####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00620
Uniform title: vivekacintāmaṇi

Description: 



Notes: 
Text selected by Dr. Elaine Fisher and funded by a fellowship awarded to Dr. Fisher by Stanford University.

Data entered by the staff of Muktabodha under the direction of Anirban Dash.

Revision 0: March 27, 2022

Publisher : vīraśaivaliṅgibrahmaṇagranthamala
Publication year : 1906
Publication city : Solapur
Publication country : India
####################################################



वीरशैवलिंगिब्राह्मणधर्मग्रंथमाला
ग्रंथ ३५ वा.

श्रीमन्निजगुणशिवयोगी 
विवेकचिंतामणि |

पूर्वभाग |
वेदमूर्ति मणूरमठाध्यक्ष मल्लिकार्जुनशास्त्री

शकं १८३०, सन् १९०९

विवेकचिंतामणि |
प्रकरण १ लें व २ रें |

विषयानुक्रमणिका |
विषय		पृष्ठ 	विषय 		पृष्ठ
पीठिकाप्रकरण		१	लौकिकशास्त्र 	
	२१
मंगलाचरण		३ 	वैदिकशास्त्र 	
	२१
ईश्वरगुणावलि		५ 	पूर्वमीमांसा 	
	२१
प्रमाणशास्त्रें		६ 	वैदिकन्यायशास्त्र 	२१
वेदप्रभेद (वेदांचे भेद) 	७ 	अध्यात्मशास्त्रत्रय 	२२
वेदवाक्यस्वरूप		७ 	सांख्यशास्त्र 	
	२२
वेदांगें		८ 	पातंजलशास्त्र 		२३
उपांगें		९ 	उत्तरमीमांसा (अध्यात्म 
उपवेद		९ 	   मतभेदासहित) 	२३
उपनिषदें		९ 	अतिमार्गिकशास्त्र 	२३
स्मृति		१० 	मांत्रिकशास्त्र 		२४
षोडशसंस्कार		११ 	आत्मप्रतिपादन 	२४
ब्राह्मणकर्म		११ 	मोक्षप्रतिपादन 	
	२६
क्षत्रियकर्में		१२ 	मतांतरभेद 	
	२८
गणितसंज्ञा		१२ 	चतुर्दशविद्या 	
	२८
तुलाप्रमाण		१४ 	सूत्रविचार 	
	२९
वैश्यलक्षण		१४ 	वेदांतविषयक्रम 	३०
शूद्रलक्षण		१४ 	सूत्रलक्षण 	
	३०
अष्टादशपुराणें		१५ 	भाष्यलक्षण 	
	३०
उपपुराणें		१६ 	अधिकरणलक्षण 	३०
इतिहास		१६ 	व्याख्यानलक्षण 	३१
चार्वाकशास्त्रें		१६ 	अन्वयलक्षण 	
	३१
बौद्धमत		१८ 	अनुबंधचतुष्टय 		३१
कौलयामलमत		१९ 	अधिकारिलक्षण 	३१
शाक्तेय व पंचरात्र हीं मतें 	२० 	साधनचतुष्टय 
		३२
साधारणशास्त्रपंचक	२० 	गुरुलक्षण	
	३३

पृ० २)
विषय 		पृष्ठ	विषय		पृष्ठ
गुरुसेवालक्षण		३३ 	दृष्टान्तसमन्वय 	
	५४
अधिकारिप्रभेद		३४ 	गुणादिकल्पना 	
	५४
पंचाधिकारी		३४ 	ईश्वरकृत्यदृष्टान्त
		५५ 
पुनरधिकारित्रय 	३५ 	समष्टिव्यष्टिविवेक 	५६
अष्टगुरुलक्षण		३५ 	कूटस्थानादिनामविवेक 
	५६
शिष्योपसन्नति (शिष्यानें 		ब्रह्मपर्यायनामें	
	५७
  गुरूकडे कसें गमन करावें तें) ३६ 	दृग्विवेकसार 	
	५७
उपदेशक्रम		३७ 	मायास्वरूपविवेक 	५८
बोधप्रकाश		३७	मायालक्षण 	
	५८
प्रमाणलक्षण		३८ 	मायेचे अनिर्वाच्य नू प्रकार 
	५९
प्रमाणविभाग		३९ 	मायाप्रतीतित्रय 	६०
आगमप्रमाण		३९ 	मायापंचक 	
	६०
पदार्थविवेक		४२ 	मायाधर्मद्वय 	
	६१
पदार्थद्वय (दृग्दृश्यविवे- 		मायागुणद्वय 	
	६१
  कासह)		४३ 	मिथ्यात्वनिरुक्ति 	६२
भेदनिराकरण		४४ 	मायावृत्तित्रय 	
	६२
सिद्धान्तश्रुति		४४ 	महदादिसृष्टिक्रम 	६३
अध्यारोपविवेक		४५ 	अंतःकरणचतुष्टय 
	६४
अपवादविवेक		४५ 	ज्ञानेंद्रियपंचक 	
	६४
ब्रह्मलक्षणविवेक	४५ 	कर्मेंद्रियपंचक 		६५
पंचलक्षणीविवेक 	४६ 	अध्यात्मिकादिविवेक 	६५
आनंदविचार		४७ 	इंद्रियमूलसमन्वय 	६६
सत्तास्वरूपविवेक 	४८ 	प्राणपंचकादि 		६६
चिद्रूपोपाधिभेद 	४८ 	भूतगुणविकार 		६७
आनंदोपाधिभेद 	४९ 	त्रिपुटीलक्षण 		६८
अभावविवेक		५० 	तत्त्वें 		६८
परिच्छेदत्रय		५० 	सृष्टिक्रम 	
	६९
जीवादिनामभेद		५१ 	युगपत्सृष्टि 	
	७०
आत्मत्रय		५२ 	सृष्टिदृष्टान्त 		७०
विकारस्थिति		५२ 	चतुर्विधकार्यकल्पना 
	७०
ईश्वरनामभेद		५२ 	मिथ्यादृष्टान्त 	
	७१
उपाधिदृष्टान्त		५३ 	कारणत्वदोषपरिहार
	७१

पृ० ३)
विषय		पृष्ठ	विषय		पृष्ठ
प्रपंचत्रैविध्यभावना	७२ 	ऽऽतत्त्वमसिऽऽ वाक्याचा अर्थ 
	९८ 
बहुत्वभान 		७२	तत्त्वमसिदृष्टान्त	
	९९
ईश्वरप्रपंच 		७४ 	वाक्यार्थप्रतिपत्तिनिराकरण 
	१०० 
जीवप्रपंचत्रयनिषेध 	७४ 	तत्त्वार्थ		१०१ 
उपाधित्रय 		७७ 	मिथ्यात्वाविरोध 	१०१ 
अध्यासलक्षण	 	७७ 	मिथ्याचें ज्ञान झाले असतां 
पंचावस्था		७९ 	  सत्यसिद्धि होते. 	१०३ 
अवस्थामिथ्यात्व	८१ 	निरंजनत्वसिद्धि 	१०४
पुनरात्मसिद्धि 		८२ 	निर्गुणसाधन 	
	१०५
पंचकोशविवेक 	८४ 	ज्ञानास प्रतिबंधक 	१०५
अहंकाराचें आत्मत्वखंडन	८४ 	मोक्षाला विघ्नत्रय 	१०६
अहंकारचैतन्यविवेक 	८६ 	विघ्नत्रयपरिहार 	
	१०६
अहंकारसंबंध 		८७ 	सहकारिकारण 	
	१०७ 
बिंबप्रतिबिंबभाव	८८ 	श्रुतितात्पर्यनिर्णयलिंगे 	१०९ 
निराकारप्रतिबिंब	८९ 	मननसामग्री		११० 
प्रतिबिंबाचें प्रतिबिंब 	८९ 	निदिध्यासपंचयोग 	११२
बिंबसाम्यभंग 		८९ 	प्रतिबंधकत्रय 	
	११३
उपाधिसाम्य 		९० 	प्रतिबंधनिवर्तक साधनें 
	११४
उपधेयभिन्नत्व 		९० 	ज्ञानलक्षण 	
	११४
अनादिषट्क 		९१ 	वैराग्यलक्षण 	
	११४
सप्तावस्था 		९२ 	उपरतिलक्षण 	
	११५
सप्तावस्थासमन्वय 	९३ 	ज्ञानादिकांस अवधि 	११५
वेदवाक्यविचार		९४ 	मोक्षकारण 	
	११५
वेदान्तमहावाक्यार्थ	९४ 	सप्तभूमिकाक्रम 	११६
वाक्यार्थसंबंधत्रय 	९५ 	षट्समाधि 	
	११७
तत्त्वंपदवाच्यार्थ 	९६ 	ज्ञानफलचतुष्टय 
	११८
तत्त्वंपदलक्ष्यार्थ		९६ 	कामाप्ति 
(इच्छाप्राप्ति) 	११९
लक्षणा		९६ 	कृतकृत्यता		१२०
लक्षणाभेद 		९७	प्राप्यप्राप्ति	
	१२०
जहल्लक्षणा 		९७	जीवन्मुक्ति		१२१
अजहल्लक्षणा 		९७	जीवन्मुक्तिसंगति	१२१
जदजहल्लक्षणा		९८	ज्ञानप्रभाव	
	१२३

पृ० ४)
विषय 		पृष्ठ 	विषय 		पृष्ठ
जन्मावधि		१२३ 	विभूतिधारण 		१५३
ज्ञान्यास भोगसिद्धि 	१२४ 	विभूतिधारणक्रम	१५६ 
भोगदृष्टान्त		१२४ 	रुद्राक्षधारण 	
	१५८
जीवन्मुक्तसद्गुण 	१२५ 	रुद्राक्षदेवताफल 	१६०
जीवन्मुक्तप्रयोजनपंचक 	१२५ 	रुद्राक्षधारणबीजमंत्र 
	१६२ 
ज्ञानचिन्हें		१२६ 	मंत्रविषय 	
	१६२
गुणप्राचुर्य		१२६ 	सिद्धारिचक्रविषय 	१६३
ज्ञान्यापासून लोकांस प्रयोजन	१२७ 	मंत्रादिसाधनें 
		१६५
उपदेशसंगति		१२७ 	मंत्रपल्लवन्यासादि 
	१६७
जीवन्मुक्तप्रारब्धदशा 	१२८ 	मंत्रसंस्कार 	
	१६८
प्रारब्धत्रय		१२९ 	प्रणवविचार 	
	१६९
जीवन्मुक्त		१२९ 	मंत्रानुष्ठान 		१७०
ज्ञान्यज्ञानिभेद (ज्ञानी व अ- 		मंत्रन्यास 
		१७१
  ज्ञानी यांचा भेद) 	१३० 	अजपामंत्रयोग	
	१७३ 
स्वनाशप्रयत्नोपपत्ति 	१३० 	शिवपंचाक्षरी	
	१७५ 
जीवन्मुक्तप्रशंसा	१३१ 	तर्पणादिसंख्या 		१७६ 
विदेहकैवल्य 		१३४ 	जपविभाग	
	१७७ 
	द्वितीय प्रकरण 		जपारंभ. 	
	१७८
शिवसिद्धान्तशास्त्रोपोद्धात 	१३७ 	करन्यास 		१७८
आगमभेद		१३८ 	अंगन्यासभेद 		१८०
आगमावतरण		१३९ 	पंचाक्षरीविनियोग 	१८२
आगमसंख्या		१४२ 	जपकाल 		१८६
आगमविशेषविभाग 	१४२ 	जपमालिकालक्षण 	१८८
आगमसार		१४६ 	अक्षमालाफलतारतम्य 	१९०
आगमप्रतिपाद्य		१४७ 	मणिपरिमाण 	
	१९१
पादादिविषय 		१४७ 	मालिकारचनादिमंत्र
	१९२ 
शैवभेद		१४८ 	जपादिकांचीं स्थानें 	१९४
सामान्यशैवलक्षण 	१४९ 	जपासनफल	
	१९५
मिश्रशैवलक्षण		१४९ 	आसनबंधभेद 	
	१९६ 
शुद्धशैवलक्षण		१४९ 	जपाचे वे?ईं रहावयाचा 
शुद्धशैवविषय		१५० 	  प्रकार 		१९७
विभूतिभेद		१५१ 	प्राणायामयोग	
	१९८

