####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00328
Uniform title: siddhāntārthasamuccaya
Manuscript : IFP/EFEO transcript T00206

Description: 
IFP/EFEO transcript T00206


Notes: 
Data-entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: January 29, 2015

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################



सिद्धान्तार्थसमुच्चयः

प्. ५७)

श्रीमत्पद्मरसाराध्यपदाभ्यां नमः |

सिद्धान्तार्थसमुच्चयः |

येनानादि मलादि पाश निवर्द्ध्वंसायबद्धात्मनां
सर्वज्ञेन सदोदितेन कृपया ज्ञानं समाविष्कृतम् |
नत्वा तं परमं शिवं परगुरुन् सर्वान् गुरुंश्चापरान् 
सिद्धान्तार्थसमुच्चयो गुरुमुखात्प्राप्तः स्फुटं लिख्यते || 

प्रमाणश्चना तत्र क्रियते बहुधा यतः |
सर्वेषु शिवशास्त्रेषु व्याख्यानेषु च दृश्यते || 

तस्मादागमयुक्तिभ्यां यथा योऽर्थो गुरुत्तमैः |
निर्णीतः स तथास्माभिः संक्षेपेण प्रदश्यते || 

तत्र तावत् पारमेश्वरं ज्ञानं द्विरूपमवबोधरूपं शब्दरूपं च | 
तत्रावबोधरूपममलमनादिनिधनं सर्वार्थप्रकाशकं सर्वानुग्राहकं 
शिवज्ञानात्मकं च | शब्दरूपं तु शास्त्रात्मकमेव | अवबोधरूपं पुनः 
शब्दरूपारूढं परमकारुणिकः परमेश्वरः प्रतिसर्गं सृष्टिकाले 
सर्वानुजिघृक्षया गुरुपरम्परया योग्येषु प्रवर्तयति | यदुक्तं 
श्रिमत्स्वायम्भुवे -

अथात्ममलमायाख्य कर्मबन्धविमुक्तये |
व्यक्तये च शिवत्वस्य शिवाज्ज्ञानं प्रवर्तते ||

मोक्षकारिकासु च -

अनादिकालसंसिद्धं तद्गुणत्वेऽपि शंकरे |

प्. ५८)

तच्च सम्यक् परिच्छेदि शांकरं ज्ञानमीरितम् इति ||

गुरुपरम्पराक्रमश्च द्विविधः महौघक्रमलक्षणः 
प्रतिसंहितगुरुक्रमलक्षणश्च | तत्र महौघक्रमलक्षणः प्रदर्श्यते | तत्र 
परमेश्वरः प्रथमं विद्येशांननुगृह्य तेभ्योऽष्टाविंशति संहिताः 
प्रकाशयति | ते च पुनः श्रीकण्ठादि क्रमेण मुनिमनुष्यान्तं सर्व संहिता 
अवतारयन्ति | सोयं महौघलक्षणः शास्त्रावतारः | तदुक्तं 
श्रीमन्मालिनीविजये - 

सिसृक्षुर्जगतः सृष्टेरादावेव निजेच्छया |
विज्ञानकेवलानष्टौ बोधया मास पुद्गलानिति ||

एष च गुरुक्रमः श्रीमद्रौरवादौ श्रूयते -

जगतः कारणं देवमनलेशं परं गुरुम् |
तेनोक्तं परमेशेन श्रीकण्ठाय महात्मने || इति |

शिवोद्गीणमिदं ज्ञानं मन्त्र मन्त्रेश्वरेश्वरैः |
कामदत्वात्कामिकेति प्रगीतं बहुविस्तरम् ||

तेभ्योऽवगत्य दृग्ज्योतिर्ज्वालालीर्ढस्मरद्रुमः |

ददावुमापतिर्मह्यं सहस्रैर्भव संमितैरिति | प्रतिसंहित गुरुक्रमः 
प्रदर्श्यते | यतुक्तं श्रीमत्किरणे -

सृष्ट्यनन्तरमेवेशः शिवान् सृष्ट्वा दशात्मजान् |
ज्ञानमेकं विभज्याशु तेषां तत्संख्ययावदत् ||

कामिकं प्रणवाख्यस्य सुधाख्यस्य च योगजम् |

प्. ५९) 

दीप्ताख्यस्याप्यचिन्त्यं तु कारणाख्यस्य कारणम् |
अजितं सुशिवाख्यस्य ईशस्यापि सुदीप्तकम् ||

सूक्ष्मं तु सूक्ष्मसंज्ञस्य कालस्यापि सहस्रकम् |
सुप्रभदं गणेशस्य अंशुसंज्ञस्य चांशुमत् ||

एवं प्राथमिकं प्रोक्तं पुनरन्यो गुरुक्रमः |
प्रणवात्रिकलः प्राप्तः कामिकं त्रिकलाद्धरः ||

सुधाख्याद्योगजं तन्त्रं भस्मसंज्ञस्ततः प्रभुः |
दीप्तसंज्ञादचिन्त्यं तु गोपतिश्च ततोऽम्बिका ||

कारणं कारणाच्छर्वस्ततः प्राप्तः प्रजापतिः |
अजितं सुशिवात्प्राप्तो ह्युमेशो ह्यच्युतस्ततः || 

ईशाद् दीप्तं त्रिमूर्तिस्तु ततः प्राप्तो हुताशनः |
सूक्ष्मं सूक्ष्माद्भवः प्राप्तस्तस्मात्प्राप्तः प्रभञ्जनः ||

काल संज्ञात् सहस्राख्यं भीमो धर्मस्ततः खग |
गणेशात् सुप्रभेदं तु विग्रहेशस्ततः शशी ||

अंशुमच्चांशु संज्ञात् तु प्राप्तोह्युग्रस्ततो रविः |
एवमेते समाख्याताः शिवभेदादशाद्यते ||

दशाष्टसंख्ययाप्यन्यो रुद्रभेदोऽपरो मतः |
दशाष्टसंख्यया रुद्रान् सृष्ट्वा पूर्वमुखाद्यतः ||

शिवस्तत् संख्ययैवे च पुनस्तान् बोधयेत् खग |

रुद्रस्यानादि संज्ञस्य विजयं तेन भाषितमित्यादिना 

प्. ६०)

फलभेदो न कल्प्योऽत्र ज्ञानभेदः प्रकल्प्यते इत्यन्तेन | 

अत्रायमर्थः - तन्त्राणां शिवभेदरुद्रभेदत्व भेदेन तावद् 
द्वैविध्यं तत्र शिवभेदः प्रणवादीननुगृह्य सदाशिवतत्त्व वासिनः 
कृत्वा तेषामेकमेवावबोधरूपं ज्ञानं यथाधिकारं शब्दरचना 
सृष्टिपुरःसरं क्रियादि भेदेन दशधा विभिद्योपदिष्टः | रुद्रभेदस्तनादि 
प्रभृभृतीनष्टादशरुद्रान् ज्ञानयुक्तानेवानुगृह्य शब्दरचनां 
कृत्वा तथैव विजयादिरष्टादशभेदतन्त्रैः प्रकाशितः | ते च रुद्राः 
सदाशिवतत्त्वाधो वर्तिनः | अत एव शिवभेदरुद्रभेदयोः परापरत्वमुक्तं 
च श्रीमत्स्वतन्त्रे -

सकलस्तु वृतो देवैरोंकारद्यैरनुक्रमात् |

रुद्राष्टादशकं ब्राह्म इति | तयोरपि पुनरध्ये तृप्रवक्तृभेदोऽप्युक्तः | 
एतेष्वपि भेदेषु अध्येतृभेदात् वक्तृभेदात् भेदोवक्तुमशक्य | अत एवास्य 
शिवज्ञानस्यावतारभेदात् क्रियाभेदाच्च भेदो न त्वर्थव्यवस्था भेदाद्वा 
फलभेदाद्वा | तदुक्तं श्रीमत्स्वायम्भुवे - 

एकमेव शिवज्ञानं विभिन्नं दशधा पुनः |
तथाष्टादशधा भूयो भेदान्तरविसर्पितम् इति ||

एकमेव शिवज्ञानं विभिन्नं बहुधा पुनः |
उपभेदोपभेदानामस्य संख्या न विद्यते || 

भेदान्तराणि सर्वाणि महान्ति न महान्त्यपि |
दीक्षा संप्रत्ययार्थानि सिद्धिमुक्ति फलानि चेति ||

प्. ६१)

अन्येप्याहु - सर्वशाखाप्रत्ययमेकं कर्मेति | एषां च तन्त्र भेदानां 
गुरुपूर्वक संबन्धः क्वचित् पञ्चप्रकारः क्वचित् षट्प्रकारः | 
श्रीमतङ्गोक्तवत्पञ्चप्रकारः | तथा हि - शिवानन्तयोः परः 
सम्बन्धः | अनन्त श्रीकण्ठयोः महान् | श्रीकण्ठमतङ्गयोर्दिव्यो 
मतङ्गमुनिना मनुष्याणां दिव्यादिव्यो मनुष्यैश्च 
मनुष्याणामदिव्यात्मकः | श्रीमन्मृगेन्द्रे तु षट्प्रकारः यथा - 
शिवानन्तयोः परः सम्बन्धः अनन्तश्रीकण्ठयोः महान् 
श्रीकण्ठशक्रयोरन्तराधः शक्रभरद्वाजयोद्धिव्यो भरद्वाज 
हारीतयोर्दिव्यादिव्यो हारीतेन तच्छिष्याणामदिव्य इत्येव मन्येष्वपि यथायोगं 
द्रष्टव्यम् | एवमापरमेश्वरादविच्छिन्न गुरु संप्रदायस्मरणात् 
तत्कृतत्वेनस्य शास्त्रस्य प्रामाण्यं सिद्धम् | तदुक्तं श्रीमन्मतङ्गे - 

प्रमाणमेकं तद्वाक्यं तत्त्वमीश्वर भाषितम् इति |

ननु नित्यत्वेनागमस्य प्रामाण्यमिति केचित् | तदयुक्तम् अस्य कृतक आगमः 
संभवति रचनावत्वादभिनव विरचितवाक्यवत् | रचना च सेत्वादिवत् | तस्या 
कर्तारं न व्यभिचरति | तस्मादाप्त प्रणीतत्वेनैवागमस्य प्रामाण्यम् | 
परमेश्वरश्च परमाप्तः | नित्यनिर्मलनिरतिशय सर्वार्थ ज्ञानक्रिया 
युक्तत्वाद्रागद्वेषा भावेन विप्रलम्भासंभवात् सर्वानुग्राहकत्वाच्च | 
तदुक्तं श्रीमन्मोहशूरोत्तरे - यद्यथावस्थितं वस्तु सर्वज्ञस्तत् तथा 
वदेदिति | ईश्वरश्च योगि प्रत्यक्षादनुमानाच्च सिद्धः |

प्. ६२)

तथा हि श्रीमन्मतङ्गे - शक्तिसिद्धिपूर्वमीश्वरसिद्धिमुक्त्वा योगि 
प्रत्यक्षगम्यत्वमुक्तम् |

शक्तश्च शक्तिमान् सिद्धोप्यथवा मुनिपुङ्गव |
अक्षाणि प्रतिप्रत्यक्षं मनश्चाक्षमनुत्तमम् || 

संकल्पविषयं सिद्धं संकल्पादेव केवलात् |
प्रपत्तव्यं मुनिव्याघ्र किमन्यत् परिपृच्छसि ||

इति न च योगिनोऽसिद्धा इति वाच्यम् | यच्छ्रुयते -

आत्मानमरणिं कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम् |
ज्ञाननिर्मथनाभ्यासाद् देवं पश्येन् निगूढवदिति ||

अनुमानसिद्धत्वमप्युक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रादौ -

अथोपलभ्य देहादि वस्तु कार्यत्वधर्मकम् |
कर्तारमस्य जानीमो विशिष्टमनुमानतः || 

वैशिष्ट्यं कार्यवैशिष्ट्याद् दृष्टं लोकस्थितावपीति | 
आगमसीद्धत्वमप्युक्तं श्रीमन्मतङ्गे -

पञ्चमन्त्रतनुः श्रीमान् सकलः परिपठ्यते |
सुप्रसन्नेन्द्रियग्रामः सर्वज्ञः सर्वगोचरः ||

योगयोगेश्वरः स्वामी स्वतन्त्रः पशुपाशहा |
तस्योक्तिः पौरुषैः स्थूलैः प्रमाणैर्न च बाध्यते || इति |

एषाचेश्वरसिद्धिः सर्वासु संहितासु न्यासादिषु च विस्तरेण साधितत्वान्नात्र 
लिख्यते | न चेश्वर कृतादागमादीश्वरसिद्धा - 

प्. ६३)

वितरेतराश्रयदोषः आशङ्कनीयः द्वयोरपि विसदृशक्रियत्वात् | 
ईश्वरोह्यागमस्य कर्ता आगमस्तु तं ज्ञापयतीति | किं च तदुक्तेषु च 
दृष्टार्थेषु फलवत्त्वमुपलभ्यादृष्टार्थस्यापि तच्छास्त्रस्यावितथत्वं 
मनुमीयते | तदुक्तं श्रीमन्मतङ्गेपि - 

विशेषस्यानुमानस्य त्रिविधस्यापि निश्चयात् |
आगमादाप्तवक्त्रोत्थान्नान्यथा मुनिपुङ्गव ||

आप्तश्चैवागमात् सिद्धः सचेदानीं विचार्यते |
आयुर्वेदात् सगणितान् मन्त्र वादाच्च सस्फुटात् ||

रसोपनिषदाटोपादाप्तः संपरिगृह्यते इति |

ननु देवतैव तावन्न सिद्धा | तत्संभवे  हि तद्विशेषस्येश्वरस्य सिद्धिः | सा तु 
शब्दमात्रैव | तथाहि - कर्मानुष्ठानादेव फलं न देवतायाः 
तद्बाधकत्वेनाभिमतरुद्रेन्द्रादिशब्दभेदेन प्रमाणान्तरैरसिद्धेः | अत एव 
तेन सह संबन्धग्रहणा संभवादागमेनाप्य सिद्धिः | तत एव च 
संबन्धग्रहणेति तरेतराश्रयतोऽसिद्दिरेव | ततश्च रौद्रं चरुं 
निवर्पेत्स्वर्गकाम इत्यादाबुद्देश्यकारकतया विशिष्टकर्माङ्गत्वेन स एव 
देवताशब्दः प्रतीयत इति क्रियात एव फलं युक्तं न देवतात इति जैमिनीयाः |

अत्रोच्यते | एवं हि देवतायाः शब्दमात्रत्वे फलमपि 

प्. ६४)

