####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00297
Uniform title: triśikhibrāhmaṇopaniṣat
Main title: yoga upaniṣads with the commentary of śrī upaniṣad brahmayogin
Secondary title: triśikhibrāhmaṇa upaniṣat
Commentator : brahmayogin
Alternate name : śrī upaniṣad brahmayogin
Editor : śāstrī mahādeva

Description: 



Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: January 6, 2014

Publisher : Adyar library and research centre
Publication year : 1920
Publication city : Madras
Publication country : India
####################################################



त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषत्

पूर्णमदः- इति शान्तिः

ब्राह्मणभागः

आत्मब्रह्मविषये प्रश्नाः

	त्रिशिखी ब्राह्मण आदित्यलोकं जगाम | तं गत्वोवाच | भगवन् किं 
देहः किं प्राणः किं कारणं किमात्मा || १ ||

विवरणम्

योगज्ञानैकसंसिद्धशिवतत्त्वतयोज्ज्वलम् |
प्रतियोगिविनिर्मुक्तं परं ब्रह्म भवाम्यहम् ||

	इह खलु शुक्लयजुर्वेदप्रविभक्तेयं त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषत् 
निष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रपर्यवसन्ना 
तदुपायाष्टाङ्गयोगप्रपञ्चप्रकाशिनी विजृम्भते | तस्याः 
स्वल्पग्रन्थतो विवरणमारभ्यते | 
त्रिशिखिब्राह्मणादित्यप्रश्नप्रतिवचनरूपेयमाख्यायिका 
विद्यास्तुत्यर्था | केयमाख्यायिका इत्यत आह- त्रिशिखीति | नामतः 
त्रिशिखी, ब्रह्मणोऽपत्यं ब्राह्मणः, सनातनो नाम मुनिः, 
आदित्यलोकासनम् आदित्यं विधिवत् उपसंगम्य देहप्राणादिकं 
तत्कारणं किं, स्वयं वा कीदृश इति पप्रच्छ || १ ||

प्. ११७) 			सर्वस्य शिवत्वम्

	स होवाच सर्वमिदं शिव एव विजानीह | किं तु नित्यः शुद्धो 
निरञ्जनो विभुरद्वयानन्दः शिव एकः स्वेन भासेदं सर्वं सृष्ट्वा 
तप्तायःपिण्डवत् ऐक्यं भिन्नवत् अवभासते | तद्भासकं किमिति चेत्- 
उच्यते | सच्छब्दवाच्यम् अविद्याशबलं ब्रह्म || २ || 

	तत्प्रश्नम् अङ्गीकृत्य तं होवाच भगवान् | किमिति ? 
सर्वमिदमित्यादि | त्वया किं देह इत्यादि यत् पृष्टं तत् शिव एवेति 
विजानीहि, सर्वस्य शिवाज्ञानविकल्पितत्वात् | विकल्पाधिकरणत्वे 
अनित्यत्वादि स्यात् इत्यत्र आह- किं त्विति | स्वाज्ञस्वविकल्पितविकल्पजालं 
अनित्यत्वादिदोषदुष्टमेव | किंतु तद्विकल्पनाधारो 
नित्यत्वादिविशेषणविशिष्टः अद्वैतात्मा शिव एक एव, न कदापि 
द्वैतभावमुपैतीत्यर्थः | विकल्पजातं केन विकल्पितं सदेकतां 
गतं, तद्भासकं किम् इत्याशङ्कायां य एकः शिवः स स्वेन 
तेजसा सर्वमिदं सृष्ट्वा तेन तप्तायःपिण्डवत् एकीभूय 
तद्वैलक्षण्येनापि भासत इत्याह- स्वेनेति | ऐक्यं प्राप्य 
स्वज्ञदृष्ट्या भिन्नवत् अवभासते | किं तदित्यत्र किं देह इत्यादि 
त्रिशिखिप्रश्नप्रतिवचने सर्वमिदं शिव एवेति यत् प्रतिज्ञातं तत्र 
स्वविकल्पितकार्यापेक्षया स्वस्य कारणत्वं स्वातिरिक्ताव्यक्तादेः 
कार्यत्वं च विशदीकरोति- सदिति | सदेव सोम्येदमग्र आसीत् इति 
स्वाविद्यायोगात् शबलत्वं स्वेन रूपेण ब्रह्मत्वं सिद्धमित्यर्थः || २ ||

ब्रह्मणः अखिलजगदुत्पत्तिः

	ब्रह्मणोऽव्यक्तम् | अव्यक्तान्महत् | महतोऽहंकारः | अहंकारात् 
पञ्चतन्मात्राणि | पञ्चतन्मात्रेभ्यः पञ्चमहाभूतानि | 
पञ्चमहाभूतेभ्योऽखिलं जगत् || ३ ||

प्. ११८) केवलब्रह्मणः कल्पनानधिकरणत्वेन 
निष्प्रतियोगिकनिर्विकल्पत्वात् तत् तिष्ठतु, शबलब्रह्मणः किं 
विकल्पितम् इत्यत आह- ब्रह्मणोऽव्यक्तमिति | ततः किम् इत्यत्र 
गुणसाम्यभावमापन्नाव्यक्तात् महत् | सत्वभावमापन्नमहतः 
अहंकारः | रजोभावमापन्नाहंकारात् पञ्चतन्मात्राणि | 
तमःप्रधानपञ्चतन्मात्रेभ्यः पञ्चमहाभूतानि, 
पञ्चीकृतानीत्यर्थः | 
तमस्तमःप्रधानत्रिगुणोपसर्जनपञ्चीकृतपञ्चमहाभूतेभ्यः 
अखिलं जगत् || ३ ||

एकस्य पिण्डस्य बहुधा विभागः

	तदखिलं किमिति | भूतविकारविभागादिति | एकस्मिन् पिण्डे कथं 
भूतविकारविभाग इति | तत्कार्यकारणभेदरूपेण 
अंशतत्त्ववाचकवाच्यस्थानभेदविषयदेवताकोशभेदविभागा 
भवन्ति || ४ ||

	एकस्य पिण्डात्मनो जगतः कथमखिलत्वम् इत्यत्र 
पञ्चीकृतपञ्चमहाभूतविकारविभागादिति | तत्राप्याक्षिपति- 
एकस्मिन्निति | तत्प्रकारमाह- तदिति | पृथिव्यादेः आकाशकार्यत्वं 
आकाशादेः पृथिव्यादिकारणत्वमिति तत्तद्भूतकार्यकारणभेदरूपेण 
पृथिव्यादिपञ्चभूतविभागः | आकाशाद्यंशश्रोत्रादितत्त्वभेदेन 
तेषामभिधानाभिधेयभेदेन तत्तद्गोलकस्थानभेदेन 
शब्दादिविषयभेदेन देगादिदेवताभेदेन आनन्दमायादिकोशभेदेन च 
बहुधा विभागा भवन्ति | एकस्मिन् अविद्याण्डपिण्डे 
भूतभौतिकविकारविभागा उपपद्यन्त इत्यर्थः || ४ ||

आकाशादीनामंशभेदाः

	अथाकाशः अन्तःकरणमनोबुद्धिचित्ताहंकाराः | वायुः 
समानोदानव्यानपानप्राणाः | वह्निः श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणाः | 
आपः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः | पृथिवी वाक्पाणिपादपायूपस्थाः 
|| ५ ||

प्. ११९) एवं यत् सूत्रितं तदर्थं आकाशादिक्रमेण विशदीकरोति- 
अथेत्यादिना || आकाशांशा इत्यर्थः | अथ वायवाद्यंशा उच्यन्ते- 
वायुरिति || ५ ||

तेषां विषयभेदाः

	ज्ञानसंकल्पनिश्चयानुसंधानाभिमाना 
आकाशकार्यान्तःकरणविषयाः | 
समीकरणोन्नयनग्रहणश्रपणोच्छ्वासा वायुकार्याप्रणादिविषयाः | 
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा अग्निकार्यज्ञानेन्द्रियविषया अबाश्रिताः | 
वचनादानगमनविसर्गानन्दाः पृथिवीकार्यकर्मेन्द्रियविषयाः | 
कर्मज्ञानेन्द्रियविषयेषु प्राणतन्मात्रविषया अन्तर्भूताः | 
मनोबुद्ध्योश्चित्ताहंकारौ चान्तर्भूतौ || ६ ||

अंशभेदानुक्त्वा विषयभेदानाह- ज्ञानेति || ६ ||

सूक्ष्मभूतमात्राः

	अवकाशविधूतदर्शनपिण्डीकरणधारणाः सूक्ष्मतमा 
जैवतन्मात्रविषयाः || ७ ||

सूक्ष्मभूतमात्रा उच्यन्ते- अवकाशेति || ७ ||

आध्यात्मिकादिविभागः

	एवं द्वादशाङ्गानि आध्यात्मिकान्याधिभौतिकान्याधिदैविकानि | 
अत्र निशाकरचतुर्मुखदिग्वातार्कवरुणाश्व्यग्नीन्द्रोपेन्द्रप्रजापतियमा 
अक्षाधिदेवतारूपैर्द्वादशनाड्यन्तःप्रवृत्ताः प्राणा एवाङ्गानि 
अङ्गज्ञानं तदेव ज्ञातेति || ८ ||

