####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00638
Uniform title: tārāsahasranāmavyākhyābhidhārthacintāmaṇi
Manuscript : manuscript 4972 Shri Raghunatha Temple MSS Library Jammu

Description: 



Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the direction of Anirban Dash.
Diplomatic transcription of manuscript.


Revision 0:  Nov. , 21, 2023

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################
ट्न०. ४९७२ 
नाम - तारासहस्रनामव्याख्याऽभिधार्थचिन्तामणिः 
कर्ता - श्रीविश्वेश्वरः 
पत्रसं०. - १२१
सं० - १९४१ 
विषयः - तन्त्रम् 

तारासहस्राभिधानांव्याख्यागुह्यार्थदर्पणम्|| 
विश्वेश्वरमहाप्राज्ञरचितारञ्जनीनृणाम्|

ता०स०टी० पृ० १अ) ओंश्रीगणेशायनमः ओंइंदीवरछदकदंबकसुंदरांगंक्षंदारकेंद्रपरिवंदितपा
दपद्मं आनंदतुंदिलममंदचिदद्वितीयंदेदीप्यतांहृदिसदाविशदंतदोज्ञः १ 
नत्वाननत्वाचरणयुगलंभक्तिबाहुल्यपूर्वंस्वस्तिश्रीमद्बुधजनशिरोरत्नलक्ष्मी
धरस्य तारानाम्नांदशशतमिदंस्वीयबोधानुरूप्यातस्यव्याख्यायतिहतनूजे
तविश्वेश्वरेण २ तत्रायमायोवस्तुनिर्देशप्रतिपादकःश्लोकः कैलासेति केल
योर्जलभूम्योरस्ति केलसनमस्यवाकेलासःस्फटिकं तस्यायंकैलाशिति
स्वामी शिखरासीनमितिपाठेतत्रस्थितमित्यर्थः शिखेरदेवमितिपाठेप्यार्थिकः
सेवार्थः महादेवशब्दःअधिविशेषावच्छिन्नैचैतन्येयोगरूढः तथाचस्कंधपु
राणे महतामपिदेवानामहमेवमहान्यतः नमत्तोप्यधिकोस्त्यत्योमहादेवस्त
तोह्महं अत्रसंबंधःस्पष्टत्वालोक्तः तत्रासीनमित्यनेनतस्यस्वस्थत्त्वात्प्रह्मसम
योव्यंजितः कालानुरोधःप्रतिभानवत्वमेतेगुणाःकामदुधाःक्रियासुइत्यु
क्तेः इहसीतिगोप्यत्वमुक्तं तत्रापरेणसहावस्थांनस्यानुवितत्वात्भवस्त्रीत्व 

पृ० १ब) संबंधार्थंभवानीत्युक्तं नापृष्टःकस्यचिद्व्रूयान्नचान्यायेनपृछतितिवचनात्
उत्तरदानार्थंप्रीत्येत्युक्तं परमेश्वरेतिसर्वज्ञत्वात्प्रष्टव्यार्थनिर्वचनसामर्थ्यसू
चनं तथाचीश्वरपदंज्ञानादिमत्परंपरमपदार्थनित्यसर्वविषयस्यतदेकदेशे०
ज्ञानेअभेदान्वयः महेश्वरपदंरूढिंविहाययोगार्थमात्रंपुरस्कारेणसकलजग
दातुशासकत्यार्थकं अतःसर्वसामंजस्यं श्रीदेव्युवाचेति उत्कर्षार्थकंश्रीशब्द
प्रयोगः वचपरिभाषणित्यस्यलिटिविचिखंपीतिसंप्रसारणस्ये उवाचेतिरूपं
कथमितिईशानेति तस्यसर्वनियंतृत्वमुक्तं सर्वज्ञेतिप्रष्टव्यार्थनिर्वचनयोग्य
त्वं साधकामंत्रंयेसाधयंतितेउत्तमांलोकोत्तरांसिद्धिंमंत्रादेःसर्वप्रसिद्धाम् सि
द्धमंत्रोयदामंत्रीवालिशस्यापिमूर्द्धनि करंदत्वादिशत्याशुसोपिलोकात्करो
त्युतेति फेत्कारिणीस्मरणात् कथंकेनप्रकारेण लभंतितिप्रस्तःयेनय
थालभंतेतत्प्रकारांतरंमेमह्मंपृच्छत्यैकथयेतिप्रार्थनेलोट् अन्येषामपिप्रभु
त्वात्तद्व्यावृत्त्यर्थं सुइति तथा वान्यप्रभुनिरूपितापकर्षराहित्यंलभ्यते सुइति

ता०स०टी० पृ० २अ) कथयेत्यनेतवीत्वीयते देदसिपरेपीतिसूत्रात् यथाचछांदरूपितापकर्षयहि
सातांश्वर्षेष्वपिप्रवृतिस्तथाशब्दकौस्तूभादौस्पष्टं यद्यपिसिद्धिप्राप्त्युपायोमम
जिज्ञासाविषयितिव्रह्मवाक्यादेवानादितात्पर्ययवलेनस्वकथनप्रतीयतेव
तथापिस्पष्टार्थंकथनीयेत्युक्तिः श्रीशंकरुवाचेतिस्पष्टंविनेति पूजापंच
विधा तदुक्तंमंत्रतंत्रप्रकाशे पूजापंचविधाप्रोक्तापंचरात्रादिपंचके ताश्चाभि
गमतंचोपादानेज्याध्यानयोगकाः तत्राभिगमनंनाममंत्रिभिःपरिगम्यते सं
मार्जतोपलेपादिसंस्कारोदेवमंदिरे उपादानंभवेद्देवपूजासाधनमेलतम् 
ततश्चापिभवेदित्यागंधपुष्पादिभिःपुनः पीठपूजातुदेवस्यसांगावरणपूज
तं मंत्रार्थभावनापूर्वजपोमंत्रस्यकीर्त्ततं तच्छास्त्राध्ययनंसम्यवल्वाध्यायो? 
मंत्रिभिःस्मृतः गुरुदेवात्मनामैक्यभावनंयोगुच्यते ध्यानरूपंप्रपंचसारे
योमनसिदेवतायाभावःस्यादेस्यमंत्रिणःसम्यक् संस्थापयेच्चतत्रेत्येवंध्या०
तंवदंतितत्यविदः गपशब्दात्स्यार्थेप्रज्ञाद्यण् सचत्रिविधः तथाचविशुद्धेश्वरा

पृ० २ब) तंत्रे निजकर्णागोचरोयोमानसःसजपःस्मृतः उपांशुनिजकर्णस्यगोचरःपरि
कीर्त्तितः निगदस्तुजनैर्वेद्यस्त्रिविधोजपीरितः बलिभेदमाहतंत्रे द्विविधोब
लिराख्यातोराजसःसात्विकोबुधैः राजसोमांसरक्ताढ्यःफलत्रयविभूषितः मधु
पायससंयुक्तोमधुरत्रयलोलितः सात्विकोमांसरहितः शेषमन्यत्पुरोक्तवत् 
अत्रलभंतित्यत्रकर्मानुक्तेपूर्वश्लोकस्यसिद्धेरध्याहारः अत्रसिद्धिकामस्यनियोज्य
त्वंसिद्धेफलत्यं तावद्रात्रिसत्रन्यायेनायाति पठनीयंसदादेवीति विधौभाव्य
विशेषानभिधानात्तदाकांक्षायाः सत्यात् नवेत्पूजादिफलद्धेस्येवानुवादमात्रं
कॢप्तप्रधानाधिकारेणनिर्वाहं अंगेनकल्पनस्यासंभवात् अन्यथाप्रयाजादाव
पितत्कल्पनापत्तेः अतेवपूजादिव्यतिरेकेणसिद्धिलाभाभिधानं परार्थत्वा
दर्थवादमात्रं अंगेषुफलश्रुतिरर्थवादितिन्यायात् अन्यथातद्विधानवैयय
र्थ्यापत्तेः एवंचतस्तोत्ररूपगुणमात्रविधानमेतदिति अंगत्वमात्रग्राहकमा
नाभावात् सिद्धिंकथंलभंतिति कथंमावापेक्षायामस्यप्रवृत्याजपाद्युप 

ता०स०टी० पृ० ३अ) कारकसिद्धावपि अनेकफलकामनयास्तोत्रपाठविधेः प्रत्यक्षत्वात् अवेष्टि
न्यायेनेतत्पाठमात्रमपिप्रधानंबोध्यं ननुतत्रेतयान्नाद्यकामंयाजयेदिति
पृथक्विधिश्रवणादवेष्टियागस्यस्वतंत्रकर्मत्वं प्रकरणवशाद्राजसूयांगत्व
मितिसिद्धांतः प्रकृतेतुपठनीयमितिविधिरंगतयोपपन्न यिदंपठतिस्त्रो
त्रमित्यादीनांतुयच्छब्दोपनियद्व्रत्वान्नविधित्वसंभवः पठनीयमित्यंगविधिप्रा
प्तस्यैवानुवादसंभवादितिचेत्सत्यंअत्रापिशिवस्थानेचशययामित्यादिदेशवि
शेषपुरस्कारेणपाठेफलसंबंधश्रवणाद्यःशृणुयादितिनिःश्रितविधिसमभि
व्याहाराद्यनहिश्रवणस्यांगत्यबोधकंकिंविदस्ति नापिरागादितस्तत्प्राप्तिः रते
भ्यशृणुयादित्यस्ययच्छब्दयोगित्वेप्यप्राप्तार्थत्याद्विविधमावश्यकं तथाच वाश
ब्देनपाठाविधिरवश्यंस्वीकार्ययः नचैवमदीक्षितस्याप्येतत्पाठाधिकारापत्तिः
इष्टत्वात् अतेवस्त्रोत्रांतरेष्वपिसर्वशिष्टानांतथानुष्ठानमितिदिक् नाम्नामिति
आदशभ्यःसंख्यासंख्येचेतिभाष्योक्तेः षष्ठीअशेषतितिद्वितीयार्थेतसिलथ 

पृ० ३ब) वाभावप्रधानातृतीयार्थे अथवाउपेक्षितक्रियमपादानं सर्वतंत्रादेरुवृत्येत्यर्थः
कुशलात्यवतीतिवत् यद्यपिदितयोगेचतुर्थ्याभाष्यंभतथापि भक्तानामित्य
त्रछांद्रसत्वाच्छेषेयाषष्ठी भगवत्याश्रवणप्रवृत्तत्वदेवशृण्वेतिनवक्तव्यं तथा
पिअस्यावश्योपादेयत्वसूचनार्थंतत् त्वामस्मिवच्यीत्यादिवत् तदेवंचत्वारोनु
बंधाः सिद्धिकामोधिकारीसिद्धिःप्रयोजनं नामसहस्रंप्रतिपाद्यं तेनग्रंथस्य
प्रतिपाददकलक्षणःसंबंभिति शास्त्रादौतेनवक्तव्यः संबंधःसप्रयोजनिति
शास्त्रादौतेनवक्तव्यःसंबंधःसप्रयोजनितियुक्तत्वात् विनेति यदितृतीया
र्थेनिपातस्यप्रयोगः येनफलंलभते तत्फलंफलहेतुं हेतुहेतुमतोरभेदो
यचारः अन्यथापूजोपहारादिव्यतिरेकप्रयुक्तफलस्यात्रानुक्तत्वा दसंगतत्वं०
स्यादितिध्येयं इदानीमस्यमहाप्रयोजनताप्रकटीकृत्य ऋष्यादीन्वक्तुमार
भते अस्येत्यादिनागद्येन तेषांज्ञानस्यावश्यकत्वात् तथाचहेमाद्रोयाज्ञवल्क्यः
आर्षंच्छंदश्चदैवत्यंविनियोगस्तथैवच वेदितव्यंप्रयत्नेनव्राह्मणंचविशेस्त्र 

ता०स०टी० पृ० ४अ) श्चतः अविदित्वातुयःकुर्ययाद्याजनाध्ययनंजपं होममंतर्जलादीनितस्य
चाल्पंफलंभवेत् यश्चजानातितत्वेनार्षंछंदश्चदैवतं विनियोगंव्राह्म०
णंचमंत्रार्थज्ञानमेवच एकेकस्यृचःसोपिवंद्योलेतिथिवद्भवेत् देवता
याश्चसायुज्यंगच्छत्यत्रनसंशयः पूर्वोक्तेचप्रकारेणृष्यादीन्वेतिमोहि
जः अधिकारोभवेत्तस्यरहस्यादिषुकर्मसु येनपहषिणादृष्टंसिद्धिःप्राप्ता
चयेनवै मंत्रस्यतस्यतत्प्रोक्तमृषेर्भावस्तदार्षकं छादनाच्छंदुद्दिष्टंवाससी
इवचाकृतः आत्मासंछादितोदेवैर्मृत्योर्भीतेस्तुयत्पुरा आदित्यैर्वसुभिरु
द्धैस्तेनछंदांसितानिवै यस्ययस्यतुमंत्रस्यनिर्दिष्टादेवतातुया तदाका
रंभवेत्तस्यदेवत्वंदेवलोव्यते पुराकल्पेसमुत्पन्नामंत्राकामार्थेवच अ
नचैतत्कर्त्तव्यंविनियोगःसुच्यते एतन्मूलभूताश्रुतिरपि योहध्वा
विदितछंदोदैवताव्राह्मणेनमंत्रेणयाजपसध्यापयतिवास्थाणुवर्छतिग
र्त्तंवापद्यतित्यादि अथाहकात्यायनः एतान्यविदित्वायोधीतेऽनुव्रूतेजप

पृ० ४ब) तिजुहोतियजतेयाजयते तस्यव्रह्मनिर्ध्वीर्ययंजातयामंभवत्यथांतराश्चगर्त्तंवाप
द्यतेस्थाणुंवर्छतिप्रमीयते वापापीयान्भवत्यथविज्ञायैतानियोधीतेतस्यवी
र्यवदथयोर्थवित्तस्यवीर्यवत्तरंभवतिजपित्वाच प्रपंचसारे ऋषिवर्णादिकौधातू
स्तोगत्याप्रापणेनच पात्याभ्यातत्स्वरूपंह्मगुरुः स्यादृषिवाचकः इच्छादानार्थ
कौधातूस्तछंदादिस्तुदादिकः तयोरिछांददातीतिछंदोमंत्रार्णवाचकं आत्म
नोदेवताभावप्रदानादेवतेतिच पदंसमस्ततंत्रेषुविद्वद्भिःपरिकीर्त्तितं ऋध्वा०
तुर्गतिप्राप्त्युभयार्थः षिधातुज्ञानार्थः ज्ञानप्रदत्वादृषिपदस्यगुरुर्वाच्यः छंद
धातुरिछार्थः दाधातुदानार्थः इच्छापदंछंदपदस्यार्थः इतिनैरुक्तव्युत्पत्तिरि
त्यर्थः तथाचोक्तंसारसंग्रहे ऋवर्णादिस्तुगत्यर्थोधातुःशम्यर्थकस्तथा षि
वर्णार्थस्तुविज्ञानमा * * प्रापकश्चसः अनयोरूपसंपतौऋषिर्गुरुरितीरितः 
छदीतिधातुरिच्छायादादिदानार्थकोभवेत् छंदोवक्तिमनोर्वर्णाद्वयोरिच्छा
प्रदानतः क्रीडार्थकाददातीतिसंपन्नंदेवतापदं साधकायात्मनोभावंददातीनिज

ता०स०टी० पृ० ५अ) गुर्यतः दिवेः क्रीडार्थाद्देवशब्दःउक्तार्थपरित्यर्थः श्रीरुद्रयामले हृदस्यबो
धकायात्मत्तरेभागेऋषिरेकोभवत्ततः अक्षोभ्यनामयाश्रित्यमुनिवेषधरः
शिवः ऋत्विगादिसूत्रेनिपातनादुष्णिकशब्दःसाधुः मूलेलग्नकचेजठेत्य०
मरः पिंगोग्रैकजटांध्यायेदितिफेत्कारिण्यां वाक्यप्रमाणपदसागरपारगस्य
लक्ष्मीधराभिधबुधस्यतनूद्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थचिंताम
णामयमगात्प्रथमोमयूषः १ किरणसहस्रभिवैतत्सौरंमोहांधकारविछेदि
तारानामसहस्रंसर्वोत्कर्षेणवर्वति १ तत्रान्यासामपिस्त्रीत्वाक्रांतानांभगवत्याः
सर्वात्मकत्यसूचनार्थनामान्यत्रवक्ष्यंते उक्तंचवराहपुराणे यानिसौम्यानिना
मानियानिज्ञानोद्भवानिच तानितस्याविशालाक्ष्याद्रष्टव्यानिवरानने कूर्म
पुराणेपि शक्तयोगिरिजादेवीशक्तिमंतोथशंकरः मत्स्यपुराणे नत्वयार
हितंकिचिद्व्रह्मांडेस्मिंश्चराचरे इतिदक्षोक्तिः मार्क्कंडेयपुराणे विद्यास्सम
स्तास्तवदेविभेदाः विद्याःसमस्ताःसकलाजगत्स्येत्यादि अतेवतत्रैव अ 

पृ० ५ब) न्यासांबलमाश्रित्ययुध्यसेवातिमानिनीतिशुंभोक्तौ अहंविभूत्याबहुभिरहरूपै
र्यदास्थितेत्यनेनग्रंथेनवैष्णव्यादीनांभगवत्याकेवलयोक्तिः संगच्छते लिंगपुरा
णेपि शंकराःपुरुषाःसर्वेस्त्रियःसर्वामहेश्वरी पुंलिंगशब्दवाव्यायेतेचरुद्राःप्रकी०
र्त्तिताः स्त्रीलिंगशब्दवाच्यायाःसर्वांःगौर्याविभूतयः सर्वेस्त्रीपुरुषाःप्रोक्तास्तयो
रेवविभूतयः यस्ययस्यपदार्थस्ययायाशक्तिरुदाहृता सासापिश्वेश्वरीदेवीश
र्वःसर्वोमहेश्वरः शक्तिमंतःपदार्थायेतेषैशर्वस्यभूतयः पदार्थशक्तयोपा
षास्तागौरीतिविदुर्बुधाः अष्टौप्रकृतयोदेव्यामूर्त्तयःपसिकीर्तिताः तथाविकृ
तयस्तस्यादेहवद्धाविभूतयः विस्फुलिंगायथांतद्वदग्नौचबहुधास्मृताः जीवाः
सर्वेतथाशर्वाद्वंद्वसत्यमुपागताः गौरीरूपाणिसर्वाणिशरीराणिशरीरिणां 
शरीरिणस्तथासर्वेशंकराशव्यवस्थिताः श्राध्यंसर्वमुमुरूपंश्रोतादेवोमहे
श्वरः विषयित्यंविभुर्धत्तेविषयात्मकतामुमा स्रष्टव्यंध्वस्तुजातंतुधतेशंकर
वल्लभा स्रष्टासेवविश्वात्माबालचंद्रार्द्धशेषरः दृशवस्तूप्रजारूपंविभर्तिभुव

ता०स०टी० पृ० ६अ) नेश्वरी द्रष्टाविश्वेश्वरोदेवःशक्तिदंडःशिस्यामणिः रस्यजातमुमारूपंध्रेयजातंच
सर्वशः देवोरसपिताशंभुर्ध्राताचभुवनेश्वरः मंतव्यवस्तुतांधत्तेमहादेवीमहेश्व
री मंतासेवविश्वात्मामहादेवोमहेश्वरः बोद्धव्यवस्तुरूपंचविर्त्तिहरवल्लभा दे
वःसेवभगवान्वोद्भ्राबालेंदुशेखरः पीठाकृतिरुमादेवीलिंगरूपश्चशंकरः 
प्रतिष्ठाप्यविधानेनपूजयंतिसुरासुराः येयेपदार्थालिंगांकास्तेतेशर्वविभूत
यः अर्थाभगांकितायेयेतेतेगोर्ययाविभूतयः स्वर्गपाताललोकांतंव्रह्माडाच
रणाष्टके ज्ञेयंसर्वमुमारूपंज्ञातादेवोमहेश्वरः विभर्त्तिक्षित्रतांदेवीत्रिपुरांत
कवल्लभा क्षेत्रज्ञत्वंभवोधत्तेभगवानंतकांतकः सर्वाकारौस्थितावेतौनरै
श्रेयोर्थिभिःसदा पूजनीयौनमस्कार्ययैचिंतनीयौचसर्वदा समयाचारेप्युक्तं
स्त्रीजातिरूपासर्वत्रसर्वाहुतियामता साशक्तिरूपाविज्ञेयापुरुषःशिवरू
पवान् एवंचलाक्षाणेकत्यमन्येषांनाम्नांद्रष्टव्यं अतेवतदुचारणेनतदेवता
नामग्रहणजन्यफलातिशयेनभवति तद्वायंकत्वाभावात् नामग्रहणविधिना 

पृ० ६ब) तद्धायकानामेवोपादानादिति तानिचपूजायांचतुर्थ्यंतत्वेनविपणमपितव्यानि
होमपूजनयोःस्वाहान्यासतर्प्पणयोर्नमिति स्वनामसर्वसत्यानांमंत्रित्यभिधी
यते इतिव्रह्मपुराणस्यैवप्रमाणत्यात् नचतेषांनामत्यमेवनास्तीतिवाच्यम् 
एतन्मध्यपाठेन तत्संदर्भविशेषेवृद्ध्यादिसंज्ञावत् शक्त्ययछेदेननामत्वेवाध
काभावात् स्तोत्रवाह्यत्वेनपृथक्पापक्षयार्थंप्रयोगोनास्तीतितूक्तमेव अ
न्यथासहस्रनामसंज्ञाविलोपापत्ते एवंचन्यायसिद्धेवार्थे कूर्मपुराणाद्यु
क्तसहस्रनामस्तोत्रेषु नामभिःकंठरवेणपूजाविधानमपिसेगच्छते अत्रच
एवंनाम्नांसहस्रेणतुष्टाववृषभध्वजं स्नापयामासचविभुःपूजयामासपंक
जैरिति लिंगपुराणीयं ततोनामसहस्रेणतुष्टावपरमेश्वरं प्रतिनामसुप
द्मैश्चतमिष्ट्वावृषभध्वजं इतिआदित्यपुराणी यमाख्यानमप्युपोद्धलकंभव
तीतिदिक् नमस्वस्तिस्वाहेतिचतुर्थीविधानात् तत्रसौकर्ययार्थंरूपनिर्णय
प्रक्रियांवक्ष्यामः आवंतेषुचतुर्थ्येकवचनेपाडापितिपाटिकृतेवृद्धिः नद्यं 

ता०स०टी० पृ० ७अ) तेषु आटिपणिकृतेवृद्धिः इकोरोकारांतेषुङितिह्रस्वश्चेतिपसेविसंज्ञाविधा
नाद्गुणः अन्यदानंदीसाम्यमेव तत्ररूपभेदोयाहक्षिकः कार्ययं हलंतानां
तुपुंवदेवरूपमितिदिक् तत्रप्रधानत्वात्सर्वमंगलायतनत्वात् देवतामा
नामप्रथममुपन्यस्यति ओंतारेति ओंअत्रव्युत्पत्ति महाथर्वणीश्रुतिः ता
रयतीतितारेति एवंपचादित्वादजितिप्रकारःसूचितः भैरवीतंत्रमपि ता
रकत्वात्सदातारासुखेमोक्षप्रदायिनीति अवध्यपेक्षायांचसंसारेवतथा
त्येनपर्यवस्यति अतेव मोक्षरूपपरमपुरुषार्थहेतुत्वंव्यज्यते तच्चाग्रेवच
नेषुस्फुटीभविष्यति अथवातारःप्रणवःतद्युक्तमंत्रत्वात् वेदाद्यमुखयुक्ता
चेत्तारात्रिभुवनतारिणीतिफेत्कारिणीपचनात् प्रणवोस्त्यस्याव्रह्मह्मरूप
तयास्वधावकत्वाद्वा ओंतत्सदितिनिर्द्देशोव्रह्मणस्त्रिविधस्मृतितिश्रुतेः सु
ग्रीवभार्ययारूपत्वाद्वा तथाचमत्स्यपुराणे दक्षंप्रनिदेव्युक्तिः ताराकिष्कंधप
र्वतेइति बुद्धदेव्यांमतातारासुग्रीवगुरुयोषितोरितिविश्वः १ रात्रिरिति देव्या 

पृ० ७ब) स्तद्रूपत्वात् रात्रिरूपायतोर्देवीदिवारूपोमहेश्वरितिवचनात् रात्रिपर्ययटनंचैवरात्रौ
शक्तिप्रपूजनं अकृत्वाकथमीशानमद्भक्तःकौलिकोभवेदितितस्याःपूजाकालत्वे
क्तेश्च निशिभ्रमंतिभूतानिशक्तयःशूलभृद्यतित्यादिस्मृतिवचनाद्य व्रह्मवचने
नमेनाकुक्षिगतायाभगवत्यास्तयाश्यामीकृतत्याद्वाशक्तिविशेषरूपत्वाद्वा २ म
हारात्रिरिति योगिनीविशेषरूपत्वात् एतत्पूजायांतस्याः प्रशातत्त्वाद्वा उक्तंचवी
रतंत्रे अर्द्धरात्रात्परंयच्चमुहूर्तद्वयमेवच सामहारात्रिरुद्दिष्टेति द्वितीयतृतीयरात्रि
प्रहरयोर्महानिशात्वं महानिशातुविशेयामध्यस्थंप्रहरद्वयमितिहेमाद्रौदेवलवच
नात् अतेव वीरपूजामहेशानिजामिन्याः प्रहरेगतेइतिवीरचूडामणावुक्तम् ३ 
कालरात्रिरिति तदुक्तंवराहपुराणे संहारकारिणींदेवींकालरात्रिंचयांविदुः 
संहारिणीतिसादेवीकालरात्रिः प्रकीर्तितेति तथाचज्ञानार्णये रुद्रस्तुपरमंतत्वंशि
वोनिश्चलेवहि ग्रसंतीरुद्रशक्तिस्तुनमोरूपावरानने एतेनव्रह्मांडनाशकत्वेनेश्व
रसिद्धिरितितत्रप्रमाणमपिसूचितं तथाचन्यायकुसूमांजलौ व्रह्मांडादिद्व्यणुक 

ता०स०टी० पृ० ८अ) पर्यंतंहिजगत्प्रयत्नवदिनाश्यं विनाश्ययन् पाद्यमानघटवत् सर्वभूतानि
कौंतेयप्रकृतिंयातिमामिकां कल्पक्षयेपुनस्तानिकल्पादौविसृजाम्यहमि
ति यद्वाह्यप्राधिदेवतात्वात् तथाशौनकः एवमादिनिधान्यानिश्रुत्युक्तानिबहू
न्यपि स्वप्नोत्यातातिचेतैषांकालरात्र्यभिदेवता पूजाविधानंपूर्वोक्तंकुर्ययादत्रा
पियत्नतः ४ कपालिनीति स्यात्कर्परःकपालोस्त्रीत्यमरः कपालयति मू
र्द्धोद्धांस्थीतिस्वामी उक्तंचफेत्कारिणीतंत्रे कपालोत्पलसंयुक्तसध्यपाणि
युगान्वितामिति ५ कालिकेति कालश्यामलमेचकाइत्यमरः ङीषंतात्स्या
र्थेकः उक्तंहिमार्कंडेयपुराणे तस्यांविनिर्गतायांतुकृष्णाभूत्सापिपार्वति का
लिकेतिसमाख्याताहिमाचलकृताश्रया तथाचवीरचूडामणौ याकालिसा
महातारायाताराकालिकास्मृता उभयोभेदभावेनसिद्धिहानिस्तुजायते का
लीतंत्रे यथाकालीतथातारायथातारातथोन्मुखी उन्मुखीच्छिलमस्तेत्यर्थः
अतस्तद्विषय कवचसास्यमपात्रातिदशाद्विषयैक्यंज्ञेयं गंधर्वतंत्रे यथाकाली

पृ० ८ब) तथातारायाताराकालिकैवसा उभयोर्नहिभेदोस्तीति अथवामुखशीर्षंजलेषु
कंइतिविश्वः ललाटमलिकंगोधिरित्यमरः केमूर्द्धनि अलिकानिकपालाःय
स्याः सप्तमीविशेषणेवहुव्रीहाविति सप्तम्याःपूर्वनिषातविधानादेवज्ञापकाद्व्य
धिकरणत्वेपिवहुव्रीहिः तथाचतंत्रचूडामणौ श्वेतास्थिपट्टिकायुक्तकपालपंच
शोभितां पंचमुद्राविभूषितामितिफेकारिरांपा ६ कामदेति कामःस्मरेऽभि
लाखेचेतिविश्वः तंददाति आतितिकः इच्छाविषयीभूतार्थदानेतात्पर्ये उक्तंच
फेत्कारिण्यां यामवाप्यमहात्मानोधर्मकर्मार्थमुक्तिषु नासाध्यंमेनिरेकिंचित् 
कवयःशुद्धबुद्धयः ७ मायेति तदुक्तंकूर्मपुराणे तस्यसर्वगत्सूतेःशक्तिर्मायेति
विश्रुता तयेदंभ्रामयेदीशोमायावीपुरुषोत्तमः मायात्वंशर्वशकीनामितिचत
त्रोक्तं अतेव मायांतुप्रकृतिंविद्यान्मायिनंतुमहेश्वरं इतिश्रुतिः तत्रमायेति
सत्वरजस्तमसांसाम्यावस्थामूलप्रकृतिरितिसांख्यमने वेदांतिनातुआवरणा
दिशक्तिमत्यविद्यैवतदर्थः शिवमेवेश्वरंप्राहुर्मायांगौरीविदुर्बुधाइतिलिंगपु

ता०स०टी० पृ० ९अ) राणं इश्वरस्यप्रकृत्यपिष्टातृत्वाद्व्रह्मणश्चाविद्याविषयत्वात्तद्रूपत्वोक्तिः यद्वामा
याबीजस्वरूपमंत्रत्वात् प्रत्येकबीजानामपिमंत्रत्वश्रवणात् बीजमंत्राः स्वतंत्रा
स्यस्तारिण्याः सर्वसिद्धिदाः ८ महामायेति महेश्वरादिवद्येदं महामायाहरै
श्चैषातयासंमोह्यतेजगदिति मार्कंडेयपुराणात् यच्छामयज्ञानितिधात्यनु
सारान्मायाज्ञानंचपुनस्तितं निघंटुदर्शनाच्चमायापदंज्ञानपरम् स्फुटेचेदमदौ
तसिद्धौ तत्रमहामायापदंवृत्यवशोन्नचैतन्यपरमितिबोध्यं ९ महोत्सवेति
महानुत्सध्वोऽस्याः महुद्धवुत्सवित्यमरः अतेवपुनरुक्तवदाभासोयमलंका
रः किंवामहस्तेजः तच्चप्रतिवादिनामर्थानुरोधात् ततोदभक्षणेअस्मात् क्विप्
ईदृशःसवोयशःपूजादिरूपोयप्स्याः यज्ञःसवोध्वरोयागित्यमरः उक्तंदिरुद्र
यामले वादेसदसियावाक्यस्तंभिनीप्रतिवादिनां विद्याहानिकरीवैरिविदुषां
बलिदानतः फेत्कारिणीतंत्रे मंत्रस्यज्ञानमात्रेणअनुभावद्वयंभवेत् तात्का०
लिकीचकवितापरैरनुभिभाष्यता १० महादानरतेति महादानमत्रविद्यादान

पृ० ९ब) रूपं विद्यादानात्परंदानंश्रूयतेनाधिकंकिलेत्यादित्यपुराणात् तथाचोक्तंकालीतंत्रे
संस्कृताः प्राकृताःशब्दालौकिकावैदिकास्तथा तेसर्वेवशमायांतिसाधकस्यचनाम्य
था रुद्रयामले अव्याहतमतिःशास्त्रेविजयीवाक्यतेरपि मत्स्यसूक्तं यद्यज्ञात्यानरोभा
तिवाचस्पतिरिवापरः ११ यज्ञेति इज्यतेपूज्यतितियज्ञायज्ञेनयज्ञमयजंतदेवाइत्यत्र
मंत्रभाष्यकारैरपिकर्मपरत्वेनव्याख्यानात् यद्वा यज्ञोस्त्यस्यास्तदुद्देश्यभूतत्वादित्यर्थः 
देवतोद्देश्यकद्रव्यात्यागस्यैवयज्ञत्वात् १२ यज्ञोत्सर्वविभूषितेति यज्ञेदूपागादौउत्स
वेनशंकाराहित्यादिरूपेणसाधकनिष्टेनविभूषितासंतुष्टेतियावत् उक्तंचज्ञानार्णवे 
विचिकित्सापरोमंत्रीजायतेगुरुतल्पगः अतेवमहेशानिनिर्विकल्पःसदाभवेत् १३ 
चंद्रवक्त्रेति चंद्रिववक्त्रंयस्याःइतिवहुव्रीहिणाउपमाप्रत्याप्यते तदुक्तमाचार्ययदंडिना
समासश्चवहुव्रीहिः शशांकवदनादिषु सादृश्यसूचकितिशेषः १४ चकोराक्षीति
चकोरस्यारिणीदवाक्षिणीयस्याः उपमानपूर्वपदोबहुव्रीरात्तरपदलोपश्च बहु
ब्रीहौसवप्यक्ष्णोरितिषच् षिहौरादिभ्यश्चेतिङीष् १५ चारुनेत्रेति सुंदरंरुचिरंचारु 

ता०स०टी० पृ० १०अ) इत्यमरः रम्यवस्त्रेतिवार्थः कर्पूरेंदुतिभासितांवरयुगामिति मंत्रेभेदेव्यानोक्तेः १६ 
सलोचनेति शोभनानिलोचतानियस्यः इत्यस्थपदविग्रहोनित्यसमासत्वात् १७ त्रि
नेत्रेति चंद्रसूर्ययाग्निमयलोचनेतिभावः तथानीलतंत्रे बालार्क्कमंडललार्कादिलोच
नेत्रयभूषिताम् १८ चलपद्माक्षीति चलंत्वेतनेत्रचापल्यार्थंविशेषणं स्पष्टमन्यत् १९ 
कुरंगाक्षीतिएणःकुरंगोर्हारणोमृगःस्यादितिहलायुधः २० मनोहरेति रम्येतिभा
वः अविद्यापहारकत्वाद्वा यद्वामवसिहरोयस्यास्तद्विषयकानुरागवत्वात् २१ व्रा०
ह्मीति व्रह्मोजातावितिनिपातनादतोलोपः तथाचवराहपुराणे देव्यामूर्तित्रयंउक्त्वा
यासाव्राह्मीशिवामूर्त्तिस्तयासृजतिवैप्रजाः सौम्यरूपेणसुश्रोणीव्राह्मीसृष्टिविधा
नतः २२ नारायणीति उक्तंहिमत्स्यपुराणे नारायणीसुपार्श्वेत्विति वराहपुराणे 
यासारक्तेनवर्णेनसुरूपातनुमध्यमा शंखचक्रधरादेवीवैष्णवीत्वंजगामह एषा
नारायणोपास्याविद्यासर्वसमृद्धिदेति एतदीयभेदोक्तैर्वा २२ ज्योत्स्नेति चंद्रोविद्य
तेअस्यांतथा ज्योत्स्नातमिस्रेत्यादिनातिपातः यद्वास्तायद्वंशुद्धिपरं श्लाशौचेभावे 

पृ० १०ब) क्विप् उत्कृष्टास्नायस्याइतिचंम्यर्थे?वहुव्रीहिः ज्यामौर्व्वीज्यावसुंधरेतिशाश्वतः ज्यायांभू
मोउत्स्नेतितत्पुरुषः अन्येभ्यःशुद्धिदेतुभ्यःउत्कृष्टा भक्तानांशुद्ध्यतिशयंहेतुरित्यर्थः २४ 
चारुकेशीति स्वांगादितिङीप् २५ सुलोचनेति सुलोचःसुखेनलोचयितुंशक्यः नो
नमस्कारोयस्याः नमतेर्डप्रत्ययः एकाक्षरकोशेतथादर्शनात् सुखाराध्येतियावत् 
वाराहीति शक्तिविशेषरूपत्वात् काशीखंडे अन्यास्तिकाश्यांवाराहीक्रतुवा
राहसन्निधौ तांप्रणम्यनरोभक्त्याविपदघ्नौनमज्जति अथवावहाहिः सर्पश्रेष्ठः
अहिर्वृत्रासुरेसर्पेइत्यभिधानात् तस्येयंवाराही अक्षोभ्यःसर्वमूर्द्धन्यस्त्रिमूर्त्तिर्नागरूप
धृगरूपधृगिनिभावचूडामणिवचनात् अक्षोभ्यृषिरेतस्यावृहतीछंदीरितिति 
अक्षोभ्यनागसंपद्रजटाजूटांवरप्रदामितितंत्रचूडामणिवचनाच्च वामनपुराणे 
महोग्रमुशलारौद्रादंष्ट्रोधृतवसुंधरा वाराहीपृष्टतोजाताशेषनागोपरिस्थिता 
वाराहीमातृभेदेस्याद्गृष्टिनामौषधेपिचेतिविश्वः २७ वारुणीतिवरुणस्तरुभेदेप्सु
प्रतीचीपत्तिसूर्ययोरितिविश्वः यद्वा वारुणिर्वशिष्टःतस्येयंतदाराध्यत्वात् वशिष्टा

तास०टी० पृ० ११अ) राधितादेवीनचशीघ्रफलायतित्यादौशायोद्धारादेहक्तत्वात् २८ विद्येतिमुक्तिहे
तुत्वात् तथाचमार्कंडेयपुराणे साविद्यापरमामुक्तेहेतुभूतासनातनी जप्यित्य
नुवृत्तौ विद्ययादेवलोकोदेवलोकोवैलोकानांश्रेष्ठस्तस्माद्विद्यांप्रशंसंतीतिश्रु०
तेस्तद्रूपत्वाद्वा यद्वा समयाचारे मंत्राःकेचित्प्रकथ्यंतेकेचिद्विद्याःप्रकीर्तिताः 
पुंनामदेवतामंत्राविद्यास्त्रीनामतःस्मृताः शरदातिलकेप्युक्तं मंत्रविद्याविभे
देनद्विविधामंत्रजातयः मंत्राःपुंदेवताज्ञेयाविद्याःस्वीदेवताःपुनः २९ महाविद्ये
ति तथाचमुंडमालायां कालीतारामहाविद्याषोडशीभुवनेश्वरी भैरवीदिलम
स्ताचविद्याभूमावतीतथा बगलासिद्धविद्याचमातंगीकमलात्मिका एताद
शमहाविद्यामहाविद्याप्रकीर्तिता अत्यंतदुर्लभालोकेषडान्मायनमस्कृताः ३० 
महेश्वरीति पुंयोगलक्षिणोङीष् महाकलेमहेश्वरीति मत्स्यपुराणात् ३१ 
पिंगाकुंचितकेशेति तुहिचस्महवैपादपूरणित्यमराच्चकारोव्यर्थः एवंतथा
दीनामपिबोध्यं पिंगाआकुंचितावक्राश्चकेशायस्याइतित्रिपदोवहुव्रीहिः उर्मि 

पृ० ११ब/१२ब) तियोगित्वंकालपरिच्छेदा तथाचादैतात्मतत्वरूपेत्यर्थः तदुक्तंकूर्मपुराणे मांविद्धि
परमांशक्तिंमहेश्वरसमाश्रयां अनन्यामव्ययामेकांयांपश्यंतिमुमुक्षवः ४० नित्यम
पीति नित्यंत्रह्मअतोन्यदार्त्तमितिश्रुतेः तत्स्वरूपेत्यर्थः कूर्मपुराणे शक्तिशक्तिम
तोर्भेदंवदंतिपरमार्थतः अभेदचानुपश्यंतियोगिनस्तत्वचिन्तकाः परमार्थतित्य
स्योत्तरार्द्धेनसंबंधः ४१ नंदेति नंदयतिभक्तानितितथा नंदाहिमवतःपृष्ठेइतिमात्स्यं
भद्रेति भद्रंकरोतीतिण्यंतात्पचायविरूपं भकरणविशेषः तिथिविशेषोवाहं
भद्राचभद्राहं नावयोणंरंक्वचिदिति विष्टित्यक्तामहाष्टम्यांममपूजांकरोतियः 
तस्यपूजाफलंनस्यात्तेनाहमवमानितेतिनवरात्रिप्रकरणेसर्वनिबंधोदाहृतवचना
त् ४३ नीलसरस्वतीति गीर्वाग्वाणीसरस्वतीत्यमरः व्रह्मलोकेसरःसमाश्रित्यशा
पान्नदीभूत्वालोकमवतीर्णेतिपदंचंद्रिकायां उक्तंचश्रीरुद्रयामले एतस्मिन्नेव०
न्नवकालेतुमेरोःशृंगपरायणः जपजाथंसमासाद्यत्रियुगंचततस्थितः ममोर्द्ध
वक्त्रालिर्गत्यतेजोराशिविनिर्गता ह्रदेचोलेनियत्यैवनीलवर्णाभवात्पुरा ४४ गा

ता०स०टी० पृ० १२अ/१३अ) यत्रीति गायंतंत्रायतेयस्माद्गायत्रीतेनसास्मृतेति गायत्रीनिप्रपंचसारादयःअंतो
नुपसर्गितिकः गौरादित्वातृङीषु इतिपदचंद्रिकायां गायत्रीव्राह्मपुराणे साहै
षागयांस्तत्रेप्राणवैगयास्तद्यहुयास्तत्रेतस्माद्गायत्रीनामेति तदिदंव्युत्पत्तिद्वयम
पिनिबद्धंपद्मपुराणे गायंतंत्रायतेयस्माद्गायत्रीतेनसास्मृता गयाःप्राणाःस्मृता
नित्यंश्रुतीनांपारदृश्वभिः? त्रायतेजपतःप्राणान्गायत्रीतेनवास्मृता मत्स्यपुराणे 
गायत्रीवेदवदनेइतिदेव्युक्तिः गायत्रीवाइदंसर्वंयदिदंकिंचेत्यादिवाकोगायत्री
पदंव्रह्मपरमितिवेदांतिनः ४५ सुचरित्रेति शोभनंचरित्रमस्याः चरेरौणादि
कदृत्रः ४६ कोलव्रतपरायणेति कुलसंबंधित्यात्कौलव्रतंतदागमोक्तं तत्रपरा
यणासक्तेत्यर्थः आश्रयेतत्पराभीष्टेपण्यणपदंविदुरितिशांश्वतः महाचीनक्रमे
णैवृक्षात्राध्रिफलप्रदेति कालीतंत्रात् ४७ हिरण्यगर्भेतिहिरण्यशब्देनतदं
डग्रहणं तदुद्भवत्वातथा तदंडमभवद्गैममितिपुराणात् तदुक्तंज्ञानार्णवे व्रह्मणः
परमेशानि मातृत्यंसृष्टिरूपकं वामाशक्तेस्तुविज्ञेयंव्रह्माप्रेतोनसंशयः कूर्मपु

पृ० १२ब/११ब) मत्कुंचितंनत्मित्यमरः पिंगोग्रैकजटांध्यायेदित्युक्तेः कुंचितत्वंसामुद्रिकोक्तत्वा
त् ३२ महायज्ञस्वरूपिणीति वेदस्वरूपत्वात् यद्वा महायज्ञंदक्षक्रतुस्वांत्मी
यंरूपयतिपश्यतितथा सतीरूपेइतिभावःसाह्मनाहूतापिस्वकीयत्वंबुद्धात
ज्जगतेतिश्रीभागवतादौप्रसिद्धं यद्वामहायज्ञानांस्वंआत्मानंरूपयतिरूपवंतं
करोतितथा स्वर्गानिष्टकार्ययतानिरूपितकारणतानिर्वाहकदेवताप्रीति
रूपव्यापाराश्रयत्वादितिभावः तृप्तेवैनमिंद्रःप्रजयापशुभिश्चतर्पयतीतिश्रु
त्या देवताप्रीतिरेवाशुविनाशिनांयागादीनांव्यापारितिवेदांतिनः नैयायिक
मतेपिअदृष्टाधिष्ठातृत्वात्तथा यद्वायज्ञेषुस्वमेवरूपंस्वरूपंतदस्त्यस्याः द्रव्यदे
वतेहियंज्ञस्यरूपमितिमीमांसकसंप्रदायः एतेनसर्वदेवतात्मकसूचनं ३३ 
गौरीति गौरोरुणेसितेपीतेइत्यमरः गौरादित्वात्ङीष् स्कंदपुराणे द्रक्ष्यामि
देवतेदिव्यंधपुःकनकसन्निभं गौरीतिलोकेख्याताचभवेयंकमलोद्भवं कान्य
कुब्जेतथागौरीमत्स्यपुराणं ३४ चंपकवर्णेति चंपकोहेमपुष्पकमित्यमरः रक्त 

ता०स०टी० पृ० १२अ/१२अ) पुष्पंबिलपत्रंचंपकंनागकेसर इतिमुंडमालोक्तिर्वा यद्वारक्तोपलेमहीलक्ष्मीस्तंभ
नेपुष्पकमितिहोमप्रकरणेवीरचूडामण्युक्तेः ३५ कृशांगीति यथाप्रशस्तंअव
लग्नादीतांतनुत्वादित्यर्थः क्षुत्सामाकोटराक्षीतिभद्रकालीध्यानाद्वा ३६ कुलपू
जितेति कुलशब्दोद्रव्यविशेषेषुआगमपरिभाषिताः तच्चकालीतंत्रादायुक्तं ३७ 
सर्वानंदस्वरूपेति मोक्षानंदेववान्येषामंतर्भावात् एतस्यैपानंदस्यवासर्वा
णिभूतानिमात्रामुपजीवंतीतिश्रुतेः यावानर्थुदःपानेसर्वतःसंप्लुतोदके
तावत्सर्वेषुदेवेषुव्रह्मणस्यविजानतितिभगवदुक्तेश्च ३८ सर्वसंकटतारिणी
ति तदाहाथर्वणश्रुतिः अथतारिणीं भयतारिणीं व्रह्महत्यातारिणींमहापा
तकतारिणीमिति मार्कंडेयपुराणे रक्षांसियत्रोग्रविषश्चिनागारत्रारयोदस्युबला
नियत्र दावानलोयत्रतथाव्विमध्येतत्रस्थितात्वंपरिपासिविश्वं ३९ नित्येति क्लीवे
शीघ्राद्यसत्वेस्यात्त्रिष्वेषांभेद्यगामियदित्यमरः वस्तुदेशकालकृतपरिच्छेदरहितेत्य
र्थः भेदगतियोगित्यंवस्तुपरिच्छेदः अत्यंताभावप्रतियोगित्यंदेशपरिच्छेदः ध्वंसप्र०

पृ० १२ब/१३ब) राणे सयंकरोतिसकलंत्तस्याःकार्ययमिदंजगत् नकार्यंनापिकरणमीश्वरस्येतिसूर
मः ४८ भूगर्भेति भूमिर्गर्भेयस्याः तदुद्भवत्वात् वस्तुतस्तुत्रिकोणांतर्गतयंत्रत्वा
त् सयोनिगोमयेनाष्टपत्रमब्जंसुशोभनं भूपुरंपसुपत्राढ्यंयंत्रमेकजठात्मक०
मितिफेत्कारिणीवचनात् गोमयेनेत्यत्र चंदनेनेतिपाठांतरं देहात्मनोर्यर्थाभेदो
यंत्रदेवतयोस्तथेतिअभेदारोपतात्पर्ययकें कौलावतीयाद्येतिपरमार्थः ४५ वि
श्वगर्भेतिसंहारकत्वेनकुसिगतलोकत्वात् सद्रूपेणसर्वानुस्यूतत्वादा अस्ति०
भातिप्रियंरूपंनामयेंत्यंशपंचकं आदौत्रयंव्रह्मरूपंजगद्रूपंततोद्वयं खंवाताग्नि
जन्नोर्वीषुदेवतिर्यङ्नरादिषु अभिन्नाःसच्चिदानंदाभिंद्येतेरूपनामनी शतेवेदात्युक्तेः ५० 
यशस्विनीति भूम्निप्रशंसायांनित्ययोगेऽनिशायनेवाऽस्यायेत्यादिनाविनिप्रत्ययः
यशश्चव्रह्मात्मतयासकलवेदांततात्पर्यविषयत्वरूपं तचोत्तरंमीमांसायांप्र०
थमाध्यायेस्पष्टं ५१ हिमवत्तनयेति हिमवालिषधेविंध्यितिपर्वतभेदेष्वम
रः मत्स्यपुराणेहिमाचलंपतिनारदोक्तिः जनतीसर्वलोकस्यसंभूताभूतभावि

ता०स०टी० पृ० १४अ) नी शिवेयंपावनायैवत्वत्क्ष्येत्रेपावकद्युतिः कूर्मपुराणे अहंवैयाचितादैवैः संजाता
परमेश्वरात् विनिंद्यदक्षंपितरंमहेश्वरविनिंदकं धर्मसंस्थापनार्थायत्यदाराधन
कारणात् मेनादेहसमुत्पन्नात्वामेवपितरंश्रिता ५२ दिव्येति दिगादित्वाद्यन् 
दिव्यंलवंगकेदिव्यं वलौदिविभवेन्यवदितिविश्वः वीराचारप्रियत्यादित्यर्थः
वीरदिव्ययोरल्पभेदत्वात् दिव्येवीरेनभेदोस्तियद्भेदंतत्वकथ्यते शांतोपिनी
तोमधुरःकलानावण्यसंयुतः दिवर्त्स्नुदववत्प्रायोवीरश्चोद्धतमानसितिभाव
चूडामणिवचनात् ५३ दिव्यांबरविभूषणेति स्पृष्टार्थंतदुक्तंपुराणे अंडजैर्वा
पिवस्त्रैरभ्यच्यशैलजां संभूष्याभरणैःशक्रवर्त्तित्वमाप्नुयात् अंडजंकोर्पासं
यद्वादिव्यंउत्तमंअंबरं व्रह्मरंध्ररूपमाकाशंतद्विहारित्वात् तदुक्तंनीलतंत्रे उ
त्थायचोत्तरेयामेचिंतयेदुग्रतारिणीं मूलादिव्रह्मरंध्रांतंविशतंतुस्वरूपिणीं ५४ 
जगन्मातेति पृषन्महदित्यादिनाउणादौनिपातोजगच्छब्दः सर्वेव्रह्मादयोयूयं
मदंशाभावसंभवा इतिकुलचूडामणिवचनात् ५५ जगद्धात्रीति धारणात्पा

पृ० १४ब) लनाद्वात्तृन्योगेषष्ट्यास्तृजकाभ्यामितिसातुबंधकतृन्ग्रहणेनऽज्ञापनात्तदंतेन
षष्ठीसमासः तथाचश्रुतिः एतस्यवांक्षरस्य प्रशासनेगार्गिद्यावापृथिवीविधृ
तेतिष्टतिति ५६ जगतामुपकारिणीति उपकरोतिध्वनादिदानेनेत्यर्थः भाष्यम
तेसुन्ग्रहणस्युपसर्गनिवृत्यर्थत्वाभावात् णिनिसिद्धिः जगत्पदस्यसंसार्यात्म
परंतयासर्वतन्मोक्षदात्रीतितत्यार्थः ५७ ऐंद्रीति ऋज्येंद्रेत्यादिनाइंद्रशब्दोनिपातः
वज्रपाणिर्महादेवशचीशैलेंद्रकन्यकेति लिंगपुराणं ५८ सौम्येति सोमस्येर्य
सौमा दितिद्यशरच्छांदसत्यात्ङीषभावः ५९ याम्येति यमस्येयंयाम्या दित्यदि
तीतिसूत्रेयमाद्येतिवामनोक्तेर्ण्यः भाष्यमतेतष्यज्प्रमयितिदीक्षिताः याम्याःपुन
र्यातनाइत्युदयनाचार्ययाः यमःस्वयंहरोदेवस्तत्प्रियागिरिकन्यकेतिलिंगपुराणं ६० 
वारुणीतिप्रर्वतावरुणःपाशीत्यमरः वरंवृणंतितदेवावरदश्चवरार्थिनां धा
तुवैरणेप्रोक्तस्तस्मात्सवरुणः स्मृतितिसांबपुराणात् वरुणोभगवान्रुद्रोगौ
रीसर्वार्थदायिनीतिलिंगपुराणं ६१ वायवीति यद्यपिवाघतृपित्रुस्रसितिय? 