शब्दमात्रमेव स्याद्यतो ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेतेत्यादौ 
स्वर्गाद्यात्मकं फलमपि तद्वदेव प्रमाणान्तरसिद्धम् | अथ यदि शब्दादि 
योगं विनापि नार्थरहित परः शब्दः संभवतीति पुराणेतिहासांदिप्रसिद्धं 
विशिष्टमेवात्र स्वर्गशब्दः फलत्वेनाभिदधातित्युच्यते तदिहापि समानमिति 
न शब्द एव देवतापि तु तद्वाच्योऽर्थविशेष एव स्ववाचकाद्भिन्ना देवदत्रादि 
शब्दवाच्यात्मवदिति सैव फलदान तु कर्ममात्रं तस्य कृष्यादि कर्मवत् 
फलजननमात्र एव सामर्थ्यादचेतनत्वेनेदं फलमस्मै दास्यामीति 
विवेकाभावात् | शब्दो हि विदितपदपदार्थ प्रत्यायकत्वेन भवतोपि सिद्ध इति 
इन्द्रादि शब्दानामपि शब्दत्वेनैवार्थ प्रत्यायकत्व सिद्धेस्तत्प्रत्येयो देवता 
लक्षणोऽर्थः स्वर्गलक्षण फलवत् सिद्ध एवमनुमानादि 
सिद्धत्वमपीश्वरलक्षण देवतायाः प्रागेवोक्तमिति न प्रमाणान्तरासिद्धं 
नापीतेस्तराश्रय दोषः | यदाहुः - श्रुतिसिद्ध्यर्थं श्रुतोपलब्धो 
यत्नवता भवितव्यम् न श्रुतिसिद्धौ यत्न विशेषशैथिल्यमाचरणीयमिति | 
ततश्च सोमपाःशतक्रतुरित्यादि श्रुतिसिद्धस्य देवता विशेषस्य 
कर्मणोनिरूपस्य च वज्रहस्तं सहस्राक्षमिन्द्रमीडे चतुर्भुजमित्यादि 
श्रुतिसिद्धस्य शब्दमात्रस्यासंभवात् तत् तद् विशेषेण विशिष्टा देवता 
सिद्धैव | श्रुतिरपि ताविशेषया देवमैत्रः 

प्. ६५)

दृश्यते यथा - इन्द्रो दिव इन्द्र-ईशे पृथिव्या इत्यादि | न च देवताया 
मूर्तत्वात् अस्मदादि वदनेक देशयागसन्निधिरनुपपन्नेति वाच्यम् | अस्या 
अणिमाद्यैश्वर्य योगेन वासुदेव सौभार्यादिवत् प्राकाम्यशक्त्या 
युगपदमेक देशसन्निधिर्युज्यत एव यतः | तदुक्तं श्रीमत्पराख्ये - 

शब्दमात्रस्थिते मन्त्रे शब्दमात्रं फलं तथा |
न चार्थरहितः शब्दः पदवाक्य गतक्रमः || 

वाच्यश्च वाचकाद् भिन्नो देवदत्तादि शब्दवत् |
प्रत्यायकश्च ते शब्दपत्ययेर्थ विवर्जितः || 

तेन सा वाचकाद् भिन्ना वाच्या सा देवता ध्रुवम् |
विशेषणं यतस्तस्यां कर्मरूपाभिधायकम् || 

प्रतिपन्नं विशेषेण वेदवाक्यैस्तथाविधैः |
स्तुतापि देवता यस्मात् स्तुत्या साभिमुखी भवेत् || 

अथार्थवादतस्तस्या देवताया विशेषणम् |
यदि तत्परमार्थेन विरोधः कतमो भवेदिति || 

देवता श्रूयते शास्त्रे तत एव फलं महत् |
महावीर्योपपन्नत्वात् तया स्थास्यति स कृतौ ||

वेदान्त वादिनां यद्वदनन्तत्वं त्वनुग्रहः | इति च कः प्रत्येत्यर्थ वर्जितः | 
अर्थ विवर्जितः शब्दा इति को वेत्ति इत्थं श्रीमन्मृगेन्द्रे च - न जातु 
देवतामूर्तिरस्मदादिशरीरवत् |

प्. ६६)

विशिष्टैश्वर्य संपन्ना सातो नैतन्निदर्शनम् | इत्यादि | 

यद्येवमीश्वरस्यापि शरीरित्वादस्मदादिवदसर्वज्ञत्वमसर्वकर्तृकत्वं च 
स्यात् | ततश्च परमाप्तत्वानुपपपत्तिः | अशरीरश्चेत् कर्तृत्वनुपपत्तिः | 
यदाहुः - 

कार्यं शरीरयुक्तेन कर्त्रा व्याप्तं सदैव यत् |
कार्यत्वात् तेन जगतः कर्ता देही प्रसज्यते || इति |

अशरीरो ह्यधिष्ठाता नात्मा मुक्तात्मवद्भवेदिति च | ततश्चेश्वरस्यापि 
सावयवत्वेना नित्यत्वात् तस्यान्येन कर्त्रा भवितव्यम् | तस्यापि शरीरित्वेन 
कर्त्रन्तरापेक्षाया मनवस्था | तन्न आत्मनः स्वदेहस्पन्दादौ 
शरीरान्तरानपेक्षया इच्छामात्रेण कर्तृत्वदर्शनात् | नन्विच्छामात्रेण 
कर्तृत्वं स्वाधिष्टितशरीरस्यन्दादौ दृष्टम् | न तु बाह्ये मृदादिजन्ये 
घटादौ | सत्यम् | अत-एव सदाधिष्ठायकत्वेन विश्वमीश्वरस्य 
शरीरमिवानुमीयते | तस्मादिच्छामात्रेणेश्वरः सृष्टादि तनोति | आत्मनां हि 
मलादियोगादेव ज्ञान क्रिययोः शरीरेन्द्रियापेक्षा | ईश्वरस्य तु नित्य 
निर्मलत्त्वातदपेक्षा नास्त्येव | यतुक्तं श्रीमत्किरणे -

यथा कालो ह्यमूर्तोपि दृश्यते फलसाधकः |
एवं शिवो ह्यमूर्तोपि कुरुते कार्यमिच्छयेति ||

मोहकारिकासु च -

अजात मलसंबन्धः सर्वज्ञः सर्वकृद्विभुः |

प्. ६७)

सकलो निष्कलोऽनन्तः स्वेच्छानन्तरकार्य कृदिति |

शक्तिस्तु शरीरेन्द्रियादि कार्यं कुर्वाणा भगवतः शरीरतया करण तयोच्यते | 
तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रादौ -

मूलाद्यसंभवाच्छाक्तं वपुर्नो तादृशं विभोः |
तद्वपुः पञ्चभिर्मन्त्रैः पञ्चकृत्योपयोगिभिः ||

ईश तत्पुरुषाघोरवामाजैर्मस्तकादिकमित्युक्ता | इत्थं शक्तिः कुर्वती 
देहकृत्यं देहाभावादुच्यते देहशब्दैः | तस्या भेदायेपि वामादयः स्युः 
तेपि प्रोक्ता कृत्यभेदेन सद्भिः || इति | करणं च न शक्त्यन्याच्छक्तिर्ना 
चेतनाचित इत्यादिना च | श्रुतावपि तस्य * * करणं च दृश्यते न च 
तत्संश्चाप्यधिकश्च दृश्यते | परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी 
ज्ञानबलक्रिया चेति | अत एव ज्ञानस्याप्यस्य न शरीरेन्द्रिया पेक्षा | यदुक्तं 
श्रीमन्मृगेन्द्रे -

सर्वज्ञः सर्वकर्तृत्वात्साधनाङ्गफलैः सह |
यो यज्जानाति कुरुते स तदेवेति सुस्थितम् ||

तच्चस्या वृत्ति शून्यत्वान्न व्यञ्जकमपेक्षते |
तन्न सांशयिकं तस्माद् विपरीतं न जानुचित् ||

यानिव्यञ्जकमीहन्ते वृतत्वान् मलशक्तिभिः |
व्यञ्जकस्यानुरोधेन तानि स्युर्व्याहतान्यपि ||

नाध्यक्षं नापि तल्लैङ्गं न शब्दमपि शांकरम् |
ज्ञानमाभाति विमलं सर्वदा सर्ववस्तुष्विति ||

प्. ६८)

कथं तर्हि पञ्चवक्त्रस्त्रिपञ्चदृगित्यादिभिरीश्वरस्य शरीरमागमेषु 
स्तूयते ध्यानार्थमेव | तन्न | ध्यानाकारे ध्यानपूजाद्युपपद्यते | यदुक्तं 
श्रीमत्पौष्करादौ - 

साधकस्य तु लक्ष्यार्थं तस्य रूपमिदं स्मृतम् |
सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोक्षिशिरोमुखम् ||

इत्यादिना अन्यैरप्युक्तं - 

आकारवांस्त्वं नियमादुपास्यो न वस्त्वनाकारमुपैनिबुद्धिः | इति कथं तस्य 
शास्त्रोपदेशकत्वम् | इच्छामात्रेण विद्येश्वरादीनां 
शास्त्रावबोधकत्वमेवात्रोपदेशकत्वं न तु वागिन्द्रियव्यापारः | यदुक्तं 
श्रीमत्पराख्ये - 

सन्निधाने यतस्तस्मिन् सर्वकार्यस्य संभवः |
अक्षहीनेपि सामर्थ्यं दृष्टं तत्कर्षकात्मनि || 

सामर्थ्यं तद्वदीशस्य सर्वकृत्ये निसर्गजम् | इति |

अन्येप्याहुः - 

सान्निध्यमात्रतस्तस्य पुंसश्चिन्तामणेरिव |
निस्सरन्ति यथाकामं कुड्यादिभ्यो निदेशनाः || इति |

तस्मादीश्वर प्रणीतत्वेनास्य शैवागमस्य प्रामाण्यम् |
ननु दर्शनान्तरेष्वपि हिरण्यगर्भादय ईश्वराः श्रूयन्ते |

तेभ्योस्य को विशेषः | अत्रोच्यते | तेषां पशुपाशरूपत्वेनेश्वरान्तर 
पूर्वकत्वान्न सर्वेश्वरत्वं संभवति | तथा हि प्रकृतिरेव परत्र 
शब्दवाच्यो नारायणः 

प्. ६९)

यो वा ईश्वरः कैश्चिदध्यात्मविद्भिः पाञ्चरात्रिकैश्चेष्यते तस्योपादान 
कारणत्वादितत्यारप्रकृतेदि * * * पिहिरण्यगर्भ समवर्तताग्रे 
भूतस्य जातः पतिरेक आसीदित्यादि श्रुत्यर्थतया हिरण्यगर्भाख्येश्वरस्तस्याः 
प्रकृतेर्विकारे ध्यात्मविद्भेदैरीश्वरः प्रोक्तः पाञ्चरात्रिक भेदैर्वा 
चातुरात्मलक्षणः | यतुक्तं - 

ईशास्तु ते समभवन् प्रकृतेः पदस्याः 
कृष्णानिरुद्धमकरध्वजरौहिणेयाः इति तस्याप्युत्पत्त्यपवर्गयोगित्वाद् 
ब्रह्मेन्द्रादेदिव धात्रन्तरेण भवितव्यम् | यश्चापि बुद्धिसंयोगादीश्वरः 
पातञ्जलैरुक्तः तनः संयोगान्नैयायिक 
वैशेषिकैस्तस्यापीश्वरत्वोपायभूतासौ संयोगः संयोगत्वादेव 
घटपटादि संओगवदनित्योऽव्यापकश्चेति न सर्वत्र सर्वदा चेश्वरत्वम् | अतो 
भुवनेश्वराणामपि दात्तन्तरेण भवितव्यम् | यश्चैवं सर्वेषामेव दाता स 
एवास्माभिर्महेश्वरत्वेनाभ्युपगतस्तस्यैवं दातृपूर्वकत्वेनासिद्धे | ननु 
दर्शनान्तर सिद्धाना विशेश्वराणां लोकवेदसिद्धत्वात्कथं 
महेश्वरत्वं प्रतिक्षिप्यत इति चेत् | तन्न | वेदादिशास्त्रतो लोकप्रसिद्धाचारस्यैव 
महेश्वरत्व प्रदर्शनात् | तथा च श्रुतिः -

एक एव रुद्रो न द्वितीयायतस्व इति अत्र अवधारणेन द्वितीय निषेधेन च रुद्रस्यैव 
महेश्वरत्वं स्थाप्यते | रुद्रेष्वपि महेश्वराय शितिकण्ठाय त्र्यम्बकाय न 
च नमो नम इति पुराणेष्वपि- नौषधीभिर्महेशानमन्त्रैर्न च रसायनैः 
| प्राप्यते कुशलं तादृग्यादृक्त्वं नाम कीर्तनादिति | भारतादावपि 
वासुदेवार्जुनादिकृतेषु सप्तशतरुद्रादि 

प्. ७०)

स्तोत्रेषु तस्यैव महेश्वरत्वेन प्रसिद्धिः | अत एव - भगवद्गीतासु 
दशमेऽध्याये- ये मामजमनादि च वेत्ति लोकमहेश्वरमित्यात्मनो 
नारायण भट्टारक परिमिततरामेव भूरादिद्विसप्तलोकविषय 
महेश्वरत्वमाह | न तु सर्वभुवनादि विषयमिति | कथं तर्हि शेरते न 
दौवं केशवात्परं इत्युक्तम् | अत एव भौतिक सर्गविषयात्पिशाचादि 
पितामहान्तादष्टविधाद् देवयोनिवर्गादसौ परः प्रोक्तः न तु महेश्वर इति को 
विरोधः | यदुक्तम् - अष्टविकल्पो दैवस्तिर्यग्योनिश्च पञ्चधा भवति | 
मानुष्यश्चैकविधः समासतो भौतिकः सर्गः | इति | एवमेव 
चन्द्रब्रह्मादावप्यवसेयम् | यदुक्तम् - अग्निर्वै देवानामवमोऽपचर इति | 
लोकेऽपि ब्रह्म विष्ण्वादीनां चक्रस्वामि मधुरास्वाम्यादिपदैः स्वामित्वेन 
प्रसिद्धिः | भगवत एव प्रयागादिषु स्वस्वभूक्षेत्रेषु महेश्वरस्थानेश्वर 
भूतेश्वरादि पदैः प्रतिष्ठास्थानेष्वपि ब्रह्मेश्वरसोमेश्वरादिभिः 
प्रसिद्धिः | अतश्च यद्यपि स * * र्यं पठ्यते तथाप्यन्यथैव 
तत्साम्यं पदं प्राप्तबलादावपि धनादिके दृश्यते | अन्यच्चेश्वरत्वं 
प्रभुरूपं यत्प्रचण्डतरनृपत्यादौ सिद्धमपि लोकप्रसिद्ध्यापि स एव 
महेश्वरः सिद्धः | उक्तश्च श्रीमत्पराख्ये - ईश्वरो रूढितो गम्य इति | न 
च प्रमाणसिद्धः यदाहुः - 