पृ० ५)
विषय 		पृष्ठ 	विषय 		पृष्ठ
मंत्रांगें		२०० 	पंचब्रह्मन्यासरुद्राक्षधार
जपांगुलिविनियोगादि 	२०१ 	   णादि 		२४३
नवावरणें		२०२ 	वीरशैवशिवसमर्चना 
	२४५ 
ध्यानक्रम 		२०३ 	मातृकाक्षरन्यास	
	२४८ 
ध्यानलक्षण		२०३ 	कलान्यासपूजा वगैरे 
	२५० 
ध्यानक्रमफलादि	२०४ 	विशेषवीरशैवषट्स्थलविषय 
	२५१ 
द्विविधजप 		२०५ 	आचारत्रय	
	२५३ 
मंत्रगर्भ		२०५ 	त्रिविधगुरुलिंग 	
	२५३ 
जपोपसंहार		२०६ 	त्रिविधशिवलिंग 	२५४ 
शिवपूजाविषय		२०७ 	जंगमलिंगत्रैविध्य 
	२५४
शिवलिंगस्वरूप		२०८ 	त्रिविधप्रसादलिंग 	२५५ 
शिवलिंगभेद		२०९ 	त्रिविधमहालिंग 	२५५ 
कर्मठानें पूजा करावयाचा 	
	आचारलिंगषड्भक्त 	२५६
   प्रकार		२११ 	गुरुलिंगषड्भक्त 		२५७ 
पंचशुद्धि		२११ 	शिवलिंगषड्भक्त 	२५८
मुद्राविवेक		२१३ 	जंगमलिंगषड्भक्त 
	२५८
शिवपूजायोगपीठ 	२१३ 	प्रसादलिंगषड्भक्त 	२५९
शिवार्चनसंग्रह 		२१५ 	महालिंगषड्भक्त 	
	२६०
शिवार्चन सामग्री	२१५ 	एकशेंएकस्थलें		२६० 
उपचारसंग्रह		२१८ 	निराभारिवीरशैवविषय 
	२६१
अंतरंगशिवार्चन 	२२० 	प्राण्यांचें तारतम्य 	२६३ 
अंतरशिवयोगसंग्रह 	२२१ 	
	चर्यापादप्रारंभः 
परार्थपूजादिप्रायश्चित्त 	२२३ 	आश्रमचतुष्टय 	
	२६५
वीरशैवलक्षण		२२५ 	ब्रह्मचर्याश्रम 	
	२६५
वीरशैवभेद		२२७ 	गृहस्थाश्रम 	
	२६७
दीक्षाक्रम 		२२८ 	कन्यादुर्लक्षण	
	२६८ 
क्रियादीक्षा		२३३ 	कन्यासल्लक्षण 	२६९
सप्तविधदीक्षा 		२३६ 	गृहस्थसामग्री	
	२७० 
वीरशैवशिवपूजाकर्मानुष्ठान 	२३८ 	शैवनित्यकर्मविचार 
	२७१ 
वीरशैवभस्मधारण 	२३९ 	गायत्रीजपविधान 	२७२
वीरशैवकलान्यास 	२४१ 	गायत्रीमूर्तिस्वरूप 	२७४ 
वीरशैवषडंगन्यास 	२४३ 	उदयकालगायत्रीध्यान
	२७५

पृ० ६)
विषय 		पृष्ठ 	विषय 		पृष्ठ
मध्याह्नगायत्रीध्यान 	२७५ 	सर्वयोगांगफलादिसंग्रह 
	३१५ 
सायंकालगायत्रीध्यान 	२७६ 	योगविघ्नादिक 	
	३१५ 
गायत्रीनिजस्वरूप 	२७७ 	योगफल वगैरे 		३१६ 
पंचब्रह्मयज्ञादि 		२७८ 	योग्यांचें तारतम्य 
	३१७ 
यज्ञप्रक्रिया		२७९ 	निर्गुणयमादियोगलक्षण 
	३१७
रुद्राग्निमूर्ति		२८३ 	षट्चक्रविषयविवेक 
	३१८
गृहस्थधर्मानुशासन 	२८५ 	योगविद्यापरिशेष 	३१९
पंचकर्मविभाग		२८७ 		ज्ञानपादप्रारंभ 
निर्मलकर्मविवेक 	२८८ 	पतिपदार्थ		३२० 
नीतिसंग्रह		२८९ 	सृष्टिस्वरूप 	
	३२१
वानप्रस्थाश्रम 		२९४ 	कर्तृत्वविवेक	
	३२१ 
प्रयाणवारशूल 		२९४ 	स्थितिस्वरूप	
	३२३ 
अपशकुन 		२९५ 	संहारस्वरूप		३२३ 
शुभशकुन		२९६ 	तिरोभावस्वरूप 	३२३ 
अरण्यवास 		२९६ 	अनुग्रहस्वरूप	
	३२४ 
वानप्रस्थदीक्षा		२९७ 	पशुपदार्थ 	
	३२५
पंचाग्निमध्यतप		२९८ 	पाशपदार्थ 	
	३२५
यत्याश्रम		२९९ 	सिद्धांतमतविवेक 	३२५
कुटीचकसंन्यासी 	३००	उपनिषन्मीमांसा 	३२९
बहूदकयति		३०० 	समन्वयसंग्रह 	
	३३०
हंसयति 		३०१ 	ब्रह्मशब्दार्थ		३३१ 
परमहंसयति		३०२ 	कारणवाक्यें 	
	३३२
अत्याश्रमी		३०३ 	शिवच शास्त्रयोनि 	३३३
शिवयोगाधिकारी 	३०४ 	पतित्वोपपत्ति 		३३४
प्रमाणग्रन्थविभाग 	३०५ 	शिवजीवैक्य 	
	३३४
	योगपादप्रारंभ		सगुणत्वसमर्थन 	३३५
शिवयोगलक्षण		३०६ 	अष्टाभिदानें 	
	३३६
शिवयोगभेद		३०७ 	शिवसर्वोत्तमत्व 	३३७
अहिंसालक्षण		३०७ 	शिवज्ञानसार 	
	३३८
शिवयोगासन 		३१० 	पशुभेद		३३९ 
योगास घटचक्रादिविवेक 	३१० 	पक्वत्रिपाशपशु	
	३३९ 
योगतंत्रसंग्रह		३१४ 	अपक्वत्रिपाशपशु 	३४०

पृ० ७)
विषय 		पृष्ठ 	विषय 		पृष्ठ
अपक्कत्रिपाशांमधील	 	कर्मानें भोगप्राप्ति 
	३५०
       प्रलयाकल 	३४१	बिंदुपाशस्वरूप  	३५१
प्रलयाकलामध्यें भेद 	३४१	षडध्वविवेक  	
	३५१
पक्कपाशद्वयपशु 	३४२ 	चतुर्विधवाक् 		३५२
विज्ञानकेवल 		३४२	परावाग्विद्यास्वरूप 
	३५३  
पशुसंज्ञा 		३४३	पश्यन्तीवाक्स्वरूप 	३५३ 
पाशभेद 		३४३ 	मध्यमावाक्स्वरूप 	३५३
मलपाशविवेक 		३४४	वैखरीवाक्स्वरूप  	३५४
मायापाशविवेक 	३४४	वागधिकारी 		३५४
कर्मपाशविवेक 		३४५ 	वाग्मिविभाग  	
	३५५
गुणकर्मविवेक 		३४६	वैखरीविशेषविवेक 
	३५६  
गुणसंस्कारभेद 		३४७	सविकल्पज्ञानगुरुपरंपरा 
	३५७  
बुद्धिगुणकर्मफल 	३४७	तिरोधानपाशस्वरूप 	३५८  
बुद्धिलयोत्पत्ति 		३४८	शिवसारूप्यसिद्धान्त 
	३५८
करणत्रय 		३४८	सिद्धान्तोपसंहार 	३५९
धर्माधर्मादिकायैं	३४९ 	प्रकरणपरिसमाप्ति	३५९

संस्कृतशुद्धिपत्रक |
पृष्ठ	पंक्ति 	अशुद्ध 		शुद्ध 
७	१२	राजाज्ञैव		राजाज्ञेव
९	७	च		०
१०	९	आंगीरसजा 		आंगीरस
०	०	यमोदिता 		यमोदिते 
१३	३	महाक्षोणि 		महाक्षोणिः 
१८	१५	दपि 		दीप 
१८	१८	अभ्यंतर 		आभ्यंतर 
१८	१९	आतर 		आंतर 
२१	३	दंडंनीत्या 		दंडनीत्या 
२५	२२	चिद्धर्मुयुक्तं 		चिद्धर्मयुक्त 
२७	१३	नैयायिक 		नैययायिक 
२८	१२	चार्वाकादयोः 		चार्वाकादयो 
४०	११	तिष्टतीति 		तिष्ठतीति 
४१	५	स्वघर्मिता 		स्वधर्मिता 
०	८	नैयायिकानां 		नैययायिकानां
४५	२	इति 		०
४५	१४	अनंतरमेतद्व्यावृत्ति 
	अनंतरमतद्व्यावृत्ति 
४६	१३	यत्तत्त्सद्रूपं 		यत्तत्सद्रूपं 
४८	१४	पारमार्थिंक 		पारमार्थिक 
०	१६	चतुर्विंधाः 		चतुर्विधाः 
५२	१४	विराट		विराट् 
५७	११	कर्ण 		करण 
५९	८	पुनर्भिंन्ना 		पुनर्भिन्ना 
७१	१५	सतपिति		सतीपति

पृ० १)|| हर ओं||
श्रीगुरुदक्षिणामूर्तयेनमः 
|| अथ श्रीविवेकचिंतामणिप्रारंभः ||

|| अथ प्रथमपरिच्छेदः || 
श्रीगणेशाय नमः|| वृ|| 
विद्यावार्धिविलोडनात्समुदितो विज्ञानभाभिर्युतो 
विद्वत्संमतिमद्विवेकपदयुक् चिंतामणिर्दीप्तिमान् || 
श्रीकर्णाटकभाषया निजगुणश्रीयोगिना निर्मितस्तं 
गीर्वाणवचोमुखेन विवृतं कुर्वे प्रणम्यांबिकाम् || १|| 
रसातलं शासति पन्नगेश्वरे वाताशनाः कुंडलिनो दिवस्पतौ || 
शक्रे बुधाः सत्रभुजो भवन्ति श्रीलिंगराजेऽवति गांरसाशनाः || २|| 
श्रीलिंगराजे ददति प्रकाशं सुवर्णराशीन् विदुषां गणेभ्यः || 
स्वर्णाद्रिमादाय विधाय कुक्षौ हिरण्यगर्भत्वमवाप धाता || ३||

पृ० २) श्रीलिंगराजकमनीयकटाक्षधारा 
कंदर्पदा कनकदाऽभयदा च भीदा || 
योषाजनस्य विदुषां सुहृदाश्रितानां 
प्रत्यर्थिदुष्टनिकरस्य बभूव चित्रम् || ४|| 
विवेकचिंतामणिरब्जजन्मना चिंतामणिः प्राक् तुलितः सकौतुकम् || 
पूर्वो गुरुर्लिंगनृपं समागमद्गीर्वाणहेतोरपरो लघुर्हरिम् || ५|| 
श्रीलिंगराजीयमुमाधवस्य मुदावहं पंडितभावनीयम् || 
विवेकचिंतामणितन्त्रसारं नृसिंहसूंरिग्रथितं लिखामि || ६|| 
समस्तशास्त्राध्ययनं विनापि श्रीलिंगराजीयमिदं सकृद्यः || 
पठत्यसौ सर्वकलाधरत्वं वक्तृत्वमाप्नोति सभासु नूनम् || ७|| 
विवेकचिंतामणिनामकस्य कर्णाटभाषारचितस्य दीप्तिः || 
गीर्वाणवाणीकषणेन जाता श्रीलिंगराजीयसतां मतेन || ८|| 
समस्तशास्त्राभरणान्वितः सन् श्रीलिंगराजीयकिरीटधारी || 
चेद्राणसंसदि शिवागमसर्ववेत्ता कलाधरः पूर्ण इवोडुमध्ये || ९|| 

पृ० ३) ग्रंथाश्च बहवः संति सर्वार्थप्रतिपादकाः || 
श्रीलिंगराजीयसमं नास्ति नेह भविष्यति || १०|| इतिपीठिकार्चनम् 

