मं शिवं विशेत् ||

	अत्र च भूतानां स्थूलानामस्य प्रत्यक्षेणापि विज्ञातुं 
शक्यत्वात् केवलयोगसाक्षात्कार्याणि तन्मात्रादीन्युच्यन्ते 
परमार्थतः पृथिव्यादिस्वरूपमपि सूक्ष्मयोगेन 
साक्षात्कर्तव्यमित्युक्तं श्रीमन्मतङ्गादौ |

	ततश्च पृथिव्यादीनि शिवान्तानि तत्त्वान्येवं साक्षात्कृत्य 
प्रागुक्तवन्मूलयुक्तेन क्षूरिकास्त्रेण भेदयेज्जयेत् | 
बन्धकत्वान्निवर्तयेदित्यर्थः | उक्तं हि प्राक् सोद्गासयति तत्त्वानि 
तन्मात्राद्यानि देहिनाम् पुनर्विनाशकश्चैव अस्त्रयुक्तः षडाननेति | 
एवमेतानि सालम्बनेन योगेन निष्कले शिवे स्वात्मानं युज्यादित्यर्थः | 
अत्र च तत्वजयोपयोगित्वेन शास्त्रान्तरोक्तं तर्काख्यमपि 
योगाङ्गमर्थसिद्धिमेव यच्छ्रूयते-ऊहोऽन्तरङ्गो योगस्येति | अथ 
योगफलं दर्शयति | 

अमृतात्मा शिवः साक्षात् तस्मिन्विष्ठस्तु योगवित् | 
सर्वज्ञः सर्वगः सूक्ष्मः सर्वेशः सर्वकृद्भवेत् | 

ननु | यद्येवं योगेनैव मुक्तिसिद्धेर्दीक्षाया अप्यानर्थक्यप्रसङ्गः |

प्.९) तन्न एवं विधस्य शिवयोगस्य दीक्षाया 
विनानुष्ठानासिद्धेरारब्धकार्यकर्मक्षिप्तमलादिनिवर्तन एव 
चरितार्थत्वादनधिकारिणां शिवशास्त्रं विना 
समस्ततत्त्वविषयज्ञानाद्यभावाच्च | अत एव मात्रप्रसङ्गात् ज्ञेयं 
वस्तुदर्शयति |

सर्वेष्वेव शास्त्रेषु ज्ञेयं वस्तुचतुष्टयम् |
पशुः पाशः पतिश्चैव शिवश्चेति यथाक्रमम् |

पतिरधिकारावस्थं शिव एवातश्च पतिपदार्थः सैव सोपाधिका 
निरूपाधिकाभ्यां भेदद्वयमुपचारादुच्यत इति वक्ष्यामः | 
ततश्च ज्ञानस्यापि दीक्षाद्यङ्गत्वान्मोक्षहेतुत्वं परंपरया 
सिद्धमित्याह |

ज्ञात्वा तु तत्त्वसद्भावं तत्रसारं तु दुर्लभम् |
सर्वथावर्तमानोऽपि गृह्णाति न पुनस्तनुम् ||


इति लक्षद्वयाध्यापक श्रीमदघोरशिवाचार्यविरचितायां 
शीमत्सर्वज्ञानोत्तरवृत्तौ योगप्रकरणम् ||


###########   END OF FILE  #######