द्रव्यजाति क्रियाशब्दो गुणशब्दस्तथापरः |
यौगिको योगरूढश्च प्रसिद्ध्यैव व्यवस्थितः ||

प्. ७१)

सूर्यो गौश्चलनं शुक्लं पङ्कजं पङ्कजं यथा |
तत्तदर्थाभिधायित्वाच्छब्दः प्रोक्तस्तु तद्विधेति || 

ननूक्तं प्रसिद्धिः वटयक्षवदप्रमाणमिति तदप्ययुक्तम् | यतः 
प्रसिद्धिनिबन्धनो हि सर्वः पदार्थसंबन्ध इत्युक्तम् | तस्याश्चाप्रामाण्ये 
वेदार्थस्या प्रतिष्ठेति सर्वमसमञ्जसमिति शास्त्रतो लोकतश्चात एव 
महेश्वरः सिद्ध इति उक्तं चास्माभिः पाषण्डपराजये -

श्रुतिभिः स्मृतिभिः पुराणवाक्यैः 
मुनिमुख्यैरपरैश्च पूज्यमानाम् |
प्रभुतामवधार्य चन्द्रमौलेः 
कथमेवं मनुजाः पुनर्विमूढाः ||

परमेष्ठिमुखैः पिपीलिकान्तैः 
भुवनेऽस्मिन्निखिलैश्च जन्तुवर्गैः |
गिरिशः परिपूजीताङ्घ्रिपद्मो 
न तु कश्चिद्गिरिशेन पूजनीयः || इति |

तस्मात् सर्वज्ञेन सर्वकर्त्रा परमाप्तेन परमेश्वरेण 
प्रतीतत्वाछैवागमाख्यं प्रमाणं सर्वोत्कृष्टतयाज्ञेयम् | अत एव 
वर्णाश्रमाचारव्यवस्थापकवेद 
विरुद्धबौद्धादिशास्त्रवन्नास्यानुपादेयत्वप्रसङ्गः | 
वर्णाश्रमस्थानामेवात्राधिकारश्रुतेर्वेदाविरोधाद्वेदवित्परिग्रहाच्च | 
यदुक्तं श्रीमत्पराख्ये -

कार्या दीक्षापि सर्वेषां तच्छक्तिविधियोगिनाम् |

प्. ७२)

त्रयाणामपि वर्णानां न तु शूद्रान्त्यजादिषु |
अमद्यपास्तु ये शूद्राः शैवाचार क्रियादशः ||

शिवभक्ताश्च तेषां सा दीक्षा कार्यान्यथा नहि इति |

श्रीमत्सर्वज्ञानोत्तरेपि - 

यस्मिन्वर्णे स्थितो दीक्षां प्राप्तो देही शिवात्मिकाम् |
तत्रैव संस्थितो नित्यं शिवधर्मं च पालयेदिति ||

उक्तं च श्रीमन्मतङ्गेन्द्रादौ - 

स्नानमाशिरसः कृत्वा समाचम्योदगाननः |
प्राङ्मुखो वा भजेत् संध्यां वेदसिद्धां द्विराश्रमीति ||

धर्माधर्मसाधनसंसिद्धिराम्नायादेव ज्ञायते | तन्मूलत्वात् 
स्मृतेश्चापि श्चामेवापरस्य त्विति | तथाचम्य पुरा ब्राह्मीं भजेत् सन्ध्यां 
द्विराश्रमीति तथा इति वर्णाश्रमाचारान्मनसापि न लक्षयेत् | यो यस्मिन्नाश्रमे 
तिष्ठन् प्राप्तो दीक्षां शिवात्मिकाम् | स तस्मिन् नेव सन्तिष्ठंश्छिवधर्मं च 
पालयेदिनि पुराणेतिहासादौ श्वेतोपमन्युप्रभृतीनां 
महर्षीणामत्रानुष्ठानं श्रूयते | भारते च 
नरनारायणयोरश्वत्थाम्रञ्च आभ्यां लिङ्गेऽर्चितो देवस्तस्यार्चायां युगे 
युगे | इति स्वर्णाक्षे च भगवतो वासुदेवस्य परमेश्वराराधनसिद्धिः | 
रामायणेपि कार्तवीर्यादि स्तुतिषु च प्रतिष्ठापूर्वको धर्मः श्रूयते | 
पक्वेष्टकथितं सम्यग् यः करोति शिवालयम् इत्यादि -

प्. ७३)

सूत्रे मोक्षं विनिर्दिशेदिति च उपनिषत्सु श्वेताश्वतरादिष्वथर्वशिरः 
प्रभृतिषु च शिवस्याराध्यत्वं श्रूयते | सूक्ष्मातिसूक्ष्मं कलिलस्य मध्ये 
विश्वस्य स्रष्टारमनेकरूपम् | शिवस्य चैकं परिवेष्टितारं ज्ञात्वा शिवं 
शान्तमत्यन्तमेतीत्यादि शिव एकोध्येयः शिवंकरः सर्वमन्यत् परित्यज्येत्यादि 
च ततोऽस्य न विगानता वापि च्छिन्नमूलता न कैश्चिदेव परिग्रहः | 
तस्माद्वेदविद्भिरन्यैश्च तत्प्रमाणतयाग्राह्यम् | तदुक्तं मोक्षकारिकासु ##-

न चान्येन प्रमाणेन संरुद्धस्तस्य गोचरः |
श्रोत्रियैरप्यतो ग्राह्यं तत्फलाधिकसाधनम् || इति |

तस्मात् परमेश्वर एव परमाप्तः | कपिलादयस्तु 
परस्परविरुद्धार्थाभिधायित्वात् न परमाप्ताः | यदाहुः - 

सुगतो यदि सर्वज्ञः कपिलो नेति का प्रमा |
अथो भावपि सर्वज्ञौ मतिभेदस्तयोः कथमिति ||

ततश्च सर्वाविरोधेन सर्वान्यागमप्राप्य स्थान प्रदर्शनपूर्वकं 
तदनधिगतार्थ प्रदर्शकत्वाद्यथाधिकारं वेदादि सामान्यशास्त्रोक्त 
फलसाधकत्वात् तदविषयस्यापि विशिष्टस्य भोगमोक्षात्मनः 
फलसाधनत्वाच्च शिवागमाख्यं प्रमाणमव्याहतम् | यदाहुः - 
अनधिगतार्थगन्तृ प्रमाणम् इति | अत एवोक्तं सिद्धगुरुभिः | 
अशेषफलसाधकमिति | यदुक्तमा(गम?)शास्त्रेषु -

प्. ७४)

विद्यते यच्छिवागमे | न दृष्टं यच्छिवज्ञाने तदन्यत्र न विद्यते | इति | 
तस्मादेतद्विरोधे तानि बाध्यन्ते | तद्विनाश्य(स्य?)बाधा यदुक्तं 
सर्वज्ञानोत्तरे - 

न पुंभिरार्षकं वाक्यं दैविकं मुनिभिस्तदा |
न देवैर्ब्रह्मणो वाक्यं वैष्णवं पद्मजन्मना || 

न शैवं वैष्णवाअद्वाक्याद्बाध्यते न कदाचने ति |

श्रीमन्मोहशूरोत्तरेपि - 

पुराणं बाध्यते वेदैरागमैश्च तदुक्तयः |
सामान्यं च विशेषं च शैवं वैशिष्टिकं वचः इति ||

मोक्षकारिकासु स ताभिरभिभाव्याभिः सामान्याभिश्च बाध्यते | ताभ्यो 
विलक्षणत्वात् तु तथा चाविषयत्वतः इति | यद्येवमन्यानि शास्त्राणि न 
प्रमाणानि भवेयुः | मैवम् | नान्यपि स्वविषये प्रमाणान्येव 
तत्तत्प्रणेनॄणां सर्वज्ञत्वाभावेऽपि स्वविषये ज्ञानादियोगात् | अत एव 
तैरसर्वार्थ दशिभिः स्वशास्त्रादन्यदप्रमाणमित्युक्तम् | सर्वार्थ 
दर्शितानातु शिवेन सर्वेषां स्वस्वविषये प्रामाण्यमुक्तं 
श्रीमत्सर्वज्ञानोत्तरादौ ज्ञानचर्यान्वितो बौद्धौ 
बुद्धितत्त्वमवाप्नुयादित्यादि | ते च तत्त्वप्राप्तिमेव परं मोक्षम् मन्यन्ते | 
तदयुक्तम् | तदूर्ध्व भुवन भोग्यानां कर्मणां युक्त्यागमसिद्धानां 
मलादिपाशानां चापरिक्षयान् परमप्राप्तिहेतुभूतशिवादिवस्त्वपरिज्ञानाच्च 
|

प्. ७५)

तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

यत्कैवल्यं पुंप्रकृत्योर्विवेकात् 
यो वा सर्वं ब्रह्म मत्वा विरामः |
या वा काश्चिन् मुक्तयः पाशजन्या
स्तास्ता सर्वा भेदमायान्ति सृष्टौ || इति |

श्रीमदवधूतगुरुणापि -

त्वन्मते भवविज्ञाननिष्पन्ना अपि मुक्तयः |
भजन्ते नाविसंवादमाम्भसा इव वृष्टयः || इति |

कानि पुनर्दर्शनान्तरैस्तत्रच्छास्त्रसिद्धानां प्राप्यानि स्थानानि? 
अत्रोच्यते - 

लोकायतस्त्वात् - पृथिव्यापस्तेजोवायुरिति चत्वारितत्वादि चैतन्यविशिष्टः 
कायः पुरुषः मदशक्तिवद्विज्ञानं प्रत्यक्षमेव 
प्रमाणमित्यादिद्यभ्युपगमात् 
प्रत्यक्षपरिदृश्यमानब्रह्माण्डोदरगतपृथिव्यादिभूतव्यतिरिक्त##-
चैहिकमेव सुखं मोक्ष इति मन्यते | यदाहुः - 

यावज्जीवं सुखं जीवेन्नास्ति मृत्योरगोचरः |
भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः ||

इत्यादि | ते च भूतचैतनिकाः कथ्यन्ते | एषां चतुर्भूतविषयं ज्ञानं 
प्रमाणमेव | इतरवस्तु कथनं भ्रान्तिरेवमन्येषामपि वादिनां 
स्वस्वविषयवस्तु कथने प्रामाण्यम् | स्वविषय स्वभावकथन मां -

प्. ७६)

तदि स्वरूपान्यथा भाव कथनं च भ्रान्तिरेव |

केचित् पुनरात्मवादिनोऽनादिरेव पुरुषः कार्यकरणैः प्रवाहतः संसारबन्ध 
तस्थानादेः शरीरेन्द्रिययोगस्य विनाशाभावात् केवलं परिदृश्यमानानि 
दुःखशरीरनिवृत्यावशिष्टकर्मतः प्रकृष्टतरशरीरयोगेन नक्षत्र 
मार्गेऽवस्थानं मोक्षमाहुः |

अन्ये त्वाग्नेय सौरवैष्णवादयोग्न्यादि देवतासाम्यं मोक्षः | ततः परं न 
प्राप्यस्थानमस्तीत्याहुः | तेषामपि 
ब्रह्माण्डान्तर्गततत्तद्भुवनदेवताप्राप्तिरेव स्यात् | ततस्तेपि भूतसिद्धा एव | 
अपरे तु हिंसामैथुनादिकमेव पुरुषार्थोपायं मन्यमानाः कौलाः 
घटपटन्यायेन भौतिकशरीरविनाशात् विशिष्टपदप्राप्तिमेव मोक्षं 
मन्यन्ते | तेपि वस्तुतः पिशाचादि पदावस्थितत्वात् भूतसिद्धाः | एवं 
कर्ममीमांसकाः जैमिनीयाः पुनर्न कदाचिदनीदृशं जगन्नास्य कर्ता 
कश्चिदस्ति आत्मानस्तु नित्यास्ते च स्वानुष्ठितैः कर्मभिरेव स्वर्गनरकादि 
फलभोक्तारः | एषां च श्रुतिस्मृति 
विहितनित्यनैमित्तिकानुष्ठानात्परगतिप्राप्तिरित्याहुः |

नित्यनैमित्तिके कुर्यात् प्रत्यवायजिहासया |
मोक्षार्थि न प्रवर्तेत तत्र काम्यनिषिद्धयोः || इति |

मन्वादयोऽपि भूताण्डकारणं यत्तदेवं परं ब्रह्म ज्ञानात्प्राप्यं च | 
नान्यतः संभवादित्याहुः |

ततः स्वयंभूर्भगवान् व्यक्तो व्यञ्जयन्निदम् |

प्. ७७)

महाभूतादि वृत्तौजाः प्रादुरासीत्तमोनुदे | इत्यादि |

एते च सत्त्वादीनामपि ब्रह्माण्डमध्यजन्यत्वेनाभ्युपगमान् प्रकृतिजन्यानि 
गुणादीनि तत्त्वानि नैव सन्ति | ते सर्वे वस्तुतस्तन्मात्रासिद्धा इत्यत्रोच्यन्ते | 
इन्द्रियचैतनिकास्तु शरीरव्यतिरिक्तानीन्द्रियाण्येवात्मशब्दवाच्यानि 
नान्यदित्याहुस्तेचेन्द्रियसिद्धाः कथ्यन्ते | तत्त्वेपि पुनरिन्द्रियाणां 
प्रवृत्तिकारणम् मन एवात्मा तदेव परमं ब्रह्म तस्माज्जगत्सर्वं 
प्रवर्तते | तदेव ज्ञानात् प्राप्यमित्याहुः | यदुक्तं तैः -

चित्तमेव हि संसारो रागादिक्लेशदुषितम् |
तदेव तद्विनिर्मुक्तो मोक्ष इत्यभिधीयत || इति |

