####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00099
Uniform title: vātūlanāthasūtra
Main title: vatūlanāthasūtra with vṛtti by anantaśaktipāda
Secondary title: vatūlanāthasūtravṛtti
Author : vatūlanātha
Commentator : anantaśaktipāda
Editor : śāstrī m k

Description: 
Transcribed from volume 39 of the Kashmir Series of Texts and Studies.


Notes: 
Date entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski .  

Revision 0: August 01, 2006  


Publisher : Research Dept. Jammu and Kashmir State
Publication year : 1923
Publication city : Bombay
Publication country : India
####################################################


ओं नमः संविद्वपुषे परमशिवाय |


अथ

श्रीवातूलनाथसूत्राणि |

श्रीमदनन्तशक्तिपादविरचितवृत्तिसमेतानि |


संघट्टघट्टनबलोदितनिर्विकार-
शून्यातिशून्यपदमव्ययबोधसारम् |
सर्वत्र खेचरदृशा प्रविराजते यत् 
तन्नौमि साहसवरं गुरुवक्त्रगम्यम् || १ ||

सर्वोल्लङ्घनवृत्त्येह निर्निकेतोऽक्रमक्रमः |
कोऽप्यनुत्तरचिद्व्योमस्वभावो जयतादजः || २ ||
श्रीमद्वातूलनाथस्य हृदयाम्भोधिसंभवम् |
पूज्यपूजकपूजाभिः प्रोज्झितं यन्नमामि तत् || ३ ||
येनेह सर्ववृतीनां मध्यसंस्थोऽपि सर्वदा |
महाव्योमसमाविष्टस्तिस्ठाम्यस्मिन्निराविलः || ४ ||
तमपूर्वमनावेशमस्पर्शमनिकेतनम् |
संविद्विकल्पसंकल्पघट्टनं नौम्यनुत्तरम् || ५ ||
योगिनीवक्त्रसंभूतसूत्राणां वृत्तिरुत्तमा |
केनापि क्रियते सम्यक्परतत्त्वोपबृंहिता || ६ ||

प्. २)	इह किल 
षड्दर्शनचतुराम्नायादिमेलापपर्यन्तसमस्तदर्शनोत्तीर्ण-
मकथ्यमपि श्रीमद्वातूलनाथस्य पीठेश्वर्य 
उच्छुष्मपादौघमुक्त्वा तदनु 
परमरहस्योपबृंहितत्रयोदशकथासाक्षात्कारदृशा क्रमाक्रमास्ति-
नास्तितथ्यातथ्यभेदाभेदसविकल्पनिर्विकल्पभवनिर्वाणकलङ्कोज्झितं 
किमप्य-नवकाशं परं तत्त्वं सूत्रमुखेनादिशन्ति - 
यत्रेदमादिसूत्रम्

महासाहसवृत्त्या स्वरूपलाभः || १ ||

	अतितीव्रातितीव्रतरविशृङ्खलशक्तिपाताघ्रातस्य 
स्वस्वरूपसमाविष्टस्य कस्यचित् क्वचित् कदाचित् अकस्मादेव 
ऽमहासाहसवृत्त्याऽ घस्मरमहाघनतरपर-नादोल्लासस्फारेण 
सविकल्पनिर्विकल्पात्मकसमस्तसंविन्निवहघट्टनान्निराव-
रणमहाशून्यतासमावेशनिष्ठया ऽस्वरूपलाभःऽ 
समस्तकल्पनोत्तीर्णत्वा-
दकृतकनिरवकाशनिरुत्तरनिस्तरङ्गनिरवधिनिर्निकेतास्पर्शसंवित्प्राप्तिर्भ्
अवति,   -इति रहस्यार्थः | महासाहसवृत्त्यानुप्रवेशश्च 
वक्ष्यमाणकथितक्रमेणा-धिगन्तव्यः || १ ||