श्रीशिवाय नमः || वृ|| 
श्रीमदनेकलोकहितमागमवेदपुराणशास्त्रगीर्भूमतिदृश्यविश्वविषयोन्न
तसुस्थितगं विवेकचिंतामणिरित्यमोघवरनाममहाकविताप्रबंधकं 
प्रेमत आतनोम्यत इदं शृणु पालय शंभुलिंग माम् || गद्यं|| 
श्रीमदनेकभुवनभवनारंभमूलस्तंभरूपशंभुलिंगाभिधपरब्रह्म्
आदि निराभारिदेशिकोत्तमपर्यंतगुरुपरंपरां 
मनोवाक्कायकर्मभिरभिवाद्यानंतरं नमस्कारलक्षणमंगलाचरणस्य 
निर्विघ्नप्रकरणपरिसमाप्तिः | शिष्यप्रशिष्यप्रवाहप्रवर्तना | 
श्रोतृजनचित्तस्वस्थता च | फलमिति फलन्नयं? निर्धार्य | 
अनंतरमनादिनिर्मलचिद्रूपसर्वोत्कृष्टसर्वज्ञत्वसर्वकर्तृत्वसंपन्नः 
सर्वार्थवेत्तेति 
श्रुतिबोधितसर्वज्ञत्वसंपन्नब्रह्मविष्णुरुद्रादिपंचमूर्तिपंचभूतादिस्
अकलप्रपंचकर्ता शंभुलिंगात्मेति 
श्रुतिशिखाबोधितकर्तृत्वसहितपरमेश्वरप्रणीतत्वाधीनपरमप्रमाणीब्
हूतागमाम्नायसंमत्त्या 
अनंतरमुभयमूलकस्मृतिपुराणेतिहासपुरातनाभियुक्तसूक्तानुभवसंपन्
नरेवमेव सत्यमिति 
परिगृह्यमाणस्वकपोलकल्पितेतरसारतरीभूतसत्यार्थान् संगृह्य 
पुरस्थितमणिपुंजरंजनवतः तत्प्रकारं ज्ञात्वा गुणस्यूतं कृत्वा 
नवीनकंठाभरणसमानीभूतं मुमुक्षुजना एतज्जगतः स्थितिगतिः 
कीदृशप्रकारैर्वर्तत इत्यन्वेषणकृतश्रमरहिताभिव्यक्तिभूत-

पृ० ४) मत्र सलीलया ज्ञात्वा कृतार्था भवन्विति निजगुणशिवयोगी 
पुरातनकर्णाटकभाषामयवचनरचनाभिर्विवेकचिंतामणिनामकं 
प्रकरणं कृतवान् संग्रहश्च || पद्यं || 
निजगुणशिवयोगी निर्मलस्वांतरंगे 
परतरशिवलिंगं भावयन् सोपचारैः || 
बहुविधभजनौघैर्ज्ञानचिंतामणिः श्री 
प्रकरणमिह चक्रे सद्विवेकोपपत्त्यै || 
तत्कथं कृतवानित्युक्ते तत्राह | प्रथमं 
चक्षुरादिबाह्येंद्रियादिगोचरतया परिदृश्यमानमिदं जगत् 
पृथुबुध्नोदराकारादिसावयवीभूतघटादिवत्कार्यतया 
कुलालसदृशनिमित्तकारणीभूतेश्वरेण चक्रदंडादिवत् 
पुण्यापुण्यरूपकर्माख्यसहकारिणामृत्समानबिंदुमायाभूतशुद्धाशुद्द्
होपादानकारणेन गमनागमनादिसुखदुःखाद्यनेकव्यवहारभेदेन 
भिन्नजीवात्मनां भोगमोक्षार्थं जन्यत इति विज्ञातव्यं एवं 
निरूपयितुर्निजगुणशिवयोगिनः इदं तात्पर्यं || पद्यं || 
जन्यकृत्यानि जन्यानि कार्यत्वात् जन्मवंति च || 
कृतिमज्जानि सर्वाणि कृतिमानीश उच्यते || 
शरीराजन्यजन्यानि कृतिमज्जन्मवंतिहि||
प्रागभावप्रातियोगादितिकर्ता महेश्वरः || 
तदनंतरमत्र प्रकृतिपरमाणुकालकर्मस्वभावनियतिभूततद्योगादयः 
जगत्कर्तारो नेश्वर इति सांख्यतार्किकवैशेषिकादयः पूर्वपक्षिणः 
प्राहुः | तत्रेश्वरमतानुसारी निजगुणशिवयोगी प्राह 
प्रकृत्यादियोगान्तानां जडरूपतया चैतन्याधिष्ठानमंतरा 
कर्तृत्वासंभवात्तदनंतरमत्र जीवस्य चेतनत्वात्कर्तृत्वमिति चेन्न 
तस्य जीवस्य 
किंचिद्ज्ञत्वादृष्टपरतंत्रत्वानीश्वरत्वादिदोषदुष्टतया

पृ० ५) जगत्सृष्ट्यालोचनायां कथं सामर्थ्यं स्यात्पुनः कथमित्युक्ते 
उक्तजडजीवयोः क्षित्यादिकर्तृत्वासंभवेन एतदतिरिक्तः सर्वज्ञः 
स्वतंत्रः ईश्वरः कर्ता कल्पनीय इति 
जडजीवासाध्यक्षित्यादिकारणाद्यथानुपपत्तिरूपपारिशेष्यप्रमाणेन 
सर्वकर्ता ईश्वर इति सिद्धं भवति || अनंतरमीदृशजगद्रूपकार्यं 
रथवत् बहुकर्तृकं स्यादिति प्राप्ते स रथः एकाचार्यसूत्रेण भवति 
पृथक् पृथक् ज्ञातृत्वाभिमानेन स्वस्वपोषयित्रनेककर्तृभिः एकमपि 
कार्यं न भवतीति जगदीश्वर एव कर्तेत्यंगीकर्तव्यः ||

ईश्वरगुणावलिः
पुनः सर्वस्मिन्काले सर्वस्मिन्देशे कार्योदयोऽस्तीति कर्तृभूतेश्वरस्य 
नित्यत्वाद्ध्यापकत्वाद्यादृशकार्यपरिज्ञानसमर्थो यः तं विना तन्न 
भवतीति कर्तुरीश्वरस्य सर्वज्ञत्वसर्वशक्तित्वे काल अमूर्तः सन् फल 
कुसुमादिसाधनं यथा तथैव सकलकार्योत्पादकस्येश्वरस्य 
निष्कलंकत्वेन सर्वप्राणिहृदयांतर्यामित्वेन 
बहिःश्रुतिस्मृतिरूपाज्ञया नियामक इति कृत्वा ईश्वरस्य 
सर्वप्रेरकत्वमिति कथमेतल्लोके कुलालादिकर्त्रा स्वान्यघटादयो नियमिताः 
अन्यत्वेनाभिमतशरीरादयो नियमिताः यथा विश्वं सर्वमीश्वरेण 
नियम्यमिति श्रुतिरस्तीतीश्वरस्य सर्वात्मकत्वमद्वितीयत्वमित्यनेन 
मातापित्रादिराहित्येनेश्वरस्य स्वतंत्रत्वं जीवानुष्ठितकर्मानुसारेण 
सुखदुःखप्रदातृत्वेनेश्वरस्य रागद्वेषरहि-

पृ० ६) तत्वमीश्वरसृष्टव्योमादिविश्वं तदन्यप्रकारेण कर्तुं 
नरादिचेतनमसमर्थमीश्वरस्य सर्वेश्वरत्वं सुस्थिरं भवति 
एतावत्प्रतिपादनस्य 
मूलमथर्वणशिरःशिखात्याश्रमोपनिषदाद्युपबृंहणवचनानि 
शिवपुराणाद्युक्तानि || पद्यं || 
मुमुक्षवः पुरा केचिन्मुनयो ब्रह्मवादिनः | 
संशयाविष्टमनसो विमर्शन्ति यथा तथा || 
किं कारणं कुतो जाता जीवामः केन वा वयम् || 
क्वचास्माकं संप्रतिष्ठा वर्धिताः केन वा वयम् | 
केन वर्तामहे शश्वत्सुखेष्वन्येषु वाऽनिशम् | 
अविलंघितविश्वस्य व्यवस्था के न वा कृता | 
कालस्वभावो नियतिर्यदृच्छा वात्र वर्तते || 
भूतानि योनिः पुरुषो योगो वैषां महात्मनाम् | 
अचेतनत्वात्कालादेश्चेतनत्वेपि चात्मनः || 
सुखदुःखाभिभूतत्वादनीशत्वाद्विचार्यते | 
ते ध्यानयोगानुगताः प्रापश्यन् शक्तिमैश्वरीम् | 
पाशविच्छेदिकां साक्षान्निगूढां सगुणैर्भृशम् | 
तया विच्छिन्नपाशास्ते सर्वकारणमीश्वरम् | 
शक्तिमंतं महादेवमपश्यन्दिव्यचक्षुषा | 
यः कारणानि सर्वाणि कालात्मसहितानि वै || 
अप्रमेयोऽनया शक्त्या साकमेकोऽधितिष्ठति ||

प्रमाणशास्त्राणि
अनंतरं परमेश्वरनिर्मितं चेतनाचेतनरूपजगन्मध्ये भोगमोक्षार्थं

पृ० ७) प्रत्येकं प्रत्येकं प्रवृत्तिमत्पुरुषाणां 
वादिनामभिमतशास्त्राणि कानि तानि इत्युक्ते प्रथमं 
मुख्यप्रमाणीभूतृग्वेदयजुर्वेदसामवेदाथर्वणवेदाः 
स्वयंभ्वीश्वरप्रणीता इति चत्वारो वेदा एवं वदतः 
निजगुणशिवयोगिनः इदं तात्पर्यम् || तथाहि || पद्यं || 
शब्दोपजीव्यमाभिन्नजन्यमागम्यभेदिनः|| 
सदर्थान्बोधयंश्च्छब्दो वेद इत्युच्यते मया || 
शब्दसंभूतवाक्यार्थज्ञानजन्यो लघुर्मतः | एतल्लक्षणलक्षितेषु ||

वेदप्रभेदाः
ऋग्वेदः एकविंशतिभेदभिन्नः यजुर्वेद एकादशभेदभिन्नः || 
सामवेदः सहस्रभेदभिन्नः अथर्वणवेदो नवभेदभिन्नः || इतिस्थितिः||

वेदवाक्यस्वरूपं 
पुनः ते वेदा विधिवादार्थवादमंत्रवादनामधेयरूपा इति चतुर्भेदेन 
समस्तधर्मान् बोधयंतो वर्तंते | राजाज्ञैव 
पुरुषान्निषेधान्निवृत्तिधर्मकर्तव्यताबोधकेव विधिवाद इत्युच्यते वंदिन 
इव दिव्यार्थस्थापकोऽर्थवादः || आचार्य इव 
कर्तव्ययागादितत्समवेतार्थप्रकाशनद्वारा यागादिसाधनभूतो 
वेदभागो मंत्र इत्युच्यते | जननीजनकवत् यागादीनां 
ज्योतिष्टोमवाजपेयश्येनोद्भिदादि नामकरणेन यानि नामानि तानि 

पृ० ८) नामधेयानि विध्यादिचतुष्टयेन तत्तदर्थबोधप्रकार एवं 
स्वर्गादिकामः ज्योतिष्टोमादिना यजतेत्यादौ 
अजादिज्ञानकरणकप्ररोचनेतिकर्तव्यताकः अयमत्र 
प्रवर्ततामित्याप्तेच्छाज्ञप्तिभाव्या 
ज्योतिष्टोमादिनामकयागादियागकरणकदीक्षणीयाद्युपकृतस्वर्गादिकामिक्
आभावनेति सकलविध्यादिषु योजनीया ||

वेदांगानि
पुनर्वेदस्य पादहस्तमुखघ्राणनेत्रश्रोत्राणि कानीत्युक्ते || प || 
छंदः कल्पो व्याकरणं निरुक्तं ज्योतिषं तथा || 
शिक्षा चेति षडंगानि वेदस्याहुर्मनीषिणः|| 
छंदः पादौ तु वेदस्य मुखं व्याकरणं स्मृतम् || 
छंद एवहि मंत्राणां त्रिष्टुबादिप्रकारतः || 
वर्णानां गणनायुक्तं मुनिभिः परिकीर्तितम् | 
अश्वलायनापस्तंबबोधायनकृतानि हि || 
यागप्रयोगोपयोगकल्पसूत्राणि ते विदुः || 
व्याकृतिर्लोकवेदस्थशब्दसिद्धिकरीभवेत् | 
उदात्तादिस्वराणां च निर्णीतिं कुर्वती सती | 
संहितापदक्रमादि शिक्षेयं शिक्षयेद्यतः || 
ज्योतिः शास्त्रं लग्नयोगतिथिनक्षत्रवाचकम् || 
यागादिकालनिर्णीतिं कुर्वदेवं प्रशस्यते || 
निरुक्तिर्वेदशब्दानां निरुक्तमितिकथ्यते ||

पृ० ९) उपांगानि
पुराणं न्यायमीमांसा स्मृतयः परिकीर्तिताः ||
उपांगान्युक्तवेदानां  वक्ष्येऽग्रे लक्षणं ततः ||