प्. १२०) अंशादिभेदेन एवम् इत्यादि | अत्र आत्मानं देहं भूतजातं 
देवताजातं च अधिकृत्य भवन्तीति आध्यात्मिकानि इत्यादि | तत्र 
आध्यात्मिकानि आधिभौतिकानि उक्तानि | अत्र अधिदैविकविवक्षया 
करणाधिपा उच्यन्ते- अत्रेति | इडादि द्वादशनाडी | यत् 
सर्वाङ्गज्ञानम् अन्तःकरणं तदेव उपाधित्वेन योऽभिमन्यते स एव 
ज्ञाता जीवो भवतीत्यर्थः || ८ ||

ज्ञातृव्यापाराभिव्यक्तिः

	अथ व्योमानिलानलजलान्नानां पञ्चीकरणमिति | ज्ञातृत्वं 
समानयोगेन श्रोत्रद्वारा शब्दगुणो वागधिष्ठित आकाशे तिष्ठति 
आकाशस्तिष्ठति | मनो व्यानयोगेन त्वग्द्वारा स्पर्शगुणः 
पाण्यधिष्ठितो वायौ तिष्ठति वायुस्तिष्ठति | बुद्धिरुदानयोगेन 
चतुर्द्वारा रूपगुणः पादाधिष्ठितोऽग्नौ तिष्ठत्यग्निस्तिष्ठति | 
चित्तमपानयोगेन जिह्वाद्वारा रसगुण उपस्थाधिष्ठितोऽप्सु 
तिष्ठत्यापस्तिष्ठन्ति | अहंकारः प्राणयोगेन घ्राणद्वारा गन्धगुणो 
गुदाधिष्ठितः पृथिव्यां तिष्ठति पृथिवी तिष्ठतीत्येवं वेद || ९ ||

	एवमाध्यात्मिकादितापत्रयं निरूप्य अथ 
पञ्चीकरणाभिव्यक्तज्ञातृव्यापृतिं व्यक्तीकरोति- अथेति | 
पञ्चीकरणमिति पञ्चीकरणनिष्पन्नं ज्ञातुः ज्ञातृत्वमित्यर्थः | 
व्यष्टिसमष्टिप्रपञ्चारोपाधिकरणजीवेश्वरयोः व्यापृतिं 
भूततत्कार्यानुप्रवेशं चाह- ज्ञातृत्वमिति | जीवेशाववष्टभ्य 
ज्ञातृत्वम् इत्यादि | आकाशस्तिष्ठति आकाशादौ आकाशादिः भूत्वा 
तिष्ठतीत्यर्थः | एवं वेद य एवं 
पञ्चभूततत्कार्यासङ्गान्तर्यामिणं वेद सोऽन्तर्यामी भवतीति शेषः 
|| ९ ||

प्. १२१) 			मन्त्रभागः

ब्रह्मणः सकाशात् पञ्चीकरणान्ता सृष्टिः

अत्रैते श्लोका भवन्ति-

पृथग्भूते षोडश कलाः स्वार्धभागान् परान् क्रमात् |
अन्तःकरणव्यानाक्षिरसपायुनभःक्रमात् || १ ||

मुख्यान् पूर्वोत्तरैर्भागैर्भूतेभूते चतुश्चतुः |
पूर्वमाकाशमाश्रित्य पृथिव्यादिषु संस्थितः || २ ||

मुख्या ऊर्ध्वे परा ज्ञेया ना[अ] परानुत्तरान् विदुः |
एवमंशो अभूत् तस्मात् तेभ्यश्चांशो अभूत् तथा || ३ ||

तस्मादन्योन्यमाश्रित्य ह्योतं प्रोतमनुक्रमात् |

	ब्राह्मणेन योऽर्थोऽभिहितः तमेतमर्थं मन्त्रा 
अप्यनुवदन्तीत्याह- अत्रेति | 
स्वाज्ञविकल्पितस्वातिरिक्तषोडशकलातत्कार्यजातात् स्वज्ञदृष्ट्या 
पृथग्भूते निष्कले ब्रह्मणि निर्बीजे 
सकलकलनानिर्वाहकस्वाज्ञदृष्ट्या 
प्रश्नोपनिषत्परिपठितप्राणादिनामान्तकला बीजरूपेण आदौ विकल्पिताः 
सत्यः स्वारोपाधिकरणेश्वरयोगात् ईश्वरो भूत्वा | अन्तःकरणशब्देन 
तत्कारणम् आकाशमुच्यते, व्यानशब्देन वायुः, अक्षिशब्देन 
अग्निः- अक्ष्णः तैजसत्वात् रसशब्देन आपः, पायुशब्देन 
पृथिवी, इत्येवं नभःक्रमात् आकाशादिक्रमात् परान् 
स्वार्धभागान् पञ्चभूतानां मुख्यान् अंशान् क्रमात् तत्तद्भूते 
निक्षिप्य || १ || पूर्वोत्तरैः अकाशादिपृथिव्यन्तैः भागैः 
तत्तद्भूतार्धांशानां तत्तद्भूते निक्षिप्तत्वात् शिष्टार्धांशान् 
चतुष्चतुर्धा विधाय आकाशः स्वांशेतरार्धांशान् 
वायवादिभूतचतुष्टये निक्षिप्य, तथा वायुः स्वांशेतरार्धांशान् 
आकाशाग्निजलपृथिवीषु

प्. १२२) निक्षिपेत्यादि समानम् | एवं पञ्चीकृते सति पूर्वम् 
आकाशमाश्रित्य योंऽशोऽस्ति सोऽयं पञ्चीकरणानन्तरं पृथिव्यादिषु 
संस्थितो भवति || २ || ऊर्ध्वे पूर्वं तत्तद्भूतमुख्यांशा एव पराः 
श्रेष्ठाः इति ज्ञेयाः | पञ्चीकृतेऽपि वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वादः इति 
वैयासिकसूत्रानुरोधेन तत्तद्भूतव्यपदेशात् परत्वं युज्यते | उत्तरान् 
मुख्यांशेतरान् अंशान् अपरान् गौणान् वुदुः तद्विद इत्यर्थः | यस्मात् 
एवं पञ्चभूतांशः अभूत् तस्मात् तेभ्यः मुख्यांशेभ्यः तथा 
गौणांशः अभूत् | पञ्चभूतांशा अभूत् गौणांशा अभूत् इति पाठे 
अभूवन्नित्यर्थे अभूदिति वचनव्यत्ययः || ३ || यस्मात् एवं तस्मात् 
अनुक्रमात् ओतं प्रोतं यथा भवति तथा पञ्चभूतेषु 
मुख्यांशोज्ज्वलेषु गौणांशाः अन्योन्यमाश्रित्य वर्तन्तः इत्यर्थः ||

चराचरात्मकविश्वसृष्टिः

पञ्चभूतमया भूमिः सा चेतनसमन्विता || ४ ||

तत ओषधयोऽन्नं च ततः पिण्डाश्चतुर्विधाः |
रसासृङ्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्लानि धातवः || ५ ||

केचित् तद्योगतः पिण्डा भूतेभ्यः संभवाः क्वचित् |
तस्मिन्नन्नमयः पिण्डो नाभिमण्डलसंस्थितः || ६ ||

अस्य मध्येऽस्ति हृदयं सनालं पद्मकोशवत् |
सत्त्वान्तर्वर्तिनो देवाः कर्त्रहंकारचेतनाः || ७ ||

अस्य बीज तमःपिण्डं मोहरूपं जडं घनम् |
वर्तते कण्ठमाश्रित्य मिश्रीभूतमिदं जगत् || ८ ||

प्रत्यागानन्दरूपात्मा मूर्ध्नि स्थाने परंपदे |
अनन्तशक्तिसंयुक्तो जगद्रूपेण भासते || ९ ||

प्. १२३) एवं पञ्चीकृतभूततः चेतनयुक्तात् जायते इत्यत्र 
चराचरात्मकं विश्वं जायते इत्याह- पञ्चेति || ४ || चेतनाधिष्ठितात् 
ततः, चैतन्याधिष्ठितान्नात्, जरायुजादिभेदेन चतुर्विधाः 
पिण्डाः संजाताः इत्यर्थः | धातवोऽप्यन्नादेव जायन्त इत्याह- रसेति 
|| ५ || केचिदेव वदन्तीत्याह- केचिदिति | तद्योगतः शुक्लशोणितयोगतः 
पिण्डाः भुक्तान्नपुरुषभूतेभ्यः संजातशुक्लशोणितसंभवाः 
पिण्डाः इति केचिदाहुः | सर्वथा अन्नमया इत्यर्थः | अन्नसारः पिण्डः क्व 
आसनमर्हति इत्यत आह- तस्मिन्निति | तस्मिन् भूतकदम्बे, तस्य 
सर्वप्राणिजीवननिमित्तत्वात् || ६ || तन्मध्ये किं वर्तते इत्यत आह- अस्येति | 
अन्नमयस्य | तदाश्रित्य के वर्तन्ते इत्यत आह- सत्त्वेति | 
सत्त्वान्तर्वर्तिनः सत्त्वगुणप्रधानाः इन्द्रादयो ब्रह्मादयश्च देवाः 
वर्तन्ते | यद्वा- कर्त्रहंकारचेतनाः अन्तःकरणविशिष्टाः देवाः 
इन्द्रियाणि विद्यन्ते इत्यर्थः || ७ || हृदयबीजं किम् इत्यत आह- अस्येति | 
घनं स्वाज्ञानमित्यर्थः | तत् कुत्र वर्तते इत्यत आह- वर्तते इति | 
स्वाज्ञानं मनःस्थानं गलान्तम् इति श्रुत्यनुरोधेन कण्ठं 
कण्ठासनं मनः साश्रित्य वर्तते | तेन स्वाज्ञानकबलितमनसा इदं 
जगत् मिश्रीभूतं व्याप्तं भवति || ८ || जगतः स्वाज्ञानमिश्रितत्वे 
जगद्रूपेण भानं किम् इत्यत आह- प्रत्यगिति | जगतः 
स्वज्ञानव्याप्तत्वेऽपि तुरीयं मूर्ध्नि संस्थितम् इति श्रुत्या 
स्वाज्ञानास्पृष्टमूर्ध्नि स्थाने परंपदे प्रत्यगानन्दरूपात्मा 
स्थिरासनो भूत्वा ईश्वरात्मना अनन्तशक्तियुक्तः सन् जगद्रूपेण भासते 
| यतः एवम् अतः जगद्रूपेणापि भानं प्रत्यगात्मनिष्ठं न 
स्वाज्ञानतत्कार्यजगन्निष्ठमित्यर्थः || ९ ||