प्. ३)	झटिति 
सर्वोल्लङ्घनक्रमेणानिकेतस्वरूपप्राप्तिसाक्षात्कारमहासाहस-
चर्चासंप्रदायं निरूप्य, इदानीं तत्रैव 
सर्ववृत्तिमहासामरस्यमेककाले प्रचक्षते


तल्लाभा[च्छुरिता यु] द्युगपद्वृत्तिप्रवृत्तिः || २ 
||

	वृत्तीनां दृगादिमरीचिरूपाणां तथा 
रागद्वेषाद्युन्मेषवतीनां ऽयुगपत्ऽ तुल्यकालं 
क्रमपरिपाट्युल्लङ्घनेन अक्रमप्रवृत्त्या ऽतल्लाभाच्छुरिताऽ तत्तेन 
प्रागुक्तमहासाहसदशासमावेशक्रमप्राप्येण स्वरूपलाभेन 
कालाकालकल्पनोत्तीर्णालंग्रासवपुषा महानिरीहेणाच्छुरिता स्पृष्टा 
स्वस्व-रूपतां नीता ऽप्रवृत्तिःऽ प्रकर्षेण वर्तमाना वृत्तिः 
सततमच्युततया तत्समा-वेशेनावस्थानमित्यर्थः | इत्यनया उक्तिभङ्ग्या 
सर्ववृत्तीनां समनन्तरमेव सर्वोत्तीर्णमहाशून्यताधाम्नि 
धामरूपे तन्मयतया परस्परविभेदविगल-नेन उदयपदव्यामेव 
सततमवस्थितिः स्थितेत्यर्थः || २ ||

P. ४)	इत्यनया उक्तिभङ्ग्या तुल्यकालकथनोपदेशमुक्त्वा, इदानीं 
पुस्तककथां निरूपयन्ति 


उभयपट्टोद्धट्टनान्महाशून्यताप्रवेश
ः || ३ ||


	श्रीमन्निष्क्रियानन्दनाथानुग्रहसमये 
श्रीगन्धमादनसिद्धपादैर-कृतकपुस्तकप्रदर्शनेन या परपदे 
प्राप्तिरुपदिष्टा सैव वितत्य निरूप्यते | 
सप्तरन्ध्रक्रमोदितसप्तशिखोल्लासात्मकः प्राणप्रवाहोदयः स 
एवोर्ध्वपट्ट-कः पूर्णवृत्त्युदयः, 
रन्ध्रद्वयसुषिरनालिकाप्रवाहप्रसृतोऽपानरूपोऽधः पट्टकः 
पञ्चेन्द्रियशक्तिवेष्टितः पञ्चफणधर्मानिबन्धकोऽधःस्थितः | तस्य 
वलयद्वयं जाग्रत्स्वप्नात्मकमुन्मुद्य ग्रन्थिनिबन्धनमपहृत्य 
ऽउभयपट्टोद्धट्टनात्ऽ प्राणापानद्वयविदारणात् मध्यवर्ती यः 
प्राणरूपो महाशून्यतास्वभावः 
कुलाकुलविकल्पदशोज्झितोऽव्यपदेश्यमहानिरावरण-
निरत्ययवेद्यवेदकनिर्मुक्तो वर्णावर्णनिवर्णोत्तीर्णः 
स्पर्शास्पर्शप्रथापरि-वर्जित 
उपचारात्परमाकाशाद्यभिधानैरभिधीयते | तत्र ऽप्रवेशःऽ 
तत्समावेशतया सामरस्यावस्थितिः स एव 
प्राप्तमहोपदेशनामाविर्भवतीत्यर्-थः || ३ ||

प्. ५) 	इत्थं महानयोक्तदृशा सर्वशास्त्रप्रपञ्चोत्तीर्णत्वादवाच्यं 
किमपि 
महोपदेशसाक्षात्कारमुभयपट्टकाकारसदसद्रूपद्वयनिवारणेन 
निस्तरङ्गपरव्योमसमावेशसर्वावेशविवर्जितमासूत्रितमहाशून्यतास
मावे-शमावेद्य, इदानीं युग्मोपसंहारात् कैवल्यफलं तन्मयतया 
उपवर्ण्यते