उपवेदाः
अनंतरम् || आयुर्वेदोऽर्थवेदोऽयं धनुर्वेद उदाहृतः ||
गांधर्ववेदित्युक्तोपवेदानां च चतुष्टयम् ||
तन्मध्ये आयुर्वेदः 
व्याधिनिदानव्याधिचिह्नमंत्रौषधचिकित्सादिभिरायुरारोग्यप्रतिपादको 
भवति || अर्थवेदो दक्षिणाज्यचरूपहारादिसंपादनेन 
धर्मार्थकाममोक्षरूपफलचतुष्टयसाधको भवति धनुर्वेदस्तु 
शत्रुजयार्थं मंत्रास्त्रयोगाद्युपपादको भवति गांधर्ववेदो हि 
सामवेदादिषु सरिगमपधनि इति सप्तस्वरगीताप्रबंधादीनां विभाजको 
भवति ||
उपनिषदः 
अनंतरम् || प. ||
श्रीरुद्रबृहदारण्यश्वेताश्वतरपूर्वकाः ||
कैवल्यसूक्तिकालाग्निकठवल्लीसमावृताः || 
कात्यायनसमायुक्तब्रह्मनारायणास्तथा ||
हंसोक्तिपरमहंसौ बाष्कलो ब्रह्मबिंदुकौ || 
आरण्यामृतबिंद्वाख्याचर्चोपनिषदस्तथा ||

पृ० १०) पंचब्रह्ममहामंत्रो जाबालोपनिषत्तथा ||
तेजोबिंदुस्तथा वाजसनेयस्तदनंतरम् || 
बोधायनीयाश्वलायनीयमैत्रायणीयकाः ||
सांख्यायनीयवागुरायणीयाविति च द्वयम् ||
शौनकीयेन संयुक्तः शिवसंकल्प इत्यपि || 
श्रवणं पराक्रमश्च ब्रह्मज्ञानादिकं तथा || 
विवर्यंते समस्तानि प्रोक्तानि वचनानि हि ||

स्मृतयः
अनंतरम् || स्मृतिर्मानव्यत्रिजाता हारीता विष्णुजा स्मृतिः||
याज्ञवल्की जैमिनीया आंगीरसजा यमोदिता|
आपस्तंबीया सांवर्ती कात्यायनकृता स्मृतिः || 
बृहस्पतिस्मृतिश्चैव स्मृतिः पाराशरी तथा ||
व्यासीया शंखलिखितस्मृतिः सारधरास्तथा || 
दक्षस्मृतिर्गौतमोक्ता शातातपवसिष्ठजे || 
एकोनविंशतिर्धर्मशास्त्राणि विविधानि च | 
तासुमध्ये मनुस्मृत्या धर्मों मुख्यः कृते युगे |
त्रेतायुगे गौतमीयस्मृत्या धर्मः प्रशस्तिमान् || 
द्वापरे शंखलिखितस्मृतिधर्मस्तथोत्तमः | 
कलौ पाराशरस्मृत्या धर्मो मुख्यस्त्वनुष्ठितः |

पृ० ११) जातिवर्णाश्रमाचारान् दायादीयविभागतः ||
अष्टादशव्यावहारभेदान्बहुविधानिमान् ||
प्रायश्चित्तप्रभेदांश्च विदधात्येव तत्र हि |
कंमद्रविडकर्नाटकांध्रभेदेन जातयः ||
चतस्रो ब्राह्मणक्षत्रविट्शूद्रा वर्णनामकाः | 

षोडशसंस्काराः 
गर्भाधानं तेषु मध्ये पुंसवनसीमन्तकौ ||
उन्नेयनं जातकर्म नाम्नःकरणमेव च |
उपनिष्क्रमणं प्रोक्तमन्नप्राशनकर्म च ||
चौलोपनयनद्वंद्वमहानाम्निमहाव्रते | 
तथोपनिषद्विवाहशोभनं मृतिरेव च || 
एतैः षोडशसत्कृत्यैः स्मार्तविप्रानुसारिभिः |

ब्राह्मणकर्म 
यजनं याजनं प्रोक्तमधीत्याध्यापने तथा || 
दानप्रतिग्रहावेताविति षट्कर्मभिर्युतः ||
शिवभक्त्यादिसुगुणैर्युक्तो ब्राह्मण उच्यते ||
यजनं देवतामुद्दिश्य द्रव्यत्यागानुकूलव्यापारः | 
याजनं यागकृत्यानुकूऌत्विग्व्यापारः | 
अध्ययनं गुरूच्चारणाधीनशिष्यकर्तृकवेदविषयकोच्चारणम् |

अध्यापनम् || 
शिष्यस्य वेदवाक्याद्युच्चारणानुकूलगुरूच्चारणम् || 
दानं 
स्वस्वत्वध्वंसजनकगवादिदेयद्रव्यनिष्ठान्यस्वत्वजनकत्यागविशेषः 
प्रतिग्रहश्च दातृदत्तद्रव्यस्य मूल्यदानं स्वीकारः |

पृ० १२) क्षत्रियकर्म 
अनंतरम् || प. ||
प्रजारक्षादि यजनं स्वाध्यायाध्ययनं तथा ||
मृगदुर्जनदुष्टादिपक्षिद्वेष्यादिसंहृतिः | 
अन्नदानं वस्त्रदानं पृथ्वीकन्याप्रदानकम् || वृ ||
गोस्वर्णोभयतोमुखीसुमहिषीश्वेताश्वदानं 
महन्मेर्वाकारकलामुखीसुरतरुः श्रीमन्महादानकम् ||
तद्दानाय सुदेशकालविलसत्पात्रादिसंशोधनम् |
शंभोर्भक्तिधनं तदेतदखिलं यस्यास्ति स क्षत्रियः||

गणितसंज्ञा [एकं, दहं, शतं, सहस्रक, || दशसहस्र, लक्ष, 
दशलक्षक, || कोटि, दशकोटि ||१|| शतकोटि, अर्बुद, न्यर्बुदक, || 
खर्व, महाखर्व, पद्मक, || महापद्म, क्षोणि, महाक्षोणिक, || शंख, 
महाशंख, क्षितिक, || महाक्षिति, क्षोभ ||२|| निधि, महानिधि, 
सागरक, || महासागर, हरि, महाहरिक, || शंख, महाशंख, फणिक 
|| फणि, महाफणि, क्रमक, || महाक्रम || ३||]
अनंतरम् || प्रथमस्थान || द्वितीयस्थान || तृतीयस्थान || 
चतुर्थस्थान || पंचमस्थान 
|| षष्ठस्थानेत्यादि षट्त्रिंशत्स्थानपर्यंतं क्रमेण तेषां एकं 
|| दशं || शतं|| सहस्रं दशसहस्रं || लक्षं || दशलक्षं || 
कोटिः

पृ० १३) दशकोटिः || शतकोटिः || अर्बुदं || न्यर्बुदं || खर्वः || 
महाखर्वः|| पद्मं || महापद्मं || क्षोणिः|| महाक्षोणि || शंखः|| 
महाशंखः|| क्षितिः|| महाक्षितिः|| क्षोभः|| महाक्षोभः|| निधिः|| 
महानिधिः|| सागरः|| महासागरः|| हरिः|| महाहरिः || फणिः || 
महाफणिः || क्रतुः महाक्रतुः एतानि षट्त्रिंशत्स्थानानि 
अनंतरमिहैकरूपभूमिसंज्ञाचंद्रसंज्ञेत्यादीनि एकसंख्यानामानि 
बेंबेन्निति प्राकृतभाषायां द्विसंज्ञानामानि द्वे द्वौ द्वंद्व युग्म 
युगुल उभय बाहु पाद पक्षनयनसंज्ञेत्यादिद्विसंख्यानामानि|| 
त्रित्रितयत्रय || हरनयन || अग्नि || पुर|| वर्ग || 
गुणेत्यादित्रिसंख्यानामानि|| चतुः || गति || कषाय || वेद || वर्ण || 
आश्रम || समुद्र || संज्ञेत्यादि चतुःसंख्यानामानि || पंच || 
हरवक्त्र || व्रत || इंद्रिय || बाण || विषय || पांडव || 
भूतेत्यादीनि पंचसंख्यानामानि || षट् || द्रव्य || ऋतु || रस || 
स्कंदमुख || वेदांग || कर्म || वर्णदर्शन || 
अर्थेत्यादीनि षट्संख्यानामानि || सप्त || मुनि || गिरि || राज्यांग || 
तुरग || धातु || सभांग || स्वर || सागरेत्यादीनि सप्तसंख्यानामानि 
|| अष्ट || वसु || दिग्गज || कर्मेत्यादीन्यष्टसंख्यानामानि || नव || 
रंध्र || निधि || रस || ग्रह रत्न भावादीनि नवसंख्यानामानि || 
बिंदु || अनुस्वार ||     शून्य || नास्ति || गगनेत्यादिबिंदोर्नामानि || इति 
सकलसौख्यदसंज्ञां ज्ञात्वाधिकं त्यक्त्वा गणितं गुणयित्वा 
क्रमुकादिसमस्तवस्तूनि प्रमाणीकुर्वती संख्या लिखिता श्रेयो 
वृद्धितुलावर्णन्यूनाधिक्यप्रयुक्तद्रव्यस्वीकारदाने सुवर्णस्य 
वर्णविभा-

पृ० १४) गप्रवालमणिरत्नवज्रगारुत्मतादिमाणिक्यानां 
कणजचौसूत्रपरीक्षामंचाडिरतीत्यादीनि पृथक् पृथक् संलक्ष्य ||

तुलाप्रमाणम् 
अनंतरं दशपणतुलमेकं गद्याणं चतुर्गद्याणं कर्षः || 
कर्षचतुष्कमेकं हलं विंशतिहलपरिमितमेकं विंशकं || 
विंशकपंचकपरिमिता तुलेत्युच्यते|| तुलाविंशतिरेको 
भारःभारदशकपरिमितया आचितमुच्यते इति कर्पूरादीनां तुलां 
प्रमाणीकृत्य मानचतुर्थभागः || कुंचः || कुंचचतुष्टयं कुडपं 
|| कुडपचतुष्टयमेकः प्रस्थः|| प्रस्थद्वयं वाहः || 
तद्वयमेकमाढकं|| आढकचतुष्टयं द्रोणं द्रोणपंचकं भारि ||

वैश्यलक्षणम्
इति धान्यादीनां गणनां 
विचार्यकरणलक्षणवाणिज्यकृषिगोरक्षणसूर्यभक्त्यादिकर्मयुक्तो 
वैश्य इत्युच्यते || 

शूद्रलक्षणम् 
अनंतरं वर्णत्रयसेवासकलदेवताभक्तिभजनादियुक्तो विनीतो यः 
सशूद्र इत्युच्यते |

पृ० १५) अष्टादशपुराणानि  
अनंतरम् || प || 
ब्राह्मं पाद्मं वैष्णवं च शैवं भागवताभिधम् || 
मार्कंडेयं नारदीयमाग्नेयमितिशब्दितम् ||
भविष्यद्ब्रह्मवैवर्तं लैंग्यं वाराहमेव च || 
स्कांदवामनकूर्माख्यमात्स्यगारुडसंज्ञिकम् || 
ब्रह्मांडाख्यं पुराणं हि सर्वेषां नः प्रसादतः ||
कृतवान् भगवान् व्यासश्चाष्टादश सुसंख्यया || 
वेदस्य नष्टशाखार्थप्रतिपादनतां गतम् ||
मूलभूतपुराणौघमध्ये दशपुराणकम् || 
शैवं स्कांदं तथा लैंग्यं कूर्मवामनसंज्ञिकम् || 
भविष्यन्मत्स्यवाराहमार्कंडेयपुराणकम् || 
ब्रह्मांडमिति विख्यातं प्रशस्तं शिवबोधने || 
नारदीयं भागवतं गारुडं वैष्णवाभिधम् ||
एतच्चतुष्टयं विष्णुपुराणमिति कथ्यते ||
ब्राह्मपाद्मद्वयं ब्रह्मपुराणमिति (कथ्यते) कीर्तितम् ||
ब्रह्मवैवर्तमेकं हि पुराणं सूर्यबोधकम् || 
आग्नेयमग्नेरेकं हि पुराणं प्रतिपादकम् ||
तारतम्यं देवतानां न्यूनाधिक्यविभागतः || 
विज्ञेयं विबुधैरित्थं पारम्यं परमेश्वरे|| 
पुनस्तेषु पुराणेषु पंचलक्षणमीरितम् ||
सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वंतराणि च || 
वंशानुचरितं चेति धर्माणां निश्चयो भवेत् || 
वैदिकानां तांत्रिकाणां सर्वेषामिति सर्वदा||

पृ० १६) उपपुराणानि 
अनंतरं 
सनत्कुमारपुराणनारसिंहपुराणनंदिपुराणशिवधर्मपुराणदूर्वासपु
राणनारदीयकपिलमानवेशानब्रह्मांडवारुणकालीवासिष्ठलैंग्यसा
ंबसौरपाराशरमरीचिभार्गवपुराणानि || एतान्युपपुराणानि तेषु 
वैदिकधर्मप्रतिपादनम् ||

