####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00532
Uniform title: spandapradīpikā
Author : bhagavatutpala
Editor : Mark S. G. Dyczkowski

Description: 
The Spandapradīpikā by the Vaiṣṇ ava      Bhagavatutpala.  A commentary on the Spandakārikā.


Notes: 
Data-entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski.

Revision 0: Sept. 13, 2021.

Publisher : SUNY Press
Publication year : 1992
Publication city : Albany
Publication country : United States
####################################################




प्. १] स्पन्दप्रदीपिका: 	
उत्पलाचार्यविरचिता

यत् परापरभूस्पर्शि यत्सङ्कल्पाल्लयोदयौ |
	स्पन्दसंज्ञं ज्ञरूपं तच्छक्तीशं स्वबलं 
नुमः ||
	नत्वा विकल्पविलसत्सत्स्वभावगुरुं गुरुम् |
	भुक्तिमुक्त्यै युक्तियुक्तं किञ्चिद्वच्म्यर्थितोऽर्थिभिः ||
	ज्ञानान्तराणि सन्त्याशु नात्यन्तसुखदानि तु |
	मुक्तात्मज्ञानममृतं सुरसेष्विव मृत्युजित् ||
	चिन्तामणिस्त्वेक एव सगुणेषुमणिष्विव |
	तेजस्विषु यथैकोऽर्को निःशेषध्वान्तहा तथा ||
	नारायणस्थानसंस्थद्विजवर्यत्रिविक्रमात् |
	जातो जनानुग्रहार्थ व्याख्याति स्पन्दमुत्पलः ||
	मायाश्यामतमश्छन्न आत्मचिन्तामणिर्यतः |
	न दृश्यतेऽतस्तत्प्राप्त्यै ग्राह्या स्पन्दप्रदीपिका ||
अयमत्र किलाम्नायः सिद्धमुखेनागतं रहस्यं यत् |
तद् भट्टकल्लटेन्दुर्वसुगुप्तगुरोरवाप्य शिष्याणाम् ||
अवबोधार्थमनुष्टुप्पञ्चाशिकयाऽत्र सड्ग्रहं कृतवान् |
यदपि तदर्थो व्याख्याज्योत्स्नाप्रकटीकृतोऽस्ति तेनेषत् ||
मोहनिशामध्यगता मन्ददृशस्तदपि नार्थमीक्षन्ते |
सूक्ष्मं दीपिकयाऽन्ते स्वतस्तदुद्दीपनार्थमहमद्य ||

प्. २] स्वोद्यन्तृतः स्वरूपस्पन्दोल्लासेन चोदितश्च यदा |
परवश इव प्रवृत्तस्तदा न गर्वान्मयेयमारब्धा ||
(कलापकोऽयम्)

अत्रादौ 
तावत्सम्बन्धाभिधानाभिधेयविषयप्रयोजनप्रयोजन -
प्रयोजनानीति षडुच्यन्ते | यतस्तैर्विना श्रोतॄणां शास्त्रं 
प्रत्यनादर एव स्यादप्रयत्नश्च | इहैवोक्तं हि -

प्रयत्नेन परीक्ष्यं तत्त्वमादरादिति
	
शास्त्रमन्तरेण च हेयोपादेयविचारमात्रमपि न भवेत् 
किं पुनस्तत्त्वपरीक्षणम् | तथा 
चोक्तमागमरहस्यस्तोत्रे -

	साक्षाद्भवान् यदि विधाय न मूर्तिमाद्यां
तत्त्वं निजं तदवदिष्यदतोऽतिगुह्यम् |
	नाज्ञास्यत त्रिभुवनम् ध्रुवमन्धमूक -
	कल्पं समस्तमसमञ्जसतामयास्यत् ||

षाड्गुण्यविवेकेऽपि -
	
	साक्षात् त्वमेव वा शास्त्रं त्वदीयैव हि सा मतिः |
	शब्दद्वारेण सङ्क्रम्य संस्करोत्यधिकारिणः ||

पञ्चरात्रश्रुतावपि -

	यद्वत् सोपानेन प्रासादमारुहेत् प्लवेन वा नदीं तरेत् 
तद्वच्छास्त्रेणैव हि भगवाञ्छास्ताऽवगन्तव्य इति |
	तत्रामीषां शास्त्राणां सम्बन्धस्तावत् पञ्चविधः 
| परो महान् दिव्यो दिव्येतर इतरेतरश्चेति | तत्रेह 
सिद्धपुरुषयोः प्रायेण दिव्येतरः | अथ 
वाच्यवाचकलक्षणः | वाच्योर्थः | वाचकं शास्त्रम् | 
स्पन्दाभिधोऽर्थोऽत्र वाच्यः | तद्वाचकत्वा -
दुपचाराच्छास्त्रस्याप्येतत्संज्ञा | स्पन्दशब्दस्यार्थो 
यद्यप्याद्यश्लोके युक्त्यैवोक्तस्तथापि धात्वर्थेन सहोच्यते |

			स्पदि किञ्चिच्चलने इति |

प्. ३]	स्पन्दनात् स्पन्दः | स्पन्दनं निस्तरङ्गस्यास्य तावत् 
परमात्मनो युगपन्निर्विकल्पा या सर्वत्रौन्मुख्यवृत्तिता | 
तस्मात् -

	शान्तषाड्गुण्यरूपस्य यः स्फुरन् प्रतिभोदयः |
	स चाऽऽत्मबलशक्तीशश्चिद्रूपः स्पन्दसंज्ञकः ||

अतश्चाऽस्मत्पितुर्मातामहाचार्येण महाबलेन -

		यथार्थनाम्ना क्रोधे

	इत्यादिनाक्तो विभवोदयो रहस्यस्तोत्रे | उक्तं 
चेश्वरप्रत्यभिज्ञायाम् -

	या चैषा प्रतिभा तत्तत्पदार्थक्रमरूषिता |
	अक्रमानन्तचिद्रूपः प्रमाता स महेश्वरः ||
	व्यापकत्वात्स सामान्यः सर्वसाधारणादपि |

अस्य च -

	स्पन्दः सामान्यपूर्वंश्च शुद्धात्मा शङ्करः 
शिवः |
	भावः स्वभावस्तत्त्वं च ज्ञातेत्याद्यभिधाः 
स्मृताः ||

	अन्यच्च, चित् संविज्ज्ञानं बोधश्चेति पर्यायाः | एष एव 
निरावरणचित्स्वरूपत्वाद् 
दिक्कालाद्यनवच्छिन्नप्रसरोऽद्वितीयः 
स्वानुभवैकप्रमाणः शक्तिचक्रेश्वर 
आत्मचिन्तामणिरुपेयतयाऽ -भिधेयः | कुतोऽस्य 
चिन्तामणित्वमिति चेत् | शास्त्रात् | श्रीपौष्करायां ह्युक्तम् -

	चिन्तामणो स्वरूपेण न किञ्चिदुपलभ्यते |
	अथ चाभिमतं सूते ब्रह्मैवं सर्वशक्तिकम् ||

परमार्थसारे च -

	सर्वाकारो भगवानुपास्यते येन येन भावेन |
	तं तं भावं भूत्वा चिन्तामणिरिव समभ्येति ||

ज्ञानसम्बोधेऽपि -

	स्वभावादेकरूपापि नानात्वं प्रतिपद्यते |
	ज्ञानस्य शक्तिः सङ्कल्पैर्लक्ष्मीश्चिन्तामणेरिव ||

प्. ४]	अस्य च 
शास्त्रकारेणान्वर्थसंज्ञयाऽऽत्यन्तिकश्रेयस्करत् -
वाच्छिवशङ्करशब्दाभ्यां निर्देशः कृतः | वस्तुवस्तु 
निर्नामक एव | प्रोक्तं च 
सिद्धनाथेनाभेदार्थकारिकास्विदम् -

	वस्तुनो भावशून्यस्य त्वग्राह्यस्य निराकृतेः |
	कल्पनामात्रमेवैतत् यच्छिवव्यपदेशनम् ||
	नेत्थं विभोर्विवर्तोऽस्ति परिणामश्च न क्वचित् |
	अथवा द्वयमप्यस्तु तथाप्यस्य न खण्डना ||

संवित्प्रकाशेऽपि -

	इति निर्मलबोधैकरूपे देहपरिग्रहः |
	विवर्तपरिणामाभ्यां द्वाभ्यामप्युपपद्यते ||
	विवर्तेऽप्यतथारूपस्तथा भासि त्वमच्युत |
	परिणामे स एव त्वं सुवर्णमिव कुण्डले ||

	ननु कथमस्य निरावरणत्वं यतः 
सुखदुःखमोहात्मक -गुणादिस्पन्दनिष्यन्दैरावृतमेव 
पश्यामः | अत्रोच्यते | एते हि ज्ञेयत्वात् स्वयं निःसत्ताकाः | 
ज्ञातृसंश्रयात्तु लब्धप्रतिष्ठा इवाप्रबुद्धबुद्धीनां 
स्वं शुद्धबुद्धस्वरूपं विहायाहम् -प्रत्ययेन 
कामकामात्तादात्म्यं प्रतिपन्नानां निजधर्मैरधि -
वास्य सङ्कोचरूपतामापादयन्त्यविद्यारूपत्वात् | न पुनः 
स्वस्वरूपस्थितानाम् | उक्तं चेहाग्रे -

गुणादिस्पन्द इत्यादि |

धातुसमीक्षायां च -

	अविद्याशबलस्यास्य स्थितं मेयत्वमात्मनः |
	गृहीतं न निजं रूपं शबलेन तदात्मना ||
	सा चाऽनृतात्मिकाऽविद्या नानृतस्य हि वस्तुता |
	नावस्तु वस्तुनो नाशं विकारं वा करोत्यतः ||

प्. ५]	नाच्छादितस्य तमसा रज्जुखण्डस्य विक्रिया |
	नाशो वा क्रियते यद्वत् तद्वन्नाऽविद्ययाऽऽत्मनः ||
	नाऽतः स्वतो न परतो बन्धोऽस्य परमात्मनः |
	बद्धोऽथाऽविद्यया जीवो मुक्तिस्तस्य हि तत्क्षये ||

तत्वयुक्तौ च -

	येन येन हि बद्ध्यन्ते जन्तवो रौद्रकर्मणा |
	सोपायेन तु तेनैव मुच्यन्ते भवबन्धनात् ||

कुलयुक्तौ च -

	प्राणिनां पतनं येन तेनैवोत्पतनं स्मृतम् |
	अज्ञत्वा बध्यते येन ज्ञात्वा तेनैव मुच्यते ||

तथा मयाऽपि -

	सीदति येनैव जडः प्राज्ञस्तेनैव सन्तरति दुःखात् |
	पिण्डितमयोऽप्सु मज्जति तदेव पात्रीकृतं प्लवते ||

गीतासु चेदृगेवाऽत्र युक्त्योपायः प्रदर्शितः -

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति 
यद्वत् |
तद्वत् कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न 
कामकामी ||

तथा -

	रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् |
	आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ||

अन्यच्च -

	असंत्यक्तात्मभावानां विषयाननुगृह्णताम् |
	विज्ञातपरमार्थानां जीवतामेव मुक्तता ||
	ते चैवास्यात्मनः स्पन्दो नटस्येवान्यरूपता |

उक्तं च योगिनाथेन ह्येतच्चिच्छक्तिसंस्तुतौ -

प्. ६]	तदेवं त्वत्प्रवृत्त्या त्वन्निवृत्त्या चोदयेतरे |
	जुषन्ते येन तत्त्वानि तान्यतः स्पन्द एव ते ||
	वैसादृश्येऽपि कार्यस्यास्यात्र दृष्टान्तमाह यत् |
	ज्वलनाद् धूमोद्गतिरिव विविधाकृतिरम्बरे गता भाति |
	तद्वद्विष्णोः सृष्टिः स्वभावजा द्वैतरूपेयम् ||
	प्राश्यानश्चिद्रसस्यौधः साकारत्वमुपागतः |
	अवश्यायः प्रबोधार्के तूदिते स्वस्वभावभाक् ||

	इत्यलमतिविस्तरेण, ग्रन्थगौरवभयात् | इह 
चैतदेवाशमा -प्तेर्विचार्यते | उपायोपेयप्रतिपादनमेव 
शास्त्रस्य प्रयोजनम् | या तदवबोधादुपेयस्वरूपापत्तिः 
स्थिरा तदेव प्रयोजनप्रयोजनमिति | अस्य चेदं दर्शनं 
स्वतन्त्रम् | प्रागुक्तोपपत्त्या सर्वशास्त्रसमुद् -भूतं 
चाद्वैतप्रतिपादकत्वं निर्बाधमेव | यतो विमर्शात्म -
स्पन्दभूम्युपारोहात् पश्यन्त्यादिक्रमेण वाक्प्रसवलाभः 
| उक्तं च संवित्प्रकाशे -

	संविन्मूलाद् वर्णपर्णाज्ज्ञानस्तम्भात् सरस्वती |
	प्रागघोषा सनादाऽनु पुण्यतीर्था प्रवर्तते ||
	त्वत्प्रवृत्ता प्राणयति शक्तिः सा विश्वमोजसा |
	प्रतियान्ती पुनस्त्वां सा संकोचयति संभवम् ||
	कार्याऽनुरूपं सा रूपं तथा नामापि बिभ्रती |
	निर्वाहयति विश्वस्मिंश्चित्रां यात्रां चराचराम् ||

	तद्विना च सर्ववादिनां सत्तैव नास्त्यतस्ते निरस्ता एव 
स्थिताः | अत एवेश्वरप्रत्यभिज्ञायामादिसिद्धरित्युक्तम् -

प्. ७]	कर्तरि ज्ञातरि स्वात्मन्यादिसिद्धे महेश्वरे |
	अजडात्मा निषेधं वा सिद्धिं वा विदधीत कः || इति |

	तदप्यत्र ये मोहाद्विप्रतिपद्यन्ते तेष्विदमापतितम् | 
यथा कश्चिन्माण्डलिको राजा चक्रवर्तिनः सकाशात् 
किञ्चिच्चतुरङ्गादि -साधनं प्रार्थ्यानन्तरं 
साम्राज्यजिगीषया तेनैव सह युद्धं कर्तुमिच्छति, 
तदात्मविनाशायैव तस्य स्यात् | एवं तेषामपि तत् | 
इत्थमप्यस्याजययत्वं सिद्धमेवेति |
	अथ संग्रहग्रन्थकृता समग्रमग्र्यग्रन्थार्थ 
गर्भीकृत्य ग्रन्थनिष्पत्त्यर्थमभिमतदेवतां स्तोतुं यः 
श्लोक उपन्यस्तस्तस् -यार्थः प्राक् श्लोके ध्वनितोऽपि वितत्योच्यते 
-

यस्योन्मेषनिमेषाभ्यां जगतः प्रलयोदयौ |
तं शक्तिचक्रविभवप्रभवं शंकरं स्तुमः || १ 
||

तं भगवन्तं शङ्करं स्तुमो नुमः | 
भोगापवर्गाख्यं शं श्रेयः सुखं वा करोतीति 
शङ्करः | अमलः स्वस्वभावो य 
प्रागभिधेयतयोपात्तः | इह हि जीवन्मुक्ततैव मोक्षः | 
उक्तं चेहाग्रे -

इति वा यस्य संवित्तिरित्यादि |

	तस्याश्चैतद् द्वयमप्यन्तःस्थम् | यतः सा 
ज्ञत्वकर्तृत्वभोक् -तृत्वेश्वरतारूपा उक्तं चेह -

तदास्याकृत्रिमो धर्म इत्यादि

तथा -

यदा त्वेकत्रेत्यादि |

सर्वज्ञभैरवे च -

	नान्यत्र गमनं स्थानं मोक्षोऽस्ति सुरसुन्दरि |
	अज्ञानग्रन्थिभेदो यः स मोक्ष इति कथ्यते ||

मोक्षधर्मेषु -

प्. ८]	चित्तमेव हि संसारो रागादिक्लेशदूषितम् |
	तदेव तैर्विनिर्मुक्तं भवान्त इति कथ्यते ||
	
बौद्धे च -

	रागादिमलिनं चित्तं संसारस्तद्विमुक्तता |
	संक्षेपात् कथितो मोक्षः प्रहीणावरणैर्जिनैः ||

नारदसंग्रहे च -

	सर्वो विकल्पः संसारो नान्यो बन्धो विकल्पतः |
	
ग्रन्थकर्तुश्च स्वस्वभावसम्बोधने -

	बन्धनं बन्धकृद् बध्यस्त्रिष्वप्येको न भिद्यते |
	स्वविकल्पकृतैर्बन्धैर्बद्ध्यते त्वनिशं जगत् ||

आत्मसप्ततौ च -
	
	वस्तुस्थित्या न बन्धोऽस्ति तदभावान्न मुक्तता |
	विकल्पघटितावेतावुभावपि न किञ्चिन ||

पञ्चरात्रेऽपि -

	त्रिविधो दोषः - स्वभावजस्तामसो विकल्पजो राजस इत्यादि 
यावत् -तेनैव देहेन वशीभवति भगवद्भूतस्तदा सर्वज्ञो 
भवति सर्वदर्शी सर्वेश्वरः  सर्वशक्तिरित्यादि |