युग्मग्रासान्निरवकाशसंविन्निष्ठा || ४ ||

	पृथिव्यादिमहाभूतपञ्चकस्य एकैकस्मिन् ग्राह्यग्राहकतया 
युग्मवृत्त्युदयसंव्यवस्थितिः | तत्र गन्धप्राधान्यात् धरातत्त्वस्य 
पायुघ्रा-णरूपेण द्विप्रकारता | अप्तत्त्वस्य च 
रसप्रधानतयोपस्थरसनारूपेण द्वैविध्यम् | तेजस्तत्त्वस्य 
रूपप्राधान्यात् पादनेत्रभेदेन द्वयरूपता | वायुतत्त्वस्य 
स्पर्शप्राधान्यात् त्वक्पाणिस्वभावतो द्विधा गतिः | आकाशतत्त्वत्य 
शब्दप्राधान्यात् वाक्च्छ्रोत्रभेदेन द्विप्रकारतयैव बहुधा-त्वम् | 
अथवा पृथिव्यप्स्वरूपौ भोग्यस्वरूपाववस्थितौ | तेजोवायवाख्यौ 
भोक्तृस्वभावौ संस्थितौ | आकाशं चैतद्युग्मान्तरस्थं सत्सुषिरतया 
सर्वप्रनाडिकान्तरोदितं 

प्. ६) 	च बहुधा विभक्तम् | पृथिव्यादिवायवन्तं भूतचतुष्टयं 
भोग्यरूप-माकाशं च भोक्तृस्वभावमिति वा | भोग्येऽपि भोक्ता सदैव 
तिष्ठति; भोक्तर्यपि भोगो नित्यं विभाति | एवमुक्तयुक्त्या प्रत्येकं 
पृथिव्यादिमहाभूत-पञ्चकं युग्मेन द्वयविभूत्या अनारतं 
प्रोल्लसतीत्यभिप्रायः | अथवा प्रत्येकं व्यक्ताव्यक्ततया बहिरन्तरतया 
शान्तोद्रिक्ततया वा विभाति | एतत्पञ्चकस्थानसंस्थितयुग्मस्य ऽग्रासात्ऽ 
संहरणात् ऽनिरवकाशसंविन्निष्-ठाऽ निरवकाशा येयं संवित् तस्या 
निष्ठा सम्यगविपर्यस्ततया संस्थितिः | निरवकाशसंवित्त्वेन नापि 
सविकल्पसंविदुन्मेषैरवकाशो लभ्यते, नापि निर्विकल्पसंवित्स्वभावेन 
प्रवेशोऽधिगम्यते | इत्थमप्रमेयत्वान्निरुत्तरपर-
माद्वयस्वभावत्वाच्च निरवकाशसंविदिहोच्यते | तस्या निष्ठा 
वरगुरुप्रदर्-शितदृशा सततमच्युता गतिः केषांचिद्भवतीत्यर्थः | 
एवं द्वयात्मककुल-कौलकवलनेन 
निरुपाधिनीरूपनिःस्वरूपतादात्म्यं भवतीत्यर्थः || ४ ||

प्. ७) द्वयविगलनेन परतत्त्वावस्थितिं युग्मचर्चागमनिकया इह उक्त्वा, 
तदनु संघट्टकथासाक्षात्कारो निरूप्यते

सिद्धयोगिनीसंघट्टान्महामेलापोदयः || ५ ||


	सिद्धाश्च योगिन्यश्च ताः सिद्धयोगिन्यः विषयकरणेश्वरीरूपाः | 
तासां संघट्टः संगमो ग्राह्यग्राहकोभयसंश्लेषः 
परस्परागूरण-क्रमेणालिङ्गनम् | तेन आलिङ्गनेन सदैव 
ऽमहामेलापोदयःऽ महामेलापस्या-हन्तेदन्तात्मकद्वयविगलनात् 
निरुत्तरचिद्व्योम्नि सततं महासामरस्यात्मकस्य सर्वत्र प्रत्यक्षतया 
उदयः समुल्लासो भवति इत्यर्थः | वेद्यवेदकद्वयाप्रथन-प्रवृत्त्या 
परमाद्वयसमावेशः सर्वत्रावस्थित इत्युक्तं भवति || ५ ||

