####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00276
Uniform title: umāsaṃhitā
Manuscript : IFP transcript T0081

Description: 
Transcribed from IFP transcript T0081 which is acopy of MS 73868 belonging to the adhyar Library, Madras.  See Muktabodha digital library, IFP/EFEO collection at www.muktabodha.org for full bibliographic details.


Notes: 
Transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: Feb. 15, 2013

Internet publisher : Muktabodha Indological Research InstituteInternet publisher: Muktabodha
Publication year : 2013
Publication city : 
Publication country : United States
####################################################



उमासंहिता ||

लोचनैवमुमुक्षूणां मनुष्याणां काश्यां श्रोत्रिय
* * * * * * * * *  दक्ष्यामि हामिनि |

तस्योपदेशमन्त्रेण मुक्तिं विन्दन्ति मानवाः |
उच्चार्य * * * * * * * * * * मानवः ||

अमृते कथयिष्यामि इतिहासं पुरातनम् |
अवन्ति विषये कश्चित् ब्राह्मणोवेद * * * ||

श्रुताध्ययनसंपन्नो विद्याधर इति श्रुतः |
धनिनां श्रोत्रियादीनां स्वाध्यायव्रत षालिनाम् ||

कुले * तो विशेषेण स्नानानुष्ठानतत्परः |
स्वयमस्मै द्विजगणैर्वेदपाठ परश्च सः ||

सत्कन्यां श्रोत्रियकुले परिणीय शुचिस्मिताम् |
मन्दसासेति विख्यातां रामां सर्वाङ्गसुन्दरीम् ||

दीक्षितो * न् सदाकाले जुहोतिस्म विधानतः |
एवं भूतो द्विजवरो वेदवादबहिष्कृतैः ||

प्. २)

कदाचित्कृतसंवादस्तत्र संख्यमरोचत |
विहाय वैदिकान्धर्माञ्छ्रुतिस्मृत्युररीकृतान् ||

पाषण्डैः कृत्संसर्गः परदारपरायणः |
वेश्यापतिरभून्नित्यं द्रव्यत्याग कृतादरः ||

एवं धनेषु गच्छत्सु विभज्य भ्रातरो धनम् |
उपेक्षाञ्चकुरनिशं तं द्विजं वेददूषकम् ||

नष्टेषु द्रव्यजातेषु स्वदारनिरतो भवत् |
सापिनी वुरुजा दग्धा पञ्चत्वं गमिता भृशम् ||

* * * मेति विज्ञाय चिन्तयानो दिवानिशम् |
* * * * * * ञ्चिन्त्य हारामेति रुरोदह ||

हाराम राम रामेति हारामेति मनोरमे |
इति शब्दं स बहुधा कृत्वा सञ्चरति क्षितौ ||

एवं काले बहुगते गतकल्मष पञ्जरः |
रामस्मरण माहाम्त्याज्जीवन्मुक्तश्च चार सः ||

एवं भूतद्विजवरं किं कराः कालचोदिताः |
सञ्चाल्य सर्व प्राणानि क्रष्टुमु * * * * * ||

* * प्राणेषु संयोज्य प्राणस्तेजसि योजितः |
कृष्यमाणे तेजसितु त * वविलयं गतः ||

प्. ३)

विद्याधरो न दृष्टोत्र क्वगतो ब्राह्मणाधमः |
इति शक्तितचित्तास्ते मा गतेस्म परस्परम् ||

मार्गित्वा बहुकालं तु दूतास्स्विन्न मुखा भृशम् |
राज्ञे निवेदयामासुर्ब्राह्मणानधनक्रियाम् ||

भो भो प्रेत पते युष्मद्गणकस्य मुखाच्छ्रुतम् |
वाक्यमाकर्ण्य वेगेन गतास्म ब्राह्मणान्तिकम् ||

महान्तं यत्नमास्थाय ब्राह्मणग्रहणे सति |
न तत्र किञ्चिन्न दृष्टं निराशा जीविते वयम् ||

अस्मान्नुकं स्वराजेन्द्र तवाज्ञाकारिणो वयम् |
इत्युक्त * * * * न चित्रगुप्तमथाह्वयत् ||

यमः-

चित्रगुप्त त्वया सर्वं ज्ञातं सर्वज * * * |
* * * * * * पं वै पापिनां धर्मिणां तथा ||

अद्य विद्याधराख्यस्य ब्राह्मणस्य विचेष्टितम् |
आलोच्या च * * णक पक्षपातविवर्जितम् ||

पत्रजालं परं मृश्य चित्रो दण्डधरं वचः |
प्रोवाच नाथ मद्वाक्यं यथावच्छृणु सूर्यज ||

जन्मप्रभृति विप्रेण परदाराभिमर्शनम् |
वृषलीगमनं चैव शूद्रस्त्रीगमनं तथा ||

रजकीगमनं चैव नर्तकी गमनं तथा |

प्. ४)

वंशकाराङ्गनाञ्चापि सुधाकाराङ्गनां तथा ||

सूचिकारस्य ललनां प्रियां क्राकचिकस्य च |
वृषलीगमनं चापि कृतं रागव्यशाद्भृशम् ||

आरूढपति ताज्जाता वर्धकीवारयोषितः |
रजसोदर्शनात्पूर्वमनूढा ब्राह्मणाङ्गना ||

ऊढा च समगोत्रेण वृषल्यः कीर्तिता बुधैः |
यः करोत्येकरात्रेण वृषलीसेचनन्द्विजः ||

सभैक्ष भुञ्जपन्नित्यं त्रिभिर्वर्षैर्विशुध्यति |
वृषलीगमनाद्विप्रः कुंभीपाकेषु पच्यते ||

परदारान्निगमनात्कालसूत्रेषु पच्यते |
अयं विद्याधरो नाम पापिनामग्रसंभवः ||

अभक्ष्य भक्षणं चक्रेग्रञ्च नानां च भक्षणम् |
खट्वाङ्ग कबकं चापि शुग्रुकं लशुनं तथा ||

निष्पावभक्षणं चापि व्याघ्र पर्णस्य भक्षणम् |
उपोतकीभक्षणं च मौर्वा भक्षणमादरात् ||

एवमादीनि पापानि कृतवाञ्छ्रद्धया सह |
एकोद्दिष्टं नवश्राद्धं स पिण्डप्रेत भोजनम् ||

गोदानग्रहणं चापि कृतवान्विप्रपातकी |
वेदमुच्चार्य वादेन दानग्रहण तत्परः ||

यतीनां निन्दकश्चायं महतां दूषकस्तथा |

प्. ५)

एवमादीनि पापानि नित्यमाचरते मुधा ||

तस्माद्विदेहनिर्वाण पदवीं नार्हते द्विजः |
एवमुक्तेन चित्रेण कालो दण्डधरोरुष ||

दण्डमुद्रां च संगृह्य वेधसोन्तिकमभ्यगात् |
सत्यलोकं गतो राजा प्रेतानां कार्यसाधकः ||

प्रणम्य सत्यलोकस्थं चतुराननमस्तुवत् |
जय वाणीश लोकानां सृष्टिकर्म विशारद ||

चतुर्मुखदयासिन्धो वेदवेद्य जगन्मय |
सृष्टिस्थित्यन्त करणे ब्रह्मविष्ण्वीशनामक ||

विज्ञापनं शृणुष्वाद्य दासस्य तव मारिष |

एवं स्तुतो दण्डधरेण देवो
वाणीश्वरी वेदसमूहयोनिः |
प्रोवाच कालं परमासनस्थः
संस्तूयमानोऽप्सरसां समूहैः ||

इत्युमा संहितायां द्वितीयोध्यायः ||



|| अथ तृतीयोध्यायः ||


उमा-

स्रठुरन्तिकमासाद्य किं कृतं रविसूनुना |
वदस्व कृपया मह्यं यद्यद्गुह्यं महेश्वर ||

ईश्वरः-

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि विप्रस्य चरितं महत् |
यच्छ्रुत्वा सर्वपापेभ्यो मुच्यते नरकादपि ||

विद्याधराख्यो विप्रषू सायुज्यं मुक्तिमभ्यगात् |

ब्रह्मा-

धर्मराज प्रवक्ष्यामि विप्रस्य चरितं महत् ||

यस्य स्मरणमात्रेण जीवन्मुक्तो भविष्यति |
अयं ब्राह्मणदायोदो रामनाम सदा स्मरन् ||

सहस्रनाम सदृशं रामनाम वरानने |
कोटियज्ञसमं रामचन्द्रो भद्रेत्ययं मनुः ||

नमोन्तश्रुतिना प्रोक्तो वेदान्तेषु यथा क्रमम् |
रामाय रामचन्द्राय रामभद्राय वा मनुम् ||

यावज्जीवञ्जपन्मर्त्यो जीवन्मुक्तो न संशयः |
तस्मात् कौशिकगोत्रोयं जजाप परमं मनुम् ||

प्.७)

चित्रगुप्तः-

अनेन सर्वपापानि बुद्धिपूर्वकृतानि च |
बुद्धि पूर्वगते पापे प्रायश्चित्तं न विद्यते ||

परदार परद्रव्य परान्न ग्रहणे रतः |
वेदवादत्रिषेणैव गृहीतं धनसञ्चयम् ||

गवां प्रतिग्रहं कृत्वा विक्रयं कृतवानयम् |
दुर्भोजनविधौ सक्तो दुष्प्रति ग्रहणे रतः ||

अजस्रं विषयासक्तश्शौचाचारबहिष्कृतः |

ब्रह्मा-

रा शब्दोच्चारणे जाते वक्त्रात्पापस्य निर्गमः |
मकार स्मरणे जाते भस्मभावं व्रजन्ति ते ||

ब्रह्महत्या सहस्राणि स्वर्णस्तेयशतानि च |
गुरुदारशतं चापि सुरापानशतं तथा ||

तत्संयोगिशतं चापि मुच्यते रामदर्शनात् |
औपासनाग्निरहिताः पञ्चयज्ञ पराङ्मुखाः ||

सन्ध्यावन्दनहीनाश्च शुद्धा रामस्य कीर्तनात् |
अभक्ष्यभक्षणासक्ता वृषलीगमने रताः ||

उच्चार्य सततं रामशब्दं मुक्ता न संशयः |
गच्छन्तिष्ठन्स्वपन्नृत्यन् भुञ्जानोवापि मानसः ||

मुच्यते रघुनाथस्य नाम्नां कीर्तनो द्विजः |

प्. ८)

भोजनादौ स्मरन्मन्त्रं प्रतिग्रासं यथारुचि |
उच्चार्य रामविजयं मुच्यते क्षत्रियोहंसः ||

रघुनाथस्य नामानि यो गृह्णाति नरो भुवि |
विमुक्त सर्वपापस्स विष्णुलोके महीयते ||

रामायणस्य श्लोक्यं वा पादं वा पदमेव वा |
भुक्त्यन्तेषु प्रयुञ्जानो ब्रह्मभूयाय कल्पते ||

रामायण कथामेव ये भृण्वन्ति नरोत्तमाः |
विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकं सनातनम् ||

ये शृण्वन्ति कथां मर्त्या राघवेन्द्र जयार्थिताम् |
पादं वा सर्गमेकं वा काण्डमेकमथापि वा ||

अश्वमेधसहस्राणां फलं विन्दन्ति मानवाः |
चतुर्विंशत्सहस्राणां श्लोकानामुक्तवा नृषिः ||

तथा सर्गशतान्पञ्च षट्काण्डानि तथोत्तरम् |
कृत्स्नं रामायणं यो वा शृणोति श्रावयेत वा ||

सर्वबन्धविनिर्मुक्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते |
अपुत्रो लभते पुत्रं कन्या सत्पतिमाप्नुयात् ||

विद्यार्थी लभते विद्यां वित्तार्थी धनवान्भवेत् |
स्त्रियो रजस्वला श्रुत्वा पुत्रान् सूयुरनुत्तमान् ||

श्रुत्वा रामायणमिदं बन्ध्या पुत्रमवाप्नुयात् |
कटुंबस्य च वृद्धिस्स्याद्धनधान्य समृद्धिता ||

प्. ८)

मित्राणां चैव वृद्धिस्स्यात् पुत्राणां च तथा भवेत् |
आनुकूल्यं कलत्रेषु श्रवणादेव जायते ||

महादान प्रतिग्रहं महापापहरं भवेत् |
चतुर्विंशति वाराणामादृत्या नियमेव च ||

षडब्दकृच्छ्रे यत्पुण्यं यत्पुण्यं सेतुदर्शने |
तीर्थाचल प्रेक्षणे च तत्पुण्यं श्रवणाद्भवेत् ||

ज्योतिष्टोमादि यज्ञानां केषाञ्चिदधिकारिता |
श्रीमद्रामायणे काव्ये सर्वेषामधिकारिता ||

अर्थित्वादिविशिष्टस्य कर्मण्यधिकृतिर्मता |
नित्यादि साधनोपायो ब्रह्मज्ञाने यथा भवेत् ||

तद्वत्साधनसापेक्षा नास्ति रामायणश्रुतौ |
श्रुत्वा रामायणं काव्यं मुक्तिभाग्जायते नरा ||

गायत्री वेदमातृत्वाद्यथा श्रेष्ठतमा मता |
तद्वद्रामायणाख्यानं चतुर्विंशति वर्णकम् ||

धर्ममर्थञ्च कामञ्च गायत्री जपतो लभेत् |
मोक्षञ्च श्रवणादेव विन्दन्ति मनुजा भुवि ||

संसारतापयुक्तानां जन्तूनां हतचेतसाम् |
श्रीमद्रामायणाख्यानपीयूषं भेषजं भवेत् ||

दुरान्न दग्धजिह्वानां दुर्दानहतचेतसाम् |
दुस्सङ्गहतचित्तानां कलिपाशावपाशिनाम् ||

प्. १०)

देवपूजाविहीनानां श्रौतस्मार्ता पवर्जिनाम् |
पितृपूजाविहीनानां वियुक्ताग्न्यर्चिनामपि ||

श्रीमद्रामायणकथा सर्वपापप्रणाशिनी |
श्रीमद्रामायणं मर्त्या ये शृण्वन्ति महीतले ||

सर्वपाप विनिर्मुक्ता विष्णुमन्दिर गामिनीः |
इति दण्डधर प्रख्यानुक्तवांश्चतुराननः ||

श्रुत्वा धर्मो विश्वसृजोक्तवाक्यं
निवर्त्य लोकाच्चतुराननस्य |
भृत्यैर्वृतस्संयमिनीति संज्ञां
पुरीं गतो विश्वसृजं प्रणम्य ||


इत्युमा संहितायां तृतीयोध्यायः ||


|| अथ चतुर्थोध्यायः ||

उमा-

भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि रघुनाथस्य वैभवम् |
लङ्कायां रावणं हत्वा प्रतिष्ठाप्य विभीषणम् ||

किं कृतं रघुनाथेन तत्सर्वं वक्तुमर्हसि |

शिवः-

हत्वा दशग्रीव मथानि मध्ये
आरुह्य यानम्मनसा विसृष्टम् |
धात्रा त्रिकूटाचलसन्निविष्टे
लङ्कापुरे रावण सोदरञ्च ||

कृत्वा राजानमव्यग्रं दृष्ट्वा रामो महेश्वरम् |
ऋक्षगोपुच्छहरिभिः रक्षोभिः परिवारितः ||

लिङ्गं रत्नमयं तत्र प्रतिष्ठाप्य महेशितुः |
ब्रह्महत्यापनोदार्थं लोकानुग्रहकाम्यया ||

दृष्ट्वा रत्नमयं लिङ्गं रामनाथेति विश्रुतम् |
विधूत सर्वपापास्ते शिवलोके महीयते ||

प्रतिष्ठाप्य महालिङ्गं ब्रह्महत्यापनुत्तये |
सेतुमध्ये स्थितं लिङ्गं चामीकर विनिष्ठितम् ||

प्. १२)

रामनाथेति विख्यातं सर्वपापापहारकम् |
दृष्ट्वा माहेश्वरं लिङ्गं महारजतनिर्मितम् ||

अविद्यापाशमुक्तास्ते सायुज्यपदगामिनः |
वार्धेरुत्तरकूले च सैकतं लिङ्गमुत्तमम् ||

स्थाप्य लोकस्य रक्षायै महापातकशान्तये |
रामेण स्थापितं लिङ्गं गन्धमादनमस्तके ||

ब्रह्महत्यादि पापेभ्यो दृष्ट्वा मुच्येत मानवः |
कृच्छ्रं वा द्वादशाब्दं वा ब्रह्महत्या निवृत्तये ||

हयमेधक्रतुर्वापि रामसेतोः प्रदर्शनम् |
मुनिभिर्वेद तत्वज्ञैस्स्थितं लोकस्य गुप्तये ||

षष्टिकृच्छ्रसमं प्राहुश्श्रीशैलस्यावलोकनम् |
तद्वद्रामेश्वराख्यस्य दर्शनान्मुनयोविदुः ||

भक्त्वा सेतुं त्रिः प्रकारं तूणीराग्रेण राघवः |
पुष्पकाशे समारुह्य जगाम दिशमुत्तराम् ||

श्रीतीर्थ शिखरीन्द्रश्य शिखरे समुपस्थिते |
मध्याह्न समये रामः पुष्पकादवरुह्य च ||

आकाशगङ्गामावाह्य पूजांशंभोश्चकार ह |
गत्वा तीर्थगिरिं मर्त्यः स्नात्वा मन्दाकिनी जले ||

दृष्ट्वा तीर्थगिरीशस्य लिङ्गं मुक्तो भविष्यति |
फनर्विमानमारुह्य किष्किन्धागिरिगंबरे ||

प्. १३)

पुष्पकादवरुह्याशु स्नात्वा नद्यां शुभोदके |
विरूपाक्षाभिधानं च मां पूजयामास शास्त्रतः ||

किरातो बहुकालं मां मुक्त्यर्थं समपूजयत् |
सवालिर्वानरेन्द्रो भूद्धत्वा वालिनमाहवे ||

रामाख्येन मया तस्मै मुक्तिर्दत्ता शराग्निना |
भरद्वाजाश्रमं गत्वा रामस्सत्यपराक्रमः ||

भरतस्य सकाशाय प्रेषयामास मारुतिम् |
श्रुत्वा हनूमतो वाक्यं भरतस्सत्य विक्रमः ||

पौरैरनुगतो दूरं रामं प्रत्युद्ययौ पुरात् |
रामोऽपि भ्रातृभिस्सार्धमभिषिक्तो वरासने ||

न्यायेन कारयामास राज्यस्य परिपालनम् |
शतं क्रतूनामाजह्ने विधिवद्भूरिदक्षिणैः ||

वाजपेय शतैरिष्ट्वा तथा बहुसुवर्णकैः |
प्रत्यहं दशसाहस्रं गवां दानमकल्पयत् ||

ब्राह्मणानां विशिष्ठानां प्रत्यहं कोटि संख्यकम् |
सुवर्णमददाद्रामो ब्रह्मार्पणधियादरात् ||

सृष्टपुष्टजनपदा ब्राह्मणा वेद पालिनः |
राजानो बहुवीर्याढ्यो वैश्याबहुधनाधिपाः ||

शूद्रा दानपराश्चासन् रामे राजनि भूतले |

एवं स्थितो राघवाणां वरिष्ठो

प्. ११४)

दिवारात्रं ब्रह्महत्याकुलोभूत् |
तस्योन्मादं चिन्तयानो दन्ते
मित्रावरुणं दुद्भवं प्राहवाक्यम् ||

रामः-

वीरहस्यापनोदार्थं वदोपायं गुरो मम |

वसिष्ठः-

शृणु राघव राजेन्द्र सर्वपापापनोदकम् |
पुरा कोलाहलो नाम वृषलः कालचोदितः ||

खड्गेन पितरं हत्वा गृहीत्वा मातरं ययौ |
वेदारण्यं समासाद्य सरंसीत्काममोहितः ||

सोपि वेदवनेशस्य प्रभावात्क्षेमृणौरवात् |
वेदान्त ज्ञानमासाद्य शिवानुग्रह हेतुतः ||

विमुक्तिं परमां प्राप्त इति शास्त्रेषु शुश्रुमः |
त्वन्तु वेदवनं गत्वा समाराध्य वृषाकपिम् ||

नत्वा गुरुं शमीमूले मुच्यतें हो गणाद्भवान् |
इत्युक्तोरुन्धती भर्त्रा रामो भ्रातृगणैस्सह ||

मातृभिस्सीतया सार्धं बलेन महतावृतः |
वेदारण्यं समुद्दिश्य ययौ पुष्पविमानतः ||

वसिष्ठो वामदेवश्च जाबालिरथकाश्यपः |
भरद्वाजो गौतमश्च ऋषयो ब्रह्मवादिनः ||

प्. १५)

शिष्यैः प्रशिष्यैस्सहिता रामस्य त्वनुयायिनः |
धृष्टिर्जयन्तो विजयस्सिद्धार्थोह्यर्थ साधकः ||

अशोको मन्त्रपा * श्च सुमन्त्रश्च ययौ द्रुतम् |
ऋक्षवानरगोपुच्छैस्संयुतो वानराधिपः ||

रामपादावलोकार्थं गतो वेदवनं प्रिये |
विभीषणस्समाकर्ण्य खेर्वंशविवर्धनम् ||

आगतं सेतु शिरसि तूर्णमभ्यर्णमभ्यगात् |
राम इन्दीवरश्यामः पुष्पकादवरुह्य च ||

नियमेन समागत्य ब्रह्मतीर्थे वगाह्य च |
वेदतीर्थे ततस्स्नात्वा स्नात्वा तु मणि कर्णिकाम् ||

लिङ्गं स्वायंभुवं दृष्ट्वा विमुक्तो वीरघातकात् |
स्नात्वा तीर्थवरे तत्र सन्तर्प्य पितृदेवताः ||

ब्राह्मणेभ्यो धनं दत्वा महादानान्यशेषतः |
रत्नं मणिं सुवर्णं च गजदानानि भूरिशः ||

रामचन्द्रपुरन्नाम बहुग्राममकल्पयत् |
स्वनाम्ना स्थापयामास लिङ्गं सर्वार्थ सिद्धिदम् ||

सकृत्तद्दर्शनादेव मुच्यते सर्वपातकात् |
महापातक युक्तो वा युक्तो वा क्षुद्रपातकैः ||

श्रीरामलिङ्गमासाद्य जीवन्मुक्तो भविष्यति |
लक्ष्मणस्स्थापयामास लिङ्गं पापापनुत्तये ||

प्. १६)

हनुमानपि तत्रैव शाम्भवं लिङ्गमुत्तमम् |
स्वनाम्ना स्थाप्य संपूज्य विमुक्तः पातकौघतः ||

सह्यजायास्तटे रम्ये ग्रामं बहुगुणान्वितम् |
कृत्वा वायूद्भवः पापाद्विमुक्तो रक्षसां वधात् ||

पञ्चाशतं महालिङ्गं कावेरी पुण्यरोधसि |
तत्र तत्र प्रतिष्ठाप्य पूजयामास राघवः ||

पंपानद्यास्तटे वापि सुब्रह्मण्य नदी तटे |
तथा क्षुरनदीतीरे पेण्णातीरे तथैव च ||

गोदावर्यास्तटे रम्ये रेवानद्यास्तटेषु च |
तत्र तत्र प्रतिष्ठाप्य पुण्यदेशेषु राघवः ||

न्यायेन कृतवान्रामो राज्यस्य परिपालनम् ||

|| इत्युमासंहितायां चतुर्थोध्यायः ||


|| अथ पञ्चमोध्यायः ||

ईश्वरः-

शृणु वक्ष्यामि हे देवि बालकाण्ड कथाफलम् |
तपस्स्वाध्यायनिरतं तपस्वी वाग्विदां वरम् ||

नारदं परिपप्रच्छ वाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवम् |
इदं श्रुत्वा नरो भक्त्या तपस्सिद्धिमवाप्नुयात् ||

स्वाध्यायनिरतानां च फलं प्राप्नोति मानवः |
दुरन्न भक्षणान्मुक्तः पूतो भवति नित्यशः ||

श्रुत्वा संक्षेपमाख्यानं प्रत्यहं श्रावयेत् वा |
पठेद्वा प्रत्यहं मर्त्यो ब्रह्मभूयाय कल्पते ||

भुक्त्यन्ते जपतां देवि संक्षेपकथनं महत् |
क्षीयन्ते सर्वपापानि कृष्णपक्षे यथाशशी ||

धनधान्य समृद्धिश्च पुत्रवृद्धिस्तथैव च |
क्षेत्रारामाभिवृद्धिश्च भविष्यति न संशयः ||

नियमेन च संयुक्तः फलकामनया युतः |
जपन्सत्वाच्य कृच्छ्राशीति फलं लभेत् ||

द्वितीयश्रवणादेवमननोक्तफलं लभेत् |
अन्येषां श्रवणादेव निदिध्यासफलं लभेत् ||

प्. १६)

तानिषाद प्रतिष्ठा त्वमगमश्शाश्वतीस्समाः |
यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् ||

इमं श्लोकं प्रथमतो ब्रह्मणा प्रहिता सती |
वाणी स्वयमृषेर्वक्त्रान्निस्ससार कुतूहलात् ||

तस्मादिदं बालकाना पाठ्यमक्षरतः पुरा |
कृत्स्नशास्त्रेषु निपुणस्सर्व देवेषु वल्लभः ||

वाग्मिनां प्रथमो भूत्वा लोकेषु विचरिष्यति |
सर्वा पूर्वमियं येषामासीत्कृत्स्ना वसुन्धरा ||

प्रजापतिमुपादाय नृपानां जयशालिनाम् |
येषां स सगरो राजा नामधर्मपरायणः ||

इक्ष्वाकूणां महावंशे रामो राजा भवित्क्षितौ |
महदुत्पन्नमाख्यानं रामायणमिति श्रुतम् ||

वतदिं वर्तयिष्यामि सर्वं निखिलमादितः |
धर्मार्थकामसहितं श्रोतव्यमनसूयया ||

अयोध्यावर्णनं श्रुत्वा मुच्यते सकलाघतः |
दीर्घायुषो नरास्सर्वे धर्मार्थफल भागिनः ||

राज्ञो गुणोक्ति श्रवणाद्राजदोषात्प्रमुच्यते |
मन्त्रिणां महिमानोक्त्या मन्त्री मुच्येत किल्विषात् ||

नाध्यगच्छद्विशिष्टं वा तुल्य वा शत्रुमात्मनः |
इति शृण्वन्ति ये मर्त्यास्तेषां क्रोधादयो न हि ||

प्. १९)

तस्य त्वेवं प्रभावस्य इत्यादिग्रन्थविस्तरैः |
परस्य ब्रह्मणस्सूक्तिमिति स्यादिति चिन्तनम् ||

सरयवाश्चोत्तरेत्युक्त्वा वाक्यानां विदिषा मता |
ऋश्य शृङ्गगुणाख्यानाच्छान्त्यादि गुणकीर्तनम् ||

अनेनानयनार्थाय वारमुख्यास्स्वलंकृताः |
प्रेषिता रोमपादेन रूपयौवन पालिनः ||

तासां वश्ये मुनिरभूत्का कथा प्राकृते जने |
स्त्रीणां समक्षे वस्तव्यं संसारभय भीरुभिः ||

न जातु तासां संपर्कः पतनायैव केवलम् |
रूपं गुण क्षयं चैव बलं प्रज्ञानमेव च ||

आयुः कीर्तिञ्च नारीणां नाशयत्येव केवलम् |
ऋषेरभ्यागमादृष्टिर्जायते कथनाद्भृशम् ||

अवग्रह विनाशाय ब्राह्मणान्सम्यगर्चयेत् |
शान्तापाणिं प्रत्यगृद्धाद्धर्मद्विधिवत्प्रीतिपूर्वकम् ||

कुलीना रूपसंपन्ना शान्त्यादिगुण संयुता |
गृहकर्मणि दक्षा च पतिशु श्रूषणे रता ||

यस्य स्याद्गेहिनी नारी सर्वार्थान्लभते हि सः |
धर्ममर्थं च कामञ्च मोक्षञ्च त्रिपुरेश्वरि ||

यत्रानुकूल्यं दंपत्योस्त्री वर्गस्तत्र वर्धते |
सनत्कुमारोपाख्यानम्मन्त्रिप्रवरभाषितम् ||

श्रुत्वा नरो मोक्षकामी कैवल्य पदमाप्नुयात् |
रोमपादपुरे विप्रं द्रष्टुकामेन भूभुजा ||

तत्सकाशि परिप्राप्ति श्रवणाद्गुरुमान्भवेत् |
सर्वथा प्राप्स्यसे पुत्रांश्चत्वार इति संख्यया ||

यमैवैषेति वाक्यार्थः कथितः कविना पुरा |
यज्ञेनेति श्रुतेरर्थो यज्ञोप क्रमणोद्भवेत् ||

एतस्मिन्नन्तरे देवा यज्ञभागार्थमागताः |
ब्राह्मणमग्रतः कृत्वा क्षिराब्धेस्तटमन्तरम् ||

गत्वा श्रुत्युक्तमार्गेण श्रुत्वा चक्रधरं हरिम् |
प्रार्थयां चक्रिरे राजन्रावणेन भृशार्दिताः ||

देवाः-

नमस्ते विश्वगुप्ताय शङ्खिने चक्रिणे नमः |
सप्ताश्वलोचनाय त्वं सप्तसामीरभिष्टुतः ||

सप्तार्चित तवक्त्राय सप्तलोकैकनायक |
सप्तसालप्रभेत्रे ते सप्तमालाय ते नमः ||

इति स्तुतो देवगणेन देवान्
श्रीशार्गधन्वा ज्वलदप्रकाशः |
आलोक्यवृन्दन्दिवषद्गणानां
प्रोवाच गंभीरतर स्वरेण ||