तेप्यन्तः करण चैतनिकेषु मनश्चैतनिकाः | ये पुनर्निरूपाख्यमहं 
प्रत्ययस्वरूपमेव ज्ञानात्प्राप्यमित्युपगछन्ति तेप्यहं कारचैतनिकाः | ये 
त्वहंकारवृत्तिरूपं प्राणाख्य वायुमेवात्मानं मन्यन्ते 
तेप्यहंकारचैतनिकाः तेप्यहंकारसिद्धाः एव | 
बौद्धास्तावन्नैरात्म्यवादिनश्चतुर्विधाः | तत्र वैभाषिक सौत्रान्तिकौ 
बाह्यार्थसद्भाववादिनौ सर्वेवस्तूनां क्षणिकत्वमभ्युपगम्य 
बुद्धिवृत्त्यात्मिकामध्यवसायरूपां ज्ञानसन्ततिमेवात्मानं मन्यन्ते | 
माहायनिकमाध्यमिकौ तु बाह्यार्थशून्याज्ञानसन्ततिरेव परमार्थभूत | 
सैव च क्लेशादि वासनायोगात् संसारहेतुर्न तु ततोऽन्यदात्मादिकं 
वस्त्वस्तीत्याहुः | एतेषु मध्यात् केचिज्ज्ञानचर्याभ्यां शुद्धचित्संतति 

प्. ७८)

समुत्सादो मोक्ष इत्याहुः | प्रदीपनिर्वाण वादिनस्तु तस्याप्युपशमं मोक्षं 
मन्यन्ते | ते बुद्धिचैतनिकाः प्रोक्ताः | नैयायिकवैशेषिकास्तु जगतः कर्ता 
परमेश्वरस्तस्योपादानं परमाणवः ते च नित्याः | 
अत्मानस्तुनित्याव्यापकाश्चं | तेसां च कर्मभोगार्थं मनः संयोगादेव 
ज्ञानमुत्पद्यते इत्याहुः | तत्र नैयायिकाः 
षोडशपदार्थज्ञानादात्मगुणविशेषेण बुद्ध्यादि विरहमेव मोक्षमाहुः 
| वैशेषिकास्तु पदपदार्थज्ञानादिति भेदः | यदाहुः - प्रमाणप्रमेय 
संशयप्रयोजन दृष्टान्त सिद्धन्तावयव 
तर्कनिर्णयवादजल्पवितण्डाहेत्वाभासच्छलजातिनिग्रहस्थानानां 
तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसावाप्तिरिति | द्रव्यगुणकर्मसामान्य 
विशेषसमवायानां षण्णां पदार्थानां साधर्म्यवैधर्म्यज्ञानं 
निःश्रेयसहेतुरिति च | बुद्धि सुखदुःखेच्छा प्रयत्न 
धर्माधर्मसंस्काराणां नवानामात्मगुणानां अत्यन्ताभावो मोक्ष इति च 
परमार्थस्तेप्यात्मनां नित्यत्वाभ्युपगमेपि जडत्वाभ्युपगमात् 
धर्माद्यष्टगुणानां बुद्धिमेवात्मत्वेममन्यमाना बुद्धिसिद्धा एव | 
आर्हतास्तु अनेकान्तवादमभ्युपगम्य चलं गुणवृत्तमिति 
पातञ्जलोक्तन्यायेन गुणतत्त्वमेव 
तादृग्रूपमव्यापकमव्यापकशरीरपरिमितं परिणामिनं चात्मानं 
नित्यं मन्यमानास्तस्यानादि मोहादि संक्षयादिति ततस्ते गुणसिद्धा कथ्यन्ते | 
अन्ये तु पुरुषाणामनादिरेव प्रकृतिः | प्रकृतिसंबन्धो भोक्तृत्वं च | न 
चानादेर्नित्यस्य स्वभावस्य 

प्. ७९)

विनाशोयुक्तस्तस्मान्मुक्तावपि भोक्तृभोग्य संबन्धः 
पुंप्रकृत्योरेष्टव्यः | केवलं चानादिकर्मक्षयान्मुक्तौ 
शुद्धनिरन्तरानतिशयानवछिन्नसदात्म सुखरूपा सा भोग्या भवतीत्याहुः 
| ते च सत्व भुजः कथ्यन्ते | तेषां च गुण भुवने स्थितिः सांख्याः पुनः 
पुरुषाः प्रतिशरीरं भिन्नाः नित्याः निर्विकाराः निर्गुणा निर्मलाश्चित्स्वरूपा 
व्यापका उदासीना अनाद्य विद्यादि क्लेशयुक्ताश्च प्रकृतिरप्येका 
सत्वरजस्तमोरूपा नित्या चैतन्यरहिता व्यापिका समस्तजगदुपादानभूता च | सा 
च महदादि पृथिव्यन्त तत्त्व तात्त्विक कॢप्तिरूपेण परिणता स्वात्मानं 
भोग्यतया पुरुषेभ्यो दर्शयतीति स एव तेषां संसारः | तेषां मध्ये यदा तु 
व्यक्ताव्यक्तात्मविषयेण ज्ञानेन प्रकृतिपुरुष विवेकपुरःसरं 
सत्त्वान्यथाख्यातिर्भवति तदा सातं प्रत्युपरताधिकारा तस्मान्निवर्तते | 
तदापदृष्टस्वरूपाद्यवस्थात्मकं कैवल्यं भवतीत्याहु | यदुक्तं तैः 
- 

वत्सविवृद्धि निमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य |
पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्तिः प्रधानस्ये ति ||

रङ्गस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्तात् |

प्.  ८०)

पुरुषस्य तथात्मानं प्रकाश्य विनिवर्तते प्रकृतिरिति च | तदेकदेशास्तु 
पातऽऽञ्जलाः प्रागुक्तमभ्युपगम्य पुरुषेषु मध्यात् कस्यचित् 
क्लेशादिवर्णितत्वं शास्त्रोपदेशकत्वं चोक्त्वा 
ज्ञानयोगाभासान्मोक्षमिच्छन्ति | यदाहुः - 
अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः | 
क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष इश्वरः | स पूर्वेषामपि 
गुरुः | इत्यादि | तेषां ज्ञानादिना गुणतत्वान्तभोग्यकर्मक्षयात् 
तदूर्ध्वबुवनप्राप्तिरेव मोक्षः | ततुक्तम् परमोक्षनिरासकारिकासु - 

गुणतत्त्वोध्वभोग्यस्य कर्मणोनुपलब्धितः |
कैवल्यमपि सांख्यानां नैव युक्तमसंक्षयात् || इति |

पाञ्चरात्राच्च गुणव्यतिरिक्ताया नारायणाख्यायाः परस्थाः 
प्रकृतेश्चिदचितोः वस्तूनां सर्वेषां साक्षात्परम्परयाचोत्पत्तिस्तेषां च 
जीवानां विद्या न कर्मानुबन्धेन संसारोज्ञानादिना तत्क्षयतः 
समुपशान्तकार्यभेदरूपे तस्मिन् परमात्मनि कारणलयः परश्रेय इति 
वदन्ति | यदाहुः - 

भगवान् वासुदेवोसौ गुणेभ्यः प्रकृतिः परा |
अव्यक्तं व्यक्तमाहुस्तं परमस्मान्न विद्यते || इति |

ईशांस्तु ते समभवन् प्रकृतेः परस्याः
कृष्णानिरुद्ध मकरध्वजरौहिणेयाः |

इत्याति च | तेत्राव्यक्त सिद्धाः कथ्यन्ते | तद्विकार भूतानां कृष्णादीनां 
तत्साधकानां 

प्. ८१)

च गुणतत्त्वस्थे विष्णुभुवने वस्थितिः | तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे - 

अकृतं च कृतं चैव रैभवं ब्राह्मंमेव च |
वैष्णवं वाथ कौमारमौमं श्रैकण्ठमेव च ||

भुवनानि गुणेष्वष्टाविति | एते च सांख्यादयो माया महामाययोरपरिज्ञानात् 
सविषयामेव प्रकृतिं परप्रकृतितया परव्योमतया च मन्यन्ते | 
तदेकदेशास्तु प्रकृति मेव परब्रह्मत्वेनाभ्युपगम्य तद्विवर्तं 
जगदित्याहुः परिणामं वेदान्तिनः परमात्मलषणायाः पर 
प्रकृतेर्जीवात्मनां प्रपञ्चस्य चोत्पत्तिमुक्त्वा तेषां 
जीवात्मनामात्मज्ञानादिना परमात्मनिलयो मोक्ष इत्याहुः | मायावादिनस्तु 
सर्वं खल्विदं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चनेत्यादि श्रुतिसिद्धस्य ब्रह्मण एव 
सत्यतया तदन्येषां च 
भेदरूपाणामविद्यानिर्माणैकसारत्वेनासत्यत्वाज्जीवात्मनामपि 
प्रमाणसिद्धप्रोक्तसत्यभूतपरमात्मासारत्वेनप्यविद्याकलुषितत्वेन 
भ्रान्तत्वात् स्वप्नानुभवसंसाराभिधानो भेदप्रपञ्चस्वरू * * 
* * विदं प्रथमस्यात् कदाचिदात्मा ज्ञातव्य इत्याद्युक्तक्रमेण 
सम्यग् ज्ञानोदयात्तत्प्रतिपक्षभूत भ्रान्तिकारणप्रोन्मूलनेन 
तिरस्कृताखिलभ्रान्तिः परमात्मबोधः सुप्तप्रबुद्धस्य 
स्वरूपमात्रप्रतिष्ठो जीवात्मनः पूर्वप्रवाह विलयो भवति | सैव 
परामुक्तिरित्याहुः | तस्मात् ते पुरुषतत्त्व एवावस्थिताः | यच्छ्रूयते -

प्. ८२)

बुद्धितत्त्वे स्थिता बौद्धा गुणेषु त्वार्हताः स्थिताः |
स्थिता वेदविदः पुंसि अव्यक्ते पाञ्चरात्रिकाः || इत्यादि |

शब्दब्रह्मवादिनस्तु त आत्मनः क्रियाशक्तिमेव परं ब्रह्म 
परव्योमादिशब्दवाच्यामभिधाय तत एव शब्दार्थरूपस्य 
प्रपञ्चस्योत्पत्तिः | तत्परिज्ञानाल्लय एवापवर्ग इत्यहुः | तेपि परमार्थतः 
पुरुषतत्त्व एवावस्थिताः पौराणिकास्तु सांख्योक्तवत्प्रकृत्यादि तत्त्वजातं 
प्रकृतिपुरुषाधिष्ठातारं षड्विंशतिकमीश्वरं चाभ्युपगम्य 
तत्सालोक्यादि रूपां तद्गणेश्वर प्राप्तिं चैव परां मुक्तिमाहुः | तेषां 
वस्तुतः प्रेर्यत्वात् तदूर्ध्ववस्त्वपरिज्ञानाच्च न परा मुक्तिः | यदुक्तम् 
परमोक्षनिरासकारिकासु - गणेन्द्राग्निसमो प्रेर्यावसंपूर्ण 
मनोरथावित्यादि | एवं परमादित्यादि साम्यमोक्षवादिनोपि तत्तद्भुवनेषु 
तत्तत्सालोक्यादिरूपां मुक्तिं व्रजन्तीत्यर्थतः सिद्धमेव | पाशुपताः पुनः 
मायाव्यतिरिक्त मलमनभ्युपगच्छन्तो दीक्षाज्ञानादिना सर्वबन्धक्षये सति 
परमेश्वारात् सिद्धे सर्वज्ञत्वादि गुणसंक्रान्तिस्तत्साम्यं मुक्तिरित्याहुः | 
तेषां तु परमार्थतो मलापरिज्ञानात्तद्विनाशाभावेन मायातत्त्व 
एवावस्थितिः | यच्छ्रूयते - पाशुपतास्तु मायायां विद्यायां तु 
महाव्रताः इति | एवं तद्विशेषाणां शैवपुराणाद्युपन्यस्तानां 
वैदिकयाशुपतावामप्यत्रैवावस्थितिः | केचिदुत्पत्त्या साम्यमोक्षवादिनः 
शिवप्रसादा सिद्धे सर्वज्ञत्वाद्युत्पद्यत इत्याहुः | अपरे परमेश्वरावेशात् 
सिद्धे सर्वज्ञत्वादि 

प्. ८३)

स्यादित्याहुः | तेषामपि समलत्वेन पारमार्थिकस्वगुणव्यक्त्य भावात् 
तत्रैवावस्थितिः स्यात् | महाव्रताश्च 
सांख्यपक्षवद्बद्धदशायामप्यात्मना न कर्तृत्वं मुक्तौ च 
सिद्धानां सर्वज्ञत्वमेवासर्वकर्तृत्वं तु 
परमेश्वरस्यैवेत्यभ्युपगछन्ति | यदुक्तं पदयक्षिण्याम् - 
परमशिवसिद्धात् प्रत्युपरनाधिकारोप्यन्येष्वनुपरताधिकारः सिद्धः 
पुनरेकान्ते न सर्वत एवोपरताधिकार इति भेद इति | एवं भूते च विद्यातत्वान्त 
एवाध्वनि तत्वान्तराप्त * * * रतन संज्ञाया कथयन्ति 
परमार्थतस्तत् तत् तत्त्ववासिनामिव | सर्वकर्तृत्वानभ्युपगमात् ते 
विद्यायामेवावस्थिताः इत्युक्तम् - विद्यायां तु महाव्रताः | अन्ये पुनः 
सिद्धस्य सर्वज्ञत्वमभ्युपगम्य परमेश्वरप्रेर्यत्वमिच्छन्ति | परे तु 
प्रवाहनित्येश्वरवादिनः सिद्ध एव सर्वकर्तृत्वमीश्वरेप्यन्यस्मिन्नेत्याहुः | 
तेषामीश्वरप्रेर्यत्व सिद्धेर्वस्तुत ईश्वरतत्त्वेऽवक्ष्यानम् | शक्त्यद्वैतवादिनः 
केचिच्छक्तिमेव परमकारणत्वेनाभ्युपगम्य तत्परिणामं जगदिच्छन्ति | ते 
च वेदान्तवादिवज्ज्ञानादिना तल्लयमेव मोक्षं मन्यन्ते | ते परमार्थतः 
शक्तेरूपादानत्वाभ्युपगमात्कुण्डलिनीय शक्तितत्वेऽवस्थिताः कौलादीनां तु 
कैश्चित् पुरुषार्थसाधनत्वेन स्वीकृतानन्दतन्त्राणां मत्स्यादिभिः सर्वैः 
स्वमनिषया प्रणीतत्वेना फलत्वान्नात्र शैवे स्वीकारः | एवमुक्तेन 
प्रकारेणान्येपरमपिवामदक्षिण

प्. ८४)

गारुड भूततन्त्राख्यस्रोतोन्तराणामपि स्वस्वविषये प्रामाण्यमस्त्येव | एवं 
सर्वागमानां स्वस्वविषये प्रामाण्यमभ्युपगम्य तदविषयाणि शिवादि 
वस्तूनि प्रदृश्य तछास्त्रोपदिष्टमोक्षेभ्यः 
प्रकृष्टतरस्यापुनरावृत्तेः परमशिव साम्यरूपस्य 
स्वरूपव्यक्तिलाभात्मनः परस्य मोक्षस्य प्रदर्शना तदेव 
प्रमाणमित्युक्तम् | एतत्सर्वागमप्रामाण्यं तत्र भवता रामकण्ठेन 
श्रीमद्रौरववृत्तिविवेके प्रोक्तम् | यदुक्तं - 