ता०स०टी० पृ० १५अ) त्प्रत्ययेनभाव्यंतथापिसंबंधमात्रविवक्षायांशैषिकोणुकार्ययः बालेंदुशेषरोवा
युःशिवशिवमनोरमेतिलिंगपुराणं ६२ आग्नेयीति अग्नेरितिढक् अयर्नेयीनि
त्यादिनासपादेशः स्वाहावह्न्यात्मनस्तस्यप्रोक्तापशुपतेःसती षण्मुखोभगवान्दे
वौबुधैः पुत्रुदाहृतिति लिंगपुराणं जातवेदाःस्वयंरुद्रोस्वाहासर्वार्द्धकायि
नीतिलिंगपुराणं ६३ नैरृतीति उनैरृतःकर्वुरःक्रव्यादितिशब्दार्णवः ६४ 
र्दशानीति दशैश्वर्ये ताच्छाल्यंवयोवचनेत्यादिनांवानश् पुंयोगेङीष् 
तदेवमष्टदिक्पालशक्तिरूपत्वंव्याख्यातं ६५ चंडिकेति चंडशब्दस्यवह्वादित्वा
त् ङीष् संज्ञायांष्यसीतिनरसिंपुराणात् ६७ सुमेरुततयेति मेरुःसुमेरुहें
माद्रिरित्यमरः तदैकदेशोत्पलत्वात् उक्तंचरुद्रयामले मेरोःपश्चिमकूलेचचो
लनामाह्रदःस्मृतः तत्रयज्ञेस्वयंदेवमातानीलसरस्वती ६८ सर्वेषामुपका
रिणीतिकार्ययमात्रहेतुतयासर्वसहकारित्वादित्यर्थः ६९ वंद्येति वेदितुं यो
ग्यावंद्या अर्हार्थेकृत्यः स्वपकर्षबोधनातुकूलव्यापारविशेषोनतिरितिनैयायिकाः ७० 

पृ० १५ब) ललज्जिह्वेति लललौल्ये चतुर्भुजांललज्जिह्वामितिफेत्कारिणीतंत्रे ललज्जिह्वांम
हाभीमामितितंत्रवचूडामणौ ७१ सरोजाक्षीति विशदार्थं फुल्लेंदीवरलोचनामि
तिवचनात् ७२ मुंडस्रजविभूषणेति स्रक्शब्दाद्भागुरिमतेटापिछांदसव्यत्ययेनपुं
स्त्वं अथवाङ्मापोःसंज्ञाछंदसोरितिह्रस्वः मुंडमालाविभूषितामितिफेत्कारिण्यां ७३ 
सर्वानंदमयीति तत्प्रकृतवचनेमयट् ईश्वरांनंदस्यनित्यतयाउश्वमेधादिजन्यता
वच्छेदकावांतरजात्यवादेन्नानंदविरहेणयद्यपिनानात्वमुपपन्नंतथापिआनंदां
तरापेक्षापकर्षराहित्यमेववह्वानंदंतादात्म्येनविवक्षितत्वात्सर्वेत्युक्तं ७४ सर्वे 
ति तत्रास्तित्रिषुलोकेषुयत्वयातुविनाक्वचिदितिमहाभारतात् अत्रसंज्ञात्या
भावेनसर्वस्यैइतिरूपंज्ञेयं जगत्प्रपंचस्यीश्वरोपादानकत्वेनीश्वरामिलतयाव
दांतिमतेनेदं नेहनानास्तिकिंचनमृत्योःसमृत्युमाप्नोतियिहनानेवपश्यती
तिश्रुतेः यद्वा षर्वहिंसायामितिधातोः सर्वतिहिनस्तिसर्वारुद्ररूपत्वादित्यर्थः ७५ 
सर्वानंदस्वरूपिणीति पूर्वोक्तव्युत्पत्या शवःशिवितिअमरव्याख्यातारः तदानंदं 

तस०दी० पृ० १६अ) स्वरूपयतिस्वरूपभाजंकरोतिजनयतीतियावत् यद्वाभेदोपचारेणताद्रूप्योक्तिः ७६ 
क्षतिरिति क्षतिर्गुरुत्ववतोपिव्रह्मांडस्यपतनाभावः तत्पतनप्रतिरोधकपलाश्रय
इतियावत् धृतिर्धारणधैर्ययोरितिविश्वः धृतिःपिंडारकेतथेतिमात्स्यं ७७ मेधे
ति धारणासमर्थबुद्धिस्वरूपत्वात् मःशियेमारमायांचेतिविश्वः तस्मिंइंकामंदध्वाती
तिमेधा धाञःकःप्रत्ययःकालिकारूपत्वात् महाकालोपरिस्थितामितिकुलचूडाम
णिदर्शनात् ७८ लक्ष्मीरिति तथासिद्धपुरेलक्ष्मीतिमात्स्यपुराणात् विष्णुरुद्रांतरं
व्रूतेयत् श्रीरुद्रांतरंतथा तत्रास्तिकानांमर्त्यानांकाव्यंशास्त्रविगर्हितमिति क
ल्पतरुलिखितवराहपुराणात् ७९ श्रद्धेति फलापश्यंभाविनिश्चयः श्रद्धा भक्ति
त्वश्रद्धात्वेज्ञानत्वव्याप्यजातिविशेषावित्यपिकेचित् एतेनकर्ममोक्षमार्गद्वयोपयोगि
त्वमुक्तं श्रद्धयाग्निःसमिथ्यतेश्रद्धयाहूयतेहविरितिश्रुतेः श्रद्धाचित्तोभूत्वा त्मन्ये 
वात्मानंपश्येदिति श्रुतेवश्च ८० पत्रगशायिनीति पंद्भ्यांनगढतीतिव्युत्पत्त्यावृषो
दरादित्वंकौमुद्यामुक्तंलक्षणयायोगार्थेचितोग्राह्यः शेतेश्चस्थितिमात्रमर्थः जला

पृ० १६ब) शय इत्यादिवत् तथाचतंत्रचूडामणौ शुभ्रवर्णमहादेवशवहृद्विमलासनां यद्वापन्नगे
शाययतिस्वापयतिनारायणमितिण्यंतातृणिनिप्रत्ययः योगनिद्रास्वरूपत्यादितिभा
वः ययात्ययाजगत्स्रष्टाजगत्यात्यीतयोजगत् सोपिनिद्रावशंनीतःकस्त्वांस्तोतुमि
हेश्वरिति मार्कंडेयोक्तेः ८१ रुक्मिणीति रुक्मिणीद्वारवत्यंत्वितिमत्स्यपुराणम् रु
क्मिण्यभिन्नलक्ष्म्यभिन्नत्वेनरुक्मिण्यभेदः राधवत्वेभवेत्सीतारुक्मिणीकृष्णजन्म
नीति विष्णुराणात् ८२ जानकीति जनकस्यापत्यंस्त्रीतथा चित्रकूटे तथासीतेति
मत्स्यपुराणात् पूर्वेशाव्याख्यातमेतत् ८३ दुर्गेति दुःखेनगम्यतेज्ञायतितिचंद्रिकायां
दुःखेनगंतुंशक्यतेस्यामितिमाधवी मार्कंडेयपुराणे तत्रैवचवधिष्यामिदुर्गमाख्यंम
हासुरं दुर्गादेवीतिविख्यातंतन्मेनामभविष्यति काशीखंडेपि अद्यप्रभृतिमेनामदुर्गे
तिख्यातिमेष्यति दुर्गदैत्यस्यसमरेधातुनादतिदुर्गमात् दुर्गमेत्यपिदुर्गस्यैवनामातरं
तस्मिन्विमुखतांप्राप्तेमार्गणेदुर्गमासुरिति ८४ सत्येति अवाध्यस्वरूपेत्यर्थ|| वेदांसि
मतेसत्तायाव्रह्ममात्रधर्मत्वात् ततेवघटादिसताव्यवहारात् अस्तिभातिप्रियंरूपंना

ता०स०टी० पृ० १७अ) मचेत्यंशपंचकं आद्यंत्रयंव्रह्मरूपंजगद्रूपंततोद्वयमित्युक्तेः ८५ सत्यवतीति सत्यं
नित्यंज्ञानेयादिकंअस्त्यस्याइतिमतुप् ८६ रतिरितिरतिस्मरस्त्रियांप्रोक्तेतिविश्वः
पीठशक्तिविशेषरूपत्वाद्वा रतिःप्रीतिस्तथैवचेति सिद्धसारस्वतात् ८७ कामा
क्षेति पर्वतविशेषस्थत्वात् कामाक्षश्चित्रकूटश्चेतिविष्णुधर्मोत्तरात् अतेवाने
कशक्तिसहितांकामाक्षांपूजयाम्यहमिति कुमारीपूजायांमंत्रवर्णः कुलचूडा
मणौ तस्माब्दतगुणंप्रोक्तंकामाक्षायोनिमंडलं तस्यफलंमहादेवयक्तुंकिंकथ्य
तेधुहा ८८ मोक्षदेतिःअपुनर्निवृत्तिर्मोक्षितिसर्वमतपरमार्थः तदुक्तंकिरणा
वल्यां नहिमुक्तस्यदुःखंपत्यापद्यतरतिकश्चिदभ्युपैतीति कूर्मपुराणे तस्मा
द्विमुक्तिमंविछन्पार्वतींपरमेश्वरीं आश्रयेत्सर्वभूतानामात्मभूतांपरांशिवां 
रुद्रयामले व्राह्मणोमुक्तिमाप्नोतिमंत्रस्यास्यप्रसादतः ८९ अनंतेति कूर्मपु
राणात् अस्यास्त्वनादिसंसिद्धमैश्वर्यमतुलंमहत् तत्संबंधादनंतैषारुद्रेण
परमात्मनेति ९० नारसिंहीति नृसिंहशक्तिरूपत्वात् विक्षियंतीसटापातैग्रा

पृ० १७ब) हनक्षत्रतारकाः नखिनीहृदयाज्जातानारसिंहीसुदारुणेति वामनपुराणोक्तेः ९१ 
सरस्वतीति सरस्वतीनदीभेदेश्रीवाग्देवतयोर्गिरीतिविश्वः ९२ महादेवरतेति पा
तिव्रत्येनतदासक्तत्वात् ९३ चंडीति चंडीकात्यायनीहिंस्राकोयनस्त्रीषुसंमतेति
विश्वः ९४ चंडदोर्दंडखंडिनीति चंडस्यदैत्यविशेषस्यबाहुरूषौदंडौपृथुत्यात् दृ
ढत्याच्चतौखंडयतीतितच्छीला ९५ दीर्घकेशेति सामुद्रिकलक्षणत्वात् ९६ सु
केशीपिंगकेशेतिस्पष्टार्थं ९७|९८ महत्कचेतिछांदसात्वाभावः ९९ भवानीति
भवत्यंस्मात्सर्वंइतिभवः तस्यस्त्रीभवानीपुंयोगादितिङीप् इंद्रेवरुणेत्यादिनानुगा
गमः स्थानेश्वरेभवानीतिमत्स्यपुराणं १०० वाक्यप्रमाणपदसागरपारगस्यलक्ष्मीध
राभिधयुधस्यतनूद्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थचिंतामणाषविहथम
यूषंसंमोद्वितीयः प्रतिपत्परमाणुसर्वविद्यानिवसंतीत्यपियधृतेस्तदानः प्रकटी
भवतीहतेजपेयुश्चरणेंदीवरेरणवोगुरूणां अथद्वितीयशतव्याख्या भवपत्नीति
पत्युर्नोयज्ञसंयोगेइतिङीप्स्यंनियोगशिष्टोनकारः पत्नीपाणिगृहीतीस्यादित्यमरः 

त०स०टी० पृ० १८अ) अथवा पातीतिव्युत्पत्या भवस्यजगतःपत्नीरक्षणकर्त्रीत्यर्थः तिरोधतामश्विनौ
दासपत्नी इतिभरतस्यविमलबोधादिभिस्तथाव्याख्यानात् १ भवभीतिहरेति
भवःसंसारसंस्तक्तप्रियशंकरजन्मसुइतिविश्वः भयभीतिभिरितिवार्तिकात्समा
सः हरतेरच्प्रत्ययः भोक्षदायिनीत्यर्थः २ शचीतिपुलोमजाशचींद्राणीत्यमरः 
शचश्वचगतौ देवलोकेतथेंद्राणीतिमात्स्यं ३ पौरंदरीति वाचंयमपुरंदरौचेतिनिपा
तात्साधुः तस्येदमित्यणंतत्वात् ङीष् तत्पूज्येत्यर्थः ४ विष्णोर्जायेति विष्णृव्यप्तौविषेः
किच्चेत्पौणादिकोनुप्रत्ययः विचेष्टिसर्वंव्याप्नोतीतिविष्णुः मात्स्येपि व्याप्तंत्ययैवविशता
त्रैलोक्यंसचराचरं तस्माद्विष्णुरितिप्रोक्तःस्वयमेवस्वयंभुवा जायायास्तद्धिजायात्यं यद
स्यांजायतेपुनरितिमनुः एषैवरक्तारजसिवैष्णवीपरिकीर्त्तितेति वराहपुराणम् ५ 
माहेश्वरीतिमहेश्वरशब्दोव्याख्यातः ततोऽण्प्रत्ययः एषैवकृष्णातमसिरौद्रीदेवी
प्रकीर्त्तितेतिवराहस्मरणात् माहेश्वरीत्रिनेत्रातुवृषारूढात्रिशूलिनी महाहिवल
यारौद्रीजाताकुंडलिनीक्षणात् इतिवामनपुराणं ईक्षणान्नेत्रान्माहेश्वरीजातेत्यन्वयः ६ 

पृ० १८ब) परेति सर्वोत्कृष्टेत्यर्थः पराशब्देचप्रपंचसारादौत्रिपुराव्यवहारात्सावाग्राह्या तत्रा
द्येसर्वनामत्वात्परस्यैइतिरूपंचतुर्थ्यां कुतःपरस्मिन्पुरुषेरजोवेतिभारविश्व अन्ये
परायैइतिभेदः ७ सर्वेषांजननीति अतिस्पष्टोर्थः सर्वपदंनित्यपदार्थातिरिक्तप
रं ८ नित्येति प्रागभावप्रतियोगित्येसतिध्वंसाप्रतियोगित्यं नित्यत्यमिताकिकाः
अनेनअन्यनिष्टकरणतानिरूपितकार्यतानाश्रयत्वेसति अन्यमात्रनिष्टकार्ययता
निरूपितकारणताश्रयत्वंउक्तं अन्यथासर्वेषांजननीत्यस्यानुपपत्तेः अथवाल
लिताकामेश्वर्ययादिषोडशनित्यास्वरूपेत्यर्थः ९ चार्वंगीति चारूणीरम्याण्यंगानि
यस्याः स्वांगादितिसूत्रेऽस्यंयोगोपधादित्यस्यप्रतिप्रसवत्वेनअंगगात्रकंठेभ्यस्त्वि
ष्पतेइतिवृत्तिकारोक्तेः अनुक्तसमुच्चयार्थचकारेणैतदर्थसं ग्रहितिदन्थास
कारादिव्याख्यानाच्चङीष् १० दैत्यनाशिनीति दित्यदितीत्यादिनाऽपत्यार्थे
ण्यः नाशयतेस्ताब्दील्येणिनिः इत्थंयदायदावाधादानवोत्थाभविष्यति 
तदातदावतीर्ययाहंकरिष्याम्यरिसंक्षयमिति मार्कंडेयपुराणात् अथवादैत्याः 

त०स०टी० पृ० १९अ) स्वर्गादयः मोक्षदत्वात्तन्नाशिनीत्यर्थः असुर्यानामतेलोकांधेततमसादाताइति
ईशावास्यभाष्येआचार्यैस्तथाव्याख्यातात् ११ घोररूपेति घोरंभीमेहरेइतिविश्वः
ललज्जिह्वांमहाभीमानीति तंत्रचूडामणिवचनात् शिवस्वरूपेत्यर्थोवा उक्तशक्ति
ग्राहकत्वात् १२ महेशानीति पुंयोगलक्षिणोङीष् महतीचासौईशानीचेतिवा
संबंधः १३ कामिनीति कामयतितिताब्दील्येणिनिः कामिच्छाऽस्त्यस्याइतिवा
नित्ययोगेइनिः ईश्वरेच्छायानित्यत्वस्वीकारात् १४ वरवर्णिनीति उत्तमावरवर्णिनी
तिस्त्रीप्रकरणेअमरः वरोवर्णोस्यास्तीतिस्वामी यद्वावराश्रेष्टावर्णिनीयस्याः छां
दसत्वान्नसमासांतः अभेदविवक्षयाकर्मधारयोवा छिन्नमस्तारूपेणचेदं डाकि
नीवर्णिनीयुक्तांवामदक्षिणयोगतितितत्रोक्तेः १५ महाविद्येति महतीनित्यावि
द्याज्ञातंयस्यां नित्यज्ञानवतीतियावत् १६ महामायेति महतीअवच्छेदकभेदेनब
हुविधामायाश्रविद्यानादिरनिर्वचनीयावेब्दांतप्रसिद्धायस्याः आश्रयत्वविषयत्य
भागिनी निर्पिभागचितिरेवकेवलमितिवेदांतिवचनाद्व्रह्मणोऽविद्याश्रयत्वात् 

पृ० १९ब) तद्रूपेत्यर्थः अविद्यायाएक्येपिउपाधिभेदान्नानात्यस्वीकारात् इंद्रोमायाभिःपुरु
रूपीयतेइत्यादिश्रुतेः अथवामांदर्शतिथियाक्षिस्वमंत्रसाधनाधारत्यसंबं
धेनप्राप्नोति अमायाकप्रत्ययेरूपं महतीचासौसाचेतिकर्मधारयः तस्यांविशि
ष्यपूजनविधानात् यद्वानविद्यतेमायाविपरीतज्ञानसंशयज्ञानाभावरूपा
यत्रतथा महछब्देनकर्मधारयः भ्रमसंशयाभावत्वेसतिसर्वज्ञानाश्रयःइत्य
र्थः तत्रचत्रिविधोमोहः संभवःसर्वपाप्मतां अज्ञानंसंशयज्ञानंमिथ्याज्ञान
मितित्रिकंइतिस्मृतेः अथवामहतीसर्वविषयकत्यनित्यत्वोभयधर्मयुक्तामा
ज्ञानंतांयातीत्यर्थः यद्वा महतीमालक्ष्मीःतांयातिसर्वस्येशानितिश्रुतेः १७ 
महामेधेति धीर्द्धारणावतीमेधेत्यमरः अथवामहतीमेधायस्याइतिपंचम्यर्थेब
हुव्रीहिः यत्सकाशादुक्तानांमहाबुद्धिलाभोभवतीत्यर्थः अव्याहतमतिः शा
स्त्रेइत्यादिप्रागुक्तयामलादिवचनात् अथवामहान्मेधोहिंसायस्याः मेधतेर्हिं
साद्यर्थाः कल्पद्रुमादावुक्ताः ततोभावेघञ्बलिप्रियत्वादित्यर्थः तथाचचंडिकांब

त०स०टी० पृ० २०अ) लिदानेन तीषयेत्साधकःसुधीरिति कालिकापुराणं १८ महोत्सवेति उत्सःप्रस्रव
णंवारिप्रधाहोनिर्झरोऋरित्यमरः महांतंउत्सवातिगर्छतीवागतिगंधनयोरस्मात् 
कः नदीतीरेनगोपांतेइतिश्रुत्यासाधनस्थानोक्तेः १९ विरूपेति विकृतंरूपंयस्याः
भीषणत्वात् विशिष्टंवासर्वोत्कृष्टत्यात् विगतंरूपंयस्याःव्रह्मंरूपत्वादितिवा ए
तद्वैतदक्षरंगार्गिव्राह्मणानअभिवदत्यस्थूलमनरावह्रस्वमित्यादिश्रुतेः २० वि
श्वरूपेति तदुक्तंमात्स्ये सर्वदासर्वभूतेषुदृष्टव्यासर्वतोभुवि सर्वभूतेषुयत्किंचि
द्रहितंनमयाविना २१ मृडानीति मृडयतेःसुखार्थात्यचाद्यच् ततोङीषिद्रव
रुणेत्यादिनाआनुक् आर्यांबिकामृडानीतिहलायुधः २२ मृडवल्कृभेति दयितं
वल्लभंप्रियमित्यमरः वल्लेतिसौत्रःप्रीत्यर्थितिस्वामी यद्वाभावेकप्रत्ययान्मृडंसु
खंजनकत्वसंबंधेनतद्वतीलभाभक्त्यादिरूपाप्राप्तिर्यस्याः डुलभष्प्राप्तौ षद्भिदा
दिभ्यित्यङ् २३ कामरूपेति कामेनस्वेछयारूपंयस्याः अष्टसिद्धियुक्तत्वात् शरीरसा
ध्येकर्मणि सृष्ट्यादौशरीरपरिग्रहाद्वा शरीरसाध्येकर्मणिशरीरस्यापिग्रहणादित्यु 

पृ० २०ब) दयनाचार्यैरुक्तत्यात् उक्तंचभगवद्गीतायां यदायदाहिधर्मस्यग्लानिर्भवतिभारत 
अभ्युत्थानमधर्मस्यतदात्मानंसृजाम्यहं कामरूपाख्यंपीठंअस्त्यस्याइत्यर्शादित्वा
दज्वा तथाचमुंडमालायां कृतेजालंधरंपीठंत्रेतायांपूर्णपर्वत उद्धिथानंद्वापरेतु
कामरूपंकलौयुगे महाफलप्रदंलोकेतत्क्षिणात्सिद्धिदंमहत् पंचाशत्पीठमध्ये
तुकामरूपंमहाफलं जपपूजाबलिस्तत्रदिविलक्षगुणोभवेत् बहुधाकथ्यतेदे
विकिंतस्यगुणवर्णनं योनिरूपेणयत्रास्तेस्वयंकोटिगुणात्मिकेति समयाचारे
चतुःपीठानिसुभगेशक्तिदेहेषुयानिच तानिचत्वारिवक्ष्यामिगुह्याद्गुह्यतराणि
च शक्तेःसर्वशरीरंस्यात्पीठंपूर्णगिरंमतं तस्याःशिरसिसुभगेउड्याणंकीर्त्तितंम
या स्तनौजालंधरंज्ञेयंकामपीठंभगंस्मृतमिति अथवाकामरूपस्यदर्शनंभाग्यतः
इत्यादि कुलचूडामणिदर्शनाच्च २४ महेशानीति महपूजायां महापूजकाईल
क्ष्मीसमाहारेतयोर्द्वंद्वः महशब्देन * * * * * महेशंआनयतिजीवपतिमहेशानी
कर्मण्यंतात्ङीप् भक्तातांस * *? हेतुत्वात् २५ नित्योत्साहेति भक्तानामिष्टार्थ 

त०स०टी० पृ० २१अ) दानेषुनित्युत्साहोस्याः सर्वदात्तदासक्तेत्यर्थः यद्वाईश्वरप्रयत्नस्यनित्यत्यात् उत्साह
पदेनयत्नाभिधानात् प्रकृतिरूपत्वाद्वा २६ मनस्विनीति भूमनिंदाप्रशंसास्वितिवा
र्त्तिकात् प्रशस्तंमनोऽस्याःशीघ्रप्रसादत्वादित्यर्थः अतेवमात्स्येतांप्रति जगति
काप्रणतामिमतंददौझटतिसिद्धगुतेभवतीयथेतिवीरोक्तिः क्षिप्रप्रसादाज्जगतां
सदानीलसरस्वतीतिवचनाच्च २७ वैकुंठनाथयत्नीति वैकुंठशब्देनभागवतादौ
वैष्णवलोकार्थंप्रसिद्धः स्पष्टमन्यत् २८ शंकरवल्लभेति पदद्वयंव्याख्यातं २९ कोटि
चंद्रप्रतीकाशेति कोटिचंद्राइतिसमासः विंशत्याद्याः सदैकत्वेइत्यमरः प्रतीकाशे
ति उपसर्गस्यधत्रीतिदीर्घः सदृशार्थश्चायं प्रतीकाशोपमादयितिदंड्याचार्योक्तेः
सूर्ययकोटिप्रतीकाशांचंद्रकोटिसुशीतलामितिनीलतंत्रं ३० शतसूर्यसमप्रभे
ति सूर्यशब्दोराजसूयेत्यादिनानिपातनात्साधुः उभयत्रकोटिशतशब्देयोर्बहु
त्वमात्रेतात्पर्यं यद्वाशतंबहुवःसूरयःपंडितातेषांअसाक्षेमकत्रास्यतेयचाद्य
च् तादृशीमाज्ञानंयस्याइतिपंचम्यर्थेवहुव्रीहिः ततःशतसूर्यसमाप्रकृष्टाभाजानं 

पृ० २१ब) यस्याः इतिषयत्वार्थकेषष्ट्यर्थेवहुव्रीहिः वहुपंडिततिरस्कारहेतुज्ञानजनकभक्ति
विषयभूतेत्यर्थः ज्ञानस्यभक्तनिष्टत्वानर्थलभ्यं ३१ जहुकन्येति जह्रोरृषेर्भेदस्यक
न्या तथात्वेनस्वीकृतत्वात् स्कांदभविष्योत्तरयोः यथागौरीतथागंगातस्माद्देव्यास्तु
पूजने योविधिविहितः सम्यक्सोपिगंगाप्रपूजने तनैवपुराणे विष्णुरुद्रांतरंचैव
श्रीगौर्ययोरंतरंतथा गंगागौर्ययंतरंचैवयोव्रूतेमूढधीस्तुसः ३२ मनोज्ञेति मनोज्ञं
मतुलमित्यमरः अथवाआत्मरूपत्वात् मनेवज्ञंयस्याइत्यर्थः मनसैवानुदृष्टव्य
मितिश्रुतेः ३३ पार्वतीति पर्वास्यास्तिपर्वतः तःपर्वमरुद्भ्यामितितकारः पर्ववत्या
चपर्वताइतिमात्स्यं तस्यापत्यमित्यण् पार्वतीशिवसन्निधावितिमात्स्यं ३४ हरव
ल्लभेतिस्पष्टं ३५ काश्यपीति क्षोणीज्याकाश्यपीक्षितिरित्यमरः भारतेदानधर्मे
एवंवर्षसहस्राणिदिव्यानिविपुलव्रतः त्रिंशतःकश्यपोराजन्भूमिरासीदतंद्रि
तः अथागत्यमहाराजनमस्कृत्यचकश्यपं पृथिवीकाश्यपीजज्ञेसुतातस्यमहा
त्मनः भार्गवेणयज्ञांतेकश्यपायप्रतिपादितत्वात् इतिस्वाम्पादयः आधारभू 

त०स०टी० पृ० २२अ) ताजगतस्त्वमेकामहीस्वरूपेणयतस्थितासि इतिमार्कंडेयोक्तेः अथवामूलाधा
रस्थितत्वादेतत् महींमूलाधारे इत्याचार्यभणनात् अथवाकाश्यपिः सूर्यःत
स्येयमितिपूज्यपूजकलक्षणःसंबंधः श्रीविद्यामंत्रेचैतत् तथाचज्ञानार्णवे लो
पामुद्राख्यविद्यायाद्वितीयायाःमहेश्वरि कामराजेभृगुंहित्वातार्त्तीयेसकगःशिवः 
एषाविद्यावरारोहेत्रिपुरासूर्ययपूजिता अथवा कश्यपःस्यान्मुनौमीतभेदेइतिविश्वः
सोस्त्यस्यावाललेनेतितथा उक्तंचकालिकापुराणे मत्स्याःस्वगात्ररुधिरंचंडिकाव
लयोमताइति यद्वाकश्यपस्येयंजनकत्यसंबंधेनेत्यर्थः मरीचिर्भगवान्रुद्रःसंभूति
र्वल्लभाविभोइतिलिंगपुराणोक्तेः ३६ कमलेतिअर्शाद्यजंतंश्रीगौर्योरंतरंतथेति
उक्तवचनात् अथवापद्मावतीरूपत्वात् पद्मासनस्थांकरपंकजाभ्यांरक्तोत्पलेसंदध
तींत्रिनेत्रांइतिध्यानात् अथवाकमलस्रगावद्धजूटत्वात् नीलोत्पललसन्मालावद्धजू
टांभयंकरीमितितंत्रचूडामणिवचनात् ३७ कृत्स्त्नेति सर्वव्यापिनीत्यर्थः नत्व
यारहितंकिंचिद्व्रह्माडेस्मिंश्चराचरे इतिमात्स्येदक्षोक्तेः अथवाकृतितिप्रत्ययवि

पृ० २२ब) शेषसंज्ञा कर्त्तरिकृदिंतिपाशिनिसूत्रात्  तेषांस्ताशौचंह्याशौचेष्वञर्थेभावेक्यकश्सो
स्त्यस्याःकृत्स्नार्शादित्वादच् अथवाकाशकृत्स्नोमुनिविशेषः इंद्रश्चंद्रःकाशकृ
त्स्नापिशलीशाकटायनः पाणिन्यमरजैनेंद्राजयंतष्टादिशाब्दिकाइतिवोयदेवः अ
स्यभीमेत्यादिवदेकदेशप्रयोगः तत्सदृशंकरोतीतिकृत्स्नाव्याकरणशानहेतुरित्यु
भयार्थः यद्वा जीवव्रह्मणोरभेदज्ञानहेतुरित्यर्थः तथाचवेदांतसूत्रं अवस्थितेरि
तिकाशकृत्स्निति अनेनजीवेनात्मनानुप्रविश्येति जीवव्रह्मणोरत्यंतमभेदात्
आत्मनस्तुकामायक्षर्वप्रियंभवतीतिजीवलिंगमविरुद्धमितिकाशकृत्स्नाचार्यो
वदतीत्यर्थः ३८ कंजपत्रायतेक्षणेति कमितिजलार्थेनिपातः तज्जातत्वात्कंजंपद्मं
तस्यपत्रपदायतानिदीर्घाणिईक्षणानियस्याः वाचकलुप्तोयमेयमितिज्ञेयं यद्वा
कमलपत्रवदायतंसजातीयांतरसंवलितंईक्षणंयस्याः तथाचश्रुतिः तदैक्षत
बहुस्यांप्रजापेयेति तत्तेजोसृजतस्तेजैक्षतबहुस्यांप्रजापेयेति तदपोसृतेतश्चा
पैक्षंतबहुस्यांप्रजायेमहीति तान्नमसृजंतेत्यादि अत्रपदमत्रपृथिवीपरम् 

त०स०टी० पृ० २३अ) ईक्षणंमायावृत्तिविशेषः ईक्षणांतराणांयथातवैयर्थ्यंतथावेदांतग्रंथेषुस्पष्टं ३९ 
रोमकोव्रह्माकारोविष्णुः हकारःशिवः मःशिवश्चंद्रमावेधा अकारोवासुदेवः
स्यात् हस्त्यात्तथाशूलिनिकीर्त्तितितिनानार्थधनिमंजरी एतेषामीश्वरीतरधि
ष्टातृत्वादितिभावः ४० वृषारूढेति शिवस्यार्द्धांगासक्तत्वात् माहेश्वरीवृषारूढा
त्रिशूलवरधारिणी महाहिवलयाप्राप्ताचंद्रलेखाविभूषणेतिमार्कंडेयात् अ
थवा वृषःशब्दव्रह्मतदारूढातदैकगम्यत्वादित्यर्थः त्रिधावद्धोवृषभोरोरवी
तीति प्रकम्य वृषभोवर्षणादितिभाष्यात् ४१ पूर्णचंद्रनिभाननेति पूर्णचंद्रे
णतुल्यंपूर्णचंद्रनिभं इत्यस्वपदविग्रहोनित्यसमासत्यात्ततोबहुव्रीहिः ४२ मान्ये
ति सर्वैःसंमाननार्हत्वात् अर्हार्थेकृत्यः ४३ मानवतीति ईर्ष्याप्रणपादिकमा
नभेदवतीत्यर्थः सर्वस्त्रीस्वरूपत्याद्वा अनवछिन्नपरिमाणवत्वाद्वा ४४ ध
न्येति धनगणंलब्धेतियावत् धन्यःपुण्यवंतिस्मृतितिविश्वः ४५ हिमगिरेःकत्ये
ति हिमप्रधानत्वात् हिमगिरित्वंस्पष्टमन्यत् ४६ अपर्णेति तपस्यंत्यातयापर्णा 

पृ० २३ब) नामयित्वागादितिपुराणवार्तातेवकुमारसंभवेपिभणितं स्वयंविशीर्णद्रुमप
र्णवृत्तितापराहिकाष्टातपात्वापस्तयापुनः ततप्ययाकीर्णमतंप्रियंवदांवदंत्यपर्णामितितां
पुराविदः अथवातद्भगिनीग्राह्या तथाचमात्स्ये मेनातुसुषुवेतिसुः कन्यायोग
वतीशुभाः उमैकपर्णापर्णाचतीव्रव्रतपरायणाः हृद्रस्यैकाद्वितस्यैकाजैगिषव्य
स्यचापरा दताहिमवतावालाःसर्वलोकतपोधिकाः अथवांपगतंनष्टंऋणंत्रिवि
धंयस्यसोपर्णः जायमानोवैव्रह्मणस्त्रिभिरृणवान्जायते यज्ञेनदेवेभ्यःस्वाध्याये
नृषिभ्यः स्वधयापितृभ्यितिश्रुतेः तादृशंकरोतीतिणिजंतात्यचायच् यद्वापग
तंऋणंयस्याइति पंचम्याबहुव्रीहिः ऋणत्रयायाकरणहेतुः तदुपायसंपादनद्वारे
तिभावः अनेनैतत्सेवायाआवश्यकत्वंसूच्यते व्राह्मणस्यतुसोमविद्याप्रजमृणवाक्ये
नसंयोगादिति षाष्टाधिकरणत्यायेनतस्यनित्यत्वावगमात् ४७ पद्मपत्राक्षीतिस्प
ष्टार्थं धर्मवाचकलुप्तोयमासमागतेतिविशेषोग्राह्यः यद्वा शतपत्रेतिप्रसिद्ध्यनु
रोधेनपद्मपत्रपदस्यशतपरतयाशताक्षीत्यर्थः ततःशतेननेत्राणांनिरीक्षिष्या 

त०स०टी० पृ० २४अ) मियन्मुनीन् कीरर्त्तयिष्यंतिमनुजाःशताक्षीमितिमांततितिमार्कंडेयपुराणात् ४८ 
नागयज्ञोपवीतिनीति नागशब्देनकर्कोटकग्रहणं सामान्यस्यविशेषपर्यवसा
ननियमात् तथैवकर्कोटककृतोपवीतिकामित्युपनिषद्दर्शनात् प्रोद्धृतेदक्षिणे
पाणावुपवीत्युच्यतेद्विजितिमनुः नागेवयज्ञोपवीतंइतिकर्मधारयादितिप्रत्य
यः यद्वानागेनयज्ञोपवीतिनीतिसमासः नागभिध्वंथयज्ञोपवीतंतद्वतीत्यर्थः ४९ 
महाशंखध्वरेति दांखोनिभ्यंतरेकंबुललाटास्प्रिसखीषुचेतिविश्वः तंत्रांतर
मपि शिरोनेत्रांतरस्यास्थिमहाशंखःप्रकीर्त्तितेति तद्धारणंचकपालहस्तत्वात् 
एतन्मंत्रजपेतन्मालाविधानाद्वा महाशंखमयीमालाज्ञेयानीलसरस्वतीतितं
त्रोक्तेः ५० कांतेति कातंमनोरमंरुच्यमित्यमरः यद्वा कोव्रह्माह्मनिलार्केषु
शमनेसर्वनाम्निच पावकेचमयूरेचमुखशीर्षजलेषुकं इतिविश्वः व्रह्मादिंरत
त्स्वरूपंयस्याः अंतशब्दोस्वरूपार्थोवीतिस्पष्टंभाष्ये ५१ कमनीयेति कमुकातौ
अस्मादनीयररम्येत्यर्थः सर्वेषामिच्छाविषयीभूतेतिवा ५२ वगात्मजेति न 

पृ० २४ब) गशब्देनभ्रारानयादितिनञ्प्रकृत्याशेषंस्पष्टं ५३ व्रह्माणीति निनेदंत्यास्ततोद्रेव्याव्रह्मा
णीमुखतोर्भवेत् हंसयुक्तविमानस्थासाक्षसूत्रकमंडलुइतिवामनपुराणात् यद्वा
व्रह्मवेदंअणतिवदतिव्रह्माणीकर्मण्यण् नेयायिकमतेवेदानामीश्वरकर्त्तृत्वात् त
स्माद्यज्ञात्सर्वहुतृचःसामानियज्ञिरे इतिश्रुतेः एवंअरेऽस्यमहतोभूतस्यनिःश्व
सितमेतद्यदृग्वेदोयजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वांगिरित्यादिश्रुतेश्च इंद्रवरुणेत्यादिसूत्रे
लाधवार्थं अनुक्येवविधेयेआनुग्वचनं अत्यतोपितद्विधानार्थमितिहरदतादत्ताद
यः व्रह्माणंआनयतिजीवतीतिकर्मण्यणिपूर्वपदात्संज्ञाथामितिणत्येचेदंरूपमिति
दीक्षिताः ५४ वैष्णवीतिपरमात्मायथादेवेकेवत्रिधाभवत् प्रयोजनवशाद्देवीएव
मेषात्रिधाभवदितिवराहपुराणात् बाहुभ्यांगरुडारूढाशंखचक्रगदासिनी 
शार्ङबाणधराजातावैष्णवीशक्तिरद्भुतेतिधामनपुराणात् ५५ शेभोर्जायेति
शंसुखंभवत्यस्मादितिशंभुरितिकेचित् माधवस्त्वपादानेडुप्रत्ययविधानादि
तंचिंत्यं किंतुसुखरूपोजीवतीत्यर्थः यद्वाणिजर्थमंतर्भाव्यसुखंभावयतीत्यर्थः 

त०स०टी० पृ० २५अ) शमयतीतिशंब्दामेर्ण्यंतादन्येभ्योपिदृश्यतितिविच् रोगाणांशमयिताभवतीत्य
र्थः भिषक्तमंत्वाभिषजासृणोमि अध्यवोचदधिवक्ताप्रथमोदैव्योभिषक् रत्यादि
श्रवणादित्याह शिष्टंव्याख्यातं ५६ गंगाजलेश्वरीति गांगंतिगच्छतिगंगा अंगगच्छ
तिचेतिस्वामीतेस्याःसाधनस्थानत्वादित्यर्थः तथाचवीरतंत्रे शून्यागारेश्मशानंय
दिजपतिजडस्त्वेकालिंगेतडागे गंगागर्मेगिरोवाशुचिरमलमतिः सर्वदाभक्तियुक्तः
विद्यांश्रीनीलवाण्याभुवनजनपतिःसर्वशास्त्रार्थवेत्ता देहांतेयोगिमुख्यःपरमसु
खपदंव्रह्मनिर्वाणमेति ५७ भागीरथीति भगीरथेनराज्ञाकन्यासेनस्वीकृत
त्वात् अथवाभाबुद्धिर्भानमितिव्युत्पत्तेः गीर्धाणीशब्दरूपातेरथेदेहेयेषांतेभागीर
थाः फलितार्थकथनंचैतत् तदुभययुंक्तोरव्योदेहेयेषामितिसमासः तेत्रथस्य
पूर्वनिपातापत्तिशंकानवकाशः अवच्छेदकसबंधेतज्ञानशब्दयोरपि शरीरवृत्ति
त्वात् तेषामियंसेव्यत्यसंबंधेतिअरारप्रत्ययेरूपं एतेनेतदुपासकानांवादिवि
जयसामर्थ्ययोतनं ५८ मनितिबुद्धिकर्मेद्रियसहकारित्वादित्यर्थः तथाच सांख्याः 

पृ० २५ब) उभयात्मकमत्रमनः सकल्पकमिद्रिंपंचसाधर्म्मादिति मनोमहान्मतिर्व्रह्मावुद्धिः
यूःख्यातिरीश्वरः प्रज्ञाचितिःस्मृतिसंधिर्विश्वेशश्चेतिसस्मृतः मनुतेसर्वभूतानां
यस्माच्चेष्टाफलंततः सौक्षयातेनविभक्तंतुयेनतन्मनितिलिंगपुराणात् मनोवृ
त्तिंप्रयोजकत्वाद्वा मनसोयेमनोविदुरितिश्रुतेः ५९ बुद्धिरिति महत्तत्वरूपेत्यर्थः
अत्रसांख्याः सांतेःकरणाबुद्धिःसर्वंविषयमवगाहतेयस्मात् तस्मात्त्रिविधंकर
णंद्वारिद्वाराणिशेषाणिएतेप्रदीपकल्पाःपरस्परविलक्षणाःगुणविशेषाः कृ
त्स्नपुरुषस्यार्थंप्रकाश्यंबुद्धौप्रयच्छति तन्मतेकार्ययस्यकारणामिलत्याद्बुद्धितत्वं
जनकप्रकृतिरूपत्वाद्वा युध्यंतेपुरुषांश्चात्रसर्वान्भावाह्नितांस्तथा यस्माद्बोध
यतेचैवबुद्धिस्तेननिरुच्यतिति लिंगपुराणाद्वा ६० नित्यानंदमवीति यागा
दिजन्यसुखस्यान्येषामपिसत्वात् नित्येति यन्मतेआनंदेवात्मातेषांस्वरूपे य
न्मतेतुतयोर्भेदस्तेषांप्राचुर्यादौमयट् ६१ हरप्रियेतिस्पष्टं हकाररकारोभय
घटितमंत्रत्वाद्वा ६२ गिरिसुतेति अद्रिगोत्रगिरिग्रावेत्यमरः अथवागिरिति ||

त०स०टी० पृ० २६अ) गीः शब्दस्यसप्तम्येकवचनेरूपं तत्रसुताजननीईश्वरीवा षुप्रसवैश्वर्ययोरित्यनुसारा
त् हलदंतादितिविभक्तेरलुक्पृथक्यदेवा ६३ हरंपलीति हरतिहरापत्नीरसिका
र्चतिकर्मधारयः पूर्वोक्तरीत्यापत्नीशब्दस्यरक्षकार्थकत्वं ६४ तपस्विनीति तपःसह
स्राभ्यामितिविनिः ऋलेभ्यितिङीप् व्रतोपवासनियमःशरीरोत्तापनंतपः इतिदे
वलः इदंचशिवप्राप्त्यर्थमवधेयं यद्वातपःसृष्टिकुर्यांइतीक्षणविशेषः तदैक्षतब
हुस्यामितिश्रुतेः यस्यजानमयंतपितिश्रुतेश्च ६५ महाव्याधिहरेति तेचोक्ताग्रंथां
तरे वातव्याध्यश्मरीकुष्टमैहोदरभगंदराः अर्शोसिग्रहणीत्यष्टौमहारोगाः सुदा
रुणी इति ६६ देवीति दीव्यतीतिपचादौदेवटितिपाठात् ङीपीश्वरस्यरूपेत्यर्थः 
नदेवःपुंडरीकाक्षोनचदेवस्त्रिलोचनः अन्नादिनिधनंकिंचिदेवतंदेवुच्यतेइत्युक्तेः
शुंभासुरनिष्टदनीति शुंभासुरेतिविशेषणसमासः तंनिष्टदयतिहंतितथा
नितरांइत्यनेनेकवीरंहतस्यजन्मांतरेपितत्सूच्यते वैवस्वतैतरेप्राप्तेत्यत्यारभ्य
विंध्याचलनिवासिनीतिमार्कंडेयपुराणात् ६८ महापुण्युप्रदेति स्याद्धमंमस्त्रि

पृ० २६ब) यां पुण्यश्रेयसीसुक्यतंवृषित्यमरः पूजादिनापुण्यावहत्वादित्यर्थः तथाचभविष्यपु
राणे अग्निहीनादिकर्माणिदेवयज्ञाःसदक्षिणाः चंडिकाभ्यर्चनस्येतेकोट्यंशेनापि
नोसमाः तथा दुर्गार्चनरतोनित्यंमहापातकेसंभवैः दोषैर्नलिप्यतेवीरपद्मपत्रमि
वांभसा छित्यामित्याचभूतानिहत्यासर्वमिदंजगत् प्रणम्यशिरसादेवीसर्वपापैःप्र
मुच्यते ६९ मीमेति भीमादेविहिमाद्रौत्पितिमात्स्यं मार्कंडेयपुराणेपि पुनश्चाहंयदा
भीमंरूपंकृत्वाहिमाचले रक्षांसिक्षपयिष्यामिमुनीनांत्राणात् तदामांमुनयः सर्वे
स्त्योष्यंत्यानम्रमूर्त्तयः भीमादेवीतिविख्याततन्मेनामभविष्यति ७० मधुकैटभ
नाशिनीति एतद्व्याख्याहरिवंशात् एकंमृदुत्तरंमेनेकठिनंवेदवापरं नामनीतुत
योश्चक्रेसविभुःकमलोद्भवः मृदुस्त्वयंमधुर्नामकठितःकैटभोऽभवत् अत्रतन्मो
हनादिद्वारानाशकत्वबोध्यं प्राणवियोगस्यविष्णुनाकृतत्वात् अतेवमधुकै
टभनाशंचमहिषासुरधाततंइत्यादिमार्कंडेयेतत्प्रभावमध्येगणिते ७१ शंखिनीति
वैष्णवीरूपेइदंज्ञेयं अथवा पंचकपालमुद्रान्वितत्यात् अथवास्त्रीभेदरूपत्वात् तथा 

त०र०टी० पृ० २७अ) चज्ञानार्णवे जातिभेदस्यदूतीनांचतुर्द्धावीरवंदिते हस्तिनीशंखिनीपश्चाइतिप्रक्र
म्यमध्यमाशंखिनीभवेत् शंखिनीतुतथाभद्रेविशुद्धापापवर्जिता सर्वदेवप्रियासा
हिशांतसौरभ्यशोभिता कामशास्त्रमपि पद्मिनीतंदतुचित्रिणींततः शंखिनींत
दनुहस्तिनीविदुः उत्तमाप्रथमभाषिताततोहीयतेयुवतिरूत्तरोत्तरं ७२ चक्रिणी
ति तथाचमहिषमर्दिनीध्यातेमात्स्यं विशूलंदक्षिणेदद्यात्खड्गंचक्रंतथैवच 
अथवाचक्रीव्यालःसरीसृपित्यमरः कुंडलिनीस्वरूपेतियावत् तथाचशारदा
तिलकं तत्रविपुल्लताकाराकुंडनीपरदेवता परिस्युरतिसर्वात्मासुप्ताहिशुजगा
कृतिः ७३ धात्रीति धात्रीजनन्यामलकीवसुमत्युपमातृषुइतिविश्वः यद्वाधात्र्याः
पुष्पंधात्री पुष्पेजातीप्रभृतयः स्वालंगाइत्यमरः पत्रंवाग्राह्यंतत्प्रियत्यात् आमल
क्यास्तुपत्रेणतुष्टापुष्पेणपार्वतीतिमुंडमालावचनात् ७४ हस्तेपुस्तकधारि
णीति सरस्वतीरूपत्वात् मुद्रामक्षगुणंसुधाढ्यकलशंविद्यांवहस्तांबुजैर्विश्राणां
विशदप्रभांत्रिनयनांवाग्देवतामाश्रये इतिशारदातिलकात् पुस्तंचपुस्तकेलेख्य

पृ० २७ब) कर्मविज्ञानयोरपीतिविश्वः अथवाबालात्रिपुरारूपेणज्ञेयं तथाचतत्प्रकरणेज्ञा
नार्णवे वामेनपाणिनैकेनपुस्तकंचापरेणच अभयंचप्रयच्छंतीः साधकानांवरानने 
संपत्प्रदभैरवीरूपेणवा पुस्तकंचाभयंवामेदक्षिणेचाक्षमालिकामितितत्रैवोक्तेः ७५ 
चामुंडेति अत्रमार्कंडेयपुराणं यस्माच्चंडंचमुंडंचगृहीत्वात्यमुपागता चामुंडेतिततो
लोकेख्यातादेवीभविष्यसि वराहपुराणेतु देवीतुत्रिशिखेनाजौतंदैत्यंसमताडयत् 
तयाचताडितेतस्यदैत्यस्यशुभलोचने चतुर्मुंडंचतत्तस्यपृष्टगेववभूवहः हरोस्तुदा
नवेंद्रचतुर्मुंडंक्षणाद्यतः अपहृत्यभरेदेविचामुंडातेनसाभवत् वामनपुराणेतु 
समेत्यसाव्र * * द्देवीगृह्येतांशेषरोत्तमौ ग्रथितौदैत्यशीर्षाभ्यांनागराजेनवेष्टितौ तौ
चशीर्षौसमादायचंडायामुर्द्ध्निविस्तृते वबंधप्राहचैनांचदृष्ट्वाकर्मसुदारुणं शे
खरौचंडमुंडाभ्यांयस्माद्धारयसेशुभे तस्माल्लोकेतवख्यातिश्चामुंडेतिभविष्यति ७६ 
चपलेति चपलःपारदेमीनेचोरकेप्रस्तरांतरे चपलाकमलाविद्युत्पुंश्चलीपि
प्पलीषुचेतिविश्वः अत्रपूंश्चलीवाग्राह्या कुलपूजायामुक्तत्यात् तथाचकुलचूडा
 
त०स०टी० पृ० २८) मणौ वेश्यानापितकन्याचरजकीयोगिनीतथा विशेषवैदग्धयुताः सर्वाएवकुलांगना
इति ७७ तुंगेति सर्वोत्कृष्टत्यादितिभावः यद्वाव्यापकतयोर्द्धदेशसंयोगित्वात् अध
श्चोर्द्धंप्रसृतव्रह्मैकैकमितिश्रुतेः ७८ भद्रेति भद्रामंदाकिनीरास्नेत्यादिविश्वः
भद्राभद्रेश्वरेतथेतिमात्स्य ७९ दैत्यनिकृतनीति दैत्यान्निकृंततिछिनत्तितच्छी
लातथा तचकृतीछेदनेइत्यस्मास्मिनोनुमागमानुपयतिः शेमुयादीनामितिश
प्रत्ययेपरेतछिधानात् शस्यचसार्वधातुकेवविहितत्यात् णिनेस्वार्द्धधातुक
त्यादितिचेत्सत्य छांदसत्वादुपपत्तेः एतेनयथासौम्येकेततुखनिकृतंनेने सर्वःका
ह्यापसंविज्ञातंस्यादितिछांदोग्येपनिश्वत्प्रयोगोव्याख्यातः ८० शांतिरिति शांतिः
शमेपिकल्याणेइतिविश्वः कूर्मपुराणे चतश्रःशक्तयोदेव्याःस्वरूपत्येनसंस्थिताः 
अधिष्ठानवशात्तस्याःशृणुध्वंमुनिपुंगवाः शांतिर्विद्याप्रतिष्ठाचनिवृत्तिरितिताः
स्मृताः अथवा रोगकृत्याग्रहादीनांविनाशःशांतिरीरितेतितंत्रांतरोक्तलक्षणाषट् 
कर्मांतावाग्राह्या ८१ निद्रेति स्याच्चिद्राशयनंस्वापित्यमरः तथाचहरिवंशेकृष्णो

पृ० २८ब) क्तिः निद्राचसर्वभूतानांमोहिनीचाक्षयातथा ८२ महानिद्रेति संहारकत्वादित्यर्थः
महतीचासौ अनिद्रानिद्रारहिताचेतिवहुब्रीहिगर्भः कर्मधारयः नित्यज्ञानवत्वा
दित्यर्थः ८३ गुह्यनिद्रेति गुह्यंरहस्युपस्थेस्यादितिविश्वः मूलाधारशायिनीत्यर्थः
मूलपद्मेकुंडलिनीयाबलिद्रायिताप्रभो तावत्किंचिलसिद्धेतयंत्रमंत्रदिकार्चनमिति
गौतमीयोक्तेः ८४ रेणुकेति रेणुकापिहरेणैस्याद्यमदग्निस्त्रियामपीतिविश्वः
यद्वा रेणुःसिंदूरं अथातद्युक्तंकंशिरोयस्याः तादृशस्त्रीस्वरूपेत्यर्थः चामरंरवि
बिंबंचेतिनीलतंत्रात् रविबिंबपदेनचसिंदूरान्वितललाटव्याख्यानात् एतत्स्थानंदृ
ष्ट्वाजपंकुर्ययादित्यर्थः ८५ कौमारीति कुमारसंबंधिनीशक्तिः कौमारीशक्तिहस्ताच
मयूरववाहना योद्धमभ्याययौदैत्यानंबिकांगुहरूपिणीतिमार्कंडेयात् स्कंदाध्ये
वहिकौमारीवर्हिपत्रासशक्तिनी समुद्भूतावंदेवर्षेयोद्धुंसावाभ्युपाययावितिवामन
पुराणाच्चे कौभूमौमारीतिवा मारीचड्यांजनक्षयेइतिविश्वः सैवकालेमहामा
रीतिमार्क्कंडेयं ८६ कुलजेति महावंशोत्यत्रत्वात् अथवाकुलाचारगम्यत्वा

त०स०टी० पृ० २९अ) तज्जांतत्वं ८७ कुंतीति कुंतीपांडुप्रियापांचशल्लक्यांगुगुलुद्रुमेतिविश्वः यद्वाकुंत
मात्मनरछतिपतीति क्यजंतात्क्विपिकुंतीतिरूपं ततःसाचासौईलक्ष्मीश्चेति कर्म
धारयः तदायुधत्यादित्यर्थः शूलचक्रंदंडशक्तिवज्रचापाभिधारिणीमिति भविष्य
वचनात् ८८ कौलप्रतपरायणेतिशृणुपुत्ररहस्यंमेसमयाचारसंयुतं येनहीभान
सिद्ध्यंतिजपकोटिसहस्रशितिकुलेचूडामणिवचनात् ८९ वनदुर्गेति तत्संबंधिकि
रातादिभिः पूजनात् तथाचहरिवंशेभगवद्वाक्यं वासस्तवमहादेवीवनेषूपवनेषुच 
शवरैर्वर्वरैश्चैवपुलिंदैश्चसुपूजिता मयूरपिछध्वजिनीलोकान्क्रमसिसर्वशः अथ
वेयंत्परिताग्राह्याकैरातीधनकुसुमोज्वलांमयूरातपत्रकेतनिकामितिप्रपंचसारात् ९१ 
सदाचरेति सत्प्रशस्तधामदक्षिणरूपोआचारोयस्याः कुलाचारस्यैतन्मतेविहित
त्वात् तदुक्तंसमयाचारे आचारोद्विविधोदेविवामदक्षिणभेदतः पंचमुद्रादिसहि
तोवामाचारः प्रकीर्त्तितः पंचमुद्रादिरहितोदक्षिणाचारसंज्ञिकः सदानित्यंचारोयस्याः
सर्वत्रगामिनीत्यर्थः ९२ द्रोपदीति द्रुपदोराजविशेषः अपत्यार्थेअण् ९२ द्रुपदात्मजे 

पृ० २९ब) ति तथाचकाशीखंडे उमापिचजगद्धात्रीद्रुपदस्यमहीभुजः यजतोवह्निकुंडाब
पादुश्चक्रेतिसुंदरीति पूर्वेणव्याख्यातं अथवाद्रूणांवृक्षाणांपदंस्थानंपर्वतिति
यावत् तस्यकन्येतिभावः ९३ सृष्टिरिति तत्कारित्वेप्यभेदोपचारात् सैवसृष्टिर्भवत्य
जेतिमार्कंडेयपुराणं सर्गाद्यकालीतेति ९४ सर्गस्यलोकसृष्टेराद्यकालेप्रागभाव
कालेभवातत्रविद्यमानत्वात् अनेनास्याःप्रकृतित्वमुक्तं कार्ययमात्रस्यतदानी
मभावात् एतेनसर्गाद्यकालेव्यवहारादि प्रवर्त्तकत्वेनतत्रप्रमाणमुपन्यस्तं
समानकालीनेत्यादिवत् रवः यद्वाऋतोद्यैर्वादैःसहितासर्गाद्या केसुखेआली
नात्तन्मयत्वात् स्वर्गाद्याचासौकालीनाचेतिकर्मधारयः ९५ निशुंभप्राणनाशिनी
ति निशुंभप्राणनाशिनीति निशुंभःशुंभानुजोदैत्यविशेषः स्पष्टमन्यत् ९६ प
द्मिनीति पद्मिनीस्त्रीविशेषेपिसरस्यामेबुजेपिचेतिविश्वः दधतीनीलपद्मंचेति
तंत्रचूडामणिदर्शनात् ९७ वसुधेति वसुद्रव्यंदधातिपृथ्वीरूपत्वात् अथवाव
सुंअग्निंदधातितन्मयभालनेत्रत्वात् यद्वा वैशोषणेआदेचुपदेशेइत्यात्यंअनैमि

त०र०टी० पृ० ३०अ) तिकमात्वं शितिवुप्रतिषेधितिसिद्धांतान् ततोधञर्थेभाकत्प्रत्ययः वस्यशोव
ष्णमुधादुःखतप्तानांसुधावदाह्लादकत्यात् ९८ पृथ्वीति महापरिमाणवत्या
आकाशंशंकरोदेवः पृथिवीशंकरप्रियेतिलिंगपुराणोक्तेः ९९ रोहिणीति रो
हिणीकटुरोहिण्यांरोहिणीलोहितागयोः कंठरोगांतरेभेचसोमवल्केचरोहिणी
तिविश्वः पद्मावत्याःरक्तत्वात्तद्रूपेणलोहित्यंबोध्यं आविभ्रतीमाभरणानिरक्ता
मितितत्रोक्तेः रोहिणीनक्षत्रविशेषोवातस्यास्तदंशतत्यात् तथाचमत्स्यपुरा
णे देहत्यागसमयेदक्षंप्रतिसतीवाक्यं मंदंशेशागनाः षष्टिर्भविष्यत्यंगया
स्तवेति तद्दानप्रक्रमेच सप्तविंशतिसोमायनक्षत्राख्याददौप्रभुरितिउक्तं त
त्रषष्टिकन्यानांमध्येयायात्रोक्तास्तत्रेदमेवव्याख्यानमवसेयं विशिष्यतन्ना
मानिचतत्रदर्शयिष्यामः अथवासोमात्मकस्यदेवस्यमहादेवस्यसूरिमिः दयि
तारोहिणीप्रोक्ताबुधश्चैवशरीरजितिलिंगपुराणोक्तेः अतेवतत्रोक्तं चंद्रा
र्द्धशेषरश्चंद्रोरोहिणीरुद्रवल्लभेति अथवारोहिण्याः समनक्षत्रत्वात्पूजादौप्रा
 
पृ० ३०ब) शस्त्येनविधानादिदंज्ञेयं बलदेवजननीरूपत्वाद्वा १०० वाक्यप्रमाणपदसागरपारगस्य
लक्ष्मीधराभिधबुधस्यतनूद्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थचिंतामणाविहम
यूषितिस्तृतीयः ३ अथतृतीयशतस्यव्याख्यानं विंध्यवासिनीति अत्रार्थेरुद्रकृतोयवासे
नव्रह्मणोग्रेदेव्यानीलत्वचस्त्यागेकृतेसतिमत्स्यपुराणं त्ववासाचाभवद्भीमाघंटाहस्तात्रि
लोचना नानाभरणपूर्णांगीपीतकौशेयवासिनी तामव्रवीत्ततोव्रह्मादेवींनीलांबुजत्विषं 
निशेभूधरजादेहसंपकीत्वंममाज्ञया संप्रप्ताकृतकृत्यत्वमेकानंशापुराह्यसि येषसिंहः
प्रोद्भूतोदेव्याःक्रोधाद्वरानंनेसतेस्तुवाहनंदेविकेतौवास्तूमहाबलः पांचालोनोमयक्षो
यंयत्क्षलक्षपदानुगः दत्तस्तेकिंकरोदेविमहामयाशताकुलः इत्युक्ताकौशिकीदेवीविं
ध्यशैलंजगामहेति १ शिवेति शिवागौरीत्युपक्रम्यशिवाक्रोष्टेतिशाश्वतः शिवासु
तःश्रेयस्करीत्वादितिस्वामी कुलचूडामणौ पशुरूपधरांदेवींयोनार्चयतिनिर्जने शिवा
रावेणतस्याशुसर्वंनश्यतिनिश्चितं २ शक्तिरिति शक्तयोगिरिजादेवीशक्तिमंतोथशंक
रिति कूर्मपुराणं पशुपक्षिनरभेदविशिष्टाशक्तिर्वा पशुशक्तिः पक्षिशक्तिः नरश

ता०स०टी० पृ० ३१अ) क्तिरितिक्रमात् इतिचूडामणिवचनात् शिवागमेप्युक्तं शक्तिःशिवःशिवःशक्तिः
शक्तिर्व्रह्माजनार्द्दनः शक्तिरिंद्रोरविःशक्तिःशक्तिश्चंद्रोग्रहाध्रुवं शक्तिरूपंजगत्स
र्वंयोनपश्यतितारकी ३ महाशक्तिरिति कर्मधारयोबहुब्रीहिर्वा महत्वमप्रतिहत
त्वं यद्वाशक्तिरायुधविशेषः शिवारूपावाग्राह्या तथाचकुलचूडामणौ एकयाभु
ज्यतेयत्रशिवयादैवभैरव तत्रैवसर्वशक्तीनांप्रीतिः परमदुर्लभा उत्कृष्टाप्रीतिर्भव
तीत्यर्थः ४ शांकरीति शंकरस्येद्यमित्यण् ५ शक्तिदुर्लभेति शक्त्यस्तिस्रःप्रभा
वोत्साहमंत्रजाइत्यमरः ताभिर्दुर्लभांभक्तिमात्रगम्यत्वात् तथाचकूर्मपुराणेभग
वत्युक्तिः यतुमेनिष्कलंरूपंचिन्मात्रंकेवलंशिवं सर्वोपाधिविनिर्मुक्तमनंतममृ
तंपरं ज्ञानेनैकेनतल्लभ्यंक्लेशेनपरमंपदं ६ दैत्यप्राणहरेति व्यक्तार्थमेतत् यद्वा
दैत्यान्प्रातिपालयतिदैत्यप्रः प्राधातोःकःप्रत्ययःस्तस्याणशब्दः आणरणेत्यादौ
पठिताछब्दार्थाट्घज् शुंभादीनांगर्वशब्दापहारित्यात् ७ दात्रीति सर्वाभिणषा
नामितियावत् अतेवकर्मविशेषाप्रयोगः ८ दयेति दयदानगतिरक्षणहिंसादा

