####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00298
Uniform title: vārāhopaniṣat
Main title: yoga upaniṣads with the commentary of śrī upaniṣad brahmayogin
Secondary title: vārāha upaniṣat
Commentator : brahmayogin
Alternate name : śrī upaniṣad brahmayogin
Editor : śāstrī mahādeva

Description: 



Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: January 6, 2014

Publisher : Adyar library and research centre
Publication year : 1920
Publication city : Madras
Publication country : India
####################################################



वाराहोपनिषत्

सह नाववतु- इति शान्तिः

प्रथमोऽध्यायः

तत्त्वसंख्याविकल्पाः

	अथ ऋभुर्वै महामुनिर्देवमानेन द्वादशसंवत्सरं 
तपश्चचार | तदवसाने वराहरूपी भगवान् प्रादुरभूत् | स 
होवाचोत्तिष्ठोत्तिष्ठ वरं वृणीष्वेति | सोदतिष्ठत् | तस्मै 
नमस्कृत्योवाच भगवन् कामिभिर्यद्यत् कामितं तत्तत् त्वत्सकाशात् 
स्वप्नेऽपि न याचे | समस्तवेदशास्त्रेतिहासपुराणानि समस्तविद्याजालानि 
ब्रह्मादयः सुराः सर्वे त्वद्रूपज्ञानान्मुक्तिमाहुः | 
अतस्त्वद्रूपप्रतिपादिकां ब्रह्मविद्यां ब्रूहीति होवाच | तथेति स होवाच 
वराहरूपी भगवान् |

चतुर्विंशतितत्त्वानि केचिदिच्छन्ति वादिनः |
केचित् षट्त्रिंशत्तत्त्वानि केचित् षण्णवतीति च || १ ||

तेषां क्रमं प्रवक्ष्यामि सावधानमनाः शृणु |

प्. ४६५) 				विवरणम्

श्रीमद्वराहोपनिषद्वेद्याखण्डसुखाकृति |
त्रिपान्नारायणख्यातरामचन्द्रपदं भजे ||

	इह खलु कृष्णयजुर्वेदप्रविभक्तेयं वराहोपनिषत् 
षण्णवतितत्त्वप्रकाशनपुरस्सरं ज्ञानयोगप्रकटनव्यग्रा 
निष्प्रतियोगिकब्रह्मप्रणवार्थतुर्यतुर्यपर्यवसन्ना विजयते | अस्याः 
स्वल्पग्रन्थतो विवरणमारभ्यते | तपोब्रह्मचर्यदेवताप्रसादादि##-
ऋभुवराहयोः निदाघ-ऋभ्वोश्च 
प्रश्नप्रतिवचनरूपेयमाख्यायिका ब्रह्मविद्यास्तुत्यर्था | 
आदावाख्यायिकामवतारयति- अथेति | तपश्चचार एवमत्युग्रं तपः 
कृतवान् | प्रादुरभूत् स्वपुरतः आविर्भूतवान् | एवमाविर्भूय 
तत्कृततपःफलदित्सया स होवाच | इत्थं भगवद्वाक्यमाकर्ण्य 
सोदतिष्ठत् | उवाच, किमिति ? भगवन्निति | पुनरन्यत् किं वाञ्छन् 
तपश्चरसि इत्युक्ते समस्तेति | सर्वे त्वद्रूपाज्ञानप्रभवं बन्धं 
त्वद्रूपज्ञानात् मुक्तिं च आहुः | ऋभुकृतप्रश्नमङ्गीकृत्य तथेति 
| आदौ स्वातिरिक्ततत्त्वेयत्तापरिज्ञानाभावे न हि स्वमात्रतत्त्वे 
शिष्यबुद्धिः प्रसरेदिति स्वातिरिक्ततत्त्वेयत्तामाचष्टे- चतुरिति || १ ||

चतुर्विंशतितत्त्वानि

ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्चैव श्रोत्रत्वग्लोचनादयः || २ ||

कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैव वाक्पाण्यङ्घ्र्यादयः क्रमात् |
प्राणादयस्तु पञ्चैव पञ्च शब्दादयस्तथा || ३ ||

मनोबुद्धिरहंकारश्चित्तं चेति चतुष्टयम् |
चतुर्विंशतितत्त्वानि तानि ब्रह्मविदो विदुः || ४ ||

किं तदित्यत्र- ज्ञानेति || २-४ ||

प्. ४६६) 			षट्त्रिंशत्तत्त्वानि

एतैस्तत्त्वैः समं पञ्चीकृतभूतानि पञ्च च |
पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाश एव च || ५ ||

देहत्रयं स्थूलसूक्ष्मकारणानि विदुर्बुधाः |
अवस्थात्रितयं चैव जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयः || ६ ||

आहत्य तत्त्वजातानां षट्त्रिंशन्मुनयो विदुः |

षट्त्रिंशत्तत्त्वानि कानीत्यत्र- एतैरिति || ५-६ ||

षण्णवतितत्त्वानि

पूर्वोक्तैस्तत्त्वजातैस्तु समं तत्त्वानि योजयेत् || ७ ||

षड्भावविकृतिश्चास्ति जायते वर्धतेऽपि च |
परिणामं क्षयं नाशं षड्भावविकृतिं विदुः || ८ ||

अशना च पिपासा च शोकमोहौ जरा मृतिः |
एते षडूर्मयः प्रोक्ताः षट्कोशानथ वच्मि ते || ९ ||

त्वक् च रक्तं मांसमेदोमज्जास्थीनि निबोधत |
कामक्रोधौ लोभमोहौ मदो मात्सर्यमेव च || १० ||

एतेऽरिषट्का विश्वश्च तैजसः प्राज्ञ एव च |
जीवत्रयं सत्त्वरजस्तमांसि च गुणत्रयम् || ११ ||

प्रारब्धागाम्यर्जितानि कर्मत्रयमितीरितम् |
वचनादानगमनविसर्गानन्दपञ्चकम् || १२ ||

प्. ४६७) संकल्पोऽध्यवसायश्च अभिमानोऽवधारणा |
मुदिता करुणा मैत्री उपेक्षा च चतुष्टयम् || १३ ||

दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्विवह्नीन्द्रोपेन्द्रमृत्युकाः |
तथा चन्द्रश्चतुर्वक्त्रो रुद्रः क्षेत्रज्ञ ईश्वरः || १४ ||

आहत्य तत्त्वजातानां षण्णवत्यस्तु कीर्तिताः |

षण्णवतितत्त्वानि कानीत्यत्र- पूर्वोक्तैरिति || ७-१४ ||

तत्त्वातीतभगवद्भक्तेरेव मुक्तिः

पूर्वोक्ततत्त्वजातानां वैलक्षण्यमनामयम् || १५ ||

वराहरूपिणं मां ये भजन्ति मयि तत्त्वतः |
विमुक्ताज्ञानतत्कार्या जीवन्मुक्ता भवन्ति ते || १६ ||

	उक्ततत्त्वेषु त्वं कीदृशः त्वज्ज्ञानफलं किम् इत्यत आह- 
पूर्वोक्तेति || १५-१६ ||

तत्त्वज्ञानफलम्

ये षण्णवतितत्त्वज्ञा यत्र कुत्राश्रमे रताः |
जटी मुण्डी शिखी वापि मुच्यते नात्र संशयः || १७ ||

इति ||

	विशिष्टतत्त्वज्ञानफलमाह- य इति | 
सांख्यपरिगृहीतषण्णवतितत्त्वानि शैवपरिगृहीतषट्त्रिंशत्तत्त्वे 
अन्तर्भवन्ति | तानि च वेदान्त्येकदेशिपरिगृहीतचतुर्विंशतितत्त्वेषु

प्. ४६८) अन्तर्भवन्ति | पुनस्तान्यपि स्वातिरिक्तमायैकतत्त्वे 
अन्तर्भवन्ति, सर्वस्य मायाकार्यत्वात् | स्वातिरिक्तमायातत्त्वस्य 
निष्प्रतियोगिकाभावरूपतया निष्प्रतियोगिकब्रह्मतत्त्वमात्रमवशिष्यत 
इति सर्ववेदान्तसिद्धान्तार्थः || १७ || इतिशब्दः अध्यायसमाप्त्यर्थः ||

इति प्रथमोऽध्यायः

द्वितीयोऽध्यायः

साधनचतुष्टयसंपत्तिः

ऋभुर्नाम महायोगी क्रोडरूपं रमापतिम् |
वरिष्ठां ब्रह्मविद्यां त्वमधीहि भगवन् मम || १ ||

एवं स पृष्टो भगवान् प्राह भक्तार्तिभञ्जनः |
स्ववर्णाश्रमधर्मेण तपसा गुरुतोषणात् || २ ||

साधनं प्रभवेत् पुंसां वैराग्यादिचतुष्टयम् |
नित्यानित्यविवेकश्च इहामुत्र विरागता || ३ ||

शमादिषट्कसंपत्तिर्मुमुक्षा तां समभ्यसेत् |

	एवं सामान्यतः ब्रह्मतत्त्वमवगम्य विस्पष्टं ससाधनं 
ब्रह्मतत्त्वं ज्ञातुमिच्छन् मुनिः भगवन्तं पृच्छतीत्याह- 
ऋभुरिति || १ || किं प्राहेत्यत्र आदौ साधनानुष्ठानं 
कर्तव्यमित्याह- स्ववर्णेति || २ || किं 
तदभ्यसनीयचतुष्टयसाधनमित्यत्राह- नित्येति | ब्रह्मैव नित्यं 
ब्रह्मातिरिक्तमनित्यम् इति नित्यानित्यविवेकः |

प्. ४६९) इह स्रक्चन्दनवनितादिषु अमुत्र स्वर्गादिभोगेषु च 
वान्ताशनमूत्रपुरीषादिष्विव इच्छाराहित्यं इहामुत्रविरागता || ३ || 
शमः दमः उपरतिः तितिक्षा श्रद्धा समाधानं चेति 
शमादिषट्कसंपत्तिः | अन्तःकरणनिग्रहः शमः, 
बाह्यकरणनिग्रहो दमः, उपरतिः सर्वकर्मसंन्यासः, 
शीतोष्णादिद्वन्द्वसहनं तितिक्षा, श्रुत्याचार्यवाक्यविश्वासः 
श्रद्धा, चित्तैकाग्रता समाधानम् | स्वातिरिक्तभ्रमतो मोक्तुमिच्छा 
मुमुक्षा | इत्थं साधनचतुष्टयाभ्यासतो जितेन्द्रियो भवतीत्यर्थः ||

ब्रह्मात्मज्ञान्येव कृतकृत्यः

एवं जितेन्द्रियो भूत्वा सर्वत्र ममतामतिम् || ४ ||

विहाय साक्षिचैतन्ये मयि कुर्यादहंमतिम् |
दुर्लभं प्राप्य मानुष्यं तत्रापि नरविग्रहम् || ५ ||

ब्राह्मण्यं च महाविष्णोर्वेदान्तश्रवणादिना |
अतिवर्णाश्रमं रूपं सच्चिदानन्दलक्षणम् || ६ ||

यो न जानाति सोऽविद्वान् कदा मुक्तो भविष्यति |

	ब्रह्मातिरिक्तत्यागपूर्वकं ब्रह्ममात्रमतिं कुर्यादित्याह- 
एवमिति || ४ || एवं ज्ञानसाधनब्राह्मणादिदेहमाश्रित्य यः 
स्वात्मतत्त्वं न जानाति स कदा मुक्तो भवति ? न कदेत्याह- 
दुर्लभमिति || ५ || वेदान्तश्रवणादिनिष्पन्नं महाविष्णोः व्यक्तलिङ्गं 
पारिव्राज्यम् अव्यक्तलिङ्गं अतिवर्णाश्रममित्यर्थः || ६ ||

आत्मनः सुखरूपत्वम्

अहमेव सुखं नान्यदन्यच्चेन्नैव तत् सुखम् || ७ ||

प्. ४७०) अमदर्थं न हि प्रेयो मदर्थं [तु] [तत्] 
स्वतःप्रियम् |
परप्रेमास्पदतया मा न भूवमहं सदा || ८ ||

भूयासमिति यो द्रष्टा सोऽहं विष्णुर्मुनीश्वर |

	स्वात्मन एव सर्वप्रेमास्पदत्वमाह- अहमिति | अहं प्रत्यगेव 
पराभेदेन परमसुखं ब्रह्म भवामि नान्यत्, 
ब्रह्मातिरिक्तान्यस्य मृग्यत्वात् | वस्तुतो यद्यन्यत् तदा तद्ब्रह्म 
निष्प्रतियोगिकसुखं नैव भवति, यो वै भूमा तत् सुखं इति 
भूमब्रह्मणो निष्प्रतियोगिकसुखस्वरूपमात्रतावादिश्रुतेः || ७ || अत एव 
यत् मदर्थं तदेव सुखम्, अमदर्थं तु न हि सुखं भवितुर्मर्हति 
| मदर्थमपि न हि प्रियं भवतीति चेन्न ; तत् स्वत एव प्रियं 
भवतीत्यर्थः | स्वात्मानं सुखरूपतया यो जानाति सोऽहं 
विष्णुरित्याह- परेति | अहं निर्विशेषसुखरूपतया मा भूवमिति 
न, किं तु भूयासमेवेत्यर्थः || ८ ||

आत्मनः स्वयंप्रकाशत्वम्

न प्रकाशोऽहमित्युक्तिर्यत्प्रकाशैकबन्धना || ९ ||

स्वप्रकाशं तमात्मानमप्राकाशः कथं स्पृशेत् |
स्वयं भातं निराधारं ये जानन्ति सुनिश्चितम् || १० ||