परस्पर विरोधेन प्राप्यबाधामनानताम् |
सर्वागमानामाहुर्ये तत्प्रतिक्षेप उच्यते ||

शक्तितत्त्वे तदद्वैतामुक्तिमिच्छन्ति ये स्थिताः |
विद्येशतत्त्वे पूर्वे तत्प्रेर्यमीश्वरमेव ये ||

मन्त्रेशशुद्धविद्यायां ये सर्वज्ञं मुनीश्वरम् |
मायायां ये स्वचिद्धीनं संक्रान्तगुणमीश्वरम् ||

ते स्थिता मुक्ति भेदोयं शुद्धोयं पशुदृक्कृतः |
पशौ ब्रह्मत्वमाहुर्ये चिद्विवर्तादनिर्मलात् || 

तत्रैव च- 

ये प्राक् प्रपञ्चां क्रियाशक्तेः पराहि वाक् |
अव्यक्ते येऽप्युपादानं गुणानां ब्रह्म चात्मनाम् ||

अत्रैव करणं तेषां ये तु नारायाणाभिधम् |
गुणपृष्ठे गुणेभ्यो ये विवेकोक्तबलान्नरम् ||

गुणेषु येप्यनेकान्तं स्याद्वादचलवृत्तिषु |

प्. ८५)

बुद्धौ भ्रान्ताः पुमांस्ते ये ज्ञानादि गुणशान्तितः |
बुद्धिवृत्तौ क्षणध्वंसि ज्ञानमात्रं तु ये भ्रमात् ||

अहंकृतौ तु तद्वर्त्ति प्राणमात्रं भ्रमेण ये |
मनसीन्द्रियवृत्तौ यो हेतुमात्रं भ्रमान्तरम् ||

इन्द्रियेष्विन्द्रियाण्येव ज्ञात्वा ह्यात्मेति ये विदुः |
तन्मात्रेष्वाप्य माहुर्ये ब्रह्मभूताण्डकारणम् ||

हिंसामैथुनतः सिद्धाः पिशाचादिपदे स्थिताः |
भूतेषु येपि चैतन्यं प्राप्यं भूतात्मकं विदुः ||

तेपि मुक्तौ स्थिता स्वेच्छा मन्ये ये परदर्शनात् |
मुक्तिमिच्छन्ति तज्ज्ञेयास्तत्तत्तत्त्व युजो बुधैः ||

यच्चित्तस्तत्र योपेतो भवतीत्युच्यते बुधैः |
शश्वत्प्राप्य चितश्चैतं व्याप्नुवन्त्येव ते स्वतः ||

तत्त्वेभ्यो दक्षिणेभ्योन्यत्तैः प्राप्यं यद्यपीष्यते |
तथापि च तदेवोक्तं कार्यैकाध्यवसायतः ||

परोक्षस्यार्थतो भेदो भेदोयं कारणस्य वा |
कार्याद्भिन्नादभिनाच्च सिद्धवत्सिद्धिमेतियत् || 

कार्यैरेभिस्थितैर्यस्मात्तानि ज्ञानि तैः परैः |
तान्येव नामभिस्तत्त्वैर्न च नामार्थ भेदकम् ||

तत्रापि तेषामंशेन भ्रान्तिर्यद्यपि विद्यते |
सत्यकार्यानुमानैस्तैस्तथाप्य भ्रान्तबुद्धयः ||

प्. ८६)

भ्रान्तिरर्थान्तरारोपान् सत्यधर्मावलम्बिनि |
कार्यापैतीति सर्वस्य न विहन्तुं क्षमायतः || 

काचोग्निहेतुरिति यैः सूर्यकान्तः प्रतीयते |
काच भ्रान्त्यापि किं तत्र ते भ्रान्ताः परमार्थतः || 

अतः स्वसंकल्पनाभिस्तैः कल्पितं वस्तु यद्यपि |
तथाप्यन्ते विसंवादात्तद्रूपत्वं विशन्ति ते ||

तेषां भ्रान्तिस्तु सा प्रोक्ता तत्प्राप्तौ यानि वर्जिता |
तत्सचित्र विपक्षत्वात् प्राप्तेरपि विरोधिनी || 

षट्त्रिंशत् तत्त्वरूपस्य आत्मनोस्य क्रमस्थितेः |
तदेकदेशतत्त्वाप्तिर्न सत्त्वा न च निष्फला ||

इत्थं प्रत्यागमं येन भिन्नं प्राप्यमवस्थितम् |
सर्वागमानां तेनोक्तं प्रामाण्यमविरोधतः || 

प्रामाण्यमित्थं सकलागमानामीशेन गीतं क्वचिदेवयञ्च |
एतद् गुरुणामुपदेशसिद्धं युक्त्योक्तवांस्तद्वतरामकण्ठः || इति |

सर्वं च शास्त्रजातं लोकिकादि भेदात् पञ्चधा भिन्नं तत्र लौकिकं 
शास्त्रमायुर्वेददण्डनीत्यादि दृष्टफलम् | वैदिकं तु मीमांसादि 
दृष्टादृष्टफलम् | आध्यात्मिकं तु वेदान्तसांख्याद्यात्मज्ञानफलम् | 
अतिमार्गं पुनः पाशुपतादि मायादि तत्त्वप्राप्ति फलं च | मान्त्रं तु 
शैवाख्यं परापरभोगमोक्षफलम् | ततुपायोपदेशकं च तस्मादन्येषु 
शास्त्रेषु शिवादिपरिज्ञानं भोगमोक्षं स्वरूपं तदुपाय कथनं च 
चास्फुटं 

प्. ८७)

यदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

प्रणेत्र सर्वदर्शित्वान्न स्फुटो वस्तुसंग्रहः |
उपायाः सफलास्तद्वच्छैवे सर्वमिदं परमिति ||

ननु स्रोतोऽन्तराणां वामदक्षिण गारुडभूत तन्त्राणामपि शैवत्वेन 
प्रसिद्धेः कथं तेषु वस्तुसंग्रस्य भेदः | उच्यते | तेषां परस्पर 
विरुद्धार्थ प्रतिपादकत्वेन सांख्यादिवदेककर्तृत्वा संभवात् सर्वज्ञस्य 
सर्वानुग्राहकस्य रागद्वेषादि रहितस्य शिवस्य विरुद्धार्थाभिधायित्वा योगात् 
परमेश्वरात्कामिकादि ज्ञानावतारकत्वेन प्रसिद्धानां प्रणवादीनामिव 
स्रोतोऽन्तराणामपि परमशिवादवतारकत्वेन कस्य चिदस्मिन् शास्त्रोक्त 
वचनादर्शनाच्च न तानि परमशिवकृतानि किंतु 
तत्पुरुषशिवशक्त्यधिष्ठितैर्मलपरिणति 
तारतम्याधिकारमनुगृतीतैर्वामादिवच्छिवशब्दवाच्यैरागमानन्तरैः 
प्रणीतमित्यविरोधः | तानि च स्वविषये प्रमाणान्येव | तदुक्तं रत्नत्रये - 

सिद्धान्त एव सिद्धान्तः पूर्वपक्षास्ततः परे |
आगमाः शिव एवैकः शिवोऽन्येत्व शिवा मताः || इति |

श्रीमन्मृगेन्द्रेपि -

स्रोतांसि कामिकायुर्ध्वमसिताङ्गादि दक्षिणम् |
संमोहाद्युत्तरं प्राच्यां तन्त्रं तालादिविस्तरम् |
आद्यं चण्डासि धारादि चण्डनाथ परिग्रहम् || 

इति कथं पुनस्तत्रैव -

सृष्टिकाले महेशानः पुरुषार्थप्रसिद्धये |
विधत्ते विमलं ज्ञानं पञ्चस्रोतोभिलक्षितमित्युक्तम् || 

प्. ८८)

अत एव विमलमित्युपदेशातपञ्चमन्त्र परिग्रहत्वात्पञ्चकृत्य 
प्रतिपादकत्वात् मञ्चमन्त्रात्मक शिवदेहाभिव्यक्तत्वाच्च सिद्धान्तरूपमेव 
ज्ञानं पञ्चस्रोतोभिलक्षितमित्युक्तं | अत एव स्रोतोऽन्तरस्थानां सर्वत्र 
शैवत्वेन प्रसिद्धिः | तदुक्तं श्रीमत्ष्ट्सहस्रिकालोत्तरे -

शान्त्यतीते कामिकाख्यं शान्तेर्वै योगजं विभोः |
अचिन्त्यं विद्धि विद्यातः प्रतिष्ठा कारणात्मिका ||

निवृत्तेरजितं नाम शिवस्य वदनानि तु |
दीप्तं शिवस्य हृदयं सूक्ष्माख्यं तु शिरस्तथा ||

सहस्रं तु शिखा शम्भोरंशुमत्स्यात् तनुत्रम् |
सुप्रभं लोचनं ज्ञेयं सोमसूर्याग्निसन्निभमिति ||

मूर्धतो विजयं जातं ललाटात् पारमेश्वरम् |
नेत्रेभ्यश्चैव निश्वासं त्रिखण्डं निर्गतं पुरा ||

श्रवणाभ्यामयोद्गीतं द्विखण्डं भुक्तिमुक्तये |
त्रिंशत्प्रकारं विज्ञेयं मुखाच्च मुखबिम्बकम् ||

त्रिशतं तु तथा सैद्धं ग्रीवां साभ्यां समुत्थितम् |
द्विकाण्डं चैव संतानं तालु देशाद्विनिर्गतम् ||

एकभेदं नारसिंहं वक्षोदेशाद् विनिर्गतम् |
स्तनाभ्यां चन्द्रहासाख्यं तद्विभेदाद् विनिर्गतम् || 

प्. ८९)

हृद्ग्रीवाद्वीरभद्राख्यं तद्विभेदादिविनिर्गतम् |
आग्नेयं वातुलाज्ज्ञेयं जठरादेकभेदकम् || 

स्वायंभुव नाभिदेशात् भेदेनैकेन सर्पितम् |
विसरं पार्श्वयोर्जातं द्विभेदं शिवकायतः ||

रौरवं ब्रह्मदेशात्तु भेदैकेन व्यवस्थितम् |
प्राकुटं कटितो जातं त्रिभेदं तच्च शाङ्करि || 

एकभेदं तु किरणं प्रजननाद् विनिर्गतम् |
ऊरुयुग्मानु ललितं सिद्धान्तं तद्विभेदजम् ||

द्विभेदं सौरभेयं च जानुभ्या परमेष्ठिनः || इति |

तस्मात् सिद्धान्ताख्यं शास्त्रं सर्वोत्कृष्टमित्यनेन च सर्वाणि ज्ञेयानि 
वस्तूनि प्रतिपाद्यन्ते |

अत्र हि पशुपति पाशाख्यं पदार्थत्रयं मुख्यतया ज्ञेयत्वेनोच्यते | 
एतेष्वेवान्येषामप्यन्तर्भावात् | यदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

त्रिपदार्थं चतुःपादं महातन्त्रं जगत्पतिः |
सूत्रेणैकेन संगृह्य प्राह विस्तरशः पुनः || इति |

तत्र मन्त्र मन्त्रेश्वर मन्त्र महेश्वर मुक्तात्मशक्ति शिवानां 
क्रियादिपादवाच्यस्य दीक्षादेर्भोगमोक्षसाधनकलापस्य च पतिपदार्थे 
संग्रहः | पशुपदार्थे च विज्ञानाकल प्रलयाकल सकलान | तद्भेदानां 
संग्रहः | पशुपदार्थे तु मलतिरोधानशक्तिकर्ममायामहामायारूपाः 
पाशाः संगृह्यन्ते | अत्रापि च श्रीमन्मतङ्गादौ 

प्. ९०)

पदार्थानां संज्ञाभेदाः संख्याभेदाश्च श्रूयन्ते | तत्राप्येतानि वस्तूनि 
प्रकाशन्तरेणोच्यन्त इत्यविरोधः | पशुपतिपाशलक्षणं चोक्तं 
श्रीमत्पराख्यादौ -

सर्वकर्ता महान् छक्तः सर्ववेत्ता महेश्वरः |
मन्त्राङ्गोऽनुग्रहोत्साहः शान्तो विद्येश बोधकः इत्यादि ||

देहान्यो नश्वरोव्यापी विभिन्नः समलो जड |
स्वकर्मफलभुक्कर्ता किञ्चिज्ज्ञः सेश्वरः पशुरित्यादि |

तथा प्रावृतीशबले कर्ममाया कार्यं चतुर्विधम् |
पाशजालं समासेन धर्मानाम्नैव कीर्तिता | इत्यादि च |

पशवस्त्रिविधाः तत्र मलमात्रयुतो विज्ञानाकलः मलकर्मयुतः प्रलयाकलः 
मलमायाकर्मयुतः सकलः मलश्चैकोनात्मविद्या विद्यावारकोनेकशक्तियुक्तो 
नित्यो व्यापकश्च | कर्मापि प्रतिपुरुषभिन्नं प्रवाहानाद्यात्मकर्तृकं 
सुखदुःखादिप्रदं च | माया शुद्धाशुद्धा च | तत्राशुद्धा च 
तत्राशुद्धा कलादिक्षित्यन्तत्रिंशत्तत्व तद्गतभुवनभुवनभूतभावानां 
परमकारणभूता नित्या स्वकार्यव्यापिका शुद्धविद्यादि शक्तितत्त्वान्त 
तत्त्वतात्विक भुवनादि परमकारण रूपा शब्दोपादान भूता च रोधशक्तिस्तु 
मलपाकात्पूर्वं तत्पाकार्यं पशूनां तिरोधानभावनां कुर्वाणोपचारेण 
पाश इत्युच्यते | किं च महामाया भुवनप्राप्तेरपरमुक्तित्वेपि तत्प्राप्तानां 
परमुक्त्यपेक्षया पारतन्त्र्यादि योगात्रयाणां पाशत्वमुच्यते | एतच्च 

प्. ९१)

सर्वं शास्त्रेषु विस्तरेण साधितत्वान्नात्र प्रपञ्चते |

ननु नित्य एव शब्दः | कथं तदुपादानतयात्र सिद्धा महामायोच्यते | 
अत्रोच्यते वर्णानामाचैतन्ये सत्यनेकत्वेन तत्कारणतया विद्याख्या महामाया 
सिद्धा | तदुक्तं श्रीमत्पराख्यादौ -