अवस्थाचतुष्टयम्

सर्वत्र वर्तते जाग्रत् स्वप्नं जाग्रति वर्तते |
सुषुप्तं च तुरीयं च नान्यावस्थासु कुत्रचित् || १० ||

प्. १२४) सर्वदेशेष्वनुस्यूतश्चतूरूपः शिवात्मकः |
यथा महाफले सर्वे रसाः सर्वप्रवर्तकाः || ११ ||

तथैवान्नमये कोशे कोशास्तिष्ठन्ति चान्तरे |
यथा कोशस्तथा जीवो यथा जीवस्तथा शिवः || १२ ||

सविकारस्तथा जीवो निर्विकारस्तथा शिवः |
कोशास्तस्य विकारास्ते ह्यवस्थाषु प्रवर्तकाः || १३ ||

यथा रसाशये फेनं मथनादेव जायते |
मनोनिर्मथनादेव विकल्पा बहवस्तथा || १४ ||

	जगत्कलनानिर्वर्त्यावस्थाचतुष्टयेयत्तां 
तद्भासकचिद्धातुस्वरूपं चाह- सर्वत्रेति | साक्षिभास्यप्रपञ्चे 
सर्वत्र जाग्रदवस्था वर्तते, करणग्रामव्यापृतेः 
स्फुटमवगन्तु शक्यत्वात् | अन्नमयकोशे प्राणादिकोशवत् जाग्रति 
स्वप्नादित्रयं वर्तते, नान्यावस्थास्वित्यर्थः || १० || 
जाग्रदवस्थायाः स्वप्नाद्याधारत्वं 
स्वारोपाधारेश्वरनिष्ठमित्याह- सर्वेति | 
विश्वविराडोत्रादिद्वितुर्याविकल्पान्तरूपेण 
व्यष्टिसमष्ट्यात्मकजाग्रदादिसर्वदेशेष्वनुस्यूतः प्रत्यगात्मा सदा 
वर्तत इत्यर्थः | कथं पुनः प्रतीचः सर्वानुस्यूतत्वम् इत्यत्र विकारवत् 
कोशजीवदृष्टान्तेन सर्वानुस्यूतत्वं साधयति- यथेति | यथा 
अन्नमयकोशः सर्वकोशाधारो व्यापकश्च भवति तथा जीवः यथा 
कृत्स्नकोशविकारं आत्मात्मीयाभिमानपूर्वकं व्याप्य वर्तते तथा 
तद्विकारास्पृष्टः सन् शिवोऽपि वर्तते | जीवशिवयोः सविकारनिर्विकारत्वं 
कोशाभिमानभावाभावनिष्ठम् || ११-१३ || य(क?)स्मात् 
अवस्थात्रयतद्धेतुपञ्चकोशादिविकल्पः संजात इत्यत्र- 
मथनसंजातरसाशयफेनवत् एवं मनोनिर्मथनात् जाग्रदादि विद्यते 
इति | संकल्पात् एवमादिबहवो विकल्पाः जायन्ते, मनःसंकल्पाभावे 
किमपि नास्तीत्यर्थः || १४ ||

प्. १२५) 			दक्षिणोत्तरायणगतिः

कर्मणा वर्तते कर्मी तत्त्यागाछान्तिमाप्नुयात् |
अनये दक्षिणे प्राप्ते प्रपञ्चाभिमुखं गतः || १५ ||

अहंकाराभिमानेन जीवः स्याद्धि सदाशिवः |
स चाविवेकप्रकृतिसंगत्या तत्र मुह्यते || १६ ||

नानायोनिशतं गत्वा शेतेऽसौ वासनावशात् |
विमोक्षात् संचरत्येव मत्स्यः कूलद्वयं यथा || १७ ||

ततः कालवशादेव ह्यात्मज्ञानविवेकतः |
उत्तराभिमुखो भूत्वा स्थानात् स्थानान्तरं क्रमात् || १८ ||

मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणान् योगाभ्यासं स्थितश्चरन् |

	एवं संकल्पसंजातनानाविधकर्मणा कर्मी जीवो 
मनःकल्पितसंसारपाशेन निरुछ्वासं बद्धः सन् वर्तते | यावत् 
स्वज्ञानेन स्वभावापत्तिः तावत् संसरति | यदायं स्वज्ञानेन 
स्वज्ञानतत्कार्यं त्यजति तदा स्वातिरिक्तविभ्रमशान्तिमाप्नुयात् | शिवस्य 
जीवत्वं जीवस्य शिवत्वं कथं भवतीत्याशङ्क्य अनात्मनि 
आत्माभिमानात् शिवस्य जीवत्वं तदभिमतित्यागात् जीवस्य शिवत्वं च 
स्यादित्याह- अयन इति | 
ज्ञानगन्धविकलकामसंकल्पादिघटितेष्टापूर्तादिकर्मणा अयने 
दक्षिणे प्राप्ते || १५-१७ || कदा जीवः शिवो भवति? स्वभावाप्तौ 
किं साधनम् ? इत्यत आह- तत इति | ततो निष्कामबुद्ध्या 
अनुष्ठितसत्कर्मफलसमर्पणेश्वरप्रसादात् उत्तराभिमुखो भूत्वा 
तेऽर्चिषमभिसंभवन्ति इत्यादिस्थानात् स्थानान्तरं प्राप्य 
शबलब्रह्मपदं क्रमात् प्राप्नोतीत्यर्थः || १८ || किं कुर्वन् 
उत्तराभिमुखो भवति इत्यत आह-

प्. १२६) मूर्ध्नीति | सिद्धाद्यासनस्थो योगी स्वात्मनः प्राणान् 
सुषुम्नाद्वारेण मूर्ध्नि आधाय सदा एव योगाभ्यासं चरन् 
यथोक्तकाले मूर्धानं भित्त्वा देवयानेन पथा ब्रह्मलोकमेत्य न 
पुनरावर्तत इत्यर्थः ||

सद्योमुक्तिप्रापकं ज्ञानम्

योगात् संजायते ज्ञानं ज्ञानाद्योगः प्रवर्तते || १९ ||

योगज्ञानपरो नित्यं स योगी न प्रणश्यति |
विकारस्थं शिवं पश्येद्विकारश्च शिवे न तु || २० ||

योगप्रकाशकं योगैर्ध्यायेच्चानन्यभावनः |

	केवलकर्मानुष्ठानफलं चान्द्रपदं, 
कर्मज्ञानसमुच्चयानुष्ठानफलं तु ब्रह्मलोकावाप्तिः इत्युक्त्वा 
सद्यःकैवल्यप्रापकनिर्विशेषज्ञानं सोपायमाह- योगादिति | 
स्वाश्रमाचारसकृतनित्यादिसाधनचतुष्टयवदनुष्ठितसर्ववेदान्त##
-##श्रवणयोगात् निर्विशेषज्ञानं संजायते | 
यथोक्तमननाभिवर्धितज्ञानात् योगो निदिध्यासो ब्रह्मातिरिक्तं न 
किंचिदस्तीति सम्यग्ज्ञानं प्रवर्तते प्रादुर्भवति || १९ || नित्यमेवं 
योगज्ञानपरो योगी त्वाज्ञवत् स्वातिरिक्तास्तित्वधिया न कदापि प्रणश्यति 
सम्यग्ज्ञानसमकालं 
सर्वापह्नवसिद्धनिष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रभावापन्नो भवतीत्यर्थः | 
सम्यग्ज्ञानोपायस्तु- सर्वं खल्विदं ब्रह्म इति श्रुत्यनुरोधेन 
स्वाज्ञदृष्टिप्रसक्तसर्वविकारस्थं शिवं पश्येत् | एवं सर्वं 
ब्रह्मेति बोधे सिद्धे सर्वविकारजातं शिवे न किंचिदस्तीति विज्ञानं 
जायते || २० || ततो विज्ञानयोगी सर्वविकारासंभवसिद्धं ब्रह्म 
निष्प्रतियोगिकस्वमात्रम् इति अनन्यभावनः सम्यग्ज्ञानी भूत्वा 
परोदितश्रवणादियोगैः संजातसम्यग्ज्ञानयोगप्रकाशकम् आत्मानं 
ब्रह्ममात्रं ध्यायेत् | एवं ध्यानात्मकसम्यग्ज्ञानसमकालं 
कृतकृत्यो भवतीत्यर्थः ||