इतिहासः 
अनंतरम् || रामायणं भारतं च वाल्मीकिव्यासनिर्मितं इतिहासः 
स्तत्र तत्र सत्वादीनां निरूपणम् || 
देवतात्रयभेदं च देवरक्षोजविक्रमं||
धर्मराजस्य रामस्य वृत्तांतक्रममेव च || 
वैदकश्रीधर्मसंघं सर्वकामप्रदं नृणाम् || 
दृढीकृत्य प्रवृत्तिस्तु विज्ञेया विबुधोत्तमैः ||

चार्वाकशास्त्रं 
वृ || लिंगं निर्धूतसंगं निजगुणशिवधीयोगिसंम्राडधीशम् | 
स्वान्ते कुर्वन् वसंतं शिवगुरुवचनश्रेणिसंपत्तियुक्तः || 
भक्ताभीष्टप्रदाता जि-

पृ० १७) तमदनगतिः शंभुलिंगप्रसादी प्रारेभे 
वादिवादानभिमतमतधीसिद्धिकामोऽप्यकामः ||
अनंतरं तत्र बृहस्पत्यार्हतसुगतैः क्रमेण 
निरूपितचार्वाकजैनबौद्धनामकावैदिकशास्त्राणि तेषु चार्वाकमतम् || 
पृथिव्यादिभूतचतुष्टयविकारीभूतजगति सुखमेव स्वर्गः दुःखमेव 
नरकमित्येतदतिरिक्तस्वर्गनरकाणि नेति मरणमेव मोक्ष इति 
ब्रहस्पत्याचार्येण स्वशास्त्रे निरूपितम् || किमिति | प० || 
भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः | 
आत्मानो नश्वराः सर्वे ऋणं कृत्वा घृतं पिबेत् || 
जैनमतम् || 
शुद्धबुद्धनारकीरूपजिनत्रयलक्षणानि || वड्डीश वड्डामरेश्वर 
ज्वालिनीकल्पपद्मावतीकल्पशारदाकल्पकुक्कटनाथादिकल्पैर्मंत्रौषधा
दिप्रयोक्तृपरमसिद्धान् | 
लूनकेशदिगंबरपाणिपात्रमयूरपिच्छपंचमलधारणैरनृतचौर्यपरद्
आरातिकांक्षाहिंसारहितवर्तनैः || 
पंचाणुवृतैर्मधुपलांडुप्रभृतिनिषिद्धद्रव्यान् परित्यज्य 
तप्तशिलाशयनकेशोलुंठनादिभिरुग्रतपाश्चरतः मुनिवृत्तीन् 
हेमचंद्रनागचंद्रनेमिचंद्रमाधवचंद्रमेघचंद्रार्हतादिनाथार्गलप्
आर्श्वनाथसौगतश्रुतकीर्तिश्रीमतिकामरहितमुनिस्वामिती-

[पुस्तक में पृ० १८-१९ उपलब्ध नहीं है|]

पृ० २०) 
तलक्षणाकर्षणीभूतप्राणिस्नेहितान्योन्यविरोधकरणात्मकविद्वेषणी 
भूतषट्कर्माणि राजवश्यजनवश्यस्त्रीवश्यकर्माणिज्वर 
भूतग्रहावेशान्नपादुकासिद्धिअंजनसिद्धिघुटिकासिद्धिमूलिकासिद्धिरसव
अदरसरसायनादिसिद्धीः साधयंतो वर्तन्ते ||

शाक्तेयपांचरात्रमते 
शक्तितत्त्ववादिना एकात्मकवासुदेवेन क्रमेणोक्तशाक्तेयपांचरात्रा इति 
शास्त्रद्वयम् || तद्वये शाक्तेयमतं जडाजडप्रपंचः || सर्वोऽपि 
शक्तिदेवतापरिणामाद्यर्थविस्तारात्मकः तत्र प्रमाणम् || प.|| 
या देवी सर्वभूतेषु तत्तद्रूपेण वर्तत इति पांचरात्रम् || 
पृथिव्यादिमानसांतचतुर्विंशतितत्त्वैरुपरिगुणमूलतत्वात्मकवासुदेवेन 
जगद्धितार्थं 
कृष्णानिरुद्धमकरध्वजरौहिणेयानांचतुर्णामुत्पत्त्यर्थसंपादकम् ||

साधारणशास्त्रपंचकम् 
अनंतरम् || लौकिकवैदिकाध्यात्मिकातिमार्गिकमांत्रात्मिकपंचविध 
शास्त्रेषु ||

पृ० २१) लौकिकशास्त्रं 
लौकिकशास्त्रं 
धन्वंतर्याद्युक्तायुर्वेददंडंनीत्यादिभिर्दृष्टफलनिर्धारकं 
भवति ||

वैदिकशास्त्रं 
अनंतरम् || जैमिन्यक्षपादकणादाभिधृषीश्वरैः 
क्रमेणोक्तपूर्वमीमांसान्यायवैशेषिकदृष्टादृष्टफलप्रतिपादकवैद्
इकशास्त्राणि तेषु ||

पूर्वमीमांसा 
पूर्वमीमांसौपक्रमोपसंहाराभ्यासापूर्वताफलार्थवादोपपत्तिः 
श्रुतिलिंगवाक्यप्रकरणस्थानसंख्याशब्दांतराभ्याससंख्यासंज्ञा
गुणप्रकरणाष्टादशविधप्रमाणैस्तात्पर्यनिर्णायकैर्वेदवाक्यविचारप्
ऊर्वकज्योतिष्टोमयागहोमदानादिमंत्रद्रव्यादिविधानप्रकाशका भवति ||

वैदिकन्यायशास्त्रम् 
न्यायस्तु 
प्रमाणप्रमेयसंशयप्रयोजनदृष्टांतसिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयवादज्
अल्पवितंडहेत्वाभासछलजातिनिग्रहस्थानात्मकषोडशपदार्थतत्त्वज्ञ
अनात्मकेश्वरविशेष्यकेतरभिन्नत्वप्रकारकसाक्षात्कारजन्यस्वसमानाधिक्
अरणदुःखप्रागभावासमानकालीनदुःखध्वंसलक्षणस्वनिष्ठसुखदु
ः- 

पृ० २२) खादिजनकसर्वादृष्टध्वंसलक्षणमोक्षप्रतिपादको भवति 
वैशेषिकशास्त्रं 
द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाभावात्मकसप्तपदार्थप्रतिपादकसु
उत्रसंदर्भेण सकलप्रपंचनिर्णायकं भवति ||

अध्यात्मशास्त्रत्रयम् 
अनंतरम् || कपिलपतंजलिव्यासमुनीश्वरैः क्रमेण निरूपितानि 
सांख्यपातंजलिवेदान्तशास्त्राणि || आत्मज्ञानफलवंति || 
अध्यात्मिकशास्त्राणि त्रीणि तेषु ||

सांख्यशास्त्रम् 
सांख्यशास्त्रम् || नित्यनिर्मलनिःसंगात्मनां सन्निधानेन 
गुणत्रयात्मकप्रकृतिरेव पंचविंशतितत्वात्मकजगद्भूत्वा व्यवह्रीयत 
इत्याकार एव संसारबंधः || अनंतरम् || सत्वादिगुणत्रयानुक्रमेण 
श्लेष्मप्रकृति 
पित्तप्रकृतिवातप्रकृतिमच्छांतिक्रोधमूढतादिगुणवदुत्तममध्यमाधम
पुरुषत्रयस्य वर्णरीत्यादीन् विभागवतः करोति ||

पृ० २३) पातंजलशास्त्रम् 
पातंजलशास्त्रं तु यमाद्यष्टांगयोगेन मनो निश्चलतासिद्धिकारकम् ||

उत्तरमीमांसा 
उत्तरमीमांसेत्युच्यमानोपनिषद्गर्भप्रतिपादकीभूतवेदान्तशास्त्रमेव 
प्रपंचस्य मिथ्यात्वं साधयति ब्रह्मात्मैक्यं वर्णयति || 
अध्यात्ममतभेदः 
सद्भास्करीयमायावादशब्दब्रह्मवादक्रीडाब्रह्मवादा इत्येवं 
चतुर्विधा भवन्ति वादाः ||

अतिमार्गिकशास्त्रम् 
अनंतरम् || मायातत्त्वविद्यातत्त्वकालतत्त्ववादिभिस्त्रिभीरुद्रै रचितानि 
पाशुपतकापालिकमहाव्रतानीति त्रीण्यतिमार्गिकशास्त्राणि तेषु 
पाशुपतं मायाकर्माख्यपाशद्वयं निर्वहति तत्र प्रमाणम् || वरवृतो 
रुद्रः पशूनामधिपतिरिति श्रुत्यर्थपर्यालोचनया 
तदुपबृंहणपर्यालोचनया च पाशद्वयेन रुद्रो ब्रह्मादिपशून् बध्वा 
स्वकार्यमशेषं कारयति तदुक्तम् || प. || 
ब्रह्माद्याः स्थावरांताश्च देवदेवस्य शूलिनः || 
पशवः परिकीर्त्यंते सर्वे संसारवर्तिनः || 
मलमायादिभिः पाशैस्तान् बध्नातिपशून्पतिः || 
स एव मोचकः साक्षाद्भक्त्या सम्यगुपासितः || 
चतुर्विंशतितत्त्वानि मायाकर्मगुणा अमी || 

पृ० २४) विषया इति कथ्यन्ते पाशा जीवनिबंधनाः || 
ब्रह्मादिस्तंवपर्यंतान् पशून् बध्वा महीश्वरः || 
पाशैरेतैः पतिः साक्षात्स्वकार्यं साधयिष्यतीति प्रभुरित्यादिरूपेण 
|| 
कापालिकमते तु नरकपालभिक्षाटनभैरवपारंम्यादि विवृणोति || 
महाव्रतमेवास्थिधारणादिकविधायकम्

मान्त्रिकशास्त्रम् 
अनंतरं परशिवप्रणीतमंत्रशास्त्रं मोक्षांगीभूत 
क्रियाचर्ययोगज्ञानानि प्रमाणयति || आत्मप्रतिपादनं

आत्मप्रतिपादनम् 
पुनः समस्तमतान्तरेष्वात्मस्वरूपं कीदृशमित्युक्ते || देह एवात्मेति 
चार्वाकाः तेषामयमाशयः || देहव्यतिरिक्तेष्वहमित्यात्मप्रत्ययाभावात् 
देहस्यैवात्मत्वं देहे चेतने किण्वादिभ्योमदशक्तिवत् चैतन्यधर्मो जन्यते 
तत्र किंकारणं भूतमेलनमेव चूर्णक्रमुकनागवल्लीदलचर्वणं 
यथा रक्तिमकरं तथैतच्चैतन्यकरं नष्टचेतनधर्मे जीवो मृत इति 
व्यवहारः इंद्रियाण्यात्मेति चार्वाकैकदेशिनः प्राण एव आत्मेति 
हैरण्यगर्भाश्चार्वाकैकदेशिनः तत्रेदमुत्तरं देहेंद्रियप्राणानां 
भौतिकत्वेन

पृ० २५) विषयत्वात्तदुपलब्धेर्विषयित्वेन विषयविषयिणोर्भेदात् 
देहादिकं नात्मा || अनंतरम् || देहादिविलक्षण एव आत्मा देहपरिमितो 
भूत्वा मध्यमपरिमाणत्वेन संकोचविकासयुक्त इति || जैनाः || 
तत्रोत्तरं जीवः अनित्यो भवितुमर्हति सांगत्वाद्धटवदिति || 
बुद्धिरेवात्मेति बौद्धाः तत्रोत्तरम् || बुद्धेरेकत्वमेव सिद्धान्तः 
बुद्धिसंततिरात्मेत्युक्तेऽनित्यत्वदोषः || एकस्मिन् शरीरे 
अनंतात्मककल्पनापत्तेः आनंद एव आत्मेति कौ?याम?शाक्तेयाः 
तत्रोत्तरं घुटिकापादुकातत्तदुपास्तिजन्यानंदस्यात्मत्वेऽनित्यत्वापत्तिः 
नित्यत्वेऽपि चिद्भिन्नत्वे जडत्वापत्तिः आनंदस्य चिद्रूपत्वे नित्यत्वे च 
मतान्तरप्रवेशापत्तिरिति आत्माणुपरिमाणः नाभिमध्यगतः न तु विभुः 
उत्क्रान्तिगत्याद्यनुपपत्तेरिति पांचरात्रिकभागवताः तत्रोत्तरम् || अणुत्वे 
जडत्वापत्तेरप्रत्यक्षत्वापत्तेरनंतात्मकल्पनायां गौरवापत्तेः 
तस्मान्नात्माणुः आत्मा देहपुत्रादिरूप इति लौकिकाः तत्रोत्तरम् || 
अनित्यत्वापत्तेः आत्मा स्वतः प्रमाणज्ञानसाध्यसमवतः प्रतिशरीरं 
भिन्न इति मीमांसकर्तारो भाट्टपादप्राभाकरगुरुप्रभृतयः 
तत्रोत्तरमात्मनो नानात्वे गौरवं न चैकत्वे 
देवदत्तानुभूतसुखदुःखादिकं यज्ञदत्तेनानुभूयतिति वाच्यं 
एकस्यैवात्मनः एतच्छरीरस्थस्य 
जन्मान्तरशरीरेऽनुभूतसुखस्मरणप्रसंगः शरीरभेदः प्रतिबंधक 
इति चेत् यज्ञदत्तीयशरीरभिन्नशरीरस्थस्य देवदत्तस्य न 
तथाविधसुखविज्ञानप्रसंगः शरीरयोर्भेदात् ज्ञानसमेत 
आत्मज्ञानमात्मैवेत्यत्र लाघवात् ज्ञानमेवात्मेति आत्मा 
महत्परिमाणत्वाद्गगनोपमानः सन् पाषाणवज्जडोऽपि मनः संयोगेन 
चिद्धर्मयुक्तं इति नैयायिकवैशेषिकाः || 