पृ० ३१ब) नेषु दयतेरक्षतिसर्वापद्भ्यःइतियचाद्यच् परेवाबंधुवर्गेवामित्रद्वेष्टरिवासदा आप
न्नेरक्षितव्यंतुदयैषापरिकीर्त्तितेतिदाहस्यतिवचनात् ९ दामोदरप्रियेति उलू
खलेबंधनाद्दामोदरसंज्ञेतिहरिवंशादौ १० कांतिरिति कांतिशोभाभिलाषेयो
रितिविश्वः पीठशक्तिरूपत्वाद्वा क्षेमंकरीति कुशलंक्षेममस्त्रियामित्यमरः
क्षेमप्रियेत्यादिनाखविमुमागमः पक्षिविशेषरूपेतियावत् तथाचनमस्कुर्या
दित्यनुवृत्तौकुलचूडामणौ क्षेमंकरींतथावीक्ष्य जंबुकींशिवदूतिकामित्यादि १२ 
बुद्धिरिति भक्तानांतद्विशेषावहत्वात् वेदांतिनांमतेज्ञानस्वरूपत्वाद्वा १३ बौद्धाचा
रपरायणेति बुद्धेवबौद्धः स्वार्थेप्रज्ञापण बुद्धःकल्कीतितेक्रमादितिभगवदव
तारगणंनेमत्स्यपुराणे तस्याचारेकुलरूपेपरायणो तत्प्रियत्यात् तदुक्तं म
हाचीनक्रमेणैवतुष्टानीलसरस्वतीति १४ श्रीविद्येति प्राशस्त्यार्थंश्रीशब्दप्रयोगः
षोडशाक्षरीचेयमितिज्ञानार्णवे वक्त्रकोटिसहस्रैस्तुजिह्वाकोटिशतैरपि वर्णि
तुंनैवशक्येयंश्रीविद्याषोडशाक्षरीतिउक्तेः १५ भैरवीति बाला भैरवी सुंदरीति त्रय

त०स०टी० पृ० ३२अ) स्त्रिपुराभेदाः त्रिपुरात्रिविधादेवीतिज्ञानार्णवात्तत्रैव यथाश्रीत्रिपुराबालात
थात्रिपुरभैरवीति योगिनीविशेषोवा भैरवीचाष्टसंप्रोक्तायोगिन्यस्ताः प्रपूजयेदि
त्याथर्वणात् यद्वाभीरूणास्त्रीणामियमभेदसंबंधेनेतिभैरवी विशेषास्त्वंगनाभी
रुरित्यमरः १६ भव्येति भव्यगेयेत्यादिनानिपातः भवतीतिव्युत्पत्यासर्वदाविद्यमा
नत्वलाभः यद्वा भक्तानांकल्याणहेतुत्वाद्वा १७ भारतीति भारतमस्त्यस्यास्तत् 
प्रयोजकत्वात् कांविद्यांप्राप्यकवयोभारतादीन्प्रचक्रिरेइतिफेत्कारीयात् कवचप्र
संगे व्यासाद्याऋषयोयेनभारतादीन्प्रचक्रिरे गंधर्वतंत्राच्च १८ भयनाशिनीति तथा
चब्रह्मसंहितायां पर्वतेउज्जटेवापिनिर्जनेवाचतुःपथे जलावर्त्तेपत्तौदंष्ट्रिभयेचौरादि
भयागते नगरेहदृकेवापिमहाराक्षतलेषुच नदीतीरेव्यालभयेवृश्चिकादिभये
षुच जपेदुक्तविधानेतान्भयमाशुविनाशयेत् हरिवंशे संग्रामेषुचघोरेषुअग्निप्रज्य
लितेषुच नदीतीरेषुचौरेषुकांतारेषुभयेषुच प्रवासेराजबंधेचशत्रूणां * * चमर्द्दने 
प्राणात्पयेषुसर्वेषुत्वंहिरक्षानसंशयः १९ तापसीति एवेतिमत्यर्थीयोऽण् अमंत

पृ० ३२ब) त्वादेवसिद्धेतपःसहस्राभ्यामितिविनिविधानस्यश्रणादिभिः सहसमावेशज्ञापकत्वात् ता
मग्निवर्णांतपसाज्वलंतीमितिमंत्रलिंगात् २० तारिणीति तारयतिसंसारादित्यर्थः २१ ती
क्ष्क्षेति अतिभीषणत्वात् विद्राचयतिमुक्तास्येतिमत्स्यसूक्ताद्भावनाविशेषेवाइदंज्ञेयं २२ 
तीक्ष्क्षदैत्यविनाशिनीति तीक्ष्णस्तामसत्वात् व्यक्तमन्यत् २३ दात्रीति दोअवखंडने
तृलंतात् ङीप् जाड्यंन्यस्यकपालकेत्रिजगतांहंत्युग्रतारास्ययमितिफेत्कारिणीतं
त्रात् २४ दानपरेतिसर्व(तृलंतात् ङीप्)दातदासक्तत्वात् यद्वास्त्रकर्मानुरूपफ
लदानात् आशयानुरूपैरितिभाष्योक्तेः २५ कालीति कालीतिकृष्णवर्णत्वात् का
लीकालिंजरेगिरावितिमात्स्यं लिंगपुराणे ततःप्राणमयोरुद्रःप्रादुरासीत्प्रभोर्मुखा
त् अर्द्धनारीश्वरोभूत्वाबालार्कसदृशद्युतिः तदेकादशधात्मानंप्रविभज्यव्यवस्थितः 
अर्द्धेनस्येनसर्वात्मासंसृज्यासौशिवामुमां साचासृजत्तदालक्ष्मींदुर्गांश्रेष्ठांसरस्व
तीं वामांरौद्रींमहामायांवैष्णवींवारिजेक्षणां कलांविकरणींचैवकालींकमलवा
सिनीं बलिविकरणींचैवबलप्रमथंनीतथा सर्वभूतस्यदमनींससृजेचमनोन्म

त०स०टी० पृ० ३३अ) नीं तथात्यावहवःसृष्टास्तयानार्यःसहस्रशः २६ दुर्गेति देवीविशेषोयंग्राह्यः २७ 
दैत्यविनाशिनीतितमोगुणपरिणामतयादैत्यमोहादयः तेषांविशिष्टस्यसवासनस्य
प्रतियोगिकस्यनाशस्यजनकत्वात् तथाचश्रुतिः भिद्यतेहृदयग्रंथिःछिद्यंतेसर्वसंशयाः 
क्षीयंतेचास्यकर्माणितस्मिन्दृष्टेपरावरे २८ पद्मेति श्रीरूपत्वात्पद्महस्तत्वाद्य २९ पद्मा
वतीति मादुपधायाइतिवत्वं शरादित्वाद्दीर्घः तथाचताराभेदप्रकरणेवीरचूडामणौ
पद्मावतीमहादेवीमहानीलसरस्वतीत्यादिप्रक्रम्यत्रयोदशमहाविद्यास्तारायाः परि
कीर्त्तिताः ३० कृष्णेति नीलवर्णत्वात् कृषिर्भूवाचकःशब्दोणश्चनिर्वृतिवाचकः तयोरै
क्यंपरंब्रह्मकृष्णित्यभिधीयतेइतिश्रुत्याकृष्णोस्त्यस्यास्तादात्म्यसर्वधेमेतिवार्थः यद्वा
कृष्णोवेदव्यासोस्त्यस्याउपासकत्यात् वेदव्यासोपियद्धृतासर्वज्ञःपठनाद्यतितिभैरव
तंत्रात् हितायजगतांदेवीदक्षेणाराधितापुरा कार्यार्थंदक्षिणंतस्याः शुक्लंवामंत
थासितं आत्मानंविभजस्वेतिप्रोक्तादेवेनशंभुना सातथोक्ताद्विधाभूताशुक्लाकृ
ष्णाचवैद्विजा इतिलिंगपुराणाद्वा ३१ पुष्टेति युषपुष्टौनिष्टांतःसर्वदाएकरूपत्वेतात्प

पृ० ३३ब) र्यं ३२ तुष्टेति तुषप्रीतौपूर्ववत् आप्तुर्वशीतिकामितिश्रुतेः ३३ ऊरूअस्ततेनाराय
णोरूद्भवत्वात् ऊरूद्भवानरसरयस्यमुनेः सुरस्त्रीइतिदर्शनात्पृषोदरादित्वात्साधुः ऊरू
प्रभूतंवष्टिकामायतेइत्यादयोनिरुक्तादिव्युत्पत्तथोविस्तरभयाललिरप्यंते ३४ वज्रिणीति
ऋज्रेद्रेत्यादिनावज्रशब्दोनिपातः ३५ वज्रहस्तेति वज्रंहस्तेयस्याःप्रहरणार्थेभ्यःपरेनिष्टा
सप्तम्यावितिपरनिपातःसप्तम्याः वज्रमिंद्रःसमुत्पद्मकुलिशादमराधिपितिमार्क्कंडे
यपुराणेतद्दत्तत्वोक्तेः वज्रचायाभिधारिणीतिनवरात्रिप्रकरणेपूज्यमूर्त्तिलक्षणेभवि
ष्यपुराणं ३६ नारायणीति आपोनाराइतिप्रोक्ताआपोवैनरसूनवः अयनंतस्यताःपूर्वंते
नरोनांयणःस्मृतिति पुराणव्युत्पत्तिः नरशब्देनतत्वान्युच्ंयतितिपंचरात्रादिव्याख्यातते
वज्ञेया ३७ शिवेति व्याख्यातप्रायं शिवंसुखंअस्त्यस्याइतिवा शिवयतिभक्तान्सुखयति
इतिवा मुक्तिदानेनशिवरूपान्करोतिवा ईशातस्यजगत्कर्तुर्देवस्यपरमात्मनः शिवादे
वीबुधैरुक्तापुत्रश्चास्यपुरोजवितिलिंगपुराणात् ३८ खड्गिनीति खड्गेतुनिस्त्रिंशश्चंद्रहा
सासिरिष्टयित्यमरः खड्गोस्त्यस्याःपूजाधारसंबंधेनेत्यर्थः तथाचदेवीपुराणे हेमराजत

त०स०टी० पृ० ३४अ) मृद्धातुशैलविआर्पितापिवा खड्गेशूलेर्चितादेवीसर्वकामफलप्रदा पयद्यस्यायुधंप्रोक्तं
तस्मिस्तंप्रतिपूजयेत् यद्वा गंडकेखड्गखड्गितौइत्यमरः सोस्त्यस्याःबलित्वेनेत्यर्थः कृष्ण
सारस्यमांसेनतथाखड्गेनचंडिका वर्षान्पंचशतान्येवतृप्तिमाप्नोतिनिश्चितमितिकालिका
पुराणोक्तेः ३९ खड्गहस्तेति स्पष्टमेतत् तथाचतंत्रचूडामणौ खड्गेनदक्षिणस्योर्द्धेशोभि
तांवीरनादिनीमिति ४० कर्त्रीकर्परधारिणीकर्त्रीआयुधविशेषः स्यात्कर्परःकपालो
स्त्रीत्यमरः कृपेरोलितिलत्वबाहुलकालेतिस्वाम्यादयःउक्तंचफेत्कारिण्यां खड्गेंदीवर
कर्त्रिफर्परभुजेति ४१ देवांगनेति अंगात्कल्याणे इत्यंतर्गणसूत्रात्प्राशस्त्यार्थेवामादित्वा
न्नप्रत्ययः यद्वादेवांगनेगृहचत्वरेयस्याः सेवार्थंतत्रोपस्थितत्वात् यद्वा देवयुक्तंअंग
नंयस्याइत्येवसमासः अर्थस्तुप्राग्वत् अथवादेवंइंद्रियंतद्विषयकंअंगनंज्ञानंसाक्षात्का
ररूपंयस्याः इंद्रियपदस्यअतींद्रियोपलक्षणतथाः तीद्रियज्ञानवतीत्यर्थः देवःसुरेधनेरा
ज्ञिदेवमाखातमिंद्रियेइतिकोषः अगिगतौअस्यल्युटि अंगनमितिरूपं यद्वादेवानांअंग
नंज्ञानंयस्याः पूर्वपदेसमवापित्वेविषयत्वंषष्ट्यर्थः तेषामपिब्रह्मज्ञानाधिकारात् तथा 

पृ० ३४ब) चवेदांतसूत्रं भावंतुबादरायणोऽस्तिहि अस्यार्थस्तु * * * * * ब्रह्मविद्यायांदेवानामनधिका
रेपि शुद्धब्रह्मविद्यायांअधिकारस्यभावंसत्तां बादरायणाचार्ययोमन्यते यतोदर्शनम
स्तितद्योदेवानांप्रत्यबुद्ध्यतसेवतदभवदिति तथा इंद्रोवैदेवानामभिप्रवव्राजविरोचनोसूरा
णामित्यादि ४२ देवमान्येतिस्पष्टार्थः ४३ देवकन्येति कुलचूडामणौ कदाचित्यतिरूपोसि
कदाचिद्गुरुरेवच कदाचित्पुत्रतापत्रःकदाचिच्छिष्येवहि इत्यादिभैरवंप्रत्युक्तिः ४४ पु
लोमजेति शचीरूपत्वात् पुलोमादैत्यितिरामायणादौ मुनिरितिस्याम्यादयः ४५ सुखि
नीति नित्ययोगेमत्वर्थीयः ब्रह्मरूपत्वात् ४६ सुखदात्रीति सिद्धविद्यात्वेनसाधनक्ले
शाभावात् स्वर्गापवर्गादिदानाघेत्यर्थः तथाचमुंडमालायां दशविद्याकथनानंतरं सु
खदामोक्षदानित्याक्लेशसाध्यानतादृसी येनतेनप्रकारेणसिद्धिंयास्यतिभूतले तथा
नात्रसिद्धाद्यपेक्षास्तिनक्षत्रादिविचारणा कालादिशोधनंनास्तिनचामित्रादिदूषणंइ
त्यादि ४७ सर्वसौख्यविवर्द्धिनीति सुखपदात्स्वार्थेष्यञ् विशेषेणवर्द्धयतितथासर्वसौ
ख्येतिकर्मधारयः षष्ठीतत्पुरुषोवा ४८ शीलेतिशीलमस्त्यस्याःद्दत्यर्शादिः शुचौतु 

त०र०टी० पृ० ३५अ) चरितेशीलंइत्यमरः ४९ शीलवतीतिपूर्ववदर्थः ५० सूक्ष्मेति सूक्ष्मंस्यात्कवतेव्याप्तेप्यणौसू
क्ष्मोल्पकेन्यवदितिविश्वः प्रजाभोक्षजत्रीक्षणाश्चापिरूपंपरंन्नाभिजानंतिमायामयेते
स्तूवंत्येवतांत्वाममीस्थूलरूपामितिप्रपंचसारात् ५१ सूक्ष्माकारेति विशतंतुस्वरूपि
णीमितिनीलतंत्रात् ५२ वरप्रदेति तपोभिरिष्यतेयस्तूदेवेभ्यःसवरोमत इत्युकल
क्षणंवरंप्रकर्षेणदक्षतितथा प्रकर्षस्तेदेवांतराराक्यदानकत्वस्वरूपः ५३ वरेणोति
त्रियतेसर्वोत्कृष्टत्वादिति वरेण्या वृनृ इति औणादिकेण्यः ५४ वरप्रदेति व्यक्ता
र्थं ५५ वाणीति वणतिशब्दायतेतथा वचनाधिष्टात्रिदेवतायानामेदं वाणस्यासुरवि
शेषस्येयमितिवा तस्यरुद्रेणपुत्रीकृतत्वात् वाणचंदभेदपुंखा तिलकंमालतीचाण
स्तुलसीशृंगराजकं तमालंशिवदुर्गांर्थंनिविंद्धविहितंभवेत् इतिभविष्यपुराणोक्तेः ५६ 
शाननीति प्रशस्तंज्ञानमस्याः प्राशस्त्यंचसन्मात्रविषयकत्वं ५७ ज्ञानदेति मोक्ष
देतुंज्ञानंददातिभक्तानांतथा तदुक्तमाथर्वणब्राह्मणे एतस्याःज्ञानमात्रेणजीवन्मु
क्तौवैभवत्यैव तामेत्यसर्वज्ञानवान्भवतिरत्यादि ५८ अमलेति प्रपंचानंतर्गतत्वाद 

पृ० ३५ब) विद्यादोषरहितेत्यर्थः अविद्यासंसृतिर्वंधोमनोमोहोमलंतमः इतिसंकल्पजालस्यनामान्ये
तानिराघव इतिवशिष्टोक्तेः ५९ उग्रकालीति आन्महितिआत्वं महाकालीचरुद्राणीयोगिनी
प्रक्रमेश्रुते सावाग्राह्या ६१ भद्रकालीति श्रेयस्करत्वाद्भद्राचासौकालीतथा भद्रकालीचगं
धोल्यामुमायामौषधीभिदीतिविश्वः इतिर्वाणीरमाज्येष्ठाभद्रकालीयथाक्रमात् षट्कर्मदे
वताःप्रोक्ताःकर्मादौताःप्रपूजयेत् इतिचारिककर्मदेवतावाबोध्या ताराचोग्रामहोग्राचरु
द्रानीलसरस्वती कामेश्वरीभद्रकालीत्यष्टौचतारिणीस्मृतेतिमाषातंत्राद्वा ६२ दक्षिणे
ति वैदग्ध्यादित्यर्थ यद्वाव्यापकतयादक्षिणभागसंयुक्तत्वं ब्रह्मवेदममृतंपुरस्तात्पश्चाब्र
ह्मदक्षिणतश्चोत्तरेणेतिश्रुतेः दक्षिणाकालीत्यर्थोवा तथाचकुलचूडामणौ सर्वसि
द्धिप्रदादेवीहेलयापितुचिंतिता अतेवदक्षिणानांम्नीत्रिषुलोकेषुविश्रुता यज्ञांगदक्षिणा
वा यज्ञोगंधर्वस्तस्यदक्षिणाप्सरसितिश्रुतेः तथाचहरिवंशे ऋत्विजांचैवदक्षिणेति लिं
गपुराणे सप्ततंतुर्महादेवीरुद्राणीदक्षिणास्मृता ६६ भृगुवंशसमुद्भूतेति भृगुशुक्रेप्र
तापेचयमदग्नौपिनाकिनीतिविश्वः भृगौःरुद्रस्यवंशःसमुद्भूतोयतितिवाबहुब्रीहिः स्कं

त०र०टी० पृ० ३६अ) दादिजननादित्यर्थः सिममेवात्मानंद्वेधायातपततः पतिश्चपत्नीचाभवतामिति
श्रुतेर्वा ६९ भार्गवीति भृगोरपत्यंश्रीरुपत्वादित्यर्थः साहिपूर्वेभगुकभ्यावासीत् त
तोदुर्वाससःशापान्नष्टापुनःसमुद्राद्वभूवेतिस्थितंविष्णुपुराणे तदुक्तं भृगोःख्यात्यां
समुद्भूताश्रीःपूर्वमुदधेःपुनःदेवदानवयत्नेनप्रसूतामृतमंथमे यद्वा मार्गवीदूर्वा
तयाहोमविधानात् तथाचसिद्धसारस्वतं दूर्वातिलाज्यहोमेनदीर्घमायुरवाप्नुयात् 
सहस्रवीर्याभार्गव्यावितिदूर्वापर्यायेश्चमरः भार्गवीहेमवल्यास्यात्कमलाक्षितदूर्व
योरितिविश्वः ६५ भृगुवल्लभेति अत्रायमितिहोसामत्स्यपुराणीयः वधार्थमिद्रस्यस
मुद्यतायादेव्याशिरोछेदिसुदर्शनेन योषिद्वधाद्विष्णुमव्योविगर्ह्यभृगुःपुनःप्रत्युद
जीवयतां भृगुर्भगाक्षिहादेवः ख्यातिस्रिनंयनप्रियेतिलिंगपुराणाद्वा ६६ शूलिनी
ति शूलंप्रहरणेमृत्यावोतविश्वः शूलिनीसंक्रुदुर्गायात्रग्रहोबोध्यः ६७ शूलेह
स्तेतित्रिशूलंखड्गकर्तृकेतिध्यानभेदश्रवणात् त्रिशूलंदक्षिणेदद्यादितिमात्स्यं ६८ 
मयूरवरवाहनेतिमयूरोवर्हिणोवहींत्यपरः ननिर्व्वारणेनिषेधात्सप्तमीसमासः 

पृ० ३६ब) सर्वंस्याद्वाहनंपानंइत्यमरः कौमारीरूपेणेदंबोध्यं ६९ महामांसरतेति मांसंतुत्रिविधंदे
विजलणेचरभूचरं गोनरेभाश्वमहिषवराहाजमृगोद्भवं महामांसाष्टकंप्रोक्तंदेवताप्री
तिकारकं इतियामलोक्तेः ७० रक्तेतिलोहितवर्णत्वात् यद्वा अंधकासुररुधिरसंपर्कात् 
तथाचवामनपुराणे ततःस्वेदोभवद्भूरिश्रमजःशंकरस्यतु ललाटफलकेतस्माज्जाता
कन्यासृगाष्णुतेतिप्रकम्य त्वांपूजयिंष्यतिगणाः महर्षयःपितरोगणाः यक्षाविद्याधरा
श्चैवमानवाश्चशुभंकरि स्तोष्यंतिचनसंदेहोबलिपुष्पोत्करोत्करैः वर्चिकेतिशुभंनाम
यस्माद्रुषिरचर्चिता इत्येधमुक्तावरदेनचर्चिकाभूतानुयाताहरपृष्टवासिनी महींस
मंताद्विचचारसुंदरीस्थानंगताहैंगुलिमद्रिमुत्तमं ७१ रक्तकर्परधारिणीति वागीश्वरी
ध्यानेतु कपालंवामहस्तेतुमांसशोणितपूरितमिति पद्मपुराणाद्वा यद्वा छि
न्नमस्तारूपेणेदंज्ञेयं स्यमस्तकंसकर्परंरक्तधाराभिपूरितं इतितदीयध्यानोक्तेः
अन्यथा तदधस्तात्कपालकं जगतांजाड्यसंयुक्तंदधतींदक्षिणेकरेइतितंत्रचूडामणि
विरोधापत्तेः ७२ रक्तांबरधरेति जलतारायामिदंबोध्यं स्मेरारक्तविभूषणामिति 

ता०र०स्य० पृ० ३७अ) वीरचूडामणिदर्शनात् अथवात्रिपुरायां मुंडस्रङ्मंडितांगीमरुणतरदुकूलानुलेपां
नमामीतिप्रपंचसारात् अथवातत्रेवसंपत्प्रदभैरव्यां रक्तांवरपरीधानामितिज्ञानार्ण
वात् ७३ रामेति रमतेस्मरामा ज्वलादित्वात् शःस्कंदरीरमणीरामेत्यमरः ७४ रम
णीति रमंतेस्यांयोगिनोस्थांब्रह्मरूपत्वादित्यर्थः अथमर्त्योमृतोभवत्यत्रब्रह्मसश्रुतेइति
श्रुतेः ७५ सुरनायकेति नांयकोनेतरिश्चेष्टेहारमध्यमणावपीतिविश्वः ७६ परमानंदे
जेति परमानंदेमोक्षरूपेभवांमुक्तागम्यत्वात् परमामहालक्ष्मीस्वरूपाचासौनंदजेति
कर्मधारयोवा ७७ ज्येष्ठेति अतिशयेनप्रशस्याज्येष्ठा प्रशस्यस्यदष्टनिज्यादेशः
ज्येष्ठाख्याउच्चाटनदेवतावा उक्तवचनात् अन्यमात्रपूर्ववर्त्तिनीतिवार्थः तथाचश्रुतिः
ब्रह्मज्येष्टावीर्यासंभृतानि ब्रह्माग्रेज्येष्टंदिवमाततान ब्रह्मभूतानांतुप्रथममनुय
ज्ञेतेनाहंतिब्रह्मणास्यर्द्धितुंकिति ७८ योगिनीगणसेवितेति देवीपुराणका
शीखंडीदावेताःप्रसिद्धा अथवामहाकालीचरुद्राणीउग्राभीमाततःपरं घोराच
भ्रामरीचैवमहारात्रिश्चसप्तमी भैरवीचाष्टमीप्रोक्तायोगिन्यस्ताः प्रपूजयेदित्याथर्व

पृ० ३७ब) णोक्ता ग्राह्याः ७९ अंवेति लोकानांमातृरूपत्वात् एतस्मादात्मनाकाशःसंभूतःआका
शद्वायुरित्यादिश्रुतेः चंद्रिकायां अजायज्ञजगन्मातुराकाशंनभसोनिलः समीरणादभूदग्नि
रग्नेरापस्ततोमही ८० सत्यवतीति नित्ययोगेइनिःव्यासमानावाबोध्या विस्तुरुद्रांशसंभवमि
तिव्यासविशेषश्रवणात् कदाचित्पुत्रतापन्नितिकुलचूडामणौशिवंप्रतिभगवत्युक्तेश्च ८१ 
सत्येति जगत्कर्तृत्वानुमानेनणीश्वरसिद्धेः प्रमाणविषयस्यवस्तुनःपरमार्थिकत्वनि
मात् ८२ सत्यभामेति सत्यःसफलोभामःक्रोधोऽस्याःयन्मार्कंडेयपुराणं रोगान
शेषानपहंसितुष्टारुष्टातुकामान्सकलानभीष्टान् भासक्रोधेचजंतःजगत्संहारेछा
वाभामपदेनोक्ता सात्रापीतिवाग्राह्या ८३ नगात्मजेति नगाःपर्वताआत्मजायस्याः
जन्यमात्रंप्रतीश्वरस्यहेतुत्वात् तेषामस्मादाद्यजन्यतेनतत्साधकतयाविशिष्यनिर्देशः ८४ 
रौद्रेति रौद्रंतूग्रममीत्रिषुइत्यमरः रुद्रस्यायमितिस्वामी ८५ द्रौद्रस्वनेति घोराट्टहासा
रवेतिफेत्कारीयात् ८६ रुद्रेति * * * * * * * तीत्यर्थः मंत्रभाष्योक्ता अथवाङीषा
द्यभावःछांदसत्वात् ८७ रौद्रदैत्यविनाशिनीति रौद्रान्जगदुद्वेजकान्महिषादिदैत्या

त०स०टी० पृ० ३८अ) न्विनाशयति तथासैन्यसाहित्यंविशब्दार्थः ८८ कुमारीति कन्याकुमारीत्यमरः
कुत्सितोमारोऽस्यारूढत्वाद्वेतिस्वामी नतथातुष्यतेशक्रजपहोमार्चनादिभिः 
कुमारीपूजनेनात्रयथादेवीप्रसीदति इतिदेविपुराणात् होमादिकंतुसकलंकु
मारीपूजनंविना परिपूर्णंफलंनैवसफलंपूजनांद्भवेत् इतिज्ञानार्णवाच्च अत्र
मारस्यं महापुर्यांकुमारीत्विति ८९ कौशिकीति कुशिकस्यतुगोत्रेणकौशिकी
त्यंभविषसीतिहरिवंशे मार्कंडेयपुराणेतु शरीरकोशाद्यत्तस्याः पार्वत्याः निसृ
तांविका कौशिकीतिसमस्तेषुततोलोकेषुगीयसेइत्युक्तं कौशिकीचंडिकायां
चनदीभेदेचकौशिकीतिविश्वः यद्वाकोशाख्यदिव्यदेवतात्वात् तथाचयाज्ञवल्क्यः 
देवानुग्रान्समभ्यर्च्यतत्स्नानोदकमाहरेत् संश्राव्यंपातयेत्तस्माज्जलंचप्रसृतित्रयं उ
ग्रान्दुर्गादित्यादीन्रतिविज्ञानेश्वरः तथाचपितामहः भक्तोयोयस्यदेवस्यपाययेत
स्यतज्जलं समीभावेतुदेनानामादित्यस्यतुपाययेत् दुर्गायाःपा पयेच्चोरान्येचशस्त्रो
पजीविनः भास्करस्यतुयतोयंब्राह्मणंतत्रपाययेत् दुर्गायाःस्तापयेच्छूलमादित्यस्यतु

पृ० ३८ब) मंडलं अन्येषामपिदेवानांस्नापयेदायुधानितु ९० विद्येति शांतिपदव्याख्योदाहृतंकूर्म
पुराणमत्रावधेयं विदज्ञानं विदंयातिप्राप्नोति विद्येतिवार्थः ९१ कालदैत्यविनाशिनी
ति कृष्णवर्णांदैत्यान् कालंभक्तानां दैत्यांश्चनाशयतीतिवार्थः ९२ शंभुपत्नी ९३ शं
भुरता ९४ शंभुजायेति नामत्रयंव्याख्यातवर्त्तिपदार्थत्वात् पृथक्नव्याख्यातं ९५ म
होदरीति नासिकोदरेतिङीप् खर्वांलंबोदरीभीमामितित्फेत्कारिणीतंत्रात् ९६ शि
वपत्नीति शिवःशूलीमहेश्वरित्यमरः ९७ एतेन शिवरता ९८ शिवजायेति ९९ 
नामद्वयमपिव्याख्यातं अंबिकेति अविनवीत्यांदयःशब्दार्थाः अंबतेशब्दंकरोतिअंबिका
कर्त्तरिण्वुल् यद्वामरोगेअस्माद्विन् अमरोंगंदांतिंप्राप्नुवंति अंबारोगिणः तेसंत्यस्यास्त
दुपकारकत्वादित्यंबिका मत्यर्थेठन् १०० वाक्यप्रमाणपदसागरपाणस्यलक्ष्मीधराभिध
बुधस्यतनुद्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभीपार्थचिंतामणाविहमयूषितस्तुरीयः ४ 
दंष्ट्राकोटिकरालवक्त्रकुहरंसूर्येंदुवह्नीक्षणं सद्योवृक्सानरोत्तमांगजमहामाल्योच्चया
लंकृतं प्रेतोरश्चरणद्वयंप्रतिलसक्त्यव्येतरान्याघ्रिकंतेजः किचिदनुत्तमंश्रुतिवचोगम्यंप्र

त०स०टी० पृ० ३९अ) पद्यामहे सांप्रतंचतुर्थशतव्याख्यानं हरपत्नीति हरतिलोकान् पापंवाहरः एतेन
हररहरजायेत्युक्तनामनीव्याख्यातप्राये ३ शूलिनीतिशूलयदादृन्नोभ्योङीष् यद्वाशू
लेपूजाविधानात् खड्गेशूलेर्चितादेवीतिप्रागुदाहृतवचनात् वेदयज्ञोग्रहोनामलो
केशःसचराचरः शूलेसंपूजितेवत्ससर्वंभवतिपूजितमितिकल्पतरौदेवीपुराणान् ४ 
मदनांतककांतेति मदनोमन्मथोमारित्यमरः अंतपीतीत्यंतकःशिवः ५ मदनां
तकवल्लभेतिव्यक्तं यद्वा मदनविजयित्वेनोमयत्रबौद्धोभिमतः नदाचारप्रियत्वादे
तत् ६ गिरिजा गिरिकन्यकेतिद्वेस्पष्टार्थे ८ गिरिशस्यवल्लभेति गिरीशोगिरिशोमृ
डित्यमरः गिरौशेतेतिगिरिशः गिरौडःछंदसीतिडप्रत्ययः गिरिरस्यास्तिलोमादित्या
त्शोवा गिरिमवत्युपभोगेनतत्करोतिवा ९ भूतेति भूतानि पृथ्व्यादीनिसंत्यस्यास्त
दतिरिक्तत्वात् सृष्ट्यादौतत्परमाणूनामुपादानाद्वेत्यर्थः यद्वाभूताचतुर्द्दशीतितिर
स्त्यस्याः साधनोक्तत्वात् अष्टम्यांचचतुर्दश्यांपूजयेच्चप्रयत्नतः यद्यत्प्रार्थयतेमंत्रीततदा
प्नोतिनित्यदाइतिस्वतंत्रोक्तेः अथवा अथवापिशाचबालग्रहादियुक्तत्वात् भूतंक्ष्मादौ 

पृ० ३९ब) पिशाचादौइतिविश्वः १० भव्येति भव्यंसत्येशुभेचेतिविश्वःतत्कारित्वादित्यर्थः ११ भवस्य
ष्टेति भवेर्जन्मभिःस्पष्टानादिरूपायाःदुर्गेयत्वात् चिन्मयस्याद्वितीयस्यनिर्गुणस्य
शरीरिणः उपासकानांकार्यार्थंब्रह्मणोरूपकल्पनेतिश्रुतेः १२ पावनीति पावय
तिपवित्रीकरोत्यवश्यमितिण्यंतात् ल्युट् पाविनीतिपाठेणिनिः शाक्तक्षेत्रदर्शनस्य
कृछ्रप्रत्याम्नायत्येन पापशुद्धिहेतुत्वात् सर्ववैष्णवमाहेश्वरसौरशाक्तादिपीठेषुद
र्शनेनयोजनसंख्ययाकृछ्रसंख्येतिसकलस्मार्त्तग्रंथदर्शनात् १३ परिपालिनीति
सर्वसंकटेभ्यःपालयातेभक्तांस्तथा पारोक्षेणिचिलुमागमः पालरक्षणितिचौरा
दिकाद्वा १४ अदृश्येति यद्यपिआत्मनोपिमानसप्रत्यक्षमस्त्येव मनसैवानुदृष्टव्य
इतिश्रुतेः तथापीहफलव्यापारवत्यनिषेधाभिप्रायेणैतदुक्तं अतेव यतोवाचो
निवर्त्तंतेअप्रप्राप्यमनसासहेतिश्रुतिः अथवाशुद्धब्रह्माभिप्रायेणविषयवृत्ति
त्वस्यैवायंनिषेधः शुद्धब्रह्मणोवृत्तिविषयत्वंनास्तीतिवेदांतिभिरुपगतत्वात् १५ 
व्यक्तरूपेति शास्त्रानुसारिभिज्ञानातिव्यक्तत्वात् तथाचकौर्मे ज्ञानेनकर्मयोगेन

ता०स०टी० पृ० ४०अ) तपसाराधनेनच प्राप्याहंतेमहाराजनान्यथाकर्मकोटिभिः १६ दृष्टेति यजदेवपूजादौ
निष्ठायांचचिस्वपीतिसंप्रसारणं अथवाआत्मारूपलयाषियत्नात् पदार्थांतरै रात्मौपाधि
कप्रियत्वस्वीकारात् नवारेसर्वस्यकामायसर्वभवत्यात्मनस्तुकामायसर्वंप्रियंभवतीति
श्रुतेः १७ स्वेष्टप्रवर्द्दिनीति स्वेषांआत्मीयानांभक्तानामितियावत् दष्टंप्रकर्षेणवर्द्धय
तितथा स्वोज्ञात्यात्मनोःस्वंनिजेधने इतिहेमचंद्रः १८ अच्युतेति कालत्रयेपिस्वरूपा
न्यथात्वरहिता जायतेस्तिवर्द्धतेविपरिणमतेयक्षीयतेनश्यतिचेतिषड्भावविकाराइ
तिहस्माह वार्यापणिरितिपासकोक्तविकारराहित्यात् १९ अप्रच्युतेति उपसर्गमा
त्रंविशेषः यद्वावेदांतिमतेब्रह्मणोजगदुपादानत्येनप्रकर्षेणअच्युतास्वरूपमपरित्य
ज्यैवजगद्रूपेणपर्यवसानात् विवक्षोपादानत्वादितियावत् सांख्यमतेपि कार्यकार
णयोरभेदेनघटादिरूपतयानाशेपि स्वरूपेणप्रकृतेरविनाशित्वात् २० प्राणेति प्राणंति
जीवंत्यनया प्राणयति प्राणाप्रकृष्टंअणतिशब्दायतेवा अणतेःशब्दार्थात्यवाद्यच् २१ 
प्राणदेति भक्तानांप्राणान्ददातितत्प्रतिकूत्कतिरासादितिभावः यद्वाततोहमखि

पृ० ४०ब) लंलोकमात्मदेहसमुद्भवैः भरिष्यामिसुराःशाकैरावृष्टेप्राणधारकैः शाकंभरीतिवि
ख्यातिंतदायास्याम्यहंभुवी मार्कंडेयपुराणात् २२ वासवेश्वरीतिं वासवोवृत्रहावृषेत्य
मरः वसोरपत्यमितिस्वामी यद्वा वसोनीरायणस्थापत्यंवासवः प्रद्युम्नःशंवरवधेतस्यर
क्षितत्वात् वसुर्नारायणपुनर्वसुविश्वरूपाइतिकोश्रः यद्वावसूनांद्रव्याणांसमूहोवास
वंतद्दातृत्वात् २३ अपांनिधिसमुद्भूतेति लक्ष्मीरूपेणसमुद्रोत्पन्नत्वात् अथवापां
निधिशब्दोऽवयवार्थेनह्रदवाचीमेरौह्रदोत्पलत्वादस्याइतिस्पष्टमन्यत् अत्रमूलंतुप्रा
गेवोपन्यस्तं यद्वावेलारूपत्यात् समुद्रोभगवान्रुद्रोवेलाशैलेंद्रकन्यकेंतिलिं
गपुराणात् २४ धारिणीति धारयत्यवश्यंलोकानितिधारिणी आवश्यकेणिनिः
ब्रह्मांडपतनप्रतिबंधकप्रयत्नाश्रयितियावत् २५ प्रतिष्टेति सर्वलोकप्रसिद्धत्वात् प्र
तिष्ठाख्याशक्तिः प्रागुक्तकूर्मपुराणोक्तासंजाताऽस्याइतितारकादित्यादितच् वा २६ 
उद्भवेति उद्भवत्यस्याःसर्वमितिब्रह्मरूपेणजगदुपादानभूतत्वात् नैयायिकमते
निमित्तत्वमात्रमर्थः २७ क्षोभिणीति ध्यानविशेषेणशत्रुंक्षोभयत्यवश्यंतथा वि

त०स०टी० पृ० ४१अ) क्षोभयति संक्षुध्वेतिमत्स्यसूक्तवचनात् २८ क्षेमेति कुशलकारित्वात् २९ श्रीगर्भेति
लक्ष्मीगर्भेयस्याःमहाकांतिमत्वात् अथवा श्रीबीजयुक्तमंत्रत्वात् श्रीबीजापायदावि
द्यातदाश्रीः सर्वतोमुखीतिमत्स्यसूक्तात् ३० परमेश्वरीति परमत्वंसृष्ट्यादिकर्तृत्वं
यद्यपिस्थेशभासेतिवरजंतस्येश्वरशब्दस्य पुंयोगेस्वीप्रत्ययः अन्यथाटापेवप्रसंगात् 
विन्यस्तमंगलमहौषधिरीश्वरायाइतियावत् तथाश्रौतेनाशुकर्मणिवरडित्यौणा
दिकेवरटिइच्चोपपायाइतीत्येच्चरीत्वात्ङीप् यद्वा ईशधातोः क्वनिपिवनिपिवानांत
त्यात्ङीप् एवनोरचेतिरेफादेशित्यैश्वर्यनिमित्तकोपिईश्वरीशब्दितिबोध्यं ३१ 
करालेतिकरालंभीषणेन्यवदितिविश्वः कःसूर्यःरोग्निःअलोभूषायस्यास्तत्रेत्रत्या
तितिवा ३२ पुष्टदेहेति पीनस्तभीपीवरामितिरुद्रयामलात् यद्वापुष्टमितिभावे
क्तः पुष्टिदाईहाचेष्टायस्याःवृद्धिहेतुत्यात् ३३ कारिणीति करोत्यवश्यंलोकांस्तथा
कारयतिब्रह्मणातत्प्रवर्त्तनद्वारावा कृहिंसायां अस्माद्वा ३४ कंजलोचनेति कंजंपद्मं
समासगताधर्मवाचकलुप्तोपमास्पष्टमन्यत् ३५ शरण्येति तत्रसाधुरितियाप्रत्ययः ३६ 

पृ० ४१ब) कमलेति कमलाकमलालयेतिमात्स्यं ३७ प्रीतेति प्रीज्प्रीतौ कर्तरिक्तांतं यद्वा प्री
तिपदाद्भावप्रधानादर्शादित्वान्मत्यर्थीयोऽच् प्रत्ययः पुलस्त्यभार्यारूपत्वात् पुलस्त्यः
शशभृन्मौलिःप्रीतिःकांतापिनाकिनितिलिंगपुराणात् ३८ विमलेति सर्वदोषहीन
त्वात् विमलापुरुषोतमेइतिमात्स्यं ३९ आनंदवर्द्धिनीतिव्यक्तार्थं तथाचब्रह्मसंहिता
यां मूलविद्यांजपित्वातुएताविद्याजपेद्यदि सर्वसिद्धिपरिप्राप्तिदेववद्विहरेद्भुवि ४० 
कपर्दिनीति कपर्द्दोस्यजटाजूटिति शिवप्रक्रमेऽमरः उग्रःकपर्दीभवितिहलायुधः
पद्मप्यत्रनपुंयोगेङीप् तत्रातित्यधिकारात् तथापिलक्षणयाकपर्द्दशब्दस्यैतदीयजटापर
त्ये इतिप्रत्यये ऋत्रेभ्यितितांतलक्षणोङीषितिआख्येयं ४१ कल्पनेति कल्पःस्यात्प्रल
येन्यायेशास्त्रेब्रह्मदिनावधावितिविश्वः प्रलयंकरोतीतिण्यंतात् ल्युप्रत्ययः अथवाका
लात्मकत्वात् तथाचतत्प्रक्रमेकूर्मपुराणं तस्यसर्वजगत्सूतेःशक्तिर्मायेतिविश्रुता त
पदं भ्रामयेदीशोमायावीपुरुषोत्तमः ४२ कद्रुरिति कश्यपायत्रयोदशेतिपुराणात्तन्मध्यग
तदक्षकन्यारूपत्यात् अथवा कस्यसुखस्यद्रुःवृक्षवदाश्रयभूता यद्वाजटायाः पिंगलवर्ण 

त०र०टी० पृ० ४२अ) त्वात् पिंगोग्रैकजटांध्यायेदितिवचनात् ४३ सुमनानर्दवर्द्धिनीति मनुतेमनितिपचाद्यचि
च्युत्पत्याडकारीतोमनशब्दः सम्यङ्मननशीलानामानंदवर्द्धयतीत्यर्थः ४४ उदीर्णेति
ऋगनावित्यस्युत्पूर्वस्यनिष्ठायांरूपं स्वछंदेतियावत् चिस्वरूपविकारराहित्येननित्यो
पचितत्वाद्वा ४५ भूषणेति भूषणानिसंत्यस्याइत्यर्शाद्यच् ४६ भव्येति भवुत्पतिरस्या
स्तिभवीतादृशाकारोब्रह्माकारोविष्णुर्वायस्याः इतिहेतुपंचम्याबहुब्रीहिः अकारोवासु
देवस्यादाकारस्तुपितामहितिनानार्थकोशः तदुभयजनिकेत्यर्थः ४७ सुरसेने
ति स्कंदभार्यादेवसेनातद्रूपत्वात् षण्मुखरिघ्रपुरधंसीदेवसेनाहरप्रियेतिलिंगपुरा
णोक्तेः अथवादैत्यमारणेनसेनाकार्यकारित्वात् अथवासुरसःप्रीतियुक्तिवोभर्त्ता
यस्याःइत्यर्थः ४८ सुरेश्वरीति व्यक्तार्थं सुराणांदेवानांनराणांतामसानार्दंश्वरीत
न्नियामकत्वादितिवारः पावकेचतीक्ष्णेचेतिविश्वः ४९ श्रीमतीति नित्ययोगादौम
तुप् ५० शिशिरेति सुषीमःशिशिरोजडित्युपक्रम्य सप्तान्यलिंगकाइत्यमरः सौम्यरू
पत्वात् ५१ अनंतेति धेसाप्रतियोगित्वात् अथवाभावप्राधान्यादनंतत्वमस्त्यस्याः अनंतो 

पृ० ४२ब) भोगिनामसीतिहरिवंशात् ५२ शिशिराचलकन्यकेति सतीदेहत्यागानंतरंतदुत्पन्न
त्वात् शिशिरःस्यादृतोर्भेदेतुषारेशीतलेन्यवदितिविश्वः ५३ सुरमान्येतिस्पष्टम् ५४ 
सुरश्रेष्ठेतिसुरेषुश्रेष्ठाप्रशस्यतरा प्रशस्यादेशः ५५ ज्येष्ठेति शक्तिविशेषरूपत्वात् सर्वो
त्तमत्वाद्वा यद्वा कन्यास्थेर्केष्टमीशुक्लाज्येष्ठर्क्षेमहतीस्मृता अलक्ष्मीपरिहारायज्येष्ठांत
त्रप्रपूजयेदितिलिंगपुराणोक्तव्रतदेवतेयं ५६ प्राणेश्वरीति पुंसिभूम्प्रसवःप्राणाइत्य
मरः आत्मस्वरूपत्वात् तथाचश्रुतिः नप्राणेनतापानेनमर्त्त्योजीवतिकश्चन इतरेणतु
जीवंतियस्मिन्नेतावुपाश्चितौ अथवाप्रसिद्धस्यप्राणस्यीश्वरीतद्व्यापाटहेतुत्वात् प्राणस्य
प्राणमुतचक्षुषश्चक्षुरितिश्रुतेः ५७ स्थिरेति ब्रह्मरूपतयापारमार्थिकत्वात् ५८ त
मोघ्रीतितमोमोहात्मकंहंतिस्वज्ञानात्तथा ५९ धांतसंहंत्रीति धांतमज्ञानंसम्यखंतिप्रा
ग्वदर्थः मोक्षहेतुत्वमुभयत्राप्यर्थः ६० प्रयतात्मेति प्रयतःपाप्मारहितःब्रह्मायस्ये
तिकर्मधारयः यात्माऽपहतपाप्मेति अस्थाविरंशुद्धमयायविद्धमितिचश्रुतेः ६१ 
पतिव्रतेति नास्तिस्त्रीणांपृथक्यज्ञोतप्रतंनाप्युपासनेतिस्मृतिः तथोक्तं आर्त्तार्त्तेमु

ता०र०टी० पृ० ४३अ) दिते ह्रष्टाप्रोषितेमलिनाकृशा मृर्त्तेमृयेतयापत्यौसास्त्रीज्ञेयपतिव्रतेति ६२ प्रद्योतिनी
ति प्रकर्षेणचोततेद्योतयतिवाजगत् साख्यमतेआविभविमस्यपदार्थत्वात् तमेवभांत
मनुभातिसर्वंतस्यभासासर्वमिदंविभातीति श्रुतेर्वा ६३ रथारूढेति रथःस्यात्स्पंदने
कायेइतिविश्वः आत्मरूपेणदेशाधिष्ठातृत्वात् द्वासुपर्णासयुजासखायोसमानंवृक्षं
परिषस्वजाते तयोरन्यःपिप्पलंस्वाद्वत्यनस्तत्रन्याभिचाकशीतीतिश्रुतेः आत्मानं
रथिनंविद्धिशरीरंरथमेवत्यितिश्रुतेश्च यद्वा ततोपराहूसमयेनवम्यांवैरथेस्थितां
भवानींभ्रामयेद्राष्ट्रेस्वयंराजाविशब्दवान् इतिप्रसिद्धोर्थः ६४ सर्वलोकप्रकाशिनीति
तस्यभासासर्वमिदंभिभातीत्युक्तेः अथवा लोक्यंतेभुज्यंतेविषयाएतैरितिलोका इं
द्रियाणितत्प्रकाशिका आत्मरूपत्वात् यमग्न्युष्णवात्रेत्यबोधस्वरूपंमनश्चक्षुरादीन्यबो
धात्मकानि प्रवर्त्तंताश्रित्यनिष्कंपमेकंसनित्योपलब्धिःस्वरूपोहमात्मेत्युक्तेः इंद्रिया
णांकरणत्वेनकुठारादिवत्कर्तृव्यापयित्वनियमेतात्मसिद्धिस्वीकारांत् ६५ मेधाविनीति
अस्यांयामेधेतिमत्वर्थेविनिः यद्वाभक्तानांमेधांअवतिमेधाविनी ६६ महावीर्येति ना

पृ० ४३ब) नाविधसंसारजनकत्वात् सर्वेश्वरत्वाच्च तथाचश्रुतिः सकारणंकरणाधिपाधियोनचास्य
कश्चिज्जनितानचापिपिति ६७ हंसीति हंसोविहगभेदेस्यादर्केविलोहयांतरे योगिमात्रादि
भेदेषुपरमात्मनिमत्सरेइतिविश्वः वीरचूडामणौ हंसाख्याः साधनंवक्ष्येमंत्रिणांहितकाम्यया 
यस्यविज्ञानमात्रेणसर्वज्ञोभुविजायते हंसात्मिकांभगवतींजीवोजयतिसर्वदा हंसाख्यमु
द्राविशेषरूपत्वाद्वा होमेमुद्रात्रयंप्रोक्तंमृगीहंसीचसूकरीतियामलोक्तेः ६८ संसारतारिणी
तिसुखदुःखोपभोगोहिसंसारितिकीर्त्त्यत्तितिपार्थसारथिमिश्राः जीवन्मुक्तोभवतीत्या
थर्वणात् ६९ प्रणतप्राणिनामार्त्तिहारिणीति भक्तिश्रद्धातिशयलक्षणः प्रकर्षःप्रशब्द
द्योत्यः आर्त्तिपीडांहरतितच्छीला ७० दैत्यनाशिनीतिव्यक्तार्थं यद्वादितःछिन्नःतस्यभावो
दैन्यंभावेष्यञ् तत्राशयति अखंडरूपत्वाद्भक्तपालकत्वाद्वा ७१ डाकिनीति भूमितत्वात्मि
कारेवीतथाडाकिनितारिणीतिकवचप्रस्तावे गंधर्वतंत्रोक्तेः उक्तंचकुलचूडामणौ डाकि
नीवामपार्श्वेतुकोटिसूर्यानलोपमामितिछिन्नमस्ताध्याचाद्वा अथवासुराभेदरूपत्वा
त् तथाचमुंडमालायां सुरातुत्रिविधादेविस्फाटिकीडाकिनीतथेति प्रक्रम्य डाकिनीदा

त०र०टी० पृ० ४४अ) नमात्रेण सर्ववश्योभवेद्ध्रुवः ७२ शाकिनीति ज्ञानार्णवे डाकिनींशकिनीचैवह्माकिनींकाकि
नींततः शाकिनींहाकिनींचैवपश्चिमादिक्रमायजेत् इतिचैतन्यकल्पेउक्तं अत्रापिद्वात्रिंश
द्वर्णमंत्रविशेषे कुलिकाकामिनीज्ञानाडाकिनीराकिनीतथा लाकिनीकाकिनीपश्चा
च्छाकिनीहाकिनीतथेत्युक्तेः तथाचयोगरत्नावल्वां खेचरीभूचरीभेदाच्छाकिन्योद्विवि
धामताः तासांस्थानानिरूपाणिकथयामियथागमं उद्यानेदिव्यदेशेषुपर्वतेषुमहाम
लाः क्रीडंतिदेवतादिव्याःभूचर्यःपुरभूमिषु नानारूपधरादृश्याः खेचर्योवरसिद्धिदाः 
कथंचिद्रुद्रशापेनमर्त्यलोकेवसंतिताः नानाश्चर्यगुणोपेतादृश्यंतेनशुभंविना क्षेत्रेपीठे
तथाग्रामेनगरेविषयेपुरे वसंत्यनेकरूपेणशाकिन्योऽशंकिताःसदा चंद्रमंडलसं
काशेदेविशाकिनितारिणीतिगंधर्वतंतं ७३ शीलेति वारंवारंसृष्ट्यादिकरणात् 
शील्पतेसर्वैःसेव्यतितिवा ७४ वरखट्वागधारिणीति वरशब्देनतन्मुद्रायाउपादा
नं ज्ञानार्णवे वरदाभयमुद्रेतुपरदाभयवत्प्रियेइति खड्वांगमायुधंविशेषः अत्रवरधार
णंबालात्रिपुरायां विधृतजपवटीपुस्तकाभीत्यभीष्टामितिप्रपंचसारात् अथकामेश्वर्यां|| 

पृ० ४४ब) रत्नपात्रंसुधापूर्णंवरदंविभ्रतींकरैरितिकादिमतात् अथवासंपत्प्रदभैरव्यां वरदा
नपरांनित्यंमहासंपत्प्रदांस्मरेदितिज्ञानार्णवात् एवमन्यत्रापिबोध्यं खट्वांगधारणं
दक्षिणकाल्पांज्ञेयं शूलंखट्वांगदक्षिणे इतिवीरचूडामणिस्मरणात् विचित्रखट्वांग
धरानरमालाविभूषणेतिमार्कंडेयपुराणं यद्वापंकजंपुष्पमालांचवराभीतिभुजेषुचेति
सृष्टिध्याने खट्वांगंमुशलंदोर्भिरितिचसंहारध्याने एतद्भेदेषुतंत्रांतरोक्तेः ७५ कौ
मुदीति यदादित्यगतंतेजोजगद्भासयतेखिलं यच्चंद्रमसियच्चाग्नौतत्तेजोविद्धिमामक
मित्युक्तेः चंद्रिकाकौमुदीज्योत्स्नेत्यमरः तद्वत्सौम्यत्वाद्वा ७६ कुमुदेति मोदंतेप्रीयंते
स्वल्पविषयप्रायेतिमुद्राः इगुपधात्कप्रत्ययः काम्यकार्यपराइतियावत् कुत्सितास्ते
यस्या तदुक्तंवीरचूडामणौ प्रयोगोनैवकर्त्तव्योयदीच्छेदीप्सितंफलं प्रयोगादल्पसिद्धि
स्तुइत्येवंशंकरोऽब्रवीत् ७७ कुंदेति तत्पुष्पप्रियत्वात् माध्यंकुंदेत्यमरः बिल्व
पत्रैःकुंदपुष्पैर्नागपुष्पैःसुशोभनैरितितारिणीतंत्रात् ७८ कौलिकीति कुलाचा
रप्रियत्वात् अतिनिठनावितिठन्प्रत्ययांतात्स्वार्थेऽण् अथवा कुलिकाख्योनाग 

ता०र०टी० पृ० ४५अ) स्तस्येयंकेयूरसंबंधित्यात्तथा भुजेषुनागःकुलिकोंगदोमतदत्युपनिषद्वाक्यात् ७९ 
कुलजेति लजभर्त्सने धञ् र्थेकऽभर्त्सनमित्यर्थः कुत्सितोनष्टोलजोवीरनिंदायस्या
इत्यर्थः तथाचकुलार्णवे कुलदर्शनशास्त्राणिकुलद्रव्याणिकौलिकान् इत्युपक्रम्य 
ननिंदेन्नजुगुप्सेतनहसेन्नावमानयेत् ८० अमलेति अविद्यमानोमलोज्ञानंयस्याः
विषयत्वंषष्ट्यर्थः विषयतासंबंधावछिन्नप्रयोगिताकज्ञानांभवतीतियावत् कलि
मल्योः कामधेनुत्वेनबहूर्थत्वात् दुर्गेयेत्यर्थः ८१ गर्वेति गर्वोऽहंकारंसंजातोस्याःस
र्वोत्कृष्टत्वात् अथवागर्वगत्यर्थेषुकल्पद्रुमादिपठितः तदर्थानां ज्ञानार्थत्वाद्भक्तैर्ज्ञा
यैतेत्यर्थः ८२ गुणसंपन्नेतिसत्वादिगुणत्रयाश्रयभूताप्रकृतिरूपत्वात् अथवागुणाः
रूपरसगंधस्पर्शसंख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वगुरुत्वद्रवत्वस्नेह
शब्दबुद्धिसुखदुःखेछाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्काराइतिसप्तदशसूत्रोक्ताः सप्तचकारोपा
त्ताइति चतुर्विंशतिवैशेषिकप्रसिद्धाः तत्संपन्नातत्तद्गुणिरूपेणतेषांतत्रसमवेतत्वादि
तिभावः ८३ नगजेति पंचम्यांजनेर्डप्रत्ययः नविद्यतेगजोहस्तीबलित्वेनयस्याइतिवा 

पृ० ४५ब) नकदाचित्तथादैव्यैप्रदद्याह्यहस्तिनौइति कालिकापुराणात् ८४ खगवाहिनीति
सरस्वतीरूपत्वात् हंसारूढाहरहसितहांरेंदुकुंदावदातेतिप्रपंचसारात् खगंवाहयती
गमयतीतिव्युत्पत्याचायमर्थःप्रार्थःप्राप्तः खगाआकाशगामिनीचासौवाहिनीनदीचेति
वासमासः ८५ चंद्राननेति चंद्रतुल्यंमाननंयस्याः ८६ महोग्रेति विनापिसमासंपुर्वोत्त
रपदयोर्लोपः यथा भामासत्यभोमेतिमहाभाष्योक्तेरेकदेशस्यापितदर्थत्वं एतेभेदा
महोग्रायाःपुरुषार्थप्रवर्त्तकाइत्यादावपि तथाव्यवहारात् महानुग्रोयस्याइतिपंच
मीबहुब्रीहिर्वा शिवःशक्त्यायुक्तोयदिभवतिशक्तःप्रभवितुमित्युक्तेः ८७ चारुमूर्द्धजशो
भितेति सामुद्रिकोक्तलक्षणविशिष्टकेशत्यात् यद्वा चरुभ्योमूर्द्धभ्यः शिरोभ्योजातंमा
ल्परूपमाभरणंतछोभितत्वात् ८८ मनोज्ञेति सर्वेषांमनोजानाति सर्वांतर्यामित्यात् य
द्वा मनोपिअक्रंयस्याइतिबहुब्रीहिः यंमनोनवेदयोमनोंतरोयमयतिसतात्मांतर्या
म्यमृतितिश्रुतेः ८९ माधवीति सुराप्रियत्वात् कुलपूजोक्तकुट्टनीरूपत्वाद्वा अतिमुक्त
कपुष्पाणांपूजायांविधानाद्वा वासंतीद्वितयंचैवेतिमत्स्यसूक्तात् माधवीमदिरायांचकु