अत एवाऽत्र भगवच्छव्दः प्रयुक्तः | यतः -

	ऐश्वर्यस्य समग्रस्य ज्ञानस्य यशसः श्रियः |
	वैराग्यस्य च मोक्षस्य षण्णां भग इति स्मृतः ||
	भगवद्व्यतिरेकेण न च स्तुत्योऽस्ति मानिनाम् |

	तत्स्वरूपानुप्रवेश एव स्तुतिरत्र 
त्वभिन्नत्वमेवाभिमतम् | अन्यथा कः स्तोता कः स्तुत्यः का 
वा स्तुतिर्यस्मात् -

प्. ९]	विरुद्धमेतदद्वैतात् स्वच्छायोल्लङ्घनं यथा |

उक्तं च -

	वेद्यं स्वरूपतां नीत्वा यदा जानाति वेदनम् |
	तदानीं वेद्यता का स्यात् का वा वेदनता परा ||

केवलं त्वत्र शब्दकृतो भेदः | सोऽपि विकल्पमूलत्वात्तेषाम् 
|
उक्तं च -

	विकल्पयोनयः शब्दा विकल्पाः शब्दयोनयः |
	यथा राहोः शिर इति धारा वा सर्पिषो यथा ||

अन्यच्च -

	यदभिन्नं स्वसंवित्तौ तत् परस्य यदोच्यते |
	तद्भिन्नमिवाभाति शाब्दीं भूमिमुपागतम् ||

तैश्च विना व्यवहारोऽपि न निर्वहति | उक्तं संवित्प्रकाशे -

वागेवास्याः कारणं विश्ववृत्तेर् -
न्याययं चैतन्नागमः केवलोऽयम् |
नासङ्कल्पं किञ्चिदस्तीह कार्यं 
वाचं विना न विकल्पोऽस्ति कश्चित् ||

एषाऽपि बोधमूलेति प्रागेवोक्तम् | अन्यच्च 
जयाख्यसंहितायाम् -

	निष्कम्पबोधसामान्यरूपो भूत्वा पुरा स्वयम् |
	ये शब्दजनिता भावाः सूक्ष्मसूक्ष्मतराऽखिलाः ||	
	सामान्यबोधशब्दस्य पश्यतस्त्वेकतां गताः |
	यदाऽभिमुखमायान्ति सङ्कल्पाद्युत्थितस्य च ||
	शब्दरूपपदार्थस्य शब्दः स परमः स्मृतः |
	सङ्कल्पपदवीरूढः स्फुरत्यन्तः स्थितः स्फुटम् ||
	पदार्थोपरि यः शब्दो मध्यमं विद्धि तं मुने |
	चिद्वायुकरणोत्थासु प्रयत्नपदवीषु च ||

प्. १०]	वाच्यवाचकभावेनाऽभिव्यक्तः स्थूल उच्यते |
	दृश्यादृश्येषु भावेषु योऽभिव्यक्तिं प्रयाति च ||
	स तु स्थूलतरश्चैव व्यवहारेऽखिले स्थितः |

अन्यत्रापि -

	शरीरजो वा शाब्दो वा मानसो वा समुद्गतः |
	व्यवहारोऽप्यसौ नास्ति यत्र त्वं नाथ नाग्रगः ||

	इत्युपपन्नमेतत् | तं स्तुम इत्युक्तम् | तं कम्? 
यदुन्मेषादौन् -मुख्याज्जगतो विश्वस्योदयः प्रभवः 
सन्ततिरिति यावत् | निमेषाद् -विश्रामात् प्रलयोऽप्ययः | न 
ह्येतद्व्यतिरिक्तस्य जगतोऽस्त्युदयोऽप्ययो वा |

किन्त्वीशशक्तिप्रसरविरामौ प्रभवाऽप्ययौ |

सिद्धोक्तं च -

	समुदेति जगदशेषं तवोदयविमलसंविदाकारे |
	अस्तं याति समस्तं पुनरपि निजरूपरूढायाः || इति |

ग्रन्थकृताप्युक्तं तत्त्वविचारे -

	शक्तिप्रसरसङ्कोचनिबद्धावुदयव्ययौ |
	यस्यात्मा स शिवो ज्ञेयः सर्वभावप्रवर्तकः ||

कक्ष्यास्तोत्रेऽपि -
	
त्वदाशयोन्मेषनिमेषमात्रमयौ जगत्सर्गलयावितीदृक् |
स्फुटे स्फुटं त्वन्महिमाऽवभाति 
विचित्रनिर्माणनिदर्शनेन ||
	ज्ञानक्रियादिगर्भेच्छाशक्तिर्यः प्रसरात्मकः |
	सङ्कल्पोक्तः स उन्मेषः प्रोक्तो ह्येतत् स्वतन्त्रके ||
	यत्र यत्र भवेदिच्छा ज्ञानं तत्र प्रवर्तते |
	क्रियाकरणसंयोगात् पदार्थस्योदयो भवेत् ||
	
	तद्विरतिश्च निमेषः | उदयप्रलयाविति वक्तव्ये 
प्रलयोदयाविति यदुक्तं तद्वृत्तभङ्गभयात् | विपर्ययेण 
चोन्मेषशब्दस्य मङ्गलार्थत्वादादिप्रयोगः 
सृष्टेश्चाद्यत्वात् |

प्. ११]	यस्माद्वस्त्वभिधेयं नातः शब्दक्रमेऽत्र 
भवबन्धः |
	तत्पक्षो नीचः स्याद्ये तु ब्रुवते यथासंख्यम् ||

	आभ्यामस्य जगत्सृष्टिसंहारयोः कारणभावः प्रोक्तो 
भुक्तिमुक्ती च | तत्रोन्मेषाद्भोगो नानाविधः | 
निमेषान्मोक्षो निस्तरङ्गरूपता | अन्यच्च | तं किंभूतम् 
शक्तिचक्रविभवप्रभव -मिति |

इच्छाख्यैका विभोः शक्तिः प्राग्द्विधा ज्ञक्रियाभिदा || 
इति |
तन्नानात्वं चक्रशब्देनोक्तम् | तदुक्तं मालिनीविजये -

या सा शक्तिर्जगद्धातुः कथिता समवायिनी |
इच्छात्वं तस्य सा देवी सिसृक्षोः प्रतिपद्यते ||
सैकाऽपि सत्यनेकत्वं यथा गच्छति तच्छृणु |
एवमेतदिति ज्ञेयं नान्यथेति सुनिश्चितम् ||
ज्ञापयन्ती जगत्यत्र ज्ञानशक्तिर्निगद्यते |
एवं भवत्विदं सर्वमिति कार्योन्मुखी यदा ||
जाता तदैव सा तत्तद्वत्कुर्वत्यत्र क्रियोच्यते |
एवमेषा द्विरूपाऽपि पुनर्भेदैरनेकताम् ||
अर्थोपाधिवशाद्याति चिन्तामणिरिवेश्वरी |
तत्र मातृत्वमापन्ना पञ्चाशद्वर्णमालिनी || इति |

शक्तीनां चक्रं शक्तिचक्रं मातृवर्गस्तच्च मुख्यं 
चतुर्विधम् | उक्तं च -

	खेचरी गोचरी चाऽथ दिक्चरी भूचरी भिदा |
	परादिभारतीसंस्थं शक्तिचक्रं चतुर्विधं ||

तथा -

	आनन्देच्छा ज्ञ -क्रियाख्यं खेचर्याद्यं चतुष्टयम् 
|| इति |
	तस्य यो विभवो विभूतिर्विस्तरो वा तस्याऽपि प्रभवम् | 
प्रभवत् -यस्मादिति प्रभव उत्पत्तिस्थानम् | 

प्. १२] यतः सर्वासां शक्तीनां 
सस्फारचिच्छक्त्यवगमनाच्छक्ति -त्वम् | सा च तदभिन्नैव | 
प्रोक्तं हि श्रीजयायाम् -

	तत्त्वनिर्मुक्तदेहस्य केवलस्य चिदात्मनः |
	य उदेति महानन्दः सा शक्तिर्वैष्णवी परा || इति |

विष्णुयामले च -

	पाहि पाहीति वचनात्तत्त्राणात्तस्वविग्रहाः |
	परापरबलस्पर्शात् स्वस्वरूपसमाश्रयात् ||
	निहता दानववराः परं वीर्य प्रकाशितम् |
	तेन ता मातरः प्रोक्ता विश्वसम्भवकारणात् || इति |

	अत एव ग्रन्थकारेणासां विज्ञानदेहात्मकत्वमुक्तम् | 
अथवालमत्र | किमनेनासां रहस्यस्वरूपातिप्रकाशनेन 
योगिनी -नां मुखगतेन | शक्तयश्च खेचर्याद्या वेच्छाद्या 
वा पराद्या वा अघोराद्या वा वामाद्या वा ब्राह्म्याद्या वा 
अन्या वैष्णव -शैव -सौरबौद्धाद्युक्ता वा | अथवा 
शब्दराशिसमुत्थस्येत्यादिना | वक्ष्यमाणा 
अकाराद्यक्षररूपा करणरूपा वा भवन्तु | एतावत् 
प्रयोजनमत्राभिर्यदासां सर्वासां स्पन्दरूपो 
भगवानेव प्रभव इति प्रतिपादनम् | तथा च 
मायांवामनसंहितायाम् - विष्णु -शिव -सूर्य -बुद्धादि 
रूपतया तत्तच्छक्तिचक्रपरिवारयुतस्तत् -कारणं 
भगवानेक एव ध्यानभेदेनोपास्यत्वेनाभिहितः | उक्तं च 
कुलयुक्तौ -

	वेदान्ते वैष्णवे शैवे सौरे बौद्धेऽन्यतोऽपि च |
	एक एव परो ह्यात्मा ज्ञाता ज्ञेयं महेश्वरि ||

अन्यच्च -

	यस्योन्मेषनिमेषाभ्यां जगतः प्रलयोदयौ | तं 
स्तुमः
इत्येतावता सर्वमुक्तं स्याज्जगत्यन्तस्फुरणाच्छक्तिचक्रस्य | 
उक्तं हि रहस्यशास्त्रेषु -

	शक्तिश्च शक्तिमांश्चैव पदार्थद्वयमुच्यते |

प्. १३]	शक्तयश्च जगत् सर्वं शक्तिमांस्तु महेश्वरः || इति |

	यत्तु शक्तिचक्रविभवप्रभवमिति पदमुपन्यस्तं 
तदुद्देशार्थम् | साभिप्रायत्वान्महाकवेः | उक्तं च 
ध्वनौ -

प्रतीयमानं पुनरन्यदेव वस्त्वस्ति वाणीषु महाकवीनाम् |
यत्तत् प्रसिद्धावयवातिरिक्तमाभाति लावण्यमिवाङ्गनासु ||
	तेनैतदेव शक्तीनां यतोऽन्तःप्रसरोदयौ |
	तद्बलालम्भनात्तासां प्रभुत्वं प्राप्यतेऽचिरात् ||

उक्तं चेह -

	अपि त्वात्मबलस्पर्शात् पुरुषस्तत्समो भवेत् | इति |
	यदिदं पदमग्रेऽस्ति परीक्ष्यं तत्त्वमादरात् |
	इतः प्रभृति सर्वत्रेहानुयोज्यं तु तद्बुधैः ||

इति || १ ||

	ननु संसार्यवस्थायां कथं शङ्करताऽऽत्मनि |
	इत्याशङ्कोत्थदुर्दोषपरिहाराय तूच्यते || -
	
यत्र स्थितमिदं सर्वं कार्यं यस्माच्च निर्गतम् |
तस्यानावृतरूपत्वान्न निरोधोऽस्ति कुत्रचित् || २ ||

यत्र यस्मिन् स्पन्दतत्त्वे इदं सर्वं जगल्लक्षणं 
कार्यं ज्ञानरूपतया शक्त्यात्मना स्थितं 
निमेषावस्थायां सत्कार्य -त्वात् | यस्माच्च 
निर्गतमभिव्यक्तिं गतमुन्मेषावस्थायां तस्या -
नावृतरूपत्वाद् बोधरूपतयाऽनाच्छादितस्वभाव 
त्वाद्धेतोर्न कुत्रचिन्निरो धोऽस्ति | यतो बोध्यस्य स्वयं 
सत्तैव नास्त्यतो बोधृरूपमनावृतमेवावस्थाद्वयेऽपि 
| उक्तं च -

यथा हेम्नो रूपकेषु वैचित्र्यं स्वापरिच्युतेः |

प्. १४] अथ नित्यस्वरूपस्य तथा ते विश्वरूपता ||
यथा गलितरूपस्य हेम्नः पिण्डात्मना स्थितिः |
तथा गलितवेद्यस्य तव शुद्धचिदात्मता ||

ज्ञानसम्बोधेऽपि -

विश्वस्याश्रय आकाशं न विश्वं नभसो भवेत् |
ज्ञानं नभ इवानन्तं ज्ञेयं विश्ववदल्पकम् ||
आकाशस्य यथान्येन प्रतिबन्धो न केनचित् |
व्यापित्वात् तद्वदस्याऽपि ज्ञानस्याऽप्रतिबन्धता ||

इति || २ ||

सर्ववृत्त्युपसंहारे निरोधो मास्तु तस्य तु |
जाग्रदाद्यास्ववस्थासु कुतः स्यादनिरुद्धता ||

जाग्रदादिविभेदेऽपि तदभिन्ने प्रसर्पति |
निवर्तते निजान्नैव स्वभावादुपलब्धृतः || ३ ||

	जाग्रदादिविभेदे प्रसर्पति प्रसरत्यपि सति तत् स्पन्दतत्त्वं 
निजादात्मीयात् स्वभावादुपलब्धृरूपात् 
स्वसंवित्स्वरूपान्नैव निवर्तते | कुतः उपलब्धृतो हेतोर्वा | 
यस्मादुपलब्धृरूपत्वं तिसृष्वप्यवस्थासु साधारणम् | 
उक्तं च -

	अवस्थास्वेव भेदोऽयं नावस्थातुः कदाचन |
	यथा विषस्याङ्कुरादौ तच्छक्तेर्न तु भिन्नता || इति |

	जाग्रत्स्वप्नयोस्तावत्संवेदनं सर्वेषां प्रसिद्धमेव 
सुषुप्तेऽप्युत्तरकालं सुखमहमस्वाप्समित्याद्यज्ञस्याऽपि 
संवेदनात् सवेत्ता निर्नष्ट एव | उक्तं च -

	वेल्लत्सु प्रतिबिम्बेषु जलस्पन्दानुवर्तिषु |
	यंथेन्दोर्न क्रियावेशस्तथाऽत्र परमात्मनः ||

	अन्यच्च, कीदृशे विभेदे विशेषेण भेदो विभेदस्तस्मिन् | 
किंभूते तदभिन्ने | तस्यैव ताद्रूप्येणावस्थानात् | तथा 
च -

प्. १५]	अक्षैर्योऽर्थग्रहो द्रष्टुस्तज्जाग्रदिति कथ्यते |
	यत्तैर्विनार्थस्मरणं मनसा स्वप्नसंज्ञितम् ||
	यत्रार्थस्मरणं नास्ति तत् सौषुप्तमुदाहृतम् |
	शुद्धबोधैकरूपो योऽवस्थाता सैव तुर्यता ||


|| ३ ||

	अवस्था एव विश्वान्तर्नावस्थातेति ये जगुः |
	प्रत्यभिज्ञादियुक्त्येयं तन्निरासाय कारिका || -
	
अहं सुखी च दुःखी च रक्तश्चेत्यादिसंविदः |
सुखाद्यवस्थानुस्यूते वर्तन्तेऽन्यत्रताः स्फुटम् || 
४ ||

	अहं सुखीत्यादि याः संविदः संवेदनान्यवस्थाः | 
ताः संविद्भ्योऽन्यत्र संवेत्तर्यवस्थातरि 
सुखाद्युपलब्धरि उपराग -तया स्फुटं कृत्वा 
वर्तन्तेऽवतिष्ठन्ते | संवेत्तारं विना 
संवेदनस्याऽभावात् |

	नद्योऽब्धाविव तादात्म्यं तत्प्रविष्टाः प्रयान्ति वा |
	क्षणिकज्ञानानां ह्येव न तु ता एव केवलाः ||

यस्मात् -

	कार्यकारणभावो हि बाध्यबाधकताऽपि च |
	पूर्वापरैकमातारमन्तरेण न सिध्यतः || इति |

तत्र हि -

	प्रमाण्यं क्षणिकत्वेन प्रत्यक्षेणोपपद्यते |
	प्राग्भाव्युत्तरज्ञानदार्ढ्यात् प्रामाण्यसिद्धितः ||
	प्रतिक्षणमथान्यत्वात् सामान्यस्याग्रहे सति |
	विलक्षणाः क्षणाः सर्वे प्रामाण्यं किं 
निबन्धनम् ||