ते हि विज्ञानसंपन्ना इति मे निश्चिता मतिः |

	सत्तामात्रत्वात् यत् सन्मात्रं तदेव स्वयंप्रकाशं 
ब्रह्मेत्याह- नेति | न प्रकाशोऽहमिति यत्प्रकाशतः पश्यति 
तत्स्वरूपं प्रकाशमात्रम् || ९ || तस्याप्रकाशग्रासत्वात् अप्रकाशस्पर्शो 
न युज्यत इत्यर्थः | एवं स्वयंप्रकाशमात्मानं ये मन्यन्ते ते 
कृतकृत्या इति मन्येऽहमित्याह- स्वयमिति || १० ||

आत्मनः मायातत्कार्यविलक्षणत्वम्

स्वपूर्णात्मातिरेकेण जगज्जीवेश्वरादयः || ११ ||

प्. ४७१) न सन्ति नास्ति माया च तेभ्यश्चाहं विलक्षणः |
अज्ञानान्धतमोरूपं कर्मधर्मादिलक्षणम् || १२ ||

स्वयंप्रकाशमात्मानं नैव मां स्प्रष्टुमर्हति |

	परमार्थदृष्ट्या स्वातिरिक्तं न किंचिदस्ति | यदि स्वाज्ञदृष्ट्या 
स्यात् तदा स्वज्ञदृष्ट्या तद्विलक्षणोऽस्मीत्याह- स्वेति || ११ || 
स्वातिरिक्तविलक्षणमपि त्वां स्वातिरिक्तं स्पृशेदित्यत आह- अज्ञानेति 
|| १२ ||

ब्रह्मात्मज्ञानिनः ब्रह्मभावः

सर्वसाक्षिणमात्मानं वर्णाश्रमविलक्षणम् || १३ ||

ब्रह्मरूपतया पश्यन् ब्रह्मैव भवति स्वयम् |
भासमानमिदं सर्वं भानरूपं परं पदम् || १४ ||

पश्यन् वेदान्तमानेन सद्य एव विमुच्यते |
देहात्मज्ञानवज्ज्ञानं देहात्मज्ञानबाधकम् || १५ ||

आत्मन्येव भवेद्यस्य स नेच्छन्नपि मुच्यते |

	प्रत्यक्प्रकाशमात्मानं ब्रह्मेति यो जानाति स प्रत्यगभिन्नं 
ब्रह्मैव भवतीत्याह- सर्वेति || १३ || भानातिरेकेण भास्यं नेति 
ज्ञानी भास्यभावतो विमुच्यत इत्याह- भासमानमिति || १४ || एवं 
सम्यग्ज्ञानी स्वयमेव मुच्यत इत्याह- देहेति || १५ ||

आत्मज्ञानिनः कर्मबन्धाभावः

सत्यज्ञानानन्दपूर्णलक्षणं तमसः परम् || १६ ||

प्. ४७२) ब्रह्मानन्दं सदा पश्यन् कथं बध्येत कर्मणा |
त्रिधामसाक्षिणं सत्यज्ञानानन्दादिलक्षणम् || १७ ||

त्वमहंशब्दलक्ष्यार्थमसक्तं सर्वदोषतः |

	स्वात्मदर्शिनः कर्मबन्धासंभवमाह- सत्येति || १६ || 
स्वात्मनः कर्मबन्धाभावे हेतुः असक्तत्वमित्याह- त्रिधामेति || १७ ||

अज्ञानिज्ञानिनोः दर्शनस्थितिवैलक्षण्यम्

सर्वगं सच्चिदानन्दं ज्ञानचक्षुर्निरीक्षते || १८ ||

अज्ञानचक्षुर्नेक्षेत भास्वन्तं भानुमन्धवत् |
प्रज्ञानमेव तद्ब्रह्म सत्यप्रज्ञानलक्षणम् || १९ ||

एवं ब्रह्मपरिज्ञानादेव मर्त्योऽमृतो भवेत् |
तद्ब्रह्मानन्दमद्वन्द्वं निर्गुणं सत्यचिद्घनम् || २० ||

विदित्वा स्वात्मनो रूपं न बिभेति कुतश्चन |
चिन्मात्रं सर्वगं नित्यं संपूर्णं सुखमव्ययम् || २१ ||

साक्षाद्ब्रह्मैव नान्योऽस्तीत्येवं ब्रह्मविदां स्थितिः |
अज्ञस्य दुःखौघमयं ज्ञस्यानन्दमयं जगत् || २२ ||

अन्धं भुवनमन्धस्य प्रकाशं तु सुचक्षुषाम् |

	ज्ञानचक्षुः स्वात्मानं सर्वासक्तं पश्यति, 
स्वाज्ञानचक्षुस्तु दिवान्धवत् भास्वन्तमात्मानं न पश्यतीत्याह- 
सर्वगमिति || १८ || यादृग्ब्रह्मज्ञानी तादृग्ब्रह्मैव भवतीत्याह- 
प्रज्ञानमिति || १९ || ब्रह्मज्ञानी कुतश्चित् न बिभेदीत्याह- तदिति || २० || 
निर्भयब्रह्मविदां स्थितिः केत्यत आह- चिन्मात्रमिति || २१ || 
स्वज्ञगृहीतं स्वाज्ञो विपरीतं पश्यतीत्याह- अज्ञस्येति || २२ ||

प्. ४७३) 		आत्मनि वस्तुतो बन्धमुक्त्यभावः

अनन्ते सच्चिदानन्दे मयि वाराहरूपिणि || २३ ||

स्थितेऽद्वितीयभावः स्यात् को बन्धः कश्च मुच्यते |
स्वस्वरूपं तु चिन्मात्रं सर्वदा सर्वदेहिनाम् || २४ ||

नैव देहादिसंघातो घटवद् दृशिगोचरः |
स्वात्मनोऽन्यतया भातं चराचरमिदं जगत् || २५ ||

स्वात्ममात्रतया बुद्ध्वा तदस्मीति विभावय |
स्वस्वरूपं स्वयं भुङ्क्ते नास्ति भोज्यं पृथक् स्वतः || २६ ||

अस्ति चेदस्तितारूपं ब्रह्मैवास्तित्वलक्षणम् |
ब्रह्मविज्ञानसंपन्नः प्रतीतमखिलं जगत् || २७ ||

पश्यन्नपि सदा नैव पश्यति स्वात्मनः पृथक् |
मत्स्वरूपपरिज्ञानात् कर्मभिर्न स बध्यते || २८ ||

यः शरीरेन्द्रियादिभ्यो विहीनं सर्वसाक्षिणम् |
परमार्थैकविज्ञानं सुखात्मानं स्वयंप्रभम् || २९ ||

स्वस्वरूपतया सर्वं वेद स्वानुभवेन यः |
स धीरः स तु विज्ञेयः सोऽहं तत्त्वमृभो भव || ३० ||

अतः प्रपञ्चानुभवः सदा न हि
स्वरूपबोधानुभवः सदा खलु |
इति प्रपश्यन् परिपूर्णवेदनो
न बन्धमुक्तो न च बद्ध एव तु || ३१ ||

प्. ४७४) वस्तुतो मम निष्प्रतियोगिकाद्वितीयत्वेन न कोऽपि बद्धो मुक्तो वा 
भवितुमर्हतीत्याह- अनन्त इति || २३ || अद्वितीयभावेन को बन्धः | 
चिन्मात्रमेव चिन्मात्रम् इति श्रुत्यनुरोधेन स्वस्वरूपमेव चिन्मात्रं न 
अन्यदित्याह- स्वस्वरूपमिति || २४ || स्वातिरिक्तदेहादिकं स्वमात्रमिति 
चिन्तयेत्याह- स्वात्मन इति || २५ || स्वातिरिक्तं नास्त्येव | यद्यस्तीति 
भ्रान्तिस्तदा तदप्यस्तित्वं ब्रह्मेत्याह- स्वेति || २६ || स्वज्ञानी 
स्वतिरिक्तं स्वातिरिक्तत्वेन न पश्यति, किंतु स्वमात्रतया 
पश्यतीत्याह- ब्रह्मेति || २७ || कर्मबन्धे सति कथमेवं पश्यतीत्यत्र 
आह- मदिति || २८ || शरीरादौ सति कथमेवं न बध्यते इत्याशङ्क्य 
तद्विलक्षणत्वेन आत्मानं यः पश्यति सोऽहमेव स्यामित्याह- य इति || 
२९-३० || एवं मद्भावापन्नस्य स्वात्मानुभूतिं 
विनानात्मप्रपञ्चानुभूतिः नास्ति | एवं स्वात्मानुभूतियोगिनो 
बन्धमोक्षविभ्रमो नास्तीत्याह- अत इति || ३१ ||

बन्धनिवृत्तये ब्रह्मात्मानुसंधानम्

स्वस्वरूपानुसंधानान्नृत्यन्तं सर्वसाक्षिणम् |
मुहूर्तं चिन्तयेन्मां यः सर्वबन्धैः प्रमुच्यते || ३२ ||

सर्वभूतान्तरस्थाय नित्यमुक्तचिदात्मने |
प्रत्यक्चैतन्यरूपाय मह्यमेव नमो नमः || ३३ ||

त्वं वाहमस्मि भगवोऽहं वै त्वमसि देवते |
तुभ्यं मह्यमनन्ताय मह्यं तुभ्यं चिदात्मने || ३४ ||

नमो मह्यं परेशाय नमस्तुभ्यं शिवाय च |
किं करोमि क्व गच्छामि किं गृह्णामि त्यजामि किम् || ३५ ||

प्. ४७५) यन्मया पूरितं विश्वं महाकल्पाम्बुना यथा |
अन्तःअस्ङ्गं बहिःसङ्गमात्मसङ्गं च यस्त्यजेत् |
सर्वसङ्गनिवृत्तात्मा स मामेति न संसयः || ३६ ||

अहिरिव जनयोगं सर्वदा वर्जयेद्यः
कुणपमिव सुनारीं त्यक्तकामो विरागी |
विषमिव विषयादीन् मन्यमानो दुरन्तान्
जगति परमहंसो वासुदेवोऽहमेव || ३७ ||

इदं सत्यमिदं सत्यं सत्यमेतदिहोच्यते |
अहं सत्यं ब्रह्म मत्तः किंचिन्न विद्यते || ३८ ||

	बन्धनिवृत्तिहेतुः किमित्याशङ्क्य मच्चिन्तनमित्याह- स्वेति || 
३२ || प्रत्यगभिन्नब्रह्मानुसंधानप्रकारमाह- सर्वेति || ३३-३४ 
|| स्वस्याविक्रियतां परिपूर्णतामप्याह- किं करोमीति || ३५ || तव 
विभुत्वेन सर्वेऽपि त्वामेव प्रतिपद्यन्ते इत्यत्र- मां नित्यं प्राप्ता अपि 
स्वातिरिक्तसङ्गिनो मां नाप्नुवन्ति | तत्र यः कश्चित् 
स्वान्तर्बाह्यसङ्गविरलो भवति स एव मामेतीत्याह- अन्तरिति || ३६ || 
स्वातिरिक्तसङ्गत्यागोपायं तज्ज्ञानफलं चाह- अहिरिति || ३७ || 
अहमेव वासुदेवः सत्यं, मदतिरिक्तम् असत्यं न विद्यते, 
मदतिरिक्तस्य मृग्यत्वादित्याह- इदमिति || ३८ ||

ब्रह्माप्तिसाधनभूतस्योपवासस्य निर्वचनम्

उप समीपे यो वासो जीवात्मपरमात्मनोः |
उपवासः स विज्ञेयो न तु कायस्य शोषणम् || ३९ ||

कायशोषणमात्रेण का तत्र ह्यविवेकिनाम् |
वल्मीकताडनादेव मृतः किं नु महोरगः || ४० ||

प्. ४७६) सत्यब्रह्माप्त्युपायः क इत्यत्र आह- उपेति || ३९-४० ||

जीवन्मुक्तिसाधनमपरोक्षज्ञानम्

अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद परोक्षज्ञानमेव तत् |
अहं ब्रह्मेति चेद्वेद साक्षात्कारः स उच्यते || ४१ ||

यस्मिन् काले स्वमात्मानं योगी जानाति केवलम् |
तस्मात् कालात् समारभ्य जीवन्मुक्तो भवेदसौ || ४२ ||

अहं ब्रह्मेति नियतं मोक्षहेतुर्महात्मनाम् |

	परोक्षापरोक्षज्ञानस्वरूपमाह- अस्तीति || ४१ || 
अपरोक्षज्ञानसमकालं जीवन्मुक्तो भवतीत्याह- यस्मिन्निति || ४२ || 
सदा अहं ब्रह्मेति ज्ञानं मोक्षहेतुरित्याह- अहमिति ||

बाह्यान्तश्चिन्तात्यागविधिः

द्वे पदे बन्धमोक्षाय निर्ममेति ममेति च || ४३ ||

ममेति बध्यते जन्तुर्निर्ममेति विमुच्यते |
बाह्यचिन्ता न कर्तव्या तथैवान्तरचिन्तिका |
सर्वचिन्तां समुत्सृज्य स्वस्थो भव सदा ऋभो || ४४ ||

	देहादावहंकारममकारभावाभावौ बन्धमोक्षहेतू 
भवतः इत्याह- द्वे इति || ४३ || अहंभावाद्यनुदयहेतुः 
बाह्यान्तश्चिन्तात्याग एवेत्याह- बाह्येति || ४४ ||

भगवच्चिन्तनमेव सर्वचिन्तात्यागोपायः

संकल्पमात्रकलनेन जगत्समग्रं
संकल्पमात्रकलने हि जगद्विलासः |

प्. ४७७) संकल्पमात्रमिदमुत्सृज निर्विकल्प-
माश्रित्य मामकपदं हृदि भावयस्व || ४५ ||