त०र०टी० पृ० ४६अ) ट्टन्या मतिमुक्तकेइतिविश्वः ९० मान्येति मालक्ष्मीरेवान्यासादृश्यप्रयोगित्यात्यस्या
इत्यन्यव्यवछेदःफलं ९१ माननीयेति योग्यत्वेअनीयिसर्वेश्वरत्वाद्रित्यर्थः यद्वामा
ज्ञानंतेनानतीयाजीवनहोतुः बाहुलकात्कर्त्तर्यनीयत् परमात्मरूपत्वोत् तद्ज्ञा
नादेवसंसारतिवृत्तेः ९२ महद्गुणेति छांदसंभावः यद्वामहत् तत्वभेदोगुणोंगंयस्याः
तस्यप्रकृतिभवत्वात् प्रकृतेर्महांस्ततोहंकारितिसांख्यवचनात् ९३ श्रेष्ठेतियोह
वैज्येष्ठंचवेदेतिश्रुतौप्रणम्यश्रेष्ठत्येनोक्तेः सद्रूपत्वात् यद्वाविशेषानपेक्ष्यश्रेष्ठत्वा
भिधानेनसर्वापेक्षश्रेष्ठत्वलाभेनपरमात्मरूपत्वात् ९४ ज्येष्ठेति नक्षत्रविशेषरू
पत्वात्वा ९५ मघेति पूर्ववदर्थः यद्वामययतिसुखयति तथाच मघशब्दान्मतुपि
मधवच्छब्दोव्याख्यातःकपटदौ ९६ पुष्पेति पुष्पसिद्धौनक्षत्रेनिपातः सर्वाणिन
क्षत्राणिस्त्रीलिंगान्यपिक्वचिदृश्यंते यद्वा भक्तान् पुस्नातिपुष्पा छांदसत्वात्कर्त्तरि
ण्यत् यद्वा युष्धातोर्भावेक्विप् ९७ धनिष्ठेति अविधनिभ्योमिष्टत् स्याच्छ्रविष्टा
धनिष्ठेतिहलायुधः अथवाधस्यपुष्टेर्निष्ठापर्यवसानं धार्जोध्वजर्थेकः नित्यपूर्ण 

पृ० ४६ब) त्वादितिभावः ९८ पूर्वफल्गुनीति पूर्वाचासौफल्गुनीचतस्याद्विविधत्यात् अथवाफल
तीतिफल फलतेक्विप् तादृशीगौर्वाणीयस्यसःफल्गुःतंनयतीतिफल्गुनीनयतेक्विप् 
नचैवं विसर्गश्रवणापत्तिःआकारोब्रह्मातस्येयंई तस्येदमित्यण् यस्येतित्याकारलोपः
टिढाणजितिङीप् फल्गुनीचासौईचेतिव्याख्यानात् तत्रहल्ङ्यावयितिसुलोपस्यसुल
भत्वात् सरस्वतीस्वरूपेतियावत् पूर्वामुख्याचासौफल्गुनीतिसमासः सिद्धमंत्रोयदा
मंत्रीत्यादिवचनात् अत्रनक्षंत्रांसेपूर्वफल्गुन्यांधनिष्ठायांचभगवत्यंशजमेवहेतुः
अन्यत्रकौलत्वंतच्चेतिविशेषोध्येयः ९९ रक्तबीजारिहंत्रीति रक्तमेवबीजंजज्जातीयान्यो
त्पत्तिकारणंयस्यसरक्तबीजः रक्तविंदुर्यदाभूमौपतत्यस्यशरीरतः समुत्पततिमेदिन्यां
तत्प्रमाणस्तदासुरितिमार्कंडेयपुराणात् सेवारिरितिसमासः १०० वाक्यप्रमाणपद
सागरपारगस्य लक्ष्मीधराभिधबुधस्यतनुद्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थ
चिंतामणोवजनिपंचमकोमयूषः ५ आपिंगलाकृतिजटातडिताविभांतीमूर्द्धस्फुर
न्नरकपाललसद्वलाका कादंविनीवनवतीरदनीलदेहाजेघ्रीयतांभवतपंजरमुग्र

त०रा०टी० पृ० ४७अ) तारा अथपंचमशतव्याख्यानं रक्तबीजविनाशिनीति पूर्वेणव्याख्यातं यद्वारक्तस्यदेव
तासमर्पणीयस्यबीजंकारणभूतोयोविः पक्षीतंनाशयतिबलित्वेनेत्यर्थःपक्षिणः क
च्छपाग्राह्याइतिकालिकापुराणात् १ चंडमुंडारिहंत्रीति चंडोदैत्यांतरेतीव्रेइति मुंडो
दैत्यांतरेहारावितिचविश्वः तयोररिशब्देनकर्मधारयः यदातापोररीणिचक्राणि अराःसं
त्येषामितिव्युत्पत्तेः तदुक्तंमार्कंडेयपुराणे तत्प्रस्तावे तानिचक्राण्यनेकानिविश
मानानितन्मुखं वभुर्यथार्कबिंबानिसुबहूनिघनोंदरंप्राग्वदन्यत् २ चंडमुंडविना
शिनीति व्यक्तं यद्वा चंडंतीव्ररूपंयन्मुंडंस्वशिरः तद्विनाशयतिछिन्नमस्तारूपत्वात् ३ 
कर्त्रीति ऋदंतत्वात्ङीप् ४ हर्त्रीति लोकसंहारकत्वात् ब्रह्माविष्णुश्चरुद्रश्चगुणातीताः
सदाप्रियेति सगुणापरमेशानीसृष्टिस्थितिलयात्मिकेतिज्ञानार्णवात् परमात्म
रूपत्वात्तथाचश्रुतिः यस्यब्रह्मवच्छत्रंचुभेभवतोदनं मृत्युर्यस्योपसेचनंकित्था
वेदयत्रसः ५ सुकर्त्रीति शोभनाकर्त्रीआयुधंतद्धत्वात्ताद्रूप्योक्तिः यद्वाशोभनाचासौ
कर्त्रीचेत्यर्थः कर्तृत्वंकार्योकपादानगोचरकृतिमत्वं शोभनत्यंचजन्यमात्रोपादानगो

पृ० ४७ब) चरकृतिमत्वरूपंग्राह्य कृतिपदार्थेकदेशेकार्येसाकल्पपरत्वग्राहकः सुशब्दितिया
वत् ६ विमलेति विशेषेणमंशिवंलातिगृह्णातिस्ववशंकरोतीतियात् मनोहरत्वा
त्प्रकृतिरूपत्वाद्वा ७ अमलवाहिनीति अमलश्चासौवाहश्चसोस्यास्मीतिअश्वारू
ढत्वात् कर्मधारयादपिछांदसोमत्यर्थीयः अथवा अमलचासौवाहिनीचेतिसमा
सः तथाचपरमेश्वरीध्यानेप्रपंचसारे अश्वारूढाकराग्रेनवकनकमयींवेत्रयष्टिंद
धानेति ८ निर्मलेति निर्गतामालक्ष्मीर्ज्ञानंवायस्मातंनिर्मं यद्वामातोनिःक्रांत
मिति तिरादयःक्रांताद्यर्थेपंचम्येतिसमासः दरिद्रंसंसारिणांवालास्वीकरोति संपति
तत्वज्ञानोभयहेतुत्वादनुगृह्णातीतियावत् ९ भास्करीति यदादित्यगतंतेजितिवच
नात् नाडीविशेषरूपत्वाद्वा इडामांसांस्थितश्चंद्रः पिंगलाभानुवाहिनीतिस्वरशा
स्त्रात् सूर्यप्रकाशजनकत्वाद्वा येनसूर्यस्रयतितेजसेचितिश्रुतेः १० भीमेति यो
गिनीविशेषरूपत्वात् यद्वा विभ्यत्यतितिभीमा भयादस्याग्निस्तपतीत्यादिश्रुतेःभी
मादयोपादानेइतिसाधुः यद्वा भियंसंसारादिजन्यांभीतिंमातिपरिछिनतिनायायती

त०र०टी० पृ० ४८अ) तियावत् भियंभक्तनिष्ठांभीतिंमातिजानातिवातदुपकारकत्वात् यद्वा भाज्ञानं भाया
द्रयंभीतेस्पदमित्यण् यस्येतिचेत्यकारलोपः टिढाणितिङीप् ज्ञानजनकेतिया
वत् तादृशीमाज्ञानंयस्याः भक्तिनिष्टज्ञानविशेषजनकंयद्भक्तिरूपंज्ञानंतद्विष
यित्यर्थः ज्ञानेविशेषस्तुशास्त्रविषयत्वंतत्वविषयंचग्राह्यं ११ महिषासुरधातिनी
ति घातयतीतिस्वार्थणिजंतात् हंतेर्णिनीः १२ कालिंदीति यमुनायाःकलिंदर्प
तसंबंधात्कालिंदीसंज्ञेतिपद्मपुराणं यद्वा कोब्रह्मादिःतद्युक्तमलिंदमितिमध्यम
पदलोपीसमासः गृहद्वारमलिंदःस्यातित्यमरः तस्येयंकालिंदीतिस्वस्वामिभाव
संबंधः सेवार्थंब्रह्मादीनांगृहद्वारेवर्त्तमानत्वादितिपरमैश्वर्यसूचनं १२ यमुनेति य
मेनयमजेतिस्वामी कालिंदिसूर्यतनयायमुनाशमनस्वसेत्यमरः यद्वा यमयतिस
मस्तमंतर्यामित्वादितियमुना यमयतेर्बाहुलकादुनप्रत्ययः यद्वाएतिजानातियः
गत्यर्थज्ञानार्थाइतिन्यायात् इण्गतौअस्मात्यचाद्यच् दणोयणितियणादेशः मु
निमिवकरोतिमुनयतीतिण्यंतात्यचाद्यच् णेरनिटीतिणिलोपः यस्यमुनायमुने

पृ० ४८ब) तिसमासः स्वज्ञानवतोमुनिसादृश्यकर्त्रीतिफलितार्थः ससन्यासीसयोगीचसमु
क्तःसचब्रह्मविदितिवचनात् १४ वृद्धेति प्रवयास्थविरोवृद्धित्यमरः वर्द्धतेस्मभू
तेक्तितिस्वामी ज्यन्यमात्रापेक्षयापूर्वकालवृत्तित्वेतात्पर्यं १५ युवतीति पूनस्तिरि
तितिप्रत्ययः ततोङीष्पौतेःसतृप्रत्ययांताद्वा यद्वा युमिश्रणामिश्रणयोरितिपा
ठादमिश्रणमत्रयुषात्यर्थः अविद्यकेप्रपंचसंबंधेसत्यपि ब्रह्मणस्तद्दोषप्रसक्तिर्ना
स्ति प्रकाशादिवन्नैवंपरितिन्यायात् सूर्यादिप्रकाशोयथाजालाघवछेदेनैवृ
जुवक्रत्वादिमान् यथावा आकाशंकर्णावछेदेनैवशब्दग्राहकं तद्वंदतःकरणाव
छेदेनैवीशस्मसंसारित्वमितितदर्थः १६ बालिकेति स्वार्थेकः तथाचश्रुतिः त्वंस्त्री
त्वंपुमानसित्वंकुमारुतवाकुमारी त्वंजीर्णोदंडेनवंचसित्वंजातोभवसिविश्वतोमु
खः अनेनवयस्त्रितयेपियोषितांदेवतारूपत्वंउक्तं स्त्रीत्यमात्रस्यपूज्यतावच्छेदक
त्वावगमात् बालांवायौवनोन्मतांवृद्धांवासुंदरींतथा कुत्सितांवामहापुष्टांनमस्कृत्य
विभावयेदिति कालीतंत्रोक्तः बालास्यात्षोडशाब्देतिकामशास्त्रोक्तावा दूतीपूजावि

ता०र०टी० पृ० ४९अ) धानात् षोडशाब्देनयुवतींपीनोलतपयोधरामितिवीरचूडामणिवचनात् त्रिपुरा
त्रिविधादेविबालांतुप्रथमांशृणु इतिज्ञानार्णवात् १७ कौशल्येति वृद्धेत्कोश
लादादितिन्यप्रत्ययः सर्वेब्रह्मादयोयूयंमदंशाभावसंभवाः इतिकुलचूडामणि
वचनात् तस्याःरामजनंनीत्वात् अदितिरूपत्वात्तस्याश्चसत्यंशत्वात् त्वंरुषजाया
पतिकश्यपोब्रह्मणःसुनः कौशल्याचादितिः पूर्वंदेवमातापूर्वंयशस्विनीत्यध्या
ण क्तजगन्निर्माणशक्तिमत्वात् यद्वाकुशलस्यभावःकौशल्यं ब्राह्मणादित्वा
त्ष्यज् तदस्त्यस्याः यद्वा कुशलैवकौशल्यास्वार्थेष्यज् १८ कौमुदीकौमुदीकार्ति
कोत्सवहेतुत्वात् तथाचोक्तंजितस्तुशंकरस्तत्रजपंलेभेचपार्वतीति १९ माद्रीति
अतश्चेतिसूत्रेणस्त्रियांतद्राजाकारलोपविधानान्माद्रीसुतावित्यादौमद्रीत्येवपा
ठितिपदमंजर्यां भर्गादित्वंकल्पयित्वानप्राच्यभर्गादितिनिषेधितिदीक्षिताः दी
र्घपाठेआघमतेमिस्वार्थाणंतत्वंवाकार्यं यद्वा मद्रंसुखंतस्येयंजनकत्वसंबंधेनेति
माद्रीसुखजनकेतियावत् २० रुंधतीति भक्तानांदुःखरोधिकेतियावत् लक्षणे

पृ० ४९ब) शतृप्रत्ययःशयानाभुंजतित्यादिवत् २१ अरूंधतीति महाभारतेदानधर्मेकृत्यांप्र
तितदुक्तिः धरान्धरित्रींवसुधांभर्त्तुस्तिष्टाम्यनंतरं मनोनुरुंधतींभर्त्तुरितिमांवि
द्ध्यरुंधतीं अरुंधतीसतीनांत्वितिकौर्म्ये अरुंधतीसतीतांत्वमितिमात्स्ये अरुंध
त्येकभर्तृणामितिहरिवंशे ऊर्जामाहुरुमांवृद्धाःवशिष्ठंचमहेश्वरमितिलिंग
पुराणे पर्यायत्वेयथाश्रुतस्यैवप्रकृतेसंगतिर्भेदेतुलक्षणयेतिबोध्यं २२ पुरारि
गृहिणीति पुरारिरुद्रःस्त्रिपुरहंतृत्वात् २३ पूर्णेति स्वोत्कृष्टकछांतराभावात्
आप्तकामितिश्रुतेः स्वनिष्टसुखदुःखाभावगोचरेछावद्भिन्नत्वंपूर्णत्वं अप्रतिह
तेछत्वंवा अथवा दशम्याःपूर्णसंज्ञत्वात्तस्याश्चकौलिकत्वादुपादानं २४ पूर्णरू
पेति सर्वदैकरूपत्वादित्यर्थः २५ पयस्विनीति पयःस्यात्क्षीरनीरयोरितिवि
श्वः अस्मायेतिविति तथाचतर्पणंप्रक्रम्यसिद्धसारस्वते कालागरुद्रवोपेतै
र्विविधैर्गंधवारिभिरिति २६ संपूर्णचंद्रवदतेति धर्मवाचकलुप्तोयमासमासे य
द्वा चंद्रस्यदृशंवदनं वेदरूपंवचनंयस्याः विधिनिषेधोपदेशेनसर्वानुग्राहकत्वा

ता०र०टी० पृ० ५०अ) त् तथाचश्रुतिः एवंवारेस्यनहतोभूतस्यनिःश्वासतमेतघद्दृग्वेदोयजुर्वेदःसाम
वेदोऽथर्वांगिरसित्यादि यद्वा भक्तानांसत्काव्यप्रवर्त्तकत्वात् अत्रपंचम्यर्थेबहु
ब्रीहिः यद्वा संपूर्णंपालितंचंद्रस्यवदनंस्थैर्ययंयया वदगतिस्थैर्ययोः एतस्यवाक्ष
रस्यप्रवेशासनेगार्गिसूर्याचंद्रमसौविधृतौतिष्टतितिश्रुतेः २७ बालचंद्रसमप्रभे
ति रक्तवर्णत्यात् अथवाचंद्रकलावन्निर्दोषाप्रभामात्वरूपप्रकर्षवतीभाज्ञानंयस्याः
सर्वविषयकप्रमाश्रयत्वात् इत्यर्थः २८ रेवतीति नक्षत्ररूपत्वाद्वलभार्यात्वाद्वाग्रही
विशेषरूपत्वाद्वा तथाचारण्यकपर्वणिस्कंदोत्पत्तौ अदितिंरेवतींप्राहुर्ग्रहस्तस्या
स्तुरैवतः सोपिबालान्महाघोरोवाधतेवैमहाग्रहः रेवतीहलपत्न्यांस्यात्ताराभेदे
पिमातृष्वितिविश्वः २९ रमणीति रमयंतीतिसर्वसिद्धिदातृत्वात् आनंदब्रह्मणो
विद्वान्नविभेतिकुतश्चनेतिश्रुतेर्वा ३० चित्रेति चित्रांप्रक्रम्यृक्षाप्सरोहिभे
देषुकर्बुरेचाभिधेयवदितिविश्वः यद्वाप्रकृतिरूपत्यात् अजामेकांलोहितशु
क्लकृष्णांबह्वीःप्रजाःसृजमानांसरूपामितिश्रुतेः यद्यपिरजःप्रभृतिषुलोहि

पृ० ५०ब) तादि रूपंनास्तितथापिरंजकत्वप्रसन्नत्वावरकत्वसाम्यात्तदुपचारितिसांख्याःवेदांतिनस्तु
तेजोजलान्नानांरक्तशुक्लकृष्णवर्णत्वसाम्यादव्याकृतदेवतापरमिदमित्याहुः ३१ चित्रां
वरविभूषणेतिनानाप्रकाराणि अंबराणिभूषणानिचयस्याः अंबरंवाससिव्योम्निइ
तिविश्वः परिस्कारोविभूषणमित्यमरः यद्वा चिद्ज्ञानंतंत्रायतेरक्षतीतिचित्रंअंबरं ब्र
ह्म आकाशपदैरपिब्रह्मनिर्देश्यव्यवस्थापनात् तदेवविभूषणंयस्याःतदात्मक
त्वात् भूताकाशवारणाच्चित्त्रेतिविशेषणंज्ञानरूमत्षतात्पर्यकं ३२ वीणेति वी
णातुद्विविधाप्रोक्ताश्रुतिश्वरविशेषणादितिसंगीतदर्पणः उक्तंचसंगीतशास्त्रे दंडो
मूर्त्तिरुमापतेःकरभकश्रीमान्मुकुंदःस्वयं तुंवःपद्मभवोगिरींद्रदुहितुस्तंत्र्यांनिवासः
स्वयं ३३ वीणावतीति मातंगीरूपत्वात् श्चास्फालयंतीकलवल्लकींतांमातंगिनीम
द्धृदयंधिनोतु इतिशारदातिलकात् अथवानीलसरस्वतीभेदत्वात् तथाचचतुस्त्रिं
शाक्षरतत्मंत्रमुक्त्वावीरचूडामणौ चतुर्बाहुधरांसौम्यांवीणावादनशीलिनीमि
त्यादि ३४ पिद्येति विद्याद्विविधापराऽपराच कर्मरूपाभ्युदयफलाप्रथमा ब्रह्म 

ता०र०टी० पृ० ५१अ) ज्ञानहेतुर्मुक्तिफलाद्वितीयेतिस्पष्टं शारीरकमीमांसायांतथाचार्थर्वणेमुंड
कोपनिषद्वाक्यं तत्रापराऋग्वेदोयजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः शिक्षाकल्पो
व्याकरणंनिरुक्तंछंदोज्योतिषमिति अथेनाय मधिगम्यतेयत्तददृश्यमप्रा
प्तमित्यादि ३५ यशोदेति यशःकीर्त्तिःसमज्ञाचेत्यमरः भक्तानांकीर्त्तिदातृत्वात् 
नंदगोपगृहेजातायशोदागर्भसंभवेतिभगवत्युक्तेस्तत्कन्यात्वाद्वा ३६ यशस्वि
नीति सर्वप्रसिद्धमहिमत्वात् तदुक्तं तमेवेकंजानथात्मानमत्यावाचोविमुंचत
ति ३७ नवपुष्पसमुद्भूतेति नवंअपर्युषितमितियावत् अपर्युषितनिदिद्रैः र्प्रोक्षि
तैर्जंतुवर्जितैरितिवचनात् तेनपुष्पेणकल्पविहितेनसमुत्प्रीतियुक्ताभूताजाता
प्रीतेतिभावः परंज्योतिःपुष्पगतंपुष्पेणैवप्रसीदतीतिकालिकापुराणात् ३८ 
नवपुष्पोत्सवेति पुष्पोविकासेकुसुमेस्त्रीणांरजसिचस्मृतेतिविश्वः स्त्रीरजसाउ
त्सवोयस्या यद्वा नवपुष्पेतिबहुब्रीहिणास्त्रीग्रहणं तथाउत्सवोयस्याइतिबहुब्रीहिः
तथाचगंधर्वतंत्रे पृथ्वीमृत्युवतींवीक्ष्यसहस्रंपदिनित्यशः तदावादीसुसिद्धांतहतः सि

पृ० ५१ब) तितलंव्रजेत् कालीतंत्रोपि कुलागारं पुष्पितायाः दृष्ट्वाजपतियोनरः अयुतैकप्रमा
णेनसाधकस्थिरमानसित्यादि पृथ्वीपदेनस्मरमंदिरग्रहणमितिकल्पलतायां ३९ 
उत्सवेति उत्कृष्टःसवोजपपूजादिरूपोयज्ञोयस्याःसाउत्सवा यद्वा उऋतित्यजतीतिउत् 
दकारोपधोयंक्विपिऋस्यसंयोगांतलोपः स्पष्टंचेदंप्रत्याहाराह्रिकेमहाभाष्ये सूतेः
अप्प्रत्ययेसवुत्पत्तिः उत्त्यागकर्त्तासवोयस्यासाउत्सवानादितयाजन्मरहि
तत्वात् ४० नवपुष्पस्रजेति पुष्पशब्देनकमलानांपरामर्षः वचनानुरोधात् 
विराजमानामसितोत्पलस्रजाइत्युपनिषद्दर्शनात् भागुरिमतेदाप् ४१ मालेति
मांलक्ष्मींभक्तेभ्योलातिददाति तथा चांद्रमतेलाधातोरपिदानार्थत्वात् यद्वा मं
शिवंअलतिभूषयतितथा यद्वा मालेवमालाऽतिरम्यत्वात् ४२ माल्यभूषणभू
षितेति शिरोमालालंकृतत्वात् सद्यःछिन्नगलद्रक्तनृमुंडैःरक्तभूषणैःअन्योन्य
केशग्रथितैः पादपद्मप्रलंवितैः पंचाशद्भिर्महामालाशोभितांभुवनेश्वरीं तंत्रचूडा
मणिवचनात् ४३ नवपुष्पसमप्राणेति तथावीरचूडामणौ लतापुष्पंसमुद्धृत्यकु

त०र०टी० पृ० ५२अ) लपादे तथोद्धरेत् नागवल्यादलंशुद्धंलताक्तंचैवहोमयेत् अयुतंचसहस्रंवाशत
मष्टोत्तरंचवा होमयेच्चप्रयत्नेनत्रैलोक्यंवशमानयेत् तस्यप्रत्यक्षतांयातिसारंगी
शववाहिनी ४४ नवपुष्पसमुत्सुकेति कुलपुष्पप्रसादेनयथाप्रीतिरजायतेतिकु
लचूडामणिवचनात् ४५ नवपुष्पात्मिकेति अतिप्रियत्वसूचनार्थंतदात्मकत्वोक्तिः
अथवानवपुष्पापायोषित्तद्रूपेत्यर्थः तदुक्तंकुलचूडामणौ रजोयुक्तांसमासा
द्यतद्गात्रेस्वेष्टदेवतां पूजयित्वामहारात्रौत्रिदिनंप्रजपेन्मतुं लक्षपीठफलंदे
विलभतेनात्रसंशयः ४६ पुष्पेति पुष्पमस्त्यस्याइतिव्युत्पत्तेः नीलपद्महस्तत्वात् ख
ड्गेंदीवरकत्रिकर्परभुजेतिफेत्कारिणीतंत्रात् ४७ पुष्पस्रजविभूषणेति व्याख्यात
वर्त्तिपदार्थं ४८ नवपुष्पगुणोपेतेति नवपुष्पस्यगुणैस्तद्विषयकेछादिभिर्युक्तत्वा
त् ४९ नवपुष्पोपशोभितेति पूर्ववदर्थः तस्यप्रत्यक्षतायात्युक्तवाक्याछा ५० नवपु
ष्पोप्रि(शोभितेति पूर्व)येतिस्पष्टं नवानूतनाविलक्षणः प्रीतिविषयीभूताः पुष्पप्रियावीर
साधकायस्याइति यद्वा नवंउपादेयंपुष्पंयेषांतेप्रियायस्याः ५१ प्रीतेति प्रीणातिपू

पृ० ५२ब) जादिनासंतोषयतीतिप्रीः कर्त्तरिक्विप् तेनिताप्राप्ता भक्तिमात्रगम्येतिभावः मामेवये
प्रपद्यंतेमायामेतांतरंतितेइतिवचनात् मामनाश्चित्यतत्तत्वमित्यादिवंक्ष्यमाणकूर्मपुरा
णवचनात् च ५२ प्रेतमंडलमष्यगेतिपरेतप्रेतसंस्थिताइत्यमरः चतुर्दिक्षुशवामुंडाश्चि
तांगारास्थिभूषणाः तन्मध्येभावयेद्देवींयथोक्तध्यानयोगतः इतिगंधर्वतंत्रात् कु
लशास्त्रंप्रदीपोयस्यितिबहुब्रीहिः अन्यथास्त्रीत्वानुपपत्तेः ५४ कुलमार्गप्रवर्द्धिनीति
अप्रकाश्यत्वापश्यकत्वसर्वसिद्धिदत्यादिसमुत्कर्षद्योतनायप्रशब्दः कुलपुष्पंकुल
द्रव्यंकुलपूजांकुलंक्षयं गुरुंकुलपतिंवापिकुलमालांकुलाकुलं कुलचक्रंकुलध्या
नंसर्वथानप्रकाशयेत् इतिकुलचूडामणिवचनात् ५५ श्मशानभैरवीति श्मशानस्थि
तत्वात् वीरचूडामणौकालीप्रकरणे घोररूपामहारौद्रीश्मशानालयवासिनी श्म
शानस्थोमहारौद्रोमहाकालोदिगंबरित्युपक्रम्य विपरितरतांतत्रकालिकांहृदयोप
रीत्यादि श्मशानारण्यदेशेतुस्थापयेद्भैरवंहरं इतिपंचरात्रोक्तेश्च नदीतीरेचतुर्वर्गे
रथ्यायांचवनेषुच स्थापितात्रभवेद्देविसर्वकामार्थसिद्धिदेति कल्पतरौदेवीपुराणा

त०र०टी० पृ० ५३अ) च्च ५६ कालभैरवीति श्मशानाधिपतिंपश्चाद्भैरवंकालभैरवं इत्यादिवीरतंत्रं तत्संबं
धित्वात् तदुक्तंकाशीखंडे कालिंकालंकलयतिसदाकाशीनिवासिनां अतःख्या
तिंपरांप्राप्यकालभैरवसंज्ञितां ५७ भैरवप्रियेति काशीखंडे सदैवयस्यभक्तेभ्योय
मदूताःसुदारुणाः भीरुतांपरमांप्राप्तास्ततोसौभैरवःस्मृतः तथा विश्वंभर्तुंसम
र्थोसिभरणाद्भैरवःस्मृतः श्रीहयशीर्ष्वपंचरात्रे पूर्वंदानवनाशायदैवेरेभ्यर्थितोहरः 
चकारभैरवंरूपंसुरासुरनमस्कृतं कुलचूडामणौ भैरवीभैरवात्मानंभावयेद्यदशे
षतः श्राद्धेविवाहेदानेचस्नानेचांगप्रपूजने एवंचिंतापरेदेवप्रसीदामिनसंशयः अथ
वाऽअसितांगादिभैरवाःप्रियायस्याः तेचकाशीखंडे हश्चंडोऽसिनांगश्चकपालीक्रो
धनस्तथा उन्मत्तभैरवस्तद्वत्क्रमात्संहारभौषणौ अथवाज्ञानार्णवोक्तादशग्रा
ह्याः हेतुकंचैवबेतालंतन्मध्येत्रिपुरांतकं अग्निजिह्वंचकालांतंतथैवचकपालिनं 
एकपांदंहेमरूपंअचरंहाटकेश्वरं दशसंख्यामहादेविभैरवामातृमंडले अथवावटुकभै
रवोग्राह्यः तथाचकुलार्णवे यावन्नोवटुकेदद्यात्तावन्नैवसुरेश्वरि तृप्यंतिदेवताःसर्वा

पृ० ५३ब) स्तृप्यंतिस्मरणादपि ५८ गुणानंदभैरवीति गुणत्वेनानंदभैरवोस्त्यस्याः तथाचज्ञा
नार्णवे एभिरभ्यर्च्यमंत्रैस्तुयजेदानंदभैरवं इत्यादिकलशप्रस्तावे अत्रद्यांदसत्वाद्रूप
सिद्धिः यद्वा आनंदभैरवस्येयमानंदभैरवी गुणत्वेनतन्निष्ठांगत्वनिरूचकत्वेनसंबंधे
नानंदभैरवीतियोगविभागात्समासः ५९ ध्यानभैरवीतिध्यानंव्याख्यातं तत्रभैरवीभी
षणरूपोक्तेः महाभीमामितितंत्रचूडामणावुक्तत्वात् ६० पुरभैरवीति तथाचवरा
हपुराणे संहारिणीतिसादेवीकालरात्रिःप्रकीर्त्तिता तस्याह्यनुचरादेवोयास्त्वसं
ख्यातकोटयित्यादिनातद्भोजनप्रार्थतेरुद्रवाक्यं निवसिष्यंतिदेवेशितथान्याजातहा
रिकाः गृहेक्षेत्रेतडागेवाप्युद्यानेषुचचैत्यके इत्यादि यद्वा प्रयोगविशेषेणनगरादि
क्षोभणात् तदुक्तंफेत्कारिण्यां धनहानिर्घनागारेग्राममध्येतुतत्क्षेयित्यादि
तत्रस्थित्वापुरक्षोभंकुर्यात्कामिवापरितिकुलचूडामणिवचनात् ६१ मायाभै
रवीति काम्यप्रयोगाविशेषेणललितादिरूपेणमायासंपादकत्वात् तुक्तंका
दिमते रक्तगंधांवरालेपमालाभूषितविग्रहः उद्यानेनिर्जनेदेविंचक्रेसंचिंत्यपूजये 

त०र०टी० पृ० ५४अ) त् कल्हारचंपकाशोकपाटलाशतपत्रकैः सिद्धद्रव्यसमोमेतैर्मायाः सिद्ध्यंतिमा
सतः यासांप्रसांदलाभेनकामरूपोभवेन्नरः यद्वा मायाज्ञानंतस्यभैरवीतत्रा
शकज्ञानविषयत्वात् मिचतेहृदयग्रंथिः छिद्यंतेसर्वसंशयाः क्षीयंतेचास्यक
र्माणितस्मिन्दृष्टेवरावरे इतिश्रुतेः ६२ सौम्यभैरवीति नीलसरस्वतीभेदां
तरेसौम्याचासौभैरवीचेत्यर्थः भैरवीतिपुंयोगार्थेदेवीवाचकत्वात् तथाचवी
रचूडामणौ चतुर्बाहुधरांसौम्यातित्यादि ६३ लोकभैरवीतिलोकसृष्टिहेतु
त्वात् तथाचज्ञानार्णवे ब्रह्मांडशक्तिनिर्माणंजायतेशक्तितःप्रिये अतेवम
हेशानिब्रह्माप्रेतोनसंशयः ६५ सुविद्याभैरवीति तद्धेतुत्यात् तदुक्तंवीरचूडा
मणौ एवंयोभजतेदेवींमहानीलसरस्वतीं गद्यपद्यमयीवाणीतस्यगंगाप्र
वाहवत् कालीतंत्रेपि नग्नांबरलतांपश्यन्नयुतंयस्तुसाधकः प्रजपेत्सभ
वेत्सद्योविद्यायाःवल्लभःस्वयं तस्यदर्शनमात्रेणवादिनकुंठिताःमताः गद्य
पद्यमयीवाणीसमोयांतस्यजायतेइत्यादि ६५ नीतिभैरवीति नीतिर्नयनंश्चा 

पृ० ५४ब) कर्षणमितियावत् भावेफिए तथाचकुलचूडामणौ कुलाकुलजपंकृत्वासमानय
तितत्क्षणात् शतयोजनदूरस्थनदीपर्वतवासिनीं द्वीपांतरसहस्रेषुरक्षितांतिग
डादिभिः ६६ गुणभैरवीति विद्यादिसर्वगुणहेतुत्वात् इमामधीयानस्तर्काग
मपुराणकाव्यादिवागधीशोभवतीत्यार्थर्वब्राह्मणात् ६७ संमोहभैरवीति संमो
हनादिकरत्यात् तथाचोत्तरंतंत्रे आकर्षणंवशीकारोमारणोच्चाटनेतथा स्तंभ
नंमोहनंचैवद्रावणंभ्रामणंतथा वाग्मित्यंचधनत्वंचबहुपुत्रत्वमेवच बहुवल्ल
भतांचापिसर्वस्यप्रियदर्शितां सयातिखेचरत्वंचदेवत्यमपिचैवहि ६८ पुष्टिभैरवी
ति पुष्टिरूपाभैरवीदेवीत्यर्थः खड्गहस्तामहारूपाचर्ममुद्गरधारिणी अश्वारू
ढास्वरूपाढ्यापुष्टिरेवंविधाभवेत् इतिचतुषष्टिध्यानेदेवीपुराणात् ६९ तु
ष्टिभैरवीति तुष्टिंसंपूजयेद्देवींकैलासोपरिसंस्थितां पाशांकुशवरांसौम्यां
पद्मस्यस्तिकधारिणीमितिदेवीपुराणात् ७० सृष्टिस्थितिभैरवीति तदुभयका
रणत्वात् अतेवश्रूयते योह्येवप्रभवःसेवाप्ययिति ७१ सृष्टिभैरवीति संप

त०र०टी० पृ० ५५अ) त्प्रदभैरवीरूपेणतथात्वात् निश्चेतनोपिदेवेशितदात्रिपुरदेवतां समाराध्याऽभवत्क
र्त्तासृष्टेस्तुपरमेश्वरीतितत्कल्पेज्ञानार्णवात् ७२ स्थितिभैरवीति लोकपालनहेतु
त्वात् तथाचरुद्रभैरवीप्रस्तावेज्ञानार्णवे एतामाराध्यदेवेशींमहात्रिपुरसुंदरीं पा
लकोलोन्निश्चलोपिप्रेतत्वात्सुरवंदिते योगनिद्राछलाद्देविप्रेतत्यंतस्यनिश्चलं त
द्ध्यानेनस्वयंशक्तिरभूत्कुवलपक्षेणेति यद्वा स्थितिर्लोकमर्यादातछ्रेतुत्वात् तथा
चश्रुतिः एषसेतुर्विधरणेषांलोकानामसंभेदा यद्वा तत्रभैरवीभयजनकत्यसाध
र्म्यात् तथाचश्रूयते भयादस्याग्निस्तपत्तिभयात्तपत्तिसूर्यः भयादग्निश्चवायुश्चमृत्युर्धा
वतिपंचमिति ७३ पुंडरीकाक्षगृहिणीतिपुंडरीकवदक्षिणीयस्यासौपुंडरीकाक्षः
दैत्यारिःपुंडरीकाक्षित्यमरः ७४ पुंडरीकाक्षवल्लभेति स्पष्टंउभयत्रापि श्रीकैट
भारिहृदयेककृताधिवासागौरीत्वमेवशशिमौलेकृतप्रतिष्ठेतिमार्कंडेयपुराणं य
द्वा पुंडरीकोव्याघ्रः अक्षमिंद्रियंमनोरूपंतद्रूपंगृहमस्त्यस्याः सिंहारूढत्वाद्भक्तम
नोनिवासत्याच्च सिंहपृष्ठसमाश्रितामितिमुंडमालावचनात् वमद्धुषिरचक्रंचदेव्याः

पृ० ५५ब) सिंहंप्रदर्शयेत् इतिमात्स्याच्च पुंडरीकाक्षपदेनपद्मबीजग्रहणं तवल्लभत्वंच तैर्जप
मालाविधानात् वक्ष्येजलस्थितानांवविषयंसर्वसिद्धिदं पद्मबीजैश्चशंखैश्चश्रीकामो
जपमाचरेदितिनारदपंचरात्रात् पद्माक्षमालारचितायशोलक्ष्मीश्चजायते इतिसमया
चारवचनाच्च मंत्रदेवप्रकाशिकायामपि पद्माक्षाःपुष्टिलक्ष्मीदाइति यद्वा पुंडरीकस्य
व्याघ्रस्यअक्षोव्यवहारोबलिरूपः तत्प्रियत्वात् तथाचकालिकापुराणे सिंहस्यशरभ
स्याथस्वगात्रस्यचशोणितैः देवीतृप्तिमवाप्नोतिसहस्रंपरिवत्सरान् तथा सिंहंव्याघ्रं
नरंवापिस्वगात्ररुधिरंतथा नदंद्याद्ब्राह्मणोनित्यंमहादेव्यैकथंचन सिंहव्याघ्रनरांद
त्वाब्राह्मणोनरकंव्रजेत्दिति पुंडरीकंसितांभोजेंसितछत्रेपिभेषजे कोशकारांतरे
व्याघ्रेपुंडरीकोग्निदिग्गजेरितिविश्वः ७५ आनंदस्कंदरीति इदानीत्रिपुराद्वयरूपत्वंउ
क्त्वातृतीयभेदमयतांवक्तुंसुंदरीप्रक्रम्यते आनंदयतिरसाविष्कारेणेत्यानंदःकामः
संसारेपटलांबुबिंदुचपलेसारंपदेकंसुखमितिकामशाखात् तत्संबंधिनीसुंदरी
तिव्युत्पत्यात्र्यक्षरात्रिपुरोक्ता तथाचमंत्रमुक्त्वाज्ञानार्णवे एनामुपस्यदेवेशिकामः

त०र०टी० पृ० ५६अ) सर्वांगसुंदरः कामराजोभवेद्देविनित्येयंब्रह्मरूपिणी यद्वाब्रह्मारूपत्वात् आनंदंब्रह्म
णोरूपमितिश्रुतेः ७६ वीरसुंदरीति वीरशब्देननंदिनःपरामर्शः तस्यवीरकसंज्ञत्वा
त् अत्रमात्स्यकथाप्रवंधश्चायं देवीश्यामरुचिःस्वकालिमपरीहासक्रुधातंपरित्यक्तुं
तत्रतपस्यितुंगतवतीक्षिप्त्वागिरेर्देवतां द्वास्थंवीरकमंगनांतरनिषेधार्थंन्यदिक्षरु
शिवारूपेणां धकजोविवेशसविधंत्र्यक्षस्यमायाबलात् शैलस्यत्वधिदेवताविषय
याथार्थ्यानभिज्ञाहराभ्यर्स्मेस्त्र्यंतरयानमाहसरुषाशप्तस्तयावीरकः पाषाणत्वमवा
प्नुहीतिचतयाभूयःसमायातयायत्यादैन्यवधंनिशम्यदययाशैलादिसंज्ञःकृतः तथाच
ज्ञानार्णवेतदुद्धारंप्रकृत्य चंद्रंतत्रैवसंपूज्यकामराजेततःपरं हित्वाचंद्रंमुखेकुर्याद्वि
घेयंनंदिपूजिता अथवावीराणांसुंदरीतत्प्रियत्वात् तथाचवीरचूडामणौ एकांतेचत
थारण्येपर्वतेचचतुष्पथे श्मशानेचवसेन्नित्यमेतद्वीरस्यलक्षणमित्यादि ७७ स्थि
तिसुंदरीति स्थितिशब्देनवाग्रहणं नामरूपंचभूतानांकर्मणांचप्रवर्त्तनं वेदशब्देभ्येवा
दौनिर्ममेपरमेश्वरित्यादिस्मृतेः शब्देविशेषोच्चारेणदेवादीनांईश्वरेणसृष्टत्वात् तथा 

पृ० ५६ब) चश्रुतिः एतितिवैप्रजापतिर्देवानसृजतोऽसृग्रमितिमनुष्यान् इंदवितिपितॄन् ति
रःपवित्रमितिग्रहात् आशवितिस्तोत्राणिविश्वानीतिशस्त्राणिअभिसौभाग्यितिप्र
जादत्यादिएतेअसृग्रमिंदवस्तिरःपवित्रमाशवः विश्वान्यभिसौभगा इत्यस्या ऋचः
पदैर्देवादीन्स्मृत्वाससर्जेत्यर्थः ७८ गुणानंदसुंदरीति अंदतिवघ्रातिअंदः अदिबंधने
पचाद्यजंतः ततोनज्समासः गुणानांअनंदःस्वस्मिन्संबंधाघटकःक्रोधनितियावत् 
क्रोधप्रक्रमेस्वेषामप्यबहुमतोभवतीतिहारीतवचनात् एवंचार्थवशाद्दुर्वाससोला
भः तथाचतत्प्रकरणेज्ञानार्णवे दुर्वाससापुरादेविनिष्कलापूजितापरा अथवागुणे
षुगुरुरूपाकरणेषुतत्तन्नामोत्तरंयानंदशब्दस्तेनसुंदरी तेषांतथापूजांविधानात् 
तदुक्तंवीरतंत्रे आनंदनाथशब्दांतागुरवःसर्वसिद्धिदाः ७९ कालसुंदरीति संहार
कत्वात्कालशब्देनरुद्रोपादानं तथाचज्ञानार्णवे शृणुदेविप्रवक्षामिचतुःकूटांचशां
करीमितिप्रक्रम्य चतुःकूटामहाविद्याशंकरेणप्रपूजिता अथवाकालवर्णाचासौसुं
दरीचेत्यर्थः ८० गुणसुंदरीति गुणास्तपःशौर्ययाद्याःसंत्यष्णेतिव्युत्पत्त्याऽगस्त्यःत

त०रा०टी० पृ० ५७अ) दुक्तं तत्रैवशृणुदेविप्रवक्षामिलोपामुद्रांभिदांपरां इत्युपक्रम्य अगस्त्योपासिताविद्या
त्रैलोक्यक्षोभकारिणीति यद्वा गुणशब्देततद्युक्तधनुरुपादानं तथाचमहिषमर्द्दिन्यांमा
त्स्यं खेटकंपूर्णचापंचपाशमंकुशमेवच पाशंकोछंडमिक्षूद्भवमलिगुणमप्यंकुशंपु
ष्पवाणानितिप्राणप्रतिष्ठाध्यानाछा ८१ मायासुंदरीति मांलक्ष्मीं यातिशापविषयत्व
संबंधेतिमायाः दुर्वासाइतियावत् तेनलक्ष्मीस्त्रैलोक्यात्रिर्वासितेतिविष्णुपुराणं यातेः
क्विप् तेनतदुपासितभेदोपाददानं तदुक्तंतत्रैव कामराजाख्यविद्यायास्त्रिकूटेषुव
रानने यास्थिताभुवनेशानीद्विधाकुरुवरानने बिंदुहीनानादहीनादुर्वासपूजिता
भवेत् यद्वामादेवताविषयकंज्ञानं तंयातिप्राप्नोतिमायाः देवतास्यरूपाभिज्ञः त
स्यसुंदरीविषयेतरेच्छानिवर्त्तकत्वात् ८२ सौम्यसुंदरीति सोमस्येयं चंद्राराषितत्वात्
उक्तंहितत्रैव सहाघंयाग्भवंदीतिप्रक्रम्य चंद्राराधितविघेयंभोगमोक्षफलप्रदेति 
यद्वा उम्यंउमाक्षेत्रं तदेवौम्यंस्वार्थेष्यञ्तेनतुल्यं सौम्याचासौसुंदरीतिश्युव्य
वर्णेत्यर्थः अतसीपुष्पवैशिष्ट्यस्यापिक्षेत्रेविवक्षितत्वात् ८३ लोकसुंदरीति लो
 
पृ० ५७ब) कोस्त्यस्य लोकपालत्वात् इतींद्रपरामर्षः तथाचज्ञानार्णवे कामराजाख्यविद्यायाःइत्यु
पक्रम्य इंद्रराधितविद्येयंभुक्तिमुक्तिफलप्रदा यद्वालोकेषुसुंदरी आत्मरूपत्वेनानौ
पाधिकप्रेमविषयत्वादित्यर्थः ८४ विद्यासुंदरीति वित्ज्ञानंतायातीतिपूर्ववित्यत्या
अगस्त्यग्रहमेव तदुक्तंतत्रैव कामराजाख्यविद्यायास्तार्त्तीयंसुरपूजिते शक्तिबी
जंसहायंस्याद्यागस्त्यस्यप्रपूजिता विद्यारूपासुंदरीतिवा सरस्वतीरूपत्वात् सोय
यमक्षरसप्राप्नायित्युपक्रम्य वेदितव्योमहाराशिरितिमहाभाष्यकारवचनात् ८५ 
नीतिसुंदरीति नीतिशास्त्रवत्कृत्वान्मनोरुपादानं कामराजाख्यविद्यायादत्युपक्रम्य
चंद्राघंतुतृतीयंस्याद्विघेयंमुनिपूजितेतिज्ञानार्णववचनात् यद्वा नीतिःप्राप्तिःतद्व
त्वात्सर्वव्यापकत्वात् आकाशवत्सर्वगतश्चनित्यितिश्रुतेः ८६ गुणसुंदरीति गुणाः
सत्वादयःसंत्यस्य देवत्रयीरूपत्वादितिसूर्यग्रहः त्रयीमयःयात्रिगुणात्मधारिणे
इतितन्मंत्रलिंगात् तदुक्तं लोपामुद्राख्यविद्यायाइत्यारभ्य एषाविद्यावरारोहेत्रि
पुरासुरपूजितेति तदेवंद्वादशविधासुंदर्प्युक्ता उक्तंदिज्ञानार्णवे एभिर्द्वादशसं

त०रा०टी० पृ० ५८अ) ख्यातैर्मंत्रैस्तुसुरवंदिते द्वादशांतेस्थितादेवीपरब्रह्मस्वरूपिणी राज्ञीयंसर्वविद्यानां
सर्वाम्नायैर्निषेविताइत्यादि ८ ७ १२ द्वादशैवखलुसुंदरीपदान्यत्रपूर्वपदभांजिसंति
यत्तुतन्मयात्रिपुरसुंदरीभिदोतत्समानगणनाः प्रदर्शिताः माल्लिकाहाररसिके
ति मल्लिकाविवकिलंविचक्षिणितिहलायुधः हारपदस्यमुक्तावलीमात्रवा
चित्येपिसोपपदस्यमाल्लामंत्रार्थत्वात् मल्लिकात्रितंयमिति विहितपुष्पप्रकरणेमत्स्य
सूक्तात् उक्तंचभविष्यपुराणे सुगंधपुष्पैर्योभक्त्यापूजयेदपिचंडिकां मालत्यावा
मल्लिकयासोश्वमेधफलंलभेत् तथाप्रत्येकमुक्तपुष्पैणदशसौवर्णिकंफलं
स्रग्भिश्चनृपशादूटातदेवदिगुणंभवेत् ८८ मल्लिकाहारशेमितेति पूर्वेणव्याख्यातं
यद्वामल्लिकाः हंसविशेषाः मल्लिनैर्मल्लिकाख्यास्तेइत्यमरः तन्मयाहारोबलिरू
पः तृप्तिजनकत्वसाधर्म्यात् तेनशोभितासंतुष्टेतियावत् कपोतंटिट्टिभंहंसंचक्रवा
कंचलावकमिति बलिप्रकरणेमहाकालसंहितावचनात् यद्यपिमलितैश्चंबुचरणै
स्तोमेतामल्लिकाकाराक्षाः शुक्लायांगत्वादितिक्षीरस्वामिताव्याख्यातं तथापिमल्लि

पृ० ५८ब) का शब्दोव्यस्तः मल्लिकातृणमूलायमानमृत्पात्रभेदयोः मलिकोहंसभेदेपीतिविश्वदर्श
नात् ८९ नवचंपकवर्णभितिनवंचंपकंतत्पुष्पंतस्यवर्णः पिशंगत्वंतद्वदाभावस्याः अ
न्यथावर्णपदपौतरुक्त्यापतेः नवदुर्गामंत्रेचेदंज्ञेयं हेमप्रस्थामिंदुखंडात्तमौलिमितिप्र
पंचसारात् ९० नागकेसरशोभितेतिचांपेयःकेसरोनागकेसरित्यमरः नाप्रियाणिके
सरवंतिपुष्पाणियस्येतिस्वामी रक्तपुष्पंबिल्वपत्रंनागकेसरमेवचेतिमुंडमालावचना
त् ९१ जवाकुसुमसंकाशेति ओड्रपुष्पेजवामतेतिविश्वः तुल्यसंकाशनीकाशेत्युय
माप्रस्तावेदंडी ९२ जवाकुसुमशोभितेतिरक्तपुष्पमित्युदाहृतवचनात् जवाकुसुमहो
मेनकुंणाक्षीवशीभवेदितिवीरचूडामणीवचनाच्च ९३ प्रियेति इगपधज्ञाप्रीतिकप्रत्य
यः आत्मस्वरूपेत्यर्थः ९४ विष्णोःप्रियंकरीति क्षेमप्रियभद्रेतिखच् भगिनीवासुदेव
स्येत्युक्तेः ९५ दानवेंद्रविनाशिनीति दनोरपत्यानिदानवाः अपत्यार्थेण् ९६ ज्ञानेश्वरी
ति ज्ञानस्यकैवल्यकारणस्येश्वरी तमेवविदित्वामृत्युमेतिइतिश्रुतेः उक्तंहिकूर्मपुरा
णेभगवत्या मामनाश्रित्यतभत्वंस्वभावविमलंशिवं ज्ञायतेनहिराजेंद्रततोमांशरणं

त०रा०टी० पृ० ५९अ) व्रजेति ९७ ज्ञानदात्रीति विवृतप्रायंयद्वाजानातीतिज्ञः इगुपधज्ञाप्रीकिरितिकःप्र
त्ययः तासांअनः प्राणंजीवनमितियावत् तस्यदात्रीस्वभक्तस्यचिरजीवनहेतुत्वात् त
दुक्तंफेत्कारीये विद्यावेदमवाप्नोतिकीर्त्तिमायुःसुतान्बहून् निवासः श्रीसरस्वत्यो
र्यत्रस्वास्तेस्वतोमनुः ९८ ज्ञातानंदप्रदायिनीति तत्वज्ञानजन्यंआनंदोमोक्षः यद्वाज्ञा
नानंदेतिकर्मधारयः तत्स्वरूपंब्रह्मेतिवेदांतिनः स्पष्टमपरं तदुक्तमार्थर्वणब्राह्मणे
यंएनामस्त्रांतांशांतांजटाधारिणींसर्ववेदमर्यांसर्वार्थदांजपतिसृणोतिचिंतयतिधार
यतिगुरुमुपास्तेस(नामस्त्रांतांशांतांजटाधा)चतुर्वर्गफलभाग्भवतिनिर्लेपोनिष्कलं
कोद्वंद्ववर्जितोविगतज्वरित्यादि तथाकूर्मपुराणेभगवत्युक्तेः तेषांनित्याभियुक्तानां
मायातत्वंसमुस्थितं नाशयामितमःकृत्स्णंज्ञानटीपेननोचिरात् तेतुतिर्द्धूततमसा
ज्ञानेनैकेनतन्मया सदानंदास्तुसंसारेनजायंतेपुनःपुनः ९९ गुणगौरवसंपन्नेति
पूर्वपदार्थप्राधान्यमितिभाष्यकारादिप्रयोगाद्गुणेनषष्टीसमासनिषेधोऽनिसितिकै
यटेनव्याख्यानाद्गुणानांगौरवमितिसमासः गुणानांब्रह्मसंबंधीनांइत्यर्थः तथाचश्रुतिः 

पृ० ५९ब) यःसर्वज्ञःसर्वविघस्यज्ञानमयंतपिति ५०० वाक्यप्रमाणपदसागरपगगस्यलक्ष्मी
धराभिधबुधस्यतनूद्भवेगविश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थचिंतामणावजतिषष्टमयू
षेषः ६६ धनमोहतमाछदातिदानंनखचंद्रोत्कर * * * * माप्यमानं नजहातुकदाचिद्रौ
ग्रतारंचरणेंदीवरमुक्तमंतरात्मा १ अथषष्टशतव्याख्यानं गुणशीलसमान्वितेति शी
ङ्धातोसंपदादित्वाद्भावेक्विप् तेनशीपदमभावपरं गुणानांशियमभावंलातिगृह्णा
तिगुणशीलः ततोभावप्राधान्यमाश्रित्यगुणशीलत्यं गुणाभावंस्यतिनाशयतिगु
णशीलसः षोंतकर्मणीत्यस्मात्कप्रत्ययः सवासौमनुमंत्रश्चतेनिताप्राप्तादेवतात्यसं
बंधेनेत्यर्थः तदुक्तंफेत्कारीये नकदायेभवतिमूर्षोमनुमेतंवतियोमनुजः त्रिजगति
भवतिख्यातोविधायपूजाममुष्यमंत्रस्य रूपयौवनसंपन्नेति रूपमाकृतिविशेष
इतिभारतेदेवबोधः यौवनंतारुण्यंतच्चसर्वदाएकावस्थापन्नत्वेनतत्ववस्थांतरप्रा
प्त्याविकारित्वापत्तेः नवयौवनसंपन्नामितिफेत्कारीयं २ रूपयौवनशोभितेति रूप
स्ययौवनंमध्य?त्वापकर्षव्यतिरेकेणात्युत्कर्षीवस्थातेनशोभिता यद्वारूप्यतितिरू

त०रा०टी० पृ० ६०अ) प्यसंमानतीयंयौवनंयुवतिसमूहः महाभाष्यमतेभिक्षादिगुणेषुवतिशब्दपाठाभात्युं
वद्भावः यौवनमितितुप्रकारांतरेणसाधितंव्याख्यातमितेनशोभितेत्यर्थः ३ गुणाश्र
येति गुणान्सत्वादीनायतिप्रकृतिरूपत्वेनेत्यर्थः ४ गुणमयीति विकारेप्राचुर्येवा
मयट् गुणवतीतिपाठांतरेनित्यपाठोमतुप् ५ गुणगौरवसुंदरीति मनोमयः प्रा
णशरीरित्यादिगुणानांगौरवेणसुंदरीतजुणैर्ब्रह्मणुपास्यत्वदर्शनात् ६ लसत्ता
रापतिप्रख्येति लसदतिपूर्णत्वपरंतारापतिश्चंद्रः प्रख्यप्रतिनिधीअपीतिसदृशार्थे
षुआचार्यदंडी सरस्वतीरूपेणचेदं इंदुकुंदावदातामितिप्रपंचसारात् यद्वा ताराप
तिर्बृहस्पतिस्तस्यप्रख्याबुद्धिः लसंतीतारापतिप्रख्यायस्या इतिपंचम्यर्थेबहुब्रीहिः 
भक्तानांतत्तुल्यबुद्धिदत्वात् ७ ताटंकद्वयशोभितेति ताटंकंस्त्रीणांकर्णाभरणभे
दः सर्वाभरणभूषितामितिदूतीप्रस्तावेउत्तरतंत्रे ८ वृक्षमूलस्थितेति ग्रह्यादी
नांवृक्षतलेबलिदानविधानात् तथाचप्रयोगसारे कदंबश्चकरंजश्चविभीतोनिंब
एवच अश्वत्थोदुंबरश्चैवश्लेष्मातकविभीतकौ मातृवृक्षाः क्रमेणोक्ताः पूर्वादीशा

पृ० ६०ब) लदिग्गताः एषामेकंसमाश्रित्यबलिंदद्याद्यथोचितं यद्वा त्रिपुटामंत्रपरं अधस्तात्क
ल्पवृक्षस्यनिषण्णांदेवतांस्मरेदितितत्रध्यानोक्तेः ९ देवीति देवानांस्त्रीदेवीतज्जलनी
त्यर्थ पुंयोगादाख्यायाङीश्रत्ययस्य कैशल्ययासाविसुखेनरामः प्राक्केकपीतोभर
तस्ततोभूदित्यादिप्रयोगानुसारेणजन्यजनकसंबंर्धोयस्वाकृतत्वात् १० वृक्षशाखोपरि
स्थितेति येवृक्षेषुशप्पिंजरानीलग्रीवाविलोहिताइत्यादिश्रुतेः यद्वालतारूपतया
शाखायामुपरिवावस्थानात् वृक्षःशूलायुधोंदेवःशूलपाणिप्रियालतेतिलिंगपुरा
णोक्तेः ११ वृक्षमध्याग्रनिलयेति तथाचश्रुतिः द्वासुपर्णेति वृक्षपदमुपचारेणश
रीरपरं अनेनजीवपरमात्मरूपत्वमुक्तं १२ वृक्षमध्यनिवासिनीति तदुक्तमेतद्भेदेषु
तंत्रांतरे चंपकाशोकपुंन्नागकदलीमंडितेवने दोलारूढांप्रसन्नास्यांचेटीभिःपरि
वारितां १३ कुमुद्वतीति कुमुद्वतीकुमुदिन्यांकुशपल्यांकुमुद्वतीतिविश्वः यद्वा
कुत्सितानामुत्प्रीतियेषांतेकुमुदः मूर्खाः दरिद्रादयस्तेसंत्यस्यानुग्राह्यत्वसंबं
धेनेत्यर्थः १४ कुमुदिनीति पुष्करादिभ्योदेशोइतीनिप्रत्ययः यद्वा कुमुदंकैरवेर