उपादानमतो बिन्दुर्यस्माद्वर्णा न तद्विना | 
बहुसंख्याः स्मृता यस्मात् कृतास्ते चेतनायतः ||
निमित्तमीश्वरस्तेषामुपादानं स बिन्दुरा || इति ||

अमेनाक्षरबिन्दोः परमकारणस्य परबिन्दोर्विशेषमाह | ततश्च परमेश्वरो 
बिन्द्वाख्यात्परमकारणान्नादादि क्रमेण समस्तपदादिरूप- 
शब्दकारणत्वान्मातृकाशब्दवाच्यान्वर्णानुत्पादयति | तदुक्तं 
श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

शक्तेर्नादो भवद्बिन्दुरक्षरं मातृका तत इति |

ननूच्चरिते ध्वंसिनां वर्णानां ताल्वोष्ठपुटसंयोगादुत्पत्तिर्दृश्यते | 
उक्तं च -

आकाशवायुप्रभवः शरीरात्समुच्चरन्वक्रमुपैति नादः |
स्थानान्तरेषु प्रविभज्यमानो वर्णत्वमागछति यः स शब्दः ||

इति | तत्कथं महामायाजन्या मातृकोच्यते | अत्र ब्रूमः | परमेश्वरः 
सर्गादौ नादादिक्रमेण मातृकामन्त्रं मन्त्रात्मकं च 
सिद्धान्तशास्त्रमुत्पादयामास | स च शुद्धशब्द उच्यते | तदुक्तं 
श्रीमत्पराख्यादौ - 

बिन्दुः शुद्धस्तदिच्छातः शब्दराशिरभूत्तदेत्यादि |

तदुत्पन्नाश्च नादास्तत्वान्तरवत्प्रतिपुरुषमर्थप्रत्यायकत्वेन शिवेच्छया 
संयुज्यन्ते | नादसिद्धिश्च नादकारिकासु द्रष्टव्या | तदुक्तं श्रीमत्कालोत्तरे 
-

प्. ९२)

नादाख्यं यत्परं बीजं सर्वभूतेष्ववस्थितम् इति |

ते च नादा विद्येश्वरादिषु वर्तमानाः शुद्धबैन्दवशरीरादिसहकारेण 
शुद्धशब्दोच्चारहेतवो भवन्ति | सकलेषु तु बद्धात्मसु वर्तमाना मायीय 
कार्यकरण सहकारेणं परमाक्षरबिन्द्वादि क्रमेण शब्दोच्चारभेदेनार्थ 
प्रतिपत्तिहेतवश्च भवन्ति तदुच्चरितशब्दो मायीयाकाशादिजन्यत्वादशुद्ध 
उच्यते | ततश्चास्मदाद्युच्चरितेषु शुद्धवर्ण सदृशेष्वङ्गारस्थानीयेषु 
वर्णेषु परमेश्वराद्यवधानादिना तद्द्धिच्छया नादद्वारेणाभिव्यक्ता 
अग्निस्थानीयाः शुद्धवर्णाः फलहेतवो भवन्ति | अत एव घटादिशब्देभ्यो 
मन्त्र राजस्य विशेष | उक्तं च श्रीमन्मतङ्गे -

वाच्यवाचकभेदे यः सुप्रसिद्धौ महामुने |

तेषां व * * संनियुक्तानां वाच्यानां कारणेच्छया | नियुक्ता 
वाचकत्वेन वर्णाः शास्त्रे शिवोदये | अस्वतन्त्रं जगद्यस्मात् स्वतन्त्रः 
परमेश्वरः | 

ददीरिताः साधकानां नित्यं संनिहिता गिरः |
पुरुषाणामचैतन्याद्वर्णानामप्यमूर्तता ||

मन्ये च परतन्त्रत्वात् साधकस्यापि शासने |
शक्त्यावेशात् ततः सिद्धा वाच सांनिध्यता मनोरिति ||

तस्माच्छब्दार्थ संघस्य नित्यत्वाच्छब्दोपि नित्य इत्ययमपि पक्षो निरस्तः | 
वाच्यवाचकसंबधस्य परमेश्वरसंकेतकृतत्वान्त च संकेतः 
सर्वशब्दानामेकेन कर्तुमशक्यमिति वाच्यामपरिमित शक्तित्वेन 

प्. ९३)

परमेश्वरस्योक्तत्वात् | तदुक्तं श्रीपराख्ये -

तगदेतद्यथा सृष्टमिच्छया क्रमवर्जितम् ||

संकेतोपि तया सृष्टो जनैर्ज्ञातस्तदिच्छया |
अस्वतन्त्रं जगद्यस्मात्कर्मपाशतमोवृतम् ||

या काचित् तद्गताचेष्टा सा सर्वा तत्कृता यतः |
तेन संकेतकृत्सर्वो कुलहेतुर्यतः स्थितः ||

मन्त्राणामपि संकेतास्तेनैव परिकल्पिताः |
बहवस्तत्र ये सिद्धा मातृकापदलक्षिताः || इति |

तथा मन्त्रवार्तिके च - 

विद्याविद्येशानां सामान्यविशेषविच्छम्भु |
मन्त्रानकरोद्यस्मादर्य विदभिधान कृद्दृष्टः || इति |

तस्मादितरशब्दरचनाया मायीयकार्यकरणे पशुकृतत्वात् 
स्रोतोन्तराणामप्यात्मान्तर प्रणीतत्वाच्च सिद्धान्ताख्यमेव शास्त्रं 
सर्वोत्कृष्टमिति स्थितम् | तत्प्रणेतुः परमेश्वरस्य कृत्यानि पञ्च 
सूक्ष्मादीनि | यदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - जगज्जन्मास्थितिध्वंसतिरोधान 
विमुक्तयः कृत्यं सकारक फलं ज्ञेयमस्यैतदेव हीति | तत्र शिवस्य 
साक्सात् सृष्टिः विन्द्वाख्यादुपादानाच्छुद्धतत्व भुवनाद्युत्सादनपूर्वं 
विद्याविद्येश्वरादीनां बैन्दवशरीरादि योगजननादि क्रमेण शब्दोत्पादनं 
च अनन्तादि द्वारात् मायाख्यादुपादानादशुद्धतत्त्वभुवनाद्युत्पादन 
पूर्वमपद मन्त्रेश्वराणां सकलानां च मायीय कार्य करणादि 
संयोजनम् | तदुक्तं श्रीमत्किरणे - 

प्. ९४)

शुद्धे ध्वनि शिवः कर्ता प्रोक्तोऽनन्तोसिते प्रभुः | इति | 

स्थितिः स्वेच्छया निरुद्धस्य सर्वस्य जगतः स्वेषु कार्येषु 
नियमेनावस्थापनम् | संहारः पुनः शुद्धाशुद्धयोः सृष्टिप्रातिलोम्येन 
माया महामाययोरूपसंहारः | तिरोभावेप्यात्मनां 
यथानुगुणभोगभोजनं | अनुग्रहस्तु पाशच्छेदः शिवत्वाभिव्यक्तिश्च 
ततश्च परमेश्वरः सृष्ट्यादिभिरात्मनां मलं परिपाच्यानुग्रहेण 
मोक्षं करोति | तदुक्तं श्रीमत्स्वायम्भुवे - 

अथात्मबन्धसंतान पशुत्व विनिवृत्तये |
व्यक्तये च शिवत्वस्य षड्विधोध्वेह कीर्त्यते ||

तत्त्वाध्वा च पदाध्वा च वर्णाध्वा भुवनात्मकः |
मन्त्राध्वा च कलाध्वा च विशत्येकं शिवं पदमिति ||

ते च प्रत्येकं क्रमेण शिवपदप्राप्ति हेतुत्वात् अध्वानः कथ्यन्ते | तत्र 
कलाध्वा शान्त्यतिता शान्तिविद्याप्रतिष्ठा निवृत्त्यात्मक पञ्चकलात्मा | 
वर्णाध्वाप्यकारादि क्षकारान्तपञ्चाशद्वर्णमातृकात्मा | पदाध्वा 
पुनर्व्योम व्यापिपदरूपस्तत्पदानि च क्वचिदेकाशीतिसंख्यानि क्वचित् 
षण्णषतिसंख्यानि | मन्त्राध्वा तु क्वचिन्नेत्र वर्जिताङ्ग 
ब्रह्मशिवमन्त्रात्मा क्वचिन्नवव्यूह मन्त्ररूपः शिवादि मन्त्राश्च 
प्रतितन्त्रं भिद्यन्ते | तेन च मन्त्रभेदः क्रियाभेदश्च तन्त्रविरोधस्य हेतुः | 
क * * * त्र भेदस्यैव बोधायनादिसूत्रेषु यथा | यदुक्तं -

क्रियादिभेदभेदेन तन्त्रभेदो यतः स्मृतः |

प्. ९५)

तस्मात् तत्र यथैवोक्तं कर्तव्यं नान्यतन्त्रतः |
शब्दसामर्थ्यलभ्यं यदर्थसामर्थ्यतोऽपि वा ||

वस्तुशक्त्या यथाप्राप्तं तद्वाक्यं संहितान्तरात् || इति |

याज्ञसूत्रेऽपि - यः स्वसूत्रमतिक्रम्य परं सूत्रेण वर्तते |
अप्रमाणमृषिं कृत्वा सोऽप्यधर्मेण युज्यते || इति |

भुवनानि शुद्धाशुद्धानि भोगस्थानानि | सवप्रतितन्त्रं संख्याभेदेन 
श्रूयते | तत्र केषुचिद्भुवनेषु केषां चिदन्तर्भावाभ्युपगमादविरोधः | 
तत्त्वाध्वा तु पूर्वोक्तमुक्तिस्थानतारतम्य प्रदर्शनार्थं विस्तरेण लिख्यते | 
स च द्विविधोऽशुद्धः शुद्धश्च | तत्राशुद्धाध्वसृष्टिः 
साधारणासाधारणोभयरूपेण त्रिधा | तत्रासाधारणसृष्टिः 
प्रतिपुरुषनियता सूक्ष्मदेहात्मिका | साधारणानु भुवनाद्यात्मिका | 
उभयरूपा तु भुवनजशरीरात्मिका | तत्र मायातत्वमशुद्धाध्व 
परमकारणमित्युक्तम् | तस्मात् कलादिक्षित्यन्तानि | तस्मात् कालकलेरागविद्याद् 
व्यक्तं गुणाद्धियं | बुद्धितत्त्वादहंकारः तन्मात्राणीन्द्रियाणि च | 
तन्मात्रेभ्यश्च भूतानि सर्वं च क्रमशोऽसृजदिति | तत्र कलाशब्देन तन्त्रेण 
न्यायेन नियतिरपि संगृहीतेति वृत्तिकारेणोक्तम् | ग्नियतेरपि सर्वत्र तद्वत्तेन 
श्रवणात् | उक्तं च तत्रैवाध्वनि मायाधः कलातत्त्वं तु संस्थितम् | 
तत्पदद्वये नियतिश्च परेऽन्यस्मिन् कालविद्या ततः पुनरिति तत्र संहारक्रमेण 
पृथिव्यादीनि महाभूतानि पञ्च | तदुक्तं सृष्टिक्रमेण श्रीमन्मृगोन्दे 
-

प्. ९६)

व्योमप्रभञ्जनाग्न्यम्बु भूमयो भूतपञ्चकम् |
शब्दाह्येकोत्तरगुणमवकाशादि वृत्तिमदिति ||

तदुपादानानि पञ्चतन्मात्राणि | तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसोगन्धश्च पञ्चकम् |
गुणाविशिष्टास्तन्मात्रास्तन्मात्रपदयोगिता इति |

तत्त्वसंग्रहे च - तद्भूतसमानगुणं कारणमापूरकं च तस्यैव | 
तन्मात्रं भूतस्य ह्ययं विशेषो विशेषरहितं तदिति एतानि 
स्थूलसूक्ष्मरूपेणेन्द्रियाधाराणि स्थितानि | तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 
तन्मात्राणीह कट्वन्महाभूतानि लेपवदिति | तत्त्वसंग्रहेपि - 

एतत् कार्यं दशधा करणैराविश्य कार्यते चेष्टाम् |
अविभुत्वात्करणानि तु कार्यमधिष्ठाय चेष्टन्ते || इति |

तानि च करणानि कर्मेन्द्रिय बुद्धिन्द्रियान्तः करण भेदानिधा | तत्र 
कर्मेन्द्रियाणि श्रीमन्मतङ्गोतवत्संहार क्रमेणानन्दादि क्रियाकरणत्वेन 
सिद्धान्युपस्थपायुपादपाणि वागाख्यानि पञ्च | उक्तं च श्रीमन्मृगेन्द्रे 
- वाणी पाणी भगः पायुः पादौ चेति रजोभवाः | इति | वचनादान संवाद 
विसर्गविहृति क्रिया | इति च | बुद्धिन्द्रियाणि गन्धादि ग्रहणान्यथानुपपत्ति 
सिद्धानि | तदुक्तं तत्त्वसंग्रहे - 

श्रोत्रस्पर्शनदर्शनजिह्वा घ्राणानि बुद्धिकरणानि |
प्रत्येकं शब्दादिष्वेषामालोचनं वृत्तिरिति ||

प्. ९७)

दशधा करणं बहिरिच्छासंरम्भ बोध वृत्त्यन्यत् |
अन्तःकरणं त्रिविधं चित्ताहंकारबुद्धिनिर्वाच्यमिति ||

अतश्चान्तः करणत्रयं मनोहंकारबुद्ध्याख्यं तत्र मनोऽवधानवृत्ति 
सिद्धं | उक्तं च श्रीमन्मृगेन्द्रे -

देवप्रवर्तकं शीघ्रचारि संकल्प धर्मि च |
मनः शब्दादि विषयग्राहकाः श्रवणादयः || इति |

अहंकारस्तु संरम्भवृत्त्यहं प्रत्ययहेतुः | तदुक्तं भोगकारिकासु - 

संरम्भोहं कृतेर्वृत्तिः इति | श्रीमन्मृगेन्द्रेपि - 

अथ व्यक्तान्तराद्बुद्धेर्गर्वोभूत्करणाञ्चितः |
व्यापाराद्यस्य चेष्टन्ते शारीराः पञ्च वायवः || इति |

अहं प्रत्ययहेतुत्वं च श्रीमन्मतङ्गे विस्तरेण साधितम् | स चाहंकारः 
सत्त्वादिगुणाधिक्यात्तैजसवैकारिकभूतादि संज्ञया त्रिधा भिद्यते | तत्र 
सात्त्विकात्तैजसात्प्रकाशकानां बुद्धीन्द्रियाणां मनसश्चोत्पत्तिः | 
वैकारिकाद्राजसात् प्रवृत्ति हेतूनां कर्मेन्द्रियाणां तामसात्तु 
भूतादेस्तन्मात्राणामिति ज्ञेयम् | तदुक्तं भोगकारिकासु - 