प्. १६]	सम्बन्धस्याग्रहश्चापि तेन मानस्य का गतिः |
	मिथ्याज्ञानस्य मिथ्यात्वं ब्रूहि वा किं निबन्धनम् 
||
	क्षणान्तरे शुक्तिकायां रजतं केन वार्यते |
	भिन्नज्ञानस्य कर्तृत्वे सर्व प्रामाण्यमाप्नुयात् ||
	अन्यस्वरूपसंसिद्धावन्यसिद्धिर्भवेद्यदि |
	घटस्वरूपसंसिद्धौ पटस्यावगमो भवेत् ||
	योऽयं स एवायमिति प्रत्ययः स्थिरकालजः |
	कर्तुं शक्यो न तद्बाधप्रामाण्यात् क्षणिकैस्ततः ||
	प्राग्विज्ञानस्मृतिं प्रत्यभिज्ञा नित्यं प्रतिष्ठिता |
	अतो नित्यस्वभावस्यैवात्मनः कर्तृतोदिता || इति |

किं वा बहूक्त्या -

	एकप्रमात्रभावात् स्यात् क्षणिकत्वादनिश्चयात् |
	प्रमाणमप्यप्रमाणं बौद्धानां हि निराश्रयम् || 
इति |

उक्तं च बौद्धायनसंहितायाम् -

	कार्यकारणभावस्तु नास्ति ज्ञाने क्षणक्षयः |
	क्षणं द्वितीयं नास्तिचेत् स्मृतिबीजं कथं भवेत् ||
	जनकं तत् कथं नष्टमनष्टं वार्धनष्टकम् |
	नष्टस्य जनकत्वं चेदभावाद्भावसन्ततिः ||
	जनकत्वे त्वनष्टस्य क्षणभङ्गः प्रहीयते |
	द्वितीयं यत्क्षणं तिष्ठेत्तदास्ते शतमप्यथ ||
	जनकत्वेऽर्धनष्टस्यार्धे नाऽभावमेति तत् |
	तस्माद्भावाः स्थिराः सर्वे न च्यवन्ते स्वरूपतः ||
	आत्मावबोधविषये सुस्थिराः क्षणिका न ते |

प्. १७]	बाध्यबाधकभावोऽपि न स्यान्निश्चायकं विना ||
	शुक्तौ हि रजतज्ञानभ्रान्तिभङ्गोऽस्ति नान्यथा |
	तस्माज्ज्ञानं नित्यमेकं क्षणिकानि बहूनि नो || इति |

सत्कार्यसिद्धौ च -

	न हि स्वनिष्ठैर्विज्ञानैरितरेतरवेदनम् |
	तस्मात् पूर्वापरावस्था परिग्रहणपण्डितः ||
	एकः प्रमाता चित्राभिर्वृत्तिभिर्व्यवहारभाक् |

प्रत्यभिज्ञायां च -

	एवमन्योन्यभिन्नानाम परस्परवेदिनाम् |
	ज्ञानानामनुसन्धानजन्मा नश्येज्जनस्थितिः ||
	न चेदन्तःकृतानन्तविश्वरूपो महेश्वरः |
	स्यादेकश्चिद्वपुर्ज्ञानस्मृत्यपोहनशक्तिमान् ||

गीतास्वपि -

मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च

	इत्यलं कुतर्काश्मनां चर्वणेन | अन्यच्च, किंभूते 
संवेत्तरि ? सुखाद्यवस्थासु 
बोद्धृरूपतयाऽनुस्यूतेङुविद्धे | मणिषु सूत्रमिव 
सदानुस्यूते एव सर्वास्ववस्थासु | यस्माद्य एवाहं 
प्राक्सुखी स एवाद्य दुःखी | आदिग्रहणाद्रक्तोऽहं 
विरक्तोऽहं मूढोऽहं प्रबुद्धोऽहं 
धनादिमानहमिति स्मृतिप्रत्यभिज्ञानुसन्धानात् | 
नन्वेवमसौ सावरणः | नैतत्सत्यम् | विकल्परूपतया 
तासामनित्यत्वात् | तद्व्यतिरिक्तत्वाच्च संवेत्तुः 
तास्त्वविद्यावशादुपरागमात्रमस्य | उक्तं च भर्तृहरिणा -

	नाच्छादितस्य तमसा रज्जुखण्डस्य विक्रिया |
	नाशो वा क्रियते यद्वत्तद्वन्नाविद्ययाऽऽत्मनः ||

संवित्प्रकाशे च -

	अत्यन्ताच्छस्वभावत्वात् स्फटिकस्य यथा स्वकम् |
	रूपं परोपरक्तस्य नित्यमेवोपलभ्यते ||

प्. १८]	तथा भावसमासक्तं भगवंस्तावकं वपुः |
	अत्यन्तनिर्मलतया पृथक् तैर्नोपलभ्यते ||
	नैतावताऽसौ स्फटिकः पृथङ्नास्त्येव रञ्जकात् |
	भावरूपपरित्यक्ता तव वा निर्मला तनुः || इति |

तथा -

	उपरागेऽपि शुद्धत्वं न त्यक्तमनया प्रभो |
	परित्यज्य निजं रूपं संविदाख्या कुतः श्रयेत् ||
	अथाऽप्राप्यैव तद्रूपं भवेद्रूपान्तरानुगा |
	तद्रूपापि हि दृश्येत कारणस्याऽपि सम्भवात् ||

तथाऽत्रैव -

	सदैव शुद्धोऽनुभवोऽयं प्रत्याकारकर्बुरः |
	आकारान्तरसञ्चारकाले तस्यापि निर्मलः ||
	यथा जात्या सितं वस्त्रं रक्तं रागेण केनचित् |
	तत्पदं प्राप्तशुक्लत्वं पुना रागान्तरं श्रयेत् ||
	एवं शुद्धा चितिर्जात्या यदाकारोपरागिणी |
	तत्त्यागापरसञ्चारमध्ये शुद्धैव तिष्ठति ||

तथा -

	नीले पीते सुखे दुःखे चित्स्वरूपमखण्डितम् |
	विशिनष्टि विकल्पस्तच्चित्रयोपाधिसम्पदा ||
	
|| ४ ||

	तद्व्यतिरिक्तस्य च रूपमाह -

न दुःखं न सुखं यत्र न ग्राह्यो ग्राहको न च |
न चास्ति मूढभावोऽपि तदस्ति परमार्थतः || ५ ||


प्. १९] तत् स्पन्दतत्त्वं परमार्थतोऽस्ति नित्यत्वात्तस्य | 
यत्र न दुःख -माध्यात्मिकादि | न सुखं वैषयिकम् | 
न ग्राह्यं घटपटादि न ग्राहकमहमिदं 
गृह्णामीति प्राकृतं सविकल्पाहङ्काररूपत्व -
मविद्यात्मकत्वादहङ्कारस्य | न 
त्वनेनाधिष्ठातृरूपस्य ग्राहकस्याभाव उक्तः | 
उपेयत्वात्तस्य | उक्तं च तत्त्वगर्भ -

	परमार्थेन न ग्राह्यं ग्राहकं वा न किञ्चन |
	यस्मादृते तत् स्वाभासमस्वाभासमिवेक्ष्यते || इति |

	एवं तर्हि तत् पाषाणप्रख्यं मूढत्वमेव शून्यं 
वा | अत्रोच्यते - न चास्ति मुढभावोऽपीति | कुतश्चिद्रूपत्वात् | 
उक्तं च मुनिना -
	
	यथा शीतोष्णयोर्मध्ये काले नोष्णो न शीतलः |
	एवं हि सुखदुःखाभ्यां हीनमस्ति पदं विभोः ||

स्तुतौ च -

	समुदेति यथा भावान् विना भानुर्नभस्तले |
	वेद्यं विनैव भगवान् भवार्केण स्वतोदयः ||

तथा -

	यथोद्धृतविशेषस्य सामान्यस्य निजा स्थितिः |
	पृथङ् न शक्या निर्देष्टुं न च तत्रास्ति तावता ||
	यथोद्धृता कुण्डलादेः केन कस्य निजा स्थितिः |
	पृथङ् न शक्या निर्देष्टुं न च तत्रास्ति तावता ||
	एवं नित्या निजा शुद्धा सुखदुःखाविशेषिता |
	स्वसंवेदनसंवेद्या तव संविन्मयी स्थितिः ||

नागार्जुनेनाऽप्युक्तम् -

	सर्वालम्बनधर्मैश्च सर्वतत्त्वैरशेषतः |
	सर्वक्लेशाशयैः शून्यं न शून्यं परमार्थतः || 
इति |

प्. २०] आलोकमालायां च -

	विरुद्धत्वात्तमोवृत्तेर्नावकाशं ददाति या |
	साऽवस्था काऽप्यविज्ञेया मादशां शून्यतोच्यते ||
	न पुनर्लोकरूढ्यैव नास्तिक्यार्थानुपातिनी |
	
	इति || ५ ||

अत्रास्याऽमूढत्वाऽस्तित्वयोः सन्दानितकेनोपपत्तिमाह 
-

यतः करणवर्गोऽयं विमूढोऽमूढवत् स्वयम् |
सहान्तरेण चक्रेण प्रवृत्तिस्थितिसंहृतीः || ६ ||
लभते, तत् प्रयत्नेन परीक्ष्यं तत्त्वमादरात् |
यतः स्वतन्त्रता तस्य सर्वत्रेयमकृत्रिमा || ७ ||


	यतो यस्मात् स्पन्दतत्त्वादयं बाह्यः करणवर्गो 
बुद्धिकर्मेन्द्रियाख्योऽन्त - करणचक्रेण सह विशेषेण 
मूढ -चेतनोऽविचेतनवत् स्वयं प्रवृत्तिस्थितिसंहृतीर्लभते 
|

	एषोपपत्तिहेतुस्तु दृष्टान्तो भ्रामको मणिः |
	यथा वाताग्निसंपर्कादयः पिण्डोऽग्निवद्भवेत् ||
	दाहपाकप्रकाशादौ शक्तस्तद्वदयं गणः | इति |

	एवं योऽन्येषां चैतन्यापादने समर्थः स कथं 
निःस्वभावः | उक्तं षाड्गुण्यविवेके -

	स्वदेहसाक्षिकं चैतत् सर्वस्य ज्ञानचेष्टितम् |
	ज्ञानानधिष्ठितः कायो लुठत्येव यतोऽधृतः ||
	अत एव जडानामप्यधिष्ठातृकृता धृतिः |
	गम्यते गगने ग्रावा न धार्येताऽन्यथा कथम् || इति |

	तस्मात्तत् तत्त्वं प्रयत्नेनादरात्परीक्ष्यम् | प्रयत्न 
उद्योगरूप उत्साहः | आदरः श्रद्धा | अत्र च 
परीक्षणमुद्योग -बलानुप्रवेशेन स्वीकरणम् | उक्तं चेह -

अतः सततमुद्युक्त इत्यादि |

प्. २१] सिद्धोक्तं च -

	अदृश्यं नेत्रवद् ब्रह्म द्रष्टृत्वं चास्ति नेत्रवत् |
	स्वात्मन्येवोपलम्भोऽस्य दर्शनं घटवन्न तु || इति |

	यतो यस्मात्तस्येयमकृत्रिमा निजैव स्वतन्त्रता सर्वत्र | 
तेनैतदुक्तम् - यथास्य करणादिषु चैतन्यापादने 
स्वातन्त्र्यं तथा परपुरादिष्वपि सम्भाव्यतेऽभ्यासात् || ७ ||

	तदिच्छयास्तु सामर्थ्यं करणानां स्वतन्त्रता |
	सर्वत्रोक्ताऽस्य या सा तु भुक्तियुक्तिरतस्त्वियम् ||

न हीच्छानोदनस्यायं प्रेरकत्वेन वर्तते |
अपि त्वात्मबलस्पर्शात्पुरुषस्तत्समो भवेत् || ८ ||

	अयं पुरुषो जीवात्मा नेच्छानोदनस्य नेच्छाप्रेषणस्य 
करणचक्रचोदकस्यैव केवलं प्रेरकभावेन वर्तते | हिशब्द 
एवशब्दार्थेऽत्र केवलशब्दार्थे वा | अपित्विति निपातः 
प्रतिषेधनिवृत्तौ स्वरूपद्योतकः | आत्मनो बलमात्मबलं 
निरावरणचिद्रूपं  ज्ञत्वकर्तृत्वलक्षणम् | 
तत्स्पर्शात्तदवष्टम् -भात् तत्समो भवेत् | सर्वज्ञः 
सर्वकर्ता स्यादित्यर्थः || ८ ||

	अनेन सर्वस्वातन्त्र्यमुक्तमस्य च तद्भवेत् |
	अभिमानात्मकक्षोभक्षयेन त्वन्यदाह च || -

निजाशुद्ध्यासमर्थस्य कर्तव्येष्वभिलाषिणः |
यदा क्षोभः प्रलीयेत तदा स्यात्परमं पदम् || ९ ||

	निजा सहजानादिर्याऽशुद्धिरविद्याऽविवेकमूला 
भोगाभि -लाषमलरूपतयाऽसमर्थस्य सङ्कुचितशक्तेः | अत 
एव च कर्तव्येषु कार्येष्वभिलाषिणः साभिलाषस्य सतो न 
कार्यमिच्छतोऽपि भवति | तथा च श्रीसात्वता -

	अज्ञानव्यापकत्वं च सुखदुःखादिवेदनम् |
	सर्वज्ञस्यात्मतत्त्वस्य कर्मचक्रावलम्बनात् ||

प्. २२]	गीतास्वेषा प्रकृत्याख्याशुद्धिः प्राक्कर्मवासना 
|
	मायाऽविद्या भ्रमो मोहोऽज्ञानं मलमिति क्वचित् ||

गीतं च -

	प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि |
	विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् || इति |
	अनादित्वे समानेऽस्या विशेषोऽयं विचारतः |

लयो यन्मायारूपत्वात् | तदुक्तं संवित्प्रकाशे -

	मायात्वमेतदेवास्या यन्नाशस्तत्त्वदर्शनात् |
	नहि विज्ञातरज्ज्वात्मा सर्पादीन्मन्यते पुनः || इति |

अन्यत्र च -

त्वत्तो द्वितीयमिह वस्तु यदस्ति 
किञ्चित्तत्तद्विचारपदवीमवतारितं चेत् | 
गन्धर्वपत्तनमिवोपलयं प्रयाति त्वं शिष्यसे 
ध्रुवमतस्तव शेषसंज्ञा || इति |

विद्याधिपतेश्च -

भक्षणप्रकृतिना समाधिना युक्तितो विषयधाम्नि भक्षिते |
सर्वभक्षपदवीमुपेयुपः शिष्यते परमभक्षितो भवान् ||
	सा चेन्द्रजालिनो मायेवाऽ स्थिता बाधकात्मनि |
	यथाऽग्नेर्धूमबिम्ब मलवद्दर्पणस्य वा ||
	बुद्बुदाः  सलिलस्येव तच्छान्तौ निर्विकारिता |

	यदा तु क्षोभो विकारोऽशुद्धिजनितो 
देहाहम्प्रत्ययरूपो विवेकेनात्मबलस्पर्शात् प्रलीयते 
प्रलयं याति तदा स्यात् परमं पदं स्वस्वरूपे 
स्थितिर्भवेदित्यर्थः | 
उक्तं षडधातुसमीक्षायाम् -

	कर्माणि मोहमूलानि संसृतेः कारणं यतः |
	तत्क्षयात् कर्मनिर्मुक्तः स्वस्थः शान्ततमस्ततः ||

प्. २३] नारदसंग्रहेऽपि -

	यथा सुभर्जितं बीजं नेह भूयः प्ररोहति |
	विकल्पक्षीणचित्तस्य तथा भूयो न संसृतिः ||

स च क्षोभक्षयः शनैः शनैरभ्यासाद्भवेत् | उक्तं 
ह्यात्मसंबोधे -

यथाग्निपोत्रं ज्वलनोद्धृतं 
सच्छैत्यं प्रयायाच्छनकैर्न सद्यः |
अज्ञानपङ्केऽपि तथा निरस्ते 
कालेन कैवल्यमुपैति देही ||

षाङ्गुण्यविवेकेऽप्यात्मपरमात्मनोरेतावान् भेदोऽभिहितः 
-

	अविद्याकृतसङ्कोचगृहीताहंयुतास्य या |
	तया भिन्नोऽप्यभिन्नोऽयं तत्त्वतः स्वप्नभीतवत् ||
	अभीत एव यः स्वप्ने बिभ्यदभ्येति सम्भ्रमम् |
	तस्य स्वप्नादभिन्नस्य को भेदः पारमार्थिकः ||
	तथा हि मिथ्यैव भयं ममेति यदि बुद्ध्यते |
	स्वप्नतत्त्वं परामृश्य भीतिभिन्नैन बाध्यते ||
	एवं त्वन्मय एवाऽहमिति भावनया त्वयि |
	प्रलीनाऽहङ्कृतिग्रन्थिः पश्यत्येव त्वदात्मताम् || इति |

संवित्प्रकाशे च -

	कर्मेदं त्वत्कृतमपि त्वन्मयं  येन माधव |
	विहीनाऽहङ्कृतिस्ततस्त्वमेव परिशिष्यसे ||
	एतावतैव भेदोऽस्य यदहम्मानिताऽऽत्मनि |
	सा चेद्विलीना त्वद्भक्त्या नप्टो भेदः स्थितैकता ||

|| ९ ||

स्वरूपस्थस्य गुणानाह -

तदास्याकृत्रिमो धर्मो ज्ञत्वकर्तृत्वलक्षणः |
यतस्तदीप्सितं सर्वं जानाति च करोति च || १० ||