हरिः-

प्. २१)

भो भोमरा ब्रूत किमर्थमत्र
क्षीराम्बुधेस्तीरमतीवखिन्नाः |
उपेत्य धात्रावलसूदनेन
प्रचेतसा दण्डधरेण देवाः ||

नमस्ते देव देवेश शङ्खचक्रगदाधर |
विज्ञापनं दिविषदामनुग्राह्या यदि प्रभो ||

श्रुत्वा चेतसि निश्रित्य तत्साधय दयानिधे |
पुलस्त्यवंशप्रभवो रावणो नाम राक्षसः ||

गोकर्णे त (य) साराध्य चतुर्वक्त्रममुं पुरा |
लब्ध्वा वरन्दशग्रीवो लोकपीडापरायणः ||

विजित्य वज्रिणं कालं पाशिय क्षेश्वरादिकान् |
वसूनि बहुधा हृत्वा भुङ्क्ते लङ्काह्वये पुरे ||

वह्निरान्धसिको जातश्श्वसनो गृहमार्जुकः |
वरुणो जलवाहस्तु तुम्बुरुर्गायकोऽभवत् ||

गुरुः प्रत्यहमासाद्य दिनशुद्धिं वदत्यसौ |
पुष्पदन्तावस्य गृहे दीपस्तंभाविव स्थितौ ||

गन्धर्वाप्सरसां मुख्या राजर्षीणां प्रिया अपि |
नागानां मनुजाताना कन्यकाश्चेदिका भवन् ||

शुची गृहीतु कामोसा देवमातुश्च कुण्ड क्ले |
छत्रं च पाशहस्तस्य ग्रहणे कृतकौतुकः ||

प्. २२)

विमानं पुष्पकन्नाम कुबेरस्या ग्रहीत्पुरा |
एवमास्ते दशग्रीवो लोकपीडापरायणः ||

तं हत्वा राव(ण)ञ्जन्मे अस्मन्रक्षस्व माचिरम् |
भवन्तं शरणं प्राप्ता नान्यो गतिरिहास्तिनः ||

विष्णो पुत्र त्वमागच्छ कृत्वात्मानञ्चतुर्विधम् |
रावणस्य विनाशाय रावणेर्निधनाय च ||

लवणस्य वधार्थाय गन्धर्वाणां वधाय च |
कर्तव्यन्निधनं देव चतुर्णां देवशत्रुणाम् ||

श्रीहरिः-

जानन्नपि सुरानेवं श्लक्ष्णं वचनमब्रवीत् |
उपायः को वधे तस्य राक्षसाधिपतेस्सुराः ||

श्रीमद्रामावतारेषु अश्वत्क्रियते मया |
तत्र शङ्का न कर्तव्या सर्वज्ञेनापि पृच्छते ||

इति द्योतयितुं विष्णुस्सम पृच्छन्मरुद्गणान् |
केनोपायेन तस्य स्याद्वधो लोकाहितैषिणः ||

जन्माय या मोहितस्तु मनुष्यान्समुपेक्षते |
अन्यथा तस्य हननं न भवेद्यत्र कुत्रचित् ||

पुरा कदाचित्केना कृतो युद्धो महत्तरः |
पुरा पुष्पकमारुह्य विचचार ससैनिकः ||

अक्षोहिणी सहस्रेण चतुर्भिः परिवारि(तः) |

प्. २३)

युद्धोन्मत्तो दुराधर्षस्साचिवैः परिवारितः ||

मारीचेन प्रहस्तेन विरूपाक्षेण रक्षसा |
वज्रदंष्ट्र पिशाचाद्यैर्निकुंभेन बलीयसा ||

कुंभे निकुंभात्येन शोणिताक्ष प्रजंस्थिना |
युध्येन्मत्तेन मत्तेन दवान्तकयुतो बली ||

नागलोकं समासाद्य नागानां विजयं व्यधात् |
एतस्मिन्नन्तरे शेषो मदन्तिकमुपागतः ||

नागस्य रक्षणार्थाय दक्षोहन्तार्क्ष्य वाहनः |
तेनासीज्जन्यमतुलं लोकक्षयकरं महत् ||

तस्मिन्सुदारुणे युद्धे शस्त्रं कोटि रवि प्रभम् |
तद्वधार्थम्महावेगात्प्रयुञ्जे रणमूर्धनि ||

तेन वक्षस्य भिहितश्चचालन ममारसः |
वरदा नवशात्स्रष्टु खध्यसृसर्व देवतैः ||

तादृशन्दुर्विनीताना महमग्रेसर युधि |
हत्वाभयं प्रदास्यामि रघूणामन्वयेऽमले ||

भूत्वा नखरः कालं सचिरं परिपालये |
इत्युक्त्वा देवता विष्णुस्तत्रैवान्तरधीयत ||

एतस्मिन्नन्तरे राजा साकेत पुरनायकः |
पुत्रार्थमिष्टिमकरोद्धयमेधा दनन्तरम् ||

महाभूतसमुत्थानं ये शृण्वन्ति महीतले |

प्. २४)

तेषां भूतादिरोगेभ्यो नास्ति पीडा कदाचन |
नृपाङ्गनानां राज्ञा तु पायसस्य प्रभेदनम् ||

शृणोति या स्त्री पुष्पाढ्या पुत्रं सा लभते चिरात् |
औषधग्रहणं श्रुत्वा पुत्रार्थं यासभर्तृका ||

करोति लभते नारी पुत्रं वंशविवर्धनम् |
प्राप्ते यूपोछ्रये तावदित्यादि ग्रन्थविस्तरम् ||

श्रुत्वा यज्ञायुतफलं प्राप्नोति श्रद्धसान्वितः |
ब्रह्महामुच्यते पापात्पितृद्रोही च मुच्यते ||

सुरापानरतो विप्रस्तथैव गुरुतल्पगः |
प्रकीर्णकदियुक्ताश्च मुच्यते श्रवणादिह ||

प्राचीं होत्रेत्युपक्रम्य ये श्रवन्ति च दक्षिणाम् |
तेषां कर्म सवैगुण्यं क्राम्यत्येव न संशयः ||

कौसल्याजनयत्पुत्रं सर्वलक्षणलक्षितम् |
चैत्रे मासि सिते पक्षे नवम्यामुच्चकेरवौ ||

पुनर्वसुदिने मध्ये लग्ने कर्कटकाभिधे |
कौसल्याजनयत्पुत्रं विष्णोरर्धसमन्वितम् ||

साक्षाद्विष्णोश्चतुर्भागं भरतं कैकयीसुतम् |
अजीजनत् सुमित्रा च विष्णोरर्धसमन्वितौ ||

पुत्रौ लक्ष्मणशत्रुघ्नौ जनयामास मागधी |
पुष्येजातस्तु भरतो मीनलग्ने प्रसन्नधीः ||

प्. २५)

सर्पर्क्षे लक्ष्मणो जातश्शत्रुघ्नोह्यनुजो बली |
श्रीमद्रामजयन्तीति भण्यते नवमी तिथिः ||

उपवासं हरेः पूजां रात्रौ जागरणं तथा |
कृत्वा नवम्यां भूलोकाद्विष्णुमन्दिरगामिनः ||

नवमी चाष्टमी विध्या त्याज्या विष्णुपरायणैः |
दशम्यामुपवासेन कोटियज्ञफलं लभेत् ||

अष्टपत्रं समालिख्य मध्ये श्रीराममालिखेत् |
मात्रा सह प्रपञ्चस्य गुप्त्यर्थं नररूपिणम् ||

पूर्वे तु भरतं पूज्य हरेरंशं सुदर्शनम् |
दक्षिणे लक्ष्मणं पूज्य शत्रुघ्नं पश्चिमे तथा ||

उत्तरस्यान्दिशि तथा सुमित्रां केकयात्मजाम् |
दुर्गां विनायकं चापि क्षेत्रपालं सरस्वतीम् ||

कोणेषु पूजयेद्भक्त्या विष्णुभक्तो जितेन्द्रियः |
भक्षैर्भोज्यैर्बहुविधैरंभा वृक्षफलैस्तथा ||

नालिकेरैश्च पनसैरिक्षुका पडस्सोदकैः |
पायसैर्घृतसंमिश्रैर्गुडखण्डैश्च फाणितैः ||

अपूपैरेकविंशभिरेकैकैः पूजनं हरेः |
एवं रामदिने पूजां कृत्वा पारणमाचरेत् ||

ब्राह्मणान्भोजयित्वा तु यथावित्तं यथा बलम् |

प्. २६)

रामानुग्रहमासाद्य रामसायुज्य भागिनः |
चान्द्रायणशते हृद्यतप्तकृच्छ्रशते तथा ||

श्रीमद्रामजयन्त्यन्ते विन्दन्ति फलभागिनः |
भुक्त्वा रामनवम्याख्ये तिथौ मूढमनानरः ||

सहस्रवर्षपर्यन्तं पच्यते कालसू के |
ब्रह्महत्यादिपापानां नवमीभयभीरुणाम् ||

अन्नमाधारमाख्यातमामे सर्वात्मनामया |
ब्रह्महत्यादि पापानां दृष्ट्वा शास्त्रेषु निष्कृतिः ||

नवम्यां रघुनाथस्य भोक्तॄणां नास्ति निष्कृतिः |
सकृच्छ्रीनवमीमर्त्य उप्रोष्य श्रद्धया सह ||

एकादशी शतेनापि लभते मानवो ध्रुवम् |
यथावदुपनीतास्ते वेदग्रहणतत्पराः ||

चक्रुर्गुरुकुलावासं धनुर्विद्याविशारदाः |
एतस्मिन्नन्तरेविप्रो गाधिवंशसमुद्भवः ||

द्रष्टुकामो महीपालं लोकानुग्रहकाम्यया |
प्रत्युत्थान मृषे श्रुत्वा पापान्मुच्येत मानवः ||

ऋषेस्तवनमाकर्ण्य ऋणान्मुक्तो द्विजो भवेत् |
राज्ञः प्रतिज्ञा श्रवणाज्जीवन्मुक्तो भविष्यति ||

विश्वामित्रं दशरथो न रामं नेतु मर्हसि |
इत्यू चिवास्त्री प्रकारं तस्यार्था भव ईरितः ||

प्. २७)

जन्मान्तर सहस्रेण कृतस्य तपसः फलम् |
रामं परब्रह्म महं क्षणार्धमपि नोत्सहे ||

वियोक्तुं विश्वजगता मादिकर्तारमीश्वरम् |
विडम्ब्य मानुषीलीलां पुत्रेषु जनकस्य च ||

अहंजाने वसिष्ठाया जानन्ति पररूपिणम् |
इत्युक्त ज्ञान तत्वोयमिति मत्वा विसृष्टवान् ||

बलाबलप्रदानस्य श्रवणाद्बुद्धिमान्भवेत् |
ताटकाख्यानमार्ण्य पापं ताडयते नरः ||

ताटकावधमाकर्ण्या विद्यानाशमवाप्नुयात् |
मलदाश्च करूशाश्च जातौ जनपदौ पुरा ||

तस्याख्यानमपि श्रुत्वा मुच्यते मलपञ्चरात् |
यथैव मघवानिन्द्रो विमुक्तश्चाभिशापतः ||

तद्वद्विमुक्तो भविता अभिशप्तोऽभिशापतः |
श्रुत्वा सिद्धाश्रमाख्यानं चराचरविधायिनः ||

श्रीमन्नलिननाभस्य श्रोता सिद्धिमवाप्नुयात् |
तपस्सिद्धिं ज्ञानसिद्धिं विद्यासिद्धिं तथैव च ||

कर्मणां पलसिद्धिं च मनुजो लभते ध्रुवम् |
उपक्रान्ते सप्ततन्तौ ब्रह्मर्षिप्रवरेण वै ||

षष्ठेऽह्निसमनुप्राप्ते वेदिर्जज्वालमण्डिता |
दक्षिणस्यान्निशिचराः प्रादुरासीन्महाबलाः ||

प्. २८)

स तेन परमास्त्रेण मानवेन समाहतः |
संपूर्णं योजनशतं क्षिप्तस्सागरसंप्लवे ||

उक्त्वा तपे तच्छब्दं फूकारो बोध्यतेऽधुना |
सकराश्रवणान्मर्त्यस्संसारन्तरति ध्रुवम् ||

रघुनाथ प्रयुक्तेन मानवेन निशाचरः |
तद्वद प्रतिभङ्गस्स्यात्सकारपरिशीलनात् ||

हत्वा निशाचरनिकायमथाजि मध्ये
स्नात्वा कृते त्ववभृथे कृत पुण्यभाजि |
स्थित्वा दिनानि चतुरो मुनिबृन्दमध्ये
प्रोवाच वाक्यन्विकरन्नियमेन युक्तः ||

|| इत्युमा संहितायां पंचमोध्यायः ||


|| अथ षष्ठोध्यायः ||

ईश्वरः-

रामं प्रतिकृतां पूजां प्रशंसां मुनिना कृताम् |
श्रुत्वा प्रशस्तो भवति यथा रामो जगत्त्रये ||

सीताविवाहकल्याणं द्रष्टुकामा महर्षयः |
जग्मुर्जनकराजस्य पुरीमैक्ष्वाकुणा सह ||

प्. २९)

शकटीशतमात्रन्तु प्रयाणे ब्रह्मवादिनाम् |
अग्निहोत्रं पुरस्तुत्य श्रीराघवमनुद्रुतम् ||

यथा मधूनि सरघा नत्यजन्त्यपसारिताः |
तद्वन्मुनिगणास्सर्वे रघुनाथस्य दैवतम् ||

श्रुवा कामवनाख्यानं प्रव्रन्तोऽपि शमं व्रजेत् |
काशांख्यादि चतुर्णां हि पुरीणां गणकीर्तनम् ||

श्रुत्वा नरो मोक्षकामी साधनं लभते उचिरात् |
* न्तानान्नृपकन्यानां विवाहस्य च कीर्तनात् ||

विदुषां विषयासङ्गो नास्तीति परिकीर्तितम् |
विश्वामित्र ऋषेश्श्रुत्वा विशुद्धान्वय वर्णनम् ||

तस्मात्कुलीन जन्मानो भवन्ति प्रतिलोमजाः |
स्कन्दस्य जन्म परिकीर्तितं वाक्यजातं श्रुत्वा ||

चिरेण इहलोकमनुव्रजन्ति * * * * |
पूर्वजा भगिनी चापि मम राघव सुव्रता ||

नाम्ना सत्यवती नाम ऋचीके प्रतिपादिता |
सशरीरा गता स्वर्गं भर्तारमनुवर्तिनी ||

कौशिकी परमोदारा सा प्रवृत्ता महानदी |
एतच्छ्रुत्वा वरं कापि साध्वीनां लोकगामिनीं ||

प्. ३०)

भवत्येव न सन्देहो नात्र कार्या विचारणा |
एवमन्यानु या कान्तमनुगच्छति गामिनी ||

अग्रजानां गता लोकं पूज्यतेप्सरसां गणैः |
तिस्रः कोट्यर्धकोटी च यानि रोमाणि मानुषे ||

तावत्कालं वसेत्स्वर्गे भर्तारं यानुगच्छति |
व्यालग्राही यथा व्यालं विलादुद्धरते बलात् ||

एवं लोकान्तरं कान्तमादाय स्वर्गगामिनी |
गृहात्पितृवनं यान्त्या पादस्पर्शनजोक्षिता ||

कृतार्थामन्यते भूमिर्दुर्जन स्पर्शदूषिता |
वायुस्स्वदेहशुध्यर्थं चन्द्रमा भास्करस्तथा ||

नक्षत्राणि च भूतानि द्रष्टुं वाञ्छन्ति तां सतीम् |
स्पृष्ट्वा कृतार्थतां प्राप्ता भवन्ति पतिमन्वगाम् ||

गच्छेत्कान्तं ब्राह्मणानी पतिमालिङ्ग्य सादरम् |
क्षत्रियाणी पतिं ग्राह्य कीकसं वापि कुत्रचित् ||

वैश्या तथा शूद्रयोषित्कीकसं गात्रमेव वा |
उद्दिश्य वा पतिं गच्छेल्लोकान्तरगतं प्रियम् ||

उपास्य रात्रिशेषं तु शोणाकूले महर्षिभिः |
हुत्वा चैवाग्निहोत्राणि प्राश्यचामृतवद्धविः ||

गत्वा गङ्गातटं रामो विश्वामित्रमभाषत |
शैलेन्द्रो हिमवान्नाम धातूनामाकरो महान् ||

प्. ३१)

इत्युपं क्रमगङ्गाया वैभव श्रवणादराः |
विमुक्तबद्धास्ते सर्वे गङ्गासायुज्यमाप्नुयुः ||

पुरा राम कृतोब्दाहश्शितिकण्ठो महातपाः |
दृष्ट्वा च स्पृहया देवीं मैथुनायोपचक्रमे ||

इत्युपक्रम्य देवेन कार्तिकेय समुद्भवम् |
सुरसेनापतित्वं च पापान्मुच्येत पातकः ||

कुमारसंभवंश्चैव धन्यः पुण्यस्तथैव च |
भक्तश्च यः कार्तिकेये का * स्थ भुवि मानवः ||

आयुष्मान्पुत्रपौत्रैश्च स्कन्दसालोक्यमाप्नुयात् |
अथ वर्षशते पूर्णे तपसा राधितो मुनिः ||

सगराय वरं प्रादादित्यो तद्ग्रन्थविस्तरैः |
ब्राह्मणानां वरं दातुं सामर्थ्यं प्रतिपादितम् ||

यज्ञकर्मणि वेदज्ञो यष्टुं समुपचक्रमे |
श्रुत्वा गन्धर्व मेधस्य करणं भुविदारणम् ||

ब्रह्महत्यादि पापेभ्यो मुक्ता स्युश्रद्धनराः |
ततस्तेनाप्रमेयेन कपिलेन महात्मना ||

भस्मराशीकृतास्ससर्वे काकुत्स्थ सगरात्मजाः |
तस्मान्नजातु विप्राणां द्रोहं कुर्यान्मनागपि ||

सा तस्मिन्पतिता पुण्या पुण्ये रुद्रास्य मूर्धनि |
श्रुत्वा रुद्रस्य माहात्म्यं रुद्रलोकं स गच्छति ||

प्. ३२)

तस्यां विसृज्यमानाया सप्तस्रोतांसि जज्ञिरे |

उमा-

त्यक्ता जटाचूडतटाद्भगीरथ तपः फलात् |
कथं तस्य रथं त्यक्त्वा सप्तधा गमनं वद ||

महेश्वरः-

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि गङ्गाभेदनकारणम् |
विसृष्टायां तु गङ्गायां मायां बिन्दुसरस्यपि ||

क्रोशमात्रे ब्रह्माग्रे वृषभो नाम पर्वतः |
तेन रुद्रगती गङ्गा स्तिमितासीन्महारयात् ||

भगीरथापि राजर्षिस्तुष्टाव परया गिरा |
तेन तुष्टो महादेवः प्रसादम करोत्पुनः ||

नन्दीश्वरं समाहूय प्रेषयत्कार्यसाधने |
नन्दी कुठारमादाय भेदयामास पर्वतम् ||

सप्तधा भेदितेतास्मि सप्तस्रोतांसि जज्ञिरे |
सप्तमीचान्वगात्तासां भगीरथमथो नृपम् ||

तच्छंकरशिरो भ्रष्टं भ्रष्टं भूमितले पुनः |
व्यरेचत तदा तोयं निर्मलं गतकल्मषम् ||

तत्रर्षिगणगन्धर्वा वसुधातलवासिनः |
भवाङ्गपतितं तोयं पवित्रमिति पवित्रमिति पस्पृशुः ||

भवाङ्गे पतितं यस्मात्कुत्रापि सलिलं नराः |

प्. ३३)

धृत्वा विधूतपापास्ते शिवमन्दिरगामिनः |
धृत्वा शिवस्य सलिलमभिषेचन संभवम् ||

मुच्यन्ते संस्रति भयात् ब्राह्मणाद्याः पिबन्तु वा |
गङ्गा संप्लावयामास यज्ञवाटम्महात्मनः ||

तस्यावलेपनं ज्ञात्वा क्रुद्धो जह्नुस्तु राघव |
अपिवत्तज्जलं सर्वं गङ्गायाः परमाद्भुतम् ||

हृदि ध्यायन्महादेवं शिवानुग्रह वैभवात् |
अपिवच्चोदकं वार्धेर्यथा वै कुंभसंभवः ||

गङ्गामुपनयन्तिस्म दुहि तृत्वे महात्मनः |
शिवानुग्रह वै शिष्टयाच्छ्रोत्राभ्यामसृजत्पुनः ||

तस्यावलेपनम् |

पितामहान्भस्मकृतानपश्यद्दीनचेतनः ||

अथ तद्भस्मनां राशिं गङ्गापतनमुत्तमम् |
प्लावयत्पूतपाप्मानस्स्वर्गं प्राप्ता रघूत्तम ||

ब्रह्माण्डस्ताडितः पूर्वं हरिणा छिद्रतां गतः |
ब्रह्माण्डं बाह्यतो येन दशपाशभृताप्रतम् ||

तेन छिद्रेण तत्तोयं विवेशाण्डं वरानने |
यथा कथं चिद्वै दृष्ट्वा भक्तितश्चिन्मयः सकृत् ||

गङ्गा तारयते नॄणां कुलानां शतमंभसा |
यैस्तु स्पृष्टा वशिष्टा च गङ्गा भक्त्या स कृन्न ||

प्. ३४)

कुलानान्तु सहस्रन्तु तेषां धारयते भयात् |
पीता मधुद्रुवा मर्त्यैर्यैर्गङ्गा भक्तितस्सकृत् ||

तेषां कुलानामयुतं भवात्तारयते ध्रुवम् |
यैः पुण्य वाहिनी गङ्गा सकृद्भक्त्या वगाहिता ||

तेषां कुलानां लक्षन्तु भवात्तारयते शिवा |
यैर्दिनं सेविता गङ्गा भक्त्या पुण्यजनैर्नरैः ||

कुलानां दशलक्षन्तु तेषां धारयते भवात् |
गण्गे गङ्गेति गङ्गेति यैस्त्रिसन्ध्यमुदीरिता ||

दूरस्थेश्चापि तत्पापं हन्ति जन्मत्रयार्जितम् |
सहस्रयोजनस्थोऽपि त्रिसन्ध्यं यस्समाहितः ||

गङ्गे गङ्गेति च ब्रूयात्सगच्छेत्परमां गतिम् |
योजनानां सहस्रेषु गङ्गां स्मरति यो नरः ||

अपि दुष्कृत कर्मासौ लभते परमां गतिम् |
गङ्गायां वैष्णवे शक्तौ परब्रह्मविभावनाम् ||

न कुर्वन्ति च ये मर्त्या न तैस्तु सहसं वसेत् |
नदीनामवमन्तव्यं कदाचिदपि सुव्रते ||

गङ्गारयं समाकर्ण्य सागरोथ भगीरथम् |
प्रार्थयामास गङ्गायाः प्रवाहो वेगवत्तरः ||

सोदुं न शक्यते त्राहि गाधो मे भविता प्रभो |
इत्युक्तवन्तं वारीशं माभीरित्यवदन्नृपः ||

प्. ३५)

अस्मत्कुलीनैस्संवृद्धो मया किं दूयसेऽधुना |
भगीरथोऽपि राजर्षिः प्रोवाच तनयान्निजाम् ||

पुत्री वाक्यं समाकर्ण्य कुरुकार्यमनन्तरम् |
त्वत्पूर्व प्रभवैः पूर्वं खानितः प्रपितामहैः ||

पूर्वैराचरितो धर्मो न हन्तव्योन्वयोद्भवैः |
इत्युक्ता स्वर्धुनी पित्रा करिष्ये वचनन्तव ||

सहस्रधा नदी भूत्वा तदा सागरमभ्यगात् |
स गत्वा सागरं राजा इत्युपक्रम्य शृण्वताम् ||

पितरस्स्वर्गमायान्ति निरयस्था अनूदकाः |
गङ्गावतारमारभ्य श्रावयेच्छ्राद्धभोजने ||

पितरस्तेन तृप्तास्स्युर्यावदाभूतसंप्लवम् |
त्रीन् पथः पावयन्तीति ततस्त्रिपथगा स्मृता ||

सन्तारं कथयामासा सर्षि संघस्स राघवः |
भवाम्बुधौ निमग्नानां वीक्षणात्तारकस्वयम् ||

रामस्सुरनदीं नावा तारयत्का विचित्रता |
श्रुत्वा पीयूषमथनं सुरासुरविनिर्मितम् ||

औषधस्वीकृतिं कुर्यात्तस्य रोगो विनश्यति |
धन्वन्तरिं गरुत्मन्तं मणिराजं च कौस्तुभम् ||

अच्युतञ्चामृतं चैव स्मरेदौषधकर्मणि |
उच्चैश्रवा हरिश्रेष्ठो मणिरत्नं च कौस्तुभम् ||

प्. ३६)

उदतिष्ठन्नर श्रेष्ठ तथैवामृतमुत्तमम् |
अदितेरिन्द्रसंवादं श्रुत्वा तु मरुताञ्जनिम् ||

असपत्नो महीं भुङ्क्ते राजा शक्रो यथा दिवम् |
अहल्यामृतुकाले तु इन्द्रेण कृतसङ्गमाम् ||

आत्मानं मां च देवेशं सर्वदा रक्षमानद |
इत्यादि प्रियवार्तां च शक्रस्य गमनं तथा ||

गौतमस्य नरेन्द्रस्य सदृशाकृतिशोभने |
शापमिन्द्रे च भार्याया मुनिनाकृतमञ्जसा ||

श्रुत्वा मुच्येत मनुजो नारी वा व्यभिचारिणी |
मुच्यते सर्वदोषेभ्यो व्यभिचारकृतान्निजात् ||

इमौ कुमारौ भद्रं ते देव तुल्यपराक्रमौ |
जग सिह्मगतीवीरौ शार्दूलाविव रूपिणौ ||

इत्यादि कृतजालन्तु जनकेन सुभाषितम् |
विश्वामित्र-ऋषेर्भक्त्या पुष्कलं ब्रह्ममाप्नुयात् ||

ब्रह्महामुच्यते पापान्मित्रहा मुच्यते ततः |
सावित्री पतितश्चापि व्रात्या नाचारदूषितः ||

तपसां सिद्धिमाकर्ण्य विश्वामित्रस्य मानवः |
तपश्चरणि संसिद्धिं लभन्ते मानवा चिरात् ||

विश्वामित्रो महातेजाः पालयामास मेदिनीम् |
इत्यादि श्रवणादेव पठनाद्विजितेन्द्रियः ||

प्. ३७)

कामधेनु प्रसादा सर्वान्कामानवाप्नुयात् |
दुरन्नभक्षणा ता भविष्यति न संशयः ||

हुंकारेणैव तान्सर्वान्निर्ददाह महानृषिः |
तस्माद्विप्रेषु नावज्ञा कार्या भूतिमिहेछता ||

अवज्ञाता दहन्त्येते हुंकृत्या वीक्षणेन च |
केन चित्तथकालेन देवदेवो वृषध्वजः ||

इत्यादि ग्रन्थजालेन शिवो ध्येयश्शिवंकरः |
इत्युक्त-ऋषिणा देवो महादेवो ममेप्सितम् ||

एवमस्त्विति देवेशस्तं वरं वृणुयाद्वरम् |
ब्रह्मास्त्रग्रसनं श्रुत्वा दण्डाग्रेरुन्धती पतेः ||

ब्राह्मण्यं वर्धते तस्य पूर्वपक्षे शशी यथा |
अन्यां गतिं गमिश्यामि स्वस्ति वोस्तु तपोधनाः ||

शेपुः परमसंक्रुद्धाश्चण्डालत्वं गमिष्यसि |
तस्माद्गुरुषु नावज्ञा कार्या भूतिमिहेच्छता ||

रुष्टे शिवे गुरुस्त्राता गुरौ रुष्टे न कोपि हि |
इक्ष्वाको स्वागतं वत्स जानामि त्वां सुधार्मिकम् ||

शरणं ते भविष्यामि मा भैषी रघुपुङ्गव |
पूर्वमेव वरो दत्तो मया तुभ्यम्महीपते ||

तदिदं साधयिष्यामि दुर्दशायामिहाधुना |
त्रिंशकोः कारयामास वेदारण्ये महाक्रतुम् ||

प्. ३८)

स्वर्लोकात्पतितं दृष्ट्वा त्रिशङ्कुं कोपदूषितम् |
सृजदक्षिणमार्गस्थान् सप्तर्षी न परान्पुनः ||

नक्षत्र मालामपरामसृजत्क्रोधमूर्छितः |
अन्यमिन्द्रं करिष्यामि लोको वास्यादनिन्द्रकः ||

इति संकल्पमकरोन्मदनुग्रह वैभवात् |

उमा-

भण्यतां देवदेवेश विश्वामित्राय धीमते |
दत्तं स्रष्ट्रमपरं विना तु चतुराननम् ||

महेश्वरः-

श्रूयतां देवि वक्ष्यामि पुनस्स्वर्गस्य कारणम् |
पद्मयोनिं पुरा लब्ध्वा स्रष्टुत्वं मत्सकाशतः ||

लोकानसृक्षत्संकल्पात् वीक्षणात्पूर्वहेतुतः |
अहमेव परो लोके पदार्थानि पृथक् पृथक् ||

सृष्टा ऋक्षाणि गगने वैश्वानरपथाद्बहिः |
अवाक् शिरास्त्रिशङ्कुश्च तिष्ठत्वमर सन्निभः ||