पृ० २६) मीमांसकमतोत्तरेणैव दत्तोत्तराः अत्र विशेषः एतदभिमतं 
परमात्मा जडो भवितुमर्हति || जीवभिन्नत्वात् घटवत् एतेन पांचरात्रा 
अपि प्रत्युक्ताः तदभिमतः परमात्मा न वेदवेद्यः | कार्यलिंगज्ञेयत्वात् 
नापि जीवो वेदवेद्यः अहमिति प्रत्यक्षवेद्यत्वात् नापि तयोर्भेदो वेदवेद्यः | 
नाहमीश्वर इति प्रत्यक्षवेद्यत्वात् तस्माज्जीवब्रह्मैक्यं वेदवेद्यं 
मानान्तरागम्यत्वात् न च जीवब्रह्मैक्यं तयोः स्वरूपमिति तद्ज्ञाने 
तदपि निश्चितमिति कथं वेदवेद्यमिति वाच्यं अनादिवासनतः 
प्राप्तभेदभ्रमेण तं न ज्ञातं चंद्रप्रादेशिकत्वं 
भ्रमेणानेकसहस्रयोजनविस्तीर्णत्वं यथा न ज्ञातं 
सच्छास्त्रैकवेद्यं विस्तृतत्वं तथैक्यमित्यात्मा असंगचिन्मात्र इति 
सांख्यपातंजलाः || तत्रोत्तरमहं 
करोमीत्यादिकर्तृत्वादिसंगप्रतीतानेकात्मकल्पनागौरवम् || आत्मा 
ज्ञप्तिसन्मात्र इति वेदांतिनः प्राहुः || आत्मा नित्यव्यापकचैतन्यमिति 
पाशुपतकापालिकमहाव्रतमतस्थाः आत्मा नित्यव्यापकज्ञानक्रियारूप 
इति मांत्रसंज्ञिकसिद्धांन्तिनः इति पृथग् विख्याताः ||

मोक्षप्रतिपादनम् 
अनंतरं सर्ववादिभिः प्रतिपादितमोक्षलक्षणं किमित्युक्ते मरणमेव 
मोक्ष इति चार्वाकाः || अलौकिकाकाशमध्ये उत्तरोत्तरोर्ध्वगमनमेव मोक्ष 
इति जैनाः || सुखदुःखादिसंबंधरहितशुद्धबुद्धिसंततिरेव मोक्ष

पृ० २७) इति बौद्धाः आकाशादिसकललोकगमनसिद्धिरेव मोक्ष इति 
कौ?याम?आः || आनंदावाप्तिरेव मोक्ष इति शाक्तेयाः || 
वासुदेवात्मकप्रकृतौ स्वरूपहानिं विना तत्समीपप्राप्त्या लीनमेव मोक्ष 
इति पांचरात्रिकाः रह परत्र पुत्रभार्यादिभिः सहयोगेन 
व्याध्यादिदुखं विना सुखेनावस्थितिरेव मोक्ष इति लौकिकाः 
प्राकृतजनाः च्युतिरहितस्वर्गादिप्राप्तिरेव मोक्ष इति 
कर्ममीमांसकाः षड्बुद्धिषडिंद्रियषड्विषयसुखदुःखशरीराद्येक
विंशतिदुःखध्वंसवत्वेन पाषाणवत् आत्मस्थितिरेव मोक्षः 
तत्वसाक्षात्कारोत्पत्त्यनंतरवर्तमानयावद्विशेषगुणध्वंसो वा यद्वा 
तत्त्वसाक्षात्कारोत्पत्त्यनंतरभाविविशेषगुणध्वंससमानाधिकरणविऽऽ
सेषगुणोत्पत्तिशून्यत्वं मोक्षः परमात्मसाक्षात्कारानंतरं 
तत्पूर्वोत्पन्नयावद्विशेषगुणध्वंसकालीनतत्समानाधिकरणविशेषगुण्
ओत्पत्तिकालविशिष्टत्वमेवमोक्ष इति नैयायिकवैशेषिकाः || 
पुनस्तत्वसाक्षात्कारोत्तरकालविशिष्टतद्ध्वंससामानाधिकरण्यविशिष्.
तात्मत्वावच्छेदेन विशेषगुणशून्यत्वं मोक्ष इति तन्नवीनाः 
प्रकृतिपुरुषविवेकजन्याविद्यानाश एव मोक्ष इति सांख्याः|| 
योगाभ्यासबलप्राप्तमनोलयद्वारा जन्याज्ञाननाश एव मोक्ष इति 
योगपातंजलाः ब्रह्मात्मैकतत्त्वज्ञानस्य क्षेमसाधारणसाध्य-

पृ० २८) व्यावहारिकबंधनिवृत्तिरेव मोक्ष इति वेदान्तिनः || 
क्षेमसाधारणसाध्यत्वं च यस्मिन्सत्यमक्षणीयस्य सत्वं तद्भावे 
तत्प्रतियोगिनः सत्वं प्रायश्चित्तसाध्यदुःखप्रागभावे 
मीमांसकैस्तथोक्तत्वात् प्रवाहेश्वरत्वेनेश्वरत्वमन्यत्र निक्षिप्य 
ज्ञप्तिमात्रेणावस्थानमात्मनो मोक्ष इति पाशुपताः कर्तृत्वाभिमान एव 
संसार इति तद्विपर्ययज्ञप्तिमात्रेणात्मवर्तनं मोक्ष इति 
कापालिकमहाव्रतस्थाः || आत्मनो 
मंत्राध्वपदाध्ववर्णाध्वतत्त्वाध्वभुवनाध्वकलाध्वरूपषडध्वाती
तपरमेश्वरसमानत्वं मोक्ष - इति मांत्रसंज्ञिकसिद्धांतिनो 
विवृण्वंति ||

मतान्तरभेदः 
अनंतरं वादिषु चार्वाकजैनबौद्धमीमांसकसांख्या 
एवानीश्वरवादिनः || एतदतिरिक्तवादिनस्सेश्वरवादिनः || पुनर्वादिषु 
चार्वाकादयोः भेदवादिनः वेदान्त्येकः अभेदवादी भवति ||

चतुर्दशविद्याः 
पुनरत्र सर्वशास्त्राणां मध्ये || प. || 
अंगानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः || 
पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ||

पृ० २९) सूत्रविचारः 
अनंतरं चतुर्दशविद्यानां मध्ये मीमांसा विशिष्य 
विंशत्यध्यायात्मिका कर्मार्थप्रतिपादकत्वेन द्विभागा भवति तन्मध्ये 
प्रथमभागात्मिका जैमिनिसूत्ररूपेण द्वादशाध्यायमितेति 
कर्तृकर्मप्रतिपादिका भूत्वा 
अथातोधर्मेत्यादिलोकवेदाधिकरणादिसहितान्वाहार्येण च 
दर्शनादित्यंतसहस्रन्यायैः पूर्वमीमांसेति प्रसिद्धा || अतः 
जैमिनिसूत्रसंदर्भस्य शबरस्वामिना शाबरभाष्यं कृतम् || 
अनंतरं मीमांसाशास्त्रस्य भट्टाचार्यचरणैर्वार्तिकरूपं 
भाट्टमेकं मतान्तरं कृतम् || अनंतरं 
भट्टाचार्याणामंतेवासिप्रभाकरगुरुभिः शाबरभाष्यस्य 
प्राभाकरमिति मतांतरं निर्मितं अनंतरं द्वितीयभागात्मिका 
देवताब्रह्मार्थप्रतिपादकत्वेनोत्तरमीमांसेति 
बलभद्रव्याससूत्ररूपेणाष्टाध्यायात्मिका भवति 
पूर्वचतुरध्यायात्मिका देवताकांडमित्युक्ता तन्मध्ये 
मंत्रवादवद्देवतालक्षणेति बलभद्ररामेण प्रतिपादिता 
तदनंतरमुत्तरचतुरध्यायीब्रह्मकांडात्मिकेत्युक्ता 

पृ० ३०) तस्यां ब्रह्मात्मैक्यप्रतिपादकं शंकरभगवत्पादाचार्यैः 
शारीरकब्रह्ममीमांसाभाष्यं निरूपितम् || अनंतरं भाष्यस्य 
सर्वाचार्यसंसेवितचरणश्रीविवरणाचार्यैर्विवरणशास्त्रं कृतम् || 
पुनर्विवरणमेव वेदान्तशास्त्रमिति मुख्यतया व्यवह्रियते ||

वेदान्तविषयक्रमः 
तद्वेदान्तशास्त्रविस्तरः कीदृश इत्युक्ते 
आशीर्वादनमस्कारवस्तुनिर्देशाः शास्त्रारंभे 
क्रियमाणमंगलाचारास्त्रयः ||

पृ० ३१) व्याख्यानलक्षणं 
पदपदार्थवाक्ययोजनाप्रश्नपरिहारा इति व्याख्यानपंचलक्षणानि 

अन्वयलक्षणं 
विशेषणविशेष्यकर्तृकर्मक्रियान्वयपंचलक्षणानि

अनुबन्धचतुष्टयं 
संबंधतावच्छेदकरूपेणाभासमानवैशिष्यप्रतियोगिविशेषणं 
भासमानवशिष्यानुयोगिविशेष्यम् || कार्यानुकूलकृतिमान् कर्ता 
परसमवेतक्रियाजन्यफलशालि कर्म तिर्यक् कृत्प्रकृत्यर्थः 
क्रियाधातूपात्तव्यापारा श्रयः? कर्तेति शाब्दिकाः || 
विषयप्रयोजनसंबंधाधिकारिण इति शास्त्रस्या?नुबंधचतुष्टयं 
तेषु शास्त्रस्य जीवब्रह्मैक्यमेव विषयः ब्रह्मशास्त्रयोः 
प्रतिपाद्यप्रतिपादकभाव एव संबंधः 
सकलदुःखोपादानाज्ञाननिवृत्त्या नित्यानंदाप्तिरेव प्रयोजनं |

अधिकारिलक्षणं 
साधनचतुष्टयसंपन्न एवाधिकारी

पृ० ३२) साधनचतुष्टयम् 
अनंतरं नित्यानित्यवस्तुविवेक इहामुत्रार्थफलभोगविरागः 
शमादिषट्कसंपत्तिः मुमुक्षेति साधनचतुष्टयं चिद्रूपात्मा नित्यः 
तदन्यत् सर्वं प्रपंचजातं मिथ्यैवेति विवेचनं नित्यानित्यवस्तुविवेकः 
इहलोकपरलोकयोः स्त्रक्चंदनवनितादिविषयभोगः सर्वोऽपि कर्मजन्यतया 
अनित्यतया च संपादनादिभोगान्तयोः क्रमेण 
महाप्रयासवैरस्यादिप्राप्यदुःखरूपमिति मनःप्रसारणशून्यता 
इहामुत्रफलभोगविरागः शमादिषड्गुणसिद्धिरेव 
शमादिसंपत्तिरित्युच्यते सहजसायुज्यापेक्षैव मुमुक्षेति गीयते अनंतरं 
शमदमतितिक्षोपरतिश्रद्धासमाधय एव शमादिगुणषट्कं | तस्मिन् | प 
|| 
निग्रहे मनसः शांतिर्दांति रिंद्रिंय?निग्रहः | 

पृ० ३३) तितिक्षा क्रोधसहनं सर्वेषामपि कर्मणां || 
संप्रोक्तोपरतिस्त्यागं? विश्वासो गुरुवेदयोः || 
श्रद्धा गुरूपदेशेऽस्मिन् चित्तदार्ढ्यं समाधितः |

गुरुलक्षणम् 
अनन्तरं विधिवदधीतवेदान्तनिष्ठापरस्य शरणागतशिष्यस्य 
पुनर्यथा संशयोत्पत्तिर्न भवेत्तथा तत्त्वोपदेशं कृत्वा योऽज्ञानं 
परिहरतिस? गुरुरित्युच्यते