स मनोबुद्धि देवानां गणो यस्मात् प्रकाशकः |
तस्मात् स सात्त्विकाज्जातः स्वानुरूपादहंकृतेः ||

राजसाद्वैकृताद्वर्गः कर्माक्षाणां तु कर्मकृत् |
जातः कार्यस्य येनेह काराणानु विधायिता ||

मात्रा संघोप्यहंकाराद्वर्गद्वय विलक्षणं |

प्. ९८)

प्रकाश्यस्तामसस्तस्माज्जातीभूतादि संज्ञकात् | इति |

तदुपादानतया बार्ह्यार्थाध्यवसायहेतुत्वेन च बुद्धिः सिद्धा | सा च 
गुणतत्त्वादुत्पना | तदुक्तं श्रीमन्मतङ्गे - 

क्षुब्धेभ्यः सहसा पूर्वं गुणेभ्यो भूतगोचरा |
बुद्धिरध्यवसायेन भावानां जननी शुभेति ||

सा च धर्मादीनामात्मसंस्कारकत्वेन तद्गुणत्वादभ्युपगन्तव्यं विकारित्व 
प्रसङ्गात् | कृष्यादि कर्मणां च प्रकृतिसंस्कारकत्वेनैव 
दर्शनाद्बुद्धिरेव धर्माद्यष्टगुणोपेतात्र कथ्यते | तदुक्तं 
श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

भावाबुद्धि गुणाधर्म ज्ञानवैराग्य भूतयः |
सात्विका व्यत्ययेनैते रागमुत्सृज्य तामसाः || इति |

भोगकारिकासु च - 

अधर्मादित्रयं रागो धर्मादि च चतुष्टयम् |
तमोरजःसत्त्वमयं रूपं तत्कर्मजन्मनामिति ||

गुणतत्त्वं सत्त्वरजस्तमोरूपैस्त्रिभिः प्रकाशप्रवृत्ति नियमाख्यैः धमैः 
सिद्ध्यति | तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

ततो बुद्ध्याद्युपादानं गौणं सत्त्वं रजस्तमः |
तद्वृत्तयः प्रकाशाद्याः प्रसिद्धा एव भूयसा ||

त्रयोगौणास्तथाप्येकं तत्त्वं तदवियोगतः |
एकैकश्रुतिरेतेषां वृत्त्याधिक्य निबन्धनेति || 

प्. ९९)

ततश्च गुणानामाचैतन्ये सत्यनेकत्वात्तत्कारणतया गुणमस्तकस्य 
क्रोधेशादिभुवनोपादनत्वेन चाव्यक्ता एषा प्रकृतिः सिद्धा | तदुक्तं 
श्रीपराख्ये - 

प्रकृतेर्गुणहेतुत्वाद्गुणानां कार्यता ध्रुवमिति |
तेषां येनात्मकार्याणि पृथक् सिद्धानि कार्यतः || इति |

अत्र कलादिपञ्चकञ्चुकयुक्तस्य पुंसो भाक्तत्वेन 
पुंस्त्वमलयोगाद्दिक्षायां तच्छुद्ध्यर्थं शोध्यः पुरुषः सर्वाध्वोत्तीर्ण 
शोधकशिववच्छास्त्रेषु पठ्यते | तस्य तु चेततत्वात् व्यापकत्वादविकारित्वेन 
तत्त्वान्तरोपादानत्वायोगात् भुवनाधारत्वाभावाच्च नाध्वरूपत्वम् | ततः 
पञ्चकञ्चुकसंबन्धयोजनं भोगाधिकारात्मकं पुंस्तत्त्वं 
मायाजन्यत्वेनात्रोच्यते | तदुक्तं श्रीमन्मतङ्गे -

अथ पुंस्तत्त्वनिर्देशं स्वाधिष्ठानोपसर्पतः |
न च तत्त्वं मुनिव्याघ्र द्वितीयं पुरुषाह्वयम् ||

कञ्चुकत्रितयाविद्धं कालेन कलितं शनैः |
निपत्यालिङ्गितं यान्ति पुंभावेनात्मवर्तिनेति ||

तथा तस्यात्मनः तत्वविभागस्थो यया सहोक्तेति समर्थितात्मा सेयं मया ते 
कथिता यथावत् भोग्यसनं जगच्च विभौ विधास्येति | ननु पुरुषतत्त्वेपि 
केषुचिच्छास्त्रेषु भुवनानि श्रूयन्ते | सत्यम् | तदधिपतीनां 
रुद्राणामाश्रयत्वेन भुवनानि श्रूयन्ते एव | तानि तु पुरुषस्य चेतनत्वेन 
भुवनाधारत्वायोगात् पुंस्त्वमलसंबन्ध

प्. १००)

समानदेशरागतत्व एवावस्थितानि | अत एव श्रीमन्मृगेन्द्रे पुंस्तत्त्वं तत 
एवाभुत्पुंप्रत्ययनिबन्धनम् आपूरकं प्रधानादेर्भौवने 
रुद्रसंश्रयमित्युक्तम् | श्रीमत्किरणे -

रागतत्त्वे स्थिता एते रुद्रास्तीव्रबलोत्कटाः |
तत्रैव पुरुषोज्ञेयः प्रधानगृहपालकः || इति |

कला विद्याभ्यां समर्थितज्ञानक्रियस्यात्मनोभिलाष जनको रागः सिद्धः | 
तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

तदभिव्यक्तदृक्छक्तिर्दृष्टार्थोप्यनुपासितः |

नैति तज्जनकं रागं तस्मादेवासृजत्प्रभुरिति | भोगकारिकासु च - 

भोग्यानुभवमासाद्य भोगे सक्तिः प्रवर्तते |
तत्सिद्ध्यर्थमतस्तस्य रागो भोगानुरञ्जकः || इति |

अथा अन्तःकरण बहिःकरणानां संनिहिता संनिहिते 
विषयोपस्थापकत्वेनोपयोगादध्यवसितविषयाया बुद्धेः साक्षाद्भोग्यत्वाच्च 
तद्ग्रहणे पुरुषस्य करणत्वेन विद्या वेदितव्या | तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे 
-

एवं व्यक्तक्रियाशक्तिद्दिदृक्षुर्गोचरं दृशः |
भवत्यनुग्रहापेक्षां स्वयं द्रष्टुमशक्नुवन् || 

तदर्थं क्षोभयित्वेशः कलामेव जनिक्षमाम् |
तत्त्वं विद्याख्यमसृजत्करणं परमात्मनः ||

तेन प्रकाशरूपेण ज्ञानशक्तिप्ररोचिना |

प्. १०१)

सर्वकारक निष्पाद्यमवैति विषयं परम | इति |

तत्त्वसंग्रहेपि - 

बुद्धिर्विषयाकारा सुखादिरूपासमासतो भोग्या |
रविवत्प्रकाशरूपो यदि नाम महांस्तथापि कर्मत्वात् ||

कारणान्तरसापेक्षः शक्तो ग्राहयितुमात्मानम् || इति |

एतच्चाव्यक्तरागविद्याख्यतत्त्वत्रयं कलातत्त्वादजनि | यदुकं श्रीमद्रौरवे 
- 

कलातत्त्वाद्रागविद्ये द्वे तत्वे संवभूवतुः | 
अव्यक्तं चेति तथा प्रलकेवलावस्थायां पुंसो मलावृतत्वेन 
किञ्चिज्ज्ञत्वस्याप्यसंभवात्तदेकदेशमलप्रोत्सारणाय मायातत्त्वादुत्पन्ना 
कला बोद्धव्या | यदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे -

कर्तृशक्तिरणोर्नित्या विभ्वी चेश्वरशक्तिवत् |
नमश्छन्नतयार्थेषु नाभानि निरनुग्रहा ||

तदनुग्राहकं तत्त्वं कलाख्यं तैजसं हरः |
मायां विक्षोभ्य कुरुते प्रवृत्त्यङ्गं परं हि तत् ||

तेन प्रदीपकल्पेन तथा स्वच्छचितेरणोः |
प्रकाशय ह्येकदेशे विदार्य तिमिरं घनम् || इति |

श्रीमन्मतङ्गेपि -

सुसूक्ष्मा विमला सा या सा ज्ञानक्रियात्मिका |
समर्थीकृत्यकलया भोगेषु विनिपात्यते || इति |

अपि च व्यापकत्वेनात्मनं सर्वत्र सन्निहितत्वात्सर्वेषां 
सर्वकर्मफलयोगप्रसंगात् स्वकर्मफलभोगनियामकत्वेन नियतिः सिद्ध्यति | 
प्रवृत्तभोगस्याप्यवध्यपेक्षत्वात्तत्परिच्छेदक चिरक्षिप्रादि

प्. १०२)

प्रत्ययलिङ्गश्च कालः सिद्धः | तौ च मायातः सहैवोत्पन्नावित्युक्तं 
श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

तृप्त्यादि प्रत्ययस्यार्थः कालो माया समुद्भवः |
कलयन्नासमुत्थानान्नियत्यानियतं पशुम् || इति |

श्रीमन्मतङ्गेपि -

अथ कालः क्रमात् प्राप्तः कञ्चकत्रयदर्शनात् |
येनासौ कल्प्यते सूक्ष्मः शिवसामर्थ्ययोगतः || इति ||

तथा शक्तिर्नियामिका पुंसः सहतत्त्वेन सर्पितेत्यादि च | अत्र कालनियत्योः 
श्रीमन्मृगेन्द्रादौ प्रवृत्तिक्रमेण रागतत्त्वादधः पाठस्तु सिद्धिश्च 
श्रूयते श्रीमत्स्वायम्भुवादौ तूत्पत्तिक्रमेणेत्यविरोधः | 
एषकलादिक्षित्यन्तत्रिंशत्तत्त्वात्मकः सूक्ष्मदेहः प्रतिपुरुषनियतो 
साधारणः सर्ग इत्युक्तम् | उक्तं च श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

प्रयोक्त्र्यादिं महीप्रान्तमेतदष्वर्थसाधकम् | 
प्रत्यात्मनियतं भोगभेदतोप्यवसीयते || इति |

तत्त्वसंग्रहेऽपि - 

वसुधाद्यस्तत्त्वगणः प्रतिपुंनियतः कलान्तोऽयं पर्यटनि कर्मवशतो 
भुवनजदेहेष्वयं च सर्वेष्विति | अत्र केचित् सांख्यवत्प्रकृति 
गुणयोरेकत्वमभ्युपगम्य पुरुषं तत्त्वमध्ये पठित्वा त्रिंशकसंख्यां 
कथयन्ति | तदयुक्तम् | प्रोक्तमूलश्रुतिविरोधात् एवं च 
समस्ताशूधतत्त्वपरमकारण मत एव नित्यं स्वकार्यव्यापकमचेतनं 
मायातत्त्वं श्रूयते यदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

तदेकमशिवं बीजं जगतश्चित्त्रशक्तिमन् |

प्. १०३)

सहकार्यधिकारान्तसंरोधि व्याप्य नश्वरम् |
कर्तानुमीयते येन जगद्धर्मेण हेतुना ||

तेनोपादानमप्यस्ति न परस्तन्तुभिर्विनेति |

अत्र च मायाया नित्यत्वेन भुवनाद्याधारत्वायोगात् तद्भुवनानि कलामस्तक 
एव स्थितानि | तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

मायायामपि पठ्यन्ते गहनेशादयोधिपाः |
तत्त्वशुद्धिश्च दीक्षायां सर्वं तत्कृतिमस्तके || इति |

अत्र च कलादिक्षित्यन्तस्य सूक्ष्मदेहस्य दीक्षायां प्रकृतितत्त्वान्त 
भोगप्रदत्वमात्रं विच्छिद्य कलातत्त्वादूर्ध्वं 
वर्तमानशरीरभोगप्रदत्वमात्रमवस्थाप्य सर्वथाविच्छेदः कार्यः 
सद्योनिर्वाण इत्युच्यते | तदधिष्ठाय शिवोपि शिव एव च निर्वाण दीक्षायां तु 
तदविच्छेदः कर्तव्यः माया तत्त्वादूर्ध्वं मलस्यापि तथा विच्छेदः कार्यः 
| एवमनेकानि मायातत्त्वस्त्रोतांसि | यदुक्तं बृहस्पतिपादैः अपि 
सर्वसिद्धिवाचः क्षीयेरन् दीर्घकालमुद्गीर्णः मायायामानन्त्यान्नोच्येत 
स्रोतसां संख्येति | उक्तं च श्रीमन्मतङ्गे - 

मधुकोशपुटाकारा निचिना परमाणुभिदिति | शुद्धाध्वात्वेक रूप एव | 
एवमशुद्धाध्वा प्रदर्शितः | शुद्धाध्वा प्रदर्श्यते | तत्र यस्मिंस्तत्त्वे 
सप्तकोटिसंख्यातानां मन्त्राणामवस्थितिः तद्विद्यातत्त्वं तदूर्ध्वं 
यस्मिन्ननन्तादयो विद्येश्वरास्थितास्तदीश्वरतत्त्वं तदुक्तं 
श्रीमत्सर्वज्ञानोत्तरे - 

प्. १०४)

तदूर्ध्वं तु भवेदन्यद्विद्यातत्वं षडाननेत्यादिनाविद्यातत्वमुक्त्वा - 

विद्योर्ध्वात्तु भवेदन्यद्विश्वेशावरणं पुनः |
दीप्तपावकवर्णाभं किञ्चिद् वृत्तं सुनिर्मलम् |
अष्टौ विद्येश्वराः स्कन्द स्थितास्तस्मिन्विभूतिदाः इति ||

श्रीपराख्येपि - 

शम्बरः सर्वविद्यायामनन्ताख्यस्तथेश्वर || इति |

तस्मादूर्ध्वं सदाशिवतत्त्वमधिकारावस्थेन प्रवृत्तशिवेनाधिष्ठितं 
सदाशिवभुवनाधारः | तदुक्तं श्रीमत्सर्वज्ञानोत्तरे -

अथोर्ध्वं तु भवेदन्यत्सर्वैश्वर्यमयं शुभम् |
सदाशिवं परं तत्त्वं शुद्धस्फटिकनिर्मलेमित्युपक्रम्य ||

तत्रास्ते भगवान् देवः सर्वतत्त्वेश्वरो हरः |
सदाशिवो विभुर्व्यापी मन्त्रमूर्तिमयः परः || इति |