उमा-

वेदेस्त्र तिषु सर्वत्र ब्राह्मणस्यैव याजनम् |
शिष्टास्रे वर्णिका याज्या कथमेतेन कारितम् ||

महेश्वरः-

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि विश्वामित्रस्तु संभवम् |

प्. ३९)

प्रजापतिसुतश्श्रीमान्कुशोनाम महीपतिः ||

कुशस्य पुत्रो बलवान्कुशनाभस्सुधार्मिकः |
कुशनाभसुतश्श्रीमान्गाधिरित्येव विश्रुतः ||

अनपत्यो गाधिराजा नाम्ना सत्यवतीं सुताम् |
ऋचीक-ऋषये प्रादात्कुलस्य त्राणकारणात् ||

सोऽपि पुत्रार्थ ममलामिष्टिमारब्धवानृषिः |
पात्रे निधाय हविषां द्वितयं पुत्रसंभवम् ||

कृपीडयोना वजुहोदेकं पुत्रस्य संपदे |
दत्वा शेषं यज्ञपत्न्यं अन्यदादातु मैच्छत ||

नष्ठं हविषमालोक्य ऋषिः पत्नीमवैक्षत |
सापि भर्तुः पदे गृह्य प्रणनाम भयातुरा ||

स्त्रीबुध्या साहसमिदं कृतमेकाहठात्प्रभो |
अनपत्या हि मे माता तस्यापत्यस्य कारणात् ||

दत्तं मया साहसेन मन्त्रितं हविरुत्तमम् |
प्रसीद मह्यं दयया भक्तां रक्षस्व मत्प्रभो ||

इत्येवं प्रार्थितः पत्न्या कौशिक्या भगवानृषिः |
कृपां चकार दयया सोऽपि ब्राह्मणतां व्रजेत् ||

इत्याभाष्य प्रियां विप्रः क्रतु शेषं समापयत् |

उमा-

एतादृशगुणोपेत-ऋषिः कौशिकनन्दनः |

प्. ४०)

अयाज्य याजने श्रद्धमकरोत्तद्वदस्वमे |

महेश्वरः-

सत्रिशङ्कुः पूर्वमभूद्दुर्नयं कल्पमास्थितः |
पितुश्चापरितोषेण गुरोर्दोग्ध्रीवधेन च ||

अप्रेषितो पयोगाच्च त्रिविधोस्य व्यतिक्रमः |
एवं त्रीण्यस्य शाकुनि तानि दृष्ट्वा महर्षयः ||

प्रयुञ्जते शब्दजालं त्रिशङ्कुपदवाचकम् |
यौवस्थस्सतीं भार्यां न व्रजेद्यदि मानवः ||

स जीवन्नेव चण्डालो नर्मदान्नैव भुक्तवान् |
ब्राह्मण्यां यो नरो मौढ्याद्ब्राह्मणीं काममोहितः ||

न परिग्रहेत्

यदि गृह्णीत मूढात्मा चण्डालत्वं स गच्छति |

गत्वा तु मातरं मर्त्यस्स्नुषां भ्राप्तृ?त्रंगनां तथा |
पुत्रीं वा भगिनीं मौढ्याद्व्रजेद्यः काममोहितः ||

सजीवन्नेव चण्डालमाशु गच्छति सान्वयः |

उमा-

इदानीं गुरुणा शप्तः कथं याज्यो भव दृषे |
चण्डाल प्रोक्षितं दुष्टं स्मृतं कर्मान्तरालके ||

तत्सर्वं निष्फलं प्राहुर्मुनयस्तत्वचिन्तकाः |

महेश्वरः-

प्. ४१)

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि त्रिशंकोर्यजनं प्रति |
पुरा त्रिशङ्कुर्गुरुणा पितृशोकाच्च तापितः ||

तस्य शापापनोदार्थमृषिभिस्सूक्ष्मदर्शिभिः |
त्रिषड्वारं षडब्दाख्यं कृच्छ्रं कृत्वा विधानतः ||

ततस्स्नानं समादाय शिवनिर्णेजने जले |
शिवक्षेत्रे शिवं पूज्य तीर्थेषु च निमज्य च ||

शुद्धदेहे महीपाले ह्ययजत्कृतसत्तमैः |
अबालको देवलोको न क्षत्रः ग्राम याजकः ||

कर्मचण्डालका ह्येते महापातकपञ्चमाः |
गुरुद्रोहवशाज्जाता कर्मचण्डालता मयम् ||

तस्मात्कृच्छ्रादि चरणाच्छुद्धिर्नान्यस्य कस्य चित् |
तद्वत्पूतं कारयित्वा यज्ञं कौशिकनन्दनः ||

त्रिंशकोः कारयामास शास्त्र दृष्टेन वर्त्मना |
अनागतान्दि विषदान्प्रेक्ष्य क्रोधानलोज्ज्वलः ||

स्वर्लोकं प्रापयामास स्वकीय तपसः फलात् |

उमा-

स्वर्लोकात्पतनः कस्मात्प्रायश्चित्तगतैनसः ||

तन्ममाचक्ष्व देवेश यमान्तक पुरान्तक |

महेश्वरः-

प्रायचित्ते कृते पुंसामेनसां नाशयिष्यते |

प्. ४२)

भूलोकशुद्धिर्नास्त्येव शुद्धिस्स्यात्पारलौकिकी |
तस्मात्तद्देह युक्तत्वात्पातयन्ति स्म भूतले ||

उमा-

अशुद्धो यदि भूपालस्तस्मिन्प्रेम कथं मुनेः |
इति पृष्ठः कथा मध्ये प्रोवाच कृपया शिवः ||

तपः कर्तुमना देवि विश्वामित्र-ऋषिः पुरा |
भार्यां त्रिशङ्कोर्निकटे निधाय तपसे गतः ||

सिद्धे तपसि राजानं प्रीतोभूद्गाधिनन्दनः |
वरन्ददामि गृह्णीष्व भार्याभरणतोषितः ||

समाकर्ण्य ऋषेर्वाक्यं राजा प्रोवाच गाधिजम् |
मास्त्विदानीं परगुरो आपत्काले तथाकुरु ||

तसं प्रार्थितो राज्ञा इदानीं च पुनः पुनः |
दयां चकार राजानं चण्डालाकाररूपिणम् ||

उमा-

ये दूषयन्त्य दूष्यं मान्तप उग्रं समास्थितम् |
भस्मीभूता दुरात्मानो भविष्यन्ति न संशयः ||

अद्यते कालपाशेन गता वैवस्वतक्षयम् |
इत्या(दि) वाक्यनिकरं प्रोक्त्वा सदसिकोपनः ||

विरराम महातेजा ऋषिमध्ये महामुनिः |
इत्यादिवाक्यकथनाद्ब्रह्महत्या ऋषेः कथम् ||

प्. ४३)

नासीत्कथं तत्र भवानुत्तरं वक्तुमर्हति |

महेश्वरः-

पुरा कदाचिद्यज्ञाते मित्रावरुणसंभवः |
रघोः पुत्रं दुराधर्षं सौदा समशपद्भृशम् ||

कल्माष पादस्संशप्तः प्रवृद्धः पुरुषादकः |
अभवद्भूपतित्वेऽपि मध्याह्ने नरभोजनः ||

विश्वामित्र-ऋषिः काल्ये कालेन त्वा पुरं व्रजेत् |
तमस्मरन्महातेजास्सौदासं पुरुषादकः ||

आगतस्मरणादेव निकटं गाधिनन्दनः |
तं मे * * * * * घ्नं वासिष्ठान्हन्तुमुद्यतम् ||

भक्षितास्तेन राज्ञाते भस्मीभावं गताः पुनः |
अम्बरीष इति ख्यातो यष्टुं समुपचक्रमे ||

एतत्सर्गं सदा शृण्वन् ब्रह्महा मुच्यतेंहसः |
* * कस्य कथां शृण्वन् योवा कोवा महेश्वरी ||

पुत्रविक्रयजाद्दोषात्तथा पुत्रार्पणायतः |
विमुक्तञ्चरा लोके श्रीरामस्य प्रसादतः ||

ऋग्वेदसिद्धेद्वे गाधे तृतीयाष्टकचोदितः |
प्रयुञ्जानो नरो नित्यं भवाबंधाद्विमुच्यते ||

ऋणबन्धाद्विमुक्तास्युर्व्याधिबन्धात्तथैव च |
तथैव शृङ्खलाबन्धान्मुच्यते श्रवणादिह ||

प्. ४४)

विश्वामित्रो महान्भूयस्तपस्तेपे महामनाः |
ततः कालेन महता मेनका परमाप्सराः ||

तात्पर्यवर्णकमिदं गायत्र्यास्सर्वकामदम् |
शृण्वतां सर्वपापघ्नं सर्वपापहरं परम् ||

अहोरात्रापदेशेन गतास्संवत्सरा दश |
अब्भक्षो वायुभक्षो वा जीर्णपर्णाशनोऽपि वा ||

स्त्रीणां समक्षे वस्तव्यं न कदाचिन्महेश्वरि |
वरदानं विश्वयोनेस्तपः फलचिकीर्षया ||

शृण्वतां विफलं यान्ति पापानि त्रिदशेश्वरि |
ब्राह्मण्यं यदि मे प्राप्तं दीर्घमायुस्तथा पुरा ||

उमा-

अश्रद्धा ब्राह्मणो वाक्ये किं कृतं गाधिसूनुना |

महेश्वरः-

मया यष्ठुमुपक्रान्ते त्रिशङ्कोर्यागकर्मणि |
वासिष्ठादूषयन्तिस्म कथं सदसि देवताः ||

तान्हन्तु प्रेषितः पूर्वं क्रुद्धः कल्माषपादकः |
भक्षितास्तेन राज्ञा ते भस्मीभावं गताः पुनः ||

तान्दृष्ट्वा भक्षितान्राज्ञा मित्रावरुणसंभवः |
पुत्रशोकाभिभूतस्तु प्रललाप भृशार्दितः ||

प्रज्ञामवष्टभ्य शनैः पूर्ववत्तपसि स्थितः |

प्. ४५)

सोपीदानीमदूष्यम्मामुग्रे तपसि संस्थितम् ||

इत्युक्तो भारतीनाथः प्रोवाचारुन्धती पतिम् |
ब्रह्मर्षित्वं वदानेन तपसा तोषितो भवान् ||

ब्रह्मर्षिस्त्वं न सन्देहस्सर्वं संपाद्यते तव |
विश्वामित्रस्तुतिं शृण्वन्शतानन्देन भाषिताम् ||

पुष्कलं ब्राह्म्य मासाद्य ब्रह्मलोके महीयते |
दक्षयज्ञवधे पूर्वन्धनुरादाय वीर्यवान् ||

विध्वंस्य त्रिदशान्रोषात्सलीलमिदमब्रवीत् |
प्रसादयन्ति देवेशन्नमस्ते रुद्रमन्यवे ||

हे रुद्रधनुषस्तुभ्यमुतो त इषवे नमः |
बाहुभ्यान्ते नम इति स्तुतिभिश्श्रुति चोदितैः ||

प्रसादितो तो महादेवः प्रसादमकरोछिवः |
भूतलादुत्थिता सा तु व्यवर्धत ममात्मजा ||

भूतलादुत्थितां देवीन्नारायण कुटुंबिनीम् |
राजानो बहुवीर्याढ्या वारयामासुरादरात् ||

प्रत्याख्याता भूपतयस्तृणत प्रवणछलात् |
अरुन्ध मिथुलां सर्वे वीर्य सन्देहमागताः ||

तस्माद्विशिष्टं यद्वस्तु न धार्यं धीमता क्वचित् |
धृते तु प्राणहानिस्स्यात्स्यमन्तक मणिर्यथा ||

यथा पीयूषखं रक्षा यथा द्रुपदजास्थितिः |

प्. ४६)

तस्माच्छ्रेष्ठगुणोपेतं न धार्यं वस्तु मानवैः ||

बभञ्ज तद्धनुर्मध्ये नरश्रेष्ठो महायशाः |
गृहीते रघुनाथेन महादेवशरासने ||

शक्तिस्तु वैष्णवं प्राप्ते तस्मा भग्ना महेशितुः |
तस्मिन्नवसरे पाशी वैष्णवं धनुरुत्तमम् ||

दत्तवान्कोसलेन्द्रस्य करे प्रीतिपुरस्सरम् |
तद्धनुर्वरुणाभ्यर्णे पुनः प्रत्यर्पयच्छिवे ||

राज्ञा वंशानुकथनं शृण्वतां पापनाशनम् |
श्रुत्वा गोदान कथनं गोदानफलमाप्नुयात् ||

प्रपामध्येत्युपक्रम्य जानक्या मङ्गलोत्सवम् |
श्रुत्वा विवाहं कुर्वीत पत्नी दीर्घायुषी भवेत् ||

दंपत्योस्सततं प्रीतिर्वर्धते नायके वयः |
तस्मात्कल्याणसमये श्रोतव्यं भूतिमिच्छता ||

गोदानं भूमिदानं च कन्यादानं तथैव च |
आत्मनश्श्रियमन्विच्छन् प्रयच्छेत्सर्ववर्णकः ||

तस्माद्विवाहं प्रेक्षेत आत्मनाश्रियमिच्छुभिः |
सर्वोत्सवे तु कल्हारो मधूकस्तु स्वयंवरे ||

सीमन्ते गर्भिणी नारी यवाङ्कुरमयी भवेत् |
धार्या तु प्रेतकार्ये वै माला नलदनिर्मिता ||

सीतायै प्रददौ रत्नं कौसल्या वारिसंभवम् |

प्. ४७)

तया भूषितगात्रा सा शुशुभेन्दीवरे क्षणा ||

भार्गवं जामदग्न्यं च राजराजविमर्दनम् |
इत्यादिश्रवणात्पुंसां ब्राह्मन्तेजोभिवर्धते ||

शितिकण्ठस्य विष्णोश्च बलाबलपरीक्षया |
अभिप्रायन्तु विज्ञाय देवतानां पितामहः ||

विरोधञ्जनयामास तयोस्सत्ववतां वरः |
अधिकं मेनिरे विष्णुं देवा ऋषिगणास्तदा ||

उमा-

त्वत्तो विशिष्ट भावस्तु विष्णोस्संप्रति गण्यते |
कथमेतद्दयासिन्धो कृपया वद सुव्रतम् ||

महेश्वरः-

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि विष्णोराधिक्यतां प्रति |
पुरा कदाचिद्देवेशि परमानन्दकानने ||

क्रीडासक्ते मयि तदा विश्वमेतदनायक |
उपद्रुतं सदा दुष्टैर्वेदवादबहिष्कृतैः ||

स्वाहास्वधा वषट्काररहिते कर्मवर्जितैः |
ब्रह्मणा ज्ञातवृत्तान्तः कार्यशेषमचिन्तयम् ||

चक्रपाणिं समाहूय रत्नसिंहासने शुभे |
अभिषिच्य वरान्दत्वा प्रणामं करवं प्रिये ||

सृष्टि स्थिति विनाशानां कर्तृत्वमकुतो भयम् |

प्. ४८)

सर्वज्ञतादिसिद्धिं च दत्तवानस्मि विष्णवे |
मत्तोधिको भवानाजौ भव विष्णो क्वचित् क्वचित् ||

इति दत्वा वरान्पूर्वं वाराणस्यां हरिं पुरा |
इति दत्वा वरान् पूर्वं वाराणस्यां हरिं पुरा ||

इदं ज्ञात्वा कविः प्राह मेनिरे धिपतिं प्रिये |
शरञ्च प्रतिसंगृह्य हस्तात्क्र?घु पराक्रमः ||

आरोप्य धनुषी रामस्सशरं सन्निकर्षह |

उमा-

निर्वीर्यो जामदग्न्योसौ रामो राममवैक्षत ||

इत्युक्तं ऋषिणा काव्ये निर्वीर्यत्वं ऋषेः कथम् |

महेश्वरः-

जामदग्न्यावतारोयं हरे रावेशमात्रकः ||

पूर्णावतारमालोक्य शक्तिस्साङ्क्रमिता भवत् |
रात्रौ दिवाकरं तेजो निहितं हव्यवाहने ||

प्रातस्सूर्य यथा गच्छेद्वह्निरह्नि यथापुरम् |
कौसल्या च सुमित्रा च कैकेयी च सुमध्यमा ||

वधूप्रतिग्रहे युक्ता याश्चान्या राजयोषितः |
इत्यादि श्रवणात्स्त्रीणां स्नुषाभूयस्करं भवेत् ||

स्नुषास्स्युः पतिमातॄणामिष्टाः प्रीतिणु वल्लभाः |
काण्डान्तं श्रावयेद्वापि शृणुयाद्वा नरर्षभः ||

उपेत्य भार्यां गृद्यां च रमते प्रीति पूर्वकम् |

प्. ४९)

काण्डान्ते ब्राह्मणाः पूज्याः पूज्यस्सीतापतिः प्रभुः ||

सीतासमेत प्रतिमा राघवस्य मनोरमाम् |
चतुर्विंशत्पलैः कृत्वा तदर्धैः पादसंमितैः ||

जाम्बूनदैस्समाराध्य दद्याद्विद्वद्द्विजन्मने |
निधाय पूर्णकलशे क्षौमोपरि शुचिस्मिते ||

सहस्रसम्मितैर्वित्तैस्तदर्धैः पादमात्रकैः |
यथा शक्तिप्रमाणेन वित्तशाठ्यविवर्जितः ||

दक्षिणा सहितन्दद्याद्वाञ्छितार्थ सुसिद्धये |
धर्ऽनीगर्भसंभूते धरणीधरवल्लभे ||

धरणीम्मे प्रयच्छाशु प्रीताभव शुचिस्मिते |
कौसल्यागर्भसंभूत भूभारोद्धारण प्रभो ||

प्रतिमादान तुष्टस्सन् वाञ्छितार्थ सुसिद्धये |
वक्ता प्राङ्मुख आसीत श्रोताचोत्तरदिङ्मुखः ||

नित्यं द्विजान्समाराध्य यथा विभवविस्तरम् |
विष्टरं मारुतेः कृत्वा भक्ष्यैर्भोज्यैश्च पूजयेत् ||

दत्वा ताम्बूलमतुलं शृणो तु मुखतुष्टये |
हविष्याशी स्वयं भूयाद्भार्यया नियतात्मवान् ||

वक्तुर्मुखं समालोक्य शृणुयात्कार्य सिद्धये |
वक्तारं रामबुध्या तु पूजयेन्वहं प्रिये ||

इत्युमा संहितयां रामायणकथाफलप्रस्तावे बालकाण्डकथाफल 
वर्णनं नाम षष्ठोध्यायः ||



महेश्वरः-

सहदेवैरुदीर्णस्य रावणस्य वधार्थिभिः |
अर्थितो मानुषे लोके जज्ञे विष्णुस्सनातनः ||

विशेषणं हरेश्शृण्वन् क्वचित्स्कन्धान्वयं तथा |
क्वचिद्रूपकथनं क्वचिज्ज्ञान प्रदर्शनम् ||

यो नित्यं शृणुयाद्वापि श्रावयेद्वा समाहितः |
सर्वबन्धविनिर्मुक्तो हरिमन्दिरगो भवेत् ||

पट्टाभिषेकसंभारान्वसिष्ठेन प्रचोदितान् |
सौवर्णादीनि रत्नानि बलीन्सर्वौषधीरपि ||

इत्यादीनि सदा शृण्वन् प्रातः काले महीपतिः |
स्थिरं राज्यं समासाद्य प्रियपुत्रैश्च मोदते ||

विप्रोषितश्च भरतो यावदेव पुरादितः |
तावदेवाभिषेकस्ते प्राप्तकालो मतो मम ||

कामं खलुसतां वृत्ते भ्राता ते भरतस्स्थितः |
ज्येष्ठानुवृत्ती धर्मात्मा सानुक्रोशो जितेन्द्रियः ||

किन्नुचित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतिः |
ज्येष्ठस्य राजता नित्यमुचिता हि कुलस्य च ||

इति प्रोवाच भरतस्सर्वान्पौरजनान्प्रति |

प्. ५१)

तादृशे को विचारोस्ति स्वच्छचित्तस्य भूपतेः |

महेश्वरः-

शृणुवक्ष्यामि तत्वेन राजा पङ्क्तिरथाह्वयः |
हृदि शङ्कान्निधायैव गिरिव्रजपुरं प्रति ||

भरतं प्रेषयामास राजा दशरथस्सुतम् |
कन्याम्मनोज्ञामाकर्ण्य केकयाख्यस्य भूपतेः ||

गत्वा तां वरयामास पत्न्यर्थं केकयाधिपः |
सोऽपि वव्रे वरं राजा दास्यामि तव कन्यकाम् ||

अस्यामुत्पत्स्यते योसौ स तु राजा विधीयताम् |
तथास्त्विति प्रतिज्ञाय गृहीता केकयात्मजा ||

तस्यामुत्पादितः पुत्रो भरतो नाम विश्रुतः |

उमा-

राज्ञो दशरथस्यास्य मृषावादित्वमागतम् ||

प्रतिज्ञोल्लंघनं राज्ञः कारणद्वितयाद्भवेत् |
केकयाधिपतेश्चापि तत्पुत्र्याः कारणान्तरे ||

कैकेयया ग्रहणेचापि तस्यास्सारश्यकर्मणि |

महेश्वरः-

विवाहसमये राज्ञा प्रतिज्ञातमिदं शृणु ||

पट्टाभिषेकसमये भवेयं स्मारितो यदि |
त्वया वान्येन भूपाल तथा चेत्करवाण्यहम् ||

इत्थं प्रतिज्ञामकरो पपात ग्रहणे नृपः |

प्. ५२)

प्रणमन्तं समुत्थाप्य तं परिष्वज्य भूमिपः ||

तस्मात् पित्रोर्नमस्कारस्साष्टाङ्गश्श्रुतिचोदितः |
विना साष्टाङ्गमन्येन कुर्वन्नरकमश्नुते ||

देवर्षि पितृ विप्राणामनृणोस्मि तथात्मनः |

उमा-

जायमानस्य विप्रस्य ऋणानां त्रितयं सह ||

क्षत्रियाणां विशांचैव कथं वेदविनाकृतम् |
मङ्गलं प्राप्यते मर्त्यश्श्रुत्वा साकेतवर्णनम् ||

गुरुमान्जायते मर्त्ये गुरुपूजा विधिश्रुतौ |
ध्यायन्नारायणं देवं स्वस्तीर्णे कुशसंस्तरे ||

ब्राह्मणानां शिवो ध्येयः क्षत्रियाणां हरिस्स्मृतः |
हिरण्यगर्भो वैश्यानामुपस्यब्ध दृशस्मृतः ||

इति द्योतयि तुं रामस्स्वात्मानमनुसन्दधे |
कुब्जा देवैस्समादिष्टा कैकेयीं भेत्तुमारभेत् ||

बाल्य एवहि मा तुल्यं भरतः प्रापितस्त्वया |
धन्निकर्षाच्च सौहार्दो जायते स्थावरेष्वपि ||

तस्मात्समक्षे वस्तव्यं स्वस्य भूमिमभीप्सतः |
आसन्नं भजते नारी आसन्नः परिपूज्यते ||

आसन्नं भजते राजा आसन्नं भजते लता |
स्त्रीणां कौटिल्यमाख्यानं शूल्यालंकारवर्णनात् ||

प्. ५३)

देवि केनाभि युक्तासि इत्यादिग्रन्थविस्तरैः |
कामाचारो भवेत्कामो वृद्धानां यूनिका कथा ||

कामातु राणां भूलोके अदेयन्नास्ति कुत्रचित् |
शपेते जीवनार्हेण इति शापं वृथां नृपः ||

सत्येनापि शपेद्यस्तु देवगुर्वग्निसन्निधौ |
तस्या वैवस्वतो राजा धर्मस्यार्धं निकृन्तति ||

एवं स्थितोपि राजर्षिः कामबाणेन पीडितः |
अशपद्राममुद्दिश्य पाशबन्धमृगान्वितः ||

सत्येन लोकाञ्जयति दीनान्दानेन राघवः |
गुरूञ्छुश्रूषया वीरो धनुषा युधि शात्रवान् ||

सत्यन्दानन्तपस्त्यागो मित्रता शौचमार्जवम् |
विद्या च गुरुशुश्रूषा ध्रुवाण्येतानि राघवे ||

हरिश्चन्द्रस्तु सत्येन शिबिर्दानेन भूतले |
कोदण्डेनार्जुनश्शत्रून् रघुश्शुश्रूयया गुरून् ||

विश्वामित्रस्तु तपसा आर्जवेन युधिष्ठिरः |
जनको विद्यया चापि एकैकगुणयोगतः ||

लोकानां विजयं कृत्वा प्रसिद्धा अभयन्नृपाः |
ध्रुवाण्येतानि राजेन्द्र राघवे कृतकेतनाः ||

रामोपि भरताद्भूयः तव शुश्रूषते सदा |
वह्नीनामेकभार्येणामेका पुत्रवती यदि ||

प्. ५४)

सर्वास्तास्तेन पुत्रेण पुत्रवत्यः प्रकीर्तिताः |
यथा मातरि शुश्रूषां विदध्यादौरसस्सुतः ||

तद्वन्मातृसपत्न्यां तु ऐहिकं पारलौकिकम् |
अनार्य इति मामार्याः पुत्रविक्रयिणं ध्रुवम् ||

धिक्करिष्यन्ति रथ्यासु सुरापं ब्राह्मणं यथा |
पुत्रन्न विक्रयं कुर्यान्न दद्याद्द्रव्यलोलुपः ||

दद्याद्यदि नरो लोभात् पुन्दि पच्येत विक्रयी |
ब्राह्मणोन्नृसुरा पेया गौल्याद्याः पापकारिणः ||

सुरापं ब्राह्मणं दृष्ट्वा कुलत्यागो विधीयते |
पुन्वा जननवेलायां शङ्खचक्रगदाधरम् ||

दृष्ट्वा तुष्टाव बहुधा काश्यपत्वात् स्वयं नृपम् |
तन्मया मोहितो भूत्वा भक्त्या राममनुस्मरन् ||

मास्म मे भरतः कार्षीत् प्रेतकृत्यंगतायुषः |
इत्यादि प्रलपन्न्राजा कैकयीवरमोहितः ||

श्रुत्वाविचित्रं करुणं विलापं * * * * * * |
* * * * * भर्तुर्नृशंसा न चकार वाक्यम् ||

देवैस्संप्रार्थितो देवि मायाविश्वं भरस्य तु |
केकयापत्य वादेन जाता विश्वस्य गुप्तये ||

सामया भेदयामास राजानमकुतो भयम् |
चतुरश्रो रथश्श्रीमान्निस्त्रिंशो धनुरुत्तमम् ||

प्. ५६)

वाहनन्नरसंयुक्तञ्छत्रं च शशिसन्निभम् |
तुरीयं वर्णकमिदं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् ||

भजतां सर्वदोषघ्नं संसारभयनाशनम् |
तुष्टिदं पुष्टिदं चैव सर्वैश्वर्य प्रवर्तकम् ||

रामाभिषेकसंभारां छ्रुत्वामङ्गलमाप्नुयात् |
राज्यं द्विजातिभिर्जुष्टं राजसूयाभिषेचनम् ||

कर्तुमर्हति ते राजा वासवस्येव लोककृत् |
इमं मन्त्रं समुच्चार्य प्रेषयेद्दूरगं प्रियम् ||

सर्वान्कामानवाप्यैव पुनर्बन्धुषु युज्यते |
पूर्वां दिशं वज्रधरो दक्षिणां पातु ते यमः ||

वरुणः पश्चिमामाशान्धनेशस्तूत्तरां दिशम् |
सीताकवच युक्तांगो यां यां याति दिशं प्रति ||

तान्तान्कामानवाप्यैव लभते शाश्वतं पदम् |
यश्च रामन्न पश्येत्तु यं च रामो न पश्यति ||

निन्दितस्स भवेल्लोके स्वात्माप्येनं विगर्हते |
रामं वा रामबेरं वा रामनामान्यथापि वा ||

वीक्षेत शृणुयाद्वापि स नरो मुक्ति भाग्भवेत् |
यज्ञैर्दानैस्तपसा नाशनेन बध्वा विष्णोख्ययस्य प्रसादम् ||

लब्ध्वा साक्षाच्छाश्वतं कृच्छ्रात् मोक्तुं देवीं काञ्चितेनाल्प कालम् ||

प्. ५६)

श्रुत्वा लक्ष्मण वाक्यानि कौसल्यारामयोः पुरा |
सत्येन धनुषा चैव दत्तेनेष्टेन ते शपे ||

हनिष्ये पितरं वृद्धं कैकेयया वशमागतम् |
इत्यादि श्रवणात्पुंसा क्षात्रन्तेजोभि वर्धते ||

त्वया मया च वैदेह्या लक्ष्मणेन सुमित्रया |
पितुर्नियोगे स्थातव्यमेष धर्मस्सनातनः ||

अत्रेतिहासं वक्ष्यामि पावनं पूर्वसंभवम् |
अवन्ती विषये कश्चित् किरातान्वय संभवः ||

धर्मव्याध इति ख्यातः पित्रोः पूजापरायणः |
आपणस्थं सदा मांसं क्रीत्वाक्रयण तत्परः ||

क्रयलब्धैर्बहुद्रव्यैः पितृपूजापरो भवत् |
अभ्यज्य पितरौ नित्यं स्नापनं चोष्णवारिणा ||

कृत्वा सुभोज्यं भोज्यान्नैर्वीटिकार्पण पूर्वकम् |
मञ्चे निधाय पितरौ कृतपादाभिवन्दनः ||

एवं दिने दिने कुर्वन् व्याधोऽपि स्वर्गमभ्यगात् |
श्रुत्वा धमार्थ कामेति धर्मभाग्जायते नराः ||