	उभयविगलनेन सदैव महामेलापोदयमुक्त्वा, तदनु 
कञ्चुकत्रयोल्लङ्-घनेन निरुत्तरपदप्राप्तिं कटाक्षयन्ति

त्रिकञ्चुकपरित्यागान्निराख्यपदावस्थितिः || ६ 
||

	त्रिकञ्चुकस्य भाविकभौतिकशून्यभेदभिन्नस्य | 

प्. ८)	तत्र भाविकं शब्दाद्यहंकारपर्यन्तं तन्मात्ररूपं, 
भौतिकं पृथिव्यादिरूपं, शून्यं निरीहाख्यं वासनास्वरूपं च | 
अथवा भाविकं घटाकारं बाह्यं ग्राह्यविषयरूपं, भौतिकं 
पुनरान्तरमिन्द्रियात्म-कं ग्रहणरूपं, शून्यं 
तदुभयमध्यमाकाशम् | अथवा भाविकं स्वप्नावस्था सृष्टिरुच्यते, 
भौतिकं जाग्रत्प्रथा स्हितिर्निगद्यते, शून्यं सुषुप्तदशा 
संहारोऽभिधीयते | इत्थं संस्थितस्य त्रिकञ्चुकस्य ऽपरित्यागात्ऽ 
सन्न्यासात् ऽनिराख्यपदावस्थितिःऽ निर्गता आख्या अभिधानं यस्य असौ 
निराख्यः अव्यपदेश्यमनुत्तरं वागुत्तीर्णं परं धाम, तस्मिन् 
सर्वोत्तीर्णा-निकेतनपरमाकाशेऽवस्थितिः सदैव अपरिच्युतस्वभावनिष्ठा 
भवतीति संबन्धः || ६ ||

	इत्थं कञ्चुकत्रयोल्लङ्घनेन तुर्यपदप्राप्तिं निरूप्य, इदानीं 
सर्ववाक्प्रथासु निरावरणासु स्वरभूतिविजृम्भैव प्रथते सदैव, - इति 
निरूपयन्ति


वाक्चतुष्टयोदयविरामप्रथासु स्वरः 
प्रथते || ७ ||

	आदौ तावत् वाक्चतुष्टयं निर्णीयते | 
निरावरणनिरवकाशोदयनिरुत्तरनिस्तरङ्गपरमनभसि-
उच्छलत्किंचिच्चलनात्मकप्रथमस्पन्दविकासस्वभावा 

प्. ९)	वर्णरचनां मयूराण्डरसन्यायेन अद्वयमहासामरस्यतया 
अन्तर्धारयन्ती परेति प्रथिता | सैव च अनाहतनादस्वरूपतामवाप्ता 
निर्विभागधर्मिणी समस्तवर्णोदयं वटधानिकावदन्तर्धारयन्ती 
द्रष्ट्टस्वभावा पश्यन्तीति व्यपदेश्या | सैव च 
संकल्पविकल्पनिवहनिश्चयात्-मबुद्धिभूमिं स्वीकृतवती वर्णपुञ्जं 
शिम्बिकाफलन्यायेन अन्तर्धारयन्ती मध्यमा इत्यभिहिता | सैव 
हृत्कण्ठताल्वादिस्थानकरणक्रमेणाहता सती 
वर्णविभवमयश्लोकादिवत् भेदरूपं प्रकटयन्ती 
रूपादिसमस्तविश्वप्र-थां च व्यक्ततामापादयन्ती वैखरीत्युक्ता | 
इत्थं निरवकाशात् संवित्पदात् वाक्चतुष्टयमविरतमनिरोधतया प्रथते 
| एवमीदृक्स्वभाववाक्चतुष्टयस्य उदयश्च विरामश्च तावुदयविरामौ 
सृष्टिसंहारौ, तयोः प्रथा व्यक्ताव्यक्त-तया सदैव अविरतमुल्लसन्त्यः 
स्फुरन्त्यः, तासु 