प्. १२७) 			ज्ञानोपायभूतो योगः

योगज्ञाने न विद्येते तस्य भावो न सिध्यति || २१ ||

तस्मादभ्यासयोगेन मनः प्राणान् निरोधयेत् |
योगी निशितधारेण क्षुरेणैव निकृन्तयेत् || २२ ||

शिखा प्राणमयी वृत्तिर्यमाद्यष्टाङ्गसाधनैः |

	यदि श्रवणाधिकारी न भवति तस्य स्वप्नेऽपि योगज्ञाने न 
विद्येते, सम्यग्ज्ञानभावोऽपि न सिध्यति || २१ || यस्मात् एवं तस्मात् | 
एवम् अभ्यासयोगतः ब्रह्माप्तिप्रतिबन्धकाज्ञानं योगी निशितधारेण 
अभ्यासयोगक्षुरेणैव निकृन्तयेदिति || २२ || एवम् अभ्यासयोगः 
केनोपायेन जायते इत्यत आह- शिखेति | 
वक्ष्यमाणयमाद्यष्टाङ्गयोगसाधनैः प्राणमयी वृत्तिः 
योगशिखा अभ्यासयोगफलप्रापिका संजायत इत्यर्थः ||

कर्मज्ञानयोगौ

ज्ञानयोगः कर्मयोग इति योगो द्विधा मतः || २३ ||

क्रियायोगमथेदानीं शृणु ब्राह्मणसत्तम |
अव्याकुलस्य चित्तस्य बन्धनं विषये क्वचित् || २४ ||

यत्संयोगो द्विजश्रेष्ठ स च द्वैविध्यमश्नुते |
कर्म कर्तव्यमित्येव विहितेष्वेव कर्मसु || २५ ||

बन्धनं मनसो नित्यं कर्मयोगः स उच्यते |
यत्तु चित्तस्य सततमर्थे श्रेयसि बन्धनम् || २६ ||

प्. १२८) ज्ञानयोगः स विज्ञेयः सर्वसिद्धिकरः शिवः |
यस्योक्तलक्षणे योगे द्विविधेऽप्यव्ययं मनः || २७ ||

स याति परमं श्रेयो मोक्षलक्षणमञ्जसा |

	ज्ञानकर्मभेदेन योगद्वैविध्यं तदियत्तामाह- ज्ञानेति || 
२३ || तत्र क्रियायोगम् इत्यादि | किं तत् ? अव्याकुलस्य इत्यादि || २४ || 
क्रियायोगस्य कथं द्वैविध्यम् इत्यत्र कर्म कर्तव्यम् इत्यादि | 
ईश्वराराधनधिया निष्कामकर्मानुष्ठानाभिनिवेश एव कर्मयोग 
इत्यर्थः || २५ || श्रेयोमार्गाभिनिवेश एव ज्ञानयोग इत्याह- यत्त्विति || 
२६ || एवं उपायोपेयद्विविधयोगानुष्ठानतः श्रेयो भवतीत्याह- 
यस्येति || २७ ||

निर्विशेषब्रह्मज्ञानोपायः अष्टाङ्गयोगः

देहेन्द्रियेषु वैराग्यं यम इत्युच्यते बुधैः || २८ ||

अनुरक्तिः परे तत्त्वे सततं नियमः स्मृतः |
सर्ववस्तुन्युदासीनभाव आसनमुत्तमम् || २९ ||

जगत् सर्वमिदं मिथ्याप्रतीतिः प्राणसंयमः |
चित्तस्यान्तर्मुखीभावः प्रत्याहारस्तु सत्तम || ३० ||

चित्तस्य निश्चलीभावो धारणा धारणं विदुः |
सोऽहं चिन्मात्रमेवेति चिन्तनं ध्यानमुच्यते || ३१ ||

ध्यानस्य विस्मृतिः सम्यक् समाधिरभिधीयते |

	पूर्वोक्तनिर्विशेषब्रह्मज्ञानोपायतया 
संक्षेपविस्तराभ्यामष्टाङ्गयोगम् उपदिशति- देहेति || २८-३१ ||

प्. १२९) 			दशविधयमनियमाः

अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम् || ३२ ||

क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमा दश |
तपः संतुष्टिरास्तिक्यं दानमाराधनं हरेः || ३३ ||

वेदान्तश्रवणं चैव ह्रीर्मतिश्च जपो व्रतम् |

इति |

	उत्तमाधिकारिणां ब्रह्मज्ञानसाधनतया अष्टाङ्गयोगो 
निरूपितः | तत्र यमो दशधा भिद्यते इत्याह- अहिंसेति || ३२ || तथा 
नियमोऽपीत्याह- तप इति || ३३ ||

हठयोगरीत्याह आसनानि

आसनानि तदङ्गानि स्वतिकादीनि वै द्विज || ३४ ||

वर्ण्यते स्वस्तिकं पादतलयोरुभयोरपि |
पूर्वोत्तरे जानुनी द्वे कृत्वासनमुदीरितम् || ३५ ||

सव्ये दक्षिणगुल्फं तु पृष्ठपार्श्वे नियोजयेत् |
दक्षिणेऽपि तथा सव्यं गोमुखं गोमुखं यथा || ३६ ||

एकं चरणमन्यस्मिन्नूरावारोप्य निश्चलः |
आस्ते यदिदमेनोघ्नं वीरासनमुदीरितम् || ३७ ||

गुदं नियम्य गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेण समाहितः |
योगासनं भवेदेतदिति योगविदो विदुः || ३८ ||

प्. १३०) ऊर्वोरुपरि वै धत्ते यदा पादतले नुमे |
पद्मासनं भवेदेतत् सर्वव्याधिविषापहम् || ३९ ||

पद्मासनं सुसंस्थाप्य तदङ्गुष्ठद्वयं पुनः |
व्युत्क्रमेणैव हस्ताभ्यां बद्धपद्मासनं भवेत् || ४० ||

पद्मासनं सुसंस्थाप्य नानूर्वोरन्तरे करौ |
निवेश्य भूमावातिष्ठेद्व्योमस्थः कुक्कुटासनः || ४१ ||

कुक्कुटासनबन्धस्थो दोर्भ्यां संबध्य कंधरम् |
शेते कूर्मवदुत्तान एतदुत्तानकूर्मकम् || ४२ ||

पादाङ्गुष्ठौ तु पाणिभ्यां गृहीत्वा श्रवणावधि |
धनुराकर्षकाकृष्टं धनुरासनमीरितम् || ४३ ||

सीवनीं गुल्फदेशेभ्यो निपीड्य व्युत्क्रमेण तु |
प्रसार्य जानुनोर्हस्तावासनं सिंहरूपकम् || ४४ ||

गुल्फौ च वृषणस्याधः सीविन्युभयपार्श्वयोः |
निवेश्य भूमौ हस्ताभ्यां बद्ध्वा भद्रासनं भवेत् || ४५ ||

सीवनीपार्श्वमुभयं गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेण तु |
निपीड्यासनमेतच्च मुक्तासनमुदीरितम् || ४६ ||

प्. १३१) अवष्टभ्य धरां सम्यक् तलाभ्यां हस्तयोर्द्वयोः |
कूर्परौ नाभिपार्श्वे तु स्थापयित्वा मयूरवत् || ४७ ||

समुन्नतशिरःपादो मयूरासनमिष्यते |
वामोरुमूले दक्षाङ्घ्रिं जान्वोर्वेष्टितपाणिना || ४८ ||

वामेन वामाङ्गुष्ठं तु गृहीतं मत्स्यपीठकम् |
योनि वामेन संपीड्य मेढ्रादुपरि दक्षिणम् || ४९ ||

ऋजुकायः समासीनः सिद्धासनमुदीरितम् |
प्रसार्य भुवि पादौ तु दोर्भ्यामङ्गुष्ठमादरात् || ५० ||

जानूपरि ललाटं तु पश्चिमं ताणमुच्यते |
येन केन प्रकारेण सुखं धार्यं च जायते || ५१ ||

तत् सुखासनमित्युक्तमशक्तस्तत् समाचरेत् |
आसनं विजितं येन जितं तेन जगत्त्रयम् || ५२ ||

	अथ मध्यमाधिकारिणां हठयोगरीत्या आसनाद्यङ्गानि 
उपदिशति- आसनानीति || ३४ || तत्र स्वस्तिकासनलक्षणमाह- वर्ण्यत 
इति || ३५ || गोमुखासनलक्षणमुच्यते- सव्य इति || ३६ || 
वीरासनलक्षणमाचष्टे- एकमिति || ३७ || योगासनलक्षणं व्यनक्ति##-
बद्धपद्मासनलक्षणं विशदयति- पद्मासनमिति | हस्ताभ्यां 
बद्ध्वेति यत् तत् बद्धपद्मासनं भवेत् || ४० || कुक्कुटासनप्रकारं 
व्यक्तीकरोति- पद्मेति || ४१ || उत्तानकूर्मलक्षणमाह- कुक्कुटेति || 
४२ || अनुरासनमाह-

प्. १३२) पादेति || ४३ || सिंहासनं दर्शयति- सीविनीमिति || ४४ || 
भद्रासनलक्षणमाह- गुल्फाविति || ४५ || मुक्तासनस्वरूपमाह- 
सीविनीति || ४६ || मयूरासनप्रकारमाह- अवष्टभ्येति || ४७ || 
मत्स्यासनलक्षणमाचष्टे- वामेति || ४८ || सिद्धासनलक्षणमाह##-
अशक्तोपयोग्यासनमाह- येनेति || ५१ || आसनफलमाह- आसनमिति || 
५२ ||