मच्चिन्तनं मत्कथनमन्योन्यं मत्प्रभाषणम् |
मदेकपरमो भूत्वा कालं नय महामते || ४६ ||

चिदिहास्तीति चिन्मात्रमिदं चिन्मयमेव च |
चित्त्वं चिदहमेते च लोकाश्चिदिति भावय || ४७ ||

रागं निरागतां नीत्वा निर्लेपो भव सर्वदा |

	चिन्तामूलसंकल्पमुन्मूल्य निर्विकल्पं माम् आश्रयेत्याह- 
संकल्पेति || ४५ || संकल्पत्यागोपायमाह- मदिति || ४६ || त्वच्चिन्तनं 
कीदृशम् इत्यत्र सर्वं चिन्मात्रमिति चिन्तनमित्याह- चिदिति || ४७ || 
स्वतिरिक्तविषये रागम् ||

सर्वकल्पनातीतं ब्रह्मैव चिन्तनीयम्

अज्ञानजन्यकर्त्रादिकारकोत्पन्नकर्मणा || ४८ ||

श्रुत्युत्पन्नात्मविज्ञानप्रदीपो बाध्यते कथम् |
अनात्मतां परित्यज्य निर्विकारो जगत्स्थितौ || ४९ ||

एकनिष्ठतयान्तःस्थसंविन्मात्रपरो भव |
घटाकाशमठाकाशौ महाकाशे प्रतिष्ठितौ || ५० ||

एवं मयि चिदाकाशे जीवेशौ परिकल्पितौ |
या च प्रागात्मनो मे मा तथान्ते च तिरस्कृता || ५१ ||

प्. ४७८) ब्रह्मवादिभिरुद्गीता सा मायेति विवेकतः |
मायातत्कार्यविलये नेश्वरत्वं न जीवता || ५२ ||

ततः शुद्धश्चिदेवाहं व्योमवन्निरुपाधिकः |
जीवेश्वरादिरूपेण चेतनाचेतनात्मकम् || ५३ ||

ईक्षणादिप्रवेशान्ता सृष्टिरीशेन कल्पिता |
जाग्रदादिविमोक्षान्तः संसारो जीवकल्पितः || ५४ ||

त्रिणाचिकादियोगान्ता ईश्वरभ्रान्तिमाश्रिताः |
लोकायतादिसांख्यान्ता जीवविभ्रान्तिमाश्रिताः || ५५ ||

तस्मान्मुमुक्षुभिर्नैव मतिर्जीवेशवादयोः |
कार्या किं तु ब्रह्मतत्त्वं निश्चलेन विचार्यताम् || ५६ ||

अद्वितीयब्रह्मतत्त्वं न जानन्ति यथा यथा |
भ्रान्ता एवाखिलास्तेषां क्व मुक्तिः क्वेह वा सुखम् || ५७ ||

	कर्मलेपस्यानिवार्यत्वात् निर्लेपत्वं कुतो मे स्यादित्यत आह- 
अज्ञानेति || ४८ || अनात्मनि सति स्वात्ममात्रज्ञानं कथमुदेतीत्यत आह##-
स्यादित्यत आह- घटेति || ५० || जीवेशादिकल्पनामूलमायायाः सत्त्वात् 
निर्मायभावः कथं मे स्यात् इत्यत्र मायामूलविचारतो निर्मायं 
ब्रह्म प्रसीदतीत्याह- या चेति || ५१-५२ || 
उक्तलक्षणलक्षितजीवेशादिनानाकल्पनां हित्वा निर्विकल्पाद्वैतब्रह्मैव 
सदा चिन्त्यमित्याह- जीवेति | जीवेश्वरादिरूपेण इत्यादि निश्चलेन 
विचार्यताम् इत्यन्तं महोपनिषदि व्याख्यातम् || ५३-५६ || एवम् 
अखण्डैकरसब्रह्माज्ञानिनो भ्रान्ता एवेत्याह- अद्वितीयेति || ५७ ||

प्. ४७९) 		प्रत्यगभिन्नब्रह्म सर्वावस्थातीतम्

उत्तमाधमभावश्चेत् तेषां स्यादस्ति तेन किम् |
स्वप्नस्थराज्यभिक्षाभ्यां प्रबुद्धः स्पृश्यते खलु || ५८ ||

अज्ञाने बुद्धिविलये निद्रा सा मण्यते बुधैः |
विलीनाज्ञानतत्कार्ये मयि निद्रा कथं भवेत् || ५९ ||

बुद्धेः पूर्णविकासोऽयं जागरः परिकीर्त्यते |
विकारादिविहीनत्वाज्जागरो मे न विद्यते || ६० ||

सूक्ष्मनाडिषु संचारो बुद्धेः स्वप्नः प्रजायते |
संचारधर्मरहिते मयि स्वप्नो न विद्यते || ६१ ||

	शिवजीवाद्युत्तमाधमभेदे सति कथम् अद्वितीयब्रह्मज्ञानम् 
उदेतीत्यत्र सदृष्टान्तं तन्निराकरोति | उत्तमेति || ५८ || 
अवस्थात्रयावृतस्य तुर्यानन्दानुभवः कुत इत्यत्र आह- अज्ञान इति | 
निद्रा सुषुप्तिः || ५९-६१ ||

निर्विशेषब्रह्मज्ञानेन ब्रह्मभावः

सुषुप्तिकाले सकले विलीने तमसावृते |
स्वरूपं महदानन्दं भुङ्क्ते दृश्यविवर्जितः || ६२ ||

अविशेषेण सर्वं तु यः पश्यति चिदन्वयात् |
स एव सक्षाद्विज्ञानी स शिवः स हरिर्विधिः || ६३ ||

	एवं स्वातिरिक्तप्रपञ्चसुषुप्तिकाले || ६२ || चितः 
सर्वावस्थानुस्यूतज्ञानी चिदेव भवतीत्याह- अविशेषेणेति || ६३ ||

प्. ४८०) 	जगद्विलापनपुरस्सरं ब्रह्मैकत्वचिन्तनम्

दीर्घस्वप्नमिदं यत्तद्दीर्घं वा चित्तविभ्रमम् |
दीर्घं वापि मनोराज्यं संसारं दुःखसागरम् |
सुप्तेरुत्थाय सुप्त्यन्तं ब्रह्मैकं प्रविचिन्त्यताम् || ६४ ||

आरोपितस्य जगतः प्रविलापनेन
चित्तं मदात्मकतया परिकल्पितं नः |
शत्रून् निहत्य गुरुषट्कगणान्निपातात्
गन्धद्विपो भवति केवलमद्वितीयः || ६५ ||

अवस्थात्रयसंसृतेः चित्तविकल्पतामाह- दीर्घेति | दुःखसागरं 
विद्धीत्यर्थः | यत एवम् अतः तच्छान्तये सुप्तेरुत्थाय || ६४ || केनोपायेन 
ब्रह्मैकमिति चिन्त्यभित्यत आह- आरोपितस्येति | स्वाज्ञदृष्ट्या 
आरोपितस्य प्रविलापनेन विलापनाधिष्ठानमवशिष्यते | 
तत्राखण्डाकारवृत्तिमत् चित्तं मत्स्वरूपमेव भवतीत्यर्थः | शत्रून् 
सच्चिदानन्दावरणान् कामाद्यरिषड्वर्गान् वा गुरुषट्कगणात् गणेन 
शमादिषट्गुणासिना निहत्य निर्मूल्य इत्थं शत्रुनिपातात् निपातेन आत्मा 
गन्धद्वीपो मत्तगज इव केवलम् अद्वितीयः स्वात्मा अवशिष्यत इत्यर्थः || 
६५ ||

प्रत्यगभिन्नब्रह्मविषयको विद्वदनुभवः

अद्यास्तमेतु वपुराशशितारमास्तां
कस्तावतापि मम चिद्वपुषो विशेषः |
कुम्भे विनश्यति चिरं समवस्थिते वा
कुम्भाम्बरस्य न हि कोऽपि विशेषलेशः || ६६ ||

प्. ४८१) अहिनिर्ल्वयिनी सर्पनिर्मोको जीववर्जितः |
वल्मीके पतितस्तिष्ठेत्तं सर्पो नाभिमन्यते || ६७ ||

एवं स्थूलं च सूक्ष्मं च शरीरं नाभिमन्यते |
प्रत्यग्ज्ञानशिखिध्वस्ते मिथ्याज्ञाने सहेतुके |
नेति नेतीति रूपत्वादशरीरो भवत्ययम् || ६८ ||

शास्त्रेण नश्येत् परमार्थदृष्टिः
कार्यक्षमं नश्यति चापरोक्ष्यात् |
प्रारब्धनाशात् प्रतिभाननाश
एवं त्रिधा नश्यति चात्ममाया || ६९ ||

ब्रह्मत्वे योजिते स्वस्मिन् जीवभावो न गच्छति |
अद्वैते बोधिते तत्त्वे वासना विनिवर्तते || ७० ||

आरब्धान्ते देहहानिर्मायेत्थं क्षीयतेऽखिला |
अस्तीत्युक्ते जगत् सर्वं सद्रसं ब्रह्म तद्भवेत् || ७१ ||

भातीत्युक्ते जगत् सर्वं भानं ब्रह्मैव केवलम् |
मरुभूमौ जलं सर्वं मरुभूमात्रमेव तत् |
जगत्त्रयमिदं सर्वं चिन्मात्रं स्वविचारतः || ७२ ||

अज्ञानमेव न कुतो जगतः प्रसङ्गो
जीवेशदेशिकविकल्पकथातिदूरे |
एकान्तकेवलचिदेकरसस्वभावे
ब्रह्मैव केवलमहं परिपूर्णमस्मि || ७३ ||

प्. ४८२) बोधचन्द्रमसि पूर्णविग्रहे
मोहराहुमुषितात्मतेजसि |
स्नानदानयजनादिकाः क्रिया
मोचनावधि वृथैव तिष्ठते || ७४ ||

मद्भावापन्नविद्वदनुभव एवं भवतीत्याह- अद्येति | तत्र 
दृष्टान्तस्तु कुम्भे विनश्यति || ६६ || विदुषोऽपि शरीरदर्शनात् 
अशरीरत्वं कुत इत्याशङ्क्य अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये 
स्पृशतः इति श्रुत्यनुरोधेन स्वाज्ञविकल्पितशरीरत्रये 
स्वात्मात्मीयाभिमतिकैवल्यमेव अशरीरत्वमिति 
सदृष्टान्तमाह- अहिनिर्ल्वयिनीति || ६७ || विद्वान् एवम् || ६८ || 
शरीरत्रयहेतुमायायां सत्यां कथम् अशरीरत्वम् इत्याशङ्क्य 
शास्त्रजन्यज्ञानविज्ञानसम्यक्तत्त्वज्ञानतो ब्रह्मातिरेकेण 
माया नास्तीति माया निर्मायं पदं भजति, तत्समकालं 
मायाकार्यागाम्यादिकर्मत्रयमपि सवासनं क्षीयते, ततो 
विद्वान् अशरीरब्रह्ममात्रतया अवशिष्यत इत्याह- शास्त्रेणेति | 
ब्रह्मैव सत्यं ब्रह्मातिरिक्तं न किंचिदस्ति इति शास्त्रजन्यज्ञानात् 
मायायाः परमार्थदृष्टिः नश्यति | तेन 
तद्बीजांशप्रभवभ्रान्तिजतादात्म्यास्पदागामिकर्मणोऽश्लेषो 
भवति | तदा स्वातिरिक्तं व्यावहारिकं प्रतिभाति | 
पूर्वाभ्यस्तशास्त्रजन्यज्ञानमनुभवारूढं चेत् 
विज्ञानपदं भजति तेन यत् कर्यक्षमं व्यावहारिकं तत् नश्यति 
| तेन स्वातिरिक्तं प्रातिभासिकं भाति | तेन 
सहजतादात्म्यास्पदसंचितकर्मापि नश्यति | विज्ञानिनः 
प्रारब्धकर्म भोगेन क्षीयते, न हि तदानीं नश्यति, 
आरब्धत्वात् | विज्ञानं दृढानुभवकलितं चेत् 
सम्यग्ज्ञानपदं भजति | तेन प्रतिभासिकतया भातं स्वातिरिक्तं 
शून्यभावं भजति | तेन 
कर्मजदात्म्यास्पदमायास्थूलांशारब्धं कर्मापि नश्यति | 
प्रारब्धनाशसमकालं मायायाः शून्यतया प्रतिभासोऽपि 
नश्यति | एवं माया त्रेधा विनश्यतीत्यर्थः | यदा 
स्वातिरिक्तसामान्यमस्ति नास्तीति विभ्रमापह्नवो भवति एवं 
स्वातिरिक्तापह्नववृत्तिः तत्त्वज्ञानपदं भजति | तेन ब्रह्म 
निष्प्रतियोगिकस्वमात्रमिति विद्वान् अवशिष्यत इति भावः || ६९ ||

प्. ४८३) उक्तार्थमेव पुनः दृढयति- ब्रह्मत्व इति | 
केवलशास्त्रजन्य-ज्ञानेन ब्रह्मत्वे योजिते || ७० || 
आत्यन्तिकदेहाभिमानवृत्तिः माया | अस्ति भाति प्रियमिति यद्यत् 
व्यवहृतं तत् सच्चिदानन्दं ब्रह्मेत्याह- अस्तीति || ७१ || यद्यत् प्रियं 
तदेव ब्रह्म सुखमिति बोध्यमित्यत्र-

अस्ति भाति प्रियं रूपं नाम चेत्यंशपञ्चकम् |
आद्यं त्रयं ब्रह्मरूपं जगद्रूपं ततो द्वयम् ||