त०रा०टी० पृ० ६१अ) क्तपंकजेइतिविश्वः पद्मपुष्पेणरक्तेनसंतुष्टाः सर्वदेवताइतिमुंडमालावचनात् १५ 
कुमुदेति मानसेकुमुदानामेतिमत्स्यपुराणेदेव्युक्तेः यद्वा कुमुदानिसंत्यस्याः
कुमुदैर्वशयेद्विप्रान्नृपतीन्पद्महोमतितिवनदुर्गाप्रकरणेशारदातिलकोक्तेः १६ 
कुमुदाकरोति कुमुदाकरस्तडागोस्त्यस्याः साधकस्थानतेत्यर्थः शून्यागारेश्मशा
नेयदिजपालेजडस्त्वेकलिंगेतडागेइतिवीरतंत्रोक्तेः १७ कौसुंभपुष्परसिकेति कुसुं
भंहेमतिमहारजतेचेतिविश्वः रक्तपुष्पैर्महादेवीतिसामान्यतोविधानात् यद्वाकेव
लंस्वर्णपुष्पैस्तुत्रैलोक्यंस्तंभयेच्छिवे मासमात्रेणपापानिसप्तजन्मकृतान्यपि नाश
येन्मोहयेत्सर्वांसमुद्रवलयांधरांइतिज्ञानार्णवोक्तेः १८ कौसुंभारुणमस्तकेति यु
द्धादौक्रोधेनरक्तमुखरागोत्पत्तेः यद्वाकौसुंभवदरुणानिमस्तकानिमालासंबंधीनि
यस्याः तादृशमुंडमालालंकृतत्वात् १९ स्वयंभूपुष्पसंकाशेति पलाशस्यब्रह्मवृक्ष
त्वास्वयंभूपदंतत्परं तत्संबंधिपुष्पवद्रक्तवर्णत्वात् २० स्वयंभूपुष्पसंकाशेतिधारिणी
ति पूजायांतत्पुष्पाणांविदितत्वात् वस्तुतःकौलिकसंमतः संकेतार्थोविवक्षितःतदु

पृ० ६१ब) क्तं मुंडमालायां स्वयंभूकुसुमंदेवित्रिविधंभुविजायते प्राक् षोडशादरूढायाउत्तमास
र्वसिद्धिदा बलात्करेणूढायामध्यमाभोगवर्द्धिनी रजोयोगवशादन्याधमासुख
दायिनी २१ स्वयंभूपुष्पसरसिमग्रेति तेनयंनलिखनविधानात् तथाचकुलचूडामणौ 
कुंडगोलोद्भवैर्द्रव्यैःस्वयंभूकुरुमेनच रोचनालाक्षयारक्तैः कुंकुमारुणचंदनैः यंत्र
कृत्वातत्रपूजांकृत्वाजपमथाचरेत् यद्वातेनार्घदानविधानात् यदामुंडमालायां स्वयं
भूकुसुमैर्दत्वाभवेत्षट्कर्मभाजनं २२ सदाध्यानवतीति सदाशब्दस्यपार्णार्थत्वासं
भवात्तस्यनांमांतर्भावेवसाधीयान् तथावतारिणीध्यातेतंत्रांतरं शवस्योपरिदे
वेशितस्योपरिकपालके नासाग्रध्याननिरतांमहाघोरांवरप्रदां २३ शुक्रप्रियोति शु
क्रौदैत्याचार्यः अवादयततंदेवीशूलोद्यतकरंयतिं पुत्रत्वमगमद्देव्याचारितेशंकरेचसा
इतिमोक्षधर्मे शुक्रस्यशिवजठरनिर्गमसमयेदेव्याः पुत्रीकृतत्वात् वा यद्वा शुक्रपदं
बीजपरं कुंडगोलोद्भवैर्द्रव्यैरित्युक्तवचनात् २४ शुक्ररतेति शुक्रेवह्नौरताहोमेनत
त्फलदत्वात् भूमावप्सुतथाग्नौवदिविसूर्येचदेवताइतिशातातयोक्तेः अग्नौक्रियाव

त०रा०टी० पृ० ६२अ) तांदेवाइतितत्रहोमात्मकपूजाविधानाच्च क्लीवेरेतसिशुक्रंनाभार्गयज्येष्ठवह्निषु
इत्यमरः २५ शुक्रमज्जनतत्परेति शुक्शोकेःक्रामतीतिक्रमः तद्वदाचरन्क्रम
न्वंचलितियावत् शुचाक्रमन्शुक्रमन् सचासौजनश्चशुक्रेमज्जनः अत्रतत्परा
तदुद्धारासक्तत्वादित्यर्थः यद्वा शुक्रेजेष्ठमासेमज्जनंस्तपनंतनोसिमज्जतत् परु
त्कृष्टोयस्याः वाजप्तःसिध्यतेमंत्रोनाहुतश्चफलप्रदिति तत्पाद्युदातः तदुक्तंभ
विष्योत्तरे वसंतसमयंज्ञात्वाकृत्वादेवालयंपरं शिवस्यविष्णोरर्कस्यिष्टदेवस्यवापु
नः सावंतंकारयेत्कुंभमदिन्नेदेवमस्तके अनेनविधिनादेवनरोमासचतुष्टयं इत्या
दि अथवाऽर्घदानप्रकरणेमुंडमालायां कुंडगोलस्यबीजैर्वासर्वासिद्धीश्वरोभवेत् 
सघवारतिसंभूतंकुंडमुत्तमभूतिदं विधवारतिसंभूतंगोलमुत्तमसिद्धिदम् २६ 
पूर्णेति पूर्णावपूर्णिमाचंद्रेइतिहरिवंशे चतुर्दश्यष्टमीचैवअमावस्याचपूर्णि
मा पर्वाण्येतानिराजेंद्ररविसंक्रांतिरेवचेति विष्णुपुराणोक्तेः पूर्णिमायांअर्चन
स्यप्रशस्तंत्वात् तथाचभविष्यपुराणे सर्वकालेषुसर्वेषुचंडिकांयःप्रपद्यते विमा

पृ० ६२ब) नवरमारूढोघजमालाकुंलनृप ब्रह्मलोकंनरोगत्वामोदतेशश्वतीः समाः २७ अप
र्णेति अपगतंऋणधनादिचक्रविचारोयस्याः सिद्धविद्यात्वात् तथाचमुंडमालायां ना
त्रसिद्धाद्यपेक्षास्तिनक्षत्रादिविचारणा कालादिशोधनंनास्ति नचमित्रादिदूषणं २८ 
सुपर्णेति पर्णःस्यात्किंशुकेपत्रेइतिविश्वः तत्पुष्पैःपूजाविधानात् किंशुकैस्तगरै
श्चेवैतिदेवीपुराणोक्ते अथवासुपर्णोगरुडोस्त्यस्याः पुनत्वेनेलितप्या विलतायाभ
गवत्यंशजत्यस्योक्तत्वात् २९ निःपर्णेति पत्राणांवृक्षावयवत्वादुपचारेणनिरवयवे
त्यर्थः अखंडरूपत्वात् ३० पापनाशिनीति व्यापकीभूतपापत्वस्यनाश्यतावच्छेदकत्वा
भिधानं ब्रह्मवध्वाजिजन्यतावच्छेदकावांतरवैजात्यावच्छिन्नयावत्पापनाशकत्वलाभार्थं
भविष्यपुराणे मेद्गमंदिरमात्रोपिराशिःपापस्यकर्मणः चंडिकांवैद्यमासाद्यनश्यते
दुष्टरोगवत् सर्वावस्थागतोपापियुक्तोवासर्वपातकैः दुर्गांनत्वानरः सोपिप्रयाति
परमंपदं ३१ मदिरामोदसंपन्नेति ततःक्रुद्धजगन्माताचंडिकापानमुत्तमं इतिमा
र्कंडेयपुराणोक्तेः ध्यायेत्कालींकरालास्यामित्युपक्रम्यकुलचूडामणौ मदिरा

त०रा०टी० पृ० ६३अ) मोदनास्यालकंपिताखिलमेदिनीं यद्वामदगंधनार्थामेतत्पूजाविधानात् मदगं
धाचयानारीमदस्खलतमंथरा सोग्रतारेतिसंप्रोक्तामतापापविनाशिनीतिभावचू
डामणिवचनात् ३२ मदिरामोदधारिणीति मदिरामोदंप्रीतिधारयतितथा कुल
चूडामणौ मद्यंमासंविनावत्सकुलपूजांसमाचरेत् जन्मांतरसहस्रस्यसुकृतंतस्य
नश्यति श्रीब्रह्मसंहितायां मकारपंचकैर्युक्तंदद्यादेव्यैविशेषितः पंचद्रव्यावेहीने
ननसिद्ध्यतिकदाचन ३३ सर्वाश्रयेति आश्रयपदंभावप्रधानंसर्वेषामाश्रयत्वंय
स्यां सर्वाश्रयणीयत्वात् तथाचस्कंदपुराणेलोमशोक्तिः सासेव्यासैवजप्तव्यास्मर्त्त
व्यासामनीषिभिः संसारतारिणीसैकाभोगस्पर्गापवर्गदा ३४ सर्वगुणानंदकंदल
कारिणीति सर्वगुणस्यसर्वोत्कृष्टस्यानंदकंदलस्यमोक्षरूपस्यहेतुत्वात् कंदल
पदंनित्यत्वपरं एतस्यैवानंदस्यासर्वाणिभूतानिमात्रामुपजीवंतीतिश्रुतेः तथाचभ
विष्यपुराणं यःसदापूजयेद्दुर्गांप्रणमेद्वापिभक्तितः सयोगीसमुनिर्धीमान्मुक्ति
स्तस्यकरेस्थिता ३५ नारीपुष्पसमप्राणेति तदुक्तंनीलतंत्रे महाचीनद्रुमेदेवींध्या

पृ० ६३ब) त्यातत्रप्रपूजयेत् तद्द्रुमोद्भवपुष्पोणपूजयेद्भक्तिभावतः ३६ नारीपुष्पसमुत्सुकेति
विषयत्वार्थकसप्तम्यासमासः तथाचगंधर्वतंत्रे पृथ्वीमृतुमंतीवीक्ष्यसहस्रंयदि
नित्यशः तदावादीसुसिद्धांतहतःक्षितितलंव्रजेदिति ३७ नारीपुष्पोत्सवेति त
देवुत्सवःप्रीतिहे तुरस्याः तदुक्तंश्रीक्रमे कुंडगोलोद्भवंद्रव्यंस्वयंभूकुसुमंत
था अर्घ्यंदत्वामहेशानिसर्वसिद्धीश्वरोभवेत् ३८ नारीति श्रीभवान्पाद्याहि
उपासकानुकंपार्थंगृहीतरूपस्य परमेश्वरस्यस्त्रीरूपाणीतिवदंतिशास्त्रविदः ३९ 
नारीपुष्परतेति तदुक्तंकालीतंत्रे लतापुष्पान्विकृत्वा * * पर्णातांशतकंबुधः ता
निसंमंत्र्यविधिवद्सत्कृत्साधकोत्तमः ततोवैहोमयोत्तानिसंस्कृतेग्नौयथाविधिः 
युगानामयुतंतेनपूजनंजायतेशिवे ४० मृगीति मृगीतुवनितांतरेइतिविश्वः
तथाचभरतः स्वर्णौदरीसमनासातनुजंघावनप्रियेत्यादिप्रक्रम्य कोपनाचल
सत्वाचमृगसत्वांगनास्मृतेति अथवामुद्राविशेषरूपत्वात् तदुक्तंरुद्रयामले 
होमोमुद्रात्रयंप्रोक्तंमृगीहंसीचसूकरी सूकरीकरसंकोचेमृगीमुक्तचनिष्टि 

त०रा०टी० पृ० ६४अ) के हंसीस्यातर्जनीमुक्तात्रिधामुद्राप्रकीर्तिता तथाशोतिकेचमृगीज्ञेयेति ४१ च
तुर्भुजेति तथाचतंत्रचूडामणौ चतुर्भुजांरक्तमांसखंडमंडितमुष्टिनेत्यादि ४२ दश
भुजेति इदंचमहिषमर्द्दिन्यामवधेयं कात्यायन्याःप्रवक्ष्यामिरूपंदशभुजंतथेतिम
त्स्यपुराणोक्तेः ४३ अष्टादशभुजेति हेमाद्रौविष्णुधर्मोत्तरे अष्टादशभुजाकार्या
भद्रकालीमनोहरा पीनाःसुशस्त्राःपरिघोयमाश्चभुजास्तथाष्टादशभांतियस्या
इति वामनपुराणेमहिषासुरप्रतिचंडमुंडोक्तिः तथादशाक्षरीप्रस्तावेमुंडमाला
यां अष्टादशभुजांनित्यांसिंहपृष्ठसमाश्रितामित्यादि ४४ द्विभुजेति तथाचगौरी
विवाहप्रकरणेहयशीर्षपंचरात्रे कारयेद्द्विभुजांदेवींसर्वालंकारभूषितां तथाजल
तारामुपक्रम्यद्वादशाक्षरमंत्रमुक्तावीरचूडामणौ नीलवर्णांत्रिनयनांद्विभुजांतो
यपंकजेइत्यादि ४५ षड्भुजेति इदंचकामेश्वरीरूपेणतथाचकादिमने षड्भुजांत्रीक्ष
णामिंदुकलाकलितमौलिकामित्यादि ४६ अष्टारपंकजोपरिसंस्थितेअष्टौआरा
णि पत्राणियस्यतादृशकमलेपूजाविधित्वात् तदुक्तमाथ्यर्वंणब्राह्मणे पूर्णस्था

पृ० ६४ब) नमस्याःअंतःषट्कोणमष्टदलनलिनमोंतत्सत् अथवाकुंडलिनीरूपत्वात् तथाचज्ञाना
र्णवेतांप्रक्रम्यजृंभतेवाहुतासातुहृत्पद्मेष्टदलेस्थितेत्यादि ४७ कौबेरी|तीति कुबेरस्येयं
यक्षिणीरूपत्वात् अथवापूज्यपूजकभावात् कौशैश्वर्यंकुबेरेणगुरुणाशक्रगौरवमि
तिस्कंदपुराणात् अथवाउत्तरादेकप्रियत्वात् तदुक्तंकालिकापुराणे दिग्विभागेतु
कौबेरीदिक्शिवाप्रीतिकारिणीति यद्वाकुबेरभार्यारूपत्वात् चंद्रार्द्धमोलिर्यक्षेंद्रः
स्वयमृद्धिरुमास्मृतेति लिंगपुराणोक्तेः यद्वाउत्तराम्नायत्वात् तदुक्तंसमयाचारे 
कालिकाभेदसहिताताराभेदाश्चसंयुता मातंगीभैरवीछिन्नातथाधूमावतीमता उत्त
राम्नायकथिताशीघ्रकालफलप्रदेति ४८ कौरवीति युधिष्ठिराराधितत्वात् तथाच
भारते विराटनगरंरम्यंप्रविशन्नेवभूपतिः अस्तौतमनसादेवींकुंतीपुत्रोयुधिष्ठिरः 
अथवावसंतराजायुक्तभागभेदेनाऽशुभसूचकतथाकुत्सितोरवोयस्याः यद्वा पूजा
व्यतिरेकेणानिष्टावहत्वात्कुत्सितोरवोयस्याः पशुरूपधरांदेवींयोनार्चयतिनिर्जने 
शिवारायेणतस्याशुसर्वंतस्यविनश्यति निश्चितमितिवचनात् तस्याइयंकौरवी 

त०र०टी० पृ० ६५अ) शिवेत्यर्थः तदुक्तंकुलचूडामणौ कालिकालीतिवक्तव्यंतत्रसाशिवरूपिणी पशुरू
पोसमायातिपरिवारगणैःसह ४९ कौल्येति कौलाःकुलाचारिणःतत्रसाधुयत्प्रत्य
यः यद्वाकोलोवराहः कोलःक्रोडःसूकरःस्याद्वराह दतिहलायुधः तस्यैदंकौलंतन्मां
संतत्रसाधुः वराहाजमृगोद्भवमितिपूर्वोक्तयामलवचनात् यद्वाकोलंमरिचंन्प्रन्यत्पू
र्ववत् तदुक्तंदुर्गाकल्पे मरीचहोमान्मरणंरिपुराप्नोतिसर्वथा मरिचंकोलकंकृष्ण
मित्यमरः ५० कुरुकुल्लेति तथाचदक्षिणकालींप्रक्रम्यवीरचूडामणौ कालींक
पालिनीकुल्लांकुरुकुल्लांविरोपिनीमित्यादि यद्वाकुरुइतिशब्दस्वरूपपरं तस्यकु
लसंघातोवीप्सयाद्विर्भायोयत्र कुरुशब्दद्वयोपेतोमंत्रितियावत् तंलातिआदतेदे
वतात्वसंबंधनैत्यर्थः कुलसंघातेइत्यस्यभावेक्विप् बलिमंत्रस्यकुरुपदद्वयघटितत्वा
दित्यर्थः ५१ कपालिनीति उक्तदेवतास्वरूपत्वात् कंसुखंब्रह्मादीन्वापालयतीति 
वार्थः यद्वाकंसुखंयातिरक्षतिकपः आलीवृश्चिकोयस्याः इतिपंचम्याबहुब्रीहिः छांद
सत्वात्समासांताभावःआलिद्रूणौतुवृश्चिकेइत्यमरः आलमनर्थोत्रास्त्यालीतिक्षरि

पृ० ६५ब) स्वमी वृश्चिकभयनाशिकेतियावत् तदुक्तंब्रह्मसंहितायां वृश्चिकालोकनाज्जातेऊपे
न्मंत्रमनन्यधीः सप्रोंकारांस्तदाजप्त्वातत्स्थानेकरमर्द्दनं दूरीभवतितत्सर्वंसर्वेश्वरीप्र
सादतः ५२ विपरीतकदलीजंघेति यस्यास्थितकदल्पाश्चघोवच्छेदेनपीनताभवतीति
विपरीतेत्युक्तं अतेवनैषधीये विधानमूर्द्धानमधश्चरंचेन्मुचेतयोगिस्वमसारभावं
जाड्यंचनांचेत्कदलीवलीयस्तदायदिस्यादिदमूहयुग्मं यद्वाविःपक्षाकदलीहरिण
विशेषः सचोपलक्षणार्थः जंघापदमयिमांसमात्रोपलक्षिणं यद्यपिकदलीकं
दलीवीलित्यमरव्याख्याने इन्नंतत्वमितिक्षीरस्वामिनोक्तं तथापिकदलीवैजयंत्यांचरं
भायांहरिणांतरेइतिविश्वदर्शनात्प्रकृतेनदोषः पक्षिहरिणयोरुपादानंचजलचरस्या
प्युपलक्षणार्थं तदुक्तंमांसंतुत्रिविधंदेविजलखेचरभूचरं त्रिविधंमांसकंप्रोक्तंदेव
ताप्रीतिकारकं ५३ रंभोहरिति रंभाबदूरूपस्याः ऊरूत्तरयदादौयम्येइतिऊङप्रत्य
यः यद्वारंभोरुरितिच्छेदः रंभाऊरुप्रियत्वेनमहतीयस्याःरंभाजातीबीजपूरसुगंधिप
रिमिश्रेतंमिश्रि * * *? दद्यादष्टम्यांचविशेषतः इतिमत्स्यसूक्तात् कदलीफलहो

त०र०टी० पृ० ६६अ) मेनदेवीसंतुष्यतेक्षणादिति वीरचूडामणिवचनात् यद्वातद्वतेजपादिविधानात् 
तदुक्तंसमयाचारेजपस्थानानिदेवेशिसिद्धतीर्थानियानिच सिद्धपीठेसिद्धक्षेत्रेगु
रौदेवालयेतथा वटवृक्षेबिल्ववृक्षेरंभायाविपिनेपिवा नदीतीरेचतत्कुर्याद्गुहा
पर्वतमस्तके ५४ रामंवल्लभेति भार्गवाराध्यत्वात् अथवासीतात्वात् चित्रकू
टेतथासीतेतिपूर्वोक्तमात्स्यात् यद्वा बलस्यसृष्टात् भगिनीबलदेवस्येतिह
रिवंशात् ५५ निशाचरीति तथाचनागरखंडे निशिभ्रमंतिभूतानिशक्तयः
शूलभृद्यतः अतस्तस्यांचतुर्दश्यांसत्यांसत्पूजनंभवेदिति शिवरात्रिकल्पे रात्रावेवमहा
पूजाकर्त्तव्यावीरवंदितेदतितंत्रांतरे वीरपूजामहेशानियामिन्याःप्रहरेगतेइतिवीरचूडा
मणौ यद्वाशोतनूकरणे निपूर्वादस्मादातश्चोपसर्गे ईत्यप्रत्ययेङ् अतिसूक्ष्मतायां
चरतीत्यर्थः अणोरणीयानितिश्रुते ५६ निशामूर्त्तिरिति निशासदृशीमूर्त्तीर्यस्याः
श्यामत्वात् रात्रिरूपत्वाद्वा दिवसोजः शिवानिशेतिलिगपुराणोक्तेः अजोरुद्रित्य
र्थः यद्वाणिशसमाधौइगुपधत्वात्कः अविद्यमानामूर्त्तिर्मोहोयस्यांसाऽमूर्त्ति निशा

पृ० ६६ब) नांसमादितानाममूत्तिरितितत्पुरुषः समाधिगम्यत्वात् ५७ निशाचंद्रसमप्रभेतिदि
नेचंद्रस्यनिःप्रभुत्वान्निशेत्युक्तं यद्वानिशाहरिद्रा चंद्रःसुवर्णं निशादारुहरिद्रायांस्या
त्रियामाहरिद्रयोरितिविश्वः सस्यतेकांचनंचंद्रंचंद्रस्तुमृगलांछनेइतिशाश्वतः हरि
द्रारसेनप्रयोगार्प्यंमंत्रस्यस्वर्णशलाकयाचमंत्रस्यलिखनविधानात् तथाचफेत्का
रिण्यां नर्णस्थनिलिखेन्मंत्रंक्षारयुक्तहरिद्रयेत्यादि तथा स्वर्णेवाथवाभूर्जेरौ
प्येवाप्यप्यसुव्रते विलिखेद्धेमलेखन्याचाष्टगंधसमन्वितं ५८ चाद्रीति चंद्रस्यसुवर्ण
स्येयं ताम्रंचकातिदंयंत्रंस्वर्णजंशत्रुनाशनमित्युक्तेः यंत्रदेवतयोरभेदस्योक्तत्वात् 
यद्वाचंद्राधिदेवतात्वात् भास्करस्येश्वरंविंद्यादुमांचशशिनतथेति ग्रहाधिदेवतोक्तौ
मत्स्यपुराणात् ५९ चंद्रकलेति भक्तानामाह्लादकत्वात्तदुपचारः यद्वा अमृतामान
सीतुष्टिंपुष्टिःप्रीतिरतिस्तथा ह्रीश्चश्रीश्चसुधारात्रिज्योत्स्नाहैमवतीतथा द्यायाचपू
णिमानित्यात्वमावास्याचषोडशीतिज्ञानार्णवाद्युक्तषोडशेंदुकलात्मकत्वात् अथवा
कामशास्त्रोक्तचंद्रकलाविचारवत्स्त्रीणांद्रावणहेतुत्वात् कंदर्पसद्दशस्त्रीणांयेतदेवी 

त०र०टी० पृ० ६७अ) समर्चितेतिकुमारीतंत्रात् ६० चंद्रेति चंद्रोस्त्यस्यावामनेत्रस्यतद्भूतत्वात् यद्वाचंद्रोमुखंसा
ध्यवसानलक्षणाश्रयणात् सोस्त्यस्यास्तद्दर्शतेजपविधानात् पद्मंदृष्टातथाबिंबमिति नी
लतंत्रेपद्मशब्देनमुखव्याख्यानात् ६१ चारुचंद्रसमप्रभेति कर्पूरमिश्रितैस्तोयैर्मासमात्रंहि
तर्पयेत् वशीकृत्यनृपात्सर्वान्भोगीस्याद्यावदायुषमितिनीलतंत्रोक्तेः ६२ स्रोतखिनीति
स्रोतवतीद्वीपवतीतिनदीपर्यायेष्वमरः तत्रसाधनविधानात् येनांभवतारिणींशू
न्यालयेश्मशानेनदीतीरेइत्याथर्वणश्रुतेः ६३ स्रोतवतीति स्रितिसकाररेफयोः
स्वरूपं आंतंतत्संबंधः तंवातिप्राप्नोतिस्रोतवंतीइतीत् इतिव्यंजनस्यदकारस्यचग्रह
णं तेनवधूबीजलाभः सकारोत्तरंतकारस्तदुत्तरंरेफीकारश्चेति वधूबीजया भृगुराषा
ढीशोवाह्रींदिरास्वरोपांत्यसंयुतमित्याथर्वणोक्तेः भृगुःसकारःआषढीशस्तकारः
वह्रिरेफः इंदिराईकारः स्वरोपांत्योनुस्वारः प्रत्येकबीजानामपिमंत्रत्वस्मरणात् ६४ 
सर्वदुर्गति नाशिनीति दुर्गतिर्द्वारिद्र्यंरोगादिकंपापादिकंच तारिणीमेतांयोवि
द्यात्सवागीशोभवति सवैश्रवणोभवतिसर्वांसंपदमीष्टे इत्याथर्वणब्राह्मणात् ६५ 

पृ० ६७ब) सर्वाधारोति सर्वेषामाधारोस्त्यस्याः अन्यथास्त्रीत्वासंभवात् आधारपदंभावप्रधानं सक
लनिष्ठाधेयत्वनिरूपित्वाधारत्ववतीतियावत् यस्मिल्द्यौःपृथिवींवांतरिक्षंमातंमरःस
हप्राणैश्चसवौरितिश्रुतेः ६६ सर्वमपीति जगदवनतापादानत्वात् नेहनानास्तिकिंच
नेतिश्रुतेः ब्रह्मवेदंसर्वमितिश्रुतेश्च ६७ सर्वानंदप्रवर्द्धिनीति अदिबंधनेभावेधञ् अं
दोबंधःतस्यभावोऽनंदःमुक्तिरितियावत् सर्वेषांतंप्रवर्द्धयतीतितथां जीवन्मुक्तोभव
तीत्याथर्वणात् ६८ सर्वचक्रेवरीति तत्रदेवताप्रकृतिभूतत्वेनसकलयंत्राणामधिष्टा
तृत्वात् अतेवसमस्तचक्रेशीसर्वविद्यास्वरूपिणीतिप्रार्थनमंत्रलिंगं यद्वासर्वत्राप्रतिह
तज्ञत्वात् एषसेतुर्विधरणसेषांलोकानांमसंभेदायेतिश्रवणात् चक्रेशब्दस्याज्ञार्थ
कत्वात् प्रवृत्तचक्रताऽप्रतिहताज्ञत्यमितिविज्ञानेश्वरव्याख्यानात् ६९ सर्वेति असं
कुचिसर्वतपदेनवस्तुमात्रतादात्म्यंबोध्यते ७० सर्वमंत्रमयीति तथाचमुंडमाला
यां यातारापरमाविद्याचतुर्द्धाकथितापुरा एतस्याःभेदभावेननानामंत्राभवंतिहि
सरस्वतीरूपत्वाद्वा ७१ सहस्रनयनप्राणेति तथाचकूर्मपुराणे एतावदुक्ताविज्ञा

ता०र०टी० पृ० ६८अ) नेदत्वाहिमवतेस्वयं स्वंरूपंदर्शयामासदिव्यंतत्पारमेश्वरं इतिप्रक्रम्य सर्वतःपांणिपांदां
तंसर्वतोक्षिशिरोमुखामित्यादि ७२ सहस्रनयनप्रियेति इंद्राराधितत्वात् तथाचभारते 
दिक्पालैर्लोकपालेश्चशक्राथैर्विबुधैश्वरैः स्तूयसेईज्यसेभक्त्यानित्यंत्रैलोक्यवंदिते मुं
डमालायां भुवनेशीमहाविद्यादेवराजेनवैपुरा आराधितेत्यादि यद्वा तत्रैवत्यांभगिन्य
र्थेग्रहीष्यतिसवासवितिहरिवंशोक्तेः एतत्कवचप्रस्तावे धनाघिपः कुबेरोपि देवा
घिपःशचीपतिरितिभैरवीतंत्राद्वा ७३ सहस्रशीर्षेतिउत्तमांगंशिरःशीर्षमित्यम
रः कूर्मपुराणेदेवींप्रतिहिमवदुक्तिः सहस्रमूर्द्धानमनंतशक्तिं सहस्रबाहुंपुरुषं
पुराणं शयानमंतःसलिलेतवैवनारायणाख्यंप्रणतोस्मिरूपं सहस्रशीर्षापुरुषः
सहस्रक्षसहस्रपादितिश्रुतेरीश्वराभेदोक्तिः अत्राक्षिपदंज्ञानेंद्रियाणां पादपदंच
कर्मेन्द्रियाणांमुपलक्षकमितिमंत्रभाष्यकाराः मंत्रांतरमपि विश्वतश्चक्षुरिति ७५ 
सुमनाइति शोभनंमनोयस्याः सुखाराध्यत्वात् यद्वासुमनामालतीजातीत्यमरः
सास्त्यस्यितिमत्यर्थलक्षणयाप्रयोगः होमप्रकरणे मल्लिकाजातिपुंन्नागकदंबैः

पृ० ६८ब) पुष्टिमाप्नुयात् इतिसिद्धसारस्वतवचनात् ७५ सदंभेति दभयतिश्चुराविगणेनोदना
र्थः भावव्युत्पत्यादपापाद्यपनोदपरंवत्सादितं तत्कारणत्वात् यद्वांभःशब्दःअंभि
ध्रूधनावितिकल्पद्रुमपाठात् विद्यमानःसयस्याट्टहासनियतत्वात् ७६ सर्वभ
क्षिकेति तथाचकूर्मपुराणेहिमवदुक्तिः दंष्ट्राकरालंत्रिदशाभिवंद्यंयुगांतकालान
लकल्परूपं अशेषभूतांडविनाशहेतुंनमामिरूपंनवकलसंज्ञं ७७ षष्ठिकेति ष
ष्ठीएवव्यष्टिकाजन्मदानाम्नीदेवतेत्यर्थ यद्वा षष्ठिकाधान्यविशेषामंत्रसाधनेभोज्य
त्वेनसंत्यस्याः षष्ठिकाषष्टिरात्रेणपच्यंतेइतिनिपातः हविष्याशीमुक्तकेशोजप्याद
युतमादरात् गद्यपद्यमयीवाणीतस्यसर्वविधाभवेदितिमत्स्यसूक्तवचनात् षष्ठिका
कालशाकंचेतिभविष्यपुराणोक्तेः यद्वाषष्टिसंख्यायाकंशिरःतदधिकापठ्ठःषष्टि
संख्येतियावत् सास्त्यस्याःसमवायसंबंधेनेत्यर्थः तावत्संख्यदेवीविशेषरूपत्वात् त
थाचकल्पतरौदेवीपुराणे ब्रह्म * * * * * * शिवस्यनैवातोविद्यतेशक्रपूजने त
थाचांतंनपश्यामिचतुषष्टेस्तुपूजने अश्वमेधसहस्रेणवाजपेयशतेनच यत्फलंलभ

ता०र०टी० पृ० ६९अ) तेकर्त्ताफलेतत्स्थापनेस्मृतं इत्याद्यंते कलौयुगेमहाघोरेधर्मेचतमसावृते चतुःषष्टौ
चकर्त्तव्यापूजावाक्वायकर्मणेति ७८ षष्ठचक्रस्थेति षष्टंभ्रूमध्यस्यंआणचक्रं तत्रति
ष्टतितथाकुंडलिनीरूपत्वात् यद्वाश्रीचक्रेषष्टचक्रस्यशाक्तत्वात् तत्स्यत्वंतदधिष्ठातृ
त्वात् तदुक्तंनवरत्नेश्वरे बौद्धंब्राह्मंतथासौरंशैवंवैष्णवमेवच शाक्तंषष्टंद्यविज्ञेयंच
क्रंषड्दर्शनात्मकीमिति ७९ षड्वर्गफलदायिनीति षड्वर्गस्य संधिर्नाविग्रहोपान
मासनंद्वेधमाश्रयितिषड्गुणात्मकस्य फलेददातिस्यानुकूल्येनतस्यफलजनकत्वा
त् यद्वा कामःक्रोधस्तथालोभोहोमानोमदस्तथा षड्वर्गमुत्सृजेदेवंतस्मिस्त्यक्तेसु
खीनृप इतिसारोक्तस्यफलमनिष्टंद्यतिखंडयतितथा यद्वा षण्णांगवांवर्गो ज्योतिष्टो
मादौसवनत्रये दध्यर्थंषण्णांगवांदोहविधानात् षड्वर्गपदेनैवतत्रयाज्ञिकव्यवहा
रात् तत्संबंधियागानांफलंस्वपूजयाददातीत्यर्थः तदुक्तंकालीकुलार्णवे ससोमपाईस
व्रतीससन्यासीसदीक्षितः इतिप्रक्रमयेनांवेतितत्वतः ८० षड्विंशपद्ममध्यस्थेति
विंशशब्दोत्रछांदसतयाप्रख्यानःपंतान्यचाद्यजंततयावाविंशत्संख्यापरः षड्गुणाविं

पृ० ६९ब) शदिति मध्यमपदलोपिनाविंशत्युत्तरशत(का)लाभः तावत्संख्यगत्युपलक्षितंयत्पद्मंतन्म
ध्येतिष्ठति कुंडलिनीरूपत्वात् हृत्पद्मंहिपंचभूतक्रमेणकुंडलिनीत्रिंशत्युत्तरशतप्राण
संख्ययापूर्वपत्रेगच्छति तथाचव्यामले पंचभूतात्मकंसातुत्रिंशत्षष्ठिखनंदच खर्यासू
खतिथिप्राणान्व्युत्क्रमेणप्रयात्यसौ ८१ षड्विंशदलमध्यगेति षड्विभक्ताविंशदितित्री
णिलभ्यंते तथाच त्रिवारंहृत्पद्मदलचारिणीत्यर्थः एकदिनेनिरोवृत्याकुंडलिन्याहृद
यंचारप्रसिद्धेः एकैकस्मिंश्चररेसप्तसहस्राणिशतद्वयंचप्राणाभवंतीति त्रैगुहापेषट् 
शताभ्यधिकैकविंशतिसहस्राणिप्राणाजायंतेतयोक्तंयामले एवमष्टदलेचैवभ्रमात्स
प्तसहस्रकाः विंशतांभ्यधिकाःप्राणाजायंतेवीरवंदिते एवंपरिभ्रमात्तस्यास्त्रिरावृत्त्या
दिवानिशं षट्शतान्यधिकान्येकविंशत्सहस्रसंख्ययेति ८२ हकारवर्णनिलयेति
हेवहकारः वर्णनिर्देशेवर्णात्कारः सेववर्णश्चतुर्थोयत्रतादृशंमूलाधारपद्मंनि
लयाश्रयोयस्याः यद्वा हितिस्वरूपपरं कशब्देनअग्निवाचिनातृतीयग्रहणं व्युत् 
क्रमगणनयातृतीयाकारोयस्मादिति काशब्देनीकारग्रहणं रितिरेंफग्रहणं 

ता०र०टी० पृ० ७०अ) तथाचहकारेकाररेफैयथायागंघटितोमाद्याबीजरूपोयोवर्णस्तदाश्रया तस्यशक्तिरूपत्वात्
अतेवप्रपंचसारेस्यजगन्मूलत्वंउक्तं ऊकारांतास्त्वकाराद्याःषड्वर्णाःषद्भ्येवच प्रभेदेभ्यःस
मुत्पन्नाःहकारस्यमहात्मनः ऌकाराद्याश्चचत्वारोरेफोप्त्याॡपतस्मृताः एकारादिविस
र्गांतंवर्णानांषट्कमुद्गतं ईकारस्यषडंगेभ्यःइतीदंषोडशांगवत् एभ्यसंज्ञितरंगेभ्यः स्व
राषोडशसर्वशः तेभ्योवर्णांतराःसर्वेततोमूलमिदंविदुः गतोऽतोबीजतामेषप्रा
णिष्वेवंव्यवस्थितः ब्रह्मांडंग्रस्तमेतेनव्याप्तंस्थावरजंगमं ८३ हकाराक्षरभूषितेति
हकारोपलिक्षतमक्षरंक्रोधबीजंतेनभूषिता कत्र्याःतद्युक्तत्वात् तदधस्तार्द्धाजयु
क्तवतृकालंकृतांपरामिति तंत्रचूडामणिवचनात् यद्वोक्तरीत्याहूंकारयुक्तायांभुविक
र्त्रीरूपेदेशेउषितास्थिता तदुक्तमाथर्वणे तस्योपरिततोध्यायेत्कर्त्रिकांबीजभूषितां 
तस्योपरिमहाविद्यांखर्वांनीलधनप्रभां ८४ हारिणीति महापद्माख्यनागमयोहारो
स्त्यस्यास्तथा महाहिपद्मोहृदिहारभूषणमित्युपनिषद्दर्शनात् ८५ हरवनितेति ह
रंतिदुर्गतिमितिहरावनिताःस्त्रियो यत्र महाचीनद्रुमलतावेष्टितसाधकोत्तमः रा

पृ० ७०ब) त्रौयदिजपेन्मंत्रंसैवकल्पलताभवेत् इतिनीलतंत्रोक्तेः ८६ हारहीरकभूषितेति हारका
णांहारिति राजदंतादित्वात्परनिमातः केवलहारशब्दस्यमुक्तावलीमात्रवाचकत्वमिति
वामनादिभिरुक्तत्वात् नानालंकारभूषितामितिफेत्कारीये ८७ हीकारबीजसहिते
ति बीजांतःकर्मधारयः देवतायाःमंत्ररूपत्येनतत्साहित्यं प्रथमंभुवनामुद्धरेदित्या
थर्वणश्रुतेः अथवामंत्रेआदौतद्योगस्मरणा * * * * * * * महाविद्याःमायाद्यासक
लेष्टदेतिमत्स्यसूक्तात् ८८ ह्रींकारैरूपशोभितेति तद्बीजयुक्तनानाविधमंत्रैः शोभि
तातद्देवतात्वात् नचवर्णसमुदायात्कथंकारप्रत्ययितिवाच्यं उच्चैस्तरांवावषट्कारिति
ज्ञापकात् अतेवशतपथेश्रूयते वाचंधेनुमुपासीततस्याश्चत्वारस्तनाः स्वाहाकारोव
षट्कारोहंतकारःस्वधाकारिति तस्यौद्वौस्तनौदेवाउपजीवंति स्वाहाकारंचवषट्कारं
च हंतकारंमनुष्याःस्वधाकारंपितरिति ८९ अव्यभगवत्यामातृकारूपत्वात्ककारादि
क्रमेणनामान्युव्यंते कंदर्पकलेति कामबीजस्वरूपत्वात् त्र्यक्षरवालामंत्रबीजानांप्रत्येक
मपिमंत्रत्वश्रवणात् तथाचप्रपंचसारे रक्ताकल्पोरुणतरदुकूलार्त्तवालेयद्दृघोमौनी 

ता०र०टी० पृ० ७१अ) भूसद्मनिसुखनिविष्टोजपेल्लक्षमेकं बीजंमत्रीरतिपतिमयंप्रोक्तहोमावसाने यो
सौलोकेससुरमनुजैसेव्यतेपूज्यतेच अथवाऽस्याएवभेदेषुतद्बीजयोगात् तथाचतंत्रांत
रे वाग्भवंभुवनेशानीकमलामीनकेतनित्यादि तृतीयकवचास्त्राणिरतीशोवाग् 
भवांतिमित्यादिचतत्रतत्रदृष्टव्यं यद्वा कामकलात्मकत्वात् तदुक्तंज्ञानार्णवे दक्षपा
दादिमूर्द्धांतंवामपादादिसुंदरि पादांतंपूजयेत्सर्वाः कलायैकामसोमयोः ९० कु
ल्येति कुल्यःकुलोद्भवेमान्येइतिविश्वः कीकंसकुल्यमस्थिचेत्यमरः तदस्त्यस्याः
अस्थिभूषणत्वात् जपेतन्मालाविधानाद्वा महाशंखस्यापितद्विशेषत्वात् सौक
र्यार्थंस्थानांतरस्याप्यस्थिग्राह्यमितिटीकाकारोक्तेर्वां यद्वा जपस्थानेमहाशंखंनिवे
श्योर्द्धंजपंचरेदितिवचनात् कुल्लेति लकारद्वयपाटेतद्देवतारूपत्वात् कालीकपा
लिनीकुल्लामित्यादिपूर्वोक्तवीरचूडामणिस्मरणात् ९१ कौलिकेति कोलोवराहः
सौस्त्यस्यकोलिकंतद्रुधिरमर्थात् तस्यबलौतर्पणीयत्वात् कृष्णसारस्यरुधिरैः सूक
रस्यचशोणितैः प्राप्नोतिसततंदेवीतृप्तिंद्वादशवाषिकीमितिकालिकापुराणवचनात् 

पृ० ७१ब) यद्वाकूलंनद्यादितीरंअस्त्येषांकूलिकाःअतितिठनावितिठन् तेषामियंकौलिकीतत् 
स्थानेजपादिकतॄंन्प्रतिप्रसन्नत्वात् तदुक्तंमुंडमालायां नदीतीरेबिल्वमूलेश्मशाने
शून्यवेश्मनि महालिंगेपर्वतेवापत्रवास्यान्मनोलयः ९२ कुलतर्पिकेति वंशंतर्पय
तिप्रीणयतीत्यर्थः मंत्रस्यज्ञानमात्रेणकुलकोठिं नंदंतिपितरःसर्वेगाथांगायंतितेमु
देतिकालीकुलार्णवोक्तेः यद्वा तृप्यतिकर्त्तरिरावऌकुलद्रव्येणतृप्तत्वात् कुलद्रव्यैर्वि
नाकुर्याज्जपपूजातपोव्रतं निष्कलंतद्भवेद्देविभस्मनीबहुतंयथेतिवचना ९३ केतकीकु
सुमैःसिद्धाचेटकावारिधेस्तटे इतिकाम्यकल्पेकादिमतात् यद्वा मासिभाद्रपदेपूज्या
केतकैः शंकरप्रियेतित्रिशक्तिरत्नात् ९४ केतकीदलभूषणेति केतक्यास्तरुरोत्पत्रैः
पूर्ववत्पूजयेस्रिये उपपातकसंधांश्चमासमात्रेणनाशयेत् इतिज्ञानार्णवात् यद्वा
कोवह्रिःतेनितंप्राप्तंकंजलं केतकं तस्योदकमितियावत् ततस्तदिछतीतिक्यडांता
त्मावेक्विप् दलनंदलःयञ्?र्थेकविधानंतस्यभूरुत्पत्तिस्थानं उषणंमरिचंयस्याःत
न्मिश्रोष्णजलतर्पणस्यशत्रुनाशहेतुत्वात् मरिचमिश्रितैरुष्णतोयैःशत्रून्विनाशयेदि

ता०र०टी० पृ० ७२अ) ति नीलतंत्रात् ९५ केतकीकुसुमासक्तेति केतयतिभावप्रकाशद्वारापुरुषंसंकेत
यतीतिव्युत्पत्त्याकेतकीपदंस्त्रीपरं तस्याःकुसुमेआसक्तेनिपरमार्थः यद्वाभविष्यपुरा
णे दुर्गामुद्दिश्ययःपेयंशशिकेतकवासिनं यःप्रयछतिराजेंद्रसगणाधिपतिर्भवे
त् शशीकर्पूरः ९६ केतकीपरिभूषितेति परिभवतितिरस्करोतिपरिभूः केतक्या
स्तिरस्कारकोरुद्रः केतकीचातिमुक्तंचेतिलिंगपुराणेशिवपूजायांतन्निषेधात् तत्रुषि
तेतितादात्म्यामिप्रायमाधारत्व ९७ कर्पूरपूर्णवदनेति कर्पूरशकलोन्मिश्रतांबूलपू
रितावनामितिश्रीविद्याध्यानात् यद्वातांबूलंच सकर्पूरं नारिकेलंसशर्करमिति नै
वेद्यप्रक्रमेकुमारीतंत्रात् ९८ कलाताथसमप्रभेति तथाचधात्रादिपूजितैतद्विद्याभेदानु
क्त्वा तंत्रांतरे कर्पूरेंदुनिभांसिंतावरयुगांरलोल्लसद्भूषणामित्यादि ९९ कलेति वह्न्या
दिकलात्मकत्वात् यद्वाचतुषष्टिकलामिज्ञत्वात् चातुर्योदार्यदक्षिण्यकरणान्विता
मिति दूतीप्रस्तावेउत्तरतंत्रात् ६०० वाक्यप्रमाणपदसागापारगस्यलक्ष्मीपरामिधबु
धस्यतनूद्भवेतविश्वेश्वरेणविहितेगिरिजामिधाथीचितामणावजनिसप्तमकोमयूषः वि

पृ० ७२ब) चित्र नानाविधवाग्विलासैर्विजृंभतेयायिदुषांमुखाग्रे ब्रह्मस्वरूपात्रसरस्वतीसांविभावयं
तीभवतोस्तुभव्यं अथसप्तमशतव्याख्यांतं केलिप्रियेति विपरीतरतांतत्रकालिकांहृद
योपरीतिवीरचूडामणिवचनात् अथवादूतीरूपत्वात् सीत्कारोमंत्ररूपस्तुवचनंस्तवनं
भवेत् नखदंष्ट्र्यक्षतादीनिपुष्पाणिविविधानिचेतिज्ञार्णवात् १ कीर्णेतिभावेकःप्रत्य
यः केशादौतदस्त्यस्याः करालवदनांघोरांमुक्तकेशींचतुर्भुजामितिकालीतंत्रात् २ 
कदंबकुसुमोत्सुकेति कदंबैःष्वेतकुसुमैः कुंकुमैःकांचनैस्तथेतितरिणीतंत्रात् यद्वा
सरस्वत्यांतद्धोमविधानात् कदंबकुसुमैःस्यात्तुफलैःश्रीवृक्षसंभवैः अविराश्रियमाप्नो
तिवाचांकुंदसमुद्भवैरितिवचनात् अथवा कदंबजातिपुष्पाभ्यांकुलद्रव्यैः शिवांयजेत् 
मासेनसिद्धाःयक्षिण्यः प्रत्यक्षावांछितप्रदाइतिकादिंमतात् ललितारूपेणबोध्यं
यद्वा कदंबैःपुष्टिमाप्नुयात् इतिअत्रैवहोमविधौसिद्धसारस्वतात् मालत्यामहतीप्रज्ञा
कदोवैःकालवंचनमिति वीरचूडामणिवचनात् ३ कादंविनीति तद्वत्कृष्णत्वात् का
दंविनीमेघमालोत्यमरः अथवाकादवःकलहंसःस्यादित्यमरः सोस्त्यस्याःहंसवा

ता०र०टी० पृ० ७३अ) हनत्वात् तथाचतारामंत्रभेदप्रकरणेतंत्रांतरे त्रिविधंध्यानमाख्यातंसृष्टिस्थितिलय
क्रामादितिप्रक्रम्यप्रथमेध्याने शब्दांमोनिधिमध्यस्थांहंसयानेविचितयेत् ४ करिग
तिरिति करिगतिरिवगतिर्यस्याः उपमानपूर्वपदोबहुब्रीहिरुत्तरपदलोपश्चेतिवार्त्ति
कं कविगतिरिपाठांतरेकवित्वजननीत्यर्थः यद्वा कवयःक्रांतदर्शिनः तेषांगति
र्ब्रह्मरूपतयातत्प्राप्यत्वात् ५ कुंजरेश्वरगामिनीति इंद्राणीरूपत्वात् शक्रीगजा
सनाकार्यावज्रहस्तासुशोभनेति चतुःषष्टिरूपोक्तौदेवीपुराणात् ६ इतिककार
प्रज्या खर्वेति सुखर्वासुपुष्टामितिब्रह्मसंहितोक्तः अथवाखरितिप्रत्याहारः शाब्दिक
प्रसिद्धः तंवातिगच्छति स्यनामघटकतकारस्यतत्रांतर्भावात् ७ खंजनप्रख्यलोचने
ति खंजरीटसुखंजनित्यमरः तत्तुल्यनेत्रा यद्वाखंजनस्यप्रख्यापकंप्रापकंलोचनं
शास्त्रंयस्याः तत्प्रख्यंचान्यशास्त्रंइतिजैमिनिसूत्रेतथार्थदर्शनात् खंजनंशिखरंत
थेतिनीलतंत्रोक्तेः स्त्रीनेत्रंदृष्ट्वाजपंकुर्यादित्यर्थः ८ खगभूषितेति खगःसूर्येग्रहेदे
वेमार्गणेचविहंगमेइतिविश्वः चंद्रसूर्याग्निभेदेनत्रिलोचनसमन्वितामितितारिणीतंत्रा

पृ० ७३ब) त् अथवाभूमिरूपेशुकहस्तत्वात् चंचछाल्यग्रचंचुच्युकललितकरा प्रोल्लसन्नीलोत्पला
चेतिप्रपंचसारात् यद्वाबाणहस्तत्वात् महिषमर्दिन्यांतीक्ष्णंबाणंगदांशक्तिंवामतोपि
निवेयदितिमत्स्यपुराणात् ९ खद्योतिवदुर्लक्षेति तेजसासूर्यवदुर्दर्शत्वात् अत्रिव
पदेनसमासोबोध्यः तथानाम्नश्चतुर्थ्यंतत्वेपि खद्योतपदस्यनविपरिणामः प्रातिय
दिकार्थप्रकारकबोधमात्रेतात्पर्यात् अतेव हरीतकीशुंक्ष्वराजन्मातेवहितकारिणी
मित्यादौतथादृश्यंतित्याकरेस्पष्टं १० खद्योतिवचंचलेति खद्योतोज्योतिरिंगणित्य
मरःस्त्रीरूपत्वादिदंबोध्यं ११ खकारव्रज्या गयेतिगयास्त्यस्याआश्रयतयेतिभावः गया
यांमंगलानामेतिमत्स्यपुराणात् तथावगयासुरशरीरस्थैर्यागाष्यर्थब्रह्मादीनांतदा
क्रमणोक्तिप्रसंगे वायुपुराणे लक्ष्मीःसीताभिधानेनगौरीचमंगलाह्वया १२ गदेति
वैष्णवीरूपेतदायुधत्वात् अथवा गदोभ्रातरिविष्णोस्यादितिविश्वः सोस्त्यस्याः एका
नंशास्वरूपेणतद्भगिनीत्वात् यद्वाबाणोसिकुलिशंगदेतिनवार्णमंत्रध्यानात् १३ 
गुणप्रीतेति गुणेनतत्तद्विहिताचारपालनरूपेणतुष्टत्वात् १४ गीतवाद्यप्रियेति यद 

ता०र०टी० पृ० ७४अ) खरतालात्मकंगांधर्व * * *?त्यादिकंगीतमितिस्वामी वाचवीणादिकंवप्रियंयस्याः
तथाचसंगीतशास्त्रे शिवशक्तिसमायोगाणांसंभवोभवोभवेत् पंचास्यात्पंचरागास्युः
षष्टस्तुगिरिजामुखात् प्रपंचसारे दद्यात्सर्वाणिविद्यानिदिव्येविद्वात्प्रयत्नतः १६ ग
तिरिति गतिर्स्तार्गेदशायांचज्ञानेयात्राभ्युपाययोरितिविश्वः ज्ञानरूपत्वात्तत्प्रदत्वा
च्चेत्यर्थः यद्वागतिर्मार्गरूपास्यर्गायवगोभयप्राप्तिहेतुत्वात् १७ गणेश्वरीति गणेश्व
रोमहादेवः पुंयोगेडीष् गणानांगंधादीनांमातृगणादीनांमातृगणादीनांवा गणा
वलिभागिनित्युदयनाचार्याः १८ गणेज्येतिगणशब्दोत्र आदित्यविश्ववसवस्तुषिता
भास्वरानिलाः इत्यादिअमरः एतेद्वादशत्वादिनासंघेनयुक्तागणदेवताइतिस्वामी
भारते पूज्यसेइतिप्रक्रम्य स्वर्गेप्यमरनांप्येंद्रैर्द्यक्षगंधर्वकिंनरैः विद्याधरगणैर्दि
व्यैर्देवैश्चाप्सरसांगणैः आदित्यैर्वसुभिःसाध्यैरश्विभ्यांविश्वनायकैः मुनिभिर्वाल
खिल्याद्यैः पुराणृषिसत्तमैः १९ गणपूज्येति संघातेप्रप्यमेगणित्यमरः गणेस्री
समूहेपूज्या तत्रपुरश्चरणविधानात् अष्टमीसंधिवेलायामष्टोत्तरलतागृहं प्रविश्य

पृ० ७४ब) मंत्रीविधिवत्समभ्यर्च्यप्रयत्नतः पूर्वोक्तकल्पमासाद्यपूजादिकमथाचरेत् केवलंका
मदेवोसौजपेदष्टोत्तरशतं इतिवचनात् २० गणप्रदेति गणंपुत्रादिकुटंवरूपंददाति
तथा अथवागणंसैन्यविशेषंदैत्यानांसमूहंवाप्रकर्षेणघतिखंडयतिछांदसत्वात्कप्र
त्ययः २१ गुणाढ्येति गुणैरुपास्यब्रह्मसंबंधिभिःपूर्णा २२ गुणसंयतिरिति भक्ता
नामनेकगुणसंपत्तिहेतुत्वात् यद्वा प्रधानंसंपतिर्धनादिस्वर्गादिरूपायस्याः मो
क्षपरमफलकत्वेनतस्याऽवांतरफलत्वात् २३ गुणदात्रीति भाष्यकारप्रयोगवले
ननिषेधस्यानित्यत्वाच्छेषषष्ट्यावासमासितिकैयटादिस्थितेरत्रापिसमासः २४ 
गुणात्मिकेति गुणीभूताआत्मानोजीवायस्या ब्रह्मस्वरूपत्वात् २५ गुर्वीति सर्वो
त्कृष्टत्वात् चोतोगुणवचनादितिङीष् महत्वाद्वा गुरुमंहतिवाच्यवदितिविश्वः
तथाचश्रुतिः ब्रह्मैवेदममृतंपुरस्तात्पश्चाद्ब्रह्मदक्षिणतश्चोत्तरेणअधश्चोर्द्धंप्रसृतंब्र
ह्मैवेकमिति २६ गुरुतरेति अतिशयार्थेतरप् अथवापृथिवीरूपेणगुरुत्वाख्यगुण
युक्तत्वात् यद्वा गुरुतरा * विछेदः महत्तरोवलंयस्याःसर्वशक्तिरितिश्रुतेः २७ गौरी

ता०र०टी० पृ० ७५अ) ति षोडशाक्षरमंत्रदेवतारूपत्वात् अथवाऽनवाप्तरजा गौरीतिअंगिरसस्मृते
स्तादृशकुमारीरूपत्वात् यद्वा गौर्वाणीराद्द्रव्यं अर्थरैविभवावपीत्यमरः गौश्चरा
श्चेतिगौरीसमाहारद्वंद्व एकवद्भावेनपुंसकत्वेनह्रस्वोनपुंसकेप्रातिपदकस्येतिह्र
स्वः तस्येयंदातृत्वसंबंधेनेतिअणंतान्ङीप् निवासःश्रीसस्वत्योर्यत्रसारस्वतोमनुः
इतिफेत्कारीयवचनात् २८ गाणपत्यफलप्रदैति प्रथमेश्वरत्वरूपंफलंददातितथा
गणैश्वर्यगणेशेनेतिस्कंदपुराणात् यामाराध्यप्राप्तमित्यगुषगः २९ गकारव्र
ज्या धर्मांशुगृहिणीति सूर्यरूपंगृहंआश्रयोस्त्यस्याः सूर्यमंडलमध्यस्थांध्यायन्दे
वींसमभ्यसेदित्यादिना संध्यात्रयेध्यानभेदस्मरणात् यद्वाधर्मांशुपदंलक्षणया
र्कपुष्पपरं अंधकभयेनतत्रावस्थानात् तथाचवामनपुराणं तद्भयार्त्ताविशहोरी
श्वेतार्ककुसुमंशुचि विजयाद्यालतागुल्मंसंप्रयातालयंमुने ३० धर्मेति धर्मःस्यादा
तपेग्रीष्मेउष्णस्वेदाभसोरपीतिविश्वः गुणवचनांगुणिपरत्वेतल्लिंगत्वावगमात्तीक्ष्ण
स्वभावेत्यर्थः ३१ धर्मसिंधुनिवासिनीति सिंधुःसमुद्रेनद्यांचनदेशेभदानयोरितिवि