गुरुसेवालक्षणं 
अनंतरंसाधनचतुष्टय संपन्नाधिकारिकृतसेवा कीदृशीत्युक्ते 
आप्तांगस्थानसद्भावरूपेण चतुर्विधा तत्र गुर्वनुकूलवृत्तिरेवाप्तता 
| गुरुपादप्रक्षालनादिकमंगं | गुरुगृहक्षेत्ररक्षणादिकं 
स्थानमुच्यते गुरुरेव साक्षात्परशिव इति विश्वास एव सद्भावः

पृ० ३४) अधिकारिप्रभेदः 
अनंतरं कर्मकांडी भक्तिकांडी ज्ञानकांडीति पृथक् 
त्रयोऽधिकारिणः संति तेषु गृहकृत्यादिषु 
अहंममेदमित्यहंकारममकारवान् कर्मकांडीत्युच्यते सकलक्रिया 
ईश्वरार्पणबुद्ध्या कुर्वन् धन्यः भक्तिकांडीत्युच्यते 
सर्वकर्मसाक्ष्यहमिति ज्ञानकांडीत्युच्यते |

पंचाधिकारिणः 
अनंतरं कर्मी मुमुक्षुः अभ्यासी अनुभवी आरूढ इत्येते 
उत्तरोत्तराधिकारिणः पंचविधाः | तेषु मूढभावेन 
स्वजातिमात्रानुसारिकर्म परिगृह्य शतजन्मानंतरं मुक्तिमान् पुमान् 
कर्मी | जगत्सत्यमिति विज्ञाय बाह्यकर्मनिष्ठावान् जन्मत्रयानंतरं 
मोक्षे मुमुक्षुः | स्वप्नवत् प्रपंचः सर्वोऽपि मिथ्येत्यभ्यंतरे 
ध्यानादिकर्मयुक्तः सन् जन्मद्वयानंतरं मुक्तिमान् अभ्यासी | 
व्यवहारमपेक्ष्य विवेकतत्परः सन् एकजन्मना मुक्तिमान् अनुभवी | 
विश्वविकृतिमज्ञात्वा आत्मज्ञानेन सद्योमुक्त आरूढः

पृ० ३५) पुनरधिकारित्रयम् 
अनंतरं एतज्जगत्कमलवल्लर्या मूलं किमिति विचारमुखेन श्रीगुरुं 
प्राप्य ब्रह्मज्ञानी सन् मुक्तिं प्राप्त एको देहादीनामनित्यतां दृष्ट्वा 
भोगापेक्षां विहाय श्रीगुरुं प्राप्य तत्त्वज्ञानी सन् मोक्षसंपादक 
एकः श्रीगुरुः स्वशिष्यस्योपदेशं कुर्वन् वर्तत इति श्रुत्वा | 
अकस्मादात्मज्ञानी सन् निर्वाणं संपादयन्नेक इति 
विवेकविरक्तिदैवगतिभिर्मुक्ताः | प्रत्येकं त्रयोऽधिकारिणः

अष्टगुरुलक्षणम् 
अनंतरं श्रीगुरव एव साधकशिष्याणां अधिकारभेदेन | पद्यं | 
बोधको वेदकश्चैव निषिद्धगुरुरित्यपि || 
काम्यकस्सूचकश्चैव वाचकः कारको गुरुः | 
विहितो गुरुरित्येवमष्टधा गुरवो भवा | 
तेषु शास्त्रशब्दार्थान् पंचलक्षणव्याख्यामुखेन बोधयन् यः स 
बोधकगुरुः | इत्यत्र शक्तिलक्षणान्यतरवृत्तिमान् शब्दः पदं वृत्त्या 
पदबोध्याः पदार्था यथा गंगायां मत्स्य इत्यत्र शक्त्या 
गंगापदार्थः प्रवाहं लक्षणावृत्या गंगायां घोप इत्यत्र 
गंगापदार्थः तीरमिति वाक्ययोजना | आकांक्षा योग्यता 
सन्निधिमत्पदकदंबकं वाक्यं तेन वाक्यार्थबोधनं योजना 
यत्पदव्यतिरेक-

पृ० ३६) प्रयुक्तं यत्पदस्य वाक्यार्थाननुभावकत्वं | तत्पदस्य तत्पदेन 
साकमाकांक्षासमभिव्याहृतैकपदार्थतात्पर्यविषयापरपदार्थप्रतियो
गिकवाक्यार्थो योग्यता अव्यवधानेन वाक्यार्थप्रतियोग्युपस्थितिः 
संनिधिः| पद्यं | 
सत्यं ज्ञानं परं ब्रह्म सुखं निर्गुणमुत्तमं | 
जीवाभिन्नं जगत्कर्तृ जगत्स्थापकनाशनं || 
इत्यादौ षडैकवाक्यतावाक्यैकवाक्यताप्रतिपत्त्यां वाक्यार्थे संधीय 
वाक्ययोजना ब्रह्मशब्दार्थं संदिहानस्य कि ब्रह्मेति पदं प्रश्नः 
प्रश्नबीजसंशयनिवर्तकमुक्तं वाक्यं परिहारः| 
एतल्लक्षणयुक्तव्याख्यानकर्ता बोधकगुरुः तत्त्वप्रदर्शको वेदकगुरुः 
वश्याकर्षणादिभिरिहलोके सुखदः परलोके दुःखदः स निषिद्धगुरुः 
पुण्यकर्मोपदेशेन इहलोकपरलोकयोः सुखप्रदः काम्यगुरुः विवेकमुखेन 
शमदमादिसद्गुणप्रदःसूचकगुरुः विषयाणां 
मिथ्यात्वप्रदर्शनेनात्मानुरागप्रदः वाचकगुरुः 
शिवजीवैक्यज्ञानप्रदः कारणगुरुः संशयनिरसनद्वारेण 
नित्यमुक्तिप्रदो विहितगुरुः

शिष्योपसन्नतिः 
अनंतरं सद्गुरुसच्छिष्ययोर्मध्ये कश्चनैकोऽधिकारी तापत्रयाग्निना 
दग्धः सन् व्याकुलितचित्तो भूत्वा अहं कः मम संसारः केन प्रकारेण 
प्राप्तः अयं यन्मुखेन निवर्ततीति विचार्य 
पत्रपुष्पफलसमिधाद्युपहारसहित-

पृ० ३७) पाणिर्भूत्वा विद्याविनयवैराग्यादिसद्गुणसमेतः श्रीगुरुं 
प्राप्य | चैतन्यं शाश्वतं शांतमित्याद्यष्टमंत्रपूर्वकं 
पदद्वयकरद्वयभुजद्वयवक्षो ललाटात्मकाष्टांगं भूसंयुक्तं 
कुर्वन् प्रणतो भूत्वा पश्चादुत्थाय भयभक्तिभ्यां करकमलं 
शिरःस्थं कृत्वा किंकरभावमंगीकृत्य कार्पण्यं प्रदर्श्य 
संतोषेण स्तुत्वा 
ज्ञानवैराग्यबलैश्वर्यकीर्तिश्रीमयषड्गुणसमग्रतया भगवन्नहो 
सद्गुरो आयासविहीनतया यत्प्रकारेण मम भवबंधनं परिह्रियत इति 
विज्ञापनाकरणमेव शिष्यस्य विधिवदुपसन्नत्वम् |

उपदेशक्रमः 
अनंतरमुपसन्नीभूतशिष्यस्याधिकारं निरीक्ष्य कृपालोचनेन दृष्ट्वा 
माभीतो भवेति अभयकरं शिरसि विनिक्षिप्य श्रुतियुक्त्यनुभवैः तस्य 
देहाद्यात्मबुद्धिं परिहृत्य ज्ञप्तिरूपस्त्वमेव परब्रह्मेति 
ज्ञानोत्पादनमेव श्रीगुरोरुपदेशः

बोधप्रकाशः 
पुनरुपदेशक्रमे उद्देशो लक्षणं परीक्षा चेति बोधकप्रकारत्रयं तत्र 
||

पृ० ३८) पद्यम् || 
उद्देशो नाममात्रोदितमतिततिकृद्वस्तुसंकीर्तनात्मा 
उद्देश्यत्वाद्यवच्छेदकसमनियतज्ञानकृद्वस्तुलक्ष्म || 
लक्ष्ये लक्ष्मोपपत्तिं विदधदमलगीः सद्विचारः परीक्षा-
शास्त्रत्रैविध्यमेवं निजगुणविवुधो वक्ति भेदेन धन्यः || 
स्वयं समर्थयितुमिष्टं वस्तु नाममात्रेण कीर्तयतीति यत् तदुद्देशः|| 
सास्नादिमती गौरितिवत् 
पश्चाल्लक्ष्यनिष्ठलक्ष्यतावच्छेदकसमनियतधर्मप्रतिपादकवचनं 
लक्षणम् || लक्ष्यस्य लक्षणोपपत्त्यनुकूलविचारः परीक्षा || 
लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वमसाधारणत्वम् धर्मस्य|| न च 
घटेतरव्यावृत्तेरपि तत्समनियतत्वेन लक्षणत्वापत्तिः || न 
चेष्टापत्तिः साध्याविशेषदोषप्रसंगात् घटः इतरेभ्यो भिद्यते 
घटेतर व्यावृत्तिमत्वादित्यनुमान इति वाच्यम् || व्यावर्तकधर्मो 
लक्षणमिति पक्षे व्यावृत्तिकेवलान्वयिधर्मभिन्नत्वं विशेषणं देयं 
व्यवहाराप्रयोजकधर्मो लक्षणमिति पक्षे न देयं व्यावृत्यादेरपि 
व्यवहारप्रयोजकत्वात् लक्षणस्य त्रीणि दूषणानि सन्ति 
अव्याप्तिरतिव्याप्तिरसंभवश्चेति 
लक्ष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणाभावप्रतियोगिन्यव्याप्तिः || 
यावल्लक्ष्यवृत्तित्वे सत्यलक्ष्यवृत्तिरतिव्याप्तिः || 
लक्ष्यतावच्छेदकविरुद्धधर्मः असंभवः सदाशिवाख्यपरब्रह्मणः 
जगज्जन्मस्थेमभंगकर्तृत्वलक्षणं दूषणत्रयरहितं प्रमाणं 
लक्षणं चेति वस्तुसिद्धिप्रसादकमिति न्यायेन || पद्यम्|| 
निरूप्य लक्षणं सम्यग्योगी निजगुणाभिधः|| 
निरूपणं प्रमाणानां करोतीष्टस्य सिद्धये ||

प्रमाणलक्षणम् 
प्रमाणज्ञानस्य कारणीभूतेश्वरादृष्टकालकर्तृकरणादयः 
तेषां ज्ञानोत्पत्तिव्यापाराश्रयासाधरणहेतुरेव प्रमाणम् ||

पृ० ३९) प्रमाणविभागः
अनंतरं 
प्रत्यक्षानुमानागमोपमानार्थापत्त्यनुपलब्धिसंभवैतिह्यप्रमाणानीति 
वस्तुसिद्धेरष्टौ प्रमाणानि तेषु घटादिसाक्षात्कारकरणमिंद्रियं 
प्रत्यक्षप्रमाणं 
धूमाद्यधिकरणवृत्तिव्यावृत्त्यभावाप्रतियोग्यग्न्यादिज्ञानजनकधूमादि
ज्ञानमनुमानं अनंतरमुक्तानुमानस्य प्रतिज्ञाहेतूदाहरणान्यंगानि 
पर्वतो वह्निमानिति पक्षसाध्यसंबंधबोधकं वाक्यं 
प्रतिज्ञाज्ञानलक्ष्यकधूमवत्वादिति पंचम्यंतं हेतुः यो यो धूमवान् 
स सोऽग्निमान् यथा महानस इति वाक्यमुदाहरणं एतत्त्रितयवाक्यं 
न्यायः प्रयोगहेतुभूतार्थं तत्त्वज्ञानजन्यशब्दः