इति श्रुतेः | नामरूपसद्वितीयं ब्रह्मेत्यत आह- मरुभूमाविति || ७२ || 
कथं पुनः चिन्मात्रं निष्प्रतियोगिकं, जीवेशादिविकल्पजुष्टजगतः 
सत्त्वादित्यत आह- अज्ञानमिति | जगतः स्वाज्ञानकार्यत्वात् 
स्वज्ञानेन स्वाज्ञाननाशे तत्कार्यं जगत् कुतः सत्पदमर्हतीत्यत्र- 
कारणाभावतः कार्यं कथं सिद्धिपदं भजेत् इति परमाक्षरोक्तेः || 
७३ || स्वातिरिक्तकलनामुक्ते ब्रह्मणि मूढाः स्वातिरिक्तं कल्पयित्वा 
तच्छान्तये मुधा व्याप्रियन्त इत्याह- बोधेति || ७४ ||

समाधिसाधनं नादानुसंधानम्

सलिले सैन्धवं यद्वत् साम्यं भजति योगतः |
तथात्ममनसोरैक्यं समाधिरिति कथ्यते || ७५ ||

दुर्लभोविषयत्यागो दुर्लभं तत्त्वदर्शनम् |
दुर्लभा सहजावस्था सद्गुरोः करुणां विना || ७६ ||

उत्पन्नशक्तिबोधस्य त्यक्तनिःशेषकर्मणः |
योगिनः सहजावस्था स्वयमेव प्रकाशते || ७७ ||

रसस्य मनसश्चैव चञ्चलत्वं स्वभावतः |
रसो बद्धो मनो बद्धं किं न सिध्यति भूतले || ७८ ||

प्. ४८४) मूर्च्छितो हरति व्याधिं मृतो जीवयति स्वयम् |
बद्धं खेचरतां धत्ते ब्रह्मत्वं रसचेतसि || ७९ ||

इन्द्रियाणां मनो नाथो मनोनाथस्तु मारुतः |
मारुतस्य लयो नाथस्तन्नाथं लयमाश्रय || ८० ||

निश्चेष्टो निर्विकारश्च लयो जीवति योगिनाम् |
उच्छिन्नसर्वसंकल्पो निःशेषाशेषचेष्टितः |
स्वावगम्यो लयः कोऽपि मनसां वागगोचरः || ८१ ||

पुङ्खानुपुङ्खविषयेक्षणतत्परोऽपि
ब्रह्मावलोकनधियं न जहाति योगी |
संगीतताललयवाद्यवशं गतापि
मौलिस्थकुम्भपरिरक्षणधीर्नटीव || ८२ ||

सर्वचिन्तां परित्यज्य सावधानेन चेतसा |
नाद एवानुसंधेयो योगसाम्राज्यमिच्छता || ८३ ||

इति ||

	स्वातिरिक्तासंभवप्रबोधसिद्धं ब्रह्मास्मीति 
ब्रह्ममनसोरेकत्वं समाधिरिति सदृष्टान्तमाह- सलिल इति || ७५ || 
एवं तत्त्वदर्शनं गुरुकटाक्षतो भवतीत्याह- दुर्लभः इति || ७६ || 
कस्येयं सहजावस्था जायत इत्यत आह- उत्पन्नेति | 
ज्ञानसहकृतयोगाभ्यासपाटवेन उत्पन्नकुण्डलिनीशक्तिबोधस्य, 
ब्रह्मातिरिक्तं न किंचिदस्ति इत्यजडक्रियाज्ञानेच्छाशक्तिबोधस्य, 
सम्यग्ज्ञानिनो वा शक्तिबोधस्य || ७७ || ब्रह्मातिरेकेण मनसः सत्त्वं ये 
मन्यन्ते तद्दृष्टिमाश्रित्य

प्. ४८५) मनसः चलनादिः बन्धमुक्तिहेतुरिति सदृष्टान्तमाह- 
रसस्येति || ७८-७९ || क्रमेण इन्द्रियमनःप्राणादिकं विलाप्य 
तल्लयाधिकरणं ब्रह्मास्मीत्याश्रयेत्याह- इन्द्रियाणामिति || ८० || 
कीदृशोऽयं लय इत्यत्र निश्चेष्ट इति | किंच- उच्छिन्नेति | लयशब्देन 
लयाधिकरणं ब्रह्मोच्यते इत्यर्थः || ८१ || विदुषो विषयेषु सत्सु 
तल्लयाधिकरणब्रह्मदृष्टिः कुत इत्यत्र सदृष्टान्तमुत्तरमाह- 
पुङ्खेति || ८२ || स्वातिरिक्तभ्रमासंभवप्रबोधसिद्धं परमात्मा 
स्वावशेषधिया अनुसंधेय इति अध्यायार्थमुपसंहरति- सर्वेति | 
योगसाम्राज्यं कैवल्यमिच्छता स्वातिरिक्तावकाशं न ददातीति नदः स 
एव नादः परमात्मैव निष्प्रतियोगिकस्वमात्रमित्यनुसंधेयः || ८३ || 
इतिशब्दोऽध्यायपरिसमाप्त्यर्थः ||

इति द्वितीयोऽध्यायः

तृतीयोऽध्यायः

अद्वितीयपरमात्मानुभवः

न हि नानास्वरूपं स्यादेकं वस्तु कदाचन |
तस्मादखण्ड एवास्मि यन्मदन्यन्न किंचन || १ ||

दृश्यते श्रूयते यद्यद् ब्रह्मणोऽन्यन्न तद्भवेत् |
नित्यशुद्धविमुक्तैकमखण्डानन्दमद्वयम् |
सत्यं ज्ञानमनन्तं यत् परं ब्रह्म भवामि तत् || २ ||

आनन्दरूपोऽहमखण्डबोधः
परात्परोऽहं घनचित्प्रकाशः |

प्. ४८६) मेघा यथा व्योम न च स्पृशन्ति
संसारदुःखानि न मां स्पृशन्ति || ३ ||

सर्वं सुखं विद्धि सुदुःखनाशात्
सर्वं च सद्रूपमसस्यनाशात् |
चिद्रूपमेव प्रतिभानयुक्तं
तस्मादखण्डं मम रूपमेतत् || ४ ||

न हि जनिर्मरणं गमनागमौ
न च मलं विमलं न च वेदनम् |
चिन्मयं हि सकलं विराजते
स्फुटतरं परमस्य तु योगिनः || ५ ||

	कथं त्वं निष्प्रतियोगिकपरमात्मासि स्वप्रतियोगिनानात्वस्य 
विद्यमानत्वादित्याशङ्कमानमालक्ष्य भगवान् स्वस्य 
निष्प्रतियोगिकाद्वितीयत्वस्थापनाय स्वानुभवं प्रकटयति- न हीति | 
यस्मादेवं तस्मात् || १ || स्वान्यत् दृश्यते श्रूयते चेदित्यत्राह- 
दृश्यत इति | कीदृशं ब्रह्म त्वं भवसीत्यत्राह- नित्येति || २ || 
जीववद्देहधारणसामान्यात् त्वमपि संसारदुःखी भवसीत्यत आह- 
आनन्देति || ३ || सच्चिदानन्दाखण्डं मां विद्धीत्याह- सर्वमिति || ४ || 
निर्विशेषज्ञानयोगिनो मद्रूपमेव विभातीत्याह- न हि जनिरिति | योगी 
स्वात्मनो मम जनिमृतिगमनागमनादिविक्रिया नास्तीति मत्वा सर्वत्र 
मामेव निष्प्रतियोगिकचिन्मात्रं पश्यतीत्यर्थः || ५ ||

चिन्मात्रभावापत्तिसाधनमौनविधिः

सत्यचिद्घनमखण्डमद्वयं सर्वदृश्यरहितं निरामयम् |
यत् पदं विमलमद्वयं शिवं तत् सदाहमिति मौनमाश्रय || ६ ||

प्. ४८७) जन्ममृत्युसुखदुःखवर्जितं जातिनीतिकुलगोत्रदूरगम् |
चिद्विवर्तजगतोऽस्य कारणं तत् सदाहमिति मौनमाश्रय || ७ ||

पूर्णमद्वयमखण्डचेतनं विश्वभेदकलनादिवर्जितम् |
अद्वितीयपरसंविदंशकं तत् सदाहमिति मौनमाश्रय || ८ ||

	तवेश्वरत्वेन निष्प्रतियोगिकचिन्मात्रत्वं युज्यते | ममानीशत्वेन 
तद्भावापत्त्युपायमादिशेति पृच्छमानमालक्ष्य भगवान् 
स्वभावापत्त्युपायमादिशति- सत्येति || ६-८ ||

भगवतः सच्चिदानन्दत्वम्

केनाप्यबाधितत्वेन त्रिकालेऽप्येकरूपतः |
विद्यमानत्वमस्त्येतत् सद्रूपत्वं सदा मम || ९ ||

निरुपाधिकनित्यं यत् सुप्तौ सर्वसुखात् परम् |
सुखरूपत्वमस्त्येतदानन्दत्वं सदा मम || १० ||

	एवं मुनेः स्वभावापत्त्युपायमुपदिश्य तद्दार्ढ्याय 
स्वात्मनः सच्चिदानन्दत्वं साधनयति- केनेति || ९-१० ||

भगवद्भक्तिरेव मोक्षसाधनम्

दिनकरकिरणैर्हि शार्वरं तमो
निबिडतरं झटिति प्रणाशमेति |
घनतरभवकारणं तमो य-
द्धरिदिनकृत्प्रभया न चान्तरेण || ११ ||

प्. ४८८) मम चरणस्मरणेन पूजया च
स्वकतमसः परिमुच्यते हि जन्तुः |
न हि मरणप्रभवप्रणाशहेतु-
र्मम चरणस्मरणादृतेऽस्ति किंचित् || १२ ||

आदरेण यथा स्तौति धनवन्तं धनेच्छया |
तथा चेद्विश्वकर्तारं को न मुच्येत बन्धनात् || १३ ||

	मद्भावापत्तिहेतुमद्भक्तिं विना कोऽपि न मुच्यत इति 
सदृष्टान्तमुपपादयति- दिनकरेति | दिनकृत्प्रभया विनाशमेति || 
११-१२ || कश्चिद्राजसेव्यपि दारिद्र्यतो मुच्यते तथा मामुपास्य को वा 
स्वातिरिक्तभ्रमतः न मुच्यत इत्याह- आदरेणेति || १३ ||

ईश्वरस्य सर्वसमत्वम्

आदित्यसंनिधौ लोकश्चेष्टते स्वयमेव तु |
तथा मत्संनिधावेव समस्तं चेष्टते जगत् || १४ ||

शुक्तिकायां यथा तारं कल्पितं मायया तथा |
महदादि जगन्मायामयं मययेव केवलम् || १५ ||

चण्डालदेहे पश्वादिस्थावरे ब्रह्मविग्रहे |
अन्येषु तारतम्येन स्थितेषु न तथा ह्यहम् || १६ ||

विनष्टदिग्भ्रमस्यापि यथापूर्वं विभाति दिक् |
तथा विज्ञानविध्वस्तं जगन्मे भाति तन्न हि || १७ ||

प्. ४८९) न देहो नेन्द्रियप्राणो न मनोबुद्ध्यहंकृतिः |
न चित्तं नैव माया च न च व्योमादिकं जगत् || १८ ||

न कर्ता नैव भोक्ता च न च भोजयिता तथा |
केवलं चित्सदानन्दब्रह्मैवाहं जनार्दनः || १९ ||

	स्वाज्ञादिलोकप्रवृत्तिनिवृत्तिनिमित्तमप्यहमेवेत्याह- 
आदित्येति || १४ || मदतिरिक्तं मययेव विकल्पितम् | विषमेष्वपि 
समोऽहमेवेत्याह- शुक्तिकायामिति || १५-१६ || मदज्ञानविकल्पितं 
मज्ज्ञानतो न भातीत्याह- विनष्टेति | विनष्टदिग्भ्रमस्यापि 
भ्रमापाये || १७ || तवापि जगदन्तःपातिदेहेन्द्रियादिसत्त्वात् कथं जगत् न 
भातीत्युच्यते इत्यत्राह- न देह इति || १८-१९ ||

चित्तमेव संसारकारणम्

जलस्य चञ्चलादेव चञ्चलत्वं यथा रवेः |
तथाहंकारसंबन्धादेव संसार आत्मनः || २० ||

चित्तमूलं हि संसारस्तत्प्रयत्नेन शोधयेत् |
हन्त चित्तमहत्तायां कैषा विश्वासता तव || २१ ||

क्व धनानि महीपानां ब्राह्मणः क्व जगन्ति वा |
प्राक्तनानि प्रयातानि गताः सर्गपरंपराः || २२ ||

कोटयो ब्रह्मणां याता भूपा नष्टाः परागवत् |
स चाध्यात्माभिमानोऽपि विदुषोऽप्यासुरत्वतः || २३ ||