पृ० ७५ब) श्वःसिंधुर्गजमदः गजमृगमद्काश्मीरैर्मंत्रितमःसुरभिरोचनोपेतैः विलिखेदलक्तकर
बलितैर्यंत्राणिसकलकार्यार्थीतिप्रपंचसारात् ३२ घर्घरेति अव्यक्तशब्दांनुकरणमेतत् 
घोराट्टहासारवेतिफेत्कारीयं ३३ घोरवदनेति ध्यायेत्कालींकरालास्यामितिकालीतंत्रा
त् ३४ घोरदैत्यविनाशिनीति स्पष्टार्थं ३५ घोषेति घोषाभीरपल्लीस्यान्नंदगोपगृहो
त्पन्नत्वात् यद्वाघोषयतिप्रसिद्धंकरोतिभक्तमितिपचाद्यच् अल्पज्ञमपिविद्वांसंमानपि
ष्यंतिवाग्मिनं वृस्यतिमिवाचार्यंपश्यमंत्रज्ञमुत्तममित्युक्तेः ३६ घोषवतीति वीणाह
स्तत्वात् प्रोक्ताघोषवतीवीणेतिहलायुधः तथाचैतद्भेदेसिद्धसास्वतं नीलांशुकांम
णिमयींचकरेषुवीणामिति ३७ धृष्येति अरणिस्वरूपेणघर्षणयोग्यत्वात् तथाचह
रिवंशेदेवींप्रतिकृष्णोक्तिः तापसानांचदेवीत्यमरणीजाग्रिहोत्रिणां ३८ योरपुत्रीति
घोरंभीमेहरेइतिविश्वः तथाचकुलचूडामणौ स्वतःकार्यत्वमापन्नेपुत्रत्वंत्वयिवर्त्तते 
त्वांविनाजनकःकोपिनैवकार्यविभावकः अतस्त्वमेवजनकोनास्त्यन्योपिकथंचनेत्या
दि ३९ धतालयेति धनंस्यात्कांस्यतालादिवाद्यमध्यमनृत्ययोरितिविश्वः तथाच 

ता०र०टी० पृ० ७६अ) संगीतशास्त्रे तकारेशंकरःप्रोक्तोलकारेपार्वतीस्मृता शिवशक्तिसमायोगातालना
म्नानिगद्यते शृंगाहारे शिवःप्रौढधनित्स्तत्रशक्तिःसूक्ष्मधनिर्मता अतोद्वितयमेत
स्यशिवशक्तित्यभेदतः शात्वैतेविन्यसेदग्रेशिवनालंस्वदक्षिणे वामेशक्तिंततःकुर्यादा
यादादिक्रियाइति घकारप्रज्या चर्चरीति झल्लरीचर्चरीपरीतिस्त्रीलिंगशेषेष्वमरः चर्च 
रीहर्षक्रीडेतिसुभूत्यादयः यद्वा रीङरक्षरे भावेक्विप् चर्चभर्त्सने धज्र्थेकः अभि
भवस्यरक्षणहेतुः इत्येआख्यातेत्यर्थः आख्या नरापंतादिप्रत्ययैङीप् परैरमभिभाव्य
तेतिफेत्कारिणीवचनात् यद्वापूर्वदेशप्रसिद्धदेवतारूपत्वात् यद्वाचर्चशब्दोपलिसतना
मत्वात् चर्चिकेतिशुभंनामयस्माद्रुधिरचर्चितेतिप्रागुक्तवामनपुराणात् ४१ चारुनयनेति
अतिरोहितार्थमेतत् यद्वाचरोर्होमद्रव्यस्यनयनंप्राप्तिः तदेवचारुनयनंस्याथेऽण्प्रत्य
यः तदस्त्यस्याःवह्निरूपत्वात्तदधिष्टोतृरूपत्वाद्वा यागंप्रत्युद्देश्यभूतत्वाद्वा ४२ चारु
वक्रेति स्पष्टार्थं स्वरूपतोभीमत्वेपिभक्तानामानंदजनकत्वात् यद्वाचारुरम्यंवक्तिक
थयतिचारुवक् वचेर्विच् तंवायतेरक्षतीत्यर्थः परदूषणेषुमौनीतिफेत्कारिण्युक्तेः ४३ 

पृ० ७६ब) चतुर्गुणेतिचतुर्षुयुगेषुगुणाःशीघ्रप्रसादादयोयस्याः यद्वाचतुथेकलियुगेगुणाःय
स्याः वृत्तिविषयेत्रिभागवत्संख्याशब्दस्यपूरणार्थत्वात् ४४ चतुर्वेदमयीति तथाचरुद्रयाम
ले ब्रह्मापप्रच्छदेवेशंविष्णुंत्रिभुवनेश्वरं कस्याःविद्यांसमाराध्यचतुर्वेदोनिगद्यते विष्णुस्तं
प्राहदेवेशंहरंपृछस्वशंकरं सरस्वतीमहाविद्याशिवदेहेप्रतिष्ठिता तस्यतद्वचनंश्रुत्वा
ब्रह्मापप्रछशंकरं कथयास्मासुदेवेशनाम्नानीलसरस्वती ब्रह्मणोवचनंश्रुत्वाप्रज
हासमहेश्वरः शृणुष्वावहितोविप्रविद्यांनीलसरस्वतीं यस्याःप्रसादमासाद्यचतुर्वेदा
त्वदिष्यसीत्यादि ४५ चूर्णेति चूर्णेपटवासादिक्षादितिस्वाम्यादिव्याख्यानातदस्त्यस्थाःदूती
रूपत्वात् तथाचचोत्तरतंत्रे विलिप्तांरक्तगंधेनरक्तांबरविभूषितां सुगधिरक्तकुसुमांसर्वाभ
रणभूषितां सुधूपधूपितांतत्वींदूतीकर्मसुयोजयेत् ४६ चंद्रास्येति कर्पूरेणहोमविधा
नात् तदुक्तंनीलतंत्रे कर्पूरागरूकाश्मीरकस्तूरीहोमतःपुनः मंत्रीनीलसरस्वत्याःसर्वा
भीष्टमवाप्नुयात् ४७ चतुराननेति तथाचजलताराध्यानेसिद्धसारस्वते उद्यच्चतुर्मुखव
हत्कविताप्रवांहांनीलांभजामिहृदयेनसरस्वतीतां ४८ चलच्चकोरनयनेतिकर्मधार 

ता०र०टी० पृ० ७७अ) यगर्भोबहुब्रीहिः यद्वाचवन्चकोरस्यपक्षिणोनयनंप्रापणंयस्याः बलित्वेनदातव्येक्तेःश
रालितित्तिरंमत्स्यांकलविंकंचकोरकमितिमहाकालसंहितावचनात् ४९ चलत्खंज
नलोचनेति पूर्ववत्समासः यद्वा चलतांगतिमतांखंजनंखंजीकरणंगतिनिरोधकमि
तियावत् लोचनंनमस्कारादिरूपज्ञानंयस्याइतिविषयत्वार्थकषष्ट्यंतसमासः क्षेत्रेतु
सस्यहानिः स्याज्जवहानिस्तुरंगमे इतिफेत्कारिण्यादिवचनात् ५० चलदंभीजवदने
ति यद्वाचलदंभसोमहाजलप्रवाहस्य जवंवेगंच्चलिनाशयतिचलदंभोजवदः चोन
मस्कारोयस्या तथाचदशाक्षरमंत्रमुक्त्वाब्रह्मसंहितायां जलाद्भयंभवेत्रैवजगदंबा
प्रसादतः ५१ चलदंभोजलोचनेति तथाचसिद्धसारस्वते एवजपंतथाकृत्वादशांशमा
सितोत्पलैः आज्याक्तैर्जुहुयात्मंत्रीतद्दशांशेनतर्पयेत् ५२ चकारप्रज्या छात्रीति
छत्रेणगुरुसेवालक्षणात्तदस्त्यस्यास्तीतिछात्रः शिष्यः तस्येयंगुरुंविनास्ययंग्रहणनि
षेधात् तथाचमहोग्रताराकल्पे कल्पेदृष्ट्वातुयस्तारांस्येनगृह्णीयात्पापनाशिनीं ५३ 
छत्रप्रियेति छत्रमातपत्रंप्रियंयस्याः तथाचज्ञानार्णवे मुक्ताफलामलमणिस्युर

पृ० ७७ब) छत्रंशशिप्रभमित्यादि ५४ छत्रेति छेदनेछःतस्मात्त्रायतेरक्षतीतिछत्रासर्वतोरक्षाहे
तुत्वात् ५५ छत्रचामरशोभितेति तथोक्तंज्ञानार्णवे गंगातरंगधवलंचामरद्वयमद्रिजे 
भविष्यपुराणेदुर्गाप्रस्तावे दयादेवायचामरं मणिदंडविभूषितं हेमरोप्यादिकंदंडंतस्य
पुण्यफलंशृणु चामरव्यग्रहस्ताग्रदिव्यस्त्रीपरिवारितः महाभोगविमानस्थाश्चिरंभो
गेपुरेवसेत् ५६ छिन्नेति सत्यभाभा सत्येत्यादिवाछिन्नमस्ताशब्दोत्तरपदलोपः
उक्तंहिमहाभाष्ये विनापिप्रत्ययंपूर्वोत्तरपदयोर्लोपिति ५७ छदिरिति छिन्नगलत
यारुधिरोद्गिरणात् छिन्नात्मीयशिरःसमुछलदसृग्धारांपिवंतींपरामितिध्याने सद्यःछि
न्नात्मकंठंप्रगलितरुधिरै र्डाकिनींतर्पयंतीमितितत्स्त्रोत्रेदर्शनात् ५८ छिन्नशिराइति
तत्रैवरूपेमूर्द्धराहित्यात् छिमस्तांकरेवामेधारयंतींस्वमस्तकमितिविश्वसारवचनात् 
यद्वाछिन्नोशरोदैत्यानांसेनाग्रभागेयथा शिरःप्रधानेसेनाग्रभागमस्तकयोरपीति
विश्वः ५९ छिन्ननासेति छिन्नोट्टहासत्वान्मध्येविलक्षणीभूतोनासोधनिर्यस्याः अ
थवा छिन्नोनासोभक्तानांहतिर्यया उभयत्रणसङ्हतौणासृङ्णुसधानितिकल्प

ता०र०टी० पृ० ७८अ) द्रुमपठिताभ्यांभावेधज् ६० छलात्वितेति भक्तातांतद्ज्ञानदत्वात् तस्यस्ववाक्येवर्जनार्थमु
पयुक्तत्वात् वचनविधातोर्थोययत्याछलंतत्रिविधं वाक्छलं सामान्यछल मुपचारछ
लंचेति नैयायिकसूत्रात् आद्यंयथानूतनत्वाभिप्रायेण नवकंवलोदेवदत्तित्युक्तेनास्य
नवसंख्याःकंवलाएकेवप्रत्यक्षितिवचनं तृतीयथातेजस्त्विन्याभिप्रायेण अग्निर्माण
वकित्युक्ते नायमग्निरदाहकन्यादिति इमानधीपानस्तर्कागमेत्याद्याथर्वणात् ६१ 
छलाढ्येति छलःप्रजारणंतेनाढ्या वादिनांविपरीतभाखणात् तथाचरुद्रजामले 
हास्याययासदस्यानामशुद्धमपिजल्पयेत् वादिनश्चाथराजानंमंत्रिणंवशमानयेत् वा
दिनमित्यस्यपूर्वपदान्वयः ६२ छलमंत्रस्थेति छकारंलातिगृह्णतिछलः बाहुल
कात्कारप्रत्येयाभावः तादशेमंत्रेतिष्ठतितथा दूतीविशेषार्थकछेदनीशब्दप्रथमवर्णो
पालिक्षतमंत्रदेवताभूतत्वरितारूपत्वात् तथाचज्ञानार्णवे खेचछेक्षःसमालिख्येत्या
द्युक्तात्वरितानामविद्येयंत्रिषुलोकेषुदुर्लभा सर्वसिंहासनमयीवालेवकुलसुंदरी यद्वाप्र
योगांगबलिमंत्रस्यैव छकारोपलक्षितत्वा त्रुटिछिंधीतिचद्विद्येतिफेत्कारिणीवचनात् ६३ 

पृ० ७८ब) छलरूपेति उपासककार्यार्थंव्याजेनरूपंयस्याः उपासकानांकार्यार्थंब्रह्मणोरूपकल्पनेति
* * * * छलछिरेति छलंतीशिरानाडीयस्याः तथाचमालाग्रंथनविधानात् तथाचमुंडमाला
यां नरागल्पस्थिभिर्मालाग्रथितासर्वकामदा नाड्यासंग्रथनंकार्यंरजोनवाससाम्नपि ना
डीतुधमनिःशिरेत्यमरः यद्यपिषिज्बंधनित्यतः सकारादिसिराशब्दितिस्वाम्यादिभिर्व्याखा
तं तथाशाराशरावंशपरश्चशिरः शिराचेतितालव्यादिषुविश्वदर्शनात् उक्तमपिप्रामाणि
कं ६४ छकारवर्णनिलयेति छकारोपलिक्षितवर्णाःकादयोयत्रतथृदयं द्वादशछदहृ
त्पद्मेकादीन्द्वादशविन्यसेत् इतिज्ञानार्णवात् हृदयदेशावस्थितेत्यर्थः अथयदिदमस्मि
न्ब्रह्मपुरेदहरंपुंडरीकंवेश्मदहरास्मिन्नंतराकाशस्तस्मिन्पदंतस्तदन्वेष्टव्यमितिश्रुतेः ई
श्वरःसर्वभूतानांहृद्देशेर्जुनतिष्ठतीतिस्मृतेश्च स्पष्टंचैतदुत्तरमीमांसायां ६५ छकाराढ्ये
ति छेदनेछःसमाख्यातित्येकाक्षरकोषः छोछेदनेइत्यस्मात्धञर्थेकविधानमितिव्युत्प
त्तेः जाड्यस्यतत्रार्थात्प्रतियोगित्वेनान्वयः जाड्यस्यछेदंकरोतिछकारः कर्त्रीरूपोस्त्राविशे
षःखड्गकत्रीपरांसव्यितिनीलतंत्रात् यद्वा कारेतिभावप्रत्ययः जाड्यछेदकारणेना

ता०र०टी० पृ० ७९अ) ढ्येत्यर्थः जाड्यंन्यस्यकपालकेत्रिजगतांहंत्युग्रतारास्वयं इतिफेत्कारिणीतंत्रात् ६६ 
छलप्रियेति छंलंनिर्गुणस्यापिपुरुषस्यसगुणवद्भासनरूपं तत्प्रियाप्रकृतिरूपत्वात् 
तथाचप्रकृतिपुरुषयोःपृथक्त्यज्ञानान्मोक्षितिसांख्यसिद्धांतः ६७ छद्मिनीति छद्म
यतिमोहयतिलोकं यन्मार्कंडेयपुराणं ज्ञानिनामपिचेतांसीत्यारभ्य प्रयछतीत्यंतं ६८ 
छद्मनिलयेति छद्मनाव्याजेननितरोंलयोनाशोयस्याः ब्रह्मणुपहितरूपेणचाशो
नतुस्वरूपेणेतिवेदांतिनः साख्यमतेतुछद्मनाप्रकृतिमोक्षव्याजेननितरांलयोआत्यं
तिकैकांतिकदुःखाभावरूपोमोक्षोयस्याः प्रकृतिधर्मयोर्वंधमोक्षयोरात्मनिष्ठत्वेन
प्रतीतेः तदाहुः तस्मान्नवध्यतेनापिमुच्यतेनापिसंसरतिकश्चित् संसरतिवध्यतेमुच्यते
चनानाश्रयाप्रकृतिः तथाचवाचस्पतिमिश्रैर्व्याख्यातं भोगापवर्गयोश्चप्रकृतिगतयोरपि
विवेकाग्रहात्पुरुषसंबंधःप्रतिपादितिति ६९ छद्मसद्मनिवासिनीति छद्मनःकुलाचार
गोपनरूपस्यसद्मतदाश्रयःपुरुषः तत्प्रियत्वादितिभावः तथाचकुलचूडामणौ कुलपू
जादिलिंगैस्तुरहिताविष्णुतत्परः गच्छन्स्वपन्भ्रमन्वापिस्खलनृविष्णुपरायणः जपवि

पृ० ७९ब) ष्णोहरेब्रह्मन्भानार्थपदेविस्तरैः स्मर्त्तव्यादं कुलाभिज्ञौरणेरण्येजलाशये ७० छकारव्र
ज्या जगन्नाथप्रियेति तन्नात्रविस्मयःकार्योयोगनिद्राजगत्पते मोह्यतेजगदिंत्यतंमापुरा
णं ७१ जीवेति जीवयतिभक्तानितिपचाद्यच् जीवजप्याऽजपास्वरूपत्वात् हंसात्मिंकांभ
गवतींजीवोजपतिसर्वदेतिवीरचूडामाणिवचनात् यद्वाजीवोबृहस्पतिः तदाराध्यत्वात् 
गुरुणाशक्रगौरवमितिस्कांदात् यदर्चयाप्राप्तमित्यन्ययः ७२ जगन्नाथरतेतिविशदार्थं
यद्वाजगतांसंसारिणांनाथः प्रार्थनंतत्ररतातत्प्रदत्वात् तदुक्तंफेत्कारीये विद्यावे
दमवाप्नोतिकीर्त्तिमायुःसुतान्बहून् निवासःश्रीसरस्वत्योर्यत्रसारस्वतोमनुः ७३ जवेति
तथाचकौलावलीये यत्रापराजितापुष्पंजवापुष्पंचविद्यते करवीरेशुक्लरक्तेद्रोणंवायदि
तिष्ठति तत्रदेवीपसेन्नित्यंतद्यंतेपरिकीर्तिता ७४ जीर्णेति अनादित्वात् जीर्णत्वंप्रकृतेः
सांख्यमतेअनादिभावरूपत्वेमतिज्ञाननिवर्त्यत्वमेधाऽविद्यालक्षणं रूप्योपादानमज्ञान
मप्यनादि चैतन्याश्रितत्वादनाद्यैव उत्तरकालीनंशुक्ल्यादिकंतुतदवच्छेदकमितिवदतां
वेदांतिनामप्यनुकूलमेवैतत् सास्त्यस्यित्यर्थः तैरविद्यायाःशुद्धब्रह्मविषयकत्वस्वीका

ता०र०टी० पृ० ८०अ) रात् ७५ जीमूतवलितेति इंद्रस्थापितत्वात् सतेविंध्येनगश्रेष्टेस्थानंदास्यतिशाश्वत
मितिहरिवंशेकृष्णोक्तेः वनितेतिपाठांतरं तत्रेंद्राणीरूपत्वात् ७६ जीमूतैरुपशोभि
तेति पर्वतेदुर्गाप्रतिष्टायाः प्रज्ञिष्णत्वात् तथाचदेवीपुराणे गंगानर्मदविंध्याद्रिउज्जयि
न्यथवार्वुदे हिमवन्निषधेद्रोणेइत्यारभ्यास्थापितातुभवेंद्देविसर्वकामार्थसिद्धिदा ती
मूतार्थेषुशक्रेऽद्रौ * * * * घोषकेघनेइतिविश्वः ७७ जामातृवरदेति जामातादुहितुःप
तिरित्यमरः कन्याप्रतिनिधित्वेनब्राह्मणकृताद्धोमा तथाचशारदायां लाजैस्त्रिमधु
रोपेतैहोमःकन्याप्रयछति अनेनविधिनाकन्यावरमाप्नोतिवांछितं जामातृत्वेच
कन्यापित्रपेक्षयाबोध्यं यद्वाजैक्षयेसंपदादित्वात् भावेक्विप् तस्यामातारोज्ञातारः
अनिष्टेछायत्वात् तेषुवरान्श्रेष्ठानतिभृशंसान्द्यतिखंडयतीत्यर्थः ७८ जृंभेति
देवदताख्यवायुरूपेणजृंभणहेतुत्वात् क्षुतकृत्कृकलोदेवदत्तोजृंभणकर्मकृदि
तिप्रपंचसारात् ७९ जमलार्जुनधारिणीति जमुअदनेचवर्गतृतीयादिः भावप्रत्ययज
मोऽशनंतंलातिददातिजपला लोकानांयोगक्षेमनिर्वाहकत्वात् यद्वानैवेद्यादिरूप

पृ० ८०ब) मशनंलातिगृह्णातितथा अर्जुनःकदंबवृक्षःतंधारयतिस्वपूजगार्हत्वसंबंधेनतथा
द्वयोःकर्मधारयः कदेवश्चकरंजश्चेतिप्रागुक्तवचनात् न्निंबाश्वत्थकदंबकमितिव
क्ष्यमाणवचनाच्च ८० जवेति जुगतौसौत्रः जवोगमनंज्ञानंवातद्योगात् जवाकुसुम
होमेनकुरंगाक्षीवशीभवेदितिवीरचूडामणिवचनाद्वा ८१ जवान्वितेति व्यापकत्तयो
त्तरदेशसंयोगवत्वसाधर्म्येणवेगवत्वोपचारः तथाचश्रुतिः अपाणिपादोजव
नोग्रहीतेति श्रुत्यंतरमपि अनेजदेकंमनसोजवीयिति अनेजत्कंपरहितं
मनोपेक्षयाजवचत्तरंचेति विरुद्धमाशंक्य ब्रह्मलोकादिदूररावस्तुज्ञानेनमनोवेग
वत्वंलोकप्रसिद्धं तदाचप्रथमंप्राप्तिवात्प्रचैतन्याभासोगृह्यतेअतोमनसोजवीयि
त्याहेतिभगवत्पादैर्व्याख्यातं ८२ जृंभेति जृंभावद्धार्यातिशयहेतुत्वात् तथाचभार
तटीकायांउदाहृतं जृंभणेनहिशूराणांबलंतेजश्चवर्द्धते यद्वाजृंभतितितथा
घूर्णितावस्थेपिलक्षणं संत्रायतिधूर्णितेतिभावनाप्रसमावेमत्स्यसूक्तात् ८३ 
जंभारातिवरप्रदेति जंभारातिरिंद्रः तदुक्तंस्कांदे देवाधिपत्विमिंद्रेणेति यदर्चयाप्रा

ता०र०टी० पृ० ८१अ) प्तमित्यनुषंगः ८४ जितेति जितमितिउत्कर्षाथाज्जयतेर्भावेक्विप्प्रत्ययः परा
भिभूतावुत्कर्षेजयत्यंतेत्वकर्मकितिमदृमल्लोक्तेः उत्कर्षश्चप्रतियोगिविशेषा
तुपादानात्सर्वापेक्षः तदस्त्यस्याःब्रह्मरूपत्यात् ८५ जपित्रीति असतामभि
भावकत्वात् छांदसत्वादिडागमः यद्वाजयिवौक्विवंतातृन्प्रत्ययः ८६ जपदे
ति संग्रामादौजयदत्वात् दुर्गेषुविषमषुत्वांसंग्रामेषुवनेषुच नमस्कृत्यप्रपद्यंते
येतेषामभयंकुरुइतिस्कांदात् यद्वाजयमभिभवंददातिस्वोपासकवादिनां ह्यो
पासकानामभिभवंद्यतिखंडयतिव ८७ जयदात्रीति स्पष्टार्थः यद्वा अत्रेरियं
आत्रीउपास्योपासकत्वसंबंधात् जयदितिहेतौलक्षणेवाशतृप्रत्ययः साचासा
वितिकर्मधारयः ८८ जयप्रदेति जयोजयंतेविजयेइतिविश्वः जयंतंप्रतिपूरयतिज
यप्रिंद्रितियावत् भावप्रधानतथाइंद्रत्यददातितथा तदुक्तंब्रह्मसंहितायां देवत्व
ममरेशत्वंगंधर्वत्वचभोद्विजायक्षविद्याधरत्वंचतथान्यत्वंप्रयछति ८९ जकारव्रज्या
झल्लरीति झल्लरीवाद्यविशेषितिस्वामी ज्ल्लरीस्तिल्लरीबद्वौहुडुक्वेइतिविश्वः मातृ

पृ० ८१ब) रूपेणतदेवतात्वात् तथाचहुडुक्वालक्षणमुक्त्वासांगीतर्शास्त्रे देवतामातरःसप्तप्रोक्ता
हंर्म्मीरभूभुजा ९० शीत्कृतिरिति शून्यागारेश्मशानेइत्याथर्वणात् शून्यागार
स्यक्रिल्यादिमयत्वलक्षिणोक्तेछब्दानुकरणद्वारातत्परत्वं तत्प्रियत्वात् ९१ 
झिल्लीति भृंगारीचीरुकावीरं झिल्लिकाचसमाइमाइत्परः झिल्लीवाद्यविशेषस्तु
ल्यशब्देतिस्वामी कुंडलिनीरूपेणतच्छब्दसदृशशब्दत्वात् झिल्लीवाव्यक्तमधुरा
कूलंतीसततोस्थितेतिस्वतंत्रतंत्रोक्तेः झल्लीतिपाठांतरं तत्रझल्प्रत्याहारविशे
षोव्याकरणप्रसिद्धस्तत्रलीयतेमातृकारूपत्वादित्यर्थः आख्यातरायंतादिप्रत्ययेत
तोङीवितिव्याख्येयं ९२ झरीतिप्रवाहोनिर्झरोझरित्यमरः मृणाल्यादिवत्स्त्रीत्वं
साधनस्थानत्वेनतत्प्रियत्वात् ९३ झर्झरिकातरेति झर्झरःस्यात्कलियुगे वाद्यभां
डनदांतरेइतिविश्वः सोस्त्यस्याइतिमत्यर्थेठन् अतगतावित्यतोघज् गत्यर्थाज्ञा
नार्थाइति आतोज्ञानंइच्छेतियावत् इच्छाविषीभूतमर्थंरातिददातितथा उभयोः
कर्मधारयः तथाच कलौयेसिद्धिदामंत्रास्तानथोव्रूमहेचयमिति उपक्रम्यभूतडा

ता०र०टी० पृ० ८२अ) मरे त्रिजटैकजटाकालीनीलपूर्वासरस्वतीत्यादि ९४ ऊकारव्रज्या टीकारकारि
णीति धनुःशब्दस्यटांकारेतिप्रसिद्धिः टंकारःसिंजिनीधनावितिविश्वः क्षोभिता
शेषपातालांधनुर्ज्यानिःस्वनेजत्यामितिमार्कंडेयात् वस्तुतस्तुटांकारोपरिगत
क्रोधबीजस्थकर्त्र्युपरिगतत्वात् तथाचाथर्वणेश्रूयते तस्योपरिततोध्यायेट्टां
कारात्श्वेतपंकजं इतिप्रक्रम्य तस्योपरिमहाविद्यामिति ९५ टीत्कारकारि
णीति अनुकरणपरेवात्रटीत्कारः यद्वाटीइतिशाब्दिकसंज्ञा तथाचसूत्रं अ
चोंत्यादिटिम्रंत्यादचःप्रभृतिशब्दस्यटीसंज्ञेत्यर्थः इतृइत्यपिलोकप्रयोजकसं
ज्ञाविशेषः उपदेशेजनुनासिकित्यादिसूत्रात् कारःप्रत्ययविशेषः वर्णनिर्दे
शेवर्णात्कारित्युक्तेः तान्कारयतिज्ञापयतितथा व्याकरणज्ञानहेतुत्वात् ९६ 
टंकाधारिणीति इदंवाणीरूपादौज्ञेयं तथाचप्रपंचसारे टंकाक्षाभयवरान् 
दधतीचत्रीक्षणेंदुष्कलितजटा वाणीवायव्यस्याविशदाकलातथेश्वरस्त्वेवं
टकारव्रज्या ठकुराक्षीति टकारंककारंचकायतिअभिधत्तेइतिठकुशब्देनात्र 

पृ० ८२ब) मृदंगोग्राह्यः कैशब्देनित्थंमृगयोदराकृतिगणत्वात्कः तत्रहिठकारककारयोःप्रवेशुक्तः
संगीतशास्त्रे कवर्गश्चटवर्गश्चतवर्गश्चज्ञवर्जितः रहाभ्यांसंद्युतावर्णामृदंगेषोडशैवहि
तेनचतद्देवतोपादानं मुनिभिर्मर्द्दलस्योक्तादेवतानांदिकेश्वरित्युक्तेः तस्यराज्ञीगण
त्वेन तदीश्वरत्वात् यद्वा ठकितितद्धितप्रत्ययविशेषः तंकायनिपूर्ववत्कुः तुषांज्ञाद्वि
कानांराशीत्यर्थः ९८ ठकारव्रज्या डमरुकेति डमरुंवाद्यविशेषं कायतिवादयतितथा
तेषांप्रभेदाडमरुमरुडिंडिमझर्झराइत्यमरः त्रिशूलंडमरुखझमितिरुद्रभैरवीकल्पेज्ञाना
र्णवे ७०० वाक्यप्रमाणपदसागरपाणस्यलक्ष्मीधराभिधबुधस्यतनूद्भक्षेनविश्वेश्वरेणवि
हितेगिरिजाभिधार्थचिंतामणावगगदष्टमकोमयूषःकर्मरस्थजडतांत्रिजत्याखंडयंत्यति
सिताग्रककर्त्र्या तारिणीकिमुममापितदंतर्वर्तितोनलवितेतिधृतिर्मे अथअष्टमशत
व्याख्यानंडा?क्वारीति डातृइतिशब्दंकरोति शिवरूपत्वात् तथाच गुंजत्कुंजकुटीरकौशिक
धराधूत्कारसंवालितः क्रंदत्फेरवचंडडात्कृतभृतप्राग्धारभीमैस्तटैरितिमालतीमाधवपं
चमांके धूत्कारडात्कृतीअनुकरणशब्दावितिजगद्धरः १ डमरुप्रियेतिस्पष्टार्थं यद्वा 

ता०र०टी० पृ० ८३अ) योगिनीरूपत्वात् तदुक्तंमंत्रमहोदधौ कपालडमरूपाशंलिंगंसंविभ्रतीःकरैः आंत्राकल्पा
रक्तवस्त्रायोगिनीरुतरेयजेत् रढक्कारवाद्येनि ढगितिकायतिढक्केतिस्वामी अरवःशब्दा
भावःढकायाश्चप्रतियोगिनिरवेन्वयः ततोर्शादित्वादच्प्रत्ययः अर्थाद्ब्रह्मग्रहणं वि
रंचेश्चगृहेढक्कामितितत्रतद्वादननिषेधात् तस्याद्याहेतुत्वात् तथाचश्रुतिः योद्ब्रह्मा
णंविदधातिपूर्वमिति ३ ढक्कारीति ढक्कांवाद्यं इयंर्तिप्राप्नोतियद्वाढक्कंतालविशेषं
रागविशेषंवा इयर्तीत्यर्थः ४ तुलसीति तुलसीमंजरीभिस्तुसर्वकामार्थसिद्धयि
तिकालिकापुराणेकाम्यपूजायांविधानात् शिवार्चननिषिद्धस्यापिकेतकीपुष्पस्य
केतकीशत्रुमारणीनिशिवधर्मसमुच्चयेविधानात् ५ तालभक्षिकेति तालफलभ
वस्यमधुनःप्रसिद्धेः तालफलजमेकादशमितिवाचस्पतिमिश्रोक्तेः तदाहपुलस्मः
पानसंद्राक्षमाधूकंखार्जूरंतालमैक्षयं ६ गुलेति दिव्यभूततुलाधिष्टातृत्वात् यद्वा
प्रीयतांपार्वतीगुडेतिविश्वामित्रोक्तेः कुंकुमस्यतुपार्वतीतिभविष्योत्तरोक्तेस्तद्देवता
त्वात् धृतादितुलाप्रक्रमेहेमाद्रौविष्णुधर्मोत्तरे संबंसंपत्प्रदाःसर्वाःपापक्षयंकराः 

पृ० ८३ब) योददातितुलांगौर्याःसगौर्यालयमाप्नुयात् मंत्रेणदद्यादभिमंत्रितांतुसकृतुलामेकतमांद्वि
जेभ्यः सयातिगौर्याःसदनंसुपुण्यंनशोकदौर्भाग्यमुपाश्रुतेच ७ तौलिलिकेति तूलिंतू
लांतर्गर्भितांशययांलातिगृह्णातितूलिला तूलिकाकथितालेख्यकुंचितातूलयययथोरि
तिविश्वः स्वार्थकप्रत्ययांतस्यचायमर्थनिर्देशुणाउ इप्रत्ययांतस्यैपषुत्पत्तेः ततःस्वार्थेणंता
त्कप्रत्ययः तथाचदूतीप्रकरणेउत्तरतंत्रे निवेश्यतूलिकामध्येनानापुष्पसुगंधिना चंदना
गरुकर्पूरकस्तूरीकुंकुमादिभिः समाकीर्णेनिवेश्याथपूजयेत्कुलनायिकां ८ तीर्ष्णेति प्र
पंचानंतर्गतत्वात् ९ तारेति नक्षत्ररूपत्वात् कनीनिकाश्रितत्वाद्वा येषोंतरक्षिणिपुरुष
इतिश्रुतेः चक्षुषीप्रक्रमेषतेसुतेजावैश्वानरितिश्रुतेश्च वैश्वानरशब्दस्यतत्रपरमात्मपरत्व
मित्युत्तरमीमांसायांस्पष्टं १० तारिणिकेति स्वार्थेकप्रत्ययः नवाक्षरोमनुर्देवितारिण्याःसमु
दीरितः इयमेवमहाविद्यास्वर्ग्रेमर्त्मेसुदुर्लभेत्युक्त विशेषरूपावा ११ तंत्रविज्ञेति मंत्रशास्त्र
वेदित्वात् कदाचिछिष्येवहीतिकुलचूडामणौभैरवंप्रतिदेव्युक्तेः १२ तंत्ररतेति आगमप्र
तिपाद्यत्वात् १३ तंत्रविद्येति तंत्रमितिप्रक्रम्य शास्त्रेप्रधानेसिंद्धातेइतिविश्वः गोप्यत्वात्सि

ता०र०टी० पृ० ८४अ) द्धांतभूतेत्यर्थः तदुक्तंकुलार्णवे वेदशास्त्रपुराणानिस्पष्टाःवेश्यांगनाइव शूयंतुशांभवीविद्या
गुप्ताकुलवर्धूरिव १४ तंत्रयेति प्रकाशनादिभ्योरक्षणात् प्रयोजकस्यापितत्पयोजकोहेतुश्चे
तिकर्तृत्वस्मरणात् सुगुप्तकौलिकाचारमनुगृह्णंतिदेवताः वांद्यासिद्धिंप्रयच्छंतिनाशयंति
प्रकाशकानितिकुलार्णवात् १५ तांत्रिकेतिताम्यति स्तनभारेणेतिताम् तमुग्लानौकि
प्रत्ययः अनुनासिकस्यक्किझलोरितिदीर्घः मोनोधातोरितिनत्वं तादृशंत्रिकंयस्याःकृश
मध्यमेत्यर्थः पृष्ठवंशधरेत्रिकमित्यमरः तथाचदेवीपुराणे भूषितातनुमध्येत्तमध्येचत्रि
वलीभृतेति १६ तंत्रविद्येति स्वतंत्रःकर्तेति सूत्रेतंत्रमियं ब्राह्मणीप्रधानमितिगम्यत
इतिमहाभाष्यदर्शनादुक्तदोषाच्चप्रधानभूताविद्येत्यर्थः १७ तंत्रसारेति तंत्रेषुसारःसार
त्वंयस्याइतिव्युत्पत्या तत्किंत्रिभुवनसारातारानाराधिताभवतेत्यादिवत्प्रीत्वं १८ तंत्रये
ति तंत्रशब्दंप्रक्रम्य तंतुवायेगवांतरेइतिविश्वः तंत्रंरोगविशेषंपिपतिनाशयतितथा य
द्वा तंत्रंशास्त्रंपिवतीत्यंतर्भूतणिजर्थंभक्तानांतदवबोधकत्वात् १९ तंत्रधात्रीति तंत्रस्यप
रिछदस्यधारणात् २० तंत्रकारीति तंत्रंभक्तविवक्षांसाधयतिइतितथा ह्रस्वग्रहणमतंत्रमि

पृ० ८४ब) त्यादौतंत्रशब्दस्यविवक्षितार्थकत्वदर्शनात् यद्वा अनाहतंनिःप्रवाणितंत्रकंचतवांवरेइत्यमरः
तंत्रादचिरापहृतै इतिकप्रत्ययः तंत्रकंचूतनवस्त्रंइयर्तिप्राप्नोतिइत्यर्थः २१ तंत्रणावरेतति
तंत्रैर्वर्णनातंत्रणा कर्तृकरणाद्धात्यर्थे इतिणिजेताद्भावेयुच् तयावरताश्रेष्ठत्वंयस्याः तेषां
माहात्म्यज्ञापकत्वात् छांदसत्वाद्व्यधिकरणत्वेपिबहुब्रीहिः तद्रूपावरतायस्यतिव्या
ख्येयं २२ तुरेति तुरेतिशब्दोपलक्षितमंत्रांतरत्वात् प्रणवंपूर्वमुधृत्यतारेतारेतुरेतथे
तिगंधर्वतंत्रेदशाक्षरमंत्रोक्तेः अथिष्टदानेत्वरिभवतितुरातुरलिवेगेइतिकल्पद्रुमे वै
दिकत्वेनपठिताद्धातोःपचाद्यच् तथाचब्रह्मसंहितायां अन्वेतुसाधितामंत्राःसर्वेस्युःफ
लदायकाः गृहीतमात्रफलदोमंत्रयमययसाधितः २३ तपःप्रभावेति उभाभ्यांयुक्तत्वा
त् द्वंद्वादर्शाद्यच् यद्वातपोरूपाःप्रकृष्टाभावाः कौलिकाचाररूपायस्याः प्रशब्देप
शुभावव्यावृत्तिः तत्पक्षेतस्यापकृष्टत्वात् तदुक्तंभावंचूडामणौ वीरभावोमयादेव
कथ्यतेशृणुभैरव निर्द्वंद्वमानसोभूत्वाहृदाकामकलातनुः निशासुप्रवरापूजाहेतु
युक्तासदैवहीत्यादि २४ तंत्रज्ञेति इतिकर्त्तव्यतायांचेतितंत्रशब्दार्थेषुविश्वः लोकसृष्टे 

ता०र०टी० पृ० ८५अ) रितिकर्त्तव्यताभिज्ञत्वात् २५ तंत्रसारफलप्रदेति तंत्राणांसारःकुलाचारः तस्यफलंप्रकर्षे
णददातितथा कुलाचारंविनादेवनैवसिद्धिप्रवर्त्तकमिति कुलचूडामणिवचनात् 
प्रेदाज्ञोरितिकप्रत्ययः २६ तपस्येति तपस्तपः कर्मकस्यैवेतिक्यङंतादप्रत्ययेटाप् 
सास्त्यस्याः इतिवार्थः उद्देश्यत्वंषष्ट्यर्थः तत्प्राप्त्यथंतपसोविधानात् तमेतंवेदानुवच
नेनब्राह्मणाविविदिषंतियज्ञेनदानेनतपसा नाशकेनेतिश्रुतेः यद्वा तपस्यःफा
ल्गुनमासोस्त्यस्याः तपश्चतपस्यश्च शैशिरावृतू इतिश्रुतेः तथाचमत्स्यपुराणे 
फाल्गुनादितृतीयायांलवणंयस्तुवर्जयेत् मासांतेशयनंदद्यात्सर्वोपस्करसंयुतं सं
पूज्यविप्रमिथुनंगौरीमेप्रीयतामिति गौरीलोकेवसेत्कल्पंसौभाग्यव्रतमुच्यते २७ 
तौलिनीति तूलंतिजंतून्कर्षंतिभीषणत्वादितितूला भूतपिशाचाद्याः तूलक
र्षेअस्मादच्प्रत्ययः यद्वा तूलयंतिपूरयंतिदृष्टार्थानितूलादेवादयः तूलपूरणेवु
रादिःपूर्ववत्प्रत्ययः तेषांसमूहस्तौलं तदस्त्यस्याः २८ तीर्णेति समुद्रमध्यस्थितत्वनौनौ
कारूढाभ्यांतीर्णा तरीतुमारब्धेवेलादिकर्मणिक्तः प्राणप्रतिष्ठारूपत्वात् रक्तांभोधिस्थ 

पृ० ८५ब) योतोल्ससदरुणसरोजाधिरूढेतिप्रपंचसारात् यद्वारलांभोनिधिमध्यस्थांनौकारू
ढांविचिंतयेदिति एतद्भेदेस्थितिध्यानेतंत्रांतरदर्शनात् २९ तार्त्तीयेति स्वार्थोणिछां
दसष्टाप् तारैकगटानीलसरस्वतीभेदेन त्रैविध्यात् क्रमनियमाभावेनसर्वासामपि
तृतीयत्वात् यद्वा त्रिमुनिव्याकरणप्रसिद्धेर्मुनित्रयमध्येतृतीयः कात्यायनःव्याकर
णवार्त्तिककारत्वात् ततःस्वार्थेण्प्रत्ययः सोस्त्यस्याहत्यर्थः तथाचवामनपुराणे
देव्युत्पत्तौ तच्चैकतांपर्वतकूटसन्निभंजगामतेजःप्रवरामराणां कात्यायनेनाप्रति
मस्यतेनमहर्षिणातेनुपाकृतंच तेनर्षिसृष्टेनचतेजसावृतंज्वलत्प्रकाशार्कसह
स्रतुल्यं तस्माच्चजातासुविशालनेत्राकात्यायनीयोगविशुद्धदेहा कालिकापुराणे
प्युक्तं तत्तत्तेजोधृतवपुर्देवीकात्यायनेनवै संधुक्षितापूजितावतेनकात्यायनीस्मृ
ता ३० तुलसीति विरोधेमत्वर्थलक्षणयातत्पूजननिषेधात् बिल्वैर्मरुवकाद्यैश्च
तुलसीदलवर्जितैरितिमत्स्यसूक्तात् यद्वा तुलस्याःदुर्गापूजायांविहितनिषिद्धत्वा
त् तिलकंमालतीवाणतुलसीभृंगराजकं तमालंशिवदुर्गार्थंनिषिद्धविहितंभवे

ता०र०टी० पृ० ८६अ) दितिभविष्यपुराणाद्वा ३१ तुषेति तुष्यतिप्रीयतेसोपासकानामितितथा तुष्यतेरि
गुपपत्वात्कः ३२ तुषारकरपूर्णास्येति तुषारसद्दशैरत्यंतमवदातैःकरैः किरणैर्हा
सशोभारूपैः पूर्णमास्यंयस्याः ३३ लुस्त्रारकरमडितेति यद्यपि अक्षोभ्यःसर्वभू
र्द्धन्यस्त्रिमूर्त्तिर्नागरूपधृक् इतिभावचूडामणिवचनात् मौलावक्षोभ्यभूषितामिति
वचनेऽक्षोभ्यपदस्यअविनाशिचंद्रकलापरत्वव्याख्यानं प्रामादिकमितिकल्पलता
यामुक्तं तथाप्येतन्मंत्रांतरध्याने चंर्द्राद्धांकितमस्तकांत्रिनयनामितितंत्रांतर
वचनादिदंबोध्यं एतेन पुनातुकापिचित्कलापिशंगजूटसत्कलेतिश्रीमत्पितृच
रणामुक्तिरपिव्याख्याता ३४ तुहिनांशुसमानास्येति तुहिनांशुपदंतत्कलापरम् 
तासांषोडशसंख्यात्वात्षोडशसंख्यासमावर्षाणियस्या हायनाब्दशरत्समांइत्य
मरः अविद्यमानमास्यंमुखंयस्या तथाचछिन्नमस्ताध्याने सदाषोडशवर्षीयां
पीनोलतपयोधरामिति षोडशाब्देनयुवतीमितिदूतीप्रस्ताधोत्तरतंत्राद्वा ३५ 
तुहिनांशुसमप्रभेति अंशुर्लेशेरवौरश्मौइतिविश्वः तुहिनाशीतांशुसमासू 

पृ० ८६ब) र्यतुल्याचप्रभायस्याः सदसतांउपकारापकारजनकत्यात् ३६ तुषांरकरतुल्यांगीति चं
द्रतुल्यंश्वेतवर्णमंगं हृदयशिरोदेवतारूपंयस्या तथाचशारदायां तुषारस्फाटिक
श्यामनीलकृष्णारुणार्चिषः वरदाभयधारिण्यः प्रभानतनवस्त्रियः ध्यातव्याविदुषा
तेचक्रमेणैवांगदेवताः ३७ तुषारकरसुंदरीति तुषारेहेमंतृतौकंआराभनाज्यन्यंसु
खं रांतिददंतीतितादृश्यः सुंदर्योगोपकन्यायस्याः छांदसत्वात्समासांताभावः यद्वा
सुंदरीणांपूर्वविशेषणेनसह कर्मधारयंकृत्वातासांईलक्ष्मीः भगवत्प्राप्तिरूपेष्टदत्वात् इ
तिसुंदरीशब्दोत्तरीकारप्रश्लेषोव्याख्येयः तथाचश्रीभागवतेदशमस्कंधे हेमंतेप्रथमेमा
सिनंदगोपकुमारिका चेरुर्हंविष्यंभुंजानाः कात्यायन्यर्चनव्रतं कात्यायनिमहामाये
महायोगिन्यधीश्वरि नंदगोपसुतंदेविपतिंकुरुनमोस्तुतेइत्यादि ३८ तुषारधामतु
ल्यासेति तुखारशब्देनधामशब्देनचसार्द्धंतुल्यंसमानंआस्यंस्थानंयस्याः नाम्नस्ता
राशब्दस्यधामशब्दाद्याक्षरेणतुषारशब्दांत्याक्षरेणचतुल्यस्थानत्वात् तवर्गस्यदंत
स्थानत्वातित्यर्थः आस्येभवमास्यमितिव्युत्पत्याआस्यशब्दस्य ताल्वादिस्थानवानक 

ता०र०टी० पृ० ८७अ) त्वं तुल्यास्यप्रयत्नमितिसूत्रेमहाभाष्यादौस्पष्टं ३६ तुषारोशुसमालनेति तुषारत्वेन
शैत्येनअंशुःयूयंतुल्यंतेजरत्ववंतमग्निंस्यतिखंडयति प्रसिद्धधर्मपरित्यागेनेति तुषा
रांशुसाओतकर्मणीत्यस्मात्कप्रत्ययः तादृशीमाननाभक्तिर्यस्याःवक्ष्यांतिच वह्नेः
शैत्यंकरोत्येवस्तवस्यास्यप्रकीर्त्तनादिति ४० तुहिनाद्रिसुतेति तुहिनःशीतोदुः
खदानशंक्तिहीन अद्रिसुतःसूर्यपुत्रोयमोयस्याइतिहेतुपंचम्याबहुब्रीहिः पा
पक्षयहेतुत्वात् सूर्यपुत्रःशनैश्चरोग्राह्यः ग्रहपीडानिवारकत्वात् अर्द्धयोद्रु
मशैलार्काइत्यमरः ४१ नार्क्षीनिसर्पभयवारकत्वात् तथाचब्रह्मसंहितायां व्यालंदृष्ट्वायदिभयं
सर्पदृष्टिर्जपेन्मनुं व्यालंव्यालंसमुच्चार्यगरुडायततःपरं स्वाहास्वाहेतिवक्तव्यंव्यालभीतिर्नजा
यते इत्येतद्भेदेष्टकं ४२ तालांगीतितालफलतुल्यमंगंस्तनरूपंयस्याः यद्वा तालःखड्ग
मुष्टिः तत्संयुक्तमंगंहस्तरूपंयस्याः तालःखड्गादिमुष्टिषुद्रुमभेदेकरवालेइतिविश्वः ४३ 
तालवर्जितेति तथाचहंसमाहेश्वरतंत्रे ब्राह्मणोमदिरांदत्वाब्राह्मण्यादपिहीयते श्रीक्रमे
पि नदद्याद्ब्राह्मणोमद्यंमहादेव्यैकथंचन वामकामोब्राह्मणोपिमद्यमांसंनभक्षयेत् 

पृ० ८७ब) तारस्वरेणसहितेति ताराथायंभर्त्तृत्वसंबंधेनेति तारोबृहस्पतिः तद्वाचकःस्परःशब्दःते
नसहिता हितसहिता हितंभक्तनिष्टंसाहित्यंचजनकत्वेनबोध्यं तथाचविद्यावत्वरूपगुण
मूलकवृहतिशब्दप्रतिपाद्यतारूपभक्तहितजनिकेत्यर्थः वागीशिवशास्त्रेषुकाव्येकाव्यस
मःस्मृतितिभैरवीतंत्रे मंत्रज्ञंप्रक्रम्याभिहितत्वात् ४५ तारस्वरविभूषितेति तारंशुद्धंहि
साऽसंकीर्शांखःस्यर्गःतज्जनकोविमर्षोबलिरूपः तेनभूषिताप्रीता अजाविकानांरुधिरैः
पंचविंशतिवार्षिकींतृप्तिमाप्नोतिकालिकापुराणोक्तेः शुद्धपदेन वैधहिंसायापिपुरुष
दोषावहत्वमितिसांख्यमतनिरासः नहिंस्यात्सर्वभूतानीत्यस्यवैधान्यहिंसानिषेधेव
तात्पर्यात् ४६ तकारव्रज्या थकारकूटतिलमेति थश्चकश्चश्रश्चेतिद्वंद्वः यदित्वत्राजाद्यदंत
मित्यनेनअकारस्यपूर्वनिपातापत्तिरित्याशंक्यतेतदाछांदसत्वात्समाधेयंयद्वा थकाभ्यां
सहितोऽकारितिमध्यमपदलोपोव्याख्येयः वस्तुतः ससौष्टवौदार्यविशेषशालिनीमि
त्यादिप्रयोगात्तदनित्यत्वमितिद्वंद्वेवनिर्दोषितिध्येयं एकंवद्भावेनपुंसकत्वेह्रस्वेचथकंइ
तिरूपं थकंइयर्त्तीतिथकारः कर्मण्यण् अकथक्रमेणवाच्येप्रकारवैचित्र्यार्थंविपरीतक्रमे

ता०र०टी० पृ० ८८अ) णोक्तिः तादृशकूटोपलनिलयश्चक्ररूपोयस्याः श्रीचक्रस्यहित्रिकोणे अकाराद्याःषोडशस्वराः
ककाराद्यास्तकारांतःथकाराद्याःसकारांताः क्रमेणमध्येचहक्षेऽर्णद्वयंतिष्ठतीतिप्रसिद्धिः तथा
चज्ञानार्णवे आदि कादिकादिकिलथादिन्यासकंवर्णमंडलमखंडलसिद्धिदं अंतरोल्लसित
हक्षमक्षरंलक्षयंतिपशवःकथंशिवे ४७ तथाराक्षरमालिनीति थवर्णस्यकंशिरः आद्या
क्षरमितियावत् तेनतकारलाभः आकारयोगेताइतिसिद्धंतदुत्तरंराकारित्यरमालास्त्यस्याः
वाचकत्वसंबंधेनेतिब्रीह्यादित्वादिनिः तारोत्तरराशब्दवाच्येतियावत् यद्वाथकाराक्षरस्य
मितिसमासः पूर्ववर्त्तित्वंसंबंधः तथाचमथेत्यस्यलाभः प्रयोगबलिव्यंत्रस्यमथेतिप
दद्वययुक्तत्वात् यद्वा चतुःपथभयेविद्यांजपेदष्टादशाक्षरीं प्रणवंपूर्वमुधृत्यमथयुग्मं
तथैवचेतिब्रह्मसंहितावचनात् ४८ थकारव्रज्या दयावतीति दयापूर्वव्याख्याता नित्ययोगादौ
मतुप् तत्रदयातादात्म्यं अत्रतुतद्वत्वमुक्तमितिभेदः ४९ दानरतेति दानेभक्तानामंतःकर
णशुद्धौरतातद्धेतुत्वात् तेषांनित्याभियुक्तानांमायातत्वंसमुस्थितं नाशयामिततःकृत्स्नंज्ञान
दीपेननोचिरातितिकूर्मपुराणेभगदुक्तेः दानंगजमदेत्यागेपालनछेदशुद्धिष्वितिविश्वः ५० 

पृ० ८८ब) दुःखदारिद्र्यनाशिनीति दुःखप्रयोजकंदारिद्र्यंनाशयतितथावैश्रवणोभवतीत्याथर्वण
श्रुतेः ५१ दौर्भाग्यदुखदलनीति दौभाग्यंदुष्टादृष्टत्वंतत्सूचकतादृशग्रहादिदशावत्वंत
ज्जन्यदुःखवंतंदलतिपीडयति तादृशस्याभिचारादिविधानात् तदुक्तंकुलार्णवे अन्ये
पिथदिवायोगाःस्युरनिष्टस्यसूचकाः ज्योतिःशास्त्रातदाणत्वाप्रारभेन्मारणादिकं य
दिसाध्यग्रहोदुष्टोमासःसंवत्सरस्तथा तदातस्यशुभंकर्मनकुर्यादितिनिश्चितं दलिनी
तिपाठेणिनौछांदसत्वाद्वृद्ध्यभावः ५२ दौर्भार्ग्यापदनाशिनीति दौर्भाग्यंचापद्यदौर्भा
ग्यपदंद्वंद्वाच्चुदषहांतात्समाहारितिसमासांतोऽच्प्रत्ययः महापदिमहापापेमहाग्रह
निवारणे इत्याद्यंते स्मरणादेवनाशयेदिनिकालीकुलार्णववचनात् ५३ दुहितेति
कुमारीरूपत्वात् कुमारिकाह्यहंनाथतथात्वंचकुमारकेत्यादियामलोक्तेः यद्वादु
हप्रपूरणेभावेधज्र्थेकः दुहःसंजातोस्याःदुहितापूर्णत्वात् पूर्वत्रदुहितृशब्दृ
कारांतः अत्रतुआकारांतितिविशेषः ५४ दीनबंधुरितिदैत्यनिराकरणात् अथवादी
नाःब्रह्मत्वांनभिज्ञाः एतद्वैतदक्षरंगार्ग्यविदित्वायोस्माल्लोकात्प्रैतिसकृपणितिश्रुतेः 

ता०र०टी० पृ० ८९अ) तेषांबंधुरात्मबोधहेतुत्वात् ५५ दानवेंद्रविमर्दिनीति दातुर्दातरिविक्रांतेइतिविश्वः
दातॄणांविक्रांतानांवायंदानवः तस्येदमितिशैषिकोणप्रत्ययः तादशमिंद्रंश्रेष्ठं
विशेषेणमर्दयति स्वनिष्टोत्कर्षनिरूपिताकर्षाश्रयंकरोतितथासर्वोत्कृष्टत्वात् ५६ 
दानदात्रीति दानस्यगजमदस्यदात्रीखंडनहेतुः मत्तगजस्तंभहेतुत्वात् तदुक्तंब्रह्म
संहितायां पंचांतकंविंदुक्तंगणेश्वरायततःपरं एनंगजंस्थिरीकृत्य ओंओंस्वाहेनिचद्वि
धा गजवश्यकमंत्रोयंराजपुत्रप्रियंकरः ५७ दानवरेति दानेषुपुराउदेश्यत्वात् 
यज्ञार्थात्कर्मणोन्यत्रलोकोयंकर्मबंधनिति भगवद्गीतोक्तेः ५८ दानसंमानतोषिते
ति दानंशुद्धत्वेसमानंसम्यक्ज्ञानंताभ्यांतोषिता शुद्धबुद्धस्वभावत्वात् ५९ दंत्यादिसेवि
तेति दंत्यःसकारोऽर्थसामर्थ्यात् तंआदौस्वपूर्वभागेसेवतिति दंत्यादिसेवीतकारोय
स्याः वधूबीजस्यसकारोत्तरतकारकारघटितत्वात् यद्वा दंतीतिशब्दस्यादिंसेवते इतिदंत्या
दिसेवीतकारोयस्याः रक्तदंदिंकापदेतकारोत्तरंदंतीतिशब्दस्यसत्वात् तदुक्तंमार्कंडेय
पुराणे पुनरप्यतिरौद्रेणरूपेणेत्यारभ्य स्तुवंतोव्याहरिष्यंतिसततंरक्तदंतिकां य

पृ० ८९ब) द्वादंत्यःतकारःतेनादौसेविता ताराशब्दस्यतकारादित्वात् ६० दांतेति दांताउपरतेंद्रि
यव्यापाराःसंत्यस्याः स्वज्ञानाधिकृतत्यसंबंधेनतथा शांतोदांतुपरतस्तितिक्षुःश्रद्धा
चितोभूत्वात्मन्येवात्मानंपश्येदितिश्रुतेः अथवा दांतंदंतघटितमाल्यंअस्त्यस्याः तदुक्तं
कुमारीतंत्रे दंतास्थिमालयावैवराजब्दंतेनमेरुणा विवासाःप्रजपेन्मंत्रमयुतंसर्वदैवतं ६१ 
दामोदरपरायणेति विष्णुपरायणमाश्रयोयस्याः सुंदरीरूपेणपंचप्रेतासनारूढत्वात् 
यद्वाउदरशब्दः परायणंपरवर्त्तियन्नाम्निउदरपरायणः सर्पितियावत् तत्पर्यायेका
कोदरपदेउदरपदस्योत्तरवर्त्तित्वात् द्रामकटिसूत्रभूतसपन्याः सुमेखलायामथदेविवा
सुकिरित्युपनिषद्दर्शनात् ६२ दधीचिवरदेति दधिचिर्मुनिविशेषः तस्यवरदोरुद्रः
तत्संबंधिनीत्यर्थः एवमाराध्यदेवेशंदधीचिमुनिसत्तमः प्रायावध्यत्वमद्यैवंवज्रास्थित्वं
प्रयत्नतः इतिलिंगंपुराणोक्तेः यद्वा दधिअंचतिअर्घपात्रितिदध्यङ् तस्मिन्दधीचिपुरुषे
इतिभिन्नपदेतत्रवरदेत्यर्थःअंचतेःकिन्नंतस्यसप्तम्येकत्वंरूपं तदुक्तमष्टककृततंत्रतत्वो
क्तेः दुग्धेनवापिदध्नावातक्रेणपयसापिवापूरयेदर्धपात्राणिप्रशस्तंपूर्वपूर्वतः ६३ दुष्ट 