नाडीशुद्धिपूर्वकप्राणायामविधिः

यमैश्च नियमैश्चैव ह्यासनैश्च सुसंयतः |
नाडीशुद्धिं च कृत्वादौ प्राणायामं समाचरेत् || ५३ ||

देहमानं स्वाङ्गुलिभिः षण्णवत्यङ्गुलायतम् |
प्राणः शरीरादधिको द्वादशाङ्गुलमानतः || ५४ ||

देहस्थमनिलं देहसमुद्भूतेन वह्निना |
न्यूनं समं वा योगेन कुर्वन् ब्रह्मविदिष्यते || ५५ ||

	यमाद्यङ्गत्रयविशिष्टयोगिनोनाडीशुद्धिपूर्वकं 
प्राणायामक्रममाह- यमैश्चेति | पूर्वोक्तैः || ५३ || 
अभ्यासानुकूलदेहप्राणमानं तत्र प्राणाभ्यासफलं चाह- 
देहमानमिति || ५४-५५ ||

अग्निमण्डलस्वरूपम्

देहमध्ये शिखिस्थानं तप्तजाम्बूनदप्रभम् |
त्रिकोणं द्विपदामन्यच्चतुरश्रं चतुष्पदाम् || ५६ ||

वृत्तं विहङ्गमानां तु षडश्रं सर्पजन्मनाम् |
अष्टाश्रं स्वेदजानां तु तस्मिन् दीपवदुज्ज्वलम् || ५७ ||

प्. १३३) मूलाग्निमण्डलस्वरूपमाह- देहेति || ५६ || 
तत्तज्जन्त्वग्निमण्डले तस्मिन् उज्ज्वलं वह्निं विद्धीत्यर्थः || ५७ ||

नाभिस्थानम्

कन्दस्थानं मनुष्याणां देहमध्यं नवाङ्गुलम् |
चतुरङ्गुलमुत्सेधं चतुरङ्गुलमायतम् || ५८ ||

अण्डाकृति तिरश्चां च द्विजानां च चतुष्पदाम् |
तुन्दमध्यं तदिष्टं वै तन्मध्यं नाभिरिष्यते || ५९ ||

	मनुष्यादि देहमध्यं विशदयति- कन्देति || ५८-५९ ||

नाडीचक्रे जीवभ्रमणम्

तत्र चक्रं द्वादशारं तेषु विष्ण्वादिमूर्तयः |
अहं तत्र स्थितश्चक्रं भ्रामयामि स्वमायया || ६० ||

अरेषु भ्रमते जीवः क्रमेण द्विजसत्तम |
तन्तुपञ्जरमध्यस्था यथा भ्रमति लूतिका || ६१ ||

प्राणाधिरूढश्चरति जीवस्तेन विना न हि |

	तत्रस्थनाडीचक्रं विष्ण्वादिभिरधिष्ठितं सत् वर्तते | 
तत्राहमन्तर्याम्यात्मना स्थित्वा तच्चालयामीत्याह- तत्रेति | तत्र 
नाभिमध्ये नाडीचक्रम् | 

ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति |
भ्रामयन् सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ||

इति स्मृत्यनुरोधेन अहम् इत्यादि || ६० || को वा त्वया भ्राम्यते इत्यत आह##-
| लूतिका उर्णनाभिः कीटविशेषः | तथा जीवः चलनमेतीत्यर्थः || ६१ ||

प्. १३४) 		कुण्डलिनीस्थानं तद्व्यापारश्च

तस्योर्ध्वे कुण्डलीस्थानं नाभेस्तिर्यगथोर्ध्वतः || ६२ ||

अष्टप्रकृतिरूपा सा चाष्टधा कुण्डलीकृता |
यथावद्वायुसंचारं जलान्नादि च नित्यशः || ६३ ||

परितः कन्दपार्श्वे तु निरुध्यैव सदा स्थिता |
मुखेनैव समावेष्ट्य ब्रह्मरन्ध्रमुखं तथा || ६४ ||

योगकालेन मरुता साग्निना बोधिता सती |
स्फुरिता हृदयाकाशे नागरूपा महोज्ज्वला || ६५ ||

तदूर्ध्वविलसितकुण्डलिनीस्थानं तद्व्यापारं चाह- तस्येति | 
नाडीचक्रस्य तस्य || ६२ ||

भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च |
अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ||

इति स्मृत्यनुरोधेन अष्टप्रकृतिरूपा वायुसंचारं 
प्राणापानयोरैक्यमित्यर्थः | भुक्तजलान्नादि || ६३ || किं कुर्वती स्थितेत्यत्र 
मुखेनैव इत्यादि || ६४ || सा कदा ऊर्ध्वं प्रसरतीत्यत्र योगकालेन इत्यादि || 
६५ ||

देहमध्यस्थनाडीकन्दस्वरूपम्

अपानाद्द्व्यङ्गुलादूर्ध्वमधो मेढ्रस्य तावता |
देहमध्यं मनुष्याणां हृन्मध्यं तु चतुष्पदाम् || ६६ ||

प्. १३५) इतरेषां तुन्दमध्यं नानानाडीसमावृतम् |
चतुष्प्रकारद्व्ययुते देहमध्ये सुषुम्नया || ६७ ||

कन्दमध्ये स्थिता नाडी सुषुम्ना सुप्रतिष्ठिता |
पद्मसूत्रप्रतीकाशा ऋजुरूर्ध्वप्रवर्तिनी || ६८ ||

ब्रह्मणो विवरं यावद्विद्युदाभासनालकम् |
वैष्णवी ब्रह्मनाडी च निर्वाणप्राप्तिपद्धतिः || ६९ ||

इडा च पिङ्गला चैव तस्याः सव्येतरे स्थिते |
इडा समुत्थिता कन्दाद्वामनासापुटावधिः || ७० ||

पिङ्गला चोत्थिता तस्माद्दक्षनासापुटावधिः |
गान्धारी हस्तिजिह्वा च द्वे चान्ये नाडिके स्थिते || ७१ ||

पुरतः पृष्ठतस्तस्या वामेतरदृशौ प्रति |
पूषायशस्विनीनाड्यौ तस्मादेव समुत्थिते || ७२ ||

सव्येतरश्रुत्यवधि पायुमूलावलम्बुसा |
अधोगता शुभा नाडी मेढ्रान्तावधिरायता || ७३ ||

पादाङ्गुष्ठावधिः कन्दादधोयाता च कौशिकी |
दशप्रकारभूतास्ताः कथिताः कन्दसंभवाः || ७४ ||

प्. १३६)  तन्मूला बहवो नाड्यः स्थूलाः सूक्ष्माश्च नाडिकाः |
द्वासप्ततिसहस्राणि स्थूलाः सूक्ष्माश्च नाडयः || ७५ ||

संख्यातुं नैव शक्यन्ते स्थूलमूलाः पृथग्विधाः |
यथाश्वत्थदले सूक्ष्माः स्थूलाश्च विततास्तथा || ७६ ||

	देहमध्यं तदाश्रयनाडीकन्दस्वरूपमाह- अपानादिति || 
६६-६७ || तत्र केयं प्रधाननाडी ? तदाश्रित्य कति नाड्यो वर्तन्ते 
? इत्यत्रोच्यते- कन्देति | वीणादण्डमाश्रित्य ऋजुरूर्ध्वप्रवर्तिनी 
|| ६८ || कियत्पर्यन्तम् ऊर्ध्वं प्रवृत्तेत्यत्र ब्रह्मरन्ध्रान्तमित्याह##-
ब्रह्मरन्ध्रं तावत्, मूलाधारमारभ्य ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं 
प्रवर्तते इत्यर्थः | तस्या नाम निर्दिशति- वैष्णवीति | 
विष्ण्वधिष्ठितत्वात् | ब्रह्मनाडी ब्रह्मलोकप्रापकत्वात्, 
तदन्तर्गतकैवल्यनाडी | निर्वाणप्राप्तिपद्धतिः कैवल्यसृतित्वात् || ६९ || 
तदाश्रयनाड्यः उच्यन्ते- इडा चेति || ७०-७५ || असंख्येयत्वे 
दृष्टान्तमाह- यथेति || ७६ ||

नाडीचराः वायवः

प्राणापानौ समानश्च उदानो व्यान एव च |
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनंजयः || ७७ ||

चरन्ति दशनाडीषु दश प्राणादिवायवः |
प्राणादिपञ्चकं तेषु प्रधानं तत्र च द्वयम् || ७८ ||

प्राण एवाथवा ज्येष्ठो जीवात्मानं बिभर्ति यः |
आस्यनासिकयोर्मध्यं हृदयं नाभिमण्डलम् || ७९ ||

प्. १३७) पादाङ्गुष्ठमिति प्राणस्थानानि द्विजसत्तम |
अपानश्चरति ब्रह्मन् गुदमेढ्रोरुजानुषु || ८० ||

समानः सर्वगात्रेषु सर्वव्यापी व्यवस्थितः |
उदानः सर्वसंधिस्थः पादयोर्हस्तयोरपि || ८१ ||

व्यानः श्रोत्रोरुकट्यां च गुल्फस्कन्धगलेषु च |
नागादिवायवः पञ्च त्वगस्थ्यादिषु संस्थिताः || ८२ ||

तुन्दस्थं जलमन्नं च रसादि च समीकृतम् |
तुन्दमध्यगतः प्राणस्तानि कुर्यात् पृथक् पृथक् || ८३ ||