विदुषोऽप्यासुरश्चेत् स्यान्निष्फलं तत्त्वदर्शनम् |

प्. ४९०) तव ईश्वरस्य देहादिवैरल्यमस्तु वस्तुतो 
निर्विशेषब्रह्मरूपत्वात् | जीवानां बन्धमोक्षहेतू कावित्यत्र 
अतस्मिंस्तद्भावातद्भावावित्याह- जलस्येति || २० || एवं 
संसारमूलं किम् इत्यत्र चित्तमित्याह- चित्तेति | संसारमूलचित्तस्य 
सत्त्वात् तद्विकल्पितं सर्वं सत्यम् इति मन्यमानं प्रत्याह- हन्तेति | 
चित्ततत्कार्यस्य भ्रान्त्युज्जीवकत्वात् तदपाये यथापूर्वमदर्शनात् 
चित्ततत्कार्यकलना नास्त्येवेत्यर्थः || २१-२२ || विदुषोऽप्येवं सत्यवत् 
भातं चेत् तस्य वैदुष्यं नास्तीत्याह- स चेति | यः अनात्मनि 
आत्मधीप्रभवः अविद्वद्गोचरः स चाध्यात्माभिमानः देहाभिमानः 
स्वान्यत्र ममतापि विदुषोऽप्यनर्थकर एव | कुतः ? 
देहादावात्मात्मीयाभिमानस्य आसुरत्वतः आसुरकृत्यत्वात् || २३ || अविदुष 
इव विदुषोऽपि आसुरश्चेत् तदार्जिततत्त्वदर्शनं निष्फलमेव स्यात् | तथा च 
श्रुतिः-

ज्ञानामृतेन तृप्तस्य कृतकृत्यस्य योगिनः |
नचास्ति किंचित् कर्तव्यमस्ति चेन्न स तत्त्ववित् ||

इति ||

अनात्मनि रागाद्यनुभवो विद्वल्लक्षणम्

उत्पाद्यमाना रागाद्या विवेकज्ञानवह्निना || २४ ||

यथा तदैव दह्यन्ते कुतस्तेषां प्ररोहणम् |
यथा सुनिपुणः सम्यक् परदोषेक्षणे रतः || २५ ||

तथा चेन्निपुणः स्वेषु को न मुच्येत बन्धनात् |
अनात्मविदमुक्तोऽपि सिद्धिजालानि वाञ्छति || २६ ||

द्रव्यमन्त्रक्रियाकालयुक्त्याप्नोति मुनीश्वर |
नात्मज्ञस्यैष विषय आत्मज्ञो ह्यात्ममात्रदृक् || २७ ||

आत्मनात्मनि संतृप्तो नाविद्यामनुधावति |
ये केचन जगद्भावास्तानविद्यामयान् विदुः || २८ ||

प्. ४९१) कथं तेषु किलात्मज्ञस्त्यक्ताविद्यो विमज्जति |
द्रव्यमन्त्रक्रियाकालयुक्तयः साधुसिद्धिदाः || २९ ||

परमात्मपदप्राप्तौ नोपकुर्वन्ति काश्चन |
सर्वेच्छाकलना शान्तावात्मलाभोदयाभिधः || ३० ||

स कथं सिद्धिवाञ्छायां कथमर्हत्यचित्तकः ||

इति ||

	अविद्वत्सेव्यासुरभावस्य विद्वद्दशासमकालमेव 
ज्ञानाग्निग्धत्वात् भस्मावशेषितस्य पुनः प्ररोहासंभवमाह- 
उत्पाद्येति || २४ || परदोषान्वेषणवत् स्वासुरभावोदितश्चेत् ततः को वा न 
मुच्यते इत्याह- यथेति || २५ || अनात्मज्ञोऽणिमादिसिद्धिं 
तदुचितसाधनतो गच्छति | आत्मज्ञस्तु तदनात्मकार्यं मत्वा 
तत्रोपरमते | तस्य तदिच्छैव नोदेतीत्याह- अनात्मविदिति || २६-२७ || 
महान्तस्तु ये केचन जगद्भावाः सिद्धिरूपाः तान् || २८ || द्रव्यादयः 
सिद्धिदा अपि ब्रह्मभावापत्तौ नोपकुर्वन्तीत्याह- द्रव्येति || २९ || 
जीवन्मुक्तस्य ब्रह्मातिरेकेण वाञ्छनीयाभावान्न किमपि अयं 
वाञ्छतीत्यर्थः || ३० || इतिशब्दः अध्यायपरिसमाप्त्यर्थः ||

इति तृतीयोऽध्यायः

चतुर्थोऽध्यायः

१. ब्राह्मणम्

सप्तभूमिकासु जीवन्मुक्तिभूमिकाचतुष्टयम्

	अथ ह ऋभुं भगवन्तं निदाघः पप्रच्छ 
जीवन्मुक्तिलक्षणमनुब्रूहीति || १ || तथेति स होवाच | सप्तभूमिषु 
जीवन्मुक्ताश्चत्वारः || २ ||

प्. ४९२) शुभेच्छा प्रथमा भूमिका भवति | विचारणा द्वितीया | 
तनुमानसी तृतीया | सत्त्वापत्तिस्तुरीया | असंसक्तिः पञ्चमी | 
पदार्थभावना षष्ठी | तुरीयगा सप्तमी || ३ ||

	अचित्तजीवन्मुक्तलक्षणं जिज्ञासुः निदाघः ऋभुं तदियत्तां 
पृच्छतीत्याह- अथेति | पप्रच्छ- किमिति ? 
जीवन्मुक्तिलक्षणमनुब्रूहीति || १ || किं तदुवाचेत्यत्र- सप्तभूमिष्विति || 
२ || कीदृश्यः भूमयः इत्यत्राह- शुभेति || ३ ||

प्रणवविकृत्यकारादेः चातुर्विध्यम्

प्रणवात्मिका भूमिकाः अकारोकारमकारार्धमात्रात्मकाः || ४ ||
स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभेदेनाकारादयश्चतुर्विधाः || ५ ||

	प्रणवविकृतयस्तु अकारोकारमकारार्धमात्रात्मकाः || ४ || 
प्रणवविकृत्यकारादेः चातुर्विध्यमाह- स्थूलेति || ५ ||

अकारस्थूलादीनामध्यक्षाः

	तदवस्था जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयाः || ६ || अकारस्थूलांशे 
जाग्रद्विश्वः | सूक्ष्मांशे तत्तैजसः | बीजांशे तत्प्राज्ञः | 
साक्ष्यंशे तत्तुरीयः || ७ || उकारस्थूलांशे स्वप्नविश्वः | सूक्ष्मांशे 
तत्तैजसः | बीजांशे तत्प्राज्ञः | साक्ष्यंशे तत्तुरीयः || ८ || 
मकारस्थूलांशे सुषुप्तविश्वः | सूक्ष्मांशे तत्तैजसः | बीजांशे 
तत्प्राज्ञः | साक्ष्यंशे तत्तुरीयः || ९ || अर्धमात्रास्थूलांशे 
तुरीयविश्वः | सूक्ष्मांशे तत्तैजसः | बीजांशे तत्प्राज्ञः | साक्ष्यंशे 
तुरीयतुरीयः || १० ||

प्. ४९३) या अकारादिप्रविभक्ताः तदवस्थाः || ६ || 
अकारस्थूलादिक्रमेण तदध्यक्षविभागमाह- अकारेति | 
समष्टिजाग्रज्जाग्रदाद्यध्यक्षा विराड्विराडादितुर्यबीजान्ताः, 
तद्व्यष्टिसमष्ट्यैक्याध्यक्षास्तु ओत्रोत्राद्यविकल्पानुज्ञैकरसान्ता 
भवन्तीति ज्ञातव्याः || ७-९ || 
व्यष्टिसमष्टिकलनाविरलसाक्ष्यंशप्रविभक्तसाक्ष्यंशेस्वातिरिक्तव्यष्
ट्यादिकलनाकलिताकारस्थूलांशादिप्रविभक्तजाग्रज्जाग्रदादिपञ्चदशा
वस्थातदध्यक्षपटलासंभवप्रबोधादपि पराभूमिरूपः 
तुरीयतुरीयः विजयत इत्यर्थः || १० ||

प्रणवावयवशः भूमिकाभेदाः

	अकारादितुरीयांशाः प्रथमद्वितीयतृतीयभूमिकाः | 
उकारतुरीयांशाः चतुर्थी भूमिका | मकारतुरीयांशाः पञ्चमी | 
अर्धमात्राप्रविभक्तप्रथमद्वितीयतृतीयांशाः षष्ठी भूमिका | 
तदतीता सप्तमी भूमिका || ११ ||
	
	तत्र अकारादितुरीयांशाः | तदतीता सप्तमी भूमिका भवतीत्यर्थः || 
११ ||

चतुर्विधाः जीवन्मुक्ताः

	भूमित्रयेषु विहरन् मुमुक्षुर्भवति | तुरीयभूम्यां विहरन् 
ब्रह्मविद्भवति | पञ्चमभूम्यां विहरन् ब्रह्मविद्वरो भवति | 
षष्ठभूम्यां विहरन् ब्रह्मविद्वरीयान् भवति | सप्तमभूम्यां 
विहरन् ब्रह्मविद्वरिष्ठो भवति || १२ ||

	जीवन्मुक्तचातुर्विध्यं कथमित्यत्र- भूमित्रयेष्विति || १२ ||

प्. ४९४) 				२. मन्त्रः

सप्तभूमिकानिर्देशः

तत्रैते श्लोका भवन्ति-

ज्ञानभूमिः शुभेच्छा स्यात् प्रथमा समुदीरिता |
विचारणा द्वितीया तु तृतीया तनुमानसी || १ ||

सत्त्वापत्तिश्चतुर्थी स्यात् ततोऽसंसक्तिनामिका |
पदार्थभावना षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता || २ ||

	अत्र मन्त्रग्रामानुवादं दर्शयति- तत्रैते श्लोका भवन्तीति | 
संक्षेपतो भूमिकानामानि उक्तानि || १-२ ||

सप्तभूमिकाविवरणम्

स्थितः किं मूढ एवास्मि प्रेक्ष्योऽहं शास्त्रसज्जनैः |
वैराग्यपूर्वमिच्छेति शुभेच्छेत्युच्यते बुधैः || ३ ||

शास्त्रसज्जनसंपर्कवैराग्याभ्यासपूर्वकम् |
सदाचारप्रवृत्तिर्या प्रोच्यते सा विचारणा || ४ ||

विचारणाशुभेच्छाभ्यामिन्द्रियार्थेषु रक्तता |
यत्र सा तनुतामेति प्रोच्यते तनुमानसी || ५ ||

भूमिकात्रितयाभ्यासाच्चित्तेऽर्थविरतेर्वशात् |
सत्त्वात्मनि स्थिते शुद्धे सत्त्वापत्तिरुदाहृता || ६ ||

प्. ४९५) दशाचतुष्टयाभ्यासादसंसर्गफला तु या |
रूढसत्त्वचमत्कारा प्रोक्तासंसक्तिनामिका || ७ ||

भूमिकापञ्चकाभ्यासात् स्वात्मारामतया भृशम् |
आभ्यन्तराणां बाह्यानां पदार्थानामभावनात् || ८ ||

परप्रयुक्तेन चिरं प्रयत्नेनावबोधनम् |
पदार्थभावना नाम षष्ठी भवति भूमिका || ९ ||

भूमिषट्कचिराभ्यासाद्भेदस्यानुपलम्भनात् |
यत्स्वभावैकनिष्ठत्वं सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः || १० ||

	तासां लक्षणमाह- स्थित इति | इमाः 
शुभेच्छेत्यादिसप्तभूमिकाः महदन्नपूर्णाक्ष्युपनिषत्सु प्रायशो 
व्याख्याताः || ३-१७ ||

सप्तभूमिकासु बुद्ध्यवस्थाभेदनिरूपणम्

शुभेच्छादित्रयं भूमिभेदाभेदयुतं स्मृतम् |
यथावद्वेद बुद्ध्येदं जगज्जाग्रति दृश्यते || ११ ||

अद्वैते स्थैर्यमायाते द्वैते च प्रशमं गते |
पश्यन्ति स्वप्नवल्लोकं तुर्यभूमिसुयोगतः || १२ ||

विच्छिन्नशरदभ्रांशविलयं प्रविलीयते |
सत्वावशेष एवास्ते हे निदाघ दृढीकुरु || १३ ||

पञ्चभूमिं समारुह्य सुषुप्तिपदनामिकाम् |
शान्ताशेषविशेषांशस्तिष्ठत्यद्वैतमात्रके || १४ ||

प्. ४९६) अन्तर्मुखतया नित्यं बहिर्वृत्तिपरोऽपि सन् |
परिश्रान्ततया नित्यं निद्रालुरिव लक्ष्यते || १५ ||

कुर्वन्नभ्यासमेतस्यां भूम्यां सम्यग्विवासनः |
सप्तमी गूढसुप्त्याख्या क्रमप्राप्ता पुरातना || १६ ||

यत्र नासन्न सद्रूपो नाहं नाप्यनहंकृतिः |
केवलं क्षीणमनन आस्तेऽद्वैतेऽतिनिर्भयः || १७ ||

केवलब्रह्मात्मभावनाविधिः

अन्तःशून्यो बहिःशून्यः शून्यकुम्भ इवाम्बरे |
अन्तःपूर्णो बहिःपूर्णः पूर्णकुम्भ इवार्णवे || १८ ||

मा भव ग्राह्यभावात्मा ग्राहकात्मा च मा भव |
भावनामखिलां त्यक्त्वा यच्छिष्टं तन्मयो भव || १९ ||

द्रष्टृदर्शनदृश्यानि त्यक्त्वा वासनया सह |
दर्शनप्रथमाभासमात्मानं केवलं भज || २० ||

	हे निदाघ त्वम् अन्तर्बाह्यकलनाविरलं ब्रह्म 
निष्प्रतियोगिकस्वमात्रमिति भजेत्याह- अन्तरिति || १८ || 
मनःकल्पितभेदजातं ग्राह्यं तद्ग्राहकं मानसं तदुभयं मा 
भवेत्यर्थः || १९ || अन्तःशून्य इत्यादि केवलं भज इत्यन्तं 
मैत्रेयोपनिषदि व्याख्यातम् || २० ||

जीवन्मुक्तलक्षणम्

यथास्थितमिदं यस्य व्यवहारवतोऽपि च |
अस्तंगतं स्थितं व्योम स जीवन्मुक्त उच्यते || २१ ||