श्रुत्वा राघव वाक्यानि वनप्रव्राजनं प्रति |
रामप्रसादमासाद्य रामसायुज्य गामिनः ||

श्रुत्वा लक्ष्मणवाक्यानि राघवेन्द्रस्य सन्निधौ |
मित्रमभ्यन्तरं लब्ध्वा शत्रूणां विजयं लभेत् ||

प्. ५७)

सन्ति धर्मो पदा श्लक्ष्णा धर्मात्मन् कि बुध्यसे |
तयोस्सुचरितं स्वार्थं शाठ्यात् परिजिहीर्षतोः ||

पुरा तु ब्राह्मणः कश्चित् कलिङ्ग विषये महान् |
श्रुताध्याय न संपन्नो वेदाध्ययन लंपटः ||

चूल्याख्यो बहुकालन्तु द्रव्यार्जनपरायणः |
प्रतिग्रहाध्यापनया याजकेभ्यो धनार्जनम् ||

धनेन पूर्णप्रतिलब्धकामः
किञ्चिद्धनं ब्राह्मणसान्नकार्षीत् |
धर्मस्य नाशात्पिशुनाश्च चोरा
कृपीडयोनिर्नृपतिश्च रुष्टः ||

विनाशया मासुरथास्य वित्तं सवित्तनाशात् परितापितोभूत् ||

धर्मस्य लोपान्मदचित्तनाशो
बभूव इत्युक्तिपरो द्विजोभूत् |
धर्मं चरिष्याम इति ब्रुवाणो
वित्तार्जुनं धर्ममिषेण चक्रेः ||

ब्राह्मणान् भोजयिष्यामि तटाकान् खातयाम्यहम् |
प्रपाः प्रवर्तयिष्यामि करिष्ये देवपूजनम् ||

तद्द्रव्येणाकरोत्स्वस्य संसारपरिपूरणाम् |
किञ्चिद्धर्मं ह्ययं चक्रे नोचेद्दास्यन्ति ते मम ||

प्. ५६)

परार्थे धर्मकार्तारो धर्मविक्रयिणस्तथा |
मतङ्गजा भविष्यन्ति पिशाचा वा न संशयः ||

एतादृशा महीदेवा क्षत्रविट्छूद्रजास्तथा |
इति रामेण कथितं प्रिये प्रोक्तं मयाधुना ||

शृणुष्वा परमाख्यानं स्वर्गस्यास्य पुरातनम् |
पुरा कश्चिन्महीपालः कुन्ती भोज इति श्रुतः ||

पृथिवीं पालयामास क्षत्रधर्ममनुस्मरन् |
तादृशस्य महीभर्तुः राजानः परिपंथिनः ||

न्यरुन्धन्तस्य नगरं चतुरङ्गबलैर्युताः |
निरुन्धं नगरं वीक्ष्य हेहयैस्ताल जंघजैः ||

युद्धाय कृतसन्नाहो रथादि बलसंयुतः |
पुरान्निर्गत्य स बहुकृतवाञ्जन्यमुत्तमम् ||

नष्टेषु द्रव्यजातेषु भग्नेषु गजवाजिषु |
पुरमागम्य भूपालः किं कार्यमिति चिन्तयत् ||

चिन्ताविष्टं नृपं प्राह पुरोधाः कार्यसाधकः |
राघवेन्द्रे वनं गन्तुं पित्रादिष्टे कृतत्वरे ||

कौसल्या कारयामास पुत्रमङ्गलवाचकम् |
तदिदानीं प्रयुञ्जानो युद्धं कुरु यथा बलम् ||

ब्राह्मणान्सम्यगाहूय स्वस्तिवाचनपूर्वकम् |
हुत्वा वैष्णवमन्त्रैश्च कृत्वा ब्राह्मणभोजनम् ||

प्. ५९)

आशिषोन्ते विधायैव कृतमङ्गलपूर्वकम् |
युद्धं कुरु महाबाहो शत्रूञ्जेष्यसि मा चिरम् ||

इत्युक्त्वा कारयामास द्विजैश्च सपुरोहितैः |
सापनीय तमायासमुपस्पृश्यजलं शुचि ||

चकार माता रामस्य मङ्गलानि यशस्विनी |
इत्युपक्रम्य मङ्गल्य जगामेत्यन्तमादितः ||

ब्राह्मणैर्वाचयामास विजयार्थं नृपस्य च |
युद्धाय कृतसन्नद्धो निर्जगाम पुरोत्तमात् ||

हेहयैस्तालजङ्घैश्च युद्धमासीत्कृतारवम् |
प्रवृत्ते घोरतसि बाणासार प्रपीडितम् ||

भग्नं रागकुलं सर्वं विद्रुतं सर्वतो दिशम् |
क्षणमात्रेण तेष्वेको नह्य दृश्यत भूतले ||

प्रयाण समये जप्त्वा तु कार्यसिद्धिर्भविष्यति |
देशान्तरगातानां च पुनरावृत्तिसिद्धिदम् ||

व्रतोपवासरतया भवितव्यं त्वया नये |
इत्यादि ग्रन्थसन्दर्भै स्त्रीधर्मं प्राहराघवः ||

प्रोषिते नायके स्त्रीभिर्हरिद्राकुङ्कुमं तथा |
कञ्चुकीं कङ्कणं वापि न धार्यं भूतिमिच्छता ||

केशसंस्कारकरणं चित्राणि वसनानि च |
आर्य पुत्र पिता माता भ्राता पुत्रस्तथास्नुषा ||

प्. ६०)

स्वानि पुण्यानि भुञ्जाना स्वं स्वं भाग्यमुपासते |
भर्तुर्भाग्यं तु भार्यैकामाप्नोति पुरुषर्षभ ||

अतश्चैत्यादि सन्दर्भैस्सीता प्रोवाच राघवम् |
अत्रेति हासं वक्ष्यामि शृणु पार्वति तत्वतः ||

नलो नाम पुरा राजा चक्रवर्ती नरर्षभः |
पृथिवीं पालयामास यथाशास्त्रं यथा मति ||

तस्य दैववशाद्द्युते प्रवृत्तिरूपपद्यते |
कलिना जितसर्वस्वो राज्य भ्रंशमवाप्तवान् ||

तस्याङ्गना तु वैदेही तद्दुःखाद्दुःखिनी भवेत् |
हरिश्चन्द्रश्च भार्या च भर्तृदुःखमुपेयिता ||

तस्मादहं त्वया सार्धं वनं यास्यामिराघव |
किं त्वामन्यत वैदेहः पिता मे मिथिलाधिपः ||

रामंजामातरं प्राप्य स्त्रियं पुरुषविग्रहम् |
अत्राहं कथयिष्यामि पुरावृत्तं रघूत्तम ||

पुरा नरपतिः कश्चिदरक्षदवनीमिमाम् |
स्वर्धुनी तनये राजौ पराजयमवाप्तवान् ||

गाङ्गेन्यं हन्तुकामोसौ शिवाराधनको भवत् |
सिद्धे तपसि तं प्राह शंभुर्गङ्गाधरस्स्वयम् ||

भो भो नरेन्द्र किं कार्यं तपश्चरसि खेदतः |
इत्युक्ते प्राह भूपालः परमानन्दनिर्भरः ||

प्. ६१)

भीष्महन्तारमिच्छामि कर्णे कालवरो मम |
इत्युक्ते दत्तवान्देवो निर्वितं भीष्मनाशने ||

कतिचित्कालमासाद्य स्त्रीत्वं पुंस्त्वमवाप्स्यसि |
इति दत्तवरो राजा पुरमाप कुतूहलात् ||

तस्य भार्यासुतां काले जनयामास सुप्रभाम् |
राजा शिवस्य वाक्येन पुत्रो जात इति ब्रुवन् ||

जातकर्मादिसंस्कारमकरोत् पुरुषे यथा |
तामन्तरा तु तनयां शिखण्डीमुदवाहयत् ||

रात्रौ विनोदसमये ज्ञात्वा नारीं शिखण्डिनम् |
पित्रे संप्रेषयामास शीघ्रं सन्देशहारिणम् ||

श्रुत्वा वृत्तान्तमत्युग्रं चतुरङ्गबलैर्वृतः |
सम्बन्धिनगरं रोषादाक्रम्यानिष्ठदञ्जसा ||

एवं शुश्राव वृत्तान्तं स्त्रियं पुरुषविग्रहम् |
सीताराघवयोर्वाक्यं ये शृण्वन्ति महीतले ||

तौ दंपती सदा खेदात्स्यातां मुक्तौ भवाच्चवे |
रामोपि वित्तं विप्राणां दत्वा वनगतो भवत् ||

लोकान्तरं गन्तुकामैः काचमात्रञ्च दीयते |
नव पञ्च च वर्षाणि नववासं विहृत्यते ||

पुनः पादौ गृहीष्यामि प्रतिजानो नराधिप |
वध्येवारद्वयन्नास्ति स्थापिते नास्ति चालनम् ||

प्. ६२)

रामे वार्ताद्वयं नास्ति नास्ति युक्तरराघवऽपि |
श्रेयसे वृद्धये तान पुनरागमनाय च ||

गच्छस्वारिष्टमव्यग्रः पन्थान मकुतो भयम् |
नैवाहं राज्यमिच्छामि न सुखं न च मैथिलीम् ||

नैव सर्वानिमान्कामान्स्वर्गं नैव च जीवितम् |
इदं प्रोक्त्वा प्रस्थितानां प्रस्थापनविधिर्भवेत् ||

ते यान्ति सिद्धसंकल्पा दृढदेहा धनाधिपाः |
पुनर्बन्धुसमेताश्च मोदन्ते दिवि देववत् ||

पूर्णस्य ब्रह्मणो राज्ये इच्छा तस्माद्भविष्यति |
लाभालाभे दुःखसुखे कार्याकार्ये प्रियाप्रिये ||

अद्वैते निर्विशेषाख्ये मायालेशो न विद्यते |
कैकेयी भर्त्सनं श्रुत्वा वसिष्ठमुनि भाषितम् ||

नश्यन्ति सर्वपापानि तार्क्ष्यं दृष्ट्वा यथोरगाः |

उमा-

एतादृशास्त्रियस्सन्ति किम्वलोद्वेगकारिकाः |
भर्तुरुद्वेजिनी नारी व्याली भवति कानने ||

भर्तुरग्रे तु भुञ्जाना लंपते जतु वर्तिका |
कथं द्रोहं प्रकुर्वन्ति स्त्रियकान्ते स्वदैवते ||

एतदाचक्ष्व देवेश मम कामप्रपूरक |

महेश्वरः-

शृणु वक्ष्यामि देवेशि किञ्चिदाख्यानमुत्तमम् |
यस्य श्रवणमात्रेण विभ्यन्ति सकलास्स्त्रियः ||

ज्येष्ठा दासीन्नरपति प्रियं वद इति भुतः |
श्रुताध्ययन संपन्नो महीं धर्मेण पालयन् ||

तस्य भार्याद्वयमभूदेका तु सुमुखाभिधा |
अन्या कनक वर्णाङ्गी धर्मेणोढा भवत्स्त्रियः ||

ज्येष्ठा प्रसूत तनयं कद्रूं कामाकृतिं शुभम् |
अन्यात्वजीजनत्पुत्रमम्बुजा क्षेति विश्रुतम् ||

प्रियंवदाख्यो नृपति रघु तत्र तयं समाः |
कृत्वा राज्यं जीर्ण वपुः पुत्रं राजानमैच्छत ||

प्रकृतीस्सम्यगाहूय चिन्तयामास वै हितम् |
तस्मिन्नवसरे दूतं ज्ञात्वा राज्ञश्चिकीर्षितम् ||

हेमाङ्गी कथयामास कद्रूराज्यस्य भाविताम् |
सः पुष्ययोगे ज्येष्ठाया पुत्रं कद्रभिधानकम् ||

अभिषेक्ष्यति धर्मेण प्रजापालनकर्मणि |
इत्युक्ते सुप्रजज्वाल कोपेन ज्वलितानना ||

द्यूतिं कनकवर्णाङ्गी उत्तरं समपृच्छत |
सा चिन्तयित्वा तां प्राह साहसं परमौषधम् ||

रात्रौ प्रसुप्ते नृपतौ शिरः खड्गेन लावय |
मृते पितरि राजातु भविता त्वत्सुतो नघे ||

मूलं बलं त्वत्सुतस्य तस्य नास्ति हि कोवि हि |
तथा प्रबोधिता राज्ञी तथा श्रद्धाञ्चकार वै ||

सिद्धः कश्चिद्ददौ राज्ञे मन्त्रं कम्बलिकां प्रति |
सा तस्य कर्णे जपति सर्वं वृत्तान्तमादितः ||

अथ वेदित वृत्तान्तः किमेतदिति चिन्तयत् |
सा निश्चितार्थः पदति नानृतं वक्ति कर्हिचित् ||

कूटमभ्यन्तरं शुद्धं शुद्धान्तचरलंपटम् |
प्राह भृत्यमथाज्ञप्तो तल्पाधश्शेष्वमे निशि ||

इत्थं शुद्धान्त सञ्चारकुशलं कञ्चनं व्यधात् |
रात्रौ कनकवर्णाङ्ग्या कृतभोगो नराधिपः ||

निद्रावशमगात्सा च महिषी निद्रिता भवत् |
पिशाच्या कर्णबोधिन्या बोधिनो नृपसत्तमः ||

उत्थाय शीघ्रमभ्यर्णे निद्रालुं भृत्यमञ्जसा |
तल्पे निधाय तस्याधः स्वयन्निद्रामुपागमत् ||

एतस्मिन्नन्तरे सापि प्रबुद्धा चिन्तयत्स्वयम् |
कृत्वा विकोशन्निस्त्रिंशं केशपक्षे परामृशत् ||

स्त्रीबुध्या साहसान्मौर्ख्याच्चिच्छेद शिर उत्तमम् |
इत्थं प्रज्ञात वृत्तान्तो निशान्ते भूपतिस्स्वयम् ||

शूलाग्रे तां समारोप्य शयिष्ट ससुखं समाः |
एतादृश्यस्स्त्रियस्सन्ति साहस प्रवरान्विताः ||

प्. ६५)

साकेतपुरनाथस्य पितुर्दशरथस्य च |
स्वरूपं दर्शयामास सहस्रार्कसमप्रभम् ||

सहस्र शिरसं नित्यं सहस्राक्षमनामयम् |
सहस्रबाहुपादोरुं सर्वतस्समवस्थितम् ||

जटां त्रिणेत्रं गङ्गां च विभ्राणं प्रलयानलम् |
शङ्खं चक्रञ्च कौमोदीन्नन्दकञ्च कमण्डलुम् ||

पिनाकं धवलं रक्तं कार्ष्णञ्चैव वपुर्धरम् |
ग्रसन्तं सर्वभूतानि व्याक्ताननमिवान्तकम् ||

दृष्ट्वा रूपं हरेस्तुष्टास्तुष्टाव परमेश्वरम् |

मां शिवम् |

मधुवन्नोजसि तु वाञ्छां कुर्वन्ति सरघा यथा ||

तद्वन्मां ज्ञाततत्वोयं न जहाति कदाचन |
इति मत्वा स्वयं मायान्ततान नृपमोहिनीम् ||

इयं धार्मिक कौसल्या मम माता यशस्विनी |
वृद्धा चाक्षुद्रशीला च न त्वां देव विगर्हिते ||

मया विहीनां वरद प्रपन्नां शोकसागरे |
अदृष्टपूर्वव्यसनां भूयस्समन्तु महसि ||

इत्थं मायामोहितस्तु गमनाय मतिं दधे |
सीताकौसल्ययोर्वाक्यं पातिव्रत्योपदर्शनम् ||

श्रुत्वा स्त्री प्राप्नुयान्नित्यं पतिशुश्रूषणाफलम् |

प्. ६७)

दानवेन्द्रं हतन्दृष्ट्वा तिमिध्वजसुतं रणे |
स शूरः पुरुषव्याघ्रस्स्वबाहु बलमाश्रितः ||

असन्त्रस्थोप्यरण्यस्सो वेश्मनीवनिवत्स्वति |

उमा-

अनुक्तो मुनिना क्वापि सिद्धवत्कथ्यते कथम् |
एतदा च क्ष्वमन्नाथ रघुनाथ पराक्रमम् ||

महेश्वरः-

कृतोद्वाहो दाशरथिस्साकेतनगरे मले |
पितृशुश्रूषणरतो मातृशुश्रूषणे रतः ||

गुरुशुश्रूषणे सक्तः प्रजापालन तत्परः |
नियुक्तो गुरुणा रामः शिक्षयन्सकलाः प्रजाः ||

दिनान्ते जनकं सर्वं विज्ञाप्यानुष्ठितं महत् |
गृहं प्रविश्य रामस्स सीताया सुखितो भवत् ||

एवं द्वादशवर्षाणि कृतवान्परिश्चनम् |
तिमिध्वजस्य तनयशतमायो महाबलः ||

दण्डकारण्यमभ्येत्य कोसलान्पर्यपीडयत् |
श्रुत्वा दशरथस्तूर्णं सन्नाहेन समन्वितः ||

चतुरङ्गबलोपेतः पुरात्तूर्णं विनिर्ययौ |
अक्षौहिणीद्वयोपेतो दण्डकान्प्रत्यपद्यत ||

तिमिद्वजस्य तनयश्शतमायो महाबलः |

प्. ६८)

बलेन महता युक्तो युद्धायाशु विनिर्ययौ ||

दण्डकारण्यमासाद्य तस्थौ युद्धाय निश्चितः |
जन्यमासीन्महाघोरं रक्षसां मनुजां तथा ||

एतस्मिन्नन्तरे रामो धनुर्विष्षारयन्महत् |
ववर्ष शतवर्षाणि रक्षरतां प्राणशान्तये ||

ते भग्नदेहमूर्धानो भिन्नाश्छिन्ना विदारिताः |
त्यक्त्वा प्राणानाजि मध्ये योगि मृग्यं पदं गताः ||

तान्दृष्ट्वा प्राणनिर्मुक्तान् राक्षसान्स तिमिध्वजः |
तिमिध्वजसुतो वीरो मायां प्रावर्तयद्युधि ||

छन्तमायाबलेनाजौ वीक्ष्य रामो महारणे |
मुमो चास्त्रं महावेदं शब्द वेध्यभिधानकम् ||

तेन सञ्छिन्नहृदयः पपात च ममार च |
एतस्मिन्नन्तरे देवैः पुष्पवृष्टिरवर्षतः ||

स्रष्टा सर्वस्य लोकस्य रामं प्राह मुदान्वितः |
अस्त्रन्ददानि दिव्यन्ते ते यथा लक्ष्मणस्य च ||

ददामि सर्वदेवानां पथावत्प्रतिभान्तु ते |
इति दत्वा वरं वेधास्तत्रैवान्तरधीयत ||

शान्ते जन्ये दशरथो रामादि सहितो जयी |
पुरं प्राप्य मुदा युक्तः परां प्रीतिमवाप्तवान् ||

वर्तते चोत्तमां वृत्तिं लक्ष्मणोऽस्मिन्सदानघः |

प्. ६९)

दयावान्सर्वभूतेषु लाभस्तस्य महात्मनः ||

श्रुत्वा देव्या पञ्चमं वृत्तमेतत्
वाणी शक्यं प्राप्नुयात्कीर्तनाच्च |
अन्ते वाणी नाथ लोकंप्रपद्य
अन्ते लोकं शाश्वतं याति मर्त्यः ||

इत्युमा संहितायां अयोध्याकाण्डश्रवणफलवर्णनन्नाम सप्तमोध्यायः 
||


|| अथाष्टमोध्यायः ||

महादेवः-

गङ्गामध्यगता साध्वी प्रार्थयामास जाह्नवीम् |
सुराघटसहस्त्रेण मांसभूतोदनेन च ||

यक्ष्यो त्वां प्रयता देवी नगरीं पुनरागता |
पायसेन द्विजैः पूज्या क्षत्रियैर्गव्यसर्पिषा ||

वैश्यैः पूज्या माक्षिकेण सुरया शूद्रजातिभिः |
दर्शादीष्ट्यादि तिथिषु पूज्या शङ्करवल्लभा ||

अतिदेशेन नारीणां शूद्रधर्मोयमागतः |

प्. ७०)

भरद्वाजो महातेजाः पूजयामास राघवम् ||

नानाविधानन्नरसान् वन्यमूलफलाश्रयान् |
तेभ्यो ददौ महातेजा वासञ्चैवान्वकल्पयत् ||

उमा-

मधुमूलफलर्जीवं हित्वा मुनिवदामिषम् |
इति रामेण गदितं जनन्यैगच्छता वनम् ||

पश्चाद्रामेण कथितं गङ्गासन्तारणात्परम् |

तौ तत्र हत्वा चतुरो महामृगान्
वराह मृग्यं पृषतं महारुरुम् |
आदाय मेध्यन्त्वरितं बुभुक्षिता
वासाय काले ययतुर्वनस्पतिः ||

फलमूलाशिनौ दान्तौ तापसौ धर्मचारिणौ |
इति नानाप्रकारेण संशयो वर्तते मम ||

छिन्द्ये तत्संशयं कान्त चारित्रे राघवस्य तु |

महेश्वरः-

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि संशयं छेद्मि सुव्रते |

एतत्सर्वमभिप्रेत्य

निवारान्नं क्वचिद्रामः क्वचिदामिषभोजनम् |
मधुना क्वचिदाहारं फलमूलैः क्वचिद्भवेत् ||

वने निवसता तत्र कृतं रामेण सुव्रते |

प्. ७१)

एतत्सर्वमभिप्रेत्य मुनिवत्पदमङ्गन्ने |

उमा-

तीर्त्वा हिमोद्भवां गङ्गां रामो लक्ष्मणमब्रवीत् |
जागर्तव्यमतन्द्रिभ्यामद्य प्रभृति रात्रिषु ||

योगक्षेमो हि सीताया वर्तते लक्ष्मणावयोः |
इत्युक्तं रघुनाथेन गङ्गासन्तारणात्परम् ||

तञ्जाग्रतं गुणैर्युक्तं वरचापेषु धारिणम् |
भ्रातृ गुप्त्यर्थमर्थमहं लक्ष्मणमब्रुवम् ||

इत्थं निषादाधिपतिः प्रोक्तवान्भरतं प्रति |
इत्थं धनुर्धरोभूत्वा उटजद्वारि लक्ष्मणः ||

अतिष्ठत्सर्वमावृत्य इति प्राह महामुनिः |
इदानीं भण्यते तेन मुनिना लक्ष्मणं प्रति ||

महौ निद्रां च तन्द्रीं च प्रसक्तं च परिश्रमम् |
रात्रौ धनुर्धरो भूत्वा रक्षत्यतुलविक्रमः ||

महेश्वरः-

त्रियामायाः तृतीयांशे निद्रां किञ्चित्करोत्यसौ |
श्रुत्वा वेदवरं काल्ये मुनिवृन्दैस्समीरितम् ||

रक्षसान्नवकाशोऽस्ति वेदध्वनि विजृंभणात् |
तस्मात्प्रचेतसाप्युक्तं किञ्चिन्निद्रा प्रदर्शकम् ||

अथ रात्र्यां व्यतीतायामवसुप्तमनन्तरम् |

प्. ७२)

प्रबोधयामास शनैर्लक्ष्मणं रघुनन्दनः |
कौसल्या नृपतिं प्राह पुत्रव्यसनकर्शिता ||

भोजयन्ति किल श्राद्धे के स्वानेव बान्धवान् |
ततः पश्चात्समीक्षन्ते कृतकार्यान्द्विजर्षभान् ||

तत्र ये गुणवन्तश्च विद्वांसश्च द्विजातयः |
न पश्चात्ते भिमन्यन्ते सुधामपि सुरोपमाः ||

ब्राह्मणेषु वितृप्तेषु पश्चाद्भोक्तुं द्विजर्षभान् |
नाभ्युपेतुमलं प्राज्ञाः शृङ्गछेदमिवर्षभाः ||

एवं कनीयसा भ्रात्रा भुक्तं राज्यं विशांपते |
भ्राता ज्येष्ठो वरिष्ठश्च किमर्थञ्चाभिमंस्यति ||

अत्रेति हासं वक्ष्यामि शृणु शैलेन्द्रकन्यके |
पुरा दुर्योधनो नाम राजा धर्मभृतां वरः ||

सूर्यवंशसमुद्भूतो धर्मे सत्ये च निष्ठितः |
शाण्डिल्याख्यो महातेजाः पुरोधा अभवन्मुनिः ||

तस्यैवं वर्तमानस्य राज्ञो दुर्योधनस्य वै |
पितुर्दिनं हरिदिने बभूव मृतियोगतः ||

शाण्डिल्यं वरयामास पित्रर्थं ब्रह्मवित्तमम् |
एतस्मिन्नभ्ययाद्विप्रो वार्षगण्य इति श्रुतः ||

तन्दृष्ट्वा पूजयामास राजा दुर्योधनाभिधः |
पित्रर्थे प्रार्थयामास विप्रं ब्रह्मविदांवरम् ||

प्. ७३)

ओमिति प्राह राज्ञे तु स्नातुं गोदावरीं गतः |
चिरायिते वार्षगण्ये राजा चिन्ताकुलो भवत् ||

प्रातः पारणमाख्यातं द्वादश्यां तत्वदर्शिभिः |
द्वादशीगुणयोगेन तत्काले हव्यकव्ययोः ||

स्मृति शास्त्रं हृदि दधौ शाण्डिल्योक्त महर्निशम् |
अनागते वार्षगण्ये श्राद्धं कर्तुमथारभत् ||

निर्वर्त्य पित्र्यं विधिवदृषेरागमनं नृपः |
प्रतीक्ष्य पारणां कृत्वा जलेनातिष्ठदासने ||

एतस्मिन्नन्तरे वार्षगण्याख्यः कृतमज्जनः |
अभ्यर्णं भूपतेः प्राप्तः पारणे कृतनिश्चयः ||

तन्दृष्ट्वा कृत सत्कारं ब्राह्मणानां महीपतिम् |
क्रोधेन महताविष्ठो व्याहर्तुमुपचक्रमे ||

निमन्त्र्य पित्र्ये मां राजन्नुपेक्ष्या क्रियते कथम् |
दद्मिशापं महीपालमवमान कृतो यतः ||

भूपतिः-

श्रुत्वा शाण्डिल्यवचनं शास्त्रं द्वादशिवासरे |
इदं वृतं मया विप्र शास्त्रं ते श्रावयाम्यहम् ||

एकादशीदिने प्राप्ते अन्ने तिष्ठन्ति पातकाः |
अन्नाशी पापमश्नाति दद्यान्नान्नं हरेर्दिने ||

अन्नवस्त्ररतो वापि दद्यान्नान्नं हरेर्दिने |

प्. ७४)

एकादश्यामन्नदाता रौरवं नरकं व्रजेत् ||

हव्यकव्यानि कर्माणि न दद्याद्धरिवासरे |
द्वादश्यामेव कुर्वीत तद्दिनश्राद्धमेव च ||

प्रातः कालमति क्रम्य कुर्याच्छ्राद्धादिकं यदि |
उपवासोद्भवं पुण्यं न धर्मञ्चाधिगच्छति ||

नाश्नन्ति पितरः कव्यं कालाति क्रमणं यदि |
इति शास्त्रं समालोक्य दत्तं श्राद्धमिह द्विज ||

नृपेणोक्तमिदं श्रुत्वा कोपेन ज्वलिताननः |
तान्त्रिकाणामयं धर्मो वेदनिष्ठैर्बहिष्कृतः ||

तन्त्रेषु दीक्षितो भूत्वा तन्त्राचाररतो भव |
इति शापं नृपे कृत्वा गतवान् स्वरस्य चाश्रमम् ||

हा राघव महाबाहो हा ममायासनाशनः |
हा पितृप्रिय मे नाथ हा ममाधिगतस्सुत ||

इति मातुश्च रामस्य सुमित्रायाश्च सन्निधौ |
राजा दशरथश्शोचन् शयानोन्तमुपागमत् ||

यं भावं हृदि विन्यस्य देहं त्यजति मानवः |
तन्न माप्नोति देहान्ते भावं भावनया युतः ||

राघवस्मरणे नैव मृतिं प्राप्तो महीपतिः |
तथापि गतवान्स्वर्गं काश्यपत्वाद्धरेः पिता ||

पुत्रशोकातुरां बन्धौ शेपुर्दशरथन्नृपम् |

प्. ७५)

त्वामप्त्यातादृशो भावः क्षिप्रमेव गमिष्यति ||

जीवितान्तकरो योरो दातारमिव दक्षिणाः |
तस्माद्द्रोहं न कुर्वीत ऋषिष्व ज्ञानतोऽपि वा ||

यदि दुःखान्प्रपद्यन्ते यथा दशरथो नृपः |
समेत्य राजकर्तारः सभामीयुर्द्विजातयः ||

नाराजके जनपदे इत्यादि ग्रन्थ विस्तरैः |
श्रुत्वा महीपतीनां तु विनाशो नास्त्यकालतः ||

स्वप्नानां गतयाः प्रोक्ताः कालजा रोगजास्तथा |
वातजाः पित्तजाश्चैव श्लेष्मजा मन्त्रजास्तथा ||

देवता वेशवशगा स्वप्नानां गतयो ह्यमूः |
दुस्स्वप्नानामपि तथा भवन्ति प्रतिभा बलात् ||

समुद्रशोषणं चापि नदीशोषणमेव च |
पर्वतात्पतनञ्चापि आह्वानं कृष्यायोषिता ||

शकृन्मयह्रदे स्नानं शिरसो मुण्डनं तथा |
वृक्षपर्वतभेदञ्च मूर्ध्निवज्रस्य पातनम् ||