तस्मादप्यूर्ध्वं भोगावस्थेनानेन कार्यमुक्तेन शिवेनाधिष्ठितो 
निवृत्त्यादिबिन्दुकलाभुवनचतुष्टयाधारो बिन्दुपरिणतिविशेषः 
शक्तितत्त्वमुच्यते | यदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

सदाशिवे पवित्राङ्गः सकलादिपरिच्छिदः |
देवः सदाशिवो बिन्दौ निवृत्यादिकलेश्वरः इति |

अत्र च निवृत्यादि कलेश्वरकेवलसद्योजाताद्याकारेण भोगावस्थेन 
शिवेनाधिष्ठितत्त्वाद् बिन्दुशब्देन बिन्दुकलाभुवनाधारः शक्तितत्त्वमुच्यते | 
उक्तं च सर्वज्ञानोत्तरे - 

अथोर्ध्वं बैन्दवं तत्त्वं विमलं सर्वतो मुखमिति |

प्. १०५)

श्रीमन्मतङ्गे च -

चतुर्मूर्तिमयं शुभ्रं यत्तत्सकलनिष्कलम् |
तस्मिन् भोगः समुद्दिष्टः पत्युर्विश्वस्य सर्वदेति ||

तदूर्ध्वं शुद्धाध्वपरमकारणरूपो बिन्दुर्नयावस्थस्य परमशिवस्य 
नित्याधिष्ठेयत्वात् परिग्रह शक्तित्वाच्च शुद्धाध्वपरशोध्य इत्युच्यते | 
तदधिष्ठाय शिवोपि शिव एव शिवतत्त्वमिति व्युत्पत्त्या शिवं शिवत्वमित्युच्यते 
| स बिन्दुः शान्त्यतीतकला महामाया कुण्डलिनीत्यादि शब्देनाप्युचते | तदुक्तं 
श्रीमन्मतङ्गे- शान्त्यतीतं परं तत्त्वमविनाश्यव्ययात्मकमिति | 
नादकारिकासु च - सिद्धो नादः परमः सुमङ्गला मालिनी महामाया 
समनानाहतबिन्दुरघोषावाग्छद्म कुण्डली तत्त्वं विद्याख्यं चेत्युक्तं 
तैस्तैः शब्दैस्तदागमेष्वित्थमिति | तत्कार्यभूतं 
केवलेशानाकारशिवाधिष्ठेयं शान्त्यतीतभुवनं 
तदूर्ध्वस्थंधिकादिनादकलाभुवनवृन्दं च भोगावस्थ 
शिवाधिष्ठितशक्तितत्त्वमस्तकस्थमेव | यदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे - 

शुद्धाध्वनापि मायायाः परस्याः हि * * * तौ |
ये तस्यामपि पठ्यन्ते ते पि तत्कृतिमस्तक इति |

नादकलाभुवनाधिष्ठितः शिवो नादपतिरित्युच्यते | तदुक्तं 
श्रीमन्मृगेन्द्रे- नादेध्वनि पतिःशक्तौ सर्वशक्तिमतांवरः इति |

प्. १०६)

एतच्च शक्तिशिवाख्यं तत्त्वद्वयं कलाध्वनि शान्त्यतीतकलाव्याप्त्या 
शोध्यमित्याचार्याः | यदुक्तं सोमशम्भुपद्धत्याम् शान्त्यतीतकलाव्याप्तौ 
उभे शक्तिशिवतत्त्वे भुवनाष्टकमण्डिते इत्यादि | रत्नत्रयेऽपि पञ्चमी तु कला 
पराशिवतत्त्वात्मकं तत्र पुराणि दश पञ्चचेति | एवं चाधिष्ठेयस्य 
चेतनस्य शोध्यस्य बिन्दुतत्परिणामविशेषान्मनस्तत्त्वत्रयस्य भेदे | वास्तव 
एव अधिष्ठातुस्तस्य शिवस्यात्रौपचादिको भेदः | यदुक्तं 
श्रीमन्मृगेन्द्रादौ - 

किं तु यः पतिभेदेस्मिन् सशास्त्रे शिक्तिभेदवत् |
कृत्यभेदोपचारेण तद्भेदस्थानभेदज इत्यादि ||

अधिकारि स भोगी च लयी स्यादुपचारत इति |

ईशः सदाशिवः शान्तः कृत्यमेदाद्विभिद्यते | इति च |

तद्भेदः कृत्यभेदेन न भेदः परमार्थतः || इति |

एवं च बद्धात्मनः शोध्यान्यशुद्धानि तत्त्वानि मायया सहैकत्रिंशत् | 
शुद्धानि तु महामायया सह पञ्च | ततश्च दीक्षायां मायातत्त्वादूर्ध्वं 
मलविच्छेदान्तं पाशच्छेदं कृत्वा शुद्धविद्यादिषु पञ्चसु तत्त्वेषु 
क्रमात् क्रियाशक्त्युत्कर्षक्रमेण शिवतत्त्वाभिव्यक्तिः कार्या | पश्चात् तु 
शिखाछेदेन पाशानुग्राहिकायास्तिरोधानशक्तेः प्रेर्यत्वम् | 
निवर्त्यशिवसाध्या पादनाय निरुपाधिशक्तियुक्ते निष्कले परमशिवे * 
* * * * * शिवे 

प्. १०७)

कर्तरि तादात्म्यान्नेयं कुण्डलिनी स्थिता |
उपादनत्वतो हेतोः कुलाले मृत्तिका यथेति ||

समवेतशक्तेस्तु तस्या एकत्वात् ज्ञेयकार्यादि भेदादौपचारिको भेदः शास्त्रेषु 
श्रूयते | यदुक्तं सर्वज्ञानोत्तरे - 

निष्कलस्था पराशक्तिरचिन्त्या सर्वतो मुखी |
सुसूक्ष्मा निर्मला नित्यानन्ता निर्वाणदायिनी ||

या विजृम्भति तत्त्वेषु सर्वतत्त्वेषु चैव हि |
तया धृतं जगत्सर्वमेकयानेक रूपये ति || 

उक्तं च मोक्षकारिकादौ -

सर्वज्ञानक्रियारूपा शक्तिरेकैव शूलिनः | इति |

एकैवानेकतां याति शिवशक्तिरूपाधित इति |

अत्र च श्रीमत्सर्वज्ञानोत्तरादौ बैन्दवविद्यात्मनोः शक्तिशिवतत्त्वयोः 
तत्त्वदीक्षायामेकोद्यमेन शुद्ध्यर्थमेकत्वमुक्त्वा परमशिवे 
संयोजनमुक्तम् | श्रीमत्स्वायम्भुवे - न शोध्यं शिवतत्त्वादि 
तत्त्वत्रयं तदर्थमेव शिवसंबन्धित्वाद्यतिरिक्ताधिष्ठात्तन्तराभावाच्च 
सदाशिवतत्त्वेनोक्त्वा बिन्द्वधिष्ठायकशोधकं परमशिवं शिवतत्त्वेन 
प्रतिपाद्य तत्त्व संयोजन मुक्तम् | यतुक्तं तत्र -

अप्रमेयमनिर्देश्य मनौपम्य मनामयम् | 
सूक्ष्मं सर्वगतं नित्यं ध्रुवमव्ययमीश्वरम् ||

अप्रमेयमन्तन्तत्वादनिर्देश्यमलक्ष्यतः |

प्. १०८)

अनौपम्यमसादृश्याद्विमलत्वादनामयम् |
सूक्ष्मं चानुपलक्ष्यत्वाद्व्यापकत्वाच्च सर्वगम् ||

नित्यं कारणशून्यत्वादचलत्वाच्च तद्ध्रुवम् |
अव्ययं परिपूर्णत्वात् स्वामिभावात्तथेश्वरम् || 

शिवतत्त्वमिदं प्रोक्तं सर्वाध्वोपरिसंस्थितम् | इति |
ततः सदाशिवं तत्त्वं स्थितं पदचतुष्टयम् || इति |

एतदभिप्रायेणैव श्रीमन्मृगेन्द्रे भुवनाध्वनिभेदे नैवोक्त्वा तत्त्वाध्वनि 
सदाशिवादि तत्त्वस्य त्रयस्य सदाशिवसंज्ञोक्ता | यदुक्तं तत्रैव - 

ईशानतीत्य शान्तान्तं तत्त्वं सादाशिवं स्मृतं |
भुवनान्यपि नादादि कलानान्यः पतिः शिवात् || इति |

तत्रैव संहारक घने विद्यामत्ति सदातत्त्वं तद्बिन्दुर्बैन्दवं ध्वनिः | 
नादमत्ति पराशक्तिः शक्तिमीष्टे स्वयं हर इति | श्रीमन्मतङ्गादौ तु 
शिवस्याधिष्ठातुर्लयाद्यवस्था भेदमेव तत्त्वत्रयेणोक्त्वा शोध्ययोः 
शक्तिशिवयोः भोगतत्त्वे सदाशिवतत्त्वेश्वरतत्त्वयोर्विचारतत्त्वे 
चान्तर्भावमुक्त्व तद्भुद्ध्यालयावस्थानात्मनि परमशिवे संयोजनमुक्तम् 
| एवमन्येष्वपि तन्त्रेषु यथायथं कस्यचिदन्तर्भावो बोद्धव्यः | एवं च 
संहितानामविरोधः सर्ववचनानां च प्रामाण्यं स्थितम् | तेनैक्यं च 
सिद्ध्यति | अन्यथा एकतन्त्रोक्तार्थाभ्युपगमेनान्यतन्त्रोक्तार्थाभावकथने

प्. १०९)

पररूपख्याहते सर्वसंहितायां न प्रामाण्यं भवेत् | एवं स्थितेनैक्येपि 
तत्तत्संहितानुसारिभिस्तत् तत् संहितोक्तेनैव क्रमेण नित्यादिकर्मवद्दिक्षायां 
शुद्ध्यादिकं कार्यम् | पूर्वमेव क्रियादिभेदेन तन्त्रभेदो यतः स्मृतः | 

तस्मात् तत्र यथैवोक्तं कर्तव्यं नान्यतन्त्रतः | 

समस्तपाशविच्छित्तिः सर्वविषयशिवत्वाभिव्यक्ति कारिण्या 
मलपरिपाकशक्तिपातपूर्विकया दीक्षयैव परमेश्वरसाम्यरूपः 
परमोक्षः सिद्ध्यति | यदुक्तं श्रीमत्स्वांभुवादौ -

शिवेच्छया पुरानन्ता शैवी शैवार्थदायिनी |
सा शक्तिरायतत्याद्या पुंसो जन्मन्य पश्चिमे ||

तन्निपातात् क्षरत्यस्य मलं संसारकारणं |
क्षीणे तस्मिन्नियासास्यात्परं निःश्रेयसंप्रति ||

स देशिकमनुप्राप्य दीक्षाविच्छिन्नबन्धनः |
प्रयाति शिवसायुज्यं निर्मलो निरूपप्लवः ||

अनेन क्रमयोगेन परां केवलतां गतः |
अनाद्यशुद्धिशून्यत्वात् प्राप्नोति न भवान्तरम् || इति |

दिक्षिताः परमं शान्तं प्रदिशन्ति तनुक्षयादिति च |

ननु सदाशिव पदं योगाच्चर्याभोगद्य दीक्षया प्राप्यते | चित्तभेदेन मोक्षो 
वाथ चतुष्टयादिति श्रीमन्मतङ्गश्रुतेर्दीक्षा ज्ञानचर्या योगाख्यानि 
चत्वार्यपि समविकल्पानि 

प्. ११०)

भोगमोक्षसाधनानि प्रतीयन्ते | नैवं वाक्यार्थानभिज्ञानत् | एवं हि तत्र 
वाक्यार्थः | सदाशिवपदस्य तत्रोपलक्षणत्वात्तत्तद्भुवनेश्वर साक्षात्कार 
फलाद्योगात् तत् तदाराधनात्मिकया वा चर्यया तत्तद्भुवन योजनात्मिकया वा 
दीक्षया तत् तद्भुवनेश्वररूप निष्ठेन वा चित्तभेदेन ज्ञानेन तत्तद्भुवन 
प्राप्तिर्भवत्येव न तु समविकल्पतया वक्ष्यमाणवज्ज्ञानादिष्वपि दीक्षया 
विनानधिकारात्तस्या एव प्राधान्यं यतः | ततश्च मोक्षो वाथ चतुष्टयादिति 
मोक्ष चतुष्टयादस्मात् समुच्चितादेकैका * * भोगो न वेति वा 
शब्दार्थः | तथा हि चर्यायोगयोस्तावत् ज्ञानं विनानुष्ठानमेव नोपपद्यते 
| न ह्यज्ञानेर्थे योगः समाधिश्चर्यावानित्याका संभवति | ज्ञानमपि 
द्रव्यत्वान्मलादिबन्धानां चक्षुःपटलानामिव चक्षुर्वैद्यव्यापादं विना 
न तेभ्यः पुंसां मोक्षं कर्तुं क्षममित्युक्तमतो दीक्षैव मोक्षहेतुरिति | 
उक्तं च तत्रैव प्रकरणान्तरे - तस्मान्मन्त्रक्रियामुख्यासेश्वरी 
भुक्तिम्क्तिदेति | श्रीमत्स्वायम्भुवेपि - 

दीक्षैव मोचयत्यूर्ध्वं शैवं धाम नयत्पीति |

श्रीमत्षट्सहस्रिकालोत्तरे -

दीक्षैव मोक्षदा पुषां चिदभिव्यक्तिकारणं || इति |

ज्ञानादीनां चाचार्य संस्कारद्वारेण दीक्षायां विनियोगदर्शनाच्च | 
यदुक्तं तत्रैव श्रीमन्मतङ्गे - 

विद्यापादार्घ्य कुशलः क्रियापादगतक्रमः |
योगपादकृताभ्यासः चर्यापादानुवर्तकः ||

प्. १११)

गुरुदीक्षां प्रकुर्वीतेति | केवलं सद्यो निर्वाण 
दीक्षयारब्धकार्याणामनपेक्षया भोगोपरोधेन मलमायीययोर्वासयोर्थ इति 
सकलागमसारसंग्रहे सिद्धान्तसारसमुच्चये 

(अत्र ग्रन्थः समाप्तिमगमत् | न ज्ञायते संपूर्णो वासम्पूर्णोवेति | आदौ 
ग्रन्थ नाम सिद्धान्तार्थसमुच्चय इति दत्तम् | चरमपङ्क्तिदर्शनात् 
सिद्धान्तसारसमुच्चय इति सकलागमसारसंग्रह इति वा भवेदिति सन्दिह्यते |
)




###########   END OF FILE  #######