प्.१०)	ऽस्वरःऽ अनाहतहतोत्तीर्णमहानादोल्लासविकासस्वभावः ऽप्रथतेऽ 
सविकल्पनिर्विकल्पसंविदुत्तीर्णपरवियदुदयमेव प्रकाशितं 
सततमकरणप्र-वृत्त्या प्रयातीत्यर्थः | इत्थं 
नानाभेदोल्लासप्रकाशरूपेषु वर्णनिवहोदयेषु मध्यात् प्रतिवर्णान्तरे 
वाक्चतुष्टयक्रमेण अखण्डितवृत्त्या स्वस्वरूपमपरि-त्यज्य 
यथामुखोपदिष्टनीत्या स्वर एव प्रथते, - इत्युक्तं भवति || ७ ||

	इति वाक्चतुष्टयोदयक्रमेण निरावरणस्वरोदयः सर्वत्र सर्वकालं 
स्फुरति, - इति निरूप्य, इदानीं रसत्रितयाभोगे सति परं धामैव निरुत्तरं 
चकास्ति, - इति निगद्यते


रसत्रितयास्वादनेनानिच्छोच्छलितं 
विगतबन्धं परं ब्रह्म || ८ ||

	रसत्रयं गुरुमुखोदितदृशा मनागीषत् प्रकाश्यते | मूलाधार-
पयोधराधारप्रथिताकृत्रिमरसत्रितयाभोगे सति ऽअनिच्छोच्छलितंऽ 
निष्कामतया प्रोल्लसितं ऽविगतबन्धंऽ विरहितभेदप्रथात्मकसंसारा-
वग्रहं शान्तचित्रोभयविधब्रह्मस्वरूपसमुत्तीर्णं 

प्. ११) 	किमपि निरुत्तरप्रकृष्टतरामर्शसंवित्स्वभावं परं ब्रह्मैव 
सततमनस्तमितस्थित्या विजृम्भत इत्यर्थः | एतदेव रहस्यक्रमेणोच्यते | 
मूलाधारस्तु प्रथमप्रतिभोल्लासमहानादविशेषः सृष्टिस्वभावः 
भेदाभेदात्मकसंवित्पदार्थप्रथमाश्रयभित्तिभूतत्वात् | पयोधरस्तु 
पयः समस्ताप्यायकत्वात् सर्वाश्रयसंवित्स्वरूपं तदेव धारयति 
स्थितिप्ररोहमवलम्बयति यः स्पन्द आद्योन्मेष एव सर्वपदार्थावभास-
नात् स्थितिरूपः | आधारस्तु जडाजडभावपदार्थोपसंहारकत्वात्प्रत्-
यावृत्तिसंवित्स्वभावः संहारः | एतत्त्रयोद्भूतं रसरूपं तत्तदनु-
भवचमत्कारसामरस्यमास्वाद्य स्वात्मनि अकृतकखमुद्रानुप्रवेशात् 
विमृश्य, तुर्यस्वभावो महासंहाराख्योऽनवरतं परमाद्वयतया 
विभातीति रहस्यार्थः || ८ ||
	एवं निरवकाशभङ्ग्या रसत्रितयचर्चासंप्रदायं निरूप्य, 
इदानीं देवीचतुष्टयकथासाक्षात्कारः प्रकाश्यते