एवमादीनि दुःखानि दृष्ट्वा सन्तप्तमानसैः |
तद्दोषशमनार्थाय जप्तव्यं प्रयतात्मभिः ||

यामेव रात्रिं ते दूता प्रविशन्ति स्म तां पुरीम् |
भरतेनापि तां रात्रिं स्वप्ने दृष्टो यमप्रियः ||

इदं सर्गं प्रयोक्तॄणां दुस्स्वप्नशमनं भवेत् |

प्. ७६)

श्रुत्वा शून्य पुराख्यानं भरतेन प्रभाषितम् ||

राज्ञा तु नगरं शून्यन्न कदाचित् भविष्यति |
ग्रहाणां न विनाशस्स्यात् सर्वथा ग्रहमेधिनाम् ||

भरतस्य च कैकेययास्संवाद श्रवणान्नृणाम् |
पातकानि च विभ्यन्ति तार्क्ष्यं दृष्ट्वा यथोरगाः ||

सोमात्यमध्ये संक्रुद्धो जननीमभ्यकुत्सयत् |
ज्येष्ठो ह्यकृतदारे च ह्यकृताग्निपरिग्रहे ||

दाराग्नियोगं चक्रुस्तेये नरा मूढचेतनाः |
परिवेत्ता परित्याज्य इति शास्त्रेषु निन्दितः ||

तद्वज्ज्येष्ठे विद्यमाने कृतभूमि परिग्रहः |
परिराजकतां प्राप्य निन्दितस्स्याज्जगत्त्रये ||

तद्दोषशमनार्थाय जननीमभ्यकुत्सयत् |
गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः ||

उत्पथं प्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते |
इति शास्त्रं समालोच्य मातरं प्रत्यकुत्सयत् ||

कौसल्यायाश्च पुरतो भरते न प्रभाषितम् |
शपथ प्रार्थनं सर्गं यस्यार्योनुमते गतः ||

इत्यादि श्रवणात् पुंसामभिशापो न विद्यते |
अत्र ते कथयिष्यामि इतिहासं पुरातनम् ||

* * * न प्रतिं कश्चित् कृत्वा राज्यम्महत्तरम् |

प्. ७७)

राज्येऽभिषेच्य तनयं तपसे गतवान्वनम् ||

विरक्तस्य प्रवृद्धस्य स्वर्णरोमाख्य भूपतेः |
निर्विशेषं परं ब्रह्म ध्यायतस्सततस्सुरैः ||

प्रेषिताः कतिचिच्चोरा धना राज्ञो निवेशने |
गृहीत्वा भूरिबहवो निर्गता राजवेश्मनः ||

पालकास्सम्यगाज्ञाय अनुजग्मुर्मलिम्लचान् |
तस्करान्पालकाञ्ज्ञात्वान्तुर्णितन्धनसञ्चयम् ||

निधाय जग्मुर्वेगेन स्वर्ण रोम्णस्समीपतः |
मोषितो वित्तनिकरः स्वर्णरोम्णेति वादिनः ||

राज्ञो निकटमानिन्यू राजर्षि प्रवरं शुभम् |
ज्ञात्वा सुवर्णरोमाणं प्रणिपातपुरस्सरम् ||

प्रस्थापयन्महीपालस्तस्य माहात्म्य गौरवात् |
स्वर्णस्ते यस्य विषये मिथ्याशापोयमागतः ||

इति बुध्या स्वर्णरोमः प्रायश्चित्तमचिन्तयत् |
अरुन्धती पतिं गत्वा प्रायश्चित्तमपृच्छत ||

उपदिष्टो वसिष्ठेन शपथं भरतस्य सः |
जजानतो न पूतात्मा प्राप्तवान्दिव्यमन्दिरम् ||

प्राग्द्वारे भूत्तदा कुब्जा सर्वाभरणभूषिता |
लिप्ता चन्दनचारेण राजवस्त्राणि बिभ्रती ||

स्वजन्मनः फलं हेम स्वयं वा मनिका सती |

प्. ७८)

निर्वापयामास शनैर्देवानां हितमिच्छति ||

तस्माद्भषण संकारै भूषणं युज्यते भृशम् |
भरतस्य ससैन्यस्य भरद्वाजस्य सत्कृतिम् ||

पठन्दद्यात् पितॄणां हि अक्षयय फलसिद्धिदम् |
जटिलं चीरवसनं प्राञ्जलिं पतितं भुवि ||

ददर्श रामो दुर्दर्शं युगान्ते भास्करं यथा |
गायत्र्या स्वरसंख्यातं वर्णकं शृणु याद्यत् ||

तस्य धर्मार्थ मोक्षाणां फलं हस्तगता भवेत् |
क्वच्चित् सर्गं प्रयोक्तॄणां सायं प्रातरहर्निशम् ||

तस्य विभ्यन्ति सकलाः युवराज मुखा भृशम् |
चित्रकूटे गिरिवरे भ्रातृणान्तु समागमा ||

शृण्वतां जपतां चापि तेषां सिध्यन्ति सिद्धयः |
देशान्तरगतानान्तु पुनरागमनं भवेत् ||

श्रुत्वा दशरथं वृत्तमरौदीद्राघवो भृशम् |
माता पित्रोर्विनाशे तु रोदनं शास्त्रचोदितम् ||

देशान्तरमृतिं श्रुत्वा पितृणां तनयस्तदा |
तद्दिने वपनं कृत्वा निवापादीनि कारयेत् ||

अकुर्वन्यदि मूढात्मा देहो शुद्धो भविष्यति |
तद्दिनोपक्रमं कुर्याद्दशाहं तिलवारि च ||

अञ्जलिस्तद्दिने वापि कुर्याद्दशदिनोदितम् |

प्. ७९)

राज्ञामेकदिने कुर्यात् क्वचिद्भिन्नेऽपि तर्पणम् ||

कर्कन्धुसहितं पिण्डमिङ्गुदि क्षो निर्वितम् |
पितॄणां तृप्तिदं प्राहुर्याज्ञवल्क्यादयो द्विजाः ||

एतत्ते राजशार्दूल विमलन्तोयमक्षयम् |
पितृलोकं गतस्याद्य मद्दत्तमुपतिष्ठतु ||

पितॄणामुदकं दत्वा पुत्र एकादशेऽहनि |
श्रुणुयाद्विप्रवाक्येन तां श्रूत्वित्यादि सर्गकम् ||

पितरस्तेन तृप्तास्स्युरक्षययगति गामिनः |
तमेवं दुःखितं वीक्ष्य विलपन्तं यशस्विनम् ||

रामाकृतात्मा भरतं समाश्वासयदात्मवान् |
इत्यादि श्रवणं पुंसां वैराग्यं जायते भृशम् ||

एवमुक्त्वा तु विरते रामे वचनमर्थवत् |
उवाच भरतश्चित्र वचनं धार्मिको यथा ||

इति सर्गं प्रयोक्तॄणां राघवे जायते भृशम् |
श्रुत्वा रामस्य भणितं जाबालिमतभञ्जनम् ||

असच्छास्त्ररतिस्तस्य नैव जायेत कर्हिचित् |
क्रुद्धामाज्ञाय रामन्तु वसिष्ठः प्रत्युवाचह ||

आकाशप्रभवो ब्रह्मा शाश्वतो नित्य अव्ययः |
तस्मान्मरीचिस्संजज्ञो मरीचेः काश्यपरस्सुतः ||

त्वन्मायया विश्वमिदमुद्भूतं सचराचरम् |

प्. ८०)

ज्येष्ठस्य पुत्रता प्रोक्ता कामजानितरान्विदुः ||

तस्मात्त्वदुक्तमर्यादा न भेत्तव्या यथा पुरा |
तथा कुरु महाविष्णो वराहेणोद्धृता पुरा ||

राजधर्ममनुप्रेक्ष्य कुलधर्मानुसन्ततिम् |
वक्तुमर्हसि काकुत्स्थ मम मातुश्च याचनम् ||

स्त्रीणां तु हृदयन्नित्यं वज्रं भवति राघव |
ऋचा तथा सम्यगुक्तमवधारय सुव्रत ||

शिष्यस्तु शरभङ्गस्य पादुकां कुशनिर्विताम् |
दत्वा राघवहस्ते तु गुरोर्निकटमभ्यगात् ||

तस्मिन्नवसरे रामः प्रतिज्ञां सञ्चकार ह |
लक्ष्मीश्चन्द्रादपेयाब्दा हिमवान्वा हिमं त्यजेत् ||

अतीयात्सागरो वेलान्न प्रतिज्ञामहं पितुः |
एवं ब्रुवाणं भरतः कौसल्यासुतमब्रवीत् ||

तेजसा नित्यसंकाशं प्रतिपच्चन्द्रदर्शनम् |
अधिरोहार्य पादाभ्यां पादुके हेमभूषिते ||

एते हि सर्वलोकस्य योगक्षेमं विधास्यत |
अधिरुह्य नरव्याघ्रः पादुके ह्यवरुह्य च ||

प्रायच्छत्सुमहातेजा भरताय महात्मने |
कौसल्या प्रार्थितस्तु वसिष्ठेन तु चोदितः ||

* * * * * * * *?रामो दात्केशपादुके |##?
रघुनाथस्य मातुश्च भरतस्य च भाषितम् ||

शृण्वतां सर्वकार्याणि सिध्यन्त्येव न संशयः |
रघुनाथ प्रसादेन रामसायुज्यमाप्नुयुः ||

पुत्रपौत्र प्रपौत्रैश्च क्षेत्रारामाणि भूरिशः |
सिध्यन्त्येव प्रसादेन रघुनाथस्य श्रीघ्रतः ||

यथा कृतार्थो भरतो रघुनाथप्रसादतः |
तद्वत्कृतार्थो भवति राघवे प्रसादतः ||

अत्रेस्तु दर्शनं पश्चादनसूयाभिदर्शनम् |
अनसूया प्रभावं च पातिव्रत्यसतुतिं तथा ||

सीताकल्याण संप्रश्नमङ्गरागस्य चार्पणम् |
विवाहात्पूर्व दिवसे भवान्या दर्शनात्परम् ||

श्रुत्वा कन्या सदा भर्त्रा रमते रुन्धती यथा |
साकेतकाण्डस्य फलं वक्तुं वर्षायुतैरपि ||

न शक्यते मया देवि क्वचित् क्वचित् प्रदर्शितम् |
अयोध्याकाण्डमखिलं ये शृण्वन्ति नरोत्तमाः ||

ते सर्वे हरिसायुज्यं प्राप्नुवन्ति न संशयः |
भरत प्रतिमां कृत्वा चतुर्विंशत्सुवर्णकैः ||

कुम्भे निधाय रद्बेर मह तेन तु वेष्टयेत् |
भरताय नमोमन्त्रमपूर्वं पूजयेन्नरः ||

काण्डान्ते तु सहस्रं स्यादिति वेदविदो विदुः |

प्. ८२)

दद्याद्द्विजातये सर्व सहस्रद्रव्यसंयुतम् ||

तदर्धैर्वा तदर्धैर्वा तदर्धद्रव्यमात्रकैः |
यथा शक्तिधनैर्वापि प्रतिमादानमाचरेत् ||

सहस्रारसहस्रांशो प्रभया तुलित प्रभ |
वाञ्छितं यच्च भरत प्रीतो भव दयानिधे ||

इति मन्त्रं सकुर्यार्य प्रतिमामर्चयेन्नरः |
काण्डान्ते तु सहस्रं स्याद्ब्राह्मणानान्तु भोजनम् ||

यथा शक्ति द्विजातीनां भोजनं सम्यगाचरेत् |
प्रत्यहं ब्राह्मणान्पूज्य वक्तारं प्रथमं यजेत् ||

ताम्बूलदानं विप्राणां श्रोतॄणां प्रीतिपूर्वकम् |
अपूपैरिक्षुखण्डैश्च खर्जूरैः कदली फलैः ||

प्रत्यहं राघवेन्द्राय मारुतेः पूजनन्तथा |
कुर्वन्न भीष्टममलं प्राप्नुयाद्धिहहेर्बलात् ||

इत्युमा संहितायामयोध्याकाण्डे श्रवणफलवर्णनन्नाम अष्टमोध्यायः 
||



|| अथ नवमोध्यायः ||

प्रविश्य तु महारण्यं दण्डकारण्यमात्मवान् |
ददर्शरामो दुर्धर्षास्तापसाश्रममण्डलम् ||

महेश्वरः-

आरण्यकाण्डोदितमर्थजातं संक्षिप्य वक्ष्ये नगराजकन्यके |
शृणुष्व तच्चोदित पुण्यराशिं सहेतिहासं मम विक्रमाणाम् ||

प्रविश्यमानो विपिनं विराधन्नाम राक्षम् |
ददर्शरामो दुष्प्रेक्ष्यं कृतपुण्यफलोदकम् ||

सोपि तौ जानकी युक्ता दृष्ट्वा सञ्जातविभ्रमः |
इयं परा महाशक्तिरियं सर्गस्य कारणम् ||

अस्यापि बोधनं मुक्तेः कारणं बन्धनेऽपि च |
तस्मादिमां भजिष्यामि यावत्प्रारब्धनाशनम् ||

इति दर्शनमात्रेण विमुक्ताबोधपञ्जरम् |
इत्थं भूत्वा महारैनां सीताञ्चैतन्य रूपिणीम् ||

रामस्तत्पाप शान्त्यर्थं प्रायुङ्क निशितान्शरान् |
न पीडाञ्च क्रुराहत्य क्रूरा राक्षसवक्षसि ||

उमा-

रामकोदण्डनिर्मुक्ता शिताग्राश्च शिलीमुखाः |

प्. ८४)

बलात्तु वरदानस्य न प्राणान्घ्नन्ति सायकाः |
इति प्रचेतसा प्रोक्तं कथमे तन्महेश्वरः ||

ईश्वरः-

शिवपूजा प्रभावेन वरदानवशादपि |
महाबला महावीर्या राक्षसाः पिशिताशनाः ||

तान्किञ्चिद्दर्शयिष्यामि शृणु शैलेन्द्रकन्यके |
विराधो हाटकपुरे विधिवन्मामपूजयत् ||

सूर्यपुष्करणीतीरे स्थापयामास धूर्जटिम् |
अतिकायश्शक्तिपुरे वल्मीकेशस्य दक्षिणे ||

पूजयामास विधिवत्प्रतिष्ठाप्य महेश्वरम् |
दुन्दुभिः पूजयामास तस्य देवस्य वामके ||

सार्धयोजनमात्रे तु दुन्दुभेशाभिधं शिवम् |
खरः खरपुरे लिङ्गं क्षीरनद्यास्तु दक्षिणे ||

दूषणोऽपि समासाद्य सरुह्यजायास्तु दक्षिणे |
श्रीमद्रत्नगिरीशानमगस्त्येन सुपूजितम् ||

त्रिशिरा दक्षिणे तीरे सह्ययोन्या ममोहरे |
सुपूज्य बलिनो जाता लोकोपद्रव कारकाः ||

दक्षिणाशामुनिन्नित्यं मत्समाराधने स्थिताः |
ब्रह्मर्षिन्तमुपासन्ते दुराधर्षास्सुरैरपि ||

उमा-

भवदाराधकास्सर्वे सात्विका ज्ञानपूजिताः |
दुरात्मानः कथं जाता लोकोपद्रव कारकाः ||

महेश्वरः-

ममाराधनमाख्यातं त्रिविधं मुनिसत्तमैः |
सात्विकं राजसं चापि तामसं चेति तत्त्रिधा ||

सात्विका ज्ञानवन्तश्च राजसा बलगर्विताः |
तामसास्तु जना हीना लोकोपद्रवकारकाः ||

दक्षिणाशामुनिन्नित्यं मत्समाराधने स्थिताः |
ब्रह्मर्षिन्तमुपासन्ते इन्द्राद्या देवता गणाः ||

राजसेन समाराध्य जमदग्निकुलोद्भवः |
अभूद्राजसयोगेन क्षत्रियाणां कुलान्तकः ||

केवलं तामसास्सर्वे विराधाद्या महाबलाः |
बहिस्सत्वं मम सदा अन्तस्तामसमेव च ||

मां हि सत्वगुणोद्रिक्तमुपासन्ते हि सात्विकाः |
तामसास्तामसेनैव भजन्ते भुवि नित्यशः ||

महेश्वरः-

रामकोदण्डनिर्मुक्ता विफला मार्गणाः कथम् |
इत्यर्थे संशयछेदं करोमि तव पार्वति ||

वध्येशनद्वयं नास्ति स्थापिते नास्ति चालनम् |
रामे वार्ताद्वयन्नास्ति नास्तीत्युक्तिररावपि ||

प्. ८६)

काण्डावलिर्विराधस्य निष्ठुरोरसि ताडितः |
न व्यथाञ्च क्रुराहत्य अवध्य कवचावृते ||

कादम्बः केवलालक्ष्ये पतन्ति न पतन्ति च |
नामाङ्कितं लक्ष्यवेधं कुर्वन्त्येव न संशयः ||

नाममन्त्रेण संयुक्ताश्शरा बर्हिण वाससः |
हत्वा यान्ति पुनस्तूणीं प्रविशन्ति न संशयः ||

केवला नाम संयुक्ताः पक्षत्रियत गामिनः |
यो विराधवधं नित्यं शृणोति श्रावयेत वा ||

तस्य पापानि सर्वाणि विलीनानि भवन्ति हि |
न जातु महतां द्रोहं कुर्यात्तच्छेदधोगतिम् ||

मुनिभिर्नित्यमाख्यातं मत्वाश्वभ्रे खनत्क्षितौ |
विराधोऽपि गतो मुक्तिं काकथा ज्ञानपूरिते ||

भक्त्या केचिन्महात्मानः केचिज्ज्ञानेन योगिनः |
अपरे सन्तत द्वेषात् सङ्ग्रामादितरे जनाः ||

शरभङ्गाश्रमप्राप्तिं पुरुहूतसमागमम् |
दर्शनं शरभङ्गस्य रघुनाथस्य पूजनम् ||

रामेण समनुज्ञातो लोकान्तरगतिन्तथा |
शृण्वतां त्रिदशानां तु लोकप्राप्तिर्न संशयः ||

दण्डकारण्यनिलया ऋषयस्संश्रितव्रताः |
राममासं भोजयिष्यन्तश्चक्रुर्मेलानमादरात् ||

प्. ८७)

रामराम महाबाहो शृणु वृत्तान्तमादितः |
पौलस्त्यो रावणो नाम दशग्रीवो महाबलः ||

तेनादिष्टा निशिचरा ऋषीणां प्राणहारिणः |
सन्त्यत्र दण्डकारण्ये कर त्रिशिरदूषणैः ||

ताटकातनयेनापि सहिता राक्षसर्षभाः |
भक्षणं भर्त्सनं चापि शिरसां लवनं तथा ||

वेतान वह्नेश्शमनं बहिर्वेदिप्रदूषणम् |
तादृशानां महाबाहो हननं कुरु राघव ||

रामो ऋषिगणैदीतं पूर्णकुंभोदकं शुचि |
जटाचूडाङ्किते मौलौ प्रोक्ष्य सीताञ्च लक्ष्मणम् ||

रामः प्रतिज्ञामकरोत् ऋषीणामग्नि तेजसाम् |
रक्षसां निधनं जन्ये ऋषीणामभयन्ददौ ||

प्रपन्नानान्तनु भृतां रामश्शरणदस्सदा |
ऋषीणामग्नि कल्पानान्दण्डकारण्यवासिनाम् ||

शरणं प्रददौ राम इत्युक्ते का विचित्रता |
प्रपत्तिर्द्विविधा प्रोक्ता जार्जारी चैव वानरी ||

तवाहमित्युपगता स्तन्नाम कृतलाञ्छनाः |
तदर्चापूजनरतास्तददृष्टान्नेन भुञ्जतः ||

गर्भभूता वयमिति प्रोच्यस्तत्र महर्षयः |
तस्माद्दास्यं गतास्सर्वे ऋषयो ब्रह्मवादिनः ||

सीताथ रघुनाथस्य हितकामा तपस्विनी |
शस्त्रत्यागनिमित्ताय कथामुक्तवती किल ||

अप्यहं जीवितं जह्यां त्वां वा सीते सलक्ष्मणाम् |
न तु प्रतिज्ञां संश्रुत्य बाह्मणेभ्यो विशेषतः ||

एतच्छ्रवण मात्रेण रामात्कांक्षितमाप्नुयात् |
क्वचिन्मासं क्वचित्पक्षं क्वचिन्मासचतुष्टयम् ||

षाण्मासं वत्सरंचापि वत्सरत्रितयं तथा |
उषित्वा दर्शनं कर्तुं दक्षिणामुनिं ययौ ||

गत्वागस्त्याश्रमं प्राह शिष्यं प्राज्ञो महाजसकम् |
ते वयं वनमत्युग्रं प्रविष्टाः पितृशासनात् ||

द्रष्टुमिच्छावहे सर्वे भगवन्तन्निवेद्यताम् |
यङ्कारोयं निगदितं देव्या अष्टमवर्णकम् ||

यंकारो वायुदैवत्यो वायुर्ब्रह्मेति गीयते |
हृदि ध्यायन्महादेवमास्ते हि तपसां निधिः ||

ध्यायन्तं शङ्करं सर्वे ब्रह्माद्या देवतागणाः |
भजन्ते शङ्करं द्रष्टुं कांक्षया भक्तपूजनम् ||

कैलासे भक्तहृदये पार्वत्याः केलिमण्टपे |
नित्यमास्ते शिवो यस्मात्तस्माद्भक्तं समाश्रयेत् ||

अगस्त्येनाभ्यनुज्ञातो मध्ये पञ्चवटीं प्रति |
गच्छन्ददर्श राजानं गृध्राणां चिरजीविनम् ||

प्. ८९)

बहुषान्मूलनिलयं रामः पप्रच्छ को भवान् |
गृध्रोहं वैनते यस्य द्वितीयस्य सुतो बली ||

जटायुं विद्धि राजेन्द्र रक्षिष्ये जानकी महम् |
सर्गाणां कथनाद्देवी वंशसर्गविलोपनः ||


न जायते कदाचिच्चः कुलवृद्धिर्भविष्यति |
रामः पञ्चवटीं गत्वा शरदां त्रितयासुखम् ||

उवास दैवतैरीड्यो गोदावर्यास्तटे शुभे |
स्नात्वा कदाचिद्धेमन्ते लक्ष्मणेन च सीतया ||

कथां चिरन्तनां तत्र श्रावयन्नुटजां कणे ||
स्थितवान् जानकी वक्त्रे स्वबिम्बमवलोकयन् ||

तन्देशं राक्षसी काचिदा जगाम यदृच्छया |
सीतामुटजमध्यस्थां रामं वीक्ष्य च सुन्दरम् ||

सा मन्मथ शरैर्विद्धा वृद्धा फलित मूर्धजा |
सुकुमारं विरूपा सा सुस्वरं भैरवस्वनाम् ||

तरुणन्दारुणा वृद्धा अकामयत वेगिता |
सा रामाभ्यर्णमभ्येत्य प्राहेयन्त्यज्यतामिति ||

स्वरूपं बिम्बितं वीक्ष्य जानक्यामुखदर्पणे |
इमां विरूपामसतीं करालान्निर्नतोदरीम् ||

सीतां विहायमान्नित्यं राम कान्तरभूमिषु |
कृतदारोऽस्मि सुभगे यवीयान्लक्ष्मणाभिधः ||

प्. ९०)

तस्य त्वं गेहिनी भूत्वा भुङ्क्त?भोगान्यथेच्छया |
लक्ष्मणेनापि साक्षिप्ताः कथं दासं श्रयिष्यसि ||

दासित्वञ्च दृशीनान्तु निन्दितं सुभ्रुगम्यताम् |
इति डोलायिता चण्डी शीघ्रुक्षुर्जनकात्मजाम् ||

उटजद्वारनिकटे रामेण प्रतिषेधिता |
लक्ष्मणस्तूर्णमुत्थाय करवालेन वीर्यवान् ||

कर्णौस्तनौ नासिकां चाच्छिनद्राम शासनात् |
कर्णनासापहरणं शृण्वतां पठतां सदा ||

न जातु मानभङ्गस्स्यात् रघुनाथप्रसादतः |

खरं जनस्थानगतं खरस्वना
खरादिरक्षः कुलनाशकारिणी |
खरांशु मलेस्तनयस्य रक्षसा-
मसौ प्रहाराय कृते वदूतिका ||

खरः खरान्खट्टजनारिवर्गान्
व्यग्रः प्रयाणाय समादिदेश |
रामोपि तान्रुक्य सुवर्ण पुंखैः
व्यसूंश्चकाराप्रतिमप्रभावः ||

चतुर्दशसहस्राणां सङ्ग्रामेष्वनिवर्तिनाम् ||

रक्षसां हिमकर्माणां प्रधानानां बलियसाम् |
एकैकस्य सहस्राणां सन्त्येव पिशिनाशनाः ||

प्. ९१)

तान्मेलयित्वा तु खरः पललंशन संहतिम् |
समराय समाश्रित्य राघवाभ्यांशमभ्यगात् ||

रामोऽपि जानकीं न्यस्य दययां भ्रातृसमन्विताम् |
सन्नद्धः कवची खट्गी युधाय समुपस्थितः ||

खरेण प्रहिताश्शूराः संग्रामेष्व निवर्तिनः |
राममावृत्य बाणौघैः ववषुर्मुक्तिगामिनः ||

सानुबन्धा निशिचरा बाणैर्दारितकिल्विषाः |
राममासाद्य समरे सायुज्य पदवीं गताः ||

खरस्य समरे रामं ददृशुस्सिद्धचारणाः |
तं सर्वे तेजसाविष्टं प्राद्रवन् वनदेवताः ||

रुद्रशक्त्या विलसितन्दृष्ट्वा रामकलेवरम् |
शङ्खं चक्रं च शूलञ्च पिनाकं खैटमेव च ||

खट्वां घण्टां च डमरूं बाणं पाशाङ्कुशं तथा |
टंकं वज्रं च खड्गञ्च परशुं त्राणकारणम् ||

जटां त्रिणेत्रं बिभ्राणां दतिशुस्सिद्धचारणाः |
रणे रामेण बाणौघैः छिन्नाभिन्ना विदारिताः ||

प्रभग्नं तद्बलं सर्वं रामेणाद्भुतकर्मणा |
दृष्ट्वा निषूदितं सर्वं सैन्यं राक्षसपुङ्गवः ||

त्यक्त्वा कथं महावेगात् राघवं शीघ्रमाययौ |
अपासर्पत्प्रतिपदं किञ्चित् त्वरितविक्रमः ||


प्. ९२)

स्थूलदेहावविस्रस्य नास्ति कैवल्यमण्वपि |
तस्मात्प्रारब्धनाशाय विमोक्ष्येन्तकरं शरम् ||

गृहीत्वा वैष्णवं चापं कठोरांशोन्वयोद्भवः |
खरं प्रति महावेगात्ससर्जनिशितान्शरान् ||

तानचिन्त्य महावेगान्रुक्मपुंखाञ्छिलाशितान् |
सकाशं रघुनाथस्यं वेगेन प्रत्यपद्यत ||


रामश्शरेणाशुजहार मौलिं
किरीटजुष्टं मणिकुण्डलाढ्यम् |
कलेबरा भूमितलेत पापातखं ज्योतिषा
द्योतितमाशु कुर्वन् ||

उत्पतेजस्तबको विशाल
मुरस्थलं प्राप रघूत्तमस्य |

स्मृत्वा रघूत्तमं मर्त्यस्त्यजत्यन्ते कलेबरम् |
रामसायुज्यमाप्नोति दृष्टेऽर्थे किं विचित्रता ||

ववर्पुर्देवगन्धर्वास्सिद्धविद्याधरर्षयः |
प्रसूननिकरैर्वर्षं राघवं खरधानिनम् ||

राज्याभिषेक समये श्रोतव्यं विप्रवाक्यतः |
स्थिरं राज्यमथासाद्य रमतेन्द्रो यथा दिवम् ||

श्रुत्वा श्रीरामविजयं पापबन्धाद्विमुच्यते |
तथैव शृङ्खलाबन्धाद्रण बन्धात्तथैव च ||

प्. ९३)

श्रुत्वा पुष्पवती नारी तनयं वंशवर्धनम् |
लभते राघवेन्द्रस्य प्रसादात्कीर्तिवर्धनम् ||

पुरा विशां पतिः कश्चित् मणिगुप्त इति श्रुतः |
श्रुताध्ययन संपन्नो वित्तो वित्तपतेस्समः ||

निजाश्रमोचितान्धर्मान् त्यक्त्वार्षीको बभूवह |
निषूरो निर्घृणो मूर्खो निरातङ्को वणिक्पतिः ||

भिक्षुकाणास्रासमात्रन्दरिद्राणां वराटकम् |
न ददाति घृणाशून्यो रत्नगुप्ताभिधो वणिक् ||

एकदा ग्राममभ्येत्य भिक्षुरन्नमयाचत |
तन्ताडयत वेगेन दण्डेन स वणिक्पतिः ||

स्मित्वा भिक्षुरथप्राह खिन्नस्ते पाणिलाघवः |
वराटकं प्रगृह्यत्वं यन्ता किं यममन्दिरम् ||

इत्युक्त्वा तस्य भवनान्निश्चक्राम दयानिधिः |
जन्मान्तरार्जितैः पुण्यैः चित्तशुद्धिमुपागतः ||

वृधामांसानि जग्धानि कृसराणि पयोदनम् |
शष्कुलीपिण्डिकाश्चापि तिलोदनमतः परम् ||

सूपोदनं पायसं च वृद्धा जग्धान्याभुक्ष्णशः |
प्रत्यब्दं पितृतृप्तिं च न कृता द्रव्यवाञ्छया ||