	तदा तस्मिन् प्रलीनक्षोभात्मके कालेऽस्यात्मनः 
स्वरूपस्थत् -वादकृत्रिमः सहजो धर्मः स्वभावो भवतीति 
वाक्यशेषः | 

प्. २४] किंभूतः जानातीति ज्ञः | तस्य भावो ज्ञत्वं | 
करोतीति कर्ता | कर्तुर्भावः कर्तृत्वं | आभ्यां यो लक्ष्यते, 
एते वा लक्षणरूपं चिह्न यस्य धर्मस्य स 
ज्ञत्वकर्तृत्वलक्षणः | यतो यस्माद्धर्माद् -धेतोर्वा 
यज्ज्ञातुमीप्सितमभिमतं तज्जानाति यत् कर्तुमिष्टं तत् 
करोति स्वात्मनो वा परस्य वा | पञ्चरात्रे चैष एव धर्मो 
विवेकजज्ञानशब्देनोक्तः -
	तस्य च प्रादुर्भवतः किं पूर्वरूपं यत् सर्वज्ञो 
भवति संवदर्शी सर्वेश्वरः सर्वशक्तिरिति |
	स चाऽस्य करणैर्विनाऽपि स्यात् | तत्रैवोक्तं हि - तद्यथा 
अग्निर्नाम कस्मिंश्चिद्दह्ये नान्यत्किञ्चिदुपादत्ते तेन 
घक्ष्यामीति स्वयमेव दहति | एवमयमात्माऽनुपादाय 
ज्ञाताऽनुपादायकारी स्वात्मनैव सर्वकरः |
कुतो बोधरूपत्वात् | षाङ्गुण्यविवेके उक्तम् -

	नहि बोधो विचित्रार्थनिर्माणेऽन्यमपेक्षते |
	सङ्कल्पादेव यो रूपसहस्राणि सृजत्यजः ||

	ये त्वस्य ज्ञत्वकर्तृत्वादीन्यन्यतो वदन्ति तेषामनीशतैव 
स्यात् | उक्तं ह्यागमरहस्ये -

येऽपीश्वरं व्यपदिशन्ति निमित्तहेतुं 
तैरर्पितस्तिल जलाञ्जलिरोशितायै |
अन्याङ्गनोपगमनेन वशीकृतस्य
कामीश्वरस्थितिममी बत सङ्गिरन्ते || इति ||

तस्माद्युक्तमुक्तम् || १० ||
अस्याऽकृत्रिमधर्मस्य स्थैर्यायोपाय उच्यते -

तमधिष्ठातृभावेन स्वभावमवलोकयन् |
स्मयमान इवास्ते यस्तस्येयं कुसृतिः कुतः || ११ ||

	तं शुद्धमात्मस्वभावमधिष्ठातृभावेन 
चिद्रूपतया सर्वव्यापकत्वेनावलोकयन् पश्यन् प्रतिजानन् 
स्मयमान इव विस्मयाविष्ट इव विकसन्निवास्ते यस्तिष्ठति 
तस्याविद्याविलयादियं कुतः कुसृतिः कुत्सितसंसरणं न 
कुतश्चिद् भवतीति वाक्यशेषः | 

प्. २५] उक्तं च शिवसूत्रेषु -

विस्मयो योगभूमिका |

अस्य चैतदवलोकनं यद् द्रष्टृरूपतयाऽनुभवनम् | उक्तं 
हीष्टोपदेशे -

	यदिदं दृश्यते दृष्ट्या गृहं पुत्राऽत्र सन्त्यज |
	येन पश्यसि तं पश्य यं दृष्ट्वा पश्यसेऽखिलम् ||

कर्त्रा चोक्तम् -

	यो जगु पश्चि एषु किनु वीक्षोमा -इत्थ करो |
	विषयालविलुद्दि एसे पत्तापत्त रावीक्षो अपल -इयद 
अस्त्युबुद्दि ||

	तथाऽस्यान्यतः कुतः साभिलाषतया 
विकल्पशिल्पादिकुमार्गा -नुसरणमपि त्वेवं सदैव 
स्वस्वरूपे स्थितिर्भवेत् | तत्स्थत्वाच्चेश्व -रवत् सत्यसङ्कल्पः 
स्यादित्यतोऽस्मिन्नेवासति | यतोऽभ्यास विना ज्ञातमपि 
स्वोकर्तुं न शक्यते | तदन्तरेण च कुतः सिद्धिः ? | उक्तं 
मुनिना -

	यदि वाचनिकाज्ज्ञानान्मुक्तिः स्याद्भावनां विना |
	शारीरमानसैर्दुःखैर्मुच्येरन् सर्वजन्तवः ||

तथा च युक्तौ -

	रसायनं विनास्वादात् सूचितं ह्यप्यसिद्धिदम् | इति |

अन्यच्चोक्तम् -

आगोपबालवनितं भगवंस्त्वमित्थं 
ज्ञातोऽप्युपायविरहान्न तु मोक्षदोऽसि |
नान्तः स्थितं भवति धेनुषु तृड्विहर्तृ 
क्षीरं तदेव पुनरभ्यवहारतः स्यात् ||

|| ११ ||

	तान् ध्वंसयितुमाहेदं ये त्वाहुः शून्यवादिनः |
	अभावं भावयेत्तावद्यावत्तन्मयतां व्रजेत् || इति |

नाभावो भाव्यतामेति न च तत्रास्त्यमूढता |
यतोऽभियोगसंस्पर्शात्तदासीदिति निश्चयः || १२ ||
	अतस्तत्कृत्रिमं ज्ञेयं सौषुप्तपदवत्सदा |
न त्वेवं स्मर्यमाणत्वं तत्तत्त्वं प्रतिपद्यते || १३ ||

प्. २६]	नाऽभावः शशविषाणसदृशो 
भाव्यतामनुभवविषयता -मेति प्राप्नोत्यवस्तुत्वात् | न च 
तत्राऽभावेऽमूढतास्त्यपि तु मूढावस्थैव सा | 
यतोऽभियोगसंस्पर्शादभिलाषसंयोगात् -
तदभावभावनमासीदभूदतीतमिति निश्चयः | यस्मात् स 
मम शून्यावस्थातीतेति स्मर्यते | तदुक्तम् -

	अभावो येन भावेन बोध्यतेऽस्ति न नास्ति सः |
	तस्य भावस्य सद्भावो वद केन निवार्यते ||
	सोऽस्त्यतश्चिन्मयो भावो येन सर्व विभाव्यते | इति |

	अतो हेतोस्तदभावभावनं कृत्रिममनित्यं सदा 
ज्ञेयम् | किमित्र सौषुप्तपदवत् सुषुप्तावस्थेव | न त्वेवं 
मूढावस्थावत् तदात्मतत्त्वं स्मर्यमाणत्वं 
स्मर्तव्यतां प्रतिपद्यते गच्छति, स्मर्तृत्वाच्चिद्रूपस्य, 
नित्योदितत्वाच्च | तस्मात्तत्तत्त्वं गुरूपदेशे -नादरात् 
परीक्ष्यमिति || १२ -१३ ||

	एवम् -

	अवस्थाद्वयमत्राऽस्ति स्मर्तृस्मर्तव्यभेदतः |
	यत्तस्य नित्यानित्यत्वविचारायेदमुच्यते || -

अवस्थायुगलं चात्र कार्यकर्तृत्वशब्दितम् |
कार्यताक्षयिणी तत्र कर्तृत्वं पुनरक्षयम् || १४ ||

	अत्रास्मिन् पूर्वोक्ते स्पन्दतत्त्वेऽवस्थायुगलं 
दशाद्वयं यदस्ति कार्यकर्तृत्वशब्दितं 
कार्यकारणसंज्ञितं भोग्यभोक् -
तृभेदभिन्नदृश्यद्रष्टृभिदा वेद्यवेदकरूपम् | तत्र 
तयोर्मध्याद्या कार्यता सा क्षयिणी उत्पत्तिविनाशयुक्ता | 
यत्पुनः कर्तृत्वं तदक्षयिनिर्बाधं चित्स्वरूपत्वात् 

|| १४ ||

अत एव -

कार्योन्मुखः प्रयत्नो यः केवलं सोऽत्र लुप्यते |
तस्मिंल्लुप्ते विलुप्तोऽस्मीत्यबुधः प्रतिपद्यते  || १५ ||


प्. २७]	अत्रास्मिन् कार्ये बाह्येऽर्थे क्षयिणि सति 
कार्योन्मुखः कार्यसंपादनाभिमुखो यः प्रयत्नो 
बाह्यकरणव्यापाररूपः स केवलं लुप्यते न लक्ष्यते 
न्यग्भूयैव स्वात्मन्यास्ते, स्थगितेन्द्रि -यस्य वा 
व्यापारासामर्थ्यात् | तस्मिन् प्रयत्ने लुप्ते सति अस्मि अहं 
विलुप्तो नष्ट इत्यबुधोऽज्ञः प्रतिपद्यते जानाति | न तु 
चिद्रूपस्य विनाशोऽस्ति | उक्तं च -

	विज्ञप्तेर्न विनाशोऽस्ति विनष्टेऽपि शरीरके |
	अभावे सूर्यकान्तस्य नैवास्ति सवितुः क्षतिः ||


इति || १५ ||

कस्माच्चेत्याह -

न तु योऽन्तर्मुखो भावः सर्वज्ञत्वगुणास्पदम् |
तस्य लोपः कदाचित्स्यादन्यस्यानुपलम्भनात् || १६ ||

	देशकालादिविच्छिन्नस्य कार्यस्यैव लोपो निवृत्तिर्न तु 
योऽन्तर्मु -खो भावो बहिरप्रसुतेः स्वस्वरूपस्थः 
स्वस्वभावः सर्वज्ञतादी -नां 
गुणानामास्पदमाश्रयस्तस्य भावस्य लोपः कदाचित्स्याद् -
भवेद् उपपद्यते | कुतो न स्यात् | चिद्रूपं मुक्त्वाऽन्यस्य 
द्वितीय -स्यानुपलम्भनादनुपलब्धेः | तस्यैव हि सर्वत्र 
सर्वदोपलब्धिः | एतदुक्तम् -

	देशकालक्रियाकारैरवच्छिन्नेषु वस्तुषु |
	अनवच्छिन्नरूपस्त्वं भासि तस्य बहिः स्थितेः || इति |

अत्र च -

	भेदः सर्वज्ञतादीनां ज्ञानादीनां च नास्त्यमी |
	ज्ञानस्यैव धर्मतया चिद्रूपस्य स्थितिर्यतः || इति |

उक्तं च षाड्गुण्यविवेके -

	गुणेषु ज्ञानमाद्यन्ते तेन तत्त्वेऽवधारिते |
	धर्मत्वेनेशिताशक्तिबलवीर्यौजसां स्थितेः || इति |

कक्ष्यास्तोत्रे च -

	ज्ञानं प्रशान्तं तव बोधवृत्ति - 
रैश्वर्यमुद्यत्प्रसरा परेषाम् |
प्रकाशनं प्रत्यपि योग्यरूपा
शक्तिर्बहिःस्थैर्यवती बलं सा ||

प्. २८]	उत्पन्नबाह्यप्रसरा तु वीर्य
तेजश्च बाह्यानवभासयन्ती |
षोढेत्थमेकैव तव स्वशक्तिर् -
बाह्यावमर्शात्तु भवेदविद्या ||
तत्र सर्वज्ञता ज्ञानं सर्व हि जायते ततः |
बलस्य तृप्तिमूलत्वात् क्षम्यस्य तदभावतः |
अनादिबोधस्तेजोऽत्र बोधमूलं हि तत्सदा ||

तदुक्तम् -

	प्रभावलक्षणं यच्च तेजः प्रह्वयते परान् |
	बोधत्वादेव तद्वेद्यं बोधः प्रह्वयते जगत् ||
	स्वतन्त्रताऽत्र चैस्?वर्यं स्वातन्त्र्यादीश्वरस्य तु | इति |

तदुक्तम् -

	स्वतन्त्रः सर्वकृत्येषु न नियोज्यो न विघ्नवान् |
	प्रवृत्तोऽप्यप्रवृत्तो वा यतस्तेन त्वमीश्वरः ||
	वीर्यं सदाऽलुप्तशक्तिर्नाशाभावश्च तद्वतः |

तदुक्तम् -

	आत्मसत्त्वापरिभ्रंशलक्षणाद्वैर्यमासते |
	वीर्यादेतच्च ते कार्येऽप्यन्वयः स्वर्णवच्च यः |
	अनन्तशक्तिः शक्तिः सा सामर्थ्यात् सर्वतः सदा ||


|| १६ ||

तस्य तु क्व कस्योपलब्धिरित्याह -

तस्योपलब्धिः सततं त्रिपदाव्यभिचारिणी |
नित्यं स्यात्सुप्रबुद्धस्य तदाद्यन्तेऽपरस्य तु || १७ ||

	तस्य चिद्रूपस्यात्मनो योगिनः सततमुपलब्धिरनुभवो 
भवेत् | कीदृशस्य योगिनः नित्यं सदैव सुप्रबुद्धस्य | 
कीदृश्युपलब्धिः | त्रिपदाव्यभिचारिणी त्रिष्वपि जाग्रदादिषु 
पदेष्ववस्थासु या न व्यभिचरति न निवर्तते सा तथोक्ता | तुर्ये 
तु निर्भ्रान्तैव | 

प्. २९] उक्तं च -

	काप्यवस्था न ते साऽस्ति यस्यां संविन्न वर्तते |
	तेन चिद्धनमेव त्वां योगिनः पर्युपासते ||

	अपरस्य पुनरीषत्प्रबुद्धस्य प्रबुद्धस्य च | तदाद्यन्ते 
तदिति पदत्रयस्य परामर्शः | एतदुक्तम् -

	तदादौ प्रागवस्थायां (तदन्तेऽपि) च तन्मयम् |
	पदं प्रत्ययस्याद्यन्ते जाग्रत्तुर्याव वागमात् || इति |

	अथवा तदादौ तदन्ते च तन्मध्ये 
जाग्रत्स्वप्नयोरित्यर्थः | यतः प्रबुद्धस्यैतयोरेव 
स्फुटोपलब्धिः संवेदनम् || १७ ||

	स च तस्य क्व कथमिति स्फुटीकर्तुमाह -

	ज्ञानज्ञेयस्वरूपिण्या शक्त्या परमया युतः |
पदद्वये विभुर्भाति तदन्यत्र तु चिन्मयः || १८ ||

	विभुर्व्यापकः चिन्मयश्चिद्रूपः परमात्मा परमया 
शक्त्याऽत्युत्कृष्टेन सामर्थ्येन युक्तः | पदद्वये 
जाग्रत्स्वप्नात् -मके *?ति दीप्यते प्रकाशते | कीदृश्या शक्त्या ? 
ज्ञानज्ञेयभेदेन द्विरूपया | द्वैरूप्यात्त्वस्याः 
पारम्यम् | अत एवास्मिन्नवस्थाद्वये द्विविधोपलब्धिः | 
तदन्यत्र पुनस्तस्मात्पदद्वयादन्यस्मिन् पदद्वये 
सुषुप्ततुर्याख्ये चिन्मयश्चिन्मात्र एव | ज्ञेयाभावाज् -
ज्ञानस्वरूप एवेत्यर्थः || १८ ||

	तस्योपलब्धिर्योक्ता सा गुणस्पन्दादिभिः स्थितैः |
	कुतस्त्या चेति सा शङ्का ये तान् प्रत्युच्यते त्विदम् || -


गुणादिस्पन्दनिःष्पन्दाः सामान्यस्पन्दसंश्रयात् |
लब्धात्मलाभाः सततम् स्युर्ज्ञस्यापरिपन्थिनः || १९ ||


	गुणाः सत्त्वरजस्तमांसि | 
आदिग्रहणान्महदहङ्कारतन्मा -त्रेन्द्रियभूतानि च | 
गुडादिश्चासौ स्पन्दः गुणादिस्पन्दः | तस्य ये निष्यन्दाः 
प्रवाहाः सुखदुःखमोहोर्मिज्ञानविशेषास्ते 
प्रागुक्तलक्षणस्य सामान्यस्पन्दस्यान्तर्लीनाऽनन्तविशेषस्य 
संश्रयादालम्बनाद्धेतोर्लब्धात्मलाभाः 
प्राप्तसत्ताकाः | अत एव ज्ञस्य विदितवेद्यस्य योगिनः 
स्वरूपाव्यवधानादसम्पर्कात् सततं नित्यमपरिपन्थिनः 
स्युः | 

प्. ३०] स्वभावाच्छादका न भवन्तीत्यर्थः | सिद्धोक्तं च -

	यद्वत्प्रकाशकस्य प्रकाश्यविषये न दृश्यते मानः |
	सम्पर्कात्तव तद्वत् संविद्वेद्ये न भाव्यते जातु ||

ते चास्यैव स्पन्द इति प्रागेवोक्तम् | मतङ्गपारमेश्वरेऽपि -

	शिवाद्यवनिपर्यन्तो योऽयमध्वाऽतिविस्तरः |
	स समस्तश्चितौ ज्ञेयस्तया संवेद्यते यतः ||