ता०र०टी० पृ० ९०अ) दानवेंद्रविनाशिनीति दाशुद्धिःब्दाप्शोधने इत्यसोभावे कियोव्युत्पतेः दुष्टंदोषः
दुषवैकृत्ये भावेक्तप्रत्ययः अवतिगछतीत्यवः ततोनन्समासः ततश्चाविद्यारूपेण
दोषणशुद्धिः निःप्रपंचत्वं नअवतिगच्छतिदुष्टदानवः अविद्यासंवलितिंद्रोंतरात्मा
अव्रक्षणेगतौकांतावितिकल्पद्रुमः इद्रंःशचीपतांवंतरात्मन्यादित्ययोगयोरिति
विश्वः तंविशेषेणाऽपुनरावृत्तिरूपेणनाशयति ब्रह्मतादात्म्यापन्नंकरोतितथा
स्वेनरूपेणाभिसंपद्यतितिश्रुतेः विशेषेणेतिसुषुप्तिव्यावृत्तिः तत्राविद्यासंवलि
ततयापुनर्जीवभावप्राप्तेः ६४ दीर्घनेत्रेति दीर्घंअतीतानागतव्यवहितादिविषय
कंइंद्रिंयंनेत्रंयस्याः रनिहेतुपंचमीबहुब्रीहिः सर्वज्ञात्वहेतुरितियावत् कथमीशा
नसर्वज्ञमलभंस्तेतयोधना इतिप्रष्णे एतद्विद्योपन्यासेनअस्यास्तत्कारणत्वप्र
तीतेः हृदैवयोगीप्रतिवेतिवेत्तिसर्वमितिश्रुते ६५ दीर्घकचेति आयतकेशत्वा
त् यद्वामहादीप्तिमत्यात् कचदीप्तावित्यतो धञर्थेकविधानात् यद्वा कचोबृह
स्पतिपुत्रःकचःकेशेगुरोःसुतेइतिविश्वः सोस्यास्तिजन्यत्यसंबंधेनेतिबृहस्प

पृ० ९०ब) तिग्रहणं दीर्घुत्कृष्टोबृहस्पतियास्याः इतिहेतुपंचम्याबहुब्रीहिः यद्वाकचोस्यास्ति
भ्रातृत्वसंबंधेनेति कचपदंगोतमपरं उतथ्यबृहस्पत्योर्भ्रातृत्वेनतत्पुत्रयोः कचगोत
मयोरपिभ्रातृत्वात् अन्यन्पूर्ववत् उक्तंचफेत्कारीये यंत्रप्रस्तावे इयंरक्षापुराबद्धाज्ञाना
र्थंगोतमादिभिरिति ६६ दीर्घनासेति स्पष्टार्थे दीर्घनासाःदीर्घजंघांदीर्घांगींदीर्घ
जिह्रिकामितिनवाक्षरध्यानेतारिणीकल्पदर्शनात् ६७ दीर्घकेतिस्वार्थेकप्रत्ययः स
र्वोत्तरमहिमशालित्वात् अतेव यद्वप्यमेयतुंगतात्वदीयदेहसंगता तथापिदेविपर्व
तात्मजेतवास्तिखर्वतेतिश्रीमत्पितृचणाः ६८ दारिद्र्यदुःखनाशिनीति दांरिद्र्यप्रयो
जकंयत्दुष्टंअवशीकृतंखंमनोरूपमिद्रियंतत्नाशमपतिवशीकरोतिभक्तानासित्य
र्थः शमादेर्ब्रह्मजिज्ञासायामधिकारिविशेषणत्वात् ६९ दुष्टासुरनिसूदिनीति सुष्टुरा
यंतिवदंतिसुराः रैशब्देअस्मात्कप्रत्ययः तद्विपरीनाऽसुराः अतेवतत्रदुष्टाभेदा
न्वयः तत्राशहेतुत्वात् तथाचकौषीतकिब्राह्मणोपनिषादे दैवोदासिंप्रतर्द्दनंप्र
तिवाक्यं अरुन्मुखान्यतीशालाष्टकेभ्यःप्रायछमिति ब्रह्मप्रतिपादकशब्दानुच्चा 

ता०र०टी० पृ० ९१अ) रकन्परमर्मोपतापकवाक्याभिधायकान्वायतीन् अरण्यश्वभ्योऽहेदत्तवानित्यर्थः तत्रप्रा
णोस्मिप्रज्ञ्ज्ञात्मेति तत्रत्यवाक्येप्राणपदस्यब्रह्मपरत्वात्स्वस्थब्रह्माभेदज्ञानवताचेंद्रेणअ
हंप्राणोस्मीत्युक्तेर्नविरोधित्युत्तरमीमांसायांस्थितत्वात् तद्वाक्यस्य ब्रह्माभेदज्ञानवादंद्र
वक्तृकत्वात् असद्वक्तृनाशादेर्ब्रह्मकर्तृकत्वात् ७० दंभिकेति दंभयतिनुदतिअनिष्टार्था
नितिकर्त्तरिण्बुल् ७१ देभदेति दंभोव्याजेनधर्मानुष्ठानं तथतिखंडयति तथातान्नेखेधकशा
स्त्रेप्रणेतृत्वात् ७२ दांतेति सामर्थ्ययुक्तत्वात् तथाचभामत्यांवाचस्पातेमिश्रैरुक्तं दांतोवृ
षभःवहतसर्थितिगम्यतिति परास्यशक्तिर्विविधेतिश्रुतेः ७३ दनुजेंद्रविनाशिनीति
दर्नोजातादनुजाःपंचम्यांजनेर्डःअन्यद्व्यक्तं ७४ दकारव्रज्या धनधान्यप्रियेति धनपदंव्या
तिरिक्तपरं तत्कामानांप्रियातत्संपत्तिहेतुत्वात् ७५ धन्येति धनेसाधुर्धन्यातत्प्रदत्वात् यद्वा
धन्याःपुण्यवंतःसंत्यस्याःस्वाभिज्ञत्यसंबंधेनतथा सधन्यःसचविज्ञानीसकविःसचपंडि
तितिकालीकुलार्णवोक्तेः यद्यदृष्टवशाल्लाभोमंत्रस्यास्यभवेत्प्रियेइतिफेत्कारिणीवचना
त् ७६ धनेश्वरधनप्रदेति कोशाधिपःकुबेरोपि इतिकवचप्रस्तावेभैरवीतंत्रोक्तेः ७७ धर्मि

पृ० ९१ब) णीति आनंदादिधर्मवत्वात् तदुक्तंपंचपादिकार्या आनंदविषयानुभवोनित्यत्वचेति तेत्व
ब्राह्मणोऽभिन्नत्वेपिपृथगिवावभासंतिति ७८ धार्मिकेतिधर्मः पुण्येयमेन्यायेइतिवि
श्वः धर्मोयमोस्त्यस्याइति स्वर्थिकतद्धितांतात् अतिनिठनावितिठम् ७९ धर्म्येति ध
र्मादनयेतत्वात् धर्मपथ्यर्थन्यायादनपेतितियत् चित्तशुद्धिमुद्दिश्यकृतात् यागादेस्त
द्वारावश्यमात्मतत्वज्ञानमिति वाचस्पत्यादौव्यवस्थितत्वात् ८० धर्माधर्मप्रवाद्धनी
तिविहितक्रियासाधपुंगुणोधर्मः निषिद्धक्रियासाध्यस्त्वधर्म इत्युदयनाचार्याः तथा
चश्रुतिः एषुएवसाधुकर्मकारयति तंयमेभ्योलोकेभ्युन्नीयते एषुएवाऽसाधुकर्म
कारयतितंयमधोनगीषतिति नचैवंरागद्वेषप्रसंगितिवाच्यं पुण्यःपुण्येनकर्मणाभ
वति पापःपायेनेति पूर्वकर्मसदसत्वस्यैवोत्तरकर्मसदसत्यनियामकत्वादितिस्थितमु
त्तरमीमांसायांद्वितीयाध्याये ८१ धनेश्वरीति तद्दानापहारक्षमत्वत्वात् ८२ धर्मद्वात्त्रीति
धर्मंयागादिक्रियांद्यतिखंडयंतिधर्मदाः तेषांअत्त्रीभक्षिका धर्मशब्दोऽदृष्टतज्जनकक्रि
यौभ(र्मद्वात्त्रीति धर्मंयागादिक्रियांद्यतिखंडयंतिधर्मदाः तेषांअत्त्रीभक्षिका)यपरिति 

ता०रा०टी० पृ० ९२अ) मीमांसकाः अदभक्षणेइत्यस्यतृजेतस्यृन्नेभ्योङीषितिस्त्रीप्रत्ययः ८३ धर्मानंदप्रवर्द्धिनीति
धर्मजन्यानंदंप्रवर्द्धयतितथा अथयेशतगंधर्वलोकानंदाः सेकःकर्मदेवानामानंदो
येकर्मणादेवत्यमभिसंपद्यंतितिश्रुतेः धर्मेणयेषांदेवत्यप्राप्तिर्भवतितेकर्मदेवाइतिव्याख्ये
यं देवत्यममरेशत्यमितिप्रागुक्तब्रह्मसंहितोक्तेः ८४ धनाध्यक्षेति धंपुष्टिंनाधंतेप्रार्थयं
तितिधनाधिःधशब्दःपूर्वंव्याख्यातः नाथनाधृमाञ्चोयतायैश्वर्याशीष्यिइतिणित्यंतस्यरू
पंयस्यांपुष्टिकामैश्चित्यमानत्वात् ८५ धनप्रीतेति यतिर्वाभूयतिर्वापिसभवेन्ममपूजकि
त्युक्तेः ८६ धनाढ्येति नित्यपूर्णत्वात् प्राप्तकामितिश्रुतेः ८७ धनतोषितेति धनपदस्य
निधिपदेनपृथिव्यादिवाचकद्रव्यपदेनवासमानार्थकत्वान्नवसंख्यपरतयानवमीपरत्वं तत्रतो
षिता तथाचभविष्यपुराणं मासिधाश्वयुजेवीरशुक्लपक्षेत्रिभूलिनी नवम्यांपूजयेयस्तु
तस्यपुण्यफलंशृणु अश्वमेधसहस्रस्यवाजपेयशतस्यच तत्फलंलभतेवीरदिविदेवग
णैवृत्तः ८८ धीरेति धियंबुद्धिविशिष्टज्ञानंरातिददाति भक्तानामितितथा यद्वाधियं
३२ यतिप्रवर्त्तयतिपरमात्मरूपत्वात् धियोयोनःप्रचोदयादितिश्रुतेः ८९ धैर्यवतीति धर्मा

पृ० ९२ब) र्थकामसंयुक्ताशुभाशुभसमन्वितात् व्यवसायादचलनंस्थैर्यमित्यभिसंज्ञितमितिभरतः ९० 
धष्येति ञिधृष्याप्रागल्कयित्यस्मात्कर्त्तरिभव्यगेयेत्यादिनाकृतिगणत्वाद्यप्रत्ययः कर्मप्रवच
नीयेतिप्रयुंजानेनसूत्रकृतातस्याकृतिगणेत्वज्ञापनात् स्पष्टंकृतंचेदंचतुर्थे तात्पर्यशुद्धौउद
यनाचार्यैः ९१ धवलांभोजसन्निभेति कर्मविशेषेश्वेतवर्णत्वचित्तनीयत्वात् ९२ धारिणीति
पालकत्वाधारकत्वाभ्यांधारयतीतितथा ९३ धरणीति भूरूपत्वात् धरिणीति पाठांतरं
धरःपर्वतोस्त्यस्थाःसाधनस्थानत्वात् उज्जरेपर्वतेवापिनिर्जनेवाचतुष्पथे इतितंत्रांतरात् ९४ 
धात्रीति धातुरियंधात्री तस्यदमित्यणंतात्ङीप्प्रत्ययः तथाचभविष्यपुराणं पूजयित्वाम
हादेवींनवम्यामत्रचंडिकां महत्वंप्राप्नुवन्वीरब्रह्माविष्णुस्तथापराः तस्मादियंमहापुण्यान
वमीपापनाशिनी उपोष्यासाप्रयत्नेनसततंसर्वपार्थिवैः ९५ धरीशेति धरोवसुविशेषःसो
स्तेषांसमुदायघटकत्वेनेतिधरिणोवसवः तेषामीशातदुपास्यत्वात् आदित्यैर्वसुभिः साध्यै
रितिमहाभारतात् पूज्यसेत्यमित्यन्वयः ९६ धवलास्यदेति धवलःसुंदरेसिते महोक्षेवाथध
वलीसौरभेथ्यामुदाहृतेतिविश्वः वर्णादिभेदात्संज्ञाःस्युःशवलीधवलादयित्यमरः तयोरास्यत्यं 

ता०रा०टी० पृ० ९३अ) दानाद्देश्यत्यंयस्याः तथाचहेमाद्रौभविष्यपुराणे वृषंशूलांकितंयश्चभगवत्यैनिवेद
येत् आसप्तमंसप्तकुलेमहादेवलयंव्रजेत् तथा यश्चोभयमुखींगांतु भगवत्यैसुशोभ
नांसप्तद्वीपांधरांदत्वायत्फलंतदवाप्नुयात् पूर्वोर्द्धेददातीतिशेषः ९७ धार्मिकेति धर्मा
नुष्ठातृप्रियत्वात् तथाचकूर्मपुराणेदेवीवाक्यं वेदार्थविद्भिर्यत्कार्ययंसंस्मृतंकर्मवैदिकं 
तत्प्रयत्नेनकुर्वंतिमत्प्रियास्तेहिनेतरा ९८ धर्मसहितेति तदुक्तंकौर्मे एवंपितामहंध
र्मंमनुव्यासादयःपरं स्थापर्यंतिममादेशाद्यावदाहूतसंप्लवं ९९ धर्मनिंद्रकवर्जितेति
तथाचभावचूडामणौ कुलशास्त्रंद्वयंपापंगरिष्टंकुलनाशनं स्वकुलेमहतीनिंदापरयोगः
कुलेश्वर तस्मादपिमहापापंपशुसंगात्प्रजायते इत्यादि कौर्मेपि श्रुतिस्मृत्युदितंसम्ये
क्कर्मवर्णाश्रमात्मकं अध्यात्मज्ञानसंहितंमुक्तयेसततंकुरु धर्मात्संजायतेभक्तिर्भक्त्या
संजायतेपरं श्रुतिस्मृतिभ्यामुदितोधर्मोयज्ञादिकोमतः नान्यतोविद्यतेधर्मोवेदार्था
त्सोहिवर्त्तते तस्मान्मुमुक्षुर्धर्मार्थंमद्रूपंवेदमाश्रयेत् ममैवैषापुराशक्तिर्वेदसंज्ञापुरात
नी ऋग्यजुःसामरूपेणसर्गादौसंप्रवर्त्तते तेषामेवंतुगुस्यर्थंवेदानांभगवानजः ब्राह्मणा

पृ० ९३ब) दीत्ससर्जाथस्वेस्वेकर्मण्ययोजयेत् येनकुर्वंतितंधर्मंतदर्थंब्रह्मनिर्मितं तेषांमधस्तान्नर
कांस्तामिश्रादीनकल्पयत् ८०० वाक्यप्रमाणयेदसागरपारगस्यलक्ष्मीधराभिधबुधस्यतनू
द्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थचिंतामणमयमगान्नवमोमयूखः प्रणमदमर
मौलिप्रोतमाणिक्यदीपावलिसमुदितरोचीराजिनीराजनीयं सकलकमलंवंशप्राप्तसा
भ्राज्यमंध्रिद्वयमचलसुतायाःभावुकंनःप्रतायात् अथनवमशतस्यव्याख्यानं नवीतेति
नवशब्दात्स्वार्थेखप्रत्ययः नवत्वंचअनादित्वेपिपिकारानुदयात् तथाचपंडितचरणैरुक्तम् 
विरंचितश्चिरंतनीसुतुंगपीवरस्तनीत्यादि यद्वानविद्यते २ विशिष्टप्रभुर्नियामकोयस्या
इति नकारेणसमासः नचास्यकश्चिज्जनितानचाधिपितिश्वेताश्वतराणांमंत्रवर्णात् १ 
लीरजेतिहृदमध्यसमुत्पंन्नत्वात् यद्वारजोहीनत्वात् तमोवाचीतमोऽदंतोरखोवाचीरज
स्तथेतिद्विरूपकोदादकारांतत्वं २ निंदेति निंदतिजाड्यंदैत्यान्नकारान्वाहिनस्ती
तिनिंदा णिंदिचकुंत्सनेइतिकल्पद्रुमस्यचकारात् हिंसेचितिकामधेनौव्याख्यानात् ३ 
निम्ननाभिरिति निम्नंगभीरंगंभीरमित्यमरः इदंचसामुद्रिकोक्तत्वात् यद्वानाभिंदृष्ट्वा 

ता०रा०टी० पृ० ९४अ) जपस्यविहितत्वात् तिलपुष्पसरोवरमितिमत्स्यसूक्तवचनात् सरोवरपदेनतत्रनामि
र्विवक्षितत्वात् ४ नगेश्वरीति नगानों पूर्णपर्वतादीनामधिष्ठातृत्वात् नगयदंस्तन
पंखा पर्वतेहस्तमारोप्यनिर्भयोखंडमानसः कवितांलभतेसोपिअमृतत्वंचगच्छती
तिगंधर्वतंत्रेजपविधानात् ५ नूतनांभोजनयनेति नूतःप्रशस्तः नोनमस्कारोयेनता
दृशः अंभोजनयनोविष्णुर्यस्याःणूस्तुतौ दीर्घता कुटादिः अतेवपरिणूताखिलो
दयितिभागवतेदीर्घितिश्रीधरव्याख्यायाः प्रामादिकत्वंमनोरमायामुक्तं ६ नवीनांभो
जसुंदरीति सुकुमारत्वात् वर्णसाम्यविवक्ष्यायांत्वंभोजंनीलंग्राह्यं यद्वा नवीनं सृष्टौ
प्राथमिकं अंभोजलंयस्याः तादृशस्यअजस्यब्रह्मणःसुंदरी तदाराध्यत्वात् अयेवस
सर्जादौतासुवीर्यमयासृजदितिस्मृरणात् जलस्यादित्वंचखोतरभाविभूतसृष्ट्यपेक्षयैव
अन्यथा एतस्माद्वाआत्मनाकाशःसभूतित्यादिविरोधादितिस्थितमुत्तरमीमांसा
यां ७ नागरीति वैदग्ध्ययुतत्वात् विशेषवैदग्ध्ययुताःसर्वाएवकुलांगनाइत्युत्तरतंत्रा
त्नात् गणिकानढीत्यादिवीरचूडामणिवचनाच्च दूतीरूपत्वात् ८ नागराजेष्टेति तथाच

पृ० ९४ब) भारते पूज्यसेत्वंमहाभागेपातालतलवासिभिः अनंतप्रमुखैर्नागैस्तथान्यैस्तढकादिभिःरा
ज्येतिपाठेपिकलिंगःशूरितिवल्लक्षयातत्रस्थानामेवग्रहणं सर्वेषांपूजकत्वप्रतीतिश्चतत्प्रयो
जनं यद्वाआज्यंधृतंतेनिष्टाधिछित्राज्यधाराविधानात् तथाचभविष्यपुराणं घृताभिषेकं
यःकुर्यादहोरात्रंनराधिपः सूक्ष्मधारेणताम्रेणभगवत्याः विचक्षणः मासिचाश्वयुजेवीर
नवम्यांश्रद्धयान्वितः गीतनृत्यप्रदानैश्चशंखवादित्रनिखनै कुर्याज्जागरणैश्चैवनानापुष्पो
पशोभितं सर्वपापविनिमुक्तोदिव्यतेजोमयस्तथा मोदतेदुर्गयासार्द्धंब्रह्मलोकेमहीयते 
नगराजसुतेति हिमवंतंचशैलानामितिराज्यप्रकरणेहरिवंशात् यद्वान विद्यतेगरंविषंत
द्भूपः अजसुतोब्रह्मपुत्रोयस्याइतिहेतुपंचम्याबहुब्रीहिः त्वंविषब्रह्मणःपुत्रितिवचनात् 
विषविकारनान्सिकेतियावत् विषक्षयकरीविद्यामृतत्वप्रदायिनीतिमत्स्यसूक्तात् १० 
तुगेति नगच्छेतिनगागमनस्यमूर्त्तधर्मत्वात् तदभावेव्यापकत्वलाभात् ११ नागराजगतिरिति
नगपदस्यस्वार्थतद्धितांततयानागानांवृक्षाणांराजेतिपारिजातग्रहणं तस्यैवगतिर्यस्याःवांछि
तार्थदत्वात् १२ नागराजमाल्यविभूषितेति महापद्माख्यनागरूपमालालंकृतत्वात् यद्वानाग

ता०रा०टी० पृ० ९५अ) राः शरीरसंबंधिनः अथयदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरेदहरंपुंडरीकमित्यादौ पुरशब्देनशरीरव्यवहारात्
अजाःजीवाः तेषांमालेवमाल्यं परंपरेतियावत् तत्रविभूषिताशुद्धब्रह्मरूपत्वात् १३ नगेश्वरी
ति श्लेष्मातकंकरंजंवेत्यादीनांकुलवृक्षाणामधिष्ठातृत्वात् १४ नगारूढेति हिमवत्कैला
सादाववस्थानात् यद्वानगम्यतेज्ञायतितिनगावक्ष्यमाणानां अरूढारूढिहीना तद
विषयत्यात् शुद्धब्रह्मणःशब्दशक्तिगगम्यत्वाभावात् शब्दजन्यवृत्युपहितत्वेनवृत्तेश्चमिथ्या
त्वेनतदुपहितस्यशुद्धत्वाभावात् अतेवश्रुतिः यतोवाचोनिवर्त्ततेअप्रप्यमनसासद्देति १५ 
नगराजकुलेश्वरीति हिमवद्वंशप्रधानत्वात् यद्वानगरोदोषहीनोऽजोविधिर्यत्र गरपदंला
क्षिणकंतादृशकुलस्यपित्रादेस्तस्यीश्वरी स्वकुलेनापिभाग्यमात्राधिगम्येतियावत् तदुक्तं
रहस्योदाहृतेकालीकुलार्णवे मंत्रस्यज्ञानमात्रेणकुलकोटिंसमुद्धरेत् नंदंतिपितरःसर्वे
गाथांगायंतितेमुदा अपिनःसकुलेकश्चित्कुलज्ञानीभविष्यति १६ नवीनेंदुकुलेति दूती
रूपेणकामशास्त्रप्रसिद्धार्द्धचंद्राख्यनखक्षतविशेषालंकृतस्तनत्वात् यद्वानवोनेंदुवत्कंसु
खंल्वातिगृह्णातिजनकत्वसंबंधेनस्वीकरोतीत्यर्थः १७ नांदीति मंगलहेतुत्वात् तथाचमरतः 

पृ० ९५ब) आशीर्वचनसंयुक्तानित्यंयस्मात्प्रयुज्यते देवद्विजनृपादीनांतस्मान्नांदीतिगीयते नंदस्यापत्यं
स्त्रीनांदीतिवाबोध्यं १८ नंदिकेश्वरवल्लभेति नंद्धःस्यान्नंदिकेश्वरितिहलायुधः नंदिनाशि
वतुल्यतेतिस्कंदपुराणे यामाराध्यप्राप्तेतिशेषः लिंगपुराणे सर्वलोकाधिपत्यंचगणेशानां
तथैवच दातुमर्हसिदेवेशशैलादिस्तनयोममेतिदेवीवाक्याच्च १९ नीरजेति नितरांइरा
वाणीयस्यसःनीरःप्रतिवादीतंजयतिअभिभवतिनीरजा तदपकर्षहेतुत्वात् इराभूवाक्सु
राप्सुचेतिमेदिनी २० नीरजाक्षीति षष्ट्यर्थं यद्वा रःपावकेचतीक्ष्णेचेतिविश्वः रादग्नेनि
ष्क्रांतोनीरःस्कंदः तत्रजातेतदासक्ते अक्षिणीयस्याः पुत्रत्वेनस्नेहविषयत्वात् २१ नीरजद्वं
द्वलोचतेति रजोगुणकार्यात्द्वंद्वात्सुखदुःखादेर्निःक्रांतंलोचनंज्ञानंयस्याइतिविषयत्वार्थ
कषष्यासमासः २२ तीरप्रसूतेति दशब्दस्तीक्ष्णार्थःतादृशंदुःखादिकंप्रसूतितिक्विप् 
तस्याभावोरप्रसूताततोनिःक्रांतानिरादयः क्रांताद्यर्थेपंचम्येतिसमासः २३ नीरभवेति
नितरांइरावाणीयैस्तानिनीराणियानिनक्षत्राणितानिवातिप्राप्नोतितथातन्न्यासस्यप्रश
स्तत्वात् तथाचसुर्धार्णवेतंत्रे रोहिण्यादिमहान्यासंकृत्वानरवरःसुधीः रोहिणीसुत

ता०रा०टी० पृ० ९६अ) वत्पृथ्वामशोध्योभवतिध्रुवं गद्यपद्यमयीवाणीसभार्यातस्यजायते अदृष्टाश्रुतशास्त्रा
णांव्याख्याताभवतिध्रुवं अकृत्वातारकाभ्यासंतारिणींपूजयेद्यदिशतलक्षप्रजप्तोपिनमंत्रः
सिद्धिदायकः २४ नीरनिर्मलदेहिनीतिजलवत्स्वच्छशरीरत्यात् यद्वाजलेपूजाविधानात्
अश्वग्नौहृदयेसूर्येइतिशातातपवचनात् जलस्थांवाशिलास्थांवापूजयेत्परमेश्वरीमिति
योगीनीतंत्रवचनात् २५ नागयज्ञोपवीताढ्येति नागानांयज्ञंवधहेतुत्वंसंबंधः उपवेति
प्राप्नोतिर्यज्ञोपवीः सर्वसत्रसमत्प्रिहेतुस्तछकितियावत् तदागमसमयेआस्तीकेनतत्प्र
तिबंधकरणात् यद्वासर्पसत्रप्रवृतिहेतुत्वादेवतद्ग्रहः तत्कृतपरिक्षिद्वधादेवजनमेजयेनत
दारंभात् तस्यितंप्राप्तंतेनाढ्या जटास्वनंतःश्रवेणवतक्षकित्युपनिषद्दर्शनात् २६ ना
गयज्ञोपवीतिकेतिजकारोगणेशित्येकाक्षरकोशः अतेवगंगणपतिंअवितुशीलमस्ये
ति गवीतिशब्दखंडे पक्षधरमिश्रैव्याख्यातं तंयातिजनकत्वेनेति गयःशिवःतंजानातिग
यज्ञः तद्विपरीतोऽगयज्ञः बालरूपशिवानमिज्ञिंद्रितियावत् नविद्यतेतन्निर्मिताउःशि
वः तन्निष्ठापवेर्वज्रस्यीतिरुपद्रवोयस्याः तथाचभारतेशतरुद्रीये बालमंकगतंकृत्वास्वयंपं

पृ० ९६ब) चशिखंपुनः उमांजिज्ञासमानोवैकोयमित्यब्रवीत्सुरान् असूयतश्चशक्तस्यवज्रेणप्रहरि
ष्यतः बाहुंसवज्रंतंतस्यक्रुद्धस्यास्तंभयत्प्रभुरित्यादितादेवानां ब्रह्मप्रष्णंस्तुतिंचात्का ततःप्र
सादयामासुरुमांरुद्रंचतेसुराः अभवच्चपुनर्वाहुर्यथाप्रकृतिवज्रिणः २७ नागकेसरसंतुष्टे
ति मुनिपुष्पंचकेसरमितिमत्स्यसूक्तात् तगेभवोनागः सवासौकेसरकेसरवान्श्चेतिनाग
केसरःसिंहितियावत् तेनसंतुष्ट्यतद्वाहनत्वात् शूलिन्यांसिंहस्कंधाधिरूढेतिप्रपंचसारा
त् महिषमर्दिन्यांप्रागुक्तमत्स्यपुराणात् एतद्भेदेसिंहपृष्टसमाश्रितामितिमुंडमालावचना
त् यद्वाकेसरपदंवकुलपुंन्नागपरं वकुलैर्होममात्रेणसौभाग्यंलभतेनरः मल्लिकाजातिपु
न्नागकदंबैःपुष्टिमाप्नुयादितिसिद्धसारस्वतात् सिंहछटायांपुन्नागकिंजल्कवकुलेष्वपिइति
केसरशब्दार्थेषुविश्वः २८ नागकेसरमालिनीति नागहस्तिनःकंशिरो य * सःनागकोग
णेशःतत्रसरतितदुपादानोद्वर्त्तनविषयकापरोक्षज्ञानवत्वेनेतिनागकेसरा हलदंतादृतिस
प्तम्यानुक् मालिनीति ब्रीह्मादित्वादिनिःद्वयोःकर्मधारयः यद्वामालाकारस्यकन्याच
नवकन्याप्रकीर्त्तिताइतिकुमारीतंत्रात् सप्तवर्षकुमारीरूपत्वाद्वा सप्तभिर्मालिनीसासाक्षा

ता०रा०टी० पृ० ९७अ) दितियामलोक्तेः वामनपुराणे मालिनीसुरभीगृह्मस्निग्धमुद्वर्त्तनंशुभं देवीमुद्वर्त्तयामासकरां
भ्यांकनकप्रभां इतिप्रक्रम्य तस्यांगतायांशैलेद्यीस्वमलाब्बगजातने चतुर्भुजंपीनस्कंधंपुरुषंल
क्षणान्वितं कृत्वोत्ससर्जभूम्यांचस्थितंभद्रासतेपुनरित्यादि मालिनीवृत्तभेदेस्यान्मालाकार
स्त्रियामपीतिविश्वः २९ नवीनकेनकीकुंदमकरंदप्रपूजितेति नवीनमननुभूतपूर्वकंब्रह्म
इतंप्राप्तंयत्कंसुखं कंब्रह्मेति छांदोग्ये नाचिकेतसंप्रत्यग्निभिःरूपदेशात् तात्मनिच्छ
तीति नवीकेतकीक्यंजतात्क्विप् तादृशेनभक्तेन कुंदैर्मकरंदैर्मधुभिश्चपूजिता शृणु
शक्रप्रवक्ष्यामिपुष्पाध्यायंसमासतित्युपक्रम्य कुंदपुष्पैस्तिरीटकैरितिदेवीपुराणात् 
मधुपायससंयुक्तितिवचनाद्वलित्वेनमकरंददानं यद्वातर्पणविधानात् मधुनातर्प
णंदेध्याः सर्वकामफलप्रदं मंत्रसिद्धिकरंसाक्षान्महापातकनाशनं इतिमत्स्यसूक्तात् ३० 
नापिकेति नायकंपानिशक्रस्तुनापिकांतुसरस्वतीति भरतोक्ते नाट्येसरस्वतीरूपेणत
द्रक्षकत्वात् ३१ नायकप्रीतेति नायकःशिवः तद्विषकप्रीत्याश्रयत्वात् ३२ नायकप्रीतितो
षितेति नायकनिष्ठप्रीतिविषयित्यथाः आदौवाक्यस्त्रियारागित्यालंकारिकवचनात् अनं

पृ० ९७ब) तरंनायकानुरागकथनं ३३ नायकानंदतिलयेति नायकोनेतरिश्रेष्ठेहारमध्यमणाव
पीतिविश्वः श्रेष्टस्यानंदस्यमोक्षस्यजनिकावाराणसीनिलयाश्रयोयस्याःवाराणस्यां
विशालाक्षीतिमात्स्यात् सनत्कुमारसंहितायां येयेभिवांछंतिसमस्तभोगानिहापि
मुक्तिंपरतोप्यविध्रं तेभ्यःसमस्तंददतीभवानीवसत्यजस्रंगृहिणीमृडस्य ३४ नायका
नंदकारिणीति नविद्यतेआयोयस्य नायकः स्वाभाविकितियावत् तादृशानंदो
मोक्षः विस्मृतकंठचामीकरवदप्राप्तेत्वेनगम्यमानस्यस्वात्मरूपानंदस्यप्राप्तिजानंनतु
तस्यवस्तुतः प्राप्तिंर्ब्रह्मणोनित्यसिद्धत्वादितिवेदांतिनः ३५ नायकप्रेमसहितेति न
विद्यतेआयोभाग्यंसुखंचयस्यकारणव्यतिरेकेकार्यानुदयात् तद्विषयकप्रेमयुक्ता
दीनानुग्राहिकेतियावत् अयःशुभावहोविधिरितीत्यमरः ३६ नायकप्रेमतोषितेति
नयतिसेव्यंप्रापयतिनायकं प्रेमभक्त्याख्योभावविशेषः तेनतोषिता रतिर्देवादिवि
षयेत्यनेनकाव्यप्रकाशादौरतेरेवभावत्वव्यवस्थापनात् ३७ नायकानंदनिलयेति
नायोनीतिः श्रीतिभुवोरुपसर्गितिथज् तंकायंतिवदंतीतिनायकाः युक्तिवेत्तारः 

ता०रा०टी० पृ० ९८अ) शास्त्रज्ञाइतियावत् यतेषांआनंदस्यप्रीतेर्निलंघंगहनत्वंयाति तथाभक्तानांविद्व
त्प्रीतिजनकपांडित्यहेतुत्वात् तदुक्तं तस्यपांडित्यकलनाद्विचित्रपदकल्पनात् 
देवापिविलज्जंतेकिंपुनर्मानवाभुवि ३८ तापकानंदकारिणीति नयंतिभक्ति
विषयत्वंप्राप्नुवंतिनायकाः तेषांअंदस्यबंधनस्याभावंअनंदंकरोतितथा तदुक्तं
काशीखंडे असौवंदीमहादेवीनित्यंत्रैलोक्यवंदिता निगडस्थातपितनान्याशा
न्मोचयतिस्मृता ३९ चर्मकर्मरतेति नर्मणालोकार्थलीलयाकर्मणिरता इ
च्छासंबंधेनप्रयोजनवतेवकर्त्तृत्वादीश्वरस्यप्रयोजनेच्छाविरहात् कथंकर्त्तृ
त्वमित्याशंक्य द्वितीयेशारीरकमीमांसासूत्रं लोकवत्तुलीलाकैवल्यमितिप्र
योजनेछाव्यतिरेकेपिराजादीनांलीलारूपचेष्टासुकतृत्वतया जगत्सृष्ट्यादेरी
श्वरकर्त्तृकलीलाकैवल्यमित्यर्थः ४० नित्येति तथाचज्ञानार्णवे अतेवमहा
विद्यामहात्रिपुरसुंदरी नित्येतिकथ्यतेदेविचित्कलापरदेवता ४१ नर्मकर्मपराय
णेति नर्मणालीलयाकारणमानपेक्ष्यैवेतियावत् कर्मणांयागादीनांपरायणा 

पृ० ९८ब) यागस्वर्गादीनांकार्यकारणभावविषयसाक्षात्काराश्रयत्वेनीश्वरसिद्धिरितितार्कि
काः तदुक्तंकुसुमांजलौ प्रमायाःपरतंत्रत्वात्सर्गप्रलयसंभवात् तदन्यस्मिन्ननाश्वा
सान्नविधांतरसंभवः ४२ नर्मकर्मप्रियेति नर्मणाफलानमिसंधिनाकृतंकर्मप्रियंयस्याः
ज्ञानेनकर्मयोगेनभक्तियोगेनवापुनः सर्वसंसारमुक्त्यर्थमीचरंशरणंव्रजेतिकौर्मेदे
व्युक्तेः ४३ नामीति नृपदंजीवात्मपरं तद्विषयिकामासाक्षात्कारिज्ञानं तस्यादयंआ
श्रयतयेति अण्प्रत्ययेवृद्ध्यादौचरूपं जीवानांअन्यजीवसाक्षात्काराभावादीश्वरात्म
त्यंलभ्यते ४४ नर्मकर्मपरायणेति नर्मैवअसाधारणंकर्ममासांतास्त्रियःपरायणंइष्टा
यस्याः आश्रयेतत्पराभीष्टेपरायणपदंविदुरितिशाश्वतः तद्धस्ताववितंपुष्पंतद्धस्तावचि
तंजलं तद्धस्तावाचतंभोज्यंदेवताभ्योनिवेदयेत् इतिवचनात् ४५ नमंप्रीतेति विपरीत
रतांतत्रकालिकांहृदयोपरि इतिवीरचूडामणिवचनात् क्रीडासक्तत्वात् ४६ नर्मप्री
रतेति शिवेनसमंपरिहासविधानात् तथाचतत्प्रसंगेयस्यपुराणेशिवोक्तिः हिमाचल
स्यशृगैस्तेमेघमालाकुलैर्मनः तथादुरवगाहेभ्योगहनेभ्यस्तदाशयः तत्रैवदेव्याउक्तिः 

ता०रा०टी० पृ० ९९अ) व्यालेभ्योनैकजिह्वत्वंभस्मनऽस्नेहबंधना हृत्कालुष्यंशशांकात्तेदुर्बोधत्वंवृषादपि ४७ 
नर्मधर्मपरायणेति नाढ्यशास्त्रेकैशिकीवृत्त्यंगविशेषस्यनर्मसंज्ञातदाहभरतः ई
र्ष्याक्रोधप्रायंसोपालंभकरुणानुबद्धंचात्मोपक्षोपकृतंविप्रंलभंकृतंकर्म तदेवधर्मो
गुणोयस्येतिनाढ्यंलभ्यते अंगगुणस्यापिपरंपरयाप्रधानगुणत्वात् तत्रासक्तेतिनटी
रूपत्वंलक्ष्यं इदंचनटिनीयक्षिणीरूपेणबोध्यं त्रैलोक्यमोहिनींगौरींविचित्रांवरधारि
णीं विचित्रालंकृतांरम्यांनर्तकीवेशधारिणीं इतिभूतडामरवचनात् नटीकायालि
कावेश्येतिदूत्यामुत्तरतंत्राद्वा ४८ नर्मकर्मैकसहितेति नर्मकर्मक्रीडार्थंकर्म भोगास
क्त्यादिरूपंएकंमुख्यंतयास्यतिपरित्यजतीति स्यतेःकप्रत्ययः तस्मैहिता भक्त्यात्यनन्यया
तातमद्भावंपरमाश्रितः सर्वयज्ञतपोदानैस्मदैवार्चयसर्वदेति कौर्मेदेव्युक्तेः ४९ नर्म
कर्मैकपालिकेति नर्मकर्मणाएकामुख्यारक्षिकाआलिःसखीयस्याः पातेःकःप्र
त्ययः विवाहकालेमालिन्यागौरीसख्यातथाविधानात् तदुक्तंवामनपुराणे ततोहरां
घ्रिर्मालिन्यागृहीतोदायकारणात् किंयाचसेमदीयांघ्रिंयावस्वेतिहरोव्रवीत् इत्यादि ५० 

पृ० ९९ब) नरनारीगुणप्रीतेति नराणांनारीविषयेयेगुणाः अक्रोधादयस्तैप्रीता कुलस्त्रीवीरनिं
दांचतद्रव्यस्यापहारणं स्त्रिषुरोषंप्रहारंचवर्जयेत्साधकःसदेतियामलात् ५१ नरनारीवरप्र
देति नराणांनारीरूपवरप्रदातदिष्टस्त्रीदानात् यद्वातरस्यदेवताविशेषस्य जननीनारी
धर्मस्त्रीतद्रूपवरस्यदक्षायदानात् धर्मस्यदक्षदुहितर्यजनिष्टितिभागवत् दक्षकन्यानां
देव्यंशजत्यस्यप्रागुक्तत्वात् ५२ नारायणप्रियेतिमंत्रभेदेषुपंचाक्षरीमुक्ता एषानारायणा
यास्याविद्यासर्वसमृद्धिदेतितंत्रांतरात् ५३ णिक्षेति णिक्षचुंबने चुंबनपदंचात्रसंयोग
मात्रपरं निक्षतेसर्वद्रव्याणिपचादित्वादच् एतेनव्यापकत्वंलभ्यते ५४ निष्कोवर्णेति नि
ष्कोवक्षोलंकरणेमयात्रेहेयपलेपिचेतिनिष्कशब्दार्थेषुविश्वः यद्वा स्तंभेस्वर्णनिभांस्मरे
दितितंत्रांतरात् ५५ नकारहेति नकारःस्वागतेबंधेस्तुतौवृक्षेचकीर्त्तितितिएकाक्षरको
शःनमस्कारस्यकारःकरणंयत्रतंहंतितथा नमस्कारोद्देश्यवधहेतुत्वात् यंनमंतिमहा
देविषोढापुटितविग्रहाः अल्पायुःसभवेत्सद्योदेवताकंपतेभियेतिनीलंतत्रात् ५६ न
कारव्रज्या पुष्पप्रियेतिपुष्पंविकासवत्प्रियंयस्याः इतिपंचम्याबहुब्रीहिः आत्मरूपपद 

तारा०टी० पृ० १००अ) ध्यासभेदेनधनादिषुप्रियत्वंनानाविधंसमुल्लसति आत्मनस्तुकामायसर्वंप्रियंभवती
तिश्रुतेः ५७ पुष्परतेति पुष्परताःभ्रमराःमधुपानप्रसंगातेसंत्यस्याः तदघटितश
रीरत्वात् तदुक्तंमार्कंडेयपुराणे यदारुणाख्यस्त्रैलोक्येत्यारभ्यः वधिष्यामिमहासुरं|| 
असंख्येयाःबहवःषट्प्रदायत्रेति तद्व्याख्यातारः तथाचवामनपुराणे यदारुणाख्यो
भवितामहासुरस्तदाभविष्यामिहितापदेवताः महालिरूपेणविनष्टजीविरुंकृत्वास
मेष्यामिपुनस्त्रिविष्टपं ५८ पौष्पीति भीमादिवत्पुष्पपदंपुष्परागरत्नपरं तस्येयंतन्म
यप्रतिमाविधानात् रत्नधातुमयीमिवेतिदेविपुराणात् ५९ पापपरायणेति पवतेयःस
माख्यातित्येकाक्षरकोशः आपमयंआपोवरुणःतदाश्रयत्वात् परायणपदेभावप्राधान्यमा
श्रित्यबहुब्रीहिः वरुणेनजलैश्वर्यंवायव्यंवायुनापदमितिस्कांदात् यदाराधनान्प्राप्तमित्यन्वयः ६० 
पौष्पीप्रियेति पुष्परागरत्नमयमालायाप्रियायस्या सर्वंमणिमयंतावदापुरारोग्यसिद्धि
दमितिजपमालायांनारदपंचरात्रोक्तेः वृद्धिनिमित्तस्यचतद्धितस्यारक्तविकारे इतिपुंवद्भा
वनिषेधाद्रूपसिद्धिः ६१ सुपुष्पेज्येति सुशब्दोत्रपूरणमात्रार्थकः पकारादिनामक्रमात् 

पृ० १००ब) यजतेहरार्तेकृत्यः यद्वा पुष्पंइजेगच्छतीतिभ्रमरग्रहः तन्मयीज्यामौर्वीयस्याः पाशंको
दंडमिक्षूद्भवमिलिगुणमप्यंकुशंपंचबाणानिति प्राणप्रतिष्ठाध्यानेप्रपंचसारात् ६२ 
पुष्पदामविभूषणेति तथाचदेवीपुराणे अग्निहोत्रपरेविप्रेवेदवेदांगपारगे सुवर्णा
नांसुवर्णानांशतेदत्तेतुयत्फलं तत्फलंलभतेराजन्पूजयित्वातुचंडिकां मालयाबिल्वप
त्राणांनवम्यांगुग्गुलेनच मालाबद्धेनसंपूज्यदुर्गांदेवींनराधिप मालाबद्धेनगुग्गुलेनेत्य
न्वय इतिविष्णुधर्माह्निके बिल्ववृक्षस्यपत्राणांराजसूयफलंलभेत् करवीरस्रजाभिस्तु
पूजयेद्यस्तुचंडिकां सोग्निष्टोमफलंप्राप्यदुर्गालोकेमहीयते वकपुष्पस्रजाभिस्तुपूजयेद्य
स्तुचंडिकां राजसूयफलंप्राप्यशक्रलोकेमहीयते कुशपुष्पस्रजाभिस्तुपूजयेद्यस्तुचंडि
कां सोग्निष्टोमफलंप्राप्यमातृलोकेमहीयते शमीपुष्पस्रजाभिस्तुआर्यांसंपूज्यश्रद्धया 
गोसहस्रफलंप्राप्यविष्णुलोकेमहीयते नीलोत्पलस्रजाभिस्तुपूजयेद्यस्तुचंडिकां वा
जपेयशतंप्राप्यरुद्रलोकेमहीयते सर्वेषामेवपुष्पाणांप्रवरंनीलमुत्पलं नीलोत्पलस
हस्रेणयस्तुमालांप्रयछति दुर्गायैविधिवद्भक्त्यातस्यपुण्यफलंशृणुइत्यादि ६३ पुण्यदे 

तारा०टी० पृ० १०१अ) ति पुण्यंद्यतिखंडयति क्षीयंतेवास्यकर्माणितस्मिन्दृष्टेपरावरे इतिश्रुतिः ६४ पूर्णि
मेति चैत्रप्रभृतिमासानांपूर्णमास्यांमहाशिवां अर्चयेद्वक्षमाणेनविधिनासाधको
त्तमितित्रिशक्तिरत्नवचनात् पौषेतुपूर्णिमादेवीतिमत्स्यसूक्तेपर्वत्वेनोक्तत्वाद्वा ६५ 
पुण्येति पुंण्यमस्त्यस्याः तदर्पणोद्वेश्यत्वात् मदर्थंकर्मकौंतेयमुक्तसंगः समाचरेति
यज्ञार्थात्कर्मणोत्यत्रलोकोयंकर्मबंधनिति भगवद्गीतोक्तेः ६६ पुण्यकोटिफल
प्रदेति स्वपूजयैवानेककर्मफलदत्वात् तेनाश्वमेधप्रमुखैर्यागैरिष्टंमहात्मना द
त्तंदानंतपस्तप्तमुपास्तेयस्तुतारिणीमितिवचनात् ६७ पुराणागमविद्येति पूजायांवै
दिकतांत्रिकेइतिकर्त्तव्यताविधानात् वैदिकस्तांत्रिकोमिश्रितिमेत्रिविधोमखितिभाग
वतात् ६८ पुराणगमतोषितेति पुरागमैद्वयर्दतैः प्रीतत्वात् शास्त्राणांपठनाद्दाना
न्मातरःफलदानृणामितिदेवीपुराणात् ६९ पुराणागमगोप्येति तेषामीश्वरपरत्वेपि
प्रकारभेदेनतत्प्रतिपादनात् तथाचन्यायकुसुमांजलौ कृत्स्नेवहिवेदोयंपरमेश्वरगो
चरः स्रष्ट्टत्वेनपुरुषसूक्तेषुविभूत्यारुद्रेषु शब्दब्रह्मत्वेनमंडलब्राह्मणेषु प्रपंचपुरस्कृत्यनिः

पृ० १०१ब) प्रपंचतयोपनिषत्सु यज्ञपुरुषत्वेनमंत्रविधिषुदेहाविर्भावैरुपाख्यानेषुउपास्यत्वेनचसर्वत्रेति ७० 
पुराणागमगोपितेति गुप्ताकुलवधूरिवेतिप्रागुक्तवचनात् सर्गश्चप्रतिसर्गश्चवंशोमन्वंतराणि
च वंशानुचरितंचेतिपुराणंपंचलक्षणं ७१ पुराणगोचरा तत्रकुलाचारक्रमेणपूजाच्चनभिधा
नात् गोचरपदेनभावप्राधान्येबहुब्रीहिः ७२ पूर्वेतिपूर्वाषाढायाःकुलनक्षत्रत्वात् अ
न्ययोस्तुविषमत्वेनकुलत्वाभावात् ७३ पूर्वेति यूःस्त्रीपुरीनगर्यौद्वेइत्यमरः तांवातिवा
सस्थानत्वेनप्राप्नोति पूर्वाभूचर्यः पुरभूमिष्वितिशाकिनीप्रस्ताधेपूर्वमभिधानात् ७४ 
प्रौढाविनाशिनीति प्रौढाचासावविनाशिनीतिकर्मधारयः अनेनप्रागभावाप्रतियोगित्व
मप्युक्तं यद्वा प्रौढःबालवृद्धत्वरहितःपुंस्त्वयुक्तश्चयोऽविर्मेषः तंनाशयतिबलित्वेनतथा
बालंवृद्धंनुपंजुंतु रोगिणंचगलद्व्रणंक्लीवंहीनांगमद्यवा वृद्धलिंगंगंलद्व्रर्णीमति निषिद्ध
बलिप्रसंगेसुपार्णवोदाहृतवचनात् ७५ प्रल्हादहृदयाल्हादगेहिनीति नारसिंहीश
क्त्युत्पत्तिहेतुत्वात् तथाचवामनपुराणे पिक्षिपंतीसटापातैग्रहनक्षत्रतारकाः नखिनीहृ
दयाज्जातानारसिंहीसुदारुणा ७६ पुण्यचारिणीति नम्यचरणहेतुत्वात् ७७ पकारव्रज्या

तारा०टी० पृ० १०२अ) फाल्गुनीति तन्मासैकादशीनिमिकपूजाविधानात् फाल्गुनेकादशीकृष्णेतिमत्स्यसूक्ता
त् ७८ फाल्गुनप्रियेति फाल्गुनेयोर्चयेद्देवींसौवर्णैःराजतैरपि इत्यादित्रिशक्तिरत्नोक्तेः ७९ 
फाल्गुनप्रेमधारिणीति तथाचानंततृतीयाव्रते मासपूजार्यामात्स्ये सिंदुवारेणजात्यावा
फाल्गुनेप्यर्चयेदुमां ८० फल्गुरिति तद्वदवश्यंफलदत्वात् वायुपुराणे यस्मिन्फलति
फल्गुर्गौःकामधेनुर्जलंमही गृष्टिरंतर्गतंयस्मात्फल्गुतीर्थंननिःफलं फल्गुर्नदी
गौःजलंचकामधेनुः महीचगृष्टिः सकृत्प्रसूतागौरिदंत्रयंअंतर्गतंमनश्चिंतियस्मात्फल
तिअतः फल्गुतीर्थंननिष्फलंइतित्रिस्थलीसेतौ ८२ फलप्रदेति गुटिकासिद्धिबेतालपा
तालीवटयक्षिणि परपुरप्रवेशश्चांज्ञासिद्धिश्चजायतेइतिमत्स्यसूक्तात् ८३ फणिराज
विभूषितेति फणिपदंपद्माक्षपरं भूषणपदंनूपुरपरं पद्मःयदनूपुरप्रियदत्युपनिषद्द
र्शनात् ८४ फणाकारेति फणेवमोचयितुमशक्याकारासंसाररूपावंदीयस्याः ८५ फणि
प्रीतेति फणिपदं पतंजलिपरं सहस्रशिरसांकद्रुःसहस्रंप्रापसुव्रता प्रधानास्तेतुविख्याता
षड्विंशतिररिंदमेतिप्रक्रम्य कपिलोदुर्मुखश्चापिपतंजलिरितिस्मृत इतिमात्स्योक्तेः अते 

पृ० १०२ब) वगोनर्दीयस्त्वाह उभयथागोणिकापुत्रित्यादिनामहाभाष्येचस्वमतोपन्यासः फणिभाष्ये
तिचतत्प्रसिद्धिः तदुपासितत्वात् तथाचैतद्भेदेषुविंशत्यक्षरमंत्रमुक्त्वातंत्रांतरे ऋषिःपतंजलिः
प्रोक्तित्यादि ८६ फणिहारविभूषितेति फणिनःसर्पान्हरतीतिकर्मरापण् सचासौविः
पक्षीचेति गरुडग्रहणं तेनभूषिता विनतायाःदेव्यंशजत्वस्यप्रागुक्तत्वात् गरुडस्यज्वतत्पु
त्रत्वात् ८७ फणीशकृतसर्वांगभूषणेति सामान्यरूपेणेयप्रुक्तिः सर्वपदंतंत्रांतरोक्तांग
विशेषपरं सर्वत्वमाधिकारिकमितिन्यायेनपूर्णाहुत्यासवान्कामानितिवत्सर्वपदस्यप्रकृतप
रत्वात् ८८ फणिवाहिनीति गंगायास्त्रिपथगात्वात् फणीनांवाहिनीनदीत्यर्थः गंगागौर्योरभे
दस्योक्तत्वात् ८९ फणिप्रीतेति फणतिजानानिफण् फणगतौ विजंतःस्वज्ञातरीतियावत् 
फणीतिसप्तम्यंतंपृथक् अलुक्समासोवा ९० फणिरतेति फणिपदंतद्दैवत्यपंचमीतिथिप
रं मार्गेकृष्णानुपंचमीतिमत्स्यसूक्तेपर्वत्वेनतदुक्तेः ९१ फणिकंकणभूषितेति सशंखपा
लःकिलकंकणोमतित्युपनिषद्दर्शनात् सुवर्णाभनागोल्लसत्कंकणेनेतिब्रह्मसंहितातायां ९२ 
फलदात्रीति फंफावातफकारःस्यादित्येकाक्षरकोषः तंलातिआदतेफलः वात्याजन्यापसर्ग

तारा०टी० पृ० १०३अ) वान् तंद्यतिखंडयति सविशेषणेहीतिन्यायेन शिखीनष्टित्यादिवद्विशेषणमात्रेखंडना
न्वयः आपूर्णितोवाधातेनेत्यादि मार्क्कंडेयपुराणात् ९३ फलासक्तेति फलेष्वसक्तानमेक
र्मफलेस्पृहेतिवचनात् अनकान्नन्योऽभिचाकशीतिपरमात्मनःकर्मफलभोगनिषेधःश्रु
तेश्च ९४ फलाभरणभूषितेति फलपदमर्थाद्गुंजापरं गुंजाफलगुणितभूषणारुणितामि
त्यादित्वरिताध्यानेप्रपंचसारात् यद्वाफलस्याभायत्रतेनफलव्याप्येनरणेनयुद्धेनेत्यर्थः
यद्वातादृशेनैवरणेनशब्देनसदाट्टहासैर्जगतामभीतिदामिति उपनिषदुक्तेः ९५ फकार 
कूटसर्वागीति फकारंकवतेशब्दायतेइतिफकारकूः कूङ्भशब्देक्विवंतः फकारोटका
रितियावत् तेनसर्वअर्थाज्जाड्यस्यनाशकअंगमंत्ररूपंययस्याः खर्वहिंसायांपचादित्या
दच् तथाच वासनाप्रकरणेरहस्योदाहृतंवचनं फट्कारंसर्वजाड्यानांनाशकंतत्प्रका
शकम् ९६ फाल्गुनानंदवर्द्धिनीति अर्जुनःफाल्गुनोजिस्तरित्यर्जुनपर्यायेषु विराट
पर्वणिमहाभारतं तस्यानंदंशत्रुजयेनवर्द्धयतितथा भीष्मपर्वणितदर्थस्यस्फुटत्यात् 
यद्वा कालिकसंबंधेन फल्गुन्यांभवः तादृशंविवाहजन्यंआनंदंशिवस्यवर्धयतितथा 

पृ० १०३ब) मैत्रेमुहूर्त्तेशशलांछनेन योगंगतासूत्तरफाल्गुनीषु इतिकुमारसंभवात् फाल्गुनीन
क्षत्रेगौरीविवाहस्यवृत्तत्यात् तथाचवामनपुराणे ततःसप्तर्ष्ययःप्रोचुःशैलराजनिशाम
य यामित्रगुणसंपन्नांतिथिंपुण्यांसूमंगलां उत्तराफाल्गुनीयोगंतृतीयेह्निहिमांशुवत् 
गमिष्यतिहितत्रार्कोमुहूर्त्तोमैत्रनायकः यस्यांतिथौहरःपाणिंग्रहीष्यतिसमंत्रकं ९७ 
फकारव्रज्या पवर्गीयवकारादिनाम्नामत्रास्त्युपक्रमः समाख्यानामतोव्याख्याकृतात
दनुरोधतः वसुदेवरतेति वशब्दुपमायां स्याद्वोवरुणेत्वनव्ययमितिपवर्गांयवकार
प्रक्रमेविश्वः तन्निष्टंसुदेवयाप्राशस्त्येनरतंभक्तिर्यस्याः इतिविषेयत्वंषष्ट्यर्थः वरुणेन
जलैश्वर्यमितिस्कांदात् ९८ विज्ञाविज्ञेति विश्रेष्टातीतनानार्थेतिविश्वः विविधंताना
जानंतिविज्ञाःप्रपंचदृष्टयोद्वैताभिमानिनः तेअविज्ञायस्याः अविज्ञातंविजानतां विज्ञात
मविजानतामितिश्रुतेः ९९ विज्ञानकारिणीति विविधंज्ञानंकरोतिभक्तानांतथाकविता
जायतेतस्यसुधारसपरंपरेत्यादिवचनात् ९०० वाक्यप्रमाणपदसागरपारगस्यलक्ष्मीधरा
भिधबुधस्यतनूद्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थचितामणावयमगाद्दशमीमयूर 