तद्दोषशमनार्थाय प्रायश्चित्तं विधीयताम् |
इति विज्ञापितं श्रुत्वा वैश्यस्य द्विजपुङ्गवाः ||

प्. ९४)

आलोढ्य सर्वशास्त्राणि चक्रुः पापविमोचनम् |
पूर्णकुंभः प्रतिष्ठाप्य क्षौमवस्त्रेण वेष्टितम् ||

श्रीरामप्रतिमां कृत्वा समाराध्य यथा विधि |
तन्देशं राक्षसी काचिदाजगाम यदृच्छया ||

इत्युपक्रम्य सर्वाणि जेपुर्द्वादशपुङ्गवाः |
तन्दृष्ट्वा शत्रुहन्तारम्महर्षीणां सुखावहम् ||

बभूव हृष्टा वैदेही भर्तारं परिषस्वजे |
इत्यन्तैर्मन्त्रनिकरैर्जप्ता द्वादशभूषुराः ||

सिष्टि चु कुंभतोयेन मुक्तो भूत्पातकौधतः |
अंकपनोदितं श्रुत्वा रावणो राक्षसाधिपः ||

मारीचाश्रम मासाद्य वसन्तन्ताटकासुतम् |
सहायं वरयामास मारीचन्नाम राक्षसम् ||

वार्यमाणस्सु बहुशो मारीचेन स रावणः |
निवृत्य लङ्कां वेगेन तूर्णं प्रत्य प्रपद्यत ||

लङ्गां शूर्पणखी गत्वा रावणं प्राहराक्षसी |
न च देवी न गन्धर्वी नासुरी न च राक्षसी ||

दृष्टपूर्वा मया नारी त्वदर्थे हर्तुका मया |
तदाभ्यर्णगता तेन विना सा कारिता बलात् ||

तस्य भार्यां हर क्षिप्रं तस्मा * क्ष्यति जीवितम् |
युद्धेन नावकाशोऽस्ति जेतुं रावण कर्हिचित् ||

प्. ९५)

श्रुत्वा दशग्रीव गुणानुवर्णनं
सर्गं विशिष्टो भविता परित्र्याम् |
श्रीपार्वती शस्य पदानुसेविनां
न लभ्यमस्त्यण्ड विकृत्स्नलोके ||

पुनर्मारीच मासाद्य वरयामास रावणः |
साहाययं बहुधा सोपि वारयामास रावणम् ||

मारीचोक्तमुपश्रुत्य गुरुमान्भवति क्षितौ |
जानकीम्मोहयामास मारीचोष्टापदो मृगः ||

भूत्वा माया विकारेण सीतां मायास्वरूपिणीम् |
माया सर्वान्क्षोभयति विनाराघवसेविनम् ||

रामोऽपि भार्यावाक्येन दूरं वनमधावत |
रामेपुणा हतस्सोऽपि विस्स्वनं क्रोशनं व्यधात् ||

मां रन्तुकामो विपिनं भरतेन स्वयन्तु वा |
प्रेषितस्तव कामानां नास्ति सिद्धिः कदाचन ||

उपधाय करन्तस्य कथमन्यस्य संश्रये |
न सिध्यति मरिष्यामि तवटच्छनचेदिह ||

सीताकठोरवाक्येन ताडितो राघवानुजः |
विसृज्य सीतां वेगेत्य पार्श्वं रामस्य जग्मिवान् ||

तदन्तरे खरे युक्तो रावणेनाहृतो रथः |
सीतानिकटमभ्येत्य दर्शनं समपद्यत ||

प्. ९६)

तं विसृज्य शिखि छत्री त्रिदण्डी भिक्षुवेषधृत् |
सीतानिकटमासाद्य तस्थौ ब्रह्म उदीरयन् ||

आगतं यतिनं वीक्ष्या नर्चचायतलोचना |
यतीनां पूजनं कार्यं स्त्रिया वा पुरुषेण वा ||

यस्य गेहे यतिर्भुङ्क्ते तस्य भुङ्क्ते हरिस्स्वयम् |
यस्य गेहे हरिर्भुङ्क्ते तस्य भुङ्क्ते जगत्त्रयम् ||

सीतारावणसंवादं ये शृण्वन्ति नरोत्तमाः |
न जातु तेषां पापेभ्यः पीडा तस्य भविष्यति ||

दशग्रीवं प्रतिप्राह तदा सीता यशस्विनी |
मम भर्ता महातेजा वयसा पञ्चविंशकः ||

अष्टादश च वर्षाणि गण्यन्ते मम जन्मनि |
भकारार्णमुनिः प्राह नवमं मुनिसिद्धिदम् ||

यदन्तरं सिह्मसृगालयोर्वने
यदन्तरं स्यन्दिनिका समुद्रयोः |
यदन्तरं काञ्चन सीसलोहयोः
यदन्तरं मद्गुमयूरयोर्वने ||

यदन्तरं हस्ति विडालयोर्वने
तदन्तरं दाशरथेस्तवैव च |

इत्यादि वाक्यनिकरं शृण्वतां भूतनाशनम् |
रघुनाथसमा लोके सति किम्मनुजेशुभम् ||

प्. ९७)

स्वरूपं रावणं प्राप्य गृहीतुञ्जनकात्मजाम् |
प्राप्तवान्निकटं तूर्णं गृहः खे रोहिणी विव ||

वामेन सीतां पद्माक्षीं मूर्धजेषु करेण सः |
ऊर्वास्तु दक्षिणेनैव परिजग्राह पाणिना ||

तन्दृष्ट्वा गिरिशृङ्गाभं तीक्ष्णदंष्ट्रं महाभुजम् |
प्राद्रवन्मृत्युसंकाशं भयार्ता वनदेवताः ||

छाया ग्राहित्वमस्यास्ति सर्वविद्याविशारदे |
केशच्छायां परामृश्य जानुछायान्तथैव च ||

गृहीत्वा जानकीं हृष्टो लङ्कां प्रायात्सरावणः |
सीतापहारश्रवणं ये कुर्वन्ति नरोत्तमाः ||

न तेषां विमुखा देवी भविष्यति कदाचन |
अज्ञानं विलयं याति राघवस्य प्रसादतः ||

क्रोशन्तीं रामरामेति वीक्ष्यन्यग्रोधमाश्रितः |
रावणं योधयामास सीतामोक्षणकारणात् ||

छत्रं बाहुं तस्य मौलिं चापं साङ्ग्रामिकं रथं |
खरान्केशान्नखैस्तुण्डैरलावीद्रामहेतवे ||

श्रुत्वा खगेश्वरस्यापि रक्षसामीश्वरस्य च |
आयोधनं रणान्मुक्तो भृत्य स्वामिकृतान्निजात् ||

रावणो खण्डयत्पक्षौ चन्द्रहासेन वीर्यवान् |
सीतां गृहीत्वा च पुनर्दक्षिणाशां ययौ बलात् ||

प्. ९८)

रावणाङ्कगता सीता शुशुभे मदिरेक्षणा |
कालिका मध्यगा शंपा यथा व्योम्नि प्रकाशते ||

तस्याः कौशेयमुद्धुतमाकाशे हाटकप्रभम् |
पाटितं वायुना पार्श्वात् कुचमण्डलमण्डनम् ||

तस्मिन्नाभरणं बध्वा चेलखण्डे महीसुता |
गिरिप्रवरमध्यस्थान् पञ्चवानरसत्तमान् ||

उद्दिश्य पातयामास रावणो नैव बुद्धवान् |
विस्रस्तं भूसुतायास्तु क्वचिद्धम्मिकसंहति ||

गलितं भूसुतायास्तु क्वचित्कञ्चुकबन्धनम् |
अबलेन युतन्देव्या क्वचित्ताम्बूलचर्वितम् ||

क्वचित्स्त्रियः क्वचित्पुंसः तत्तद्वस्तु विलेपनम् |
चक्रुर्दव्या कृतं यस्मात्तस्मात्सर्वे प्रिये इमे ||

सीतापहारमारभ्य लङ्कायां स्थापनावधि |
श्रवणाच्छास्त्रविहिताज्जेष्ठा देवी विमुञ्चति ||

सीतारावणसंवादं राक्षसीनाञ्च तर्जनम् |
सीता प्रत्युक्तिकथनं ये शृण्वन्ति नरोत्तमाः ||

विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकं सनातनम् |
अशोकवनिकामध्ये पूजिता जनकात्मजा ||

आस्ते मघवता दत्त पायसान्नेन जीविका |
रामो मायामृगं हत्वा न्यवर्तन महापथि ||

प्. ९९)

शकुनं वायसं चापि लक्ष्मणस्य च दर्शनम् |
सीतादुरुक्ति कथनं लक्ष्मणस्य मुखाच्छ्रुतम् ||

श्रुत्वा न जातु पीडा स्यादभिशापकृतं मह |
अत्र ते कथयिष्यामि इतिहासं जगात्मजे ||

पुरा पुरूखाभिख्यो राजा धर्मपरायणः |
तपस्तप्त्वा मखैरिष्ट्वा कृत्वा दानान्यभीक्ष्णशः ||

उर्वशीं लोकविख्यातां रन्तुकामेन भूभुजा |
प्रसादो भविता नियमुर्वश्या मे सलोकता ||

विहारो भविता नित्यमिति कामार्षणं व्यधात् |
लब्ध्वाचाप्सरसां मुख्यमरमद्बहुवत्सरम् ||

इन्द्रेण भेदिता वेश्या तस्योत्कर्षासहिष्णुना |
चरणे नाहनन्मौलौ पुरूस्वसमुर्वशी ||

न जातुस्त्रैणसख्यानि सन्ति सालावृकास्समृताः |
राजानमपि कामार्तं पदा शीघ्रमताडयत् ||

पपात भूतले स्वर्गादुर्वशीचरणाहतः |
भूमौ स्थित्वा परामृश्य ज्ञात्वा दिव्येन चक्षुषा ||

अशपत्क्रोधताम्राक्षस्वर्वेण्यां मदगर्विताम् |
हे जाये मन्नसातिष्ठ इति प्रोक्तम्मयापुरा ||

त्वया विमृश्य मद्वाक्यं हठादिन्द्रेण चोदिता |
पादेन ताडितो यस्मात् भगे रोगः प्रजायताम् ||

प्. १००)

ये वेशीमुपयान्त्यज्ञा वेदनिष्ठैर्बहिष्कृताः |
भवेयुः कर्म्म विमुखा ग्रन्धिलश्शूलरोगिणः ||

अपिवा मातरं गच्छेन्नगच्छेद्देव दारिकाम् |
मातृकल्पां स्वलिङ्गस्य छेदनम्मुनिभिस्स्मृतम् ||

रूपा जीवासुना सत्ये निष्कृतिर्मुनिभिः स्मृता |
इति शप्ते तान्देवान्शरजालेन रावणः ||

विषेदुर्देवगन्धर्वा दानवाश्चारणैस्सह |
राममार्तन्तदा दृष्ट्वा त्यक्त्वा तूष्णीन्न्यवीविशन् ||

वसिष्ठो नृपशापेन त्यक्त्वा देहमचेतनम् |
सत्यलोकेश्वरं नत्वा पुनर्देहमयाचत ||

वसिष्ठेन समाज्ञप्तः क्षेत्रशुद्धिमथाकरोत् |
ब्रह्म दिविषदां गुप्त्यै शापशुद्धिमतन्वत ||

पुनरेवोदितश्शापो ह्यप्सरस्सु न दुष्यति |
मानुषीषु भवेद्दोषो रूपा जीवासु कामिष्ठ ||

पर्णशालामथागत्य शून्यां प्रेक्ष्याथ राघवः |
चक्रोश सीतामुद्वीक्ष्य पक्वतालफलस्तनीम् ||

बिम्बोष्ठीं कदलीकाण्डजङ्घां बिल्वोपमस्तनीम् |
कामातुराणां काम्येषु प्रीतिरित्थं भविष्यति ||

इत्थं ब्रह्मणी चेद्वृत्तिस्तस्य मुक्तिर्भविष्यति |
इति द्योतयितुं रामो रुरोदोद्दिश्य गेहिनीम् ||

प्. १०१)

सीतामन्वेक्षमाणौ तौ ददृशाते रणक्षितौ |
क्षतजार्द्रम्महाकायम्मुमुर्षुं पक्षिपार्थिवम् ||

दयाञ्चकार श्रीरामो भार्या रक्षणतोषितः |
बाणमोक्षेण पापानां गृध्रं दग्धुमथैच्छत ||

दर्शनाज्जातमाज्ञाय तस्मिन्दृष्टेति शासनात् |

गृध्रराजः-

हे राम भवताज्ञप्तो रक्षिता जनकात्मजा ||

दशग्रीवो जहारैनां वैदे लग्ने विमूढधीः |
हत्वा पक्षौ मामकौ स चन्द्रहासेन वीर्यवान् ||

केशछायां परामृश्य जानुछायां तथैव च |
दक्षिणादिशमाक्रम्य लंकायां गतवान्प्रभो ||

देवीमामाह राजेन्द्र यावत्संभाषणम्मम |
भवता तावदास्ताम्मे प्राणा इत्याह जानकी ||

इत्युक्त्वा स जहौ प्राणान्राधवेन्द्रस्य सन्निधौ |
कङ्काचले समाराध्य महेशं लब्धवान्वरम् ||

तस्मात्स्वरूपं गतवान्रघुनाथस्य पक्षिराट् |
जययोस्संस्कृतिं श्रुत्वा स्वर्लोकं यातिमानवः ||

प्लुष्टिस्सञ्चितपापानां प्रारब्धानां भविष्यति |
दाहोद्युक्तं रघुवरं प्राह वागशरीरिणी ||

श्मशानरहिते राम कुरु संस्कारमस्य तु |

प्. १०२)

इत्युक्तो दिव्यया वाण्या रामस्सौमित्रिणा सह ||

दग्धुमुद्योगमास्थाय जटायोस्समहीतले |
तत्र चाप्यशरीराख्या वाणी प्रोवाच राघवम् ||

अत्र पूर्वं शतन्दग्धं जटायूनां त्वया पुरा |
इत्युक्तं क्ष्मातलं सर्वं विलोक्य पितृकाननम् ||

वामोरौ दाहमकरोज्जटायोर्मुक्तिहेतवे |
लक्ष्मी तद्भागमुत्सृज्य गता वक्षस्थलं हरेः ||

दक्षिणं कौस्तुभाक्रान्तं राघवेन्द्रस्य सर्वदा |
विना श्राद्धं समाकर्ण्य पितरस्तृप्तिगामिनः ||

यज्जातयो मृतिं यायात्तज्जातीयांश्च पूजयेत् |
ब्राह्मणः प्रथमं पूज्यजातीयास्तदनन्तरम् ||

रामो नारायणो देवस्सीतालक्ष्मीति कीर्तिता |
रावणेन परामृष्टा केशाद्वेदवती विभो ||

सीतावेदवती देव दशग्रीवेण रक्षसा |
श्रितवै कुण्ठभवना पूर्णांशेनावतीर्णवान् ||

लक्ष्मीः कुत्रस्थिता देव हरिं नित्याश्रिता स्वयम् |
सीतालक्ष्म्योर्भिदाकन्तु अभेदो वा वदस्व मे ||

भेदे कुत्र स्थिता लक्ष्मीरभेदे दूषणं शृणु |
केन भूलोकगमनं भवत्रितयसंभवः ||

कस्मल्लङ्कानिवासश्च राक्षसीनां च तर्ज्जनम् |

प्. १०३)

हरणं रावणेनापि केन विष्णोः प्रिया भवेत् |

महेश्वरः-

भेदाभेदोऽस्ति सीताया रमायाः कारणान्तरात् |
पुरा विहारसमये लक्ष्मी कौस्तुभमध्यगा ||

स्वछायां वीक्ष्य सापत्नशङ्कया कुपिता भवत् |
तां हरिस्सान्त्वयामास कुपितामितरां भृशम् ||

अन्यां विभर्षि दौरात्म्याम्मामति क्रम्य वक्षसि |
सत्यन्त्वत्सदृशीमन्यां लोकानुग्रहकाम्यया ||

सानित्यं शत्रुभिर्हृता भवेज्जन्मनि जन्मनि |
तत्सर्वं लोकरक्षायै नित्यं भवतु सुन्दरि ||

साहि वेदवती जाता सञ्जाता जनकात्मजा |
इन्दिरा रघुनाथस्य नित्यमास्ते सुवक्षसि ||

वामञ्जटायु संस्कारात्त्यक्त्वा दक्षिणतस्थिता |
रामो गोदावरीतीरे विचिन्वन्जनकात्मजाम् ||

लक्ष्मणेन युतो धन्वी सूरिं प्रत्यपद्यत |
तत्र लिङ्गं प्रतिष्ठाप्य पूजयामास धूर्जटिम् ||

रामेश्वरमिति ख्यातं सर्वाघौघविनाशनम् |
यन्दृष्ट्वा मनुजास्सर्वे ब्रह्मज्ञानं भजन्ति ते ||

नीवारान्नैः प्रशस्तैस्तु प्रशस्तैस्तुलसीदलैः |
नीलोत्पल प्रसूनैश्च पूजयामास शङ्करम् ||

प्. १०४)

आराधितो महादेवः प्रसादमकरोत्प्रभुः |
शृणु राघव राजेन्द्र येन प्राप्स्यसि जानकीम् ||

इतो दक्षिणभागे तु षष्टियोजनमात्रके |
विरूपाक्षस्य सविधे तुङ्गभद्रासरित्तटे ||

किष्किन्धेति पुरी रम्या नाना प्लवगसङ्कुला |
तत्र वानरराजानौ वालिसुग्रीवनामकौ ||

तत्रैको हरिराज्यार्थी मोक्षार्थीचापरो हरिः |
तयोस्तेषां राज्यमोक्षं वदस्व मम शासनात् ||

समुद्रमध्ये सेतुञ्च कुरु मच्छासनाद्भवान् |
रावणं शिवपूजाढ्यं सर्ववेदोपब्रह्मितम् ||

ब्रह्माणं सर्वशास्त्राणां संहर्तारणभूतले |
हत्वा सीतां समासाद्य स्वपुरं यास्यसि ध्रुवम् ||

इत्थं रामेश्वरस्याज्ञां प्राप्यरामो महीपतिः |
क्रौञ्चारण्यं समासाद्य जगाम विपिनान्तरम् ||

क्रोशमात्रे ददर्शाग्रे राक्षसीं विकटाननाम् |
तस्यास्तनौ च कर्णौ च नासिकां चैव लक्ष्मणः ||

अलावीत्खड्गधारेण साद्रद्रावातिवेगिता |
कबन्धरामसंवादं ये शृण्वन्त्यादरान्नराः ||

विप्रावमानजनितं नाशं क्षिप्रं गमिष्यति |
अत्रेतिहास माकर्ण्य अवधारय चेतसि ||

प्. १०५)

पुरा भोजकटे राजा कुन्तिभोज इति स्मृतः |
पृथिवीं पालयामास धर्मेण समिनिञ्जयः ||

तस्याभ्यर्णं समासाद्य विप्रोदङ्काह्वयो वदत् |
इमां कन्यां प्रतीक्षस्व यावदागमनं मम ||

कृत्स्नं भूमण्डलं दृष्ट्वा क्षिप्रमेक्ष्यामि भूपते |
इति राज्ञे समादिह्य गतोदङ्को महामुनिः ||

द्वित्रिसंवत्सरातीतो शुनश्शेपाभिधो द्विजः |
अयाचत महीपालं भार्येयं दीयतां मम ||

इदं श्रुत्वावनीपालश्चिन्ताविष्टोवदद्विजम् |
न्यास भूता द्विजेनेयं कन्या यावत्समागमः ||

पश्चाद्गृह्वीष्व हे विप्र उदङ्कागमने सति |
इत्युक्तः कुपितः प्राह शुनश्शेपोऽवनीपतिम् ||

अविचार्यैव शास्त्रं मामज्ज्ञानान्मूढजल्पसि |
कन्या भर्तृवशे देया कन्याया भृतिमिच्छता ||

गृहीते कुलहानिस्स्यात् मानहानिर्भविष्यति |
ऋतुस्नातां सतीं भार्यां न व्रजेद्यदि मानवः ||

ब्रह्महत्याम्वाप्नोति यावदार्तव्य संख्यया |
अत्रेतिहासं वक्ष्यामि पुरावृत्तं नराधिप ||

पुरा कलवरः कश्चिद्वृक्षशाखाग्र संस्थितः |
मदनेन परीताङ्गो भार्यां रन्तुमथाह्वयत् ||

प्. १०६)

वृक्षाग्रे संस्थितो नाथागेयं किं शाखिनश्शिखा |
पतेयं पतिता भूमावध्यास्ते ब्राह्मणब्रुवः ||

तस्य गात्रेण संपर्कः पतनायैव केवलम् |
साध्वीं भार्यां विहायासौ तपस्तप्तुं कृत त्वरः ||


तपोवनमुपागम्य ऋतूनां षट्समत्यगात् ||

ब्रह्महत्यां गतो विप्रो ऋतुसंख्या यथा भवेत् |
तद्वद्भवेन्मम द्रोहो दीयतां गेहिनीं मम ||

इदं वाक्यं समाकर्ण्य ब्राह्मणाय प्रियां नृपः |
न दत्तवान्याच्यमानो गेहिनीं प्रणयीमपि ||

क्रोधाद्धरापतिं प्राह शुनश्शेपाभिधो द्विजः |
पिशाचो भव राजेन्द्र भार्याद्रोहः कृतोयतः ||

कन्यां यच्छति वृद्धायनीचाय धनलिप्सया |
कुशीलाय कुरूपाय सप्रेतो जायते नरः ||

कन्या युति प्रदातव्या युवत्याः प्रीतिमिच्छता |
तस्माद्भर्तृवरो देया पितृगेहे न वासयेत् |
स्थितायां मानहानिस्स्यादृत्वति क्रमणं तथा ||

नित्यादीनां च लोपश्च भविष्यति न संशयः |
इत्युक्तमात्रे राजापि पिशाचत्वमुपेयिवान् ||

मन्त्रिणो ब्राह्मणं नत्वा प्रार्थयाञ्चद्रुरञ्जसा |
शुनश्शेपो व्याजहार कृपालुश्शापशान्तये ||

प्. १०७)

श्रुत्वा राघवसंवादं कबन्धेन कृतं महत् |
पिशाचत्वाद्विमुच्येत राज्यञ्चापि सगच्छति ||

इत्यनुग्राह्य तां भार्यां गृहीत्वा स्वतपोवनम् |
शुनश्शेपे गते राजा पिशाचत्वं समास्थितः ||

गृहीत्वा क्षत्रियसुतं पीडयामास वेगतः |
नित्यं शृणोति भुक्त्यन्ते श्रीमद्रामायणं पिता ||

सोऽपि श्रुत्वा सहैवास्ते श्रीमद्रामायणं दिनम् |
आरण्यकाण्डसमये श्रुत्वा दानवचेष्टितम् ||

विमुक्तशापबन्धश्च कुन्तिभोजोभवन्नृपः |
शबर्यास्सकृतिं श्रुत्वा साध्वीनां लोकभाक् भवेत् ||

शबरीरघुनाथस्य पादपद्ममवन्दन |
भक्तो हरिं प्रियं दृष्ट्वा प्रपत्तिं सम्यगाचरेत् ||

पाद्यमङ्गुलिविच्छेदमुरोविन्यस्तमक्षरम् |
तन्नामकरणं चापि दास्यमेतच्चतुर्विधम् ||

सद्भक्तवन्दनं चापि भक्तानं च प्रपूजनम् |
दर्शनं स्मरणं चापि हरिप्रीतिकरं भवेत् ||

न कुर्याज्जाति नियमं न वयः प्रेक्षणं तथा |
कुर्यान्नमस्कृतिं सोऽपि नमस्कुर्याधरेरिति ||

भक्तानां मेलनं यत्र यत्र बिल्ववन्तथा |
तुलसीकाननञ्चापि फुल्लपद्मवनं तथा ||

प्. १०८)

नित्यमास्ते हरिस्तत्र रमया शङ्खचक्रभृत् |
पंपातीररुहान्वृक्षान् फुल्ल पुष्पैरलंकृतान् ||

कासारान्फुल्लकमलान्नीलोत्पल झषाकुलान् |
विद्याधरानुचरितान् किन्नरीभिस्तथैव च ||

गजसिह्म समाकीर्णमुदीर्ण शरभायुतम् |
उपेतममलैश्चैव मृगैर्मृदुनिनादितम् ||

विशतुः क्रमशो वीरौ अरण्यं शुभकाननम् |
जानव्या रहितौ वीरौ कोदण्डप्रवरान्वितौ ||

शृण्वन्तौ प्रीतिजननम्मयुरान्मधुकाञ्छुभान् |
श्रोत्ररम्यान्सुमधुराञ्छब्दान्नरमुखेरितान् ||

सर्वत्र फलदान्रम्यान् सर्वत्रकुसुमोज्ज्वलान् |
पश्यन्तौ पादपांश्चापि फलभाराभिनम्रितान् ||

आम्रानाम्रातकान् फुल्लान्नालिकेरान्सतिन्दुकान् |
अज्ञातकांस्तथा जीरान् डाडिमान् बीजपूरकान् ||

पनसाल्लि कुचान्मोचान् खर्जूरानाम्रवेतसान् |
पारावतांश्च जम्बीरान् निम्बाश्चापि मनोरमान् ||

बिल्वान्कपित्थजम्बूकान् काष्मरीवदरीस्तथा |
प्लक्षानुदुंबरान्वंशान्वकुलान्क्षीरिणस्तथा ||

भल्लातकानामलकान्हारीतकविभीतकान् |
इङ्गुदान्करवीरांश्च तिलकांश्च महाफलान् ||

प्. १०९)

एतानन्यांश्च विविधान्ददर्श नलिनीतटे |
तथिव चंपकाशोकान्केतकान्वकुलास्तथा ||

पारिजातान्कोविदारान्देवदारुतरूंस्तथा |
ददर्श राघवस्तत्र पंपातीरसमुत्थितान् ||

आरण्यकाण्ड माहात्म्यं ये शृण्वन्ति महीतले |
श्रीराघवप्रसादेन विष्णुलोकविनासिनः ||

शाल्मलीस्तिन्दुकाशोक शिंशुपांस्तरलांस्तथा |

इति श्रीममासंहितायां श्रीमदारण्यकाण्डकथाफलवर्णनं नाम  
नवमोध्यायः ||

(श्रीरामश्शरणं मम)


|| अथ दशमोध्यायः ||

सतां पुष्करणीं गत्वा पद्मोत्पल झषाकुलाम् |
रामस्सौमित्रिसहितो विललापाकुलेन्द्रियः ||

महेश्वरः-

किष्किन्धाकाण्डमाहात्म्यं प्रवक्ष्यामि गिरीन्द्रजे |
रामो वसन्तमालक्ष्य विललापाकुलेन्द्रियः ||

अनङ्गबाणाभिहतः काकथा प्राकृते जने |

प्. ११०)

वसन्तो मलयो वायुः पुष्पाणि सुरभीणि च ||

ज्योत्स्ना च चन्दनं पक्षी कामो द्योतकराणि वै |
वै मुख्यं गतफल्यास्तु भ्रमरानशपत्प्रभुः ||

कोकाग्निभिशीथे विश्लेषं पिकमन्यविवर्धनम् |
चन्दनं सर्पनिलयं वायुं सर्पाशनं तथा ||

ज्योत्स्नां कलङ्कसहितां शशाप रघुनन्दनः |
कामिनां गतिराख्याता सर्वाचारविधायिना ||

सीताविरहसन्तप्तो रामो दुःखीवदृश्यते |
विशिष्टचापं श्रीमं दृष्ट्वा वेगेन दुद्रुवे ||

सुग्रीवो मारुतिं तत्र प्रेषयामास राघवे |
मारुति प्रेषणं भुत्वा सद्गुरुं लभते नरः ||

राममारुतिसंवाद श्रवणाद्राज्यमाप्नुयात् |
कुण्डलं वायुतनये दृष्ट्वा दृश्य रघूद्वहः ||

प्राशंसत हनूमन्तं राघवोनयलंपटः |

उमा-

भवद्रूपस्य रामस्य सुग्रीवे प्रणतिः कथम् |
वदनिस्संशयं देव देवेश मम वल्लभ ||

महेश्वरः-

विद्यते हृदयग्रन्थिः छिद्यन्ते सर्वसंशयाः |
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ||

प्. १११)

रामदर्शनमात्रेण गतकर्मनिबन्धनः |
स्वाभिन्नत्वान्नमस्कारत्वे स्वे महिम्नि प्रतिष्ठितः ||

हरी ऋक्षरजा नाम ब्रह्मणो मानसस्सुतः |
सत्यलोके महोद्याने सञ्चचार यदृच्छया ||

सूर्यातपपरिप्लुष्टस्विन्नगात्रः पिपासितः |
कल्याणसरसिस्नातस्तेनासीत्तरुणी वधूः ||

दर्शनार्थं पद्मयोने रिन्द्रोगच्छद्यदृच्छया |
तां दृष्ट्वा कामयद्वज्री ब्रह्मणो विषये प्रभो ||

पुत्रमुत्पातयामास भविष्यत्कार्यगौरवात् |
भास्करोऽपि विधिं द्रष्टुमागतः प्रेक्ष्य सुन्दरीम् ||

रमयामास कामार्तः पुत्रोजज्ञे दिविश्रुतः |
ज्येष्ठो वालीति विख्यातस्सुग्रीवस्तदनन्तरः ||

महावंश प्रसूतानां नमस्कारोपि युज्यते |
परिभ्रष्टो दशान्तेन दशाभागेन सेव्यते ||

दशाभागगतो हीने नमस्कारो विधीयते |
यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः ||