प्. १२) 	देवीचतुष्टयोल्लासेन सदैव 
स्वविश्रान्त्यवस्थितिः || ९ ||

	देवीचतुष्टयं क्षुत्तृडीर्ष्यामननाख्यम् | तत्र च सर्वग्रासनिरत-
त्वात् क्षुदेव महासंहारः | सर्वशोषकत्वात् तृडेव संहारः | ईर्ष्या 
द्वयप्रथापादिका ग्राह्यग्राहकपरिग्रहग्रथिता स्थितिरूपा | मनना च 
संकल्पविकल्पोल्लासरूपा सृष्टिः | एतद्रूपस्य देवीचतुष्टयस्य च 
ऽउल्लासेनऽ घस्मरसंवित्प्रवाहप्रवृत्त्या प्रथनेन ऽसदैवऽ सर्वकालं 
प्रत्येकं चातुरात्म्येनोद्योगाभासचर्वणालंग्रासवपुषा स्वस्वरूपा-
वस्थितिः पञ्चमपदातिशायिनी निरवकाशसंविन्निष्ठा स्थितेत्यर्थः || ९ ||
	इत्यनेन सूत्रेण देवीचतुष्टयकथाक्रमं प्रकाश्य, इदानीं 
द्वादशवाहचक्ररहस्यं निरूप्यते

द्वादशवाहोदयेन महामरीचिविकासः || १० ||

मनःसहितं श्रोत्रादिबुद्धीन्द्रियपञ्चकं, तथा बुद्धिसहितं वागादि-
कर्मेन्द्रियपञ्चकम्, एतदुभयसमूहो ऽद्वादशवाहःऽ | 

प्. १३)	तस्य उल्लासः अहेतुकेन केनापि अतिविशृङ्खलतरधामनिरुत्तरनिस्तर-
ङ्गपरस्वातन्त्र्यवृत्त्या घस्मरसंवित्प्रवाहः | तेन महामरीचीनां 
निरावरणक्रमेण प्रत्येकस्मिन् प्रवाहे उद्योगावभासचर्वणालंग्रास-
विश्रान्तिरूपाणां महासंविद्रश्मीनां ऽविकासःऽ नियतानियतचिदचित्-
प्रथाविगलनेन नित्यविकस्वरस्वभावो महाप्रबोधः सततमविनश्वर-
तया सर्वत्र सर्वतः सर्वदैव स्थित इति महावाक्यार्थः || १० ||
	इत्यकरणसिद्धं सदैव निरावरणपदसमावेशं द्वादशवाहो-
दयदृशा प्रकाश्य, इदानीं चर्यापञ्चकसंप्रदायं निरूपयन्ति

चर्यापञ्चकोदये निस्तरङ्गसमावेशः || ११ ||

	चर्यापञ्चकं त्वनाश्रितावधूतोन्मत्तसर्वभक्ष्यमहाव्यापक-
स्वरूपम् | तस्य उदयो नियतानियतशक्तिसमूहान्तरोदितो विकासस्वभाव 
उल्लासः | तस्मिन्सति ऽनिस्तरङ्गसमावेशःऽ आणव - शाक्त -शाम्भवोदय-
रूपसमस्ततरङ्गपरिवर्जितसमावेशलक्षणनिरुत्तरसमावेशधर्मैव 

प्. १४)	प्रथत इत्यर्थः | चर्यापञ्चकक्रमं च वितत्य निरूपयामि | तत्र 
अनाश्रिता निराधारत्वात् परमाकाशरूपा श्रोत्रसुषिरप्रदेशगमनेन 
स्वग्राह्यवस्तूपसंहरणाय उद्गता | अवधूता च अनियततया सर्वत्र-
विहरणदृक्शक्तिमार्गेण स्वसंहार्यस्वीकरणाय उन्मिषिता | उन्मत्ता च 
विचित्तवत्स्वतन्त्रतया ग्राह्यग्राह्यसंबन्धाविवक्षया स्वविषयग्रह-
णाय प्रथिता | सर्वभक्ष्या भक्ष्यसंस्कारनिखिलकवलनशीला 
स्वसंहार्यपदार्थग्रसनाय उदिता | सर्वव्यापिका च त्वग्वृत्तिगमनिकया 
निखिलव्यापकत्वात् अशेषस्पर्शस्वीकरणाय उन्मिषिता; - इति 
चर्यापञ्चकोदयः || ११ ||