तारा०टी० पृ० १०४अ) वः श्रीः वाचांश्रुतेःशिरसितत्तदवांतरार्थ तात्पर्यपर्यटनपर्यवसानसीम्नि मिथ्यावबोधवि
निवृत्तिनिदानभूतेकुत्रापिवस्तुनिममास्तुमनस्तुरीये अथदशमशतव्याख्यानं वीणवतीति
यद्यपिरास्तासाष्णास्थूणावीणाइत्यत्र वीगत्यादावित्यस्यविनियातनमाश्रित्य वीणाशब्दोंत
स्थादिप्रसिद्धःअतेव वीणाविपणिवेणबितितत्प्रस्तावेविश्वः तथापिवण्शब्दित्यस्य
निपातमाश्रित्यपवर्गीयादिःसाध्यःअतेवविश्वःओष्ठ्यदंत्योष्ट्ययोरत्रधात्यर्थादिविशेष
तः यदिस्यादंत्ययोरत्रकादाचित्कोव्यतिक्रमः वीणाविद्युदस्त्यस्याः सादृश्यप्रतियोगित्वेने
त्यर्थः वीणवल्लकिविद्युतोरितिविश्वः तडित्कोटिसमाभासामितिनीलतंत्रं १ बलाकी
र्णेति बलतेर्वधाद्यर्थस्यरूपं कुमार्यादिसैन्यमध्यवृत्तित्वात् अथवाधूमावतीरूपेवायस
ध्वजत्वात् काकध्वजरथारूढेतिफेत्कारिणीवचनात् २ बालपीयूषरोरिकेति बलते
प्राणितिवालः वाहू?आप्लाप्ये अस्माद्वेतिक्षीरस्वामी उभयथापिपवर्गीयादित्वं द्वयोर
पिकल्पद्रुमादौतत्प्रकरणेपाठात् पीयूषपदंतन्मयतयाचंद्रपरं तद्वद्रोचतितितथा ३ 
बालावसुमतीति बालास्त्रियस्तद्रूपंवसुअस्त्यस्याःअतिप्रियत्वंसाधर्म्मं तदुक्तं तासांप्र

पृ० १०४ब) हारंनिंदांचकौटिल्यंचाप्रियंतथा सर्वथानैवकर्त्तव्यमन्यथासिद्धिरोधकृत् ४ विद्याविद्याहार
विवर्जितेति विद्याज्ञानमार्गःअपिद्याकर्ममार्गः तत्रहारस्त्यागस्तेनहीना ब्रह्मवेदतोभय
रूपतयाउभयत्रापिसेव्यत्वात् यद्वाविद्याकामेभ्यःशिष्येभ्यः विद्यायाःआहरणंआहारोदानं
तेनहीनाविशब्दस्याभावार्थत्वात् तथाचहेमाद्रौदेवीपुराणे यस्तुदेव्यागृहेनित्यंविद्यादानं
प्रवर्त्तयेत् सभवेत्सर्वलोकानांपूज्यःपूज्यपदंव्रजेत् ५ विद्यावतीति सरस्वतीरूपेणतद्व्या
पकत्वात् तथाचमहाभाष्यं सोयमक्षरसमाम्नायो वाक्यसमाम्नायः पुष्पितःफलितश्चं
द्रतारकवत्प्रतीतोवेदितव्योब्रह्मराशिरिति ब्रह्मरूपमेवशब्दरूपतयाप्रतिभातीत्यर्थः इति
कैपटः ६ वैद्यप्रदप्रीतावैवस्वतीरतिरिति विंपक्षिणंददातिबलित्वेनविदःसेववेद्यःस्वा
र्थेतद्धिताश्रयणात् सेवप्रदःप्रकृष्टदाता बलिदानस्यदानांतरोत्कर्षात् तत्रप्रीतापरि
तुष्टता कर्तृव्यत्यन्नप्रीशब्दोत्तरंभावप्रत्ययात् वैवस्वत्यांदक्षिणस्यांरतिर्यस्याः दक्षिणांचा
भिचारके इतिचामुंडाकल्पवचनात् प्रीतायुक्ताचासौवैवस्वतीरतिश्चेतिमध्यमपदलोपी
समासः ७ वाणीविलासकरिणीति छांदसत्वादितिःवृद्ध्यभावोवा वणशब्दित्यतोवा

तारा०टी० पृ० १०५अ) णीशब्दः पवर्गीयादि तस्याविलंछिद्रंतस्यासस्त्यागःतद्धेतुत्वात् ८ वरोगस्थावरानने
ति पवर्गीयबकारापेक्षयारशब्देनाग्निवाचिनातृतीयः अंगपदेनन्वषष्टोग्राह्यः तत्स्थोय
आकारः मकारलकारोत्तरश्चाकारः तेनमालेतिसिद्धंतयावरंरम्यमाननंयस्याः नी
लोत्पललसन्मालावद्धजूटांभयंकरीमितितंत्रचूडामणिवचनात् ९ विष्णोर्वक्षस्थल
स्थेति ष्णुपदंविष्णुपदांतर्वर्त्तिदमुशब्दानुकरणं विशिष्टःष्णुशब्दोनामांतेयस्यसःविष्णुः
अन्यथाविषॢव्याप्तौ पिश्प्रवेशने इत्यतोवाव्युत्पन्नस्यविष्णुशब्दस्यांतस्थादित्वात् 
तस्यहृदयस्या श्रीरूपत्वात्वात् यद्वाःसुंदर्याःपंचप्रेतारूढत्वात् वस्तुतोनेनसतीजन्म
सूचनद्वारासौभाग्यमयत्वंदृश्यते तथाचमत्स्यपुराणे पुरादग्धेषुलोकेषुभूर्भुवःस्वर्महादि
षु सौभाग्यंसर्वभूतानमिकस्थमभवत्तदा वौकुंठंसर्गमासाद्यविष्णोर्वक्षस्थलस्थितम् 
ततःकालेनमहतापुनःस्वर्गविधौसृजत् अहंकारावृतेलोकेप्रधानंपुरुषान्विते स्पर्द्धायां
चप्रवृत्तायांकमलासनकृष्णयोः लिंगाकारासमुद्भूतावह्नेर्ज्वालातिभीषणा तयाभि
तप्तस्यहरेर्वक्षसस्तद्विनिसृतं वक्षस्थलंसमाश्रित्यविष्णोःसौभाग्यमास्थितं रसरूपेणतस्यां

पृ० १०५ब) तःप्राप्तोतिवसुधातलं उत्सिप्तमंतरिक्षंतद्ब्रह्मपुत्रेणधीमता दक्षेणपीतमात्रंतद्रूपलावण्य
कारकं बलंतेजोमहज्जातंदक्षस्यपरमेष्टिनः शेषंयदपतद्भूमावष्टधासमजायते ततोजनानां
संजाताःशस्तसौभाग्यदायकाः इक्षवस्तृणराजश्चनिष्पावाऽजाजिधान्यकं विकारवच्चगोक्षीरं
कुंकुमसप्तमंतथा लवणंचाष्टमंतद्वत्सौभाग्यष्टकमुच्यते पीतंयद्ब्रह्मपुत्रेणयोगज्ञानविदापु
नः दुहितासाभवत्तस्ययासतीत्यभिधीयते लोकानतीत्यललनाल्ललितातेनचोच्यते त्रैलोक्य
सूंदरीमेनामुपयेमेपिनाकधृक् यादेवीसौभाग्यमयीभुक्तिमुक्तिप्रदायिनी तामाराध्यपुमा
न्भक्त्यानारीवाकिंनविदतीति १० वाग्वतीविंध्यवासिनीति वंवरुणजलंअगयतिवक्रंकरोतियमु
नाकर्षणादिति बलदेवः तद्वतीभगिनीबलदेवस्येतिहरिवंशात् यद्वा वाग्वीजाद्यायदाविद्या
वागीशत्वप्रदायिनीतितंत्रात् वागाद्यांकमलाद्यांवातारिणीमेनांयोविद्यात्सगीशोभवतिसवैश्र
वणोभवतीत्याथर्वणश्रुतेः विंध्यंवायतिशोषयति विंध्यवोगस्त्यःवैशोषणेकप्रत्ययः तेआ
सयतिदीपयतीतिविंध्यवासिनी पुलस्त्यागस्त्यपुलहैरितिमहाभारतात् असतेर्दीस्याद्यर्थात् 
ण्यंतात्णिनिः ततःपूर्वेणकर्मधारयः छांदसत्वान्नपुंवद्भावः यद्वा वाग्वतीशब्दस्यभाव 

तारा०टी० पृ० १०६अ) प्राधान्यात्तदुक्तेतिमध्यमपदलोप ११ वानीरतरुसंस्थेति वशब्देनजलपरेणसमुद्रग्रह
णं आसमंतादुत्पत्तौस्थितौचहेतुभूतंनीरंयस्यतादृशस्तरुर्जनकोयस्यतत्कमलंसमुद्रोपरि
गतरक्तपद्मोपरिवर्तित्वात् तदुक्तमाप्यर्वणे तत्रव्यापकतीराद्यौआःकारंचितयेततः तत्स
त्वगुणयोगेनरक्तपद्मंविचिंतयेत् १२ वानीरकुसुमोत्सूकेति यद्यपिवनत्यंबुवानीरिति
स्वामीव्याख्यानात् वनुसंभक्तावित्यस्यचांतस्थादित्वादस्यतथात्वमेवायाति तथापिवनतेर्या
चनाद्यर्थात् पवर्गीयादित्वमपिप्रामाणिकं अतेवतत्प्रकरणे वानीरंवानरंवचामितिवि
श्वः दूर्वाहोमेनदीर्घायुर्वेतसैर्वृष्टिदोभवेदितिवीरचूडामणिवचनात् १३ इतिवकारव्रज्या
भीतिहेति भानांनक्षत्रणामियंभीभशब्दादण् ईतिमुपद्रवंहंतीतितथा ग्रहपीडानिवा
रकत्वात् वृद्धिनिमित्तस्येतिनपुंवद्भावः महाग्रहेमहोत्पातेइतिवचनात् १४ भयदेति
भयपदंतद्धेतुपरं सामर्थ्यविशेषंभक्तायददाति दुर्वासाइवशायादौइतिभैरवीतंत्रो
क्तेः १५ भानोरंशुजालसमप्रभेति अंशुपदस्यभानुपदसापेक्षत्वेपिं देवदत्तस्यगुरुपुत्र
इत्यादिवत्समासः तदुक्तंभर्त्तृहरिणा संबंधिशब्दःसापेक्षोनित्यंसर्वप्रयुज्यते वाक्यव

पृ० १०६ब) त्साव्यपेक्षाहिवृत्तावपिनहीयते १६ भार्गवेज्येति तथाचकवचप्रस्तावेगंधर्वतंत्रे यज्ञात्वा
भार्गवोरामःक्षत्रियानजपद्रणे वरोर्जितांमहातेजाकालिकांचात्वतर्पयत् पिशितैःक्षत्र
देहोत्थैःरुधिरैःसगणांप्रभु १७ भृगोःपूज्येति भृग्वंगिरोवशिष्टाद्यैरितिभारतात् य
द्वा भृगुयदंसकंरपरंहेतौपंचमी वधूबीजेनद्योगेनशापोद्धारात् तथाफेत्कारिण्यां वशि
ष्टाराधितादेवीनचशीघ्रफलायतः अतस्तेचापिमुनिनाशापोदत्तःसुदारुणः ततःप्रभृ
तिविद्येयंफलंदात्रीनकस्यचित् शक्तिबीजंत्रयांतस्थबीजो|परिनियोजितं ततःप्रभृति
विद्येयं|फलदात्रीनकस्यचित् शक्तिबीजंत्रयांतस्थबीजो|वधूरिवयशस्यिनी १८ भारद्वा
जनमस्कृतेति दानधर्मे भरेपुत्रान्भरेशिष्यान्भरेदेवान्भरेद्विजान् भरेभार्यांभरेद्वाजंभर
द्वाजोस्मिशोभने द्वाभ्यांवाङ्मनसाभ्यांप्रभोर्गच्छतीतिद्वाजोभृत्यः अजगताविन्यस्य
धातोःप्रयोगितिविमलाबोधः तस्यापत्यंभारद्वाजःऋष्यंधकेत्यण् १९ भीतिहेति भ्रमरे
भःप्रकीर्त्तितदलेकाक्षरकोश्रः ततःपुंयोगेङीप्प्रत्ययःतस्याईतिसाम्यंयत्रश्यामत्वात् 
हितिहरिणार्थकंतेसंत्यस्याः बलित्वेनेत्यर्शादित्वादप् हाखेदेहरिणेहारेहश्चशू

तारा०टी० पृ० १०७अ) लिनिगद्यतित्येकाक्षरकोषः ज्योतिश्चासौहाचेतिकर्मधारयः मृगान्नाविधान्दिव्यानपी
तिसुधार्णवेमहाकालसंहितोक्तेः २० भयसंपन्नेति भशब्देनतारकाचक्रोपादानं तंयांतिविचा
रयंतिभयाःतैःसम्यक्पन्नाज्ञाता पदगतावित्यस्यक्रप्रत्ययः कालिकायाश्चतारायास्तारा
चक्रंशुभंभवेदितियामलोक्तेः २१ भीमाकाराभ्रसुंदरीति भीमाकारेत्यभ्रविशेषणं देवता
विशेषणत्वेकर्मधारयेवा यद्वा भीमाकारोभयहेतुरभ्रोमेद्यस्येतिहंसग्रहणं वर्षासुत
दपगमवर्णनस्यकावसंप्रदायसिद्धत्वात् कपोतंटिट्टिभंहंसमितिमहाकालसंहितोक्तेः २२ 
भकारव्रज्या मायाधरीति मायापदस्यविद्यांर्थकतयाविद्याधरग्रहणं तेषामियंपूज्य
तयेमेत्यर्थः विद्याधरन्वमतुलंविज्ञानंपौरुषेमतिः विद्याधराणांधर्मोयंभवान्यांभक्ति
रेचचेति वामनपुराणात् यद्वा भायाधरःशंवरस्तदभिज्ञत्वात् तस्येयंतदुपास्यत्वात् 
तथाचहरिवंशेप्रद्युम्नंप्रतिनारदवाक्यं अस्यदेवरिपोस्तातमुद्गरोनित्यमूर्जितः पार्व
त्यापरितुष्टायाःदत्तःशत्रुनिवर्हणः अमोघश्चैवसंग्रामेदेवदानवमानवैः २३ मानरतेति
ज्ञानमात्रविषयत्वात् अहमस्मीत्यात्मोल्लेखस्यसर्वेषामुदयात् अनेनात्मनोप्रत्याख्ये

पृ० १०७ब) यत्वंसूचितं २४ मानसंमानतत्परेति मानास्तदर्हाःतेषांसंमाने आदरेतत्परान्यथादो
षश्रवणात् तदुक्तंकादिमते पूजामध्येगुरौपूज्येत्वन्येवापिसमागते कृतमित्येवसंभा
षेन्मौनंतैर्नसमाचरेत् यद्वा गुरुमानीयसंस्थाप्यदेववत्पूजनंविभो वस्त्रालंकारहेमाद्यैः
संतोष्यगुरुमात्मन इतिपुरश्चरणोक्तेः २५ माधवानंददेति मःशिवश्चंद्रमावेधाइत्ये
काक्षरकोशः सेवधवःमधवः स्वार्थतद्धितेसेवमाधवः अथातद्विवाहकरणा
त्सुखदत्वात् तथाचहयशीर्षपंचरात्रेगौरीविवाहमभिधाय एवंकृतेतुयत्पुण्यंतन्नि
बोधपितामह अश्वमेधसहस्रस्यवाजपेयशतस्यच फलंकोटिगुणंलष्कारुद्रलोकेवसे
च्चिरं यद्वावैशाखस्यदमनकपूजार्यांविधानात् तथाचदक्षिणामूर्त्तिसंहितायांचैत्रादस्त्र
योमासाः पक्षौसितसितेतरौ २६ मान्येति माशब्दोनिषेधार्थः नअन्यो यस्याःब्रह्मरू
पतयासजातीयविजानीयस्यगतभेदशून्यत्वान् एकमेवाद्वितीयमित्यत्र तथाव्या
ख्यानात् २७ मदिरेति मत्जानं मनुज्ञानेइत्यतोभावेक्विप् इःकामः तौरातिददा
ति मदिरा छांदसःपूर्वनिपातः मध्यपदलोपोवा ज्ञानस्यहराभूमिवीश्रयत्वात् २८ 

तारा०टी० पृ० १०८अ) मदिरोक्षणेति मदिराणिरम्याणिईक्षणानियस्याः इषिमदिमुदीत्यौणादिकिरय इ
म्यंईक्षणंदर्शनंयस्याइतिधा २९ महोत्साहगुणोपेतेति महानत्साहगुणोयेषांतैःप्राप्ता
अन्येषांविषयावत्थैवविक्षेपात् माहेश्वर्यंधनित्वंचपुनदारादिसंपदः अधमाःसिद्धयः
प्रोक्तामंत्रिणांप्रथभूमिकाः सिद्धमंत्रस्तुयासाक्षात्सशिवोनात्रसंशयः इतिवचनात् ३० 
महतीति सर्वातिशयितत्वात् ३१ महदद्भुतेतिमहतामप्यद्भुतेतिसमासः अत्थथा
आत्यप्रसंगात् अद्भुतमाञ्वर्यहेतुरितिकैपटेविंशेष्यलिंगत्वंनलःसभूजानिरभूद्गु
णाद्भुतित्यादिदर्शनात् ३२ मदिरामोदबलितेति मर्दःकस्तूरीअस्त्यस्येतिमदोरोव
ह्निः अर्थात्कस्तूरीहोमहुत्येनामोदेनप्रीत्यायुक्ता कर्पूरागरुकाश्मीरकस्तूरीहो
मतःपुनरितिवचनात् ३३ मदिरामज्जनेरतेति तदुक्तं सुरयाचार्घदानेनयोगिनीनां
भवेत्प्रियः ३४ मकारव्रज्या यशोपतीति तसोमत्वर्थितिभसंज्ञायामपिछांदसत्वा
त्पदकार्यंरुत्वं ३५ यशोवियेति तत्कारणत्वात् यद्वा कीतीर्श्वरीरूपत्वात् तथाच
मंत्रभेदंद्वात्रिंशदक्षरंउत्काआवरणप्रस्तावेतंत्रांतरं कीर्तीश्वरींयजेद्देवीमित्यादि ३६ 

पृ० १०८ब) यशोदानंदवर्द्धिनीति यशोदानंदगोपभार्या तस्याकंन्यात्वेनानंदहेतुत्वात् यद्वा यशोदाच
नंदश्चेतिद्वंद्वः तौवर्द्धयतिसोत्यादकत्वेनोत्कृष्टौकरोतीत्यर्थः भविष्यपुराणे सैवकाली
महादेवीयशोदागर्भसंभवा कंसासुरस्योत्तमांगेपदंकृत्वागतापियत् ततःप्रभृतिदै
त्यघ्रीयशोदानंदिनीमया विंध्याचलेपूजयित्वापुनःपूजाप्रवर्तिता ३७ यशःकर्पूर
धवलेति अत्रकविप्रसिद्ध्यायशसोपिश्वैत्यहेतुत्वात् यशेवकर्पूरमितिरूपकं
यशःकर्पूरमिवेत्युपमेतिवेत्यन्यतरनिर्णयहेतुत्वाभावान्संदेहसंकरः ३८ यशोदा
मविभूषितेति अत्ररूपकमेव विभूषणस्थस्योपमावाधकस्यसत्वात् ३९ यमराज
स्वसेति शमनोयमराट्यमित्यमरः यमेनराजतितिस्वामी यमुनारूपेणचेदं यद्वा
यमवतांस्वसेवहितहेतुत्वात् तथाचयोगिनीप्रस्तावेभूतडामरे तच्छ्रुत्वासाधकश्रेष्ठो
भावयेन्मनसाधिपा मातरंभगिनींवापिभार्यांवाप्रीतिभावतः ४० योगमार्गानंद
प्रवर्द्धिनीति योगश्चित्तवृत्तिनिरोधितिपातंजलसूत्रं तत्राप्यान्मनेवप्राप्यत्वात् य
द्वाप्रयोगरीत्या नानाफलहेतुत्वात् ४१ यादवानंदकरिणीति तथाचहरिवंशे ए

तारा०टी० पृ० १०९अ) कांनंशेतियामाहुरुत्पन्नांमानवाभुवि योगकन्यांदुराधर्षांरक्षार्थंकेशवत्थतु तांवैसु
मनसःसर्वेपूजयंतिस्मयादवाः देववद्दिव्यवपुष्पाकृष्णःसंरक्षितोयया ४२ यादवानं
दवर्द्धिनीति यातंनश्यंतंअवतिरक्षतियादवा फलितार्थकथनंचैतत् अवतेपचाद्यच् 
यातांअवतिषष्ठीसमासः साचासाचानंदवर्द्धिनीच शरणागतदीनार्त्तपरित्राणपराय
णे इतिमंत्रलिंगात् यद्वा शरणागतरक्षकस्यसुखहेतुत्वात् अभयंसर्वदैवत्यमिति
स्मृतेः ४३ यशप्रीतेति भावचूडामणौ पशुभावंप्रवक्ष्यामिशृणुवत्ससमाहिति
तिप्रक्रम्य पुराणश्रवणेश्रद्धावेदवेदार्थतत्परित्यादि ४४ यज्ञमयीति वेदयज्ञा
र्थमभिप्रवृत्ता इति यज्ञपदंवेदपरं ममैवेषापुराशक्तिवेदसंज्ञापुरातनीति कौर्मात् ४५ 
यज्ञकर्मविभूषणेति यज्ञंदक्षमखंकृणोतिहिनस्तियज्ञकःक्लकृवेर्बिच्गुणः लो
द्योव्योरितिधात्ववयववकारलोपविमितित्वेपिविच् प्रत्ययस्यनधातुलोपार्द्धधातुक
इतिगुणनिषेधाभावः बल्हैनैवनिमित्तत्वात् इतिकैपटकौस्तुभादौस्पष्टं तादृशश्चा
सौमश्चयज्ञकर्म सेवविभूषणंअनुरागविषयोयस्याः यद्वातस्यविभूषणत्वंयस्याः तथा 

पृ० १०९ब) चशिवपुराणे तच्चिताभस्मवादायस्वशरीरेवलेपितं शंकरेणजगद्धात्र्याविद्योगेनातिपा
तिना ४६ यकारव्रज्या रामप्रियेति रामःपशुविशेषेस्याज्जामदग्नेहलायुधेइतिविश्वः विहा
यकृष्णसारंचक्षत्रियादेर्भवेद्वलिरितिसुधार्णवोयन्यस्तमहाकालसंहितायां क्षत्रिया
दौकृष्णसारस्यैवमृगेषुपर्युदासात् ४७ रामरतेति रामेदाशरथौरतोवाल्मीकिःतत्सं
बंधित्वात् सरस्वतीचवाल्मीकेरितिहरिवंशात् ४८ रामतोषणतत्परेतिरावणवधस्त
दुद्भूतत्वात् तदुक्तंकालिकापुराणे रामस्यानुग्रहार्थायरावणस्यवधायच रात्रावेवम
हादेवीब्रह्मणाबोधितापुरा ततस्तुत्यक्तनिद्रासानंदायामाश्विनेसिते रामरावणयोयुद्धं
सत्वरंसाव्ययोजयत् * * * * * *  * * * * * * * * * * * * *
४९ राज्ञीतिसर्वविद्योत्कृष्टत्वात् अपिचेत्वत्समानारीमत्समःपुरुषोयदि अपि
नीलसरस्वत्याःसमोमंधोस्तिवैतदेति भैरवीतंत्रात् ५० राजकुलेज्येति राज्ञश्चंद्ध्रस्य
कुलपूज्यातदधिष्टातृदेवतात्वात् उमांतुशशिनस्तथेतिमत्स्यपुराणात् यद्वा राज्ञः
कुले शरीरेपुनेवाहस्त्यादिरूपेतंदंगेवापूज्या प्रायेणहस्त्यश्वदिराज्ञेवसंभवात् कृ

तारा०टी० पृ० ११०अ) ष्णवस्त्रंतथापुष्पंराजानंराजपुत्रकं हस्त्यश्वरव्यवस्त्रादिफलकालीरपूरुषान् इतिकुलचू
डामणिवचनात् एतान्दृष्ट्वादेवताबुद्ध्यौप्रणमेदित्यर्थः ५१ राजराजेश्वरीति रांजराजीधने
श्वरित्यमरः धनाधिपःकुबेरोपीतिभैरवीतंत्रात् इदंकवचमज्ञात्वाराजराजेश्वरींशिवां यो
र्चयेद्योगिनीवृदैः सभक्ष्योनात्रसंशयितिकुलानंदसंहितायां सुंदयांअपितथाव्यवहारः
यद्वाराजराजैर्नृपश्रेष्ठैराराध्यत्वात् दयंरक्षापुराबद्धाज्ञानार्थगोतमादिभिकीत्यर्थंपार्थि
वैश्चान्यैः संग्रामेजयकाक्षिभिरितिफेत्कारीयात् ५२ रमेति श्रीबीजाद्यायदाविद्यातदा
श्रीःसर्वतोमुखीतिमत्स्यसूक्तात् कमलाद्यांवायौविद्यात्सवैश्रवणोभवतीत्याथर्वणाध्र
रागिणीति रागिण्यःसंगीतशास्त्रप्रसिद्धास्तद्रूपत्वा यद्वा रक्तांगीरक्तनेत्राचरक्तांबरवि
भूषितां रागिणीनामविख्याता ज्येष्टामेनासुतामुने इतिवामनपुराणात् ५४ रमणी
ति रोवह्निस्तस्यमणीरत्नंस्फटिकंसूर्यसंबंधेनह्निजनकत्वात् मणिशब्दस्यस्त्रीत्वेङीप्रत्य
यःअते नृपनीलमणीगृहत्विषामितिनैषधं स्फोटिकंसर्वसिद्धिदंइतियंत्रप्रस्तावे स्व
छंदभैरवोक्तेः महाशंखेप्यशक्तेश्चस्फाटिकीमपियोजयेदितितन्मालाविधानाद्वा ५५ 

पृ० ११०ब) रम्येति रमःकांतेरमालक्ष्म्यांरक्ताशोकद्रमेस्मरेइतिविश्वः शंवरयुद्धेमुहुरात्प्रद्युम्नस्यरक्षि
तत्वात् अशोकपुष्पप्रियत्वाद्वा ध्रतूराशोकवकुलेश्वेतंकृष्णापराजिते इतिमुंडमालोक्तेः ५६ 
रामानंदप्रदायिनीति स्त्रीणांसुखदत्वात् तथाचसौभाग्यशयनव्रतेमत्स्यपुराणं नारींवा
कुरुतेवापिकुमारीवानरेश्वर सापितत्फलमाप्नोतिदेव्यनुग्रहलालिता तथाचसुधार्ण
वे कुलसूलावतारे मातंगीत्युग्रताराच कालिकाश्यामलातथेत्यपक्रम्य पुरध्रीणा
विशेषतदत्युक्तं यास्त्रीभर्तृवियुक्ताचशुभास्वाचारह्यंयता सापिमेनान्प्रगृह्णातुसंभ
त्रीतिदंनुज्ञयेतिब्रह्मपुराणात् ५७ रजनीकरपूर्णास्येति रस्यवह्नेर्जनीभार्या जनी
सीमंतिनीचधोरितिकोशात् तांस्वाहाशब्दंकरोतिहोमांदावितितेनपूर्णास्यातृप्तत्वा
त् होमतर्पणयोःस्वाहीतेकुलार्णवात् ५८ रक्तोत्पलविलोचनेति स्पष्टार्थं यद्वा
रक्तंरुधिरं उत्कृष्टंपलंमंसिताभ्यांवलिनातत्कृतहोमेनवाविशिष्टंलोचनंप्रीति
र्यस्याः तथाचकालीतंत्रे हुनेदाज्येनभक्तेनमांसेनरुधिरेणच कृष्णपुष्पेणसाज्येनर
क्तेनचविशेषता अमिषादिभिरप्येवंश्मशानेजुहुयात्सुधीः यद्वारक्तोरागवानुत्प

तारा०टी० पृ० १११अ) लोदैत्यविशेषः तंविशिष्यलोचयतिजातीत्यर्थः तन्मायांज्ञात्यातस्यहतत्वात् त
थाचकाशीखंडेपंचचष्टितमेध्याये मृडानीकिलखेलंतीददृशेजगर्जांदंबका अंत
रिक्षचराभ्यांचदितिजाभ्यांमनोहरा कटाक्षिताभ्यामिव येसमुत्थितमृत्युना वि
दलोत्पलसंज्ञांभ्यार्नेमभ्यांचरतोविधेः तृणीकृतत्रिजगतीपुरुषाभ्यांस्वदोर्बलात् 
देवींपरिजिहीष्टंतौविषमेषुप्रपीडितौ दिवोवतेरतुःक्षिप्तमायांस्वीकृत्यशांव
री इतिप्रक्रम्य विज्ञायतेत्रसंज्ञांतुसर्वस्यार्द्धशरीरिणी तेनैवकंदुकेनाथयुगप
न्निजघानतौ महाबलौमहादेव्याकंदुकेनसमाहितौ परिभ्रम्यपरिभ्रम्यतौदुष्टौ
विनियेतनुः ५९ रकारव्रज्या लांगलीप्रेमसंतुष्टेति नालिकेलस्तुलांगलीत्यमरः
हलाकारयत्रशाखत्वात् इतिक्षीरस्वामी ब्रह्महत्यादिपापानितथाविश्वासघातकं 
दृष्ट्वापात्रंनारिकेलंसर्वाण्येयप्रणाश्यतीति भैरवतंत्रा मार्गशीर्षेजपेन्मंत्रंमाषा
पूयैर्मनोहरैः नारिकेलांबुसंमिश्रंकर्पूरंविनिवेदयेदितित्रिशक्तिरत्नाद्वा ६० लांगली
प्रणयप्रीतेति नारिकेकेलोदकैर्मिश्रैस्तोयैःसर्वार्थसिद्धये इतितर्पणप्रसंगेवचनात् 

पृ० १११ब) नारिकेलोदकंकांस्येताम्रेवाविसृजेन्मधु गव्यंचताम्रपात्रस्थंसीधुतुल्यंघृतंविनेति
कुलार्णवात् आम्रंचनारिकेलंचखर्जूरंबीजपूरकं यःप्रयछतिदुर्गायैसगछेत्प
रमंपदमितिभविष्यपुराणाद्वा तेनहोमविधानाद्वातदुक्तंवीरचूडामणौ अष्टधाना
रिकेलंतुहोमंकुर्यात्सुसाधकः गृहेतस्यस्थिरालक्ष्मीराजानोऽचराइव यद्वालांग
लीशेषनागः तदायुधत्वात् तत्प्रतिर्जटायांतद्धारणात् जटास्वनंतित्युपनिषद्दर्श
नात् ६१ लाक्षारुणेति षष्ट्युपचारमध्येअधरचरणयोर्यावकदानविधानात् तृ
तीयातत्कृतार्थेनगुणवचनेनैतिसमासः यद्वालाक्षावद्रक्तवर्णा उपमानातिसामा
न्यवचनैरितिसमासः रक्तांध्यायेदिमांवश्येदतितंत्रांतरात् ६२ ललनेति ललनाच
नितंबिनीत्यमरः लडतिलाल्यतेवाललना लडविलासे ललीप्सायामितिस्वामी वस्तुतः
सर्वोत्कर्षेणललतिविलसतिललना तथाचप्रागुक्तमात्स्यं लोकानतीत्यललनाल्ललि
तांतेनचोच्यतेइति ६३ लीलेति लीलयावाक्प्रदाचेतितेननीलसरस्वतीतिफेत्कारिणी
वचनात् ६४ लीलावतीति तदुक्तंभरते वागंगालंकारैःश्लिष्टैः प्रीतियोजितैर्मधु 

तारा०टी० पृ० ११२अ) रैः इष्टजनस्यानुकृतिर्लीलाशेयाप्रयोगजैः यद्वालावःपक्षिभेदःतस्यभावोलावता
लावतामात्मनिछतीतिक्यजंतात्क्विप्प्रत्ययेलावतीः लावेवेतियावत् लीयतेहन्यति
ति लीलावर्तीर्यस्यैसालीलावतीः तताख्यानण्यंतादच्प्रत्ययः ततःकृदिकारादि
तिङीप्रत्ययेसुलोपः लावस्यबलित्वेनविधानात् चक्रवाकंचलावकमितिसुधार्णवेम
हाकल ६५ लयेति लीयतेजीवरूपमपहायशुंद्धस्वरुपाभवतीतितथा स्वेनरूपे
णाभिसंपद्यतितिश्रुतेः ६६ लंकेश्वरगुणप्रीतेति लंकारह्यः पुरीशाखाशाकि
नीकुलटासुचेतिविपद्वालंकाकुलटातस्यीश्वरः पूजकःगणिकानटीत्यादि वीरचू
डामणिवचनात् यद्वाशकिनीश्वरःस्कंद ६७ लंकेशवरदायिनीति लंकाशाखा अ
तेव लंकालाणयुतैतिगाथाकोषेशास्त्रार्थकत्वमादाय पलाशराक्षसयोश्ले
षस्ताद्ववरणेस्पष्टः साचीर्थादत्रबिल्वादिसंबंधिनी साईशायस्यपूज्यत्वात् नवरात्रे
बिल्वशाखायामर्चनविधानात् तथाचगौडनिबंधे वदरीदाडिमंधान्यंहरितामानसंक
चुः बिल्वोशोकोजयंतिचविज्ञेयानवपत्रिकाः ६८ लवंगीकुसुमप्रीतेति उक्तंचत्रिशक्ति 

पृ० ११२ब) रत्ने आषाढेमासिसंपूज्याचंदनैःकुसुमान्वितैः एलालवंगकंकोलैरन्यैर्वापिमहाशिवां ६९ 
लवंगीकुसुमस्रजेति भागुरिमतेटाप्रत्ययः ७० लकारव्रज्या बालेति बलतेवस्तीर्णा
भवतिबाला बलस्ततावितिदंत्योष्ट्यादिप्रकरणेकल्पद्रुमपाठात् ७१ विवस्वद्गृहिणीति
असौवाआदित्योविवस्वानेषह्महोरात्रेविवस्तितिमंडलब्राह्मणं चंद्रसूर्योपरिस्थितामि
तितंत्रांतरे कालिकाभेदध्यानात् कर्मधारयोत्तरंछांदसोमत्वर्थीयः ७२ विवस्वत्प्रेमधा
रिणीति तदुक्तंनंदिकेश्वरसंहितायां यावन्नदीयतेचार्ध्यंभास्करायनिवेदिनं तावन्नपू
जयेद्विष्णुंशंकरंवासुरेश्वरीं तमोनुदत्वमर्केणोतस्कंदपुराणाद्वा ७३ व्रकारव्रज्या शर
णेतिशृणातिहिनस्तिदुष्टानिति शॄहिंसायांयुच् यद्वाशंकल्पाणंतद्धेतुरणःशब्दोयस्याः
मंगलकीर्त्तनत्वात् ७४ शरलेति शरंबाणंलाति धारयतितथा शक्तिंचेषुंचदक्षिणेइति
महिषमर्द्दिनीध्यानेपंचरात्रोक्तेः ७५ शल्येति शल्यंशक्तौशरेवंशेकविकायांचतोमरे
इतिविश्वः कौमारीरूपेणशक्तिहस्तत्वं ७६ शरण्येति तत्रसाधुरितियत्प्रयः त्वामाश्रि
तानांनविपन्नराणांत्वामाश्रिताह्याश्रयतांप्रयांतिइतिमार्कंडेयात् ७७ श्रीरिति क्विक्व 

तारा०टी० पृ० ११३अ) चप्रछीत्यादिनाश्रयतेःक्विप् दीर्घश्च श्रयंत्येनामितिकेचित् श्रयतीतिहरदत्त मिश्र
भट्टीजिदीक्षिताः ७८ शरद्गुणेति शारदर्त्तुप्रियत्वात् पूजनीयाजनैर्देवीस्थानेस्था
नेपुरेपुरे इतितवरात्रप्रक्रमेभविष्यपुराणात् शरत्कालेमहापूजाक्रियतेयाचवार्षि
कीमार्कंडेयपुराणे वर्षेवर्षेभवतीतिवीप्सया वसंतेवसंतेज्योतिषेतिनित्यत्वंबोध्यत
इतितिबंधकारेर्व्याख्यानात् शरत्कालेचतुर्थ्यादिनवम्यंतंविशेषतः इतितत्रपुरश्च
रणोक्तेश्च ७९ त्राकारव्रज्याषट्कोणचक्रमध्यस्थेति पूज्यास्थानमस्याःअंतष
ट्कोणमष्टदलनलिनमित्याथर्वणात् षट्कोणांतर्गतंपद्मंभूविंवद्वितयंततः 
तन्मध्येपूजयेद्देवींवाहनंशवमेवचेति गंधर्वतंत्राच्च ८० संपदेति आपंचैवहलं
तानामितिटाप् समंतात्पदंयस्याइतिवा सर्वदासर्वभूतेषुदृष्टव्यासर्वतोमुखी मा
त्स्येदेव्युक्तेः ८१ ह्रीविशोभितेति लज्जावसुअवस्थानात् तथाचश्रीवाक्यं परस्य
वेश्माभिरतामलज्जामेचंविधांस्त्रींपरिवर्जयामि कल्पतरौदक्षः दयालज्जाधृति
श्रद्धांप्रभात्यागःकृतज्ञता एतेयस्यगुणाऽसंतिगृहस्थोमुख्युच्यते ८२ क्षेमेति 

पृ० ११३ब) लच्चपालनंक्षेमः भक्तानांतदावहत्वात् योगक्षेमंसदाकुर्याद्भवानीकाशिवासिनां 
तस्माद्भवानीसंसेव्यासततंकाशिवासिभिरितिकाशीखंडोक्तेः एतत्संज्ञशक्तियुक्त
त्वाद्वा यद्वा क्षकारेईंलक्ष्मींमातिक्षेमा सरस्वतीरूपेणअकारादिक्षकारांतत्वात् ८३ 
अर्थाकारादिक्रमेणषोडशनामान्युच्यंते अद्येति अदभक्षणेअस्माद्भावेक्विप् अद्
भक्षणंमारणंयातिप्राप्नोति कर्मविशेषेणतद्धेतुत्वात् मारणोच्चाटनेतथेतिकाली
तंत्रात् ८४ आज्ञेति एतत्संज्ञभ्रूमध्यचक्रस्थितत्वात् यद्वा अविद्यमानाज्ञायस्याः
अकारेणनिषेधार्थेनसमासः यद्वा भक्तानामव्यारुतादेशत्वकरणात् आज्ञासिद्धिः
प्रजायतितिमत्स्यसूक्तात् ८५ इज्येति इःकामोज्याभूमिर्यस्याः ज्यामौर्वीज्यावसुं
धरेतिशाश्वतः रत्यासक्तमनोभवोपरिदृढांध्यायेज्जवासन्निभामितिछिन्नमस्ताध्या
नदर्शनात् ८६ ईश्वरवल्लभेति स्पष्टार्थं शुनःसारमेयात् रातिश्वरौवटुकः श्व
यूथवेष्टितंरम्यंइतिदर्शनात् ईलक्ष्मीमत्वर्थलक्षणयातद्वांश्चाशौश्वरश्चेतिसमासः
यावन्मवटुकेदद्यादितिवचनात् ८७ उग्रेति तीक्ष्णस्वभावात् उग्रामीमाचभैरवी 

तारा०टी० पृ० ११४अ) तिश्रुत्युक्तयोगिनीरूपत्वाद्वा उग्राःशिवोस्त्यस्यास्तदंगार्द्धासक्तत्वाद्वा यद्वाउक्वचनं
वचेक्विपिवचिस्वपीतिसंप्रसारणे उचंरातिददातीत्युग्रा सारस्वतत्वात् ८८ उर्णेति अ
त्यंतशुद्धहेतुत्वात् ऊर्णावातेनशुद्ध्यतीत्युक्तेः यद्वा भ्रूमध्यावर्त्तवत्स्वसबंधितांमहा
भाग्यहेतुत्वात् उर्णामेषादिलोम्निस्यादावर्त्तेचांतराभ्रुवावित्यमरः यद्वाऊर्णुजाछा
दने स्वार्थण्यंताद्भावेक्विप् ततस्तत्करोतीति णिचिणोविष्टवदितिटिलोपे ततःपचा
द्यविकृते टावितिव्याख्येयं सत्तादिनास्वधर्मेणोपरक्तसर्वप्रतीतिविषयत्वात् ८९ ऋ
कारेति ऋकारोदेवमातास्यादित्येकाक्षरकोषः तस्याःकारःकरणंयस्याः अदितेर्भ
गवत्यंशजन्यत्वस्यपूर्वमभिधानात् ९० ऋस्वरोद्भवेतिस्वरेत्यचांसंज्ञा ऋकारोदितिरुच्य
तेइत्येकारकोषः अर्थःप्राग्वत् ९१ ऌकारवर्णकूटस्थैति ऌकारोपलक्षितोवर्ण
कूटः यवर्गः तदुपलक्षितस्थानंवाराणसी पीठन्यासेऌकारद्वययुक्त पवर्गेणभ्रू
मध्ये वाराणसीन्यासविधानात् तद्रक्षकत्वेनतत्स्यत्वात् तदुक्तंकाशीखंडे सादुर्गा
शक्तिभिःसार्द्धंकाशींरक्षतिसर्वतः ताःप्रयत्नेनसंपूज्याःकालरात्रिमुखानरैः रक्षं

पृ० ११४ब) तिक्षेत्रमेतद्वैतथान्यानवशक्तयः उपसर्गसहस्रेभ्यस्तावैदिग्देवताःक्रमात् ९२ ॡकारस्व
रभूषितेति असाधारण्येनतस्यमंत्रशास्त्रेवस्वीकारात् अतेवदीर्घऌकारोमंत्रशास्त्रेव
न्यासादौगृहीतोऽन्यत्रतास्त्येचेतिवैयाकरणाः ९३ एषेति इछतेर्भावेघज् एष इछास्त
स्याःपूरणीयत्वेनतथाइष्टदातृत्वात् अथवा इषाभीक्ष्ण्येक्त्यादिः हासादौएषयौनः
पुन्यंयस्याः यद्वा एतदितिसर्वनाम्नोरूपं व्यापकत्वाद्भक्तानांसमीपरतत्वात् समीपय
र्तिचैतदोरूपमितिस्मरणात् ९४ ऐषेति ईषदानेऽस्मात्घञिसमूहार्थेअणिएषदान
समूहःसचप्रदेयभेदात् सोस्त्यस्याःयद्वा इषाश्विनः तत्रभवंपूजाकर्मास्त्यत्थाः आश्वि
नेमासिदर्शादिपूर्णमास्यंतिकंसुधीरितिशक्तिरत्नात् यद्वाइट् अत्रं इषेत्वोर्ज्जेत्वेत्यत्रतथा
व्याख्यानात् तस्येदमैषंअस्त्यस्याः अन्नपूर्णास्वरूपत्वात् ९५ ओषेति उषतिदहतिकालाग्नि
रूपेणतथा उषदाहे अस्मात्पचादच् यद्वा आसमंतादुषावाणकन्यायस्याः परिवारकत्वा
द्वरदानाच्च इदंचहरिवंशेस्पष्टं यद्वा तस्यैनृत्यशिक्षणात् तथाचशार्ङदेवः पार्वतीत्वनु
शास्तिस्मलास्यंबाणान्मज्जींमुषां तयाद्वारवतीगोप्यस्ताभिःसौराष्ट्रयोषितः ताभिःसु 

तारा०टी० पृ० ११५अ) शिलितानार्योजानाजनपदोद्भवाः एवंपरंपराप्राप्तेभेतल्लोकेप्रतिष्ठितं ९६ औकाराक्षरधारि
णीति पीठमंत्रस्यौकारघटितत्वात् विहद्भगुंसमुच्चार्यमनुविंदकलान्वितमिति वीरचू
डामणि चूडामणिवचनात् यद्वा अवतिरक्षतिऊःत्वात्वेत्यूहःआशब्दयोगेएत्येधत्यूत्सुरि
तिवृद्धिः कारासंसाररूपोबंधःतज्ञताःक्षराजीवात्मानःद्वाविमौपुरुषौलोकेक्षरश्चाक्षरेव
चेति भगवद्गीतादर्शनात् तान्चारयतिस्वाभिन्नत्वेनेत्यर्थः ९७ अंसेति यशस्तस्कंधत्यात् 
प्राशस्त्यंचकौमारीजन्महेतुत्वात् स्कंधाद्ध्येवहिकौमारीतिप्रागुक्तवामनपुराणात् अथवा
अंइत्यजुस्वारःसशब्देनसकारः तदुक्तंमंत्रत्वात् वभूबीजेतदुभयप्रयेशात् अनुस्वारस्य
चबीजांतरेष्वपिप्रवेशात् ९८ अःकारवलितेति इतिविसर्जनीयः चंद्रःसर्गीततःपंच
बाणाद्यंबीजपंचकमित्यादि मंत्रांतरोद्धारेतंत्रांतरे विसर्गस्यापिमंत्रांतर्भावोक्तेः अथ
वा आःकारस्यापिविसर्गघटितत्वात् तथाचाथर्वणेश्रूयते तत्रव्यापकनीराब्धौआःका
रंचिंतयेत्ततःइतिप्रक्रम्य तस्योपरिमहाविद्यामित्यादि ९९ सर्वागमसुगोपितेति आ
गमपदव्युत्पत्तिःसमयाचारे आगतःशिववक्त्राच्चगतश्चगिरिजामुखे मतंचवासुदेवस्यते

पृ० ११५ब) स्मादागमुच्यते इयंतुशांभवीविद्यागुप्ताकुलवधुरिवेतिप्रागुक्तवचनात् यद्वासर्वत्रय
त्रचिदगमेनगमनाभावेनगोपिता अप्रदेयत्वेनोक्तत्यात् तथाचफेत्कारिण्यां कृत
सुकृतसहस्रानेकजन्मप्रभावैर्यदिभवतिमनुष्योगुर्वधीनश्चिराय कथमपिमनुमे
नंप्राप्यशिष्यायतस्यैनिजकुलकायज्येष्ठपुत्रयदद्यात् मनुर्विमृष्यदातव्योज्येष्टय
हितकारिणे पुत्रायकिमुतान्यस्मैविगोत्रायस्वपौरुषं तथा यद्यद्दृष्टवशाल्लाभोमं
त्रस्यास्यभवेत्प्रिये स्वगौत्रपौरुषंनैतदन्यगोत्रंनयेत्सुधीः १००० वाक्यप्रमाणपदसाग
रपारगस्य लक्ष्मीवराभिधबुधस्यनूद्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थचिं
तामणावुपदशोयमगान्मयूखः श्रीः एवमात्मधिषणापरिणामप्रातिरूप्यतेइदंसु
निरूप्य श्रीनिधानमभिधानसहस्रंतत्फलान्यपियतेविचरीतुं श्रीः ईश्वरुवाचेति म
ध्येकर्त्र * रानभिधानेनपूर्वप्रक्रांतस्यीश्वरस्यवत्कृत्वानुवृत्तावपि नामसहस्रसमा
त्थाप्रकरणांतरारंभसूचनायं पुनस्तदुक्तं यिति प्रत्यहमितिवीप्सायामव्यीभावः
भक्त्यादेवताविषयकितिरूपयाभावितोव्याप्तः तदतिशयायुक्तितियावत् दिवेतिस

तारा०टी० पृ० १६अ) प्तम्यर्थेव्ययं रात्रावित्यव्ययंसप्तम्यंतोरात्रिशब्दोवा संध्याप्रसिद्धा यद्यपिसंध्यापिरात्रिरेव
एतद्दीपावछेदेतनिरस्तरविककालस्यैवरात्रिरूपतयासंध्यायापितदंतर्भावस्यद्रव्यो
पायादौव्यवस्थापितत्वात् तथापि गोवलीवर्द्दन्यायात् प्रथगुपादानं तदवछिन्नका
लस्यफलविषयार्थंपृथग्विधानंवा नचरात्रिपदंसंध्यापरंस्यादुपसंहारन्यायादितिवा
च्यं एकवाक्येसामान्यविषयोरुपसंहारानभ्युपगमात् सामान्यवाक्यस्यवैयर्थ्यापत्तेः 
स्तवेति मात्रपदमन्यानपेक्षत्वपरं राजशब्दक्षत्रियमात्रपरित्यवेष्ट्यधिकरणसिद्ध
त्वेपि अत्रभूयेवग्राह्यः अन्येषांवशीभावेप्युत्कर्षविरहात् सर्वागमेषुसर्वेशास्त्रेषु
पूज्यः सर्वोत्कृष्टज्ञानशालीस्यात् सर्वंच्चतत्ततंत्रंचेतिसमासः स्वयमितिपरवैरपेक्ष्यसू
चनं हरितिसादृश्यलक्षणयाप्रयोगः पूर्वत्रशास्त्रपदंतंत्रातिरिक्तपरं उत्तरार्द्धफ
लंस्तवपाठकस्यैवज्ञेयं पूर्वार्द्धेराज्ञःकर्त्तृत्वप्रक्रमेपिसामानाधिकरण्येनकार्यकारण
भावितितथालाभात् शिवस्थानिति आद्यंब्दयंप्रसिद्धं अन्ययोर्लक्षणंत्रिशक्तिरत्ने
काकादिनीडसंयुक्तंकृमिछत्रादिसंयुतं नागरैर्दूरनिर्मुक्तंसाध्यसोत्पत्तिकारणं सौ

पृ० ११६ब) चार्थान्मॄतवत्सादयेवंकुर्युरितिफलितार्थः लेखनः लिखितिघञर्थेकः तमाचष्टे
णिच् दीर्घोच्चारणसामर्थ्यादन्यत्राप्यायुगित्पात्रेपादपःलिखस्यापःप्राप्तिःलंकारो
तीति समाधानंभाष्येआकारप्रत्याख्यानात् इतिभट्टोजिदीक्षिताः वस्तुतःप्रक्वतेक
र्मांतरानत्वयादिप्रसंगात्छांदसंरूपं सौख्यमयीत्यत्रप्राप्नुर्येमयट् सव्यपदंचवामपरं
स्त्रीणांतथादर्शनात् सव्यंदक्षिणवामयोरितिकोषः एवमिति प्राज्ञितिबाहल्यार्थकं
समापंडितसमाजः व्यसनंविपत्तिःविवादोव्यवहारः शत्रुसंकटंतेषामुपरोधः हस्त्यश्च
रथपादातंसंनांगंस्याच्चतुष्टयमित्यमरः संक्षयंयांतीक्ष्यत्रदुःखस्यप्रतियोगित्वेनान्वयः
प्रसंगादाह पूजनीयेति प्रयत्नेनफलातिशयार्थं अन्यथानित्यत्वहानिप्रसंगात् शून्या
गारंव्याख्यातं शिवालयःशिवस्य शिवायावाक्षेत्रं बिल्ववृक्षतलंप्रसिद्धं सुधार्णवेतु
द्वितीयचरणांतेचतुःपथेइतिपठित्वा शिवालयेबिल्वमूलेइतितृतीयचरणंपठितंकु
लमंडलेतादृशस्थानेकुलवृक्षतलेवा एकलिंगेश्मशानेत्युपक्रम्य कुलपादपमूलके
इतिरुद्रयामलात् कुलवृक्षापितत्रैवोक्ताः श्लेष्मतकंकरंजंचनिवाश्वत्थकदंबकं बि

पेज नं० गलत है किंतु टेक्स्ट लगातार है|************** 

तारा०टी० पृ० ११९अ) ल्वंवटंशालताल्वंसाखोटंखर्जुरंतथा कुलवृक्षाःसमुद्दिष्टाइति बिल्वस्यप्रथगुपादानंप्रा
धान्यसूचनार्थं सूकरेति सूकरपदं तन्मांसपरं दंत्यादिमपिसूककरपदं सौकर्यसमा
सादितधरणेमंडलितिवासवहरदत्ताश्लेषात् तालव्यापिदंत्याश्चशंकशूकरपांशव
इतिकोशात् मैरेयमासवःसीधुरित्यमरः भिस्मास्त्रीभक्तमंधोत्रमितिच सतंडुलैर्दुग्धै
रितिप्रत्येकमिश्चितैवा यद्वा पायसंकृशरंदद्याब्दर्करागुसंयुतमितिमत्स्यसूक्ताद्युक्ता
नांमितिसंग्रहःनिवेदितमिति देवतोद्देशेनसमर्पितंद्रव्यं अवधानतोऽवश्यंभोक्तव्यं
प्राश्यपादोदकंदेविनिर्माल्यंविभजेत्प्रिये तद्भक्तेभ्यःस्वयंभुक्त्वातन्मयोविहरेत्सुखमिति
कुलमूलावतारोक्तेः निर्माल्यंचशुचौदेशेनैवेद्यंभक्षयेत्सुधीरितिभैरवीतंत्राच्च अत
एवात्रदेवतोद्देनोनत्यक्तस्यभोजनेदोषानवतारः स्विष्टकृदादिबद्धाचनिकप्रतिपतौत
दप्रवृत्तेः अतेवस्मयंतेहृदिरूपंमुखेनोमनैवेद्यमुदरेहरेः पादोदकंचनिर्माल्यंमस्तके
यस्यसौच्युतिति अकरणेनिंदार्थवादमाह तत्रचेदिति भोक्तुंसाधकमित्यर्थः ब्रह्मपुराण
वचनेतु देवीनैवेद्यस्य स्त्रीषुप्रतिपतिरुक्ता विप्रेभ्यस्त्वथतद्देयंब्रह्मणेयत्निवेदितं वैष्ण 

पृ० ११९ब) वंसात्वतेभ्यश्चभस्मांगेभ्यश्चशांभवं सौरंमक्तेभ्याशाक्येभ्यस्तापिनेयन्निवेदितं स्त्रीभ्यःप्रदेयंमा
तृभ्योयतुकिंचिन्निवेदितं तथाभक्तेभ्यस्त्रीभ्योवादानंस्वयंवाभक्षणमितित्रिधाप्रतिपत्तिः
स्पष्टमन्यत् शार्दूलविक्रीडितेनोपसंहरति यस्तोत्रमिति फलितार्थित्वात्कर्मणितिषष्टा
धिकरणन्यायात् मानविति चातुर्वर्ण्यपरं वित्तवयैरिति ततज्जाज्ञीयनानाद्रव्यग्रहणम्
एकद्रव्यबाहुल्येपिकुबेरसामान्यानापत्तेः तथापिश्रीसरस्वत्योःप्रायशोविरोधात् पांडित्यंन
स्यादताह विद्येति विद्यायाज्ञवल्क्येनोक्ताः पुराणन्यायमीमांसाधर्मशास्त्रागमिश्रिताः 
वेदास्थानोनिविद्यानांधर्मस्यचचतुर्दश पदैःसर्वोत्कर्षपरानमिभाव्यत्वादिभिः बृहस्पतिरे
वस्यात्मूर्त्तिमान् चक्षुर्गाह्मोमनसिजःकामः तथापिजनप्रियत्वंनस्यादताह कांत्येति
चंद्रवत्सर्वाह्लादकित्यर्थः शक्त्यादृढोपायेतकार्यसामर्थ्येनशंकरः शिवेव सर्वत्रतस्यैवा
नभ्यर्हितत्वमित्यताह शौर्येति तथाचोभयविधमपिसामर्थ्यंतस्यभवतीतिभावः
अत्रधनेश्वरसमित्युपमालंकारः वाक्यतिरित्यादौरूपकं मूर्त्तिमानित्यत्रव्यतिरेकः उप
मानाद्यदस्यव्यतिरेकः सेवसितिकाव्यप्रकाशे अभेदेनतत्सादृश्याक्षेपे मूर्त्तिमानित्यने 

तारा०टी० पृ० १२०अ) नुपमानवैलक्षण्यस्योपमेयेमिहितत्वात् ततश्चैतेषांपरस्परमनपेक्ष्यैकवाक्येविद्यमानत्वात्सं
सृष्टिरलंकारः शंकरित्येतावतैवतैवत्तादात्म्यलाभेसंभवत्यपिएवकारः आरोपदृढीकरणा
र्थ नविषंधिषमित्याहुर्ब्रह्मस्वंविषमुच्यतित्यादावलंकारसर्वस्वविवरणाद्रसंगंगाधरकारादि
भिस्तथाभ्युपगतत्यात् अप्यदीक्षितांस्तु नायंसुधांशुःकिंतर्हिसुधांशुःप्रेयसीमुखमित्या
दौपर्यस्तापह्नुतिमस्तकुवलयानंदेस्वीचक्रुः तद्रीत्यातुशंकरेवभवतीत्येवकारैणस्वस्मि
न्स्वतादात्म्यंनिषिध्यशंकरतादोत्म्यारोपस्यगम्यमानत्वात् प्रकृतेपितथैवेत्यवधेयं पल्लव
स्तुअलंकारकौस्तुभेदृष्टव्यितिसर्वंशिवं वाक्यप्रमाणपदसागरपारगस्यलक्ष्मीधराभिध
बुधस्यतनुद्भवेन विश्वेश्वरेणविहितेगिरिजाभिधार्थचिंतामणौरविमितोयमगान्मयूखः 
श्रीः समस्तविनमिद्रियुक्षितियंतीद्रमौलिस्थलीनट्न्मुकुटसंकटीकृततटांतसिंहास
नः यशोपिशदचंद्रिकाप्रतिहदित्समुल्लासनप्रकाशितजगत्रयोजयतिवाजचंद्रानृपः १ 
तस्मिन्महींशासतिधर्मपूर्वंनाम्नांसहस्रंजगदंबिकायाः विश्वेश्वरेणात्मधियोनुरूपं
व्यधायिभूयोविशदीकृतार्थम् २ अस्तीहयद्यपिनकोपिविशेषलेशः प्राज्ञास्तथापिनक

तारा०टी० पृ० १२१) दाचिदमुंत्यजंतु रत्नाकरोजगतिसन्नपिवांरिराशिर्धत्तेनकोटिमपिकिंनुवराटकानाम् ३ 
संवत् १९४२ चैत्रकृष्णपक्षेचतुदश्यारिवेवारा|| श्रीपरमदेवताप्रीताभवंतु|| शुभं||

पृ० १२१ब) तारासहस्रनाम्नाव्याख्याविश्वेश्वराख्यस्य| निर्मितिरपगतदोषाताराभक्ताब्जभानुरस्तीयं

तारासहस्रनामदीटीका|| मंत्रशास्त्र

###########   END OF FILE  #######