गीतासु च -

	दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया |
	मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामतितरन्ति ते ||
|| १९ ||

अज्ञस्य तु -

अप्रबुद्धधियस्त्वेते स्वस्थितिस्थगनोद्यताः |
पातयन्ति दुरुत्तारे घोरे संसारवर्त्मनि || २० ||

	अप्रबुद्धा सम्मूढा धीर्बुद्धिर्यस्य पुंसस्तस्य 
पुनरेते गुणादिस्पन्दनिष्यन्दाः स्वस्थितेश्चिद्रूपाया 
अवस्थायाः स्थगनेऽवच्छादने प्रोद्यताः | यतोऽसौ 
तदात्मकमेव नित्यमात्मानं पश्यति, न 
शुद्धबुद्धरूपतया | उक्तं च -

	यथादर्श शिशुः स्वच्छं निःश्वासैः स्वैर्मलीमसम् |
	करोति तद्वद्विज्ञानं स्वविकल्पैर्जडाशयः || इति |

	अत एव संसारवर्त्मनि पातयन्ति 
जननमरणप्रवाहमार्गे प्रेरयन्ति | कीदृशे ? दुरुत्तारे 
दुःखेनोत्तरणं निस्तारो यत्रात एव घोरे क्लेशप्रदे | 
तदुक्तं ज्ञानसम्बोधे -

	यद्यपि स्वात्मशक्त्यैव गतिः साक्षान्धयोर्द्वयोः |
	तथाप्येकः स्वयं याति द्वितीयोऽन्येन नीयते ||
	साक्षवत् स्फीतबोधानां स्वातन्त्र्यं विषमेष्वपि |
	अन्धवन्मन्दबुद्धीनां पारतन्त्र्यं समेष्वपि ||

इति || २० ||

प्. ३१] अथात्राऽज्ञस्याप्युत्तरणोपायमाह -


अतः सततमुद्युक्तः स्पन्दतत्त्वविविक्तये |
जाग्रदेव निजं भावं न चिरेणाधिगच्छति || २१ ||

	यतस्ते पातनशीलाः | अतोऽस्मात् कारणाद्यः सततं 
सर्वकाल -मुद्युक्तो विकस्वरस्वभावतया कृतोद्योगः | 
किमर्थम् स्पन्दतत्त्वस्य विविक्तये विवेचनाय 
स्वरूपाभिव्यक्त्यर्थम् | यदुद्योक्तृरूपं तत् | उक्तञ्च 
शिवसूत्रेषु -

उद्योगः शिव इति |

	अतः प्रजाग्रदेव जाग्रदवस्थायामेव व्युत्थानेऽपि 
निजमात् -मीयं स्वभावमचिरेण शीघ्रमधिगच्छति 
प्राप्नोति | अस्य चैतद् -विवेचनम् | यदहं शुद्धबोधैकरूपो 
जगच्चेदं मत्स्फार एव | उक्तं च -

	सर्वो ममायं विभव इत्येवं परिजानतः |
	विश्वात्मनो विकल्पानां प्रसरेऽपि महेशता ||

पञ्चरात्रेऽपि

	यदात्मनि सर्वभूतानि पश्यत्यात्मानं च तेषु 
पृथक्च तेभ्यस्तदा मृत्योर्मुच्यते जन्मनश्च |

अन्यत्र च -

	निर्मला नन्तबोधैकरूपस्त्वं भव्यबुद्धिभिः |
	वेद्याद्वा वेदकाद्वापि लभ्यसेऽवहितात्मभिः ||

तत्त्वार्थचिन्तामणौ च -

	इत्थं तत्तदनल्पमोहदलनप्राप्तस्वरूपोदयो
	योगो नित्यमनात्मभावविरहात् स्वात्मस्थितो निर्वृतः |
	दृश्यद्रष्टृविवेकविद्भवपदव्यापी विमुक्तामयो
	व्युत्थानेऽपि समाधिभाग्भवति सन्मोक्षश्रियः 
कारणम् ||


इति || २१ ||

प्. ३२]	जाग्रदेव स्वभावोक्तिर्योक्ता साऽज्ञैर्न लक्ष्यते |
	अतः स्पन्दोदयपदान्युच्यन्ते येषु लक्ष्यते ||


अतिक्रुद्धः प्रहृष्टो वा किं करोमीति वा मृशन् |
धावन् वा यत्पदं गच्छेत् तत्र स्पन्दः प्रतिष्ठितः || 
२२ ||

	द्विषोद्दीपितामर्षोऽतिक्रुद्धः सन् प्राग् यत्पदं गच्छेत् 
यं स्फारमालम्बते यामौन्मुख्यवृतिं स्पृशेत् | अथवा 
सुचिरागत -प्रियदर्शनादिना प्रहृष्टः प्रहर्षितो यत्पदं 
गच्छेत् परानन्द -रूपं गृह्णीयात् | तथा 
अनेककार्यकल्लोलाकुलतया किं करोमि ? इदं करोमि, अथवेदं 
करोमीति मृशन् परामृशंश्चिन्ताविष्टो यत्पदं 
गच्छेन्निश्चयकारिणीं दशामाश्रयेत्, तथा 
कान्ताहृतचित्ततया सम्भ्रमाद्वा धावन् धावमानो 
यत्पदं गच्छेद्यामवस्था -मारोहति, तत्र तस्मिन् पदे 
स्पन्दः प्रागुक्त आत्मस्वभावः प्रतिष्ठितः 
स्फुटोपलभ्यतया स्थितः | एतदुक्तं भवति -

	यत्र यत्र यदा येन सर्वशक्तिलयो भवेत् |
	स्फुटः स्यात् स्पन्दतत्त्वस्य तत्र तत्र तदोदयः || इति |

यतः -

	क्रोधाद् दुःखभुवः सर्वा हर्षात् सुखभुवः 
स्मृताः |
	किं करोमीति मोहोत्था धावन्तीन्द्रियवृत्तयः || इति |

उक्तं च विज्ञानभैरवे -

	क्रोधाद्यन्ते भये शोके गह्वरे वारणे रणे |
	कुतूहले क्षुधाद्यन्ते ब्रह्मसत्ता समीपगा || इति |

रहस्यस्तोत्रे च -

क्रोधहर्षविवशः परां दंशामाश्रितोऽथ विमृशश्च 
यः क्रियाम् |
यत्स्पृशत्यनियतक्रियास्पदं स्पन्दमात्मबलदं वदन्ति ते ||
एषोऽन्यत्र तुटेः पातः प्रोक्तः सर्वज्ञतादिभाक् || इति |

	तुटिपाते सर्वज्ञत्वसर्वकर्तृत्वसर्वेशितादयः | एष च 
गुरुपदेशेनादरात् परीक्ष्यः || २२ ||

प्. ३३] अस्यैवोदयायोपायान्तरं विशेषकेणाह -

यामवस्थां समालम्ब्य यदयं मम वक्ष्यति |
तदवश्यं करिष्येऽहमिति संकल्प्य तिष्ठति || २३ ||
तामाश्रित्योर्ध्वमार्गेण सोमसूर्यावुभावपि |
सौषुम्नेऽध्वन्यस्तमितो हित्वा ब्रह्माण्डगोचरम् || २४ ||
तदा तस्मिन्महाव्योम्नि प्रलीनशशिभास्करे |
सौषुप्तपदवन्मूढः प्रबुद्धः स्यादनावृतः || २५ 
||

	अयमेष देवदत्तो ज्ञाता अद्भुतसद्वस्त्वभिधाययनुल्लङ् 
-ध्याज्ञो यत्किञ्चिन्मम वक्ष्यति वदिष्यति तदवश्यमहं 
करिष्ये -ऽनुष्ठाष्यामि करिष्यामीति सङ्कल्प्य 
यामवस्थामौन्मुख्य -रूपां वृत्तिं समालम्ब्य गृहीत्वा 
यस्तिष्ठति तस्य पुंसस्ताम -वस्थामांश्रित्योर्ध्वमार्गेण 
विषुवत्प्रवाहेण सोमसूर्यावु -भावपि द्वावप्यपानप्राणौ 
मनःप्राणौ वा | सौषुम्णेऽध्वनि मध्यमनाड्यां 
परशक्तिमार्गे स्वयमस्तमितो लयं गच्छतः | किमस्य 
हृद्गतं स्यादिति कुतूहलात् | कि कृत्वा भवतः ? ब्रह्माण्ड -
गोचरं हित्वा शरीरविषयं विहाय, देहाहंभावं 
त्यक्त्वेत्यर्थः | उक्तं च -

जाते देहप्रत्ययद्वीपभङ्गे 
प्राप्तैकत्वे निर्मले बोधसिन्धौ |
अव्यावर्त्यैवेन्द्रियग्राममन्तर् -
विश्वात्मा त्वं नित्यमेकोऽवभासि || इति |

	तदा तस्मिन् काले तस्मिन् महाव्योम्नि च परचिदाकाशे 
प्रत्यस्त -मितशशिभास्करे प्रशान्तज्ञानक्रिये 
मूढोऽनभिव्यक्तस्वस्व -भावः स्वप्नादिना 
मुह्यमानोऽप्रबुद्धो निरुद्धः स्यात् सौषुप्तपदवत् | यथा 
सुषुप्तपदे तथा प्रबुद्धस्त्वनावृत एव भवेत् | उक्तं च 
रहस्यस्तोत्रे -

	स्वात्मनि स्तिमितसोमभास्करं 
	व्योममार्गमतिवृत्य तस्थुषः |
	भावनाञ्जितदृशोऽपि खेचराः
	केचिदेव तव धामदर्शिनः || इति |

प्राणापानप्रशान्तिरेव चान्यत्र निरञ्जनतत्त्वोदये 
युक्तिः प्रोक्ता | मायाप्युक्तं भोगमोक्षप्रदीपिकायाम् 
-

प्. ३४]	कामाख्ये विषतत्त्वे निरञ्जनाह्वे क्रमाच्च सिद्धिः 
स्यात् |
	सूर्ये सोमे हृदयात्तयोः शमाच्चेति शास्त्रसर्वस्वम् || इति 
|

	एवं स्पन्दतत्त्वस्योदयः प्रोक्तः | तदाऽस्मादेव च 
सहजो मन्त्रोदयः | उक्तं च बौद्धायनसंहितायाम् -

	शान्ते चन्द्रे त्वमान्ताख्ये यावन्नोच्चरते रविः |
	उदयः सर्वमन्त्राणां विलयश्च दिवौकसाम् || इति |

मालिनीविजयेऽपि -

	यत्राधारविनिर्मुक्तो जीवो लयमवाप्स्यति |
	तत् स्थानं सर्वमन्त्राणामुत्पत्तिक्षेत्रमिष्यते ||

तथा -

	धर्माधर्मान्तरे चित्तं रुद्धं यस्य तदा तु सः |
	यद्वक्ति स भवेन्मन्त्रः किं पुनर्मातृकोत्थितः ||


इति || २३ - २४ - २५ ||

अत एव

तदाक्रम्य बलं मन्त्राः सर्वज्ञबलशालिनः |
प्रवर्तन्तेऽधिकाराय करणानीव देहिनाम् || २६ ||

	तद्बलं निरावरणचिदुल्लासरूपं 
परशक्त्याख्यमाक्रम्या -धिष्ठाय मन्त्राः बीज - पिण्ड - 
पद - नामरूपा मननत्राणधर् -मिणः 
सहजनादशक्त्युद्बोधदीप्तत्वात् सर्वज्ञत्वादिना बलेन 
श्लाघायुक्ता मन्त्रिप्रयुक्ता अधिकारायानुग्रहादौ 
प्रवर्तन्ते | किमिव यथा शरीरिणः करचरणादीनि करणानि | 
अनेन मन्त्रिणः परतत्त्वावबोधान्मन्त्रेष्विच्छामात्रेण 
यथेष्टविनियोज्यत्वमुक्तम् | तदुक्तं त्रिकसारे -

	विदिते तु परे तत्त्वे वर्णातीते ह्यविग्रहे |
	किङ्करत्वं तु गच्छन्ति मन्त्रा मन्त्राधिपैः सह ||

	अन्यथा तु प्रयत्नप्रयुक्ता अपि ये 
पूर्वोक्तसङ्कल्पत्वाद्यास्प -दचिच्छक्तिबलास्पर्शात् 
केवलवर्णरूपत्वान्मन्त्राः पुत्रिकाकरण -वन्निष्फलचेष्टा 
भवन्ति |

प्. ३५] उक्तं च हंसपारमेश्वरे -

	पशुभावे स्थिता मन्त्राः केवला वर्णरूपिणः |
	सौषुम्णेऽध्वन्युच्चरिताः पतित्वं प्राप्नुवन्ति ते ||

	यत एष शाक्तो मार्गोऽत्र च मन्त्राणां साफल्यम् | 
तदुक्तं तत्त्वरक्षाविधाने -

	अशक्तत्वान्निष्क्रियत्वान्न पुंसि न परे पदे |
	शक्तौ नियोजयेन्मन्त्रं जपस्तु सफलो भवेत् || इति |

श्रीवैहायस्यां च -

	विषुवत्स्थं जपं कुर्यान्नादोर्ध्वध्वनिबोधितम् |
	मन्त्राक्षराणि मणिवच्छक्तौ प्रोतानि भावयेत् ||
	तामेव च परे व्योम्नि परमामृतबृंहिताम् |
	दर्शयत्यात्मसद्भावमेवं मन्त्रो हुति विना || इति |

श्रीकालपरायाम् -

	शब्दो नादात्मकस्तस्मात् प्रत्ययेनोपबृंहितः |
	मन्त्रबोधस्वरूपस्थमभिन्नो बोधयत्यपि || इति |

अन्यच्च सङ्कर्षणसूत्रेषु -

	स्वात्मैकनिष्ठं चिद्रूपं भावाभावपरिष्कृतम् |
	स्वसंवेदनसंवेद्यं प्रकृत्यातीतगोचरम् ||
	इयं योनिः स्मृता विप्र मन्त्राणां प्रत्ययात्मिका |
	ते मन्त्रा वर्णरूपेण सबाह्याभ्यन्तरोदिताः ||
	नैष्कालिकपदावस्थाः करणानीव देहिनाम् |
	प्रयुक्ताः सर्वकालेषु सिद्ध्यन्ते वीर्ययोगतः ||

	एवं शुद्धबोधात्मकत्वेनान्तर्बाह्योदयादेकोऽपि जपो 
लक्षसङ्ख्याकः | तदुक्तं जयायाम् -

	एकस्य मन्त्रनाथस्याप्यन्तर्बाह्योदितस्य च |
	यदैक्यं तं जपं विद्धि लक्षसंख्याभिधं मुने 
|| इति | 
|| २६ ||

प्. ३६] अनया युक्त्या मन्त्रवीर्यमुक्तम्, 
प्राक्चोदयोऽधुनास्तमय -माह -

तत्रैव संप्रलीयन्ते शान्तरूपा निरञ्जनाः |
सहाराधकचित्तेन तेन ते शिवधर्मिणः || २७ ||

	तत्रैव स्वस्वभावे शक्तिमत्येते मन्त्राः साधकचित्तेन 
तत् -प्रवृत्तिनिमित्तेन तदाधारभूतयेच्छया सह सम्यक् 
प्रलीयन्ते अस्तं गच्छन्ति | यतस्ते तदनुगास्तच्छक्तिरूपाश्च | 
उक्तं च कालपरायाम् -

	पराक्षरतरोर्धातुर्नानाशक्तेर्विवर्तगाः |
	शक्तयो वर्णदेहेषु वक्त्राद्वर्णत्वमागताः || इति |

	किंभूताः कृतकृत्यत्वाच्छान्तरूपाः | अत एव 
निरञ्जनाः महाकालुष्यरहिताः | 
निरञ्जनतत्त्वानुप्राणनाद्वा | अनेनैव च हेतुना 
शिवधर्मिणः शिवस्येव धर्मा गुणा येषाम् | सर्वज्ञाः 
सर्वकर्तार इत्यर्थः | एवमेष एव मन्त्रात्मा | तेषां चात 
एव शिवधर्मित्वं सिद्धमिति || २७ ||

	सह साधकचित्तेन लीयन्ते तत्र यत् स्मृतम् |
	शिवतात्मनि सर्वात्म्याच्चाहैतत्सोपपत्तिकम् ||

यस्मात्सर्वमयो जीवः सर्वभावसमुद्भवात् |
तत्संवेदनरूपेण तादात्म्यप्रतिपत्तितः || २८ ||
तेन शब्दार्थचिन्तासु न सावस्था न यः शिवः |
भोक्तैव भोग्यभावेन सदा सर्वत्र संस्थितः || २९ ||

	यस्माज्जीव आत्मैव सर्वमयः सर्वात्मको विश्वरूपो 
बोद्धृरूपत्वात् |

उक्तं च -

	यदैव विदितं विश्वं तदानीमेव चिन्मयम् |
	यन्नास्ति भागो वेद्योऽसौ नाथ यो वेदकाद्बहिः ||

प्. ३७]	वेद्यो वेदकतामाप्तो वेदकः संविदात्मताम् |
	संवित् त्वदात्मा चेत् सत्यं तदिदं त्वन्मयं जगत् || इति |