प्. ४९७) नोदेति नास्तमायाति सुखे दुःखे मनःप्रभा |
यथाप्राप्तस्थितिर्यस्य स जीवन्मुक्त उच्यते || २२ ||

यो जागर्ति सुषुप्तिस्थो यस्य जाग्रन्न विद्यते |
यस्य निर्वासनो बोधः स जीवन्मुक्त उच्यते || २३ ||

रागद्वेषभयादीनामनुरूपं चरन्नपि |
योऽन्तर्व्योमवदत्यच्छः स जीवन्मुक्त उच्यते || २४ ||

यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते |
कुर्वतोऽकुर्वतो वापि स जीवन्मुक्त उच्यते || २५ ||

यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः |
हर्षामर्षभयोन्मुक्तः स जीवन्मुक्त उच्यते || २६ ||

यः समस्तार्थजालेषु व्यवहार्यपि शीतलः |
परार्थेष्विव पूर्णात्मा स जीवन्मुक्त उच्यते || २७ ||

प्रजहाति यदा कामान् सर्वांश्चित्तगतान् मुने |
मयि सर्वात्मके तुष्टः स जीवन्मुक्त उच्यते || २८ ||

चैत्यवर्जितचिन्मात्रे पदे परमपावने |
अक्षुब्धचित्तो विश्रान्तः स जीवन्मुक्त उच्यते || २९ ||

इदं जगदहं सोऽयं दृश्यजातमवास्तवम् |
यस्य चित्ते न स्फुरति स जीवन्मुक्त उच्यते || ३० ||

	जीवन्मुक्ताः चत्वारः इत्युक्तम् | तेषां लक्षणमाह- यथेत्यादि 
| यथा घटशरावादिसत्त्वासत्त्वाभ्यां व्योम यथास्थितं व्योमैव 
भवति तथा यस्य

प्. ४९८) तूष्णींभूतस्य व्यवहारवतोऽपि च स्वापाद्यवस्थात्रये 
मनोऽस्तं गतं स्थितं वापि ब्रह्ममात्रगोचरं भवति स जीवन्मुक्त 
उच्यते इति || २१ || किंच- नोदेतीति || २२ || किंच- यो जागर्तीति || २३-२६ 
|| शीतलः अन्तस्तापवैरल्यात् || २७-३० ||

भूमब्रह्मनिष्ठाविधिः

सद्ब्रह्मणि स्थिरे स्फारे पूर्णे विषयवर्जिते |
आचार्यशास्त्रमार्गेण प्रविश्याशु स्थिरो भव || ३१ ||

शिवो गुरुः शिवो वेदः शिवो देवः शिवः प्रभुः |
शिवोऽस्म्यहं शिवः सर्वं शिवादन्यन्न किंचन || ३२ ||

तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः |
नानुध्यायाद् बहूञ्छब्दान् वाचो विग्लापनं हि तत् || ३३ ||

	त्वमपि सद्ब्रह्मणि | हे निदाघ सन्मात्रे भूमब्रह्मणि 
श्रुत्याचार्योपदेशेन प्रविश्य झटिति स्थिरो भव | तन्मात्रपदवीं 
भजस्वेत्यर्थः || ३१ || स्फारानन्दात्मा कीदृश इत्यत आह- शिव इति || 
३२ || यः स्वातिरिक्ताशिवं ग्रसित्वा स्वमात्रमवशिष्यते तमेव | एतत् 
बृहदारण्यके व्याख्यातम् || ३३ ||

विहंगमपिपीलिकामार्गविवेकः

शुको मुक्तो वामदेवोऽपि मुक्त-
स्ताभ्यां विना मुक्तिभाजो न सन्ति |
शुकं मार्गं येऽनुसरन्ति धीराः
सद्योमुक्तास्ते भवन्तीह लोके || ३४ ||

प्. ४९९) वामदेवं येऽनुसरन्ति नित्यं
मृत्वा जनित्वा च पुनःपुनस्तत् |
ते वै लोके क्रममुक्ता भवन्ति
योगैः सांख्यैः कर्मभिर्भक्तियुक्तैः || ३५ ||

शुकश्च वामदेवश्च द्वे सृती देवनिर्मिते |
शुको विहङ्गमः प्रोक्तो वामदेवः पिपीलिका || ३६ ||

अतद्व्यावृत्तिरूपेण साक्षाद्विधिमुखेन वा |
महावाक्यविचारेण सांख्ययोगसमाधिना || ३७ ||

विदित्वा स्वात्मनो रूपमसंप्रज्ञासमाधितः |
शुकमार्गेण विरजाः प्रयान्ति परमं पदम् || ३८ ||

यमाद्यासनजायासहठाभ्यासात् पुनःपुनः |
संजातविघ्नबाहुल्यः अणिमादिवशादिह || ३९ ||

अलब्ध्वापि फलं सम्यक् पुनर्भूत्वा महाकुले |
पूर्ववासनयैवायं योगाभ्यासं पुनश्चरन् || ४० ||

अनेकजन्माभ्यासेन वामदेवेन वै पथा |
सोऽपि मुक्तिं समाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् || ४१ ||

द्वाविमावपि पन्थानौ ब्रह्मप्राप्तिकरौ शिवौ |
सद्योमुक्तिप्रदश्चैकः क्रममुक्तिप्रदः परः || ४२ ||

प्. ५००) ननु शुको मुक्तो वामदेवोऽपि मुक्तः इत्यनेन द्वावेव मुक्तौ 
भवतः | न हि ताभ्यां तृतीयो मुक्तत्वेन परिगणितो भवितुमर्हति | तथा 
सति किमर्थं लोके नित्यादिकर्मचित्तशुद्धिसाधनचतुष्टयसंन्यास##-
यतन्ते | तद्यत्नो न हि फलवान् भवितुमर्हतीति चेन्न ; शुको मुक्तो 
वामदेवोऽपि मुक्तः इति श्रुतेः अन्यार्थत्वेन 
विहंगमपिपीलिकामार्गपरत्वात् | अतो ज्ञानसाधनप्रवृत्तिः फलवती 
भवतीत्याह- शुक इति | शुको विहंगममार्गानुसारी सद्योमुक्तो 
भवति | वामदेवः पिपीलिकामार्गानुसार्यपि क्रममुक्तो भवति | ताभ्यां 
तौ मार्गावतिक्रम्य न हि केऽपि मुक्तिभाजः सन्ति | इत्येतदर्थं विस्पष्टं 
श्रुतिरेव प्रकाशयति- शुकमिति || ३४-३६ || 
शुकमार्गसाधनमाह- अतदिति | नेति नेति न ह्येतस्मात् इत्यादि 
अतद्व्यावृत्तिरूपेण स्वातिरिक्तकलनासंभवसिद्धं ब्रह्म 
निष्प्रतियोगिकस्वमात्रमिति साक्षाद्विधिमुखेन वा || ३७-३८ || 
वामदेवमार्गस्वरूपमाह- यमेति || ३९-४० || सोऽपि मुक्तिं 
क्रमेण समाप्नोति || ४१ || फलितार्थमाह- द्वाविति || ४२ ||

ब्रह्मविद्दृष्टिप्रसरस्य पावनत्वम्

तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः |
यस्यानुभवपर्यन्ता बुद्धिस्तत्त्वे प्रवर्तते || ४३ ||

तद्दृष्टिगोचराः सर्वे मुच्यन्ते सर्वपातकैः |
खेचरा भूचराः सर्वे ब्रह्मविद्दृष्टिगोचराः || ४४ ||

सद्य एव विमुच्यन्ते कोटिजन्मार्जितैरघैः ||

इति ||

यत् सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते |
एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति ||

प्. ५०१) इति स्मृत्यनुरोधेन मार्गद्वयप्राप्यफलयोः पर्यवसान 
एकत्वमित्यर्थे- तत्रेति | इत्थंभूतज्ञानिदृष्टिपूतोऽप्यशुभात् 
मुच्यत इत्याह- यस्येति | ब्रह्मवित् स्वातिरिक्तं यद्यत् पश्यति 
तत्तद्ब्रह्मातिरिक्तं न पश्यति || ४३ || तत्पुण्यप्रभावेन तद्दृष्टिपूताः 
कृतकृत्या भवन्तीत्यर्थः || ४४ || इतिशब्दः अध्यायपरिसमाप्त्यर्थः ||

इति चतुर्थोऽध्यायः

पञ्चमोऽध्यायः

योगेच्छोः देहज्ञानमावश्यकम्

	अथ हैनम् ऋभुं भगवन्तं निदाघः पप्रच्छ 
योगाभ्यासविधिमनुब्रूहीति | तथेति स होवाच |

पञ्चभूतात्मको देहः पञ्चमण्डलपूरितः |
काठिन्यं पृथिवीमेकां[ह्येषा]पानीयं तद्द्रवाकृति || १ ||

दीपनं च भवेत् तेजः प्रचारो वायुलक्षणम् |
आकाशः सत्त्वतः सर्वं ज्ञातव्यं योगमिच्छता || २ ||

	देशिकमुखात् निदाघो जीवन्मुक्तिलक्षणं यथावदवगम्य 
जीवन्मुक्तिहेतुनिर्विशेषब्रह्मज्ञानोपायभूतयोगाभ्यासलक्षण##-
? योगेति | निदाघप्रश्नमङ्गीकृत्य तथेति स होवाच | 
योगाभ्यासस्य देहनिर्वर्त्यत्वादित्यादौ देहेयत्तामाह- पञ्चेति | 
देहस्य पञ्चभूतात्मकता कथमित्यत आह- काठिन्यमिति || १-२ ||

प्. ५०२) 				श्वाससंख्या

षट्छतान्यधिकान्यत्र सहस्राण्येकविंशतिः |
अहोरात्रवहैः श्वासैर्वायुमण्डलघातकः || ३ ||

	यावदहोरात्रनिर्वर्त्यश्वाससंख्या का इत्यत्राह- षडिति || ३ ||

देहक्षयनिवारणाय भूतधारणविधिः

तत्पृथ्वीमण्डले क्षीणे वलिरायाति देहिनाम् |
तद्वदापोगणापाये केशाः स्युः पाण्डराः क्रमात् || ४ ||

तेजःक्षये क्षुधा कान्तिर्नश्यते मारुतक्षये |
वेपथुः संभवेन्नित्यं नाभसे नैव जीवति || ५ ||

इत्थंभूतक्षयान्नित्यं जीवितं भूतधारणम् |

	देहप्रविभक्तपञ्चभूतांशाः यावन्न क्षीयन्ते तावदविकलो 
देहो भवति | तत्क्षये तु विकृतिमेतीत्याह- तदिति || ४ || नाभसे क्षीणे || ५ 
|| यतो भूतक्षयतो देहः क्षीयते अतो नित्यं देहस्य जीवितं प्रति 
तत्तद्भूतधारणं कर्तव्यमित्यर्थः ||

भूतधारणाय उड्याणबन्धाभ्यासः

उड्याणं कुरुते यस्मादविश्रान्तं महाखगः || ६ ||

उड्यियाणं तदेव स्यात् तत्र बन्धोऽभिधीयते |
उड्डियाणो ह्यसौ बन्धो मृत्युमातङ्गकेसरी || ७ ||

प्. ५०३) तस्य भुक्तिस्तनोः कायात् तस्य बन्धो हि दुष्करः |
अग्नौ तु चलिते कुक्षौ वेदना जायते भृशम् || ८ ||

न कार्या क्षुधितेनापि नापि वुण्मूत्रवेगिना |
हितं मितं च भोक्तव्यं स्तोकंस्तोकमनेकधा || ९ ||

भूतधारणानुकूलोड्याणबन्धमाह- उड्याणमिति || ६-७ 
|| तस्योड्याणबन्धस्य मुक्तिः कायात् कायदार्ढ्यात् भवति | तस्य 
सदा कर्तुमशक्यत्वात् तस्य दुष्करत्वम् | सदाकरणे का 
हानिरित्यत्राह- अग्नाविति || ८ || क्षुच्छान्तये हितं मितं च 
भोक्तव्यम् || ९ ||

लयमन्त्रहठाख्यास्त्रयो योगाः

मृदुमध्यममन्त्रेषु क्रमान्मन्त्रं लयं हठम् |
लयमन्त्रहठा योगा योगो ह्यष्टाङ्गसंयुतः || १० ||

	एवं क्षुच्छान्तिं कृत्वा योगाभ्यासः कर्तव्यः इत्याह- 
मृद्विति | मृदुः लयः, मध्यमो हठः, मन्त्रो 
नादानुसंधानं, नादस्य सर्वमन्त्रमूलत्वात् | तेषु 
मृदुमध्यममन्त्रेषु क्रमान्मन्त्रं नादानुसंधानं, ततो 
लयं, तत्साधनं हठं विद्धि | तत्र लयहेतुः मन्त्रः, 
तद्धेतुः हठः | एवं योगाः त्रिप्रकारा भवन्ति | तत्र आद्यहठयोगस्तु 
यमाद्यष्टाङ्गसंयुतो भवतीत्यर्थः || १० ||

योगाष्टाङ्गानि

यमश्च नियमश्चैव तथा चासनमेव च |
प्राणायामस्तथा पश्चात् प्रत्याहारस्तथा परम् || ११ ||

धारणा च तथा ध्यानं समाधिश्चाष्टमो भवेत् |

प्. ५०४) कानि योगाष्टाङ्गानि इत्यत आह- यमश्चेति || ११ ||

यमनियमभेदाः

अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम् || १२ ||

क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमा दश |
तपः संतोषमास्तिक्यं दानमीश्वरपूजनम् || १३ ||