इति द्योतयितुं प्रोक्तो लक्ष्मणेन नमस्क्रिया |
राघवेन्द्रहरीन्द्रस्य सख्यमग्निपुरस्कृतम् ||

अपांसुलो भवेच्छ्रुत्वा अग्निसाक्षिकृतो यतः |
सीता कपीन्द्र क्षणदाचराणां राजीव हेमज्वलनोपमानि ||

प्. ११२)

सुग्रीवराम प्रणय प्रसङ्गे वामानि नेत्राणि सप्तं स्फुरन्ति |
तस्मिन्क्षणे दक्षिणमायताक्ष्या मयोद्भवायाः परितोननर्त |
दृष्ट्वा विचित्रं परितापयुक्तं विंशद्भुजं वाक्यमुवाच साध्वी ||

कालेकाले विचित्राणि दृश्यन्ते क्षणदाचर |
अशुभानि निमित्तानि तेषां शान्तिं वदामिते ||

सीता प्रदेया रामाय नमस्कार पुरस्सरम् |
अन्योन्य दुःखसल्लापं श्रुत्वा दुःखाद्विमुच्यते ||

विधाबलं दैवबलं ज्ञानं बन्धुबलं तथा |
सेनाबलं भवेत्तस्य वालिनो बलकीर्तनात् ||

आत्मश्लाघा च मरणं परनिन्दा च तत्समः |
विश्वासपातकश्चैव अक्रियस्य वधस्तथा ||

सुग्रीवदत्तं वीक्ष्यैव सीताया दिव्यभूषणम् |

लक्ष्मणः-

नाहं जानामि केयूरे नाहं जानामि कुण्डले ||

नूपुरेत्वभिजानामि नित्यं पादाभिवन्दनात् |

शाखा मृगेन्द्रवचसारघुनायकोऽपि
कोदण्डरक्तकरमात्तशरं विधाय |
पादाग्रपीडनवशेन फणिधरेन्द्रमौलि
स्थितान् क्षिति रुहानृजुमेव चक्रे ||

सप्तभूमिं सप्तगिरिं सप्तसालान्महाबलान् ||

प्. ११३)

कदम्बो वेगसंपन्नो भित्वा तूणीरमाविशत् |
सुग्रीवाश्वासनं चैव वालिनो बलवर्णनम् ||

गिरीणां भेदनं चैव किष्किन्धागमनं तथा |
वालिसुग्रीवयोर्युद्धं श्रुत्वा नियमपूर्वकम् ||

युद्धे विजयमाप्नोति वालिनो विजयो यथा |

उमा-

वालिसुग्रीवयोर्युद्धे अदृश्यः केन राघवः ||

संशयं वद मन्नाथ संशयछेदको भवान् |

महेश्वरः-

असुराश्च सुराश्चापि संभूय ब्रह्मणोऽन्तिकम् |
गत्वा पप्रच्छुरमरा योत्स्यामः केन कर्मणा ||

मन्थानं मन्दरं कृत्वा योक्त्रं कृत्वा च वासिकिम् |
मन्थने क्रियतां यत्नो यावत्पीयूषदर्शनम् ||

इत्थं पद्मभुवा प्रोक्ताः समेत्य असुरास्सुराः |
ममन्थुः कलशांभोधिं पीयूषोत्पत्तिलिप्सया ||

वक्त्रं देवासुराः पुच्छं विचकर्षुररिन्दमाः |
विषाग्निना दह्यमानान्वीक्ष्य देवो हरिस्सुरान् ||

उत्तमानाः कर्षयध्वमुत्तमा इतरं परे |
इत्यूचिवाञ्छार्ङ्गपाणिर्वक्त्रं दैत्या अथाग्रहीत् ||

पुच्छाकर्षण सक्तानां सुराणां क्लेशशान्तये |

प्. ११४)

आहूय वालिनं देवो दत्वा वरमनुत्तमम् ||

प्रतीवर्तिनो भूयादर्धं बलमरिन्द्रम |
इति दत्वा वरन्देवः काञ्चनं कमलस्रजम् ||

प्रदाय वानरेन्द्राय ममर्द्धिकलशांबुधिम् |
तया भूषितकर्णस्य बलं प्रज्ञानमेव च ||

शोभन्ते वर्धते नित्यं काञ्चनां नुजधारणात् |

उमा-

रामेण निधनं बालेरन्येन परियुध्यतः ||

अयुक्तञ्छद्मना युद्धं प्रच्छन्न निधनं तथा |
विहार भरणार्थाय देवकार्यचिकीर्षया ||

अवतीर्णो हरिरिति श्रूयते बालकाण्डके |
न तस्य मित्रं न द्वेष्टा लाभालाभे प्रिया प्रिये ||

कलशाब्धेस्तटे देवं शङ्खचक्रगदाधरम् |
संप्राप्य वेधसादिष्टास्सृजध्वं कामरूपिणः ||

असंहार्यगुणोपेता न प्रमेय पराक्रमान् |
वालीरिन्द्रात्समुत्पन्नस्सुग्रीवो भास्करात्ततः ||

कृपीडयोनेरुत्पन्नो नीलो हरिचमूपतिः |
मृत्योस्सकाशाद्रुद्रांशादुत्पन्नो हनुमान्कपिः ||

उमा-

सोमायन्नि-ऋतेर्जातस्सुषेणो वरुणात्मजः |

प्. ११५)

मृत्योस्सकाशादुत्पन्नाः पञ्चवानरसत्तमाः ||

इन्द्रात्मजे हरीन्द्रे तु निधनं लोकगतम् |

महेश्वरः-

लक्ष्मीश्चन्द्रादपेयाद्वा हिमवान्वा हिमं त्यजेत् ||

रामस्त्यजेन्न प्रतिज्ञां समुद्रो विजलो यदि |
सुग्रीवाय प्रतिज्ञातं वालिनो निधनं प्रति ||

श्रीमता सहसंबन्धो न मे लक्ष्मण रोचते |
गते तु मानहानिस्स्यादागते तु धनक्षयम् ||

तस्मात्सुगीव सख्यं तु रोचते मम सांप्रतम् |
अदृश्येनैव गन्तव्यमन्यथा शरणं व्रजेत् ||

मनसा वचसा वापि कायेनापि नमेद्यदि |
सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते ||

अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्ब्रतम्मम |
अभये वार्थिने दत्ते प्रतिज्ञा परिहीयते ||

रावणस्य सहायाच्च रावणोपि व्रजेत् माम् |
रावणस्य वधाभावादवतारफलं न हि ||

पूर्वापरभवं वीक्ष्य वालेर्निधनमिष्यते |
अन्यथा रघुनाथस्य यशो हीयेत पार्वति ||

ताराप्रलापमाकर्ण्य वालिनो निधनं तथा |
कपीन्द्रसंस्कृतिं श्रुत्वा नारी अविधवा भवेत् ||

प्. ११६)

दीर्घायुष्यं भवेद्भर्तुः पुत्रिणी सा भविष्यति |
हनूमत्प्रमुखैर्वीरैर्लक्ष्मणप्रमुखैर्द्विजैः ||

अभिषेकञ्च ताराया रुमायाः प्राप्तिमुत्तमाम् |
सुग्रीवस्य सदा श्रुत्वा राज्यलाभं स गच्छति ||

शृणोति या स्त्री तारायास्सुग्रीवेण समागमम् |
अछिन्नप्रीतिसंयुक्ता रमते नायकेन सा ||

उमा-

पुत्रभार्या शिष्यभार्या कनिष्ठभ्रातुरेव च |
स्नुषा च ज्येष्ठभार्या च मातुलस्य कुटुम्बिनी ||

मातृकल्मा इति ख्याताः कथन्तारासमागमः |
स्नुषागमे विधिकृता संसर्गं लोकनिन्दितम् ||

महेश्वरः-

अयोनिजास्वङ्गनासु गमने नैव किल्विषम् |
शापात्पुरस्ताद्दोषाय श्वेतकेतोः पुराङ्गना ||

तारायास्संभवं देवि शृणु क्षीराब्धिमन्थने |
तारलक्ष्मी पशुश्चैव कल्मवृक्षस्तथैव च ||

अहल्याप्सरसश्चैव समुत्पन्नाहि सुन्द्ररि |
कराग्रं दक्षिणं वाली सुषेणो वाममग्रहीत् ||

ममेयमिति निश्चित्य कलिरन्योन्यमुद्वभौ |
देवैस्सुषेणस्य करे प्रतीति प्रतिपादित ||

प्. ११७)

सुषेणो दुहितायास्तु स्वयं वरमकल्पयत् |
ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थाय पूर्वपश्चिम वारिधौ ||

दक्षिणे उत्तरे चैव स्नात्वा नत्वामहे चिरम् |
विरूपाक्षाभिधं नित्यं कल्पवृक्षप्रसूनकैः ||

अर्चयेद्यदि तस्येयं भार्या स्याद्वरवर्णिनि |
एवं कृते वानरेन्द्रनाशे कुस्पन्दितुं पदम् ||

वाली क्रमेण त्रिर्वारं कृतवानश्रमेण तु |
इत्थमुढा कपीन्द्रेण तारा सर्वाङ्गसुन्दरी ||

सुग्रीवमेकदा रात्रौ रूपसादृश्य मोहिता |
प्रार्थयामास कामार्ता रन्तुं रतिपतिप्रभम् ||

अहल्या द्रौपदी सीता तारा मन्दोदरी तथा |
नित्ययौवनसंपन्नाः पातिव्रत्यसुरान्विताः ||

रुमाया योनिजाताया गमनं लोकगर्हितम् |
दिशः प्रस्थापयामास दिदिक्षुर्जनकात्मजाम् ||

सर्वैः प्रत्यक्षदृष्ट्वात् सिद्धवत्कथनं ब्रुवन् |
सर्वे लङ्कापुरीं गत्वा ऊषुर्वाली पदानुगाः ||

शाखाचं क्रमण न्यायात्सर्वत्र परिमार्गितुम् |
उदयाचलमारभ्य यावस्तमयाचलम् ||

मार्गित्वाभ्यगमन्वीरा यावत्कैलासपर्वतम् |
नीलोङ्गदो हनूमांश्च जाम्बवान्नलकेसरी ||

प्. ११८)

समुद्रतीरमागत्य न शेकुस्स्पन्दितुं पदम् |
रावणस्य बलं ज्ञात्वा तीरे नदनदीपतेः ||

रामायण तरोस्कन्धाष्षट्काण्डानि तथोत्तरम् |
जानकीरघुनाथाख्यौ फलौ नित्यफलप्रदौ ||

सुग्रीवाद्या हरिवराश्शाखा अन्ये दलास्स्मृताः |
भरताद्याः प्रसूनानि ब्रध्नं कोसलवंशजौ ||

प्राचेतसा वर्धितोसौ सेव्यो नित्यं मुमुक्षुभिः ||

इति श्रीमदुमासंहितायां किष्किन्धाकाण्डफलवर्णनं नाम 
दशमोध्यायः ||


|| अथ एकादशोध्यायः ||


महेश्वरः-

ततो रावणनीतायास्सीतायाश्शत्रुकर्शनः |
इयेष पदमन्वेष्टुं चारणा चरिते पथि ||

मध्ये समुद्रमुत्पन्ना ह्यन्तराया पृथक् पृथक् |
तानि सर्वाणि नष्टानि दानमश्रोत्रिये यथा ||

श्रीरामसेविनां नॄणां न कदाचिद्भयं प्रिये |

प्. ११९)

श्रीरामस्मरणा देव तरन्ति भवसारान् ||

रामाङ्कितकरो वार्धिन्तीर्णवाञ्चित्रमेव किम् |
सुन्दरं प्रथमं श्रुत्वा हनूमद्विक्रमाङ्कितम् ||

ज्वरापस्मारकुष्ठादि भूतवेतालनाशनम् |
भुक्त्यन्ते जपतो मदविसायुज्यं भवति ध्रुवम् ||

पुरा काम्बोजविषये यौवनाश्व इति श्रुतः |
ब्राह्मणो जटिलो नित्यं शिवपूजापरायणः ||

उपवासमिषेणैव मोहयामास लौकिकान् |
शक्तिक्षेत्रं समासाद्य उवास बहुवत्सरम् ||

अर्चितं कुसुमं चापि पञ्चगव्यफलानि च |
केनापि नैव भोज्यानि अन्धकूपे विनिक्षिपेत् ||

षण्मासं तत्फलाशी च क्षीराज्य मधुसेवकः |
अपस्मारी स जनिता तस्मिन्जन्मनि स द्विजः ||

एवं गते बहुदिने ब्राह्मणं गाधिवंशजम् |
प्रणम्य स्वस्य वृत्तान्तं स्वदेहस्थितिमेव च ||

सोऽपि ध्यात्वोपदिशति सुन्दरं प्रथमं मनुम् |
सुन्दर प्रथममन्त्रस्य वाल्मीकि ऋषिः अनुष्टुप्छन्दः अञ्जनेयो देवता

|| ध्यानम् ||

आञ्जनेयमति पाटलाननं काञ्चनाद्रि कमनीयविग्रहम् |
पारिजाततरुमूलवासिनं भावयामि पवमाननन्दनम् ||

प्. १२०)

इति ध्यात्वा जपेन्मर्त्यो मारुतेर्मनुमादरात् |
हनुमानञ्जनासूनुर्वायुपुत्रो महाबलः ||

कपीन्द्रः पिङ्गलाक्षश्च लङ्काद्वीपभयंकरः |
प्रभञ्जनसुतो वीरस्सीताशोकविनाशनः ||

अक्षहन्ता रामसखो रामकार्यधुरन्धरः |
महौषधिगिरेर्हारी वानर प्राणदायकः ||

वारीशतारकश्चैव मैनाकगिरिभञ्जनः |
निरञ्जनो जितक्रोधः कदलीवनसंवृतः ||

ऊर्ध्वरेता महासत्वस्सर्वतन्त्र प्रवर्तकः |
महालिङ्गप्रतिष्ठाता भाष्यकृज्जपतां वरः ||

शिवध्यानरतो नित्यं शिवपूजां परायणः |
इत्थमेव जपेन्नित्यमुवास कतिचित्समाः ||

तेन शान्तिस्समभवदपस्मारश्च सुन्दरि |
प्रदोषे प्राविशत्लङ्का मोतुर्मानधरो हरिः ||

लंका प्रवेशसमये लङ्कानाम निशाचरी |
पद्मासनाल्लब्धवरा ताडयामास वानरम् ||

नारीतिमन्यमानेन ताडिता वामबाहुना |
विह्वला वीतदशना पपात समरक्षितौ ||

विह्वलां भगिनीं ज्ञात्वा ब्रह्मलोकं निशाचरी |
हनूमद्ग्रहणव्यग्रा कर्कटा ताडयत्स्वयम् ||

प्. १२१)

तां ज्ञात्वा लोकसंहारीं तद्धस्ताद्वक्त्रदण्डकम् |
गृहीत्वा ताडयामास पपात च ममार च ||

तस्मिन्क्षणे समायातो ब्रह्मा लोकपितामहः |
प्रोवाच रामदूतन्तं क्रोधविष्फारितोष्टकम् ||

ज्ञानित्वं दोषराहित्यमाकल्प परिवर्तनम् |
दत्वा मदन्तिके बद्धा स्थापिता लोकघातिनी ||

मामनादृत्य सा चण्डी विषूचिलोक मारिणी |
इयं लोकहितायैव पवनात्मजताडिता ||

अनया पीड्यमानानां नराणां मर्तुमिच्छताम् |
त्वन्नामस्मरणादेव त्वन्मन्त्र पठनादपि ||

त्वदर्चा पूजनाच्चापि ब्राह्मणानां तु पूजनात् |
शान्तिनित्यं भवेत्येव इयञ्जीव तु मारुते ||

इत्युक्त्वा तां समादाय वेधा लोकपितामहः |
चचार मारुतिर्लङ्कां राक्षसानां कुलेकुले ||

ददर्श राक्षसांस्तत्र वेदघोष समन्वितान् |
अग्निहोत्राश्च वेदाश्च राक्षसानां कुले कुले ||

दया सत्यं च शौचञ्च राक्षसानां न विद्यते |
दर्भमुष्टिप्रहरणान्ददर्श ब्रह्मराक्षसान् ||

ददर्शराक्षसेन्द्रस्य ऋ मन्तः पुरं महत् |
प्रसुप्तं स्त्रिवणन्तत्र यौवतं माजिणं तथा ||

प्. १२२)

तत्र मन्दोदरीं नाम भार्यामन्तः पुरेश्वरीम् |
प्रेक्ष्य सीताधिया तत्र वानरत्वं प्रदर्शिवान् ||

सृक्विण्या जलनिस्रावाद्विधवेयं भविष्यति |
नैव सीता विशिष्टाङ्गी रावणस्य प्रिया भवेत् ||

मद्यशालां ददर्शाथ मार्गमायुरकुक्कुटान् |
अर्धार्ध भक्षितांश्चापि ददर्श स्फुटितान्तथा ||

उमा-

ब्राह्मणैर्न सुरा पेया गौ प्रान्नद्या पापकारिणी |
सुरकल्मान्य भक्ष्याणि श्रुतिस्तु न सुरां पिबेत् ||

आर्द्रकं सगुडं मद्यं सैक्षवं वा दरन्तथा |
नालिकेरांबुकांस्ये च रध्ना सम्मिश्रितो गुडः ||

सर्षपं चैव तक्रेस्यात्ताम्रे गव्यं सुरासममम् |
ताम्रे गुडरसं चैव सुरया तुलितं बुधैः ||

सशब्दभक्षणं चापि तर्जन्या दन्तधावनम् |
मूद्रप्रेक्षित भुक्तिश्च पुष्पिणीमुखसेवनम् ||

अकालेभ्यञ्जनं चापि शिष्टतैलस्य भक्षणम् |
पलण्डुञ्च पलाण्डुञ्च पीयूषं गृञ्जनं तथा ||

कन्दाञ्च रक्तं कन्दां च रक्तशिग्रुन्तथैव च |
कोशातकीं कम्बलाख्यां स्त्रीभिर्भुक्तावशिष्टकम् ||

इत्यादि वर्जनीयम् ||

प्. १२३)

न दोषो मातृकल्पासु परलोकप्रदीपकः |

महेश्वरः-

शुक्रशापात्पुरादेवि सुरापानं न दुष्यति |
श्वेतकेतोः पुरा शापात् परदारा न दुष्यति ||

अशोकवनिकामध्ये शिंशुपामूलमाश्रिताम् |
ददर्श हनुमांस्तत्र निरानन्दां रुपस्विनीम् ||

सीतादर्शनमाकर्ण्य वीतशोको भष्यति |
लक्ष्मीस्तस्य गृहे नित्यमनपाया भविष्यति ||

पुत्रवृद्धिर्ज्ञानवृद्धिर्धनवृद्धिस्तथैव च |
गृहारामकलत्राणां नित्यं वृद्धिर्भविष्यति ||

निशातृतीये मदपूर्णदृष्टिः
सीतां स्मरन्यौवनमन्वितस्सः |
अनन्तदीपप्रभया प्रकाशयन्
समायया शोकवनस्थलीं ततः ||

अशोकपर्णे मशक प्रमाणः
सीतान्दुरुक्तां परिभत्स्यमानाम् |
विरावणं रावण माततायिनं
प्रोवाच साध्वी वृतमार्गदर्शिनी ||

नत्वां कुर्मि दशग्रीव भस्म भस्मार्हतेजसा |
तपः क्षयाद्यशोहावेर्मत्पतेस्सह्यते मया ||

प्. १२४)

उमा-

सीताया ग्रहणं नित्यं दुरुक्ति कथनं तथा |
सीता तर्जितवाक्येन संशयो जायते मम ||

पतिव्रताया निश्वासो वीक्षणं कोपसंयुतम् |
अभ्रूणां चैव पतनं कुलन्दहति वह्निवत् ||

चिता धूमाकुलपथा गृध्रमण्डलमण्डिता |
हतनाथा हतजना श्मशानसदृशी भवेत् ||

इति शप्तं भूसुतया इयं सा दुःखिनी कथम् |

महेश्वरः-

रामे विरलदन्तत्वं लक्ष्मणे पादकिङ्किणी |
सीताया भिन्नरोमाणि तस्मात्क्लेशसहिष्णुता ||

अत्रेतिहासं वक्ष्यामि शृणु शैलसुते प्रिये |
पुरा राथन्तरे कल्पे वर्तमाने कलौ युगे ||

कल्पासुखधार्थाय गते मयि शुचिस्मिते |
अन्धको नाम दैत्येन्द्रो ब्रह्मदत्तवरो बली ||

ब्रह्माणं वज्रिणं जित्वा चक्रपाणिमनन्तरम् |
गोवर्धनं गिरिवरं प्राप्तवाञ्जयकांक्षया ||

शैलादिना समजनि जन्यमन्योन्यमुल्भणम् |
त्रिशूलक्षतगात्रेभ्य अन्धका बहवो भवन् ||

तत्र तत्रापि बहवः अन्धकाकार वर्चयः |

प्. १२५)

समुत्पन्नास्तु तैः पूर्णं त्रैलोक्यं सचराचरम् |
पराङ्मुखो भवन्नन्दी शिवस्यान्तः पुरं गतः ||

त्वद्गृहे शेमुषीं कृत्वा त्वान्ध्यायन् त्रिपुरेश्वरीम् |
त्वद्रक्षणार्थं निर्दोषो विष्णुर्मायाविनां वरः ||

अभ्यर्णमागतं ज्ञात्वा अपर्णे सृजकामिनीः |
देव्यो विसृष्टा देवेशि त्वद्रूपिण्यो वरानने ||

तास्वेकां परिजग्राह मृडानीशङ्कया किल |
विनिर्गते विरूपासा विष्णुमायावशादभूत् ||

पुनरन्यां च साप्येवं पुनरन्या च साप्यभूत् |
एवं काले बहुगते देवी क्रोधवशंगता ||

नवद्वारान्दुराधर्षान्नित्यपुष्टां करीषिणीम् |
पीयूषपरिघां दिव्यां दिव्यसंस्कारसंस्कृताम् ||

स्रष्टाधिष्ठाय नगरी स्रष्टा देव्या महाबलाः |
नित्या च नित्यक्लिन्ना च भारुण्डा वह्निवासिनी ||

मदस्रुवाया योगिन्यो वशिन्याद्यद्याश्शुचिस्मिताः |
तास्सर्वा भक्षयामासुर्दैत्यानन्तकवस्थितान् ||

नित्यक्लिन्ना च सहसा जठरे राक्षसर्षभम् |
कल्पं बभार कल्पान्ते जीर्णोभूद्राक्षसर्षभः ||

तद्वद्देव्या रामदेव्याः प्रतिबिम्बसमुत्थिता |
नीला वेदवती जाता सा जाता जनकात्मजा ||

प्. १२६)

लोकसंरक्षणार्थाय सोद्वा तिष्ठति शोभने |
निर्गते राक्षसेन्द्रे तु राक्षस्यः क्रोधमूर्छिताः ||

भर्त्सनार्थाय तां सीतां पृथग्वाचमुदीरयन् |
तृणवद्भासितं तासां गणयामास जानकी ||

स्वप्नाध्यायमुपाश्रुत्य दुस्वप्नन्नश्यति ध्रुवम् |
राजा दशरथो नाम रथकुञ्जरवाजिमान् ||

सीता संभाषणं चापि रामलक्ष्मणसंशनम् |
श्रीराममुद्रादानं च ये शृण्वन्त्यादरेण तु ||

निर्जित्य शत्रून्सङ्ग्रामे स्थिरं राज्यं व्रजन्ति ते |
अभिज्ञानं ददामि त्वां येन ज्ञास्यति राघवः ||

मत्सकाशादनुप्राप्तं चित्रकं गैरिकेण मे |
पलालञ्चन्दनञ्चापि करटाक्षिनिबर्हणम् ||

दर्शनं श्वशुरस्यापि मत्कांक्षां लक्ष्मणस्य तु |
प्रविश्य दण्डकारण्यं शरभङ्गनिरीक्षणम् ||

सुतीक्ष्णे नाभ्यनुज्ञातस्तीर्थाटनधियाभुवः |
मण्डलं परिचक्राम राघवस्सहसीतया ||

गङ्गां मन्दाकिनीं चैव चित्रकूटगिरिं तथा |
सीताकूपं सदाचोष्णं हरिद्रासारमेव च ||

रेवां गोदावरीं चैव विरूपाक्षं महेश्वरम् |
श्रीशैलं नारसिंहञ्च अहोवलमनुत्तमम् ||

प्. १२७)

श्रीवेङ्कटं कालहस्तिं काञ्च्यां हस्तिगिरीश्वरम् |
कामाक्षीं चूतनिलयां शोणाद्रिं वामनं तथा ||

श्रीमुष्णं पुण्डरीकं च वैद्यनाथमनुत्तमम् |
श्वेतारण्यं मयूराख्यं कावेर्या उत्तरे तटे ||

पीयूषकलशं चैव तथा नागचतुष्टये |
फेरवाख्यनदीतीरे स्वर्धुनीतीर एव च ||

शक्तिशोकाश्वकवने सुन्दरी श्रीनिवासके |
कुंभघोणे सारनाम्नि शिवलिङ्गं यथाविधि ||

पञ्चाशतं महालिङ्गं कावेर्याः पुण्यरोधसि |
महालिङ्गं प्रतिष्ठाप्य पूजयामास राघवः ||

नारायणगिरिं गत्वा सुब्रह्मण्यमनुत्तमम् |
कोल्लापुरे महादुर्गा नासिकायां त्र्यम्बकम् ||

गोदावर्यां रघुपतिस्सिंहस्थे देवमन्त्रिणि |
स्नात्वा सन्तर्प्य देवान् तत्र श्राद्धमकल्पयत् ||

स्वयं दशरथस्तत्र भुक्तवांछ्राद्धभोजनम् |
षष्टिर्वर्णसहस्राणि भागीरथ्यावगाहनम् ||

सकृद्गोदावरीस्नानं सिह्मस्थे च वृहस्पतौ |
शक्तिक्षेत्रगतं रामं प्रोवाच भरतानुजः ||

मदीयं त्रिणतं राम गृह्नीष्व सशरं भवान् |
लब्ध्वाभिज्ञानमतुलं हत्वा राक्षसपुंगवान् ||

प्. १२८)

दग्ध्वा लङ्कापुरीं तत्र दृष्ट्वा रावणमादरात् |
वानरेन्द्रैर्मधुवनं भुङ्क्ता राघवमाययौ ||

दृष्ट्वा देवी मया माता अक्षता नियमस्थिता |
इति मारुतिवाक्येन प्रीतो रघुपतिर्भृशम् ||

सर्वस्वभूतं गृह्णीष्व परिष्वङ्गो मया कृतः |
वरं ददामि पिङ्गाक्ष सर्वकार्यकरो भवान् ||

त्वन्मन्त्रजापिनां नित्यं त्वन्नामस्मृतिकारिणाम् |
त्वदर्चापूजकानां च जनानां नियतात्मनाम् ||

मत्कथोपस्थितिर्यावद्यावत् पर्वतसंस्थितिः |
यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च तावत्त्वं सुखितो भव ||

यत्र यत्र रघुनाथकीर्तनं तत्र तत्र कृतमस्तकाञ्जलिम् |
वाष्पवारिपरिपूर्णलोचनं मारुतिं नमन राक्षसान्तकम् ||

मोचावने तपस्तप्त्वा सुचिरं ब्रह्मचिन्तकः |
पश्चाच्चतुर्मुखो भूत्वा सृष्ट्वा लोकान्यथा विधि ||

त्वल्लोकवासिभिस्साकं मत्स्वरूपमुपेष्यसि |
इति दत्वा वरं रामो मारुतेः कार्यगौरवात् ||

प्रस्थानं रोचयामास रावणस्य वधाय वै |
श्रुत्वा तु पञ्चमं काण्डं हनूमाद्विजयांकितम् ||

अञ्जनेय प्रसादेन ब्रह्मलोकं स गच्छति ||

इति श्रीमदुमा संहितायां सुन्दरकाण्डकथा श्रवणफल 
महिमानुवर्णनं नामैकादशोध्यायः ||

श्रीरामश्शरणं मम ||


अथ द्वादशोध्यायः ||

महेश्वरः-

युद्धकाण्डस्य माहात्म्यं प्रवक्ष्यामि शुभानने |
श्रुत्वा हनूमतो वाक्यं यथावदनुभाषितम् ||

रामः प्रीतिसमायुक्तो वाक्यमुत्तरमब्रवीत् |
सीतावृत्तान्तसन्तुष्टो रामो मारुतिमादरात् ||

अब्रवीन्मम भक्तानामग्रणीर्भव मारुते |
प्रपत्तिं पञ्चधा प्राप्य देहान्ते मुक्तिमेष्यसि ||

लाञ्छनञ्चोर्ध्व पुण्ट्रं च मदर्चापूजनं तथा |
मद्भक्तपूजनं चापि गुरौ भक्तिस्तथैव च ||

देवालयकृतिञ्चैव मद्भक्तान्नस्य भक्षणम् |
तुलसी भक्षणं नित्यं सालग्रामोदकाशनम् ||

रामायणादिपठनं तस्य पूजनमेव च |
अभक्ष्याणां परित्यागो वैष्णवानां तु सेवनम् ||

न शूद्रा भगवद्भक्ता विप्रा भागवतास्स्मृताः |
सर्ववर्णेषु ते शूद्रा ये ह्यभक्ता जनार्दने ||

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज |
सर्वपापाद्विमुच्यन्ते त्वामुद्धरिष्यामि संसृतेः ||

प्. १३०)

अभक्ष्याणि वदाम्यद्य पर्युषितं लशुनं तथा |
अलाबुग्रन्जनञ्चैव शिग्रुकद्वितयन्तथा ||