श्रुतिश्च -

	आत्मैवेदं जगत् सर्व नेह नानास्ति किञ्चन |

	अन्यच्च | सर्वभावसमुद्भव इति विशेषणं हेतुगर्भम् 
| हेतुर्वाऽयं समुद्भवादिति सर्वेषां भावानां 
समुद्भवो यस्मात् | परादिवाग्रूपतया संविद्युपारोहेण हि 
तेषामुदयः  सत्ता च | तदुक्तम् -

	त्वत्कारणत्वं सर्वस्मिन्नपि ज्ञातं त्वदन्वयात् |
	संवित्समन्विते विश्वे नाऽसंवित् कारणं भवेत् ||
	संविदायतनं ज्ञातं तत् सदाख्यां प्रपद्यते |
	तावतैव न लभ्या स्यादनुपासितसंविदा || इति |

अन्यच्च -

	त्वदात्मकत्वं भावानां विवदन्ते न केचन |
	यत्प्रकाश्यदशां यातो नाऽप्रकाशः प्रकाशते || इति |

तथा -

	सृजन् वदन् ज्ञापयंश्च त्रिधैकस्त्वं प्रकाशकः |
	व्यतिरिक्तः प्रकाशेभ्यो न यथाऽन्यप्रकाशकाः ||
	न प्रकाशाः प्रकाशन्ते त्वत्प्रकाशोदयं विना | इति |

पञ्चरात्रेऽपि -

	न तत्रादित्यो भातीत्यादि |

यावत् -

	तस्य भासा सर्वमिदं विभातीति |

	सर्वमयत्वेऽस्य हेत्वन्तरमाह - तत्संवेदन इत्यादि | 
तदिति भावानां संवेद्यानां परामर्शः तेषां 
संवेदनरूपे -णानुभवद्वारेण 
यतस्तादात्म्यप्रतिपत्तिर्भावरूपतासम्प्राप्ति -
स्तदभेदसंवित्तिस्ततो हेतोः | उक्तं हि स्वात्मसप्ततौ -

प्. ३८]	यद्वद् वस्तु स्वभावेन ज्ञानेन विषयीकृतम् |
	तद्वत्तादात्म्यमायाति जीवः सर्वमयो ह्यतः || इति |

अन्यत् संवित्प्रकरणे -

	यथाऽग्निना समाविष्टं सर्व तद्रूपमीक्ष्यते |
	तथा ज्ञानसमाविष्टं सर्व तद्रूपमीक्ष्यताम् || इति |

तथाऽऽगमरहस्ये -

	आकारवर्ग उपरि प्रतिभासतेऽस्य
	ज्ञानस्य सापि तव विश्वमयी विभूतिः |
	विश्वात्मकस्त्वमिति नाऽऽगमसिद्धमेतत्
	किन्तु स्वसंविदितरूपतयापि सिद्धम् || इति |

एवं संविदेव प्राणद्वारेण वाग्रूपतां धत्ते | तदुक्तम् 
-

	स्थानेषु विवृते वायौ कृतवर्णपरिग्रहा |
	वैखरी वाक् प्रायोक्तॄणां प्राणवृत्तिनिबन्धना ||
	केवलं बुद्ध्युपादानात् क्रमरूपानुपातिनी |
	प्राणवृत्तिमतिक्रम्य मध्यमा वाक् प्रवर्तते ||
	अविभागा तु पश्यन्ती सर्वतः संहृतक्रमा |
	स्वरूपज्योतिरेवान्तः सूक्ष्मा वागनपायिनी || इति |

तथा -

	स्वयं रौति य एषोऽन्तर्निर्विशेषरवात्मकः |
	स परः परमः स्थायी नित्योदितनिजाकृतिः ||
	चिदिच्छाशक्तिसम्बुद्धः स्पन्द आत्मबलेरितः |
	सवितेव स तेजांसि विचिन्वन् हृदि राजते || इति |

प्रत्यभिज्ञायां च -

	चितिः प्रत्यवमर्शात्मा परावाक् स्वरसोदिता |
	स्वातन्त्र्यमेतन्मुख्यं तदैश्वर्य परमात्मनः ||
	सा स्फुरत्ता महासत्ता देशकालाविशेषिणी |
	सैषा सारतया प्रोक्ता हृदयं परमेष्ठिनः || इति |

प्. ३९]	तस्यां चान्तःसंजल्परूपायां द्वावपि 
शब्दार्थौ समं स्फुरतः | अत एव तयोरभेद एव विख्यातः 
| उक्तं चेह -

	यतः शब्दानुवेधेन न विना प्रत्ययोद्भवः |

	वाक् च संविन्मूलेति प्रागेवोक्तम् - संविन्मूलादित्यादि | 
तथाजातीयैः श्लोकैरन्यच्चोक्तम् -

	यथा त्वया जगद्विद्धं सर्वमेव निजात्मना |
	तथा त्वयाऽनुविद्धेयं सर्वतो भाति भारती ||

योगिनाथेन चोक्तम् -

	तस्मात् सर्वस्य सिद्ध्यर्थं भारती कारणं परे |
	परेष्टव्या तदारोपारूषणेनार्थनिश्चयात् ||
	तस्या औन्मुख्यवृत्त्यैव सद्भावपरिकल्पना |
	नहि तामन्तरेणैषा लभेताऽऽत्मानमम्बिके ||
	सा च तस्यामवस्थायां स्वरूपज्योतिरिष्यते |
	निर्विभागक्रमापेक्षा योगिगम्यानुरूपिणी ||
	तत औन्मुख्यतश्चिन्तामयी भवति वाक् शिवे |
	विशिष्टशब्दविषयविवक्षास्फुरणात्मिका ||
	ततः शब्दात्मकत्वेन विवृत्तार्थमयी भवेत् |
	तदात्मतामन्तरेण यस्मान्नार्थावधारणम् ||

	एवं संवित्स्वरूपस्य सर्वप्रकाशकस्य प्रभैव 
प्रकाशन -शक्तिर्या वागन्तःसञ्जल्परूपा वर्ण -पद -
वाक्य -जीवितभूता सैव पदार्थरूपतया बहिर्भवतीति 
स्वानुभवप्रसिद्धमेव प्रबुद्धानाम् | उक्तं च -

	चिदात्मैव हि देवोऽन्तःस्थितमिच्छावशाद् बहिः |
	योगीव निरूपादानमर्थजातं प्रकाशयेत् ||
	स्वमिनश्चात्मसंस्थस्य भावजातस्य भासनम् |
	अस्त्येव न विना तस्मादिच्छामर्शः प्रवर्तते ||

प्. ४०] अन्यच्चोक्तम् -

यत्किञ्चिदाभाति बहिस्तदीश नूनं तवास्त्येव समस्तमन्तः 
|
निमीलिताक्षा हृदि लक्षयेयुस्तथैव सर्व कथमन्यथा तत् ||

	इत्थं स्वभाव एव यतः सर्वात्मस्थेन तथाविधेन 
सर्वात्म -केन स्वभावेन हतुना शब्दार्थयोश्चिन्तासु 
मध्याद्विषये वा न सा काचिदवस्यास्ति या न 
शिवस्वबावमभिव्यञ्जयति, या न चित्स्वरूपेत्यर्थः | 
संवित्स्वीकरणैक्यात् यतः सर्वस्यास्तित्वम् | तदुक्तम् -

	येन येन विभिद्यन्ते हेतुना भावनिम्नगाः |
	तेन तेनैक्यमायान्ति बोधोदधिसमागताः ||

प्रागुक्तं च -

	शरीरजो वा शाब्दो वा मानसो वा समुद्गतः |
	व्यवहारोऽप्यसौ नास्ति यत्र त्वं नाथ नाग्रगः || इति |

	अतश्च भोक्तैवानुभवितैव भोग्यभावेनानुभाव्यतया 
सदा सर्वत्र संस्थितो न त्वन्यद्भोग्यमस्ति | तथा च श्रुतिः -

	अहमन्नमहमन्नमहमन्नम् |
	अहमन्नादोऽहमन्नादोऽहमन्नादः ||

ग्रन्थकृता तत्त्वविचारेऽप्युक्तम् -

	स्वस्वभावस्थिता भावाः संबध्यन्ते परस्परम् |
	भोग्यभोक्तृत्वभावेन न कदाचित् स्वभावतः ||
	द्रष्टाऽनुभविता स्मर्ता ग्राहको भोक्तृवेदकः |
	कर्तोपलब्धा संवेत्ता ज्ञातेति ज्ञानसंज्ञकाः || इति |

तेन ज्ञानमेव ज्ञेयरूपतया प्रथते इत्यर्थः | उक्तं च -

भोक्तुर्विभोर्ये भवतो विभिन्नः स 
दृश्यते मुग्धतया स्व आत्मा |
ते भोग्यभूताः पशुवत् परेषां 
भोगाय भूयोऽत्र भवे भ्रमन्ति ||
भवं भवद्वै भवभूतमेव 
विभावयन्तो भगवन् भवेयुः |
भवद्वदेव प्रभुभावभाजो 
विश्वं वशे वर्तयितुं समर्थाः || इति |

ज्ञानसम्बोधेऽपि -

	ज्ञाता ज्ञेयं ज्ञानमिति ज्ञानस्यैव त्रिधा स्थितिः |

प्. ४१]	ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविरित्यत्रोक्तं तदेव यत् ||

मयैव चोक्तं क्वाऽपि -

	द्रष्टैवाऽस्ति न दृश्यमेतद्बुधैरध्यात्मना ज्ञायते
	आदर्शप्रतिबिम्बवज्जगदिदं भिन्नं द्विधा भाति यत् |
	सत्तां यान्ति घटादयो बहिरमी बोधानुवेधात् सदा
	ज्ञानाद्वैतमतः स्वतोऽस्ति न पुनर्ज्ञेयस्य सत्ता क्वचित् || 
इति |

तथात्मसप्ततौ -

	यदिदं दृश्यते किञ्चिद्दर्शनात्तन्न भिद्यते |
	दर्शनं द्रष्टृतो नान्यद् द्रष्टैव हि ततो जगत् || इति |

सङ्कर्षणसूत्रेष्वपि -

	येनेदं दृश्यते विश्वं द्रष्टा सर्वस्य यः सदा |
	दृश्यश्चराचरत्वे यः स विष्णुरिति गीयते || इति |

जाबालिसूत्रेष्वपि -

	द्रष्टा स्प्रष्टा श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता 
बोद्धाऽपरि -लुप्तचैतन्यस्वभावो जगदुत्पत्ति -स्थिति -
लयैकहेतुर्भगवान् वासुदेव आत्मेति |
पञ्चरात्रोपनिषदि च -

ज्ञाता च ज्ञेयं च वक्ता च वाच्यं च भोक्ता च भोग्यं 
च | इत्यादि |

	तथाऽत्रैव - ऽसर्वान्तरं सर्वबाह्य स्वयंज्योतिः 
स्वयंसम् -बोध्यं स्वयंभूरिति चऽ इति |

श्रुतिरपि -

स एव ज्ञाता तज्ज्ञानमिति |

२८ -२९ ||

अत्रैव प्रशंसाद्वारेण स्वीकरणोपायं प्राह -

इति वा यस्य संवित्तिः क्रिडात्वेनाखिलं जगत् | 
स पश्यन्सततं युक्तो जीवन्मुक्तो न संशयः || ३० ||

प्. ४२]	वाशब्दः स्वार्थेऽत्र | किं बहुना, इत्येवं 
चोक्तप्रकाररूपा यस्य संवित्तिः संवेदनं ज्ञानं यथा 
मन्मयमेव सर्व सोऽखिलं समग्रं जगत् क्रीडारामतया 
पश्यन् विभावयन्नित्य -युक्तत्वाच्च बन्धकारणस्याज्ञानस्य 
क्षयात् प्रबोधाप्तौ जीवन्ने -वेश्वरवन्मुक्तो नाऽत्र 
संशयः |

	उपपत्त्युपलब्धिभ्यां सिद्धत्वाद् भ्रान्तिरत्र नो |

उक्तं च -

	सम्यक् स्वबोधविश्रान्तौ योऽलुप्तानुभवः स्थितः |
	विषयानपि सोऽश्नन् स्याज्जीवन्मुक्तस्तु तत्त्ववित् || इति |

ये त्वाहुः - विनोत्क्रान्तिं कुतो मोक्षः | तन्निरासायाह -

विना स्वभावानुभवेन पुंसः 
कैवल्यमुत्क्रान्तिबलाद्यदि स्यात् |
अत्राऽपि पक्षे ननु मोक्षभागुद्बन्धनं 
यः कुरुते प्रमूढः ||

तथा -

	विदेहा अपि बद्ध्यन्ते प्रलये गुणवासिताः |
	शरीरिणोऽपि मुच्यन्ते विशुद्धज्ञानसंश्रयात् || इति ||

ज्ञानगर्भेऽपि -

	मयि स्थितमिदं जगत् सकलमेव सर्वत्र वा
	स्थितोऽहमिति धारणाद्वितयभावनावेशतः |
	जगत्त्रितयनाथ तैर्नातिचिरेण सम्प्राप्यते
	नृभिस्तव सपर्यया दलितकिल्बिषोपप्लवैः ||

गीतास्वपि -

	यो मां पश्यति सर्वत्र सर्व च मयि पश्यति |
	तस्याऽहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ||

पञ्चरात्रेऽपि -

प्. ४३]	प्रज्ञाप्रासादमारुह्य अशोच्योऽशोचतो जनान् |
	भूमिष्ठानिव शैलस्थः सर्वान् प्राज्ञोऽनुपश्यति ||

	अत्र च नित्योद्युक्तरूपत्वमेवोपायो युक्त्या ध्वनितः | 
प्राक् चोक्तं हि - अतः सततमुद्युक्त इत्यादि || ३० ||

	अथ प्रागुक्तस्य मन्त्रात्मनो 
युक्त्यन्तरोदयवर्णनद्वारेण निगमनं करोति -

अयमेवोदयस्तस्य ध्येयस्य ध्यायिचेतसि |
तदात्मतासमापत्तिरिच्छतः साधकस्य या || ३१ ||

	अयमेव तस्य पूर्वोक्तस्य ध्येयस्य मन्त्रात्मनो 
ध्यायिचेतस् -युदयः समापत्तिमेकीभावं 
मन्त्रात्मतापत्तिमिच्छतो गृह्णतः साधकस्य ध्यायिनो या 
तदात्मता ध्येयस्वरूपापत्तिरित्यर्थः | उक्तं हि 
विश्वसंहितायाम् -

	ध्येये चित्तं यदा लीनं तदा ध्यानमुदाहृतम् |
	ध्येयः प्रत्यक्षतां याति ध्याता तन्मयतां व्रजेत् ||
	ऋच्छतस्त्विति पाठाद्वा ध्येयं चिन्तयतोऽत्र या |
	तदात्मतासमापत्तिरैक्यं तस्योदयः स तु ||

	ग्रन्थकृतस्तु द्वयमप्याशयः सहते | यतो 
मन्त्रोच्चारणेच्छ -या मन्त्रदेवतया सह यत्तादात्म्यं 
योऽन्तःसंवेदनद्वारेण तदत्मग्रहो मन्त्रन्यासात्मकः स 
एवास्यो दय आविर्भाव इति 
|| ३१ ||

	अस्यैव व्याप्तिफलमाह -

इयमेवामृतप्राप्तिरयमेवात्मनो ग्रहः |
इयं निर्वाणदिक्षा च शिवसद्भावदायिनी || ३२ ||

	येयं स्वरूपसंवित्तिः साऽमृताप्तिरिहात्मनः |
	जरामरणविच्छेदाद् पुनर्भवता न तु ||

प्. ४४]	दुग्धाब्ध्युद्गतस्यायमेव चात्मनोऽनुग्रहः 
स्वतः |
	निर्वाणदीक्षा तच्चेयं परमात्मनियोजिका || इति |

उक्तं च मोक्षधर्मेषु -

	हित्वा तु सर्वसङ्कल्पान् सत्त्वे चित्तं निवेशयेत् |
	सत्त्वे चित्तं यदा लीनं ततः कालञ्जयो भवेत् || इति |

आत्मसम्बोधे च -

भवेद्भवानामभवाय नूनं 
स्वभावसंविद्विदितैव पुंसाम् |
आमर्त्यतां मर्त्यजने करोति 
सकृत्सुधाप्राशनमात्रमेव || इति |

दीक्षार्थोऽयम् -

	ददाति ज्ञानसद्भावं क्षपयत्यखिलं मलम् |
	बोधानुवेधाद्दीक्षोक्ता दानक्षपणधर्मिणी ||

इति || ३२ ||

	स्पन्दतत्त्वोदयं प्रोच्याकृत्रिमं तत्र एव च |
	मन्त्रोदयं च तद्वीर्य तद्विभूतीरथाऽऽह तु ||

	यथोक्तस्य जाग्रत्येव निजभावाप्त्या स्वातन्त्र्यं तथा 
स्वप्नेऽप्यस्तीति वक्तुमाह -

यथेच्छाभ्यर्थितो धाता जाग्रतोऽर्थान्हृदिस्थितान् |
सोमसूर्योदयं कृत्वा संपादयति देहिनः || ३३ ||
तथा स्वप्नेऽप्यभीष्टार्थान्प्रणयस्यानतिक्रमात् |
नित्यं स्फुटतरं मध्ये स्थितोऽवंश्यं प्रकाशयेत् || ३४ ||