सिद्धान्तश्रवणं चैव ह्रीर्मतिश्च जपो व्रतम् |
एते हि नियमाः प्रोक्ता दशधैवं महामते || १४ ||

संक्षेपतो यमाद्यष्टाङ्गनामानि निर्दिशति- अहिंसेति || १२-१६ ||

एकादशासनानि

एकादशासनानि स्युश्चक्राद्या मुनिसत्तम |
चक्रं पद्मासनं कूर्मं मयूरं कुक्कुटं तथा || १५ ||

वीरासनं स्वस्तिकं च भद्रं सिंहासनं तथा |
मुक्तासनं गोमुखं च कीर्तितं योगवित्तमैः || १६ ||

चक्रसनलक्षणम्

सव्योरु दक्षिणे गुल्फे दक्षिणं दक्षिणेतरे |
निदध्यादृजुकायस्तु चक्रासनमिदं मतम् || १७ ||

तत्र चक्रासनलक्षणमाह- सव्येति || १७ ||

प्. ५०५) 				प्राणायामः

पूरकः कुम्भकस्तद्वद्रेचकः पूरकः पुनः |
प्राणायामाः स्वनाडीभिस्तस्मान्नाडीः प्रचक्षते || १८ ||

	यमादिप्रविभक्ताहिंसादीनि दर्शनाद्युपनिषद्रीत्या योजनीयानि | 
अथ प्राणायाममाह- पूरक इति || १८ ||

देहतदवयवमानानि

शरीरं सर्वजन्तूनां षण्णवत्यङ्गुलात्मकम् |
तन्मध्ये पायुदेशात्तु द्व्यङ्गुलात् परतः परम् || १९ ||

मेढ्रदेशादधस्तात्तु द्व्यङ्गुलान्मध्यमुच्यते |
मेढ्रान्नवाङ्गुलादूर्ध्वं नाडीनां कन्दमुच्यते || २० ||

चतुरङ्गुलमुत्सेधं चतुरङ्गुलमायतम् |
अण्डाकारं परिवृतं मेदोमज्जास्थिशोणितैः || २१ ||

अथ देहमानप्रकाशनपूर्वकं नाडीचक्रं विवेचयति- शरीरमिति || 
१९-२४ ||

नाडीचक्रम्

तत्रैव नाडीचक्रं तु द्वादशारं प्रतिष्ठितम् |
शरीरं ध्रियते येन वर्तते तत्र कुण्डली || २२ ||

ब्रह्मरन्ध्रं सुषुम्ना या वदनेन पिधाय सा |
अलम्बुसा सुषुम्नायाः कुहूर्नाडी वसत्यसौ || २३ ||

अनन्तरारयुग्मे तु वारुणा च यशस्विनी |
दक्षिणारे सुषुम्नायाः पिङ्गला वर्तते क्रमात् || २४ ||

प्. ५०६) तदन्तरारयोः पूषा वर्तते च पयस्विनी |
सुषुम्ना पश्चिमे चारे स्थिता नाडी सरस्वती || २५ ||

शङ्खिनी चैव गान्धारी तदनन्तरयोः स्थिते |
उत्तरे तु सुषुम्नाया इडाख्या निवसत्यसौ || २६ ||

अनन्तरं हस्तिजिह्वा ततो विश्वोदरी स्थिता |
प्रदक्षिणक्रमेणैव चक्रस्यारेषु नाडयः || २७ ||

वर्तन्ते द्वादश ह्येता द्वादशानिलवाहकाः |
पटवत्संस्थिता नाड्यो नानावर्णाः समीरिताः || २८ ||

पटमध्यं तु यत्स्थानं नाभिचक्रं तदुच्यते |
नादाधारा समाख्याता ज्वलन्ती नादरूपिणी || २९ ||

पररन्ध्रा सुषुम्ना च चत्वारो रत्नपूरिताः |
कुण्डल्या पिहितं शश्वद्ब्रह्मरन्ध्रस्य मध्यमम् || ३० ||

एवमेतासु नाडीषु चरन्ति दश वायवः |

तदन्तरारयोः दलयोरन्तरा मध्य इत्यर्थः || २५-३२ ||

तुरीयदर्शनाभ्यासविधिः

एवं नाडीगतिं वायुगतिं ज्ञात्वा विचक्षणः || ३१ ||

समग्रीवशिरःकायः संवृतास्यः सुनिश्चलः |
नासाग्रे चैव हृन्मध्ये बिन्दुमध्ये तुरीयकम् || ३२ ||

स्रवन्तममृतं पश्येन्नेत्राभ्यां सुसमाहितः |

प्. ५०७) 		कालवञ्चनोपायभूतो योगः

अपानं मुकुलीकृत्य पायुमाकृष्य चोन्मुखम् || ३३ ||

प्रणवेन समुत्थाप्य श्रीबीजेन निवर्तयेत् |
स्वात्मानं च श्रियं ध्यायेदमृतप्लावनं ततः || ३४ ||

कालवञ्चनमेतद्धि सर्वमुख्यं प्रचक्षते |
मनसा चिन्तितं कार्यं मनसा येन सिध्यति || ३५ ||

जलेऽग्निज्वलनाच्छाखापल्लवानि भवन्ति हि |
नाधन्यं जागतं वाक्यं विपरीता भवेत् क्रिया || ३६ ||

	कालवञ्चनोपायमाह- अपानमिति || ३३ || प्रणवेन 
अपानमूर्ध्वमुत्थाप्य श्रीबीजेन प्राणम् अधो निवर्तयन् अपानप्राणयोः 
संधिदेशस्थं स्वात्मानं मुक्तिश्रियं भावयित्वा 
ततोऽमृतप्लावनम् अमृताभिषेचनं कुर्यात् || ३४ || इति यत् तदेव 
कालवञ्चनमायुस्स्तम्भनं, तदेव योगिनां मुख्यम् इत्याचक्षते | 
कालवञ्चनयोगफलमाह- मनसेति || ३५ || कीदृशी सिद्धिः सिध्यति 
इत्यत्र- जल इति | तेन यद्यदुक्तं तत्तत् नाधन्यम् || ३६ ||

कायदार्ढ्यबलादिसाधनभूताः योगाः

मार्गे बिन्दुं समाबध्य वह्निं प्रज्वाल्य जीवने |
शोषयित्वा तु सलिलं तेन कायं दृढं भवेत् || ३७ ||

गुदयोनिसमायुक्तमाकुञ्चत्येककालतः |
अपानमूर्ध्वगं कृत्वा समानेन नियोजयेत् || ३८ ||

प्. ५०८) स्वात्मानं च श्रियं ध्यायेदमृतप्लावनं ततः |
बलं समारभेद्योगी मध्यमद्वारभागतः || ३९ ||

भावयेदूर्ध्वगत्यर्थं प्राणापानसुयोगतः |
एष योगवरो देहे सिद्धिमार्गप्रकाशकः || ४० ||

	सुषुम्नामार्गे बिन्दुं मानसं समाबध्य आकुञ्चनेन जीवने 
मूलाधारे तत्रत्यवायुं प्रज्वाल्य तेन प्राणसहितवह्निना 
सुषुम्नानाडीगतवसात्मकं शोषयित्वा प्राणादिकं स्तम्भयेत् | तेन 
योगी दृढकायो भवेदित्यर्थः || ३७ || बलकृद्योगवरमाह- गुदेति 
| युगपत् गुदं योनिं च आकुञ्च्य ततोऽपानमूर्ध्वमुत्थाप्य समानेन 
नियोज्य || ३८ || प्राणापानसमानसंधिदेशाधिकरणम् आत्मानं 
ज्ञानश्रियं ध्यात्वा अमृतेन अभिषिच्य मध्यमद्वारभागतो योगी 
यथाबलं कुम्भकं समारभेत् || ३९ || ततः प्राणापानसुयोगतः 
ऊर्ध्वगत्यर्थमुदानसहितं प्राण भावयेदिति योऽभ्यासोऽभिहितः स एव 
योगवरो देहे सिद्धिमार्गसूचको भवति | अयं योगो ब्रह्मलोकप्रापक 
इत्यर्थः || ४० ||

देहच्छायाज्ञानविधिः

यथैवापां गतः सेतुः प्रवाहस्य निरोधकः |
तथा शरीरगा च्छाया ज्ञातव्या योगिभिः सदा || ४१ ||

	देहावसानकालज्ञानाय स्वदेहच्छाया ज्ञातव्येत्याह- 
यथेति | यथा नदीगतपाषाणसेतुः प्रवाहनिरोधको भवति तथा शरीरगा 
चिच्छाया जीवशक्तिः तद्गतशक्त्यंशमपहाय 
प्रत्यगभिन्नकालात्माहमस्मीति योगिभिः प्रत्यगभिन्नपरचित् सदा 
ज्ञातव्या | ततो देहाभिमानावसानाधिकरणकालज्ञानी भूत्वा 
कालात्मरूपेण अवशिष्यते | अयं चिच्छक्तियोगयोगसेतुः 
पराक्प्रवाहनिरोधको भवतीत्यर्थः || ४१ ||

प्. ५०९) 		चतुष्पथबन्धोपायः संपुटयोगः

सर्वासामेव नाडीनामेष बन्धः प्रकीर्तितः |
बन्धस्यास्य प्रसादेन स्फुटीभवति देवता || ४२ ||

एष चतुष्पथो बन्धो मार्गत्रयनिरोधकः |
एकं विकासयन् मार्गं येन सिद्धाः सुसंगताः || ४३ ||

उदानमूर्ध्वगं कृत्वा प्राणेन सह वेगतः |
बन्धोऽयं सर्वनाडीनामूर्ध्वं याति निरोधकः || ४४ ||

अयं च संपुटो योगो मूलबन्धोऽप्ययं मतः |
बन्धत्रयमनेनैव सिध्यत्यभ्यासयोगतः || ४५ ||

	चतुष्पथबन्धोपायरूपसंपुटयोगमाह- सर्वासामिति | 
वक्ष्यमाणोऽयं सर्वासामिति | अनेन किं भवेदित्यत्र- बन्धस्येति | 
देवता प्रत्यक् चित् प्रकाशत इत्यर्थः || ४२ || किंच- एष इति | यत्र 
सुषुम्नेडापिङ्गलाकुहूनाड्यः एकतां गच्छन्ति स एष चतुष्पथः 
चतुर्द्वारो मूलाधाराश्रयो भवति | तत्र बन्धो मूलबन्धः 
स[त]दाकुञ्चनात्मकः | तत्र येन सुषुम्नाबिलप्रवेशेन सिद्धा 
ब्रह्मभावभावितां सिद्धिं भजन्ति तमेकं सुषुम्नामार्गं 
विकासयन् इडापिङ्गलाकुहूनाडीगतमार्गत्रयनिरोधको भवति | 
कुहूशब्देन अपानबिलमुच्यत इत्यर्थः || ४३ || तत्प्रकारमाह- 
उदानमिति | प्राणेन सह वेगत उदानमूर्ध्वगं योगाभ्यासेन कृत्वा 
मूलबन्धं जालंधरं च समारोप्य बन्धोऽयं सर्वनाडीनां 
मार्गनिरोधकः सन् संपुटवद्विराजते || ४४ || तदानीं प्राणः 
कुण्डलिनीमनोदृष्ट्यग्निभिः सह सुषुम्नामार्गेण ऊर्ध्वं 
सहस्राचक्रं यातीति यत् तदयं योगः संपुट इत्यभिधीयते | 
मूलबन्धोऽप्ययमेवेत्यर्थः | एवम् अभ्यासयोगतः अनेन संपुटयोगेन 
बन्धत्रयमपि सिध्यति || ४५ ||

प्. ५१०) 		संपुटाभ्यासेन ब्रह्मज्ञानप्राप्तिक्रमः

दिवारात्रमविच्छिन्नं यामे यामे यदा तदा |
अनेनाभ्यासयोगेन वायुरभ्यसितो भवेत् || ४६ ||

वायावभ्यसिते वह्निः प्रत्यहं वर्धते तनौ |
वह्नौ विवर्धमाने तु सुखमन्नादि जीर्यते || ४७ ||

अन्नस्य परिपाकेन रसवृद्धिः प्रजायते |
रसे वृद्धिं गते नित्यं वर्धन्ते धातवस्तथा || ४८ ||

धातूनां वर्धनेनैव प्रबोधो वर्धते तनौ |
दह्यन्ते सर्वपापानि जन्मकोट्यर्जितानि च || ४९ ||

	यदा तदा दिवारात्रमविच्छिन्नं यामे यामे वा अनेन 
अभ्यासयोगेन प्राणोऽभ्यसितो भवेदित्यर्थः || ४६ || अनेन अभ्यासेन 
क्रमेण ब्रह्मज्ञानमपि प्रकाशत इत्याह- वायाविति || ४७-४८ || 
निःशेषसर्वपापनाशे ब्रह्माहमस्मीति निर्विशेषब्रह्मज्ञानमुदेति | 
तत्समकालं विद्वान् विमुक्तो भवतीत्यर्थः || ४९ ||

शिवशक्तिस्थाननिरूपणम्

गुदमेढ्रान्तरालस्थं मूलाधारं त्रिकोणकम् |
शिवस्य बिन्दुरूपस्य स्थानं तद्धि प्रकाशकम् || ५० ||

यत्र कुण्डलिनी नाम परा शक्तिः प्रतिष्ठिता |
यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः प्रवर्धते || ५१ ||

प्. ५११) यस्मादुत्पद्यते बिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्धते |
यस्मादुत्पद्यते हंसो यस्मादुत्पद्यते मनः || ५२ ||

मूलाधारादिषट्चक्रं शक्तिस्थानमुदीरितम् |
कण्ठादुपरि मूर्धान्तं शांभवं स्थानमुच्यते || ५३ ||