इत्यादिचेष्टनं प्राणः करोति च पृथक् स्थितः |
अपानवायुर्मूत्रादेः करोति च विसर्जनम् || ८४ ||

प्राणापानादिचेष्टादि व्यानवायुना |
उज्जीर्यते शरीरस्थमुदानेन नभस्वता || ८५ ||

पोषणादि शरीरस्य समानः कुरुते सदा |
उद्गारादिक्रियो नागः कूर्मोऽक्ष्यादिनिमीलनः || ८६ ||

कृकरः क्षपयोः कर्ता दत्तो निद्रादिकर्मकृत् |
मृतगात्रस्य शोभादि धनंजय उदाहृतः || ८७ ||

	नाडीचरा वायवः कतिसंख्याका इत्यत्र प्राणापानौ इत्यादि || ७७ || 
तेषु कः प्रधान इत्यत आह- प्राणादीति || ७८ || तेषां स्थानानि 
निर्दिशति- आस्येति || ७९-८२ || प्राणादिव्यापारमाह- तुन्दस्थमिति 
|| ८३-८६ || क्षपयोः निमेषोन्मेषयोः || ८७ ||

प्. १३८) 		नाडीज्ञानपुरःसरा नाडीशुद्धिः

नाडीभेदं मरुद्भेदं मरुतां स्थानमेव च |
चेष्टाश्च विविधास्तेषां ज्ञात्वैवं द्विजसत्तम् || ८८ ||

शुद्धौ यतेत नाडीनां पूर्वोक्तज्ञानसंयुतः |

	एवं नाडीभेदस्थानादिकं ज्ञात्वा तच्छुद्ध्यर्थं 
यतेतेत्याह- नाडीति || ८८ ||

योगाभ्यासस्थलं तद्विधिश्च

विविक्तदेशमास्थाय सर्वसम्बन्धवर्जितः || ८९ ||

योगाङ्गद्रव्यसंपूर्णं तत्र दारुमये शुभे |
आसने कल्पिते दर्भकुशकृष्णाजिनादिभिः || ९० ||

तावदासनमुत्सेधे तावद्द्वयसमायते |
उपविश्यासनं सम्यक् स्वस्तिकादि यथारुचि || ९१ ||

	योगस्थलं योगविधिं चाह- विविक्तेति || ८९-९१ ||

चिन्मुद्रासहितकेवलकुम्भकम्

बद्ध्वा प्रागासनं विप्र ऋजुकायः समाहितः |
नासाग्रन्यस्तनयनो दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् || ९२ ||

रसनां तालुनि न्यस्य स्वस्थचित्तो निरामयः |
आकुञ्चितशिरः किंचिन्निबध्नन् योगमुद्रया || ९३ ||

हस्तौ यथोक्तविधिना प्राणायामं समाचरेत् |

प्. १३९) प्राणायामलक्षणं वक्तुं भूमिकां रचयति- 
बद्ध्वेति | नासिकाबन्धनं बन्धत्रयं वा योगमुद्रेत्यर्थः || ९२##-
केवलकुम्भकप्राणायामं कुर्यादित्यर्थः ||

सहितप्राणायामः

रेचनं पूरणं वायोः शोधनं रेचनं तथा || ९४ ||

चतुर्भिः क्लेशनं वायोः प्राणायाम उदीर्यते |

	सहितप्राणायामलक्षणमाह- रेचनमिति || ९४ || 
प्राणायामारम्भसमये शरीरगतदुष्टवायुरेचनं ततः पूरणं 
ततः कुम्भकेन वायोः शोधनं पुनः निःशेषतो रेचनम्, एवं 
चतुर्भिः पर्यायैः वायोः क्लेशनम् उपक्रमप्राणायामः उदीर्यते | 
एवं प्राणायामत्रये कृते सति अथ यथोक्तप्राणायामयोग्यं शरीरं 
भवतीत्यर्थः ||

नाडीशोधकप्राणायामः

हस्तेन दक्षिणेनैव पीडयेन्नासिकापुटम् || ९५ ||

शनैः शनैरथ बहिः प्रक्षिपेत् पिङ्गलानिलम् |
इडया वायुमापूर्य ब्रह्मन् षोडशमात्रया || ९६ ||

पूरितं कुम्भयेत् पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया |
द्वात्रिंशन्मात्रया सम्यग् रेचयेत् पिङ्गलानिलम् || ९७ ||

एवं पुनः पुनः कार्यं व्युत्क्रमानुक्रमेण तु |
संपूर्णकुम्भवद्देहं कुम्भयेन्मातरिश्वना || ९८ ||

पूरणान्नाडयः सर्वाः पूर्यन्ते मातरिश्वना |
एवं कृते सति ब्रह्मंश्चरन्ति दश वायवः || ९९ ||

प्. १४०) हृदयाम्भोरुहं चापि व्याकोचं भवति स्फुटम् |
तत्र पश्येत् परात्मानं वासुदेवमकल्मषम् || १०० ||

प्रातर्माध्यंदिने सायमर्धरात्रे च कुम्भकान् |
शनैरशीतिपर्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत् || १०१ ||

एकाहमात्रं कुर्वाणः सर्वपापैः प्रमुच्यते |
संवत्सरत्रयादूर्ध्वं प्राणायामपरो नरः || १०२ ||

योगसिद्धो भवेद्योगी वायुजिद्विजितेन्द्रियः |
अल्पाशी स्वल्पनिद्रश्च तेजस्वी बलवान् भवेत् || १०३ ||

अपमृत्युमपक्रम्य दीर्घमायुरवाप्नुयात् |

	नाडीशोधनहेतुतया अभ्यसनीयप्राणायामक्रम उच्यते- 
हस्तेनेति | अनुक्रमस्तु, इडया आपूर्य कुम्भित्वा पिङ्गलया रेचनम् | 
व्युत्क्रमस्तु, पिङ्गलया आपूर्य कुम्भित्वा इडया रेचनम् || ९५-९७ 
|| एवमहरहः चतुर्वारं दिनैकमात्रावृद्धिपूर्वकम् 
अशीतिप्राणायाममभ्यसेत् इत्याह- संपूर्णेति || ९८-९९ || व्याकोचं 
विकासम् || १००-१०३ ||

प्राणायामफलम्

प्रस्वेदजननं यस्य प्राणायामेषु सोऽधमः || १०४ ||

कम्पनं वपुषो यस्य प्राणायामेषु मध्यमः |
उत्थानं वपुषो यस्य स उत्तम उदाहृतः || १०५ ||

अधमे व्याधिपापानां नाशः स्यान्मध्यमे पुनः |
पापरोगमहाव्याधिनाशः स्यादुत्तमे पुनः || १०६ ||

प्. १४१) अल्पमूत्रोऽल्पविष्ठश्च लघुदेहो मिताशनः |
पट्विन्द्रियः पटुमतिः कालत्रयविदात्मवान् || १०७ ||

रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भीकरणमेव यः |
करोति त्रिषु कालेषु नैव तस्यास्ति दुर्लभम् || १०८ ||

	प्रथमाभ्यासकाले स्वेदकम्पनोत्थानादिसिद्धिं तत्फलं चाह##-
वाञ्छितार्थसिद्धिः स्यादित्याह- रेचकमिति || १०८ ||

प्राणधारणाद्रोगनाशः

नाभिकन्दे च नासाग्रे पादाङ्गुष्ठे च यत्नवान् |
धारयेन्मनसा प्राणान् संध्याकालेषु वा सदा || १०९ ||

सर्वरोगैर्विनिर्मुक्तो जीवेद्योगी गतक्लमः |
कुक्षिरोगविनाशः स्यान्नाभिकन्देषु धारणात् || ११० ||

नासाग्रधारणाद्दीर्घमायुः स्याद्देहलाघवः |
ब्राह्मे मुहूर्ते संप्राप्ते वायुमाकृष्य जिह्वया || १११ ||

पिबतस्त्रिषु मासेषु वाक्सिद्धिर्महती भवेत् |
अभ्यस्यतुश्च षण्मासान्महारोगविनाशनम् || ११२ ||

यत्र यत्र धृतो वायुरङ्गे रोगादिदूषिते |
धारणादेव मरुतस्तत्तदारोग्यमश्नुते || ११३ ||

प्. १४२) यद्यदङ्गं रोगदूषितं भवति तत्तदङ्गवायुधारणात् 
तत्तद्रोगनिवृत्तिद्वारा आयुर्वृद्धिः स्यादित्याह- नाभीति | 
केवलकुम्भकाभ्याससिद्धो योगी नाभिकन्दे इत्यादि || १०९-११३ ||

षण्मुखीमुद्रया मनोजयः

मनसो धारणादेव पवनो धारितो भवेत् |
मनसः स्थापने हेतुरुच्यते द्विजपुङ्गव || ११४ ||

करणानि समाहृत्य विषयेभ्यः समाहितः |
अपानमूर्ध्वमाकृष्येदुदरोपरि धारयेत् || ११५ ||

बध्नन् कराभ्यां श्रोत्रादिकरणानि यथातथम् |
युञ्जानस्य यथोक्तेन वर्त्मना स्ववशं मनः || ११६ ||

मनोवशात् प्राणवायुः स्ववशे स्थाप्यते सदा |

	मनःप्राणयोरविनाभावात् मनोवशार्थं षण्मुखीमुद्रां 
दर्शयति- मनस इति || ११४ || किं तत् ? कारणानि इत्यादि || ११५-११६ 
|| मनोवशतः प्राणोऽपि स्ववशो भवतीत्याह- मन इति ||