	यथा जाग्रति जाग्रदवस्थायां धाता 
स्रष्टाऽऽत्मस्वभाव इच्छया दिदृक्षात्मिकया ऽभ्यर्थितो 
याचितः सन् देहिनः पुंसो हृदि स्थितानभिनतानर्थान् 
पदार्थान् सम्पादयति प्रकाशयति | स्वबला -वष्टम्भात् | 
किं कृत्वा सोमसूर्ययोरपानप्राणयोश्चक्षुषोश्चो -दयं 
कृत्वा चक्षुरादिष्व वधानेनेत्यर्थः | 

प्. ४५] एतदुक्तं भवति - अनेकार्थसन्निधानेऽपि 
गणिकानटमल्ल -प्रेक्षकादिषु मध्याद्यदेव वस्त्वभिमतं 
तदेव यथा पश्यति | स्वरूपानुप्रवेशात् | तथा 
स्वप्नेऽप्यभीष्टानेवार्थान् मध्ये हृदि स्वस्वभावे स्थितः 
सन् स्फुटतरं कृत्वा नित्यं सदैव प्रकाशयेद् दर्शयति | 
कुतः प्रणयस्येच्छाभ्यर्थनाया अनतिक्रमात् त्यागात् |

मुक्त्वा दृढामभीष्टेच्छां नाऽन्यवृत्तिर्यदा भवेदिति |

	एतदुक्तम् - यदीच्छा तदनुगैव भवेन्न स्वातन्त्र्येण 
प्रभवति तदैतत्स्यात् तां चासौ नाप्यतिक्रामति | उक्तं च 
रहस्यस्तोत्रे -

विस्मृतार्थमभियुज्यधीर्यथा त्वामशेषविदमाशु शंसति 
|
यद्यदित्थमनयाऽर्थ्यते रसात् स्वप्नगोऽपि न विलङ्घयिष्यसि || 
इति |

सिद्धोक्तं च -

	चिद्व्योम्निस्थोऽनुसन्धत्ते यत्तत्पश्यत्यखण्डितमिति |

ज्योतिःशास्त्रेऽपि -

	येन येनेन्द्रियार्थेन विद्धः स्वपिति मानवः |
	तस्य तस्येन्द्रियार्थस्य सुप्तः कर्माणि पश्यति ||


इति || ३३ - ३४ || 


	एवं स्वप्नस्वातन्त्र्यवर्णनद्वारेण युक्त्या 
सौषुप्ततमोव -रणनिर्भेद उक्तः | इत्थं स्वरूपस्थस्यैव 
जाग्रत्स्वप्नादौ स्वातत्र्यं न त्वन्यथेत्यभिधातुमाह -

अन्यथा तु स्वतन्त्रा स्यात्सृष्टिस्तद्धर्मकत्वतः |
सततं लौकिकस्येव जाग्रत्स्वप्नपदद्वये || ३५ ||

	अन्यथा पुनः स्वरूपस्थित्याभावे चित्तस्य चञ्चलत्वात् 
स्वप्ना -दौ सृष्टिरिच्छारूपा स्वतन्त्रा स्यात् | 
स्वप्नादिप्रसरोऽसमञ्जसरूपो भवेदित्यर्थः | 
कुतस्तद्धर्मकत्वात् सृष्टिस्वभावत्वात् | यतस्तत्तत्त्व -
मिच्छाख्यप्रसवधर्मि नित्यम् | कस्येव | यथा 
लौकिकस्याप्रबुद्ध -मतेर्जाग्रत्स्वप्नपदद्वये सततं 
सर्वकालं सृष्टिरिच्छैव स्वतन्त्रा | 

प्. ४६] न त्वसौ ह्यप्रबुद्धतया | साऽस्य सहस्रशः  
सम्बद्धाऽसम् -बद्धविकल्परूपैव 
भवेदवस्थाद्वितयेऽपीति यावत् || ३५ ||

	एवमात्मनो विभूतिषु स्वातन्त्र्याख्यां 
युक्तिमुक्त्वाथेदा -नीं ज्ञत्वकार्यसामर्थ्याख्या या तां 
तत्र कथयति | सूक्ष्मव्य -वहितादौ ज्ञत्वोपायं 
तावत्कारिकाद्वयेन प्राह -

यथा ह्यर्थोऽस्फुटो दृष्टः सावधानेऽपि चेतसि |
भूयः स्फुटतरो भाति स्वबलोद्योगभावितः || ३६ ||

	यथा दूरस्थितः कश्चिदर्थ पदार्थो घटपटादिवस्तु 
विशेषो -ऽस्फुटः संदिग्धो दृष्टः 
सावधानेऽप्यन्यव्यावृत्तेऽप्येकाग्रेऽ -पि चेतसि सति हि यस्मात् 
स एवार्थो भूयः पुनः स्वबलोद्योगेनात्मब -
प्रयत्नविशेषेण भावितो विचारिता सन्स्फुटतरो भाति 
निःसन्दिग्धः प्रकाशतेऽवभासते |

	तस्मात्तथा यद्वस्तु येन रूपेण यत्र यस्मिन् काले 
स्थितं तद्वस्तु तथा तेनैव प्रकारेण प्रयत्नविशेषेण 
स्वबलं स्वस्वरू -पं 
विकस्वरमाक्रम्याश्ह्रित्याऽवष्टभ्याभ्यासान्नचिरात् 
त्वरितं सम्प्रर्तते सम्यक प्रतिभाति निरावरणस्वरूपत्वात् |

प्रागुक्तं हि -

	अपि त्वात्मबलस्पर्शात् पुरुषस्तत्समो भवेत् |

तत्त्वयुक्तौ च -

	विषयाधिपतिर्यो हि येन जानाति पार्वति |
	तस्य यो वेत्ति तत्त्वेन तेन ज्ञातं चराचरम् ||

तेनाऽतीताऽनागतज्ञानं परिमितविषयं न 
किञ्चिदाश्चर्यम् 
|| ३६ - ३७ ||

एवं ज्ञत्वमुक्त्वाऽधुना कार्यकर्तृत्वसामर्थ्ये क्षुज्जयाय 
चोपायान्तरमाह -

दुर्बलोऽपि तदाक्रम्य यतः कार्ये प्रवर्तते |
आच्छादयेद्बुभुक्षां च तथा योऽतिबुभुक्षितः || ३८ ||

प्. ४७] दुर्बलः क्षीणधातुरशक्तः कृशोऽपि तद् 
बलमुत्साहलक्षण -मुद्योगरूपमाक्रम्याऽधिष्ठाय 
स्वीकृत्य यतः कार्ये प्रवर्तते यस्माद् व्यापारं सम्पादयति | 
अतिकृशस्याप्युद्योगबलावलम्बनात् समरादौ शक्तिदर्शनात् | 
एतदुक्तं भवति - यथा कश्चिदसमर्थोऽपि 
व्यायामाभ्यासान्महतीं शक्तिं प्राप्नोत्युद्योगबलेन 
तथा योऽतिबुभुक्षितः क्षुधार्तः सोऽपि तेनैव 
स्वस्वभावानुशीलनेन बुभुक्षां 
भोक्तुमिच्छामप्याच्छादयेत् क्षुधं शमयति | प्रोक्तं च 
पतंञ्जलिना -

कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिवृत्तिः | तथा -
बलेषु हस्तिबलादीनि |

	बुभुक्षाशब्दोऽत्रोपलक्षणार्थम् | तेन क्षुत्तृषौ 
शोकमोहौ जरामृत्यू चेति षडूर्मयोऽपि नश्यन्तीत्यर्थः || 
३८ ||
	एवं न केवलमस्मिन्नेव शरीरे तस्य सर्वज्ञतादयः 
सन्ति, यावत्सर्वत्रापीत्युपायद्वारेणाऽऽह -

अनेनाधिष्ठिते देहे यथा सर्वज्ञतादयः |
तथा स्वात्मन्यधिष्ठानात्सर्वत्रैवं भविष्यति || ३९ ||

	अनेन प्रागुक्तेनात्मस्वभावेनाऽस्मिन् देहेऽधिष्ठिते 
व्याप्ते -ऽन्वीक्षिते सति यथा सर्वज्ञतादयो गुणा विद्यन्ते | 
यस्मादत्र स्वल्पयूकादिभक्षणाद्यपि क्षिप्रमेव जानाति | 
उक्तं च ज्ञानसम्बोधे -

	सर्वः स एव व्यापित्वाद् ज्ञः स एव स्वभावतः |
	सर्वज्ञश्चेति सर्वज्ञः पुमानेव निरुच्यते ||

अन्यच्च -

	सर्वज्ञः सर्वदैव त्वं सर्वस्य हृदये न चेत् |
	केनाऽन्यथाऽस्य सम्भाव्या नष्टार्थविषया स्मृतिः ||

प्. ४८]	तदहर्जातबालैश्च स्तनपानं क्व शिक्षितम् |
	प्राणिभिर्वाप्सु तरणमेतत् सर्वज्ञचेष्टितम् ||

अन्यच्च -

	भक्ष्यं स्यात्किमभक्ष्यं वा स्वाद्वस्वाद्विति निश्चये |
	मक्षिकाणां कुतः संवित् क्षौद्रसंचितिकर्मणि ||
	सर्वज्ञस्याप्यधिष्ठातुस्तद्विजृम्भितमन्यथा |
	कृमिमात्राल्पकायानां सम्भृतिर्विस्मयास्पदम् ||
	कतकस्य फलं वारिप्रसादनविधित्सया |
	द्विपः क्षिपति तस्यैषा प्रज्ञा ह्यज्ञस्य किं पशोः ||
	गीताकर्णनवैदग्ध्यं मुग्धबुद्धेर्मृगस्य किम् |
	सम्भाव्यते हि येनाऽस्य रोमन्थविरता स्थितिः ||
	भक्षयिष्यति मामित्थमाखोर्विवरवर्तिनः |
	मार्जारं प्रति का शङ्का सर्वज्ञज्ञापनं विना ||
	भयात् कूर्मः स वार्यन्तः सर्वाण्यङ्गानि गूहते |
	दुर्भेदबुद्धिस्तत्रास्य विवेकविकलस्य किम् |
	वीक्ष्यान्यक्षीणपक्षाणां वैलक्षण्यमचेतनः ||
	नृत्तमारभते बर्ही स्फुरितं तज्जगद्गुरोः ||
	अगाधजलमध्यस्थमत्स्यभक्षणलक्षणम् |
	केनोपदष्टिं तन्मद्गोरनुमानं विना कृतम् ||
	अशक्यशक्तिः कस्येयं सलिलात् पिबतः पयः |
	हंसस्य न पुनस्तस्य हृदयान्तरवर्तिनः ||
	प्रतिभातप्रभातस्य मन्दिरान्तरवर्तिनः |
	कृक्रवाकोर्गिरः कस्मात् क्षेत्रज्ञप्यापिनं विना ||
	यासामाकलनोद्युक्ता कालवित्कलना ततः |
	प्रवर्तते दिनारम्भे निर्भ्रान्तकृतसंविधिः ||
	शृङ्गदन्तनखादीनि प्राणिनामायुधानि यत् |
	परप्रहरणोद्रेके केनाऽऽख्यातान्यसंविदाम् ||

प्. ४९]	बलं तेजः करो सिंहो जानाति निजमूर्जितम् |
	को हेतुर्यावदन्तस्थप्रतिपत्तिर्न सस्फुरा ||
	अतिवृष्टेरनावृष्टेर्व्यञ्जकं चिह्नमिङ्गितैः |
	सूचयन्ति न तच्चित्रं पशवः पक्षिणोऽपि यत् ||
	कृतान्तकल्पैः सिंहाद्यैः प्रीतिः प्राणभृतां कुतः |
	विनैकस्य हृदिस्थस्य संवित्संवादसुस्थितिम् || इति |

	तेषां च प्रागुक्तयुक्त्या विशेषाभिव्यक्तिः | तथा 
स्वात्मन्य -धिष्ठानात् स्वरूपाच्यवनादेवं सर्वत्र 
सर्वज्ञतादयो भविष्यन्त्यभिव्यक्तिं यान्तीत्यर्थः | उक्तं च 
-

एको भावः सर्वभावस्वभावः 
सर्वे भावा ह्येकभावस्वभावाः |
एको भावस्तत्त्वतो येन दृष्टः सर्वे
भावास्तत्त्वतस्तेन दृष्टाः ||
रहस्ययुक्तिरत्रेयं शरीरे यत्र यत्र च |
संविदो दार्ढ्यलाभः स्यात्तत्र तत्र गुणोदयः || इति || 
३९ ||

अथैषां गुणानामाच्छादकमूलविच्छेदार्थमाह -

	ग्लानिर्हर्षक्षतिरनुत्साहरूपा देहे किल विलुम्पिका 
विनाशिनी | तस्याश्च ग्लानेरज्ञानतः सृतिः सरणमुत्पत्तिः | 
तच्चाऽज्ञानमुन् -मेषेण 
वक्ष्यमाणलक्षणेनाऽऽत्मस्वभावेन यदा विलुप्तं 
निर्णोदितं नाशितं तदा कुतः सा ग्लानिरेव का स्यात्कारण 
रहिता भवेदित्यर्थः | अत एव च योगिनां जरारोगाद्यभावः 
शरीरदार् -ढ्यं च भवेत् || ४० ||

	अथोन्मेषस्य स्वरूपमाह -

एकचिन्ताप्रसक्तस्य यतः स्यादपरोदयः |
उन्मेषः स तु विज्ञेयः स्वयं तमुपलक्षयेत् || ४१ ||

प्. ५०] एकस्यां चिन्तायां प्रसक्तस्यैकत्र विषये क्वचिद् 
व्यापृतचित् -तस्य सतो यतो यस्मात् 
स्वस्वभावादपरस्याश्चिन्ताया उदयोऽभिव्य -क्तिर्भवेत् | झटिति 
यतोऽन्या चिन्तोत्पद्यते विस्मृतस्मरणादिका स चिन्तायाः 
कारणमुन्मेषो विज्ञेयः | तं च पुनरुन्मेषं 
स्वयमात्मनोपलक्षयेद्विजानीयात् | चिन्ताद्वयमध्ये 
व्यापकत्वेना -ऽनुभूयमानतया स्वसंवेद्यत्वाद् 
बृहत्कुमारीसुखवदनुपदे -श्य इत्यर्थः || ४१ ||

	अस्य चानुशील्यमानस्य प्रत्ययानाह -

अतो बिन्दुरतो नादो रूपमस्मादतो रसः |
प्रवर्तन्तेऽचिरेणैव क्षोभकत्वेन देहिनः || ४२ ||

	अतोऽस्मादुन्मेषादनुशील्यमानादचिरेणैव कालेन 
देहिनः पुंसि बिन्द्वादयः प्रवर्तन्ते उत्पद्यन्ते | 
बिन्दुस्तेजोरूपो भ्रूमध् -यादौ | 
नादोऽकृत्रिमोऽनाहतात्मकः शब्दब्रह्माख्यो दूराच्छ्र -
वणं च | रूपमन्धकारे दर्शनं देवतानां च 
सूक्ष्मादिप्र -दर्शनं च | रसो 
मुखेऽमृताश्वादः षड्रसानां च | कथमेते प्रवर्तन्ते 
क्षोभकत्वेन उत्कृष्टसिद्धिविघ्नकारित्वेन | तथा च 
पतञ्जलिः -
	ततः प्रातिभश्रावणवेदनाऽदर्शनाश्वादवार्ता 
जायन्ते | ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः इति |
	अन्यच्च अनेन युक्त्या सृष्ट्यादिक्रमो ध्वनितः | यतः 
प्रागुन्मे -षात् सृष्टिरुक्ता | सा च कथम् ? अतोऽस्मदादौ 
विन्दुरिच्छादृग्शक्तिप्र -सररूपः | ततो नादः शब्दात्मको 
वागाख्यः क्रियाशक्तिरूपः | ततो रूपं 
पदार्थदर्शनविचारस्वरूपम् | ततस्तत्रैव रसोऽभिलाष 
उपभोगरूपश्चेति | एष 
एवातिरहस्यक्रमार्थविदामुद्योगावभास -
चर्वणविलापनरूपः क्रमचतुष्कक्रमोऽत्रैव युक्त्यैवोक्तः -

	न बाधते विशेषो हि प्रकृतं परिभाषया इति |
	
तद्यदुक्तं स्वयं तमुपलक्षयेदिति || ४२ ||

	तत्कथमित्यत्रोपायमाह -

दिदृक्षयेव सर्वार्थान् यदा व्याप्यावतिष्ठते |
तदा किं बहुनोक्तेन स्वयमेवावभोत्स्यते || ४३ ||