शिवशक्तिस्वरूपमाह- गुदेति || ५०-५३ ||

ब्रह्मानुसंधानसहितप्राणायामः

नाडीनामाश्रयः पिण्डो नाड्यः प्राणस्य चाश्रयाः |
जीवस्य निलयः प्राणो जीवो हंसस्य चाश्रयः || ५४ ||

हंसः शक्तेरधिष्ठानं चराचरमिदं जगत् |
निर्विकल्पः प्रसन्नात्मा प्राणायामं समभ्यसेत् || ५५ ||

सम्यग्बन्धत्रयस्थोऽपि लक्ष्यलक्षणकारणम् |
वेद्यं समुद्धरेन्नित्यं सत्यसंधानमानसः || ५६ ||

रेचकं पूरकं चैव कुम्भमध्ये निरोधयेत् |
दृश्यमाने परे लक्ष्ये ब्रह्मणि स्वयमाश्रितः || ५७ ||

स्वान्तस्थविषयं सर्वं रेचकः समुदाहृतः |
पूरकं शास्त्रविज्ञानं कुम्भकं स्वगतं स्मृतम् || ५८ ||

एवमभ्यासचित्तश्चेत् स मुक्तो नात्र संशयः |
कुम्भकेन सदारोप्य कुम्भकेनैव पूरयेत् || ५९ ||

प्. ५१२) कुम्भेन कुम्भयेत् कुम्भं तदन्तस्थः परं शिवम् |
पुनरास्फालयेदद्य सुस्थिरं कण्ठमुद्रया || ६० ||

वायूनां गतिमावृत्य धृत्वा पूरककुम्भकौ |

	एवं ज्ञात्वा प्राणायामं कुर्यादित्याह- नाडीनामिति || ५४ || 
हंसः प्रत्यगभिन्नपरमात्मा शक्तेरधिष्ठानम् | 
मायाशक्तिकार्यमेव चराचरम् || ५५ || एवं यथोक्तसाधनसंपन्नो योगी 
स्वातिरिक्तभ्रमतो मुक्तो भवतीत्याह- सम्यगिति | 
मूलोड्याणजालंधरभेदेन सम्यग्बन्धत्रयस्थोऽपि | वेद्यं 
प्रत्यग्ब्रह्मैक्यम् || ५६ || वक्ष्यमाणलक्षणरेचकम् || ५७ || 
स्वाज्ञविकल्पितस्वान्तस्थविषयम् | स्वस्वरूपानुसंधानमेव 
कुम्भकमित्यर्थः || ५८ || इत्थंभूतेन कुम्भकेन | 
रेचपूरविरलकेवलकुम्भकमेव ब्रह्मस्वरूपानुसंधानपूर्वकं 
सदा कुर्यादित्यर्थः || ५९ || यदि चित्तं बहिर्गतं स्यात् तदा पुनरास्फालयेत् 
| केवलकुम्भकतो यदि प्राणः स्वपरिकरेण साकं बहिः निर्गच्छति तदा 
जालंधरबन्धाख्यकण्ठमुद्रया अद्य सुस्थिरं यथा भवति तथा 
वायूनां ऊर्ध्वाधोगतिमावृत्य आक्रम्य पुनः पूरककुम्भकौ 
धृत्वा आस्फालयेत् अभ्यसेदित्यर्थः || ६० ||

वेधकयोगाभ्यासक्रमः

समहस्तयुगं भूमौ समं पादयुगं तथा || ६१ ||

वेधकत्रययोगेन चतुष्पीठं तु वायुना |
आस्फालयेन्महामेरुं वायुवक्त्रे प्रकोटिभिः || ६२ ||

पुटद्वयं समाकृष्य वायुः स्फुरति सत्वरम् |
सोमसूर्याग्निसंबन्धात् जानीयादमृताय वै || ६३ ||

प्. ५१३) मेरुमध्यगता देवाश्चलन्ते मेरुचालनात् |
आदौ संजायते क्षिप्रं वेधोऽस्य ब्रह्मग्रन्थितः || ६४ ||

ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा विष्णुग्रन्थिं भिनत्त्यसौ |
विष्णुग्रन्थिं ततो भित्त्वा रुद्रग्रन्थिं भिनत्त्यसौ || ६५ ||

रुद्रग्रन्थिं ततो भित्त्वा छित्त्वा मोहमलं तथा |
अनेकजन्मसंस्कारगुरुदेवप्रसादतः || ६६ ||

योगाभ्यासात् ततो वेधो जायते तस्य योगिनः |
इडापिङ्गलयोर्मध्ये सुषुम्नानाडिमण्डले || ६७ ||

मुद्राबन्धविशेषेण वायुमूर्ध्वं च कारयेत् |

	एवं वेधकयोगाभ्यासक्रममाह- समेति | योगी 
योगमठस्थसमभूमौ पद्मासनमारुह्य समहस्तपादयुगं यथा 
भवति तथा निश्चेष्टो भूत्वा || ६१ || सपरिकरेण प्राणवायुना 
ब्रह्मविष्णुरुद्रग्रन्थिवेधनं कृत्वा, एवं वेधकत्रययोगेन 
वायुवक्त्रे सुषुम्नावदने प्रकोटिभिः स्वपरिकरैः प्राणकुण्डलिनी##-
त्वासाद्य, तदुपरि विद्यमानमहामेरुं 
सहस्रारचक्रासनतुर्यचैतन्यम् अहमस्मीत्यास्फालयेत् आस्फारयेत् 
सर्वव्यापकतया ध्यायेदित्यर्थः || ६२ || ततः किमित्यत्र यदा 
भ्रूमध्याख्यत्रिकूटोपरि सोमसूर्याग्नि संबन्धात् 
सोमसूर्यकुण्डल्यग्निपुटद्वयनिष्पन्नममृतं समाकृष्य ग्रसित्वा 
सत्वरं यदा प्राणः स्फुरति तदा अमृताय अमृतत्वायैव 
प्राणादिलयस्फूर्तिः भवतीति जानीयादित्यर्थः || ६३ || विश्वविराडोत्रादयो 
ब्रह्मादयो वा देवाः कूटस्थचैतन्यात्मकमेरुमध्यगता भवन्ति | 
मेरावारोपितविशेषांशचालनात् निर्विशेषापादनात् तेऽपि चलन्ते निर्विशेषा 
भवन्तीत्यर्थः | सहस्रारगतकूटस्थावगतेः 
ग्रन्थित्रयभेदनपूर्वकत्वादिति ग्रन्थित्रयभेदनप्रकारमाह- 
आदाविति | आदावस्य

प्. ५१४) योगिनः ब्रह्मग्रन्थितः ब्रह्मग्रन्थेः वेधो भेदनं जायते 
|| ६४-६५ || ततः क्रमेण ब्रह्मादिग्रन्थित्रयं स्वाज्ञानमलं च 
भित्त्वा ब्रह्मातिरिक्तं न किंचिदस्ति इति ज्ञात्वा तज्ज्ञानसमकालं 
कृतकृत्यो भवतीत्यर्थः | इत्थं मुक्तिप्रदवेधकयोगं स्तौति- 
अनेकेति || ६६ || 
अनन्तकोटिजन्मसुकृतासादितश्रुत्याचार्यप्रसादलब्धवेधकयोगा##-
वेधसिद्ध्युपायस्तु- इडापिङ्गलयोर्मध्ये 
विलसितसुषुम्नानाडिमण्डले इत्यादि || ६७ || सुषुम्नायां वायुगत्या 
उक्तलक्षणलक्षितवेधो भवतीत्यर्थः ||

विघ्नशान्तये प्रणवजपः

ह्रस्वो दहति पापानि दीर्घो मोक्षप्रदायकः || ६८ ||

आप्यायनः प्लुतो वापि त्रिविधोच्चारणेन तु |
तैलधारामिवाच्छिन्नं दीर्घघण्टानिनादवत् || ६९ ||

अवाच्यं प्रणवस्याग्रं यस्तं वेद स वेदवित् |
ह्रस्वं बिन्दुगतं दैर्घ्यं ब्रह्मरन्ध्रगतं प्लुतम् |
द्वादशान्तगतं मन्त्रं प्रसादं मन्त्रसिद्धये || ७० ||

सर्वविघ्नहरश्चायं प्रणवः सर्वदोषहा |

	वेधकोपायभूतप्राणोर्ध्वयोगसिद्धिविघ्नशान्तये 
प्रणवाग्रलक्ष्यधारणपूर्वकं चतुर्मात्रात्मकं प्रणवजपं 
कुर्यात् इत्याह- ह्रस्व इति | एकमात्राप्रणवजपतः पापहानिः भवति || 
६८ || आप्यायनो नाम द्विमात्राप्रणवः तज्जपादस्य श्रीर्भवति | दीर्घः 
त्रिमात्रात्मकः चतुर्मात्रात्मकः प्लुतो वा मोक्षप्रदायको

प्. ५१५) भवति | एवं त्रिविधोच्चारणेन यथोक्तफलम् अश्नुत इत्यत्र 
यदि ह्रस्वा भवति सर्वं पाष्मानं दहति अमृतत्वं च गच्छति यदि 
दीर्घा भवति महतीं श्रियं आप्नोति अमृतत्वं च गच्छति यदि प्लुता 
भवति ज्ञानवान् भवति अमृतत्वं च गच्छति इति श्रुतेः || ६९ || यतः 
एवम् अतः प्रणवानुष्ठानं कर्तव्यमित्याह- ह्रस्वमिति | बिन्दुगतं 
हृदयगतम् | द्वादशान्तगतं ब्रह्मरन्ध्रोर्ध्वभागगतम् | 
प्रसादं प्रसादकरं विद्धि || ७० || अतः सर्वेति | सर्वदोषहा 
भवतीत्यर्थः ||

आरम्भादियोगभूमिकाचतुष्टयम्

आरम्भश्च घटश्चैव तथा परिचयस्तथा || ७१ ||

निष्पत्तिश्चेति कथिता श्चतस्रस्तस्य भूमिकाः |
करणत्रयसंभूतं बाह्यं कर्म परित्यजन् || ७२ ||

अन्तरं कर्म कुरुते यत्रारम्भः स उच्यते |
वायुः पश्चिमतो वेधं कुर्वन्नापूर्य सुस्थिरम् || ७३ ||

यत्र तिष्ठति सा प्रोक्ता घटाख्या भूमिका बुधैः |
न सजीवो न निर्जीवः काये तिष्ठति निश्चलम् |
यत्र वायुः स्थिरः खे स्यात् सेयं प्रचयभूमिका || ७४ ||

यत्रात्मानं सृष्टिलयौ जीवन्मुक्तिदशां गतः |
सहजः कुरुते योगं सेयं निष्पत्तिभूमिका || ७५ ||

इति ||

प्. ५१६) एवं प्रणवजपशुद्धान्तरस्य महावेधकयोगोपायतया 
योगभूमिकाचतुष्टयमाह- आरम्भश्चेति || ७१ || 
तत्रारम्भभूमिकालक्षणमाह- करणेति | 
मनोवाक्कायाख्यकरणत्रयसंभूतम् || ७२ || द्वितीयभूमिकामाचष्टे##-
यथा भवति तथा ग्रन्थित्रयं वेधं कुर्वन् यत्रावतिष्ठति सेयं 
घटभूमिका भवतीत्यर्थः || ७३ || प्रचयभूमिकालक्षणमाह- न 
सेति | चेष्टाभावान्न सजीवः | सप्राणत्वान्न निर्जीवः | यत्र सहस्राराकाशे 
वायुः स्थिरो भवति सेयं प्रचयभूमिकेत्यर्थः || ७४ || 
निष्पत्तिभूमिकालक्षणमाह- यत्रेति | यत्र तुरीयभूमिकायां 
ईश्वरात्मना योगी जाग्रदादिप्रपञ्चसृष्टिलयौ कृत्वा 
जीवन्मुक्तिदशामेत्य सहजः सहजं योगम् असंप्रज्ञाताख्यं कुरुते 
सेयं निष्पत्तिभूमिका भवति || ७५ || इतिशब्दो 
भूमिकाचतुष्टयसमाप्त्यर्थः ||

एतद्विद्यापठनवेदनयोः फलम्

	एतदुपनिषदं योऽधीते सोऽग्निपूतो भवति | स वायुपूतो भवति | 
सुरापानात् पूतो भवति | स्वर्णस्तेयात् पूतो भवति | स जीवन्मुक्तो भवति || ७६ 
|| तदेतदृचाभ्युक्तम् | तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः | 
दिवीव चक्षुराततम् | तद्विप्रासो विपन्ययो जागृवांसः समिन्धते | 
विष्णोर्यत्परमं पदमित्युपनिषत् || ७७ ||

	एतद्विद्यापठनफलमाह- एतदिति | एतदुपनिषदम् 
एतामुपनिषदं योऽधीते | वेदनफलमाह- स जीवन्मुक्त इति || ७६ || 
अयं

प्. ५१७) मन्त्रः आरुणिकोपनिषदि व्याख्यातः | इत्युपनिषच्छब्दो 
वराहोपनिषत्परिसमाप्त्यर्थः || ७७ ||

इति पञ्चमोऽध्यायः

श्रीवासुदेवन्द्रशिष्योपनिषद्ब्रह्मयोगिना |
वराहोपनिषद्व्याख्या लिखिता ब्रह्मगोचरा |
वराहोपनिषद्व्याख्याग्रन्थजातं चतुश्शतम् ||

इति श्रीमदीशाद्यष्टोत्तरशतोपनिषच्छास्त्रविवरणे 
अष्टनवतिसंख्यापूरकं वराहोपनिषद्विवरणं 
संपूर्णम्




###########   END OF FILE  #######