	सततसिद्धचर्याक्रमं निरूप्य, इदानीं 
निर्निकेतपरज्ञानप्रकाशावलम्बनेन पुण्यपापनिवृत्तिकथां 
निरूपयन्ति


महाबोधसमावेशात्पुण्यपापासंबन्धः 
|| १२ ||

ऽमहाबोधःऽ च ज्ञातृज्ञानज्ञेयविकल्पसंकल्पकालुष्यनिर्मुक्तो 

प्. १५)	निःशमशमानिकेतनिर्धामधामप्रथात्मकः परतरज्ञानस्व-
भावः क्रमाक्रमोत्तीर्णत्वात् महागुरुभिः साक्षात्कृतः | तस्य 
ऽसमावेशःऽ अकरणक्रमेण यथास्थितसंनिवेशेन त्यागस्वीकारपरिहार-
तः सततमुच्युतवृत्त्या तद्रूपेण स्फुरणं | तस्मात् 
ऽमहाबोधसमावेशात्ऽ पुण्यपापयोः शुभाशुभलक्षणकर्मणोर्द्व-
योः स्वफलद्वयवितरणशीलयोः ऽअसंबन्धःऽ असंश्लेषः असंयोगश्च 
अनवरतं जीवत एव वीरवरस्य अपश्चिमजन्मनः कस्यचित्सर्वकालमकृत-
कानुभवरसचर्वणसंतृप्तस्य भवभूमावेव 
बन्धमोक्षोभयोत्तीर्णमहामुक्तिः करतलामलकवत् स्थितेत्यर्थः || १२ ||

	स्वस्वरूपप्राप्तिपूर्वकं पुण्यपापतिरस्कारचर्चाक्रममुक्त्वा, 
इदानीं स्वरसिद्धमौनकथामुद्धाटयन्ति


अकथनकथाबलेन महाविस्मयमुद्रा-
प्राप्त्या खस्वरता || १३ ||

	अकथनकथाबलं गुरुमुखोपदिष्टसंप्रदायक्रमेण 

प्. १६)	मनागिह चर्च्यते | अस्य अकारस्य हतानाहतानाहतहतानाहतहतोत्-
तीर्णतया चतुर्धोदितरूपस्य कथनं वक्त्राम्नायचर्चासंनिवेशन-
मित्यकथनम् | तत्र हतस्तावत् कथ्यते - हृत्कण्ठताल्वादिस्थानकरणसं-
निवेशैर्हतः अकारादिहकारपर्यन्तनानापदार्थावभासकः | अनाहतश्-
चास्वरमूलोल्लसितपरनादविस्फारस्तन्त्रीमध्यमास्वरसंकेतक 
आकण्ठकूपान्तादुपचारतः कृतप्रतिष्ठः | अनाहतहतश्च उभयाश्रि-
तोन्मिषितोऽहतो विश्रान्तशष्कुलीश्रवणगोपनोद्भिन्नप्रथः 
श्रवणयुग्ममध्यवर्त्याकाशात् तत्त्वप्रतिबिंबतत्त्वदेहतोऽपि हतोऽना-
हतहतः | अनाहतहतोत्तीर्णश्च महानिरावरणधामसमुल्लसितोऽविकल्प 
ईषच्चलत्तात्मकमहास्पन्दप्रथमकोटिरूपः स्वरः संकोचविकासविर-
हात् परमविकासरूपः अस्पर्शधर्मानुच्चार्यमहामन्त्रप्रथात्मकः | 
तथा च अनाहतहतोत्तीर्णो यः स शृंगाटकाकारो रौद्रीस्वभावस्तुर्यः | 
अनाहतहतश्च अनच्ककलात्मकवक्त्रसंस्थानो वामारूपः सुषुप्तः | 
अनाहतश्च बाहुरूपाम्बिकाशक्तिर्या आगमे 