प्. ५१]	द्रष्टुमिच्छा दिदृक्षा तदवस्थास्थ इव सर्वार्थान् 
सर्वभा -वान् व्याप्याधिष्ठाय यदाऽवतिष्ठते वर्तते तदा 
किं बहु -नोक्तेनाधिककथनेन | स्वयमेवात्मनैव 
तत्तत्स्वभावमवभोत् -स्यतेऽवगम्यते ज्ञास्यतीत्यर्थः | 
अयमत्रोपदेशाशयः - यथा कुतूहलदिदृक्षुर्विकासवृत्त्यास्ते 
एवं यः सर्वभावौन्मुख्य -रूपोद्यन्तृतास्वरूपे तिष्ठति 
स स्वभावं सर्वज्ञतादिगुणास् -पदं स्वयमाप्नोति | यतः 
प्रागुक्तम् - अतः सततमुद्युक्त इत्यादि | या चैषा स्थितिः सैव 
तत्त्वार्थचिन्तामणौ रहस्यमुद्रेत्युक्ता | मयोक्तं 
भोगमोक्षप्रदीपिकायाम् -

उद्यन्तृताबलेन तु विकासवृत्त्या स्वरूपगस्तिष्ठेत् |
स्वयमुपसृतेन्द्रियार्थानश्नन्नानन्दभूमिगो योगी ||
एषोच्छृङ्खलरूपा विकस्वरतरा प्रबुद्धबुद्धीनाम् |
सिद्धाः स्थिता सदाऽस्यां ह्यानन्दरताः परा च मुद्रैषा 
||

अन्यत्रोक्तं च -

सर्वाः शक्तीश्चेतसा दर्शनाद्याः 
स्वे स्वे वेद्ये यौगपद्येन विष्वक् |
क्षिप्त्वा मध्ये हाटकस्तम्भभूत -
स्तिष्ठन्विश्वाधार एकोऽवभासि ||

तथा -

स्वच्छन्दं वा यत्र तत्र व्रजन्तीर्वेश्या - 
स्त्रीवच्चञ्चला या दृगाद्याः |
शक्तीः पश्यन् केवलं नानुगच्छेद्विश्वं
बिभ्रद्भासि तस्य त्वमन्तः || 

इति || ४३ ||

अस्यामेव स्थितौ युक्तिमाह -


प्रबुद्धः सर्वदा तिष्ठेज्ज्ञानेनालोच्य गोचरम् |
एकत्रारोपयेत्सर्वं ततोऽन्येन न पीड्यते || ४४ ||

प्. ५२]	प्रबुद्धोऽसंकुचितशक्तिनिर्विकल्प उद्योक्तृरूपतया 
सर्वकालं तिष्ठेद् वर्तेत | ज्ञानगोचरं विषयमालोक्य 
परिच्छिद्य संविद्दीप्त्या ज्ञेयं विलाप्याऽविभागं 
नीत्वेत्यर्थः | मयैव चोक्तं भोगमोक्षप्रदीपिकायाम् -

अथवाविभागबोधज्वलनेन विलाप्य वेद्यपीयूषम् |
पीत्वा तृप्तो विचरन्नीरोगो योऽचिरात् सदैकाकी ||
एतत्क्रमार्थसारं परधाराभूमिका च शक्तीनाम् |
तदनुज्ञयाऽत्र कथितं सच्छिष्यविबोधनाय मया ||

अतः सा निर्विभागा चित् | उक्तं हि -

	देशकालक्रियाकाराः प्रसिद्धा भागहेतवः |
	तेन सन्ति पुनर्यस्य विभागस्तस्य किंकृतः ||

अन्यच्च -

	मनः सविषयं दाह्यं ज्ञानाग्निर्दर्शनैर्दहेत् |
	अन्तर्बहिर्मुखश्चैवं समाधिरूपपद्यते ||

तथा -

	विज्ञानवाडवो दीप्तः स्वशक्त्या ज्ञेयतोयधीन् |
	अजस्रं ग्रसते नान्यस्तद्ग्रासे शक्तिमान् भवेत् ||
	नाऽप्राप्त्या पयसां तृष्णा प्राप्त्या वा भूयसामपि 
|
	यस्यास्ति कृतकृत्यत्वं कोऽप्यसौ वडवामुखम् || इति |

	प्राक्चैतत्सोपपत्तिकं वितत्योक्तम् | यस्मात् सर्वमयो जीव 
इत्यादि | एवमेकत्र तत्त्वस्वभावे विद्यात्मके ज्ञानरूपे 
सर्वमारोपयेदै -क्यं नयेत् | अत एव ततोऽन्येन 
वक्ष्यमाणेन कलासमूहेन शक्त्यात्मकेन विकल्परूपेण न 
पीड्यते न बाध्यते न स्वरूपात् प्रच्याव्यत इत्यर्थः | उक्तं 
च -
	
	एकं व्यापि व्योम कुड्यादियोगात् तस्मिन् 
बाह्याऽभ्यन्तरत्वं तथा त्वाम् |
पश्यत्येकं ग्राहकग्राह्यरूपं 
व्याक्षिप्ताक्षेप्यक्षतस्त्वत् समाधिः ||

इति || ४४ || 
	
	एवं यः प्रबुद्धः पतिः सोऽन्येन न पीड्यते | 
अर्थाद्योऽप्र -बुद्धः पशुः स हन्यते |

प्. ५३] स च कथं किंलक्षणश्चेत्युच्यते -

शब्दराशिसमुत्थस्य शक्तिवर्गस्य भोग्यताम् |
कलाविलुप्तविभवो गतः सन्स पशुः स्मृतः || ४५ ||

	शब्दानां राशिः शब्दराशिः वर्णसमूहो मातृका 
अकारादिक्षकारान्ता शब्दजननी | 
वर्णात्मकत्वाच्छब्दानाम् | तत्समुत्थस्य कादिवर्गात्मकस्य 
ब्राह्म्यादिशक्तिचक्रस्य कलाभिः 
ककाराद्यक्षरैर्विलुप्तविभवो हृतमहाव्याप्तिः स्वभावात् 
प्रच्यावितोऽत एवास्य भोग्यतां गतः सन् पुरुषः पशुरुच्यते 
अज्ञत्वात् | उक्तं चेश्वरप्रत्यभिज्ञायाम् -

	स्वाङ्गरूपेषु भावेषु प्रमाता कथ्यते पतिः |
	मायातो भेदिषु क्लेशं कर्मादिकलुषः पशुः ||

क्वापि च -

	भेदग्रन्थिविभङ्गे हि कर्मात्मैक्यं प्रपद्यते |
	सोऽविज्ञातः पशुः प्रोक्तो विज्ञातः पतिरेव सः ||

इति || ४५ ||

अतश्च -

परामृतरसापायस्तस्य यः प्रत्ययोद्भवः |
तेनास्वतन्त्रतामेति स च तन्मात्रगोचरः || ४६ ||

	तस्य च पशोर्यः प्रत्ययोद्भवः श्रोत्रादिद्वारेण 
विषयदर् -शनेन स्मरणादिज्ञानोत्पत्तिः स एव परामृतरसात् 
स्वरूपोदयाद -पायः प्रच्युतिः | यतस्तेन स 
पुमानस्वतन्त्रतां पारतन्त्र्यमसर्व -गतत्वाद्यमेति 
प्राप्नोति | स च प्रत्ययोद्भवस्तन्मात्रगोचरः 
शब्दादिविषयविषयस्तदभिलाषात्मक इत्यर्थः || ४६ ||

	अत एव च -

स्वरूपावरणे चास्य शक्तयः सततोत्थिताः |
यतः शब्दानुवेधेन न विना प्रत्ययोद्भवः || ४७ ||

प्. ५४]	अस्य च पुंसः स्वरूपावरणे स्वस्वभावाच्छादने 
शक्तयः पूर्वोक्ताब्राह्म्याद्या शब्दरूपाः 
क्रियाशक्तिद्वारेण सततमुद्य -ताः सदा सन्निहिताः 
पुंरूपग्लपनाय | यतः शब्दानुवेधेन वर्णानुगमेन 
विना न प्रत्ययोद्भवो ज्ञानसंवेदनमस्ति | 
शब्दायत्तत्वात्पदार्थस्य 
वाच्यवाचकयोरन्योन्यद्योतकत्वाच्च | तथा चोक्तं 
वाक्यपदीये -

	न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः शब्दानुगमादृते |
	अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्वं शब्देन दृश्यते || इति ||

प्राक्चोक्तं हि -

	वागेवास्याः कारणं विश्ववृत्तेरित्यादि |

अन्यच्च -

	वाग्रूपता चेदुत्क्रामेदवबोधस्य शाश्वती |
	न प्रकाशः प्रकाशेत सा हि प्रत्यवमर्शिनी || इति || ४७ ||

अथास्या एव क्रियाशक्तेर्बन्धमोक्षहेतुतामाह -


सेयं क्रियात्मिका शक्तिः शिवस्य पशुवर्तिनी |
बन्धयित्री स्वमार्गस्था ज्ञाता सिद्ध्युपदादिका || ४८ ||

	यैषा अज्ञानां बन्धयित्रीबन्धजननीभगवत् 
क्रियात्मिका क्रियास्वभावाऽशक्तिः सैवेयं शिवस्य 
सुप्रबुद्धस्य पशुवर्तिनी पशुवद्यथेष्टविनियोज्यतया या 
वर्तते सा यथोक्ता | सा च स्वमार्ग -स्था मदीयेति ज्ञाता 
सिद्ध्युपपादिका परापरसिद्धिप्रदा भोगमो -
क्षावहेत्यर्थः | अर्थाच्च भिन्ना ज्ञाता बन्धदा भवति | 
अथवेयं व्याख्या - सेयमित्याद्यन्यस्तुल्यार्थः | 
स्वमार्गस्था स्वतन्त्रा अज्ञाता बन्धयित्री | ज्ञाता तु 
सिद्ध्युपपादिकेति | उक्तं चैतत्प्राक् - प्राणिनां पतनं येन 
इत्यादिना || ४८ ||

	कथं त्वेषा बन्धहेतुतामापद्यत इति स्फुटीकर्तुमाह 
-


तन्मात्रोदयरूपेण मनोऽहंबुद्धिवर्तिना |
पुर्यष्टकेन संरुद्धस्तदुत्थं प्रत्ययोद्भवम् || ४९ ||

प्. ५५]	पुर्यष्टकस्य किल द्वे रूपे स्तः - एकं 
सूक्ष्ममातिवाहिका -ख्यं तन्मात्रमभिलापात्मकम् 
द्वितीयं स्थूलं भौतिकं भोगाख्यम् | तत्र सूक्ष्मेण 
पुर्यष्टकेन संरुद्धो बद्ध आवृतोऽतः एव परवशः सन् 
तदुत्थप्रत्ययोद्भवं सुखदुःख -संवेदनरूपं 
भोगं भुङ्क्ते अश्नाति | कीदृशम् | तन्मात्रा -णां 
शब्दादीनामनुभवद्वारेण य उदयोऽभिव्यक्तिः स एव 
रूपं यस्य तेन तथा मनोहङ्कारबुद्धिवर्तिना 
चान्तःकरणसं -युक्तेन | तस्य च पुर्यष्टकस्य 
भावात्तद्वशाच्छरीरी संसरेत् संसारं याति | अत एवास्य 
संसृतिप्रलयस्य जननमरणप्रवाहस् -यैतदेव कारणं 
हेतुं संप्रचक्ष्महे कथयामः || ४९ - ५० ||

	एवं बन्धनिमित्तमुपवर्ण्यास्योच्छेदो पायमाह -

यदा त्वेकत्र संरूढस्तदा तस्य लयोदयौ |
नियच्छन्भोक्तृतामेति ततश्चक्रेश्वरो भवेत् || ५१ ||

	एवम् -

	बन्धमोक्षविचारेण प्रबोधाख्या यदा पुन इति |

	पुर्यष्टकद्वयमध्यादेकत्रैकस्मिन् पुर्यष्टके स्थूले 
सूक्ष्मे वा पतित्वेन संरूढो लीनचित्तस्तदा तस्य 
तदुत्थप्रत्ययोद्भवस्य शब्दार्थोर्लयोद्भवौ 
प्रध्वंसप्रादुर्भावौ नियच्छन् स्वेच्छया कुर्वन् 
भोक्तृतामेति | प्रभुत्वं प्राप्नोति | भोग्यरूपात् 
पशुत्वान्मुच्यते इत्यर्थः | तदुक्तम् -

प्. ५६]	पशुनां तु पतिर्भूत्वा पशूनां तु पतिर्भवेत् |
	पशुत्वान्मुच्यते सद्यो भूत्वा पशुपतेः पतिः || इति |

स्वबोधोदयमञ्जर्यां च -

	यद्यन्मनोहरं किञ्चिदक्षिगोचरमागतम् |
	एकाग्रं भावयेत्तावद्यावल्लीनं निरोधकृत् || इति |

	एवं सति स्वातन्त्र्याप्तेस्ततश्चक्रेश्वरः शक्तिचक्रस्वामी 
सर्वज्ञतादियुतः सर्वाधिपतिर्भवेदित्यर्थः || ५१ ||

	एवमस्याद्यश्लोके शक्तिचक्रैश्वर्यं यदुक्तं तदिहापि -

	अथेत्थं ग्रन्थनिष्पत्तेर्ग्रन्थकर्ता गुरोर्गिरम् |
	प्रहर्षवशतः स्तौति नीतिं शिष्यांश्च शिक्षयन् ||

अगाधसंशयाम्भोधिसमुत्तरणतारिणीम् |
वन्दे विचित्रार्थपदां चित्रां तां गुरुभारतीम् || ५२ ||

	तमहं गुरुभारतीं वन्दे | कीदृशीम् | 
दुरवगाहसन्देहार् -णवपारोत्तारिणीम् | अन्यच्च 
विचित्रोऽर्थोऽभिधेयो विचित्राणि पदानि शब्दा यस्याः सा 
यथोक्ता | अत एव चित्रामाश्चर्यभूतामाचार्य -सरस्वतीं 
स्तौमि | नहि गुरोर्गरीयानन्योऽस्ति | तदुक्तं जयायाम् -

	यस्माद्देवो जगन्नाथः कृत्वा मर्त्यमयीं तनुम् |
	मग्नानुद्धरते लोकान् कारुण्याच्छास्त्रपाणिना || इति |

नारदसंग्रहे च -

	गुरवे दक्षिणां दद्यात् सर्वस्वं स्वार्धमेव वा |
	सर्वस्वमथवाऽत्यल्पं संसारोच्छेदहेतवे || इति |

मयोक्तं क्वापि -

	भगवत्प्राप्तिकामो यस्तेनान्वेष्यो गुरुर्यतः |
	भगवान् ज्ञायते शास्त्राच्छास्त्रं च ज्ञायते गुरोः ||

प्. ५७]	तद्बोधाद् ज्ञानविलयाज्ज्ञानाप्तौ प्राप्त एव सः |
	तस्माच्छास्त्रादीश्वराच्च गरीयान् गुरुरुच्यते || इति |

पञ्चरात्रेऽपि -

	यथा भगवत्येव वक्तरि वृत्तिरिति || ५२ ||

	अथाम्नायक्रमवर्णनद्वारेण संग्रहकृत्स्वकीर्त्यर्थ 
श्लोकेन स्वनामोपबध्नाति -

	वसुगुप्तादवाप्येदं गुरोस्तत्त्वार्थदर्शिनः |
	रहस्यं श्लोकयामास सम्यक् श्रीभट्टकल्लटः || ५३ ||

	अस्यार्थः प्रारम्भ एवोक्त इति पुनर्नोच्यते | इदं च 
ब्रह्मविद् -याबीजं नाऽपरीक्ष्याऽस्थाने वपेत् | उक्तं 
ह्यनेनैवाऽन्यत्र -

गुणैरूपेताऽपि तु सिद्धविद्या कन्येव दत्ता गुणवर्जिताय |
सम्भोगहीना विदधात्यकीर्तिं दातुर्यतस्तत्प्रगुणाय दद्यात् 
|| इति || ५३ ||

	इत्यविद्यातमःस्थानां दर्शनाय प्रकाशिता |
	सतां सुपूर्णादेशेव शुद्धामलगुणोज्ज्वला ||
	वाग्लुण्ठनार्थमन्येषां विद्वन्मन्यतयाऽपि तु |
	शुद्धबोलोल्लासवशात् कृत्वा स्पन्दप्रदीपिका ||
	तस्मात् प्रोत्सार्य मात्सर्यमर्थमर्थ विचार्य च |
	आर्यैराश्चर्यभूताया न कार्योऽस्या अनादरः ||


नारायणस्थानज उत्पलाख्यस्त्रिविक्रमाख्यस्य सुतोऽग्र्यजन्मा 
|
यस्तेन सच्छिष्यहिताय दृब्धा व्याख्या मयैषा च तमोनुदे 
स्यात् ||

प्. ५८]	गतिः स्खलन्ती न क्वचिद्यथा निशि 
स्याद्दोपहस्तस्य तथा स न क्वचित् |
स्खलत्यमार्गेऽपि करेऽस्ति यस्य हि 
प्रदीपिकेयं प्रगुणप्रकाशिका ||

किं वा बहूक्तिभिरिमां तु सरस्वतीं मे
बोधद्रुमोत्तमसृतां परतीर्थयुक्ताम् |
स्वच्छां विगाह्य विबुधत्वमुपैति मर्त्यो -
ऽप्यत्यक्तदेह इह चित्रमतः परं किम् ||

इत्याचार्यभगवदुत्पलविरचिता स्पन्दप्रदीपिका समाप्ता ||

|| शुभं भूयात् ||




###########   END OF FILE  #######