कूश्माण्डद्वितयं चैव अलाबुद्वितयन्तथा |
कन्दञ्च रक्तकन्दं च बृहतीचैव जात्रकम् ||

आश्वयुज्यां पटोली च निष्पावं कार्तिते तथा |
अष्टम्यां नालिकेरञ्च तृतीया भानुवासरे ||

एकादश्यामहोरात्रं नैव भोजनमाचरेत् |
विशेषं मम मन्त्राणां प्रवर्तक निवर्तकः ||

भवान्सर्वयुगे भूयान्मत्कूपा परिपूरितः |
रामप्रस्थानमाकर्ण्य पातका देहपञ्चजरात् ||

नश्यन्ति तत्क्षणादेव सिंहस्ता मृगा इव |
वाहि वातयतः कान्ता तां दृष्ट्वा मामपि स्पृश ||

इत्यादि श्रवणाद्रामदर्शनाद्गत किल्विषाः |
रामसन्दर्शनादेव उत्पन्न ब्रह्मवेदनाः ||

पराभवात्परादन्यान्नहि स्युरिह व वानराः |
दर्शयन्मानुषीं लीला मरौदीत्कामिव प्रभुः ||

लङ्कादाहे पुष्पकाग्रे विष्णुपद्यामवस्थिनः |
रावणः पुनरागम्य मयं दानव सत्तमम् ||

आहूय विश्वकर्माणं कारयामास पत्तनम् |
त्रिंशद्योजन विस्तारं चत्वारिंशतमायतम् ||

प्. १३१)

रौप्य प्राकारसंपन्नं दुर्वर्ण रचितं तथा |
अष्टापदमयाश्चापि प्राकारा बहुविस्तृताः ||

नाना यन्त्रेण सहितां नानाट्टालकशोभिताम् |
नानागोपुरसंकीर्णां नानातोरण मण्डिताम् ||

जाज्वल्यमान विशिखां कृताकृत गृहान्तराम् |
अगाधाश्शकुनाकीर्णाः परिघा मीनसेविताः ||

सङ्क्रमा विपुलास्तत्र उपद्वारिषु भूरिशः |
द्वारे द्वारे राक्षसानां कोटि कोटि निवेशिताः ||

अथ हेमसभामध्ये वसन्न्राक्षसपुंगवः |
आहूय मन्त्रिणस्सर्वान्मन्त्रं समुपचक्रमे ||

सीतायाः पदवीं रामो मार्गमाणो वनालयैः |
सह सिन्धुपतेस्तीरे मूलन्न छेत्तुमागतः ||

तत्रोपायञ्च पश्यध्वं येन श्रेयो गमिष्यथ |
राजानं रक्षसां मध्ये माल्यवान् प्राह पूर्ववित् ||

शृणु राजन्प्रवक्ष्यामि सर्वेषां शोभनाय वै |
पुरा देवयुगे शंभुः कैलासाचरुमूर्धनि ||

वसत्यपर्णया देवो विश्वेशो विश्वभावनः |
षङ्कुपादस्समागम्य त्वरायुक्तश्शिवप्रियः ||

पञ्च सप्ततिवर्षाणां कालोयं समुपस्थितः |
अनुज्ञां कुरुमत्पीडां दर्शने लोकहेतवे ||

प्. १३२)

इत्युक्तः पार्वतीनाथः छायासूनुमकल्मषम् |
मदन्येषां भवेत्पीडा त्वत्पीडासंभवोऽस्ति वै ||

पुनर्दण्डं प्रदास्यामि मुद्रां मुष्माकमेव च |
भवान्सत्यन्न गच्छेत् स्याद्वेलामम्बुधि स त्यजेत् ||

इत्युक्तो धूर्जटिस्सिद्धवेषेणादिगते जले |
ममज्ज शनिना दृष्टः पञ्चसप्तति वत्सरान् ||

सर्वथा रक्ष भगवन् गौरीं गरुडवाहन |
इति सन्दिश्य भूतेशो रमाकान्तं जगद्गुरुम् ||

एतस्मिन्नन्तरे दैत्यो वकः कल्पान्तजीवनः |
लब्ध्वा वरं पद्मयोनेस्सकाशाल्लोकपूजितात् ||

त्रिलोकविजये यत्नमास्थाय प्रस्थितो गृहात् |
इन्द्रादीन्प्रथमं जित्वा ब्रह्माणं विष्णुमेव च ||

शङ्करस्य जयार्थी सः कैलासं समपद्यत |
प्रमथान्प्रथमं जित्वा भवान्या भवनं बकः ||

प्राप्य स्त्रीवनमादातुमुपक्रामत वेगतः |
देवीं गृहीतुकामन्तं दृष्ट्वा चक्रधरो हरिः ||

देवी स्वरापा असृजद्यौवतं मोहनाय वै |
तास्सर्वा अपि जग्राह देवी बुध्या बकोसुरः ||

तास्सर्वा मोहयामासुरसुरं बकनामकम् |
नात्र देवीति निश्चित्य शर्वाणि ग्रहणोन्मुखः ||

प्. १३३)

भद्रकाली परिणता सहस्रभुजमण्डिता |
वीक्षणेनैव संहृत्य त्रैलोक्यं सचराचरम् ||

वीक्षणे नैव ससृजे शर्वाणी सवमङ्गला |
बकं विना कृत्स्नलोकमसृजश्च्छंकर प्रिया ||

तद्वज्जनकजा राज लोकानां प्रभवाप्यये |
शक्ता तस्मादिमां मुञ्च रामं शरणमाब्रज ||

विभीषणोक्त श्रवणाद्धर्माभ्यां सफलं लभेत् |
धिक्त्वां पापसमाचारमित्यादि श्रवणेन तु ||

धर्मत्याग समुद्भूतान्मुच्यते पातकान्नरः |
क्षणाच्चतुर्भिस्सहितो राक्षसेन्द्रैरकल्मषैः ||

रामपादं समुद्दिश्य जगामोत्तर रोधसि |
विभीषणः परिग्राह्य आहोस्विदपरिग्रहः ||

एतस्मिन्नन्तरे वार्धेरुद्धोषं वीक्ष्य राघवः |
वरयामास सहसा वारिधिं वेगवत्तरम् ||

अद्यापि स्तब्धसलिलो दृश्यते दशयोजनम् |
दृश्यते रामवाक्येन लोके विश्वाससूचकम् ||

विभीषणपरीक्षाया श्रवणान्मननं भवेत् |
विभीषणो वा सुग्रीवो यदि वा रावणस्स्वयम् ||

आनयैनं हरिश्रेष्ठ दत्तमस्याभयं मया |
सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचके ||

प्. १३४)

अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्व्रतम्मम |
प्रवृत्तिर्द्विविधा प्रोक्ता मार्जारी चैव वानरी ||

ज्ञानाभ्यासवतामो तुर्वानरी भाक्तमेव च |
पाद्यमङ्गुलिविच्छेद उरो विन्यस्तमक्षरम् ||

तन्नामकरणं चैव दास्यमेतच्चतुष्टयम् |
अङ्कितं शङ्खचक्रायै रूर्ध्व पुण्ट्रस्य धारणम् ||

गुरौ भक्ति समावेशः प्रपन्नानान्तु लक्षणम् |
अष्टाक्षरं महामन्त्रं सद्गुरुप्रतिपादितम् ||

ये जपन्ति सदा भक्त्या ते प्रपतमास्मृताः |
निन्दास्तुती समे एषां समवुद्धिः परा अपि ||

व्यर्थाहंकार राहित्यं प्रपन्नस्य च लक्षणम् |
पारायणं ये कुर्वन्ति श्रीमद्रामायणस्य तु ||

पुनर्वसुदिने पूजां प्रपन्नेष्वधिका मता |
ज्ञानाग्निस्सर्वकर्माणि यथा भस्म करोति वै ||

तद्वद्भक्त्यग्निना पापं नश्यत्येव न संशयः |
तस्माद्ग्राह्यो राक्षसेभ्य अभिषिच्य च सर्वथा ||

सेतुमारब्धवान्रामः अभिषिच्य विभीषणम् |
पूर्वं वेदवने सेतुर्भग्नस्सङ्गन्ररंहसा ||

दुर्गादेव्यास्तु नगरे द्वितीयस्सेतुरुच्यते |
तिमिरिवालिभिस्सत्वैः पीडिता हरिसत्तमाः ||?

प्. १३५)

तृतीयो रामसेतुस्स्याद्गन्धमादन मस्तरे |
सर्वलोकशरण्योऽपि रामो मानुषलीलया ||

शिष्ये दर्भास्तृतभूमौ सरिन्नाथ प्रसादकः |
रामो नदनदी नाथवाक्याद्दक्षिणसागरे ||

नलेन कारयामास सेतुं संसारतारकम् |
कदाचिद्धनुषा सेतुं कदाचिद्द्विशिखेन तु ||

दार्वादिना कदाचित्तु कल्पे कल्पे व्यवस्थितः |
द्वौ समुद्रेति वेदोऽपि सेतुषाम तथैव च ||

अनादि सेतुस्तवनं त्रयीभिरनुगीयते |
ब्रह्महत्या सुरापानं स्वर्णस्तेयस्तथैव च ||

गुर्वङ्गनाभिगमनन्तत्संसर्गत्वमेव च |
दर्शनाद्राम सेतोस्तु सर्वे नश्यन्ति पातकाः ||

ब्रह्महत्या समानानि प्रवदामि शुचिस्मिते |
वेदक्रयं ब्रह्मनिन्दा देवताचलनं तथा ||

ब्रह्महत्यासमाः प्राहू-ऋषयो वेददर्शिनः |
गणान्नं गणिकान्नं च ब्रह्महत्यासमं स्मृतम् ||

शूद्रेण प्रेक्षितं भुक्त्वा चण्डाल प्रेक्षितं तथा |
पुष्पिण्या अभ्यनुज्ञातं ब्रह्महत्या समं विदुः ||

मणिकाञ्चनमुक्तानां प्रवालहरणं तथा |
सुवर्णस्तेय सदृशं प्राहुर्वेदविदो जनाः ||

प्. १३६)

रजस्वलामुखाघ्राणं कारुतीर्थ निषेवणम् |
सुरापानसमं प्राहुर्वेदान्तपरिनिष्ठिताः ||

आत्रेयी गमनं चैव यज्ञपत्नी निषेवणम् |
भ्रातुस्त्रीगमनं चैव गुरुतल्पसमं स्मृतम् ||

सर्वदोह प्रहाणं ये वञ्छन्ति श्रद्धयान्वितः |
सेतौ स्नानं धनुष्कोट्यां कुर्वन्त्यघ निवृत्तये ||

सेतुना सागरं तीर्त्वा अरिष्टाचल मस्तके |
रामस्सुखं वानराणां स्कन्धावारमकल्पयत् ||

अगस्त्याद्यास्समागम्य रामं रत्नमये शुभे |
पीठे निवेश्य चक्रुस्ते विजयायाभिषेचनम् ||

ऋग्ब्राह्मणोक्तैर्विविधैर्लङ्कायां लक्ष्मणाग्रजः |
रामाभिषेक श्रवणाद्धनवान्पुत्रवान्भवेत् ||

पार्थिवो विजयी भूयाच्छ्रुत्वा रामाभिषेचनम् |
वानरान्राघवः प्राह दाहेन परिपीडितान् ||

समुद्रतीरे सर्वत्र खन्यतां जलसिद्धये |
यत्र वानरसञ्चारस्तत्रासन्नमृता इव ||

रामस्सुवेलशिखरं राकाया मध्यरोहत |
रामो लङ्कां समुद्वीक्ष्य पताक ध्वजमालिनीम् ||

चैत्यप्रासादशिखरे दृष्ट्वा राक्षसपुङ्गवम् |
त्रासनं सर्वभूतानां भ्राजमानं स्वतेजसा ||

प्. १३७)

त्रासनं सर्वभूतानां विष्णुचक्रगतव्रणम् |
ऐरावत विषाणाग्रैः किणीकृत भुजान्तरम् ||

रामश्शरेण चिच्छेद छत्राणामयुतं क्षणात् |
श्रुत्वा सुग्रीव विजयं त्रैलोक्य विजयं भवेत् ||

कामक्रोधौ लोभमोहौ मदं मात्सर्यमेव च |
असूयास्तेन पैशुन्ये डंभोहंकृतिरेव च ||

कदाहश्च बुभुक्षा च निन्दामौढ्य पराभवौ |
अलक्ष्मीः कालकर्णी च रागद्वेषाशुभास्तथा ||

अनाचारश्रुतिद्वेष ब्रह्मद्वेषाशुभास्तथा |
अज्ञान रूपं राजानं रावणं समुपाश्रिताः ||

शान्तिः क्षान्तिस्तितिक्षा च अनसूया तथैव च |
अक्रोधो हिंसनं लाभो दानं विज्ञानमेव च ||

अडंभमनसूया च अपैशुन्यं तथैव च |
श्रद्धा अहिंसनञ्चैव ब्राह्मणानां च पूजनम् ||

अग्निहोत्रादिधर्माश्च श्रद्धाभक्तिस्तथैव च |
ज्ञानपक्षास्समाख्याता रामो नन्दमयो यतः ||

तस्मात्तत्पक्षमुत्सृज्य धर्मरूपो विभीषणः |
परब्रह्ममयं राममाश्रित्य सुखमाप्तवान् ||

अग्निहोत्राश्च वेदाश्च राक्षसानां गृहे गृहे |
दया सत्यं च शौचं च राक्षसानां न विद्यते ||

प्. १३८)

वैज्ञानिनां हरीणां च मोहिना रक्षसामपि |
प्रथमादिषु तिथिषु प्रवृत्तो जन्य उत्तमः ||

पक्षे द्वे ब्रह्मणा सृष्टे धर्माधर्म मये शुभे |
सुराणां धर्मपक्षस्स्यादधर्मोह्यासुरो मतः ||

अधर्मस्य क्षयो यत्र तदाकृतयुगो भवेत् |
भवेद्धर्मस्स्य नाशश्चेत्तदा तिष्यः प्रवर्तते ||

नागब्रह्मास्त्रयोर्बन्धमनुभूतम्महात्मनोः |
वरदानं मानयन्तौ पद्मयोनेर्जगद्गुरोः ||

धूम्राक्षाद्या निशिचरा अधर्म प्रतिबिम्बकाः |
हनूमत्प्रमुखैर्वीरैर्वृषरूपैर्निषूदिताः ||

रामसायकनिर्भिन्ना राक्षसाः पापवर्जिताः |
ये हता लक्ष्मणेनैव सायुज्यं प्राप्यदुर्लभम् ||

मोदन्ते शङ्खचक्रेण शार्ङ्गेण गदयोज्वलाः |
भक्त्या केचिद्गतास्स्वर्गं केचिद्द्वेषेण कुत्रचित् ||

मैत्रेण स्वामिभावेन सम्बन्धात्कर्मयोगतः |
ज्ञानेन तपसा चैव हननाद्विष्णुहस्ततः ||

अधिकारवतां मुक्तिस्तावन्नास्त्येव कुत्रचित् |
कुंभकर्णस्य निधनं श्रुत्वा सद्गुरुवक्त्रतः ||

कुंभीपाकगतान् सर्वानुत्तारयति पूर्विकान् |
रावणेर्निधनं श्रुत्वा लक्ष्मणात्प्रीतिपूर्वकम् ||

प्. १३९)

स्वर्गस्थाः पितरस्सर्वे विष्णुमन्दिरगामिनः |
दशशीर्षाश्शतशिरास्सहस्त्रायुतमौलिनः ||

तावद्धस्ताद्धता मौला रामेण रणमूर्धनि |
रथानां दशकोटि स्याद्गजानां कोटि षोडश ||

कोटि कोटि पदातीनां गन्धर्वाणां त्रयोदश |
राक्षसा रामनिहता क्षणार्धेन रणक्षितौ ||

विष्णुलोके विराजन्ते शङ्खचक्रांकिता क्षणात् |

शङ्खं कपालं करकञ्च पाणौ
धृत्वारिदण्डञ्च पिनाकमाद्यम् |
एकं चतुः पञ्चकशीर्षयुक्त
मौलं बलं हतवान्सक्षणेन ||

गगनं गगनाकारं सागरस्सागरोपमः ||

रामरावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव |
प्रधानं राक्षसेन्द्रस्य राघवेन्द्रस्य चोभयोः ||

श्रुत्वा नरः पाप बृन्दान्मुच्यते जन्मकोटिभिः |
आदित्य हृदयं नित्यं जपेत्प्रेक्ष्य दिवाकरम् ||

त्रिः प्रकारं शरीरान्ते शिवमन्दिरगो भवेत् |
छिन्नानि दशशीर्षाणि कुण्डलाद्यानि संयुगे ||

एकोत्तरशतं वारं सहस्रोत्तरतो दश |
तानि तान्य भवस्य वेधसो वरगौरवात् ||

प्. १४०)

ब्र्ह्मास्त्रं योजयामास मातलेर्वाक्यगौरवात् |
विभेद हृदयन्तस्य पपात च ममार च ||

छिन्नानां पुनरुत्पत्तिर्ब्रह्मणो वरदानिका |
हृदयस्य विभेदेन मरणं ब्रह्मनिर्मितम् ||

अभेद्यकवचं धत्ते रावणो हृदयस्य तु |
नप्तारं ब्रह्मणो रामो हत्वा लोकस्य गुप्तये ||


सेतौ तीर्थं धनुष्कोट्यां कृतवान्पापशान्तये |


विभीषणाद्यास्सु हृदो हतामित्रं रघूत्तमम् |
विधिवत्पूजयामासुः पाद्यार्घ्यासन वन्दनैः ||

रावणान्तकमावृत्य बृन्दारकगणा दिवि |
तत्र मौलौ रघुवरं दशशीर्षरिपुं रणे ||

ववर्षुः पुष्पवर्षाणि सान्तानिक समुद्भवैः |

निधाय बाहुं त्रिणतस्य कोट्या
मायोधनोद्भूतरजोक्षिताङ्गम् |
जटाञ्चितं फुल्लमुखारविन्दं
पश्यन्ति रामं कृतपुण्यपुञ्जाः ||

मित्रैस्समेतं हतशत्रुसागरं
कृपाकरं श्यामलदेहकान्तम् |
कोदण्डदीक्षागुरुमादरेण
भजन्ति ये धन्यतमा धरण्याम् ||

प्. १४१)

जटाधरं फुल्लमनोज्ञहासं सौमित्रिणा सेवितवाम भागम् |
शरासनं बाणवरं च हस्ते विभ्रामाद्यं गुरुमानतोऽस्मि ||

प्रशान्तपीडाबहुला निर्मला अभवन्दिशः |
नागकन्या नागलोकमप्सरास्स्वर्गमन्दिरम् ||

तुम्बुरर्वृषनिकटं नारदस्सञ्चरिष्णुताम् |
हाहा हूहू मुखास्सर्वे कुबेर भवनं गताः ||

गार्हपत्यं गतो वह्निर्वरुणो गान्मणीवतम् |
वायुर्वायुगृहं सोमस्स्वस्थानं प्रत्यपद्यत ||

भानुस्वाभानोर्विस्तरं हयानां विश्रमं तथा |
ज्योतिषाञ्चैव सञ्चारो मध्याह्ने विश्रमो भवेत् ||

श्रुत्वा वानरसत्कारं सीतावासिमरेः पुरे |
अछिन्नमोदसंयुक्तम्मोदन्ते दिवि देववत् ||

पुष्पकाग्रं समारुह्य सीतया सहराघवः |
वानरै राक्षसैस्तस्मार्दुक्कुरान् प्रप्यपद्यत ||

अत्रपूर्वं महादेवः प्रसादमकरोद्विभुः |
सन्ध्यानटः पुराकल्पे मयसम्यगभिष्टुनः ||

वानरान्तारयामास पिनाकेन कपालं भृत् |
वानरान्तारयामास पिनाकप्रभवे क्वचित् ||

पूर्णे चतुर्दशे वर्षे पञ्चम्यां रघुनन्दनं |
भरद्वाजाश्रमं प्राप्य ववन्दे नियतो मुनिम् ||

प्. १४२)

इत्यादि श्रवणान्नॄणां यावत्पट्टाभिषेचनम् |
सर्वकार्याणि सिध्यन्ति पापराशिः प्रणश्यति ||

पुत्रवृद्धिर्धान्यवृद्धिर्धनवृद्धिस्तथैव च |
आन्तं रामायणं विन्दत्येव न संशयः ||

साकेतनगरं राम भद्रो भद्रासने स्थितः |
ऋषिभिस्सर्वतत्वज्ञैर्भातृभिर्मन्त्रिभिस्तथा ||

पौरैस्सामन्तराजन्यै राक्षसैर्वानरैस्तथा |
अभिषिक्तश्रिया जुष्टः श्वेतछत्र विराजितः ||

अनर्घमुक्ताभरणस्तप्तहाटकमण्डितः |
पीताम्बरधरस्स्रग्वी दिव्यगन्धेन चर्चितः ||

अङ्गदी कुण्डलीरामः सीतया सेवितस्सदा |
प्रभञ्जनसुतस्तस्य अपादान प्रवर्तकः ||

न्यायेन कारयामास राज्यस्य परिपालनम् |
प्रातः काले समुत्थाय सरखां कृतमज्जनः ||

भस्मावकुण्ठितो रामो लसत्फालोर्ध्वपुण्ट्रकः |
दर्पणादीन्समुद्वीक्ष्य सन्ध्याकर्म समाप्य च ||

श्रीरङ्गशायिनं देवं समभ्यर्च्य यथाविधि |
शङ्खकालहनिर्घोषैर्भेरीपटहनिस्स्वनैः ||

पुरस्कृत्य ययौ रामो मन्दिरं सरयूतयत् |
तूष्टवराघवस्याग्रे सूतमागधवन्दिनः ||

प्. १४३)

अयोध्याधिपती रामो दशकन्धरखण्डनः |
सर्वतन्त्रप्रतिष्ठाता सर्वाचार प्रवर्तकः ||

इति काहलनादेन सर्वानानन्दयन् प्रभुः |
नित्यं चचार भगवान् योगिध्ययो महेश्वरः ||

हुत्वा वैतानिकानग्नीन्सुवर्णं कोटिसंख्यकम् |
पौष्ठौहीनां सहस्रञ्च नित्यदानं प्रकीर्तितम् ||

दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च |
रामो राज्यमुपासित्वा ब्रह्मलोकं गमिष्यति ||

अनेककोटिलिङ्गानि शैवानां विधिपूर्वकम् |
प्रतिष्ठां कृतवान्रामो लोकसन्तानहेतवे ||

राघवेणाभ्यनुज्ञातं राजन्यकमनिन्दितम् |
* * * तान्समुद्दिश्य गता राघवचिन्तकाः ||

उषित्वा वत्सरं सर्वे राक्षसा वानरास्तथा |
अनुज्ञाता राघवेण * * प्राप्तो विभीषणः ||

मध्याह्ने विष्णुपूजार्थं कावेर्या मध्यतो हरिम् |
निधाय विधिवत्स्नानं नित्यं सर्वं समाप्य ||

* * षामध्यगं विष्णुं पूजयामास भक्तितः |
तस्मिन्क्षणे परिणतं विमानं प्रणवाकृति ||

विमानं प्रणवाकारं वेदशृङ्गं म * द्भुतम् |
श्रीरङ्गशायी भगवान् प्रणतार्थ प्रकाशकः ||

प्. १४४)

रङ्गं रङ्गमिति ब्रूयात्क्षुध प्रस्स्खलादिषु |
तस्य दोषाः प्रणस्यन्ति आयुर्वृद्धिर्भविष्यति ||

देशान्तरगतो वापि द्वीपान्तरगतोऽपि वा |
श्रीरङ्गाभिमुखो भूत्वा प्रणिपत्य न सीदति ||

रङ्गमुद्धर्तुकामस्य रावणावरजस्य च |
आपातालं प्रविष्टस्य तोलते नाभवब्दलम् ||

विभीषण महाप्राज्ञ मा विषादं कुरु प्रभो |
सह्यजानूपदेशोयं वैकुण्ठादधिकं प्रियम् ||

रमणीयोयमतुलो नद्योर्मध्ये विभीषण |
कावेर्या विमले कच्छ यथा वैकुण्ठमन्दिरे ||

इच्छामि वस्तुमत्रैव सर्वेषां मोक्षदस्सुखम् |
श्रीरङ्गदर्शनात्सर्वे क्रिमीकीटपतङ्गमाः ||

मनुजास्तिर्यगाश्चापि मोक्षगा रावणानुज |
इक्ष्वाकुणा प्रार्थितोस्मि पुरा वैकुण्ठमन्दिरात् ||

अयोध्यामवसं पूर्वं राघवैः परिसेवितः |
त्वयापि सेवितो नित्यं वसाम्याकल्पमत्रवै ||

लङ्कास्थो राक्षसश्रेष्ठ राकाया मासि माधवे |
सह्यजाया जले स्नात्वा श्रीरङ्गनिलयं हरिम् ||

वैशाख्यामाम्रफलकं पयोपेतन्निवेदयेत् |
तेन वत्सरपूजायाः फलं प्राप्नु हि राक्षस ||

विभीषणो राक्षसेन्द्रो वैशाख्यां रङ्गमन्दिरे |
पूजयत्यनिशं देवि संवत्सरफलाप्तये ||

रङ्गधाम्ने राक्षसेन्द्रो मन्दिरं विश्वकर्मणा |
कारयामास विधिवत्सप्तप्राकारशोभितम् ||

चन्द्रपुष्करणीतीरे श्रीदेवीं श्रीतरोरधः |
संपूज्य हरिणादिष्टो लङ्कां प्राप्य विभीषणः ||

स्नात्वा कवेरजातोये दृष्ट्वा श्रीरंगशायिनम् |
मोक्षलक्ष्मी परिणता मुक्तास्युरमरा इव ||

न्यायेन कारयामास राज्यस्य परिपालनम् |
प्रछन्ना सञ्चरन्त्येव मानुषा इव राक्षसाः ||

काले वर्षति पर्जन्यः काले सस्यानि * * * |
राष्ट्रानि च सुपुष्टानि खनिभिश्शोभितानि वै ||

दुर्भिक्षावगृहैर्मुक्ता दस्युपीडाविवर्जिताः |
शृण्वन्रामायणं भक्त्या यः पादं पदमेव वा ||

स याति ब्रह्मणस्स्थानं ब्रह्मणा पूज्यते सदा |
यः कर्णाञ्जलि संपुटैरहरहः सम्यक् पिबन्त्यादरात् ||

वाल्मीकेर्वदनारविन्दगलितं रामायणाख्यं मधु |
जन्मव्याधिजराविपत्तिमरणैरत्यन्तसोपद्रवं ||

प्. १४६)

संसारं सविहाय गच्छाति पुमान्विष्णोः पदं शाश्वतम् |
सकृद्रामायणं श्रुत्वा पुत्रबान्धनवाभवेत् ||

स्त्रियो रजस्वलाः श्रुत्वा पुत्रान्सूयुरनुत्तमान् |
रामायणं वदेद्यस्तु तस्य देहे रमापतिः ||

वाचि ब्रह्मा महेशोहं हृदये निवसाम्यहम् |
तस्याक्षीणि रविश्चन्दरोमकूपेष्ठ देवताः ||

वक्ता प्राङ्मुख आसीत श्रोताचोत्तरदिङ्मुखाः |
मारुतिं पुरतस्स्थाप्य पूजयेत्प्रत्यहं द्विजः ||

यथाशक्ति द्विजान्भोज्य भक्ष्यं व्यञ्जनसंयुतम् |
ताम्बूलदानं सर्वेषां श्रोतृणां परिकल्पयेत् ||

नत्वा नत्वा द्विजान्राजा शृणुयाद्विप्रवाक्यतः |

अस्य श्रीरामायण महामन्त्रस्य वाल्मीकि ऋषिः | अनुष्टुप्छन्दः | श्रीरामो 
देवता | हं बीजम् | सः शक्तिः | बुद्धिर्बीजम् | जीवश्शक्तिः | इला बीजम् | 
पिङ्गलाशक्तिः | सुषुम्नानाडिमध्यवर्ती सरस्वती कीलकम् | श्रीरामचन्द्र 
प्रसादसिध्यर्थे जपे विनियोगः | ओं धर्मात्मन्नं गुष्ठाभ्यान्नमः | 
सत्यसन्धश्च तर्जनीभ्यां नमः | रामो मध्यमाभ्यां नमः | दाशरथिः 
अनामिकाभ्यां नमः | पौरुषेचाप्रतिद्वन्द्वः कनिष्ठिकाभ्यां नमः | 
शरैनं जहि रावणिं करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः | एवं 
हृदयादिन्यासः |

प्. १४७)

ध्यानम्

सहस्रा * * संकाशं सर्वशत्रुनिबर्हणम् |
रामं शक्तिमयं ध्यायेद्राघवं रामसायकम् ||

धर्मात्मा सत्यसन्धश्च रामो दाशरथिर्यदि |
पौरुषेचाप्रति द्वन्द्वः शरैनञ्जहिरावणिम् ||

दशकृत्वो जपेन्मन्त्रं पश्चाद्रामायणं चरेत् |
रामचन्द्रप्रसासेन * * * * * * * * * 
* * * * * * * * * ||

* * * * * * * * * * शोः * * 
* यः |
श्रीरामश्शरणं मम हरिः ओम्

* * श्रीगुरुभ्यो नमः (श्रीसाम्बस) * * 

ग्रन्थाक्षरालंकृत तालपत्रकोशं दृष्ट्वा लिखितमिदम् अडैयार्लैब्ररीतः 
नटराजशर्मणा ||




###########   END OF FILE  #######