प्राणगतिः

नासिकापुटयोः प्राणः पर्यायेण प्रवर्तते || ११७ ||

तिस्रश्च नाडिकास्तासु स यावन्तश्चरत्ययम् |
शङ्खिनीविवरे याम्ये प्राणः प्राणभृतां सताम् || ११८ ||

तावन्तं च पुनः कालं सौम्ये चरति संततम् |

प्. १४३) प्राणगतिं विवृणोति- नासिकेति || ११७ || 
मूलाधारमारभ्य भ्रूमध्यान्तमिडापिङ्गलादिभेदेन तिस्रश्च 
इत्यादि | इडादिभेदेन तिस्रो नाडिकाः सन्ति | तासु सुषुम्नायां प्राणगतिः 
प्राणभृतां मध्ये सतां योगिनामेव भवति | अयोगिनां तु सोऽयं 
प्राणः शङ्खवत् अन्तरावर्तत्रयविशिष्टेयं शङ्खिनी नासिका तस्या 
याम्ये विवरे  पिङ्गलेतिविश्रुतदक्षिणनासापुटे यावन्तं कालं चरति || 
११८ || पुनः तावन्तं कालं सौम्ये वामनासापुटे चरति | एवं 
प्राणगतिः पिङ्गलेडयोः संततं भवतीत्यर्थः ||

प्राणगतिज्ञानेन योगावाप्तिः

इत्थं क्रमेण चरता वायुना वायुजिन्नरः || ११९ ||

अहश्च रात्रिं पक्षं च मासं मत्वायनादिकम् |
अन्तर्मुखो विजानीयात् कालभेदं समाहितः || १२० ||

अङ्गुष्ठादि स्वावयवास्फुरणादर्शनैरपि |
अरिष्टैर्जीवितस्यापि जानीयात् क्षयमात्मनः || १२१ ||

ज्ञात्वा यतेत कैवल्यप्राप्तये योगवित्तमः |
पादाङ्गुष्ठे कराङ्गुष्ठे स्फुरणं यस्य नश्यति || १२२ ||

तस्य संवत्सरादूर्ध्वं जीवितव्यक्षयो भवेत् |
मणिबन्धे तथा गुल्फे स्फुरणं यस्य नश्यति || १२३ ||

षण्मासावधिरेतस्य जीवितस्य स्थितिर्भवेत् |
कूर्परास्फुरणं यस्य तस्य त्रैमासिकी स्थितिः || १२४ ||

प्. १४४) कक्षे मेहनपार्श्वे च स्फुरणानुपलम्भने |
मासावधि जीवितं स्यात् तदर्धं सत्त्वदर्शने || १२५ ||

आश्रिते जठरे द्वारे दिनानि दश जीवितम् |
ज्योतिः खद्योतवद्यस्य तस्य जीवितम् || १२६ ||

जिह्वाग्रादर्शने त्रीणि दिनानि स्थितिरात्मनः |
ज्वालया दर्शने मृत्युर्द्विदिने भवति ध्रुवम् || १२७ ||

एवमादीन्यरिष्टानि दृष्ट्वायुःक्षरकारणम् |
निःश्रेयसाय युञ्जीत जपध्यानपरायणः || १२८ ||

मनसा परमात्मानं ध्यात्वा तद्रूपतामियात् |

	यद्येवं वायुगतिज्ञो योगी भवति तदा स्वरशास्त्रानुरोधेन 
स्वकालगतिं विदित्वा ज्ञटिति मानसं निःश्रेयसाय युञ्जन् 
अनात्मापह्नवसिद्धं परमात्मानं स्वमात्रमिति ज्ञात्वा 
तद्भावापन्नो भवेदित्याह- इत्थमिति || ११९-१२० || 
कालभेदज्ञानोपायमाह- अङ्गुष्ठादीत्यादिना || १२१ || स्ववाक्यं 
स्वयमेव विवृणोति- पादाङ्गुष्ठ इति || १२२-१२८ ||

मर्मस्थानेषु प्राणस्य प्रत्याहारः

यद्यष्टादशभेदेषु मर्मस्थानेषु धारणम् || १२९ ||

स्थानात् स्थानं समाकृष्य प्रत्याहारः स उच्यते |
पादाङ्गुष्ठं तथा गुल्फं जङ्घामध्यं तथैव च || १३० ||

मध्यमूर्वोश्च मूलं च पायुर्हृदयमेव च |
मेहनं देहमध्यं च नाभिं च गलकूर्परम् || १३१ ||

प्. १४५) तालुमूलं च मूलं च घ्राणस्याक्ष्णोश्च मण्डलम् |
भ्रूवोर्मध्यं ललाटं च मूलमूर्ध्वं च जानुनी || १३२ ||

मूलं च करयोर्मूलं महान्त्येतानि वै द्विज |

	प्रत्याहारप्रकारमाह- यदीति || १२९ || कानि मर्मस्थानानीत्यत 
आह- पादाङ्गुष्ठमिति | पादाङ्गुष्ठाद्यष्टादशस्थानेषु 
आरोहावरोहणक्रमेण प्राणं प्रत्याहरेदित्यर्थः || १३०-१३२ ||

धारणाप्रकारः

पञ्चभूतमये देहे भूतेष्वेतेषु पञ्चसु || १३३ ||

मनसो धारणं यत्तद्युक्तस्य च यमादिभिः |
धारणा सा च संसारसागरोत्तारकारणम् || १३४ ||

	संक्षेपविस्ताराभ्यां धारणाप्रकारमाह- 
प्रविभक्तपञ्चभूतेषु || १३३-१३४ ||

देहावयवेषु पञ्चभूतधारणम्

आजानुपादपर्यन्तं पृथिवीस्थानमिष्यते |
पीतला चतुरस्रा च वसुधा वज्रलाञ्छिता || १३५ ||

स्मर्तव्या पञ्चघटिका तत्रारोप्य प्रभञ्जनम् |
अजानुकटिपर्यन्तमपां स्थानं प्रकीर्तितम् || १३६ ||

अर्धचन्द्रसमाकारं श्वेतमर्जुनलाञ्छितम् |
स्मर्तव्यमम्भः श्वसनमारोप्य दशनाडिका || १३७ ||

प्. १४६) आदेहमध्यकट्यन्तमग्निस्थानमुदाहृतम् |
तत्र सिन्दूरवर्णोऽग्निर्ज्वलनं दश पञ्च च || १३८ ||

स्मर्तव्या घटिका प्राणं कृत्वा कुम्भे तथेरितम् |
नाभेरुपरि नासान्तं वायुस्थानं तु तत्र वै || १३९ ||

वेदिकाकारवद्धूम्रो बलवान् भूतमारुतः |
स्मर्तव्यः कुम्भकेनैव प्राणमारोप्य मारुतम् || १४० ||

घटिकाविंशतिस्तस्माद् घ्राणाद् ब्रह्मविलावधि |
व्योमस्थानं नभस्तत्र भिन्नाञ्जनसमप्रभम् || १४१ ||

व्योम्नि मारुतमारोप्य कुम्भकेनैव यत्नवान् |

	स्वदेहावयवे पृथिव्यादिपञ्चभूतधारणं तत्फलं चाह##-
पञ्चभूतभौतिकजयः | तत्र मृत्युरपि न विद्यते इत्यर्थः | 
आबादिधारणाक्रममाह- आजान्विति || १३६-१४१ ||

पृथिव्यादिषु अनिरुद्धादिध्यानं तत्फलं च

पृथिव्यंशे तु देहस्य चतुर्बाहुं किरीटिनम् || १४२ ||

अनिरुद्धं हरिं योगी यतेत भवमुक्तये |
अबंशे पूरयेद्योगी नारायणमुदग्रधीः || १४३ ||

प्रद्युम्नमग्नौ वायवंशे संकर्षणमतः परम् |
व्योमांशे परमात्मानं वासुदेवं सदा स्मरेत् || १४४ ||

अचिरादेव तत्प्राप्तिर्युञ्जानस्य न संशयः |

प्. १४७) एवम् आदौ पञ्चभूतधारणां कृत्वा अथ 
पृथिव्याद्यंशेषु अनिरुद्धादीन् ध्यायेदित्याह- पृथिवीति || १४२##-

परमात्मध्यानं तत्फलं च

बद्ध्वा योगासनं पूर्वं हृद्देशे हृदयाञ्जलिः || १४५ ||

नासाग्रन्यस्तनयनो जिह्वां कृत्वा न तालुनि |
दन्तैर्दन्तानसंस्पृश्य ऊर्ध्वकायः समाहितः || १४६ ||

संयमेच्चेन्द्रियग्राममात्मबुद्ध्या विशुद्धया |
चिन्तनं वासुदेवस्य परस्य परमात्मनः || १४७ ||

स्वरूपव्याप्तरूपस्य ध्यानं कैवल्यसिद्धिदम् |
याममात्रं वासुदेवं चिन्तयेत् कुम्भकेन यः || १४८ ||

सप्तजन्मार्जितं पापं तस्य नश्यति योगिनः |

	परमात्मध्यानोपायं तत्फलं चाह- बद्ध्वेति || १४५-१४७ 
|| एवं ध्यानावान्तरफलमाह- याममात्रमिति || १४८ || पापं 
तदुपलक्षितागाम्यादिकर्मत्रयम् ||