प्. १७) निरूपिता तत्स्वरूपः स्वप्नः | हतश्चायुधाकारो ज्येष्ठास्वभावो 
जाग्रत् | इत्येतच्चतुष्टयस्वभावस्य आद्यवर्णस्य कथनं पारम्पर्य-
मुखयुक्तिविशेषः | तस्य बलं हतादिरूपत्रयोल्लसितानाहतहतोत्तीर्णराव-
स्फुरत्तारूपं वीर्यं तेन ऽअकथनकथाबलेनऽ | तत्रैवमकथनं वाक्-
प्रपञ्चोत्तीर्णमकथनमेव कथनं संक्रमणक्रमेण निर्निकेतस्वरू-
पावधानं तदेव बलमकृतकस्फारसारम् | तेन संक्रमणं च 
मनागिह वितन्यते | प्राणपुर्यष्टकशून्यप्रमातृनिविष्टाभिमानविगल-
नेन निस्तरङ्गप्रविकचच्चिद्धामबद्धास्पदो दैशिकवरो निःस्पन्दानन्द-
सुन्दरपरमशून्यदृग्बलेन कार्यकरणकर्मनिरपेक्षतया यद्यत्किंचित्-
सर्वगतात्मस्वरूपप्रत्तिपत्तौ अवलोकयति तत्तत्परतरचिन्मयमेव सततं 
भवति, - इति नास्त्यत्र सन्देहः | तथा चान्यद्व्याख्यान्तरमाह - कथनं 
तावत् षड्दर्शनचतुराम्नायमेलापक्रमसमूहेषु पूजनक्रमोदितनिय-
तानियतदेवताचक्रावलम्बनेन स्फुरति | 

प्. १८)	इह पुनः पूज्यपूजकपूजनसं-बन्धपरिहारेण श्रीमद्वातूल-
नाथादिसिद्धप्रवरवक्त्राम्नायदृशा सततसिद्धमहामरीचिविकास एव 
सर्वोत्तीर्णस्वरूपाविभिन्नः सर्वदैव सर्वत्र विराजते, - इत्यकथनकथा-
बलं तेन महाविस्मयप्राप्तिर्भवतीति सम्बन्धः | ऽमहाविस्मयःऽ च 
विगतो विनष्टः स्मयो मितामिताहंकारदर्पः सर्वोल्लंघनवृत्त्या 
स्वरूपानुप्रवेशः | अथ च महाविस्मयः स्वपरभेदविस्मरणात् झटिति 
निरन्तरनिरर्गलखेचरवृत्तिसमावेशः | सैव सर्वमुद्राणां क्रोडीकर-
णात् ऽमुद्राऽ तस्या मौनपदसमावेशमयता | तया हेतुभूतया 
ऽखस्वरताऽ त्रयोदशकथाकथनसामरस्यात्मकः खस्वरस्तस्य भावः 
सामरस्यप्रथनं भवतीत्यर्थः | खस्वरस्तु खमपि भावशून्यमपि 
स्वेन राति व्याप्नोति स्वीकरोति आदत्ते, - इति खस्वरः || १३ ||

	षड्दर्शनचातुराम्नायिकसर्वमेलापकथात्रयोदशकथासाक्षात्-
कारोपदेशभङ्ग्यानुत्तरपदाद्वयतया कस्यचिदवधूतस्य पीठेश्वरी-
भिर्महामेलापसमये 

प्. १९) सूत्रोपनिबद्धो वक्त्राम्न्यायः प्रकाशितः | तस्यैवेह मनाक् 
सतामवबोधार्थमस्माभिर्वृत्तिरियं कृता इति शिवम् |


इति परमरहस्यं वाग्विकल्पौघमुक्तं
भवविभवविभागभ्रान्तिमुक्तेन सम्यक् |
कृतमनुपममुच्चैः केनचिच्चिद्विकासा-
दकलितपरसत्तासाहसोल्लासवृत्त्या ||

समाप्तेयं श्रीमद्वातूलनाथसूत्रवृत्तिः |
कृतिः श्रीमदनन्तशक्तिपादानाम् |



श्रीमत्प्रतापभूभर्तुराज्ञया प्रीतये सताम् |
मधुसूदनकौलेन संपाद्येयं प्रकाशिता ||


###########   END OF FILE  #######