तुरीयातीतं वासुदेवचैतन्यम्

नाभिकन्दात् समारभ्य यावद्धृदयगोचरम् || १४९ ||

जाग्रद्वृत्तिं विजानीयात् कण्ठस्थं स्वप्नवर्तनम् |
सुषुप्तं तालुमध्यस्थं तुर्यं भ्रूमध्यसंस्थितम् || १५० ||

प्. १४८) तुर्यातीतं परं ब्रह्म ब्रह्मरन्ध्रे तु लक्षयेत् |
जाग्रद्वृत्तिं समारभ्य यावद्ब्रह्मबिलान्तरम् || १५१ ||

तत्रात्मायं तुरीयः स्यात् तुर्यान्ते विष्णुरुच्यते |

	वासुदेवापेक्षया तुर्यातीतं भिन्नम् इत्याशङ्क्य 
तुर्यातीतभूमिकाप्रदर्शनपूर्वकं वासुदेवचैतन्यमेव 
तुर्यातीतमित्याह- नाभीति || १४९ || ब्रह्मरन्ध्राद्यसंभवप्रबोधतः 
तुर्यातीतमेव विष्णुतत्त्वं नेतरदित्यर्थः || १५०-१५१ ||

सगुणध्यानम्

ध्यानेनैव समायुक्तो व्योम्नि चात्यन्तनिर्मले || १५२ ||

सूर्यकोटिद्युतिधरं नित्योदितमधोक्षजम् |
हृदयाम्बुरुहासीनं ध्यायेद्वा विश्वरूपिणम् || १५३ ||

अनेकाकारखचितमनेकवदनान्वितम् |
अनेकभुजसंयुक्तमनेकायुधमण्डितम् || १५४ ||

नानावर्णधरं देवं शान्तमुग्रमुदायुधम् |
अनेकनयनाकीर्णं सूर्यकोटिसमप्रभम् || १५५ ||

ध्यायतो योगिनः सर्वमनोवृत्तिर्विनश्यति |

	सगुणनिर्गुणध्यानप्रकारमाह- ध्यानेनेति || १५२ || ध्यायेत् 
यद्वा विराजं विश्वरूपिणम् || १५३ || अनेकाकारखचितं 
स्थिरचरात्मकमित्यर्थः || १५४-१५५ || वैराजपदध्यानफलमाह##-
पर्यवसन्नत्वात् मनो मनस्त्वं विहाय वैराजपदमेव भवतीत्यर्थः ||

प्. १४९) 				निर्गुणध्यानम्

हृत्पुण्डरीकमध्यस्थं चैतन्यज्योतिरव्ययम् || १५६ ||

कदम्बगोलकाकारं तुर्यातीतं परात्परम् |
अनन्तमानन्दमयं चिन्मयं भास्करं विभुम् || १५७ ||

निवातदीपसदृशमकृत्रिममणिप्रभम् |
ध्यायतो योगिनस्तस्य मुक्तिः करतले स्थिता || १५८ ||

	निर्गुणध्यानमाह- हृदिति | हृत्पुण्डरीकमध्ये 
प्रत्यग्रूपेण तिष्ठतीति हृत्पुण्डरीकमध्यस्थम् | हृत्संबन्धात् 
जडत्वप्रसक्तौ चैतन्यज्योतिः | तस्य वाश्रयनाशात् व्ययप्रसक्तौ 
अव्ययम् || १५६ || कदम्बगोलकवत् आकारो यस्य सहस्रारस्य तत् 
कदम्बगोलकाकारम् | तुरीयं मूर्ध्नि संस्थितम् इति श्रुत्यनुरोधेन तत्र 
उपलभ्यमानतुरीयस्य तदाकृतीत्वं युज्यत एवेत्यर्थः | 
तदुपाध्यभावे तदेव तुरीयातीतं परात् तुरीयादपि परम्, अनन्तं 
परिच्छेदत्रयाभावात्, देशतः कालतो वस्तुतः परिच्छेदरहितं 
ब्रह्म इति श्रुतेः | आनन्दमयं, परमानन्दस्वरूपत्वात् | 
चिन्मयं, चिन्मात्रत्वात् | खद्योतादिसूर्यान्तभासामपि 
भासकाकारत्वात् भास्करम् | विद्वद्दृष्ट्या ब्रह्ममात्रं भवतीति 
विभुम् || १५७ || निवातदीपसदृशम्, आकाशवदचलत्वात् | 
अकृत्रिमकौस्तुभादिमणिप्रभं प्रकाशमात्रमित्यर्थः | य 
एवंविशेषणविशिष्टं ब्रह्म स्वमात्रधिया ध्यायति तस्य एव एवं 
ध्यायतो योगिनो मुक्तिः विदेहमुक्तिः करे स्थिता, 
तद्भावापन्नत्वादित्यर्थः || १५८ ||

सविशेषज्ञानस्यापि मुक्तिहेतुत्वम्

विश्वरूपस्य देवस्य रूपं यत्किंचिदेव हि |
स्थवीयः सूक्ष्ममन्यद्वा पश्यन् हृदयपङ्कजे || १५९ ||

प्. १५०) ध्यायतो योगिनो यस्तु साक्षादेव प्राकाशते |
अणिमादिफलं चैव सुखेनैवोपजायते || १६० ||

जीवात्मनः परस्यापि यद्येवमुभयोरपि |
अहमेव परं ब्रह्म ब्रह्माहमिति संस्थितिः || १६१ ||

समाधिः स तु विज्ञेयः सर्ववृत्तिविवर्जितः |
ब्रह्म संपद्यते योगी न भूयः संसृतिं ब्रजेत् || १६२ ||

एवं विशोध्य तत्त्वानि योगी निःस्पृहचेतसा |
यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयमेव प्रशाम्यति || १६३ ||

ग्राह्याभावे मनःप्राणो निश्चयज्ञानसंयुतः |
शुद्धतत्त्वे परे लीनो जीवः सैन्धवपिण्डवत् || १६४ ||

मोहजालकसंघातं विश्वं पश्यति स्वप्नवत् |
सुषुप्तिवद्यश्चरति स्वभावपरिनिश्चलः || १६५ ||

निर्वाणपदमाश्रित्य योगी कैवल्यमश्नुते ||

इत्युपनिषत् ||

	निर्विशेषज्ञानिन एव मुक्तिः न हि सविशेषज्ञानिनः इत्याशङ्क्य 
सविशेषज्ञानस्य निर्विशेषज्ञानहेतुतया तस्यापि मुक्तिहेतुत्वं 
सिद्धिमित्याह- विश्वरूपश्येति || १५९ || अणिमादिफलं 
सकामस्येत्यर्थः | यदि निष्कामः तदा तस्य 
प्रत्यगभिन्नब्रह्मनिर्विकल्पकसमाधिः स्यादिति || १६० || 
समाधिलक्षणमप्याह- जीवेति | अब्रह्मत्वानात्मत्वप्रसक्तौ 
तन्निरसनाय तयोः एकत्वप्रबोधाय च व्यतिहारेण अहमेव परं ब्रह्म 
ब्रह्माहमिति प्रत्यगभिन्नब्रह्मरूपेण

प्. १५१) अवस्थानासंप्रज्ञातनिर्विकल्पकसमाधिः | एवं 
निर्विकल्पकसमाधिबलात् 
पराक्सापेक्षप्रत्यगभिन्नब्रह्मगतविशेषासंभवप्रबोधसिद्धं 
ब्रह्म संपद्यते || १६१-१६२ || केन ब्रह्म संपद्यते इत्यत्र- 
एवमिति | स्वातिरिक्तस्पृहाविरलचेतसा ब्रह्म संपद्यते इत्यर्थः | मन##-
विष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रप्रबोधसमकालम् आभासतो वापि 
करणग्रामोऽस्तीति यदि भ्रान्तिः तदा तच्छान्तिः भवेदिति 
सदृष्टान्तमाह- यथेति | प्रशाम्यते शाम्यति || १६३ || कुतः ? 
स्वातिरेकेण ग्राह्याभावे प्राणोपाधिकः शुद्धसत्वे परे लीनो जीवः 
सलिलसैन्धवपिण्डवत् जीवभावं विहाय ब्रह्मीभूतो भवतीत्यर्थः || 
१६४ || यदि स्वातिरिक्तविश्वस्फूर्तिः स्यात् तदा तत्स्फूर्तौ मोह इत्यादि | 
तदस्फूर्तौ सुषुप्तिवद्यश्चरति सः स्वभावपरिनिश्चलः || १६५ || 
स्वातिरिक्तविश्वस्फूर्त्यपह्नवसिद्धनिष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रतया 
अवस्थानं यत् तत् निर्वाणपदम् | एवं ब्रह्ममात्रज्ञानयोगी 
ज्ञानसमकालं कैवल्यरूपेण अवशिष्यते इत्यर्थः | इत्युपनिषच्छब्दः 
त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषत्समाप्त्यर्थः ||

श्रीवासुदेवेन्द्रशिष्योपनिषद्ब्रह्मयोगिना |
प्रकृतोपनिषद्व्याख्या लिखिता स्फुटतो लघु ||
प्रकृतोपनिषद्व्याख्या षष्ट्युत्तरशतत्रयम् ||

इति श्रीमदीशाद्यष्टोत्तरशतोपनिषच्छास्त्रविवरणे 
चतुश्चत्वारिंशत्संख्यापूरकं त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषद्विवरणं 
संपूर्णम्





###########   END OF FILE  #######