आगमप्रमाणम् 
समभिव्याहृतपदार्थप्रतियोगिकतात्पर्यविषयसंसर्गधीजनकशब्दः

पृ० ४०) आगमप्रमाणं यथाभूतार्थपदाप्तवचनं वा आगमप्रमाणं 
दिवा अभुंजानस्य देवदत्तस्य 
रात्रिभोजनधीजनकपीनत्वान्यथानुपपत्तिर्दृष्टार्थापत्तिप्रमाणं 
जीवन् देवदत्तो गृहे नास्तीति श्रुत्वान्यत्र वर्तत इति ज्ञानं 
श्रुतार्थापत्तिप्रमाणं गोसदृशो गवय इति 
आरण्यकवाक्यश्रवणानंतरं वनं गतस्य नागरिकस्य 
गोसादृश्यविशिष्टगवयपिंडदर्शनमयमसौ गवयशब्दवाच्य इति 
संज्ञासंज्ञिसंबंधरूपशक्तिवृत्तिज्ञानजनकमुपमानं भूतले 
घटो नास्तीति घटाभावज्ञानजनकः यद्यत्र घटोऽभविष्यत्तदा 
भूतलमिवाद्रक्ष्यत् अतो दर्शनाभावोऽस्तीति 
तर्कसहकारिकघटानुपलंभः अभावप्रमाणं सहस्रसंख्यायां 
शतसंख्या संभवतीति ज्ञानं संभवप्रमाणं अस्मिन्वटवृक्षे 
यक्षः तिष्ठतीति लोकवार्ता या यक्षविषयकज्ञानमैतिह्यप्रमाणम् 
अनंतरं तेषु प्रमाणेषु चार्वाकानां प्रत्यक्षमेकं प्रमाणं 
शब्दानुमानादीनामुत्कटकोटिसंशयसंपादकत्वेन प्रामाण्यं नास्तीति 
प्रवृत्यादेरुत्कटकोटिकसंशयादिति जैनबौद्धाःवैशेषिकानां 
प्रत्यक्षमनुमानं चेति प्रमाणद्वयं ननु वैशेषिकाणां मते 
शब्दस्याप्रमाणत्वे श-

पृ० ४१) ब्दादर्थधीर्नस्यादिति चेन्न स्यादेवानुमानविधया न हि वयं 
शब्दस्य प्रामाण्यं निराकुर्मः || अनुमानांतर्गतत्वेन तथाहि 
गोपदमस्तित्ववद्गोचरज्ञानपूर्वकं अस्तिपदसाकांक्षगोपदत्वात् || 
यन्नैवं तन्नैवं यथा आकाशं गौरस्ति तावत् 
स्वधर्मितास्तित्वान्वयबोधानुकूलाकांक्षादिमत्पदस्मारितत्वात् 
घटवदस्ति पदसमभिव्याहृतगोपदस्मारितत्वात् चक्षुर्वदिति सांख्यानां 
प्रत्यक्षानुमानागमा इति प्रमाणत्रयं तत्र युक्तिमग्रे निरूपयिष्यामः 
|| नैयायिकानां प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि चत्वारि 
शब्दस्य पृथक्प्रमाणत्वे युक्तयः पदजन्यपदार्थस्मृतिः 
स्वरूपसत्येवान्वयबोध उपयुज्यते न तु ज्ञाता प्रमाणाभावात् 
पदैरस्मारितस्यापि तत्स्मारित्वग्रहादन्वयबोधप्रसंगाच्च 
गौरस्तीत्यादिवाक्यादस्तित्वेन गौः श्रुतः न त्वनुमितः इत्येवानुमन्तव्यं 
श्रोतव्यो मंतव्य इत्यादिप्रयोगं दृष्ट्वा शाब्दितस्यापि शृणोतेः 
शक्यत्वावच्छेदकत्वात् प्राभाकराणामर्थापत्तिसहितोक्तप्रमाणानि पंच 
तेषां मते वैदिकवाक्यानि प्रमाणानि लौकिकवाक्यानि 
बोधितार्थबोधकान्यनुपपादकानि 
साकांक्षत्वादेरिदंवाक्यार्थगोचरज्ञानवदुक्तत्वरूपस्याप्रोक्तत्वस्यापि 
निश्चयः शाब्दादिहेतुः अतो नैकपदार्थधर्मिकस्या-
परपदार्थान्वयबोधोऽनुमितिः || सिद्धिसत्त्वे विनानुमितात्सांतरसंभवात् 
परं त्वन्य एव किं त्वसौ गृहीतग्राहित्वान्नप्रमाणं 
यज्जातीयविशिष्टज्ञानत्वावच्छेदेन समानाकारनिश्चयोत्तरत्वं 
तज्जातीयान्ययथार्थज्ञानस्यैव गृहीतग्राहित्वेन प्रमाणत्वात् || अत 
एव धारावाहिकप्रत्यक्षव्यक्तीनां समानाकारग्रहोत्तरवृत्तित्वेऽपि न 
तासां परमात्महानिः || हानिस्तु समानाकारानुभवसमुत्थानां 
स्मृतीनां गुरूणां मते तात्पर्यनिश्चयस्यान्वयधीहेतुत्वात् अन्यथा 
घटकर्मत्वाद्यन्यपरत्वस्य निश्चयेऽपि घटमित्यादिवाक्यात् 
घटीयकर्मत्वमित्यन्वयबोधापत्तेरिति चेत् 
कर्मताधर्मिकघटाद्यन्वयधीपरत्वाभावनिश्चयदशायां 
प्रमेयत्वादिप्रकारेण घटकर्मत्वादिपरत्वस्य निश्चयेऽपि घटीयं 
कर्मत्वमित्यन्वयमतेरनुत्पत्त्याकर्मताधर्मिकघटान्वयबोधपरत्वप्रकारक्
अनिश्चयत्वेनैव तात्पर्यधियःकारणत्वेन वाक्यार्थस्य 
तत्राप्रवेशाद्वस्तुतः समानानुपूर्विकस्यैव वाक्यान्तरस्य तस्यैव 
कालान्तरमन्तर्भाव्यघटीयकर्मत्वादिपरत्वनिश्चयसत्वेऽपि 
श्रूयमाणवाक्यव्यक्ताविद्यानामंतर्भावेन तत्परत्वस्यानिश्चये

पृ० ४२) भावनिश्चये वा घटीयं 
कर्मत्वमित्याद्यन्वयमतेरनुत्पाद्याद्विशिष्यैव 
तत्तद्वाक्यधर्मिकघटकर्मत्वादिपरत्वनिश्चयस्य 
तत्तदन्वयबोधहेतुत्वमुपेयं तथा च तद्धेतुभूतानां 
प्रकरणादिज्ञानानामेव विज्ञानव्यक्तीनां तदात्वमुचितं || अवश्यकल्पे 
पूर्ववर्तिताकत्वात् | अत एव सैंधवमानयेत्यादावपि लवणपरत्वा 
धीर्न लवणाद्यन्वयबुद्धौ हेतुः किंतु 
तदर्थकत्वेनाभिमतभोजनादिप्रकरणस्य प्रतिसंधानमिति 
न्यायसिद्धान्तबाधकमुपेक्ष्य वाक्यार्थप्रतीतिजनकतयाभिप्रेतस्य 
तात्पर्यज्ञानमवश्यं शब्दसामान्ये हेतुः | तस्य 
संशयव्यतिरेकनिश्चये तदनुत्पादात् | तन्निश्चयस्यैव 
युगपदनेकपदार्थोऽपस्थितावेकार्थमात्रान्वये विनिगमकत्वात् 
लक्षणाकल्पकत्वात् मुख्यार्थबाधस्य सर्वत्र लक्षणायामसंभवात् 
तथा च तात्पर्यावच्छेदकतयैव सर्वत्र वाक्यार्थसिद्धेः 
प्रत्यक्षानुमितिभ्याम् भिन्नमनुभवं भावयन्नपि शब्दो 
गृहीतग्राहत्वेनानुवादक इत्यागमवैदिकवाक्यमेव प्रमाणं | 
लौकिकमनुवादकमत्र केचित् | 
अज्ञातार्थावगाहिज्ञानकरणत्वलक्षणप्रमाणत्वाभावेऽपि तद्वदिति 
तल्पकारकानुभवेकरणत्वलक्षणप्रामाण्ययुक्तं लौकिकवाक्यमपि 
प्रमाणं तथा च गुरूणां मते पंचविधप्रमाणानीति सिद्धं 
भाट्टानां वेदान्तिनामभावप्रमाण- सहितं 
गुरुमतोक्तप्रमाणपंचकं प्रमाणषट्कम् | पौराणिकानां 
संभवैतिह्यप्रमाणद्वयसहितं वेदान्तमतोक्तप्रमाणषट्कमिति 
प्रमाणाष्टकमनंतरं एवं प्रमाणभेदं निरूप्य अथ 
पदार्थचतुष्टयं निरूप्यते |

पदार्थविवेकः 
अथ पारमार्थिकव्यावहारिकप्रातिभासिकतुच्छेति पदार्थाश्चत्वारः तेषु 
शुद्धशिवचैतन्यमेकमेव पारमार्थिकः गगनादिप्रपंचमखिलं 
व्यावहारिकः 

पृ० ४३) रज्जुभुजंगशुक्तिकारजतमरुमरीचिकादयः प्रातिभासिकाः 
वंध्यापुत्रशशविषाणादयः असद्रूपाः तुच्छः पदार्थ इति 
पदार्थचतुष्टयं निरूपितम् |

पदार्थद्वयम् 
अथदृग्दृश्यमिति पदार्थद्वयं निरूप्यते तत्र दृग्रूपपरब्रह्मणि 
भेदत्रयराहित्यं प्रतिपादयति | दृगंतःकरणावच्छिन्नचैतन्यमिति 
केचित् | अविद्यावच्छिन्नचैतन्यं दृगित्याचार्यवाचस्पतिमिश्रचरणाः | 
अविद्याप्रतिबिंबचैतन्यमिति विवरणाचार्यचरणाः || 
अविद्याप्रतिबिंबचैतन्यं जीवः मायाप्रतिबिंबचैतन्यं ब्रह्मेति 
संक्षेपशारीरकाचार्यस्वामिनः मित्राणां मते अविद्यानानात्वेन 
जीवनानात्वं विवरणाचार्याणां मते मायैकत्वेन मायाया बिंबरूपं 
चैतन्यं ब्रह्मप्रतिबिंबरूपं चैतन्यं जीव एकः | तरत्यविद्यां 
विततां प्रज्ञावानित्यत्राविद्याया एकत्वश्रवणात् जीव एकः 
मायाभिरिंद्रो बहुः स्यादिति वचनेन तत्तदवच्छिन्ना बहवो जीवा इति 
दृग्रूपव्यवस्थितिः दृष्टिस्त्वंतःकरणवृत्तिप्रतिबिंबितचैतन्यं 
दृश्यन्तु चैतन्यगोचरः | दृक् चैतन्यं विषयी 
दृग्रूपचैतन्यगोचरवस्तुजातं विषयः 
सात्विकाविद्याप्रतिबिंबचैतन्यमीश्वरः तामसा विद्याप्रतिबिंबचैतन्यं 
जीव इति केचिदाचार्याः | दृग्दृश्यमितिपदार्थद्वयं | ननु दृशोऽपि 
दृश्यत्वात् | एकपदार्थ इति वक्तव्यमिति चेन्न

पृ० ४४) दृशः शास्त्रशिरोजन्यवृत्तिविषयत्वेऽपि चैतन्यविषयत्वाभावात् 
चैतन्यवेद्यं दृश्यं चैतन्यावेद्यं दृग्रूपचैतन्यं 
स्वप्रकाश्यत्वेनावेद्यत्वात् अतो न विभागानुपपत्तिः 
स्वगतभेदस्वजातीयभेदविजातीयभेदास्त्रयो निरसनीयाः एतेषां 
दृष्टान्तः क इत्युक्ते लोके कस्यचिदेकस्य वृक्षस्य 
पत्रपुष्पफलादिविभागेन स्वगतभेद इत्युच्यते वृक्षान्तराद् भेदः 
स्वस्मिन्सजातीयभेदो भवति पाषाणादिप्रतियोगिकभेदो वृक्षे 
विजातीयभेदो भवति |

भेदनिराकरणम् 
अनंतरं सद्रूपब्रह्मगगनमिव निरवयवतया सत्ये सत्यांतरं 
नास्तीत्यनेन ब्रह्मणि स्वगतभेदस्वजातीयभेदौ न स्तः| 
जगत्कारणमायातत्कार्यादिकं वर्तत इति| सत्यब्रह्मणि तद्भेदोनास्तीति 
कथमिति चेल्लोके चित्रकारस्य चित्रशक्तेर्यथाभेदो नास्ति सन्मात्रब्रह्मणः 
मायाशक्तिवैलक्षण्यं नास्तीति ब्रह्मणः विजातीयभेदो नास्तीति 
सिद्धं विद्यमानोऽपि मिथ्याभूत इति न सत्यः ||

सिद्धान्तश्रुतिः 
अनंतरं एतस्मिन्नर्थे एकमेवाद्वयं ब्रह्म तस्मिन्नाना न चास्ति हि 
श्रुत्यर्थवाक्ये 

पृ० ४५) एकमेवाद्वयमिति पदत्रयस्यैक्यमवधारणं द्वैतनिषेध इति 
इत्यर्थत्रयसद्भावेन क्रमेण ब्रह्मणि 
स्वगतसजातीयविजातीयभेदत्रयराहित्यप्रामाणिकमिति सिद्धं ||

अध्यारोपविवेकः 
अनंतरमध्यारोपापवादौ कल्पितद्वयं 
तस्मिन्विद्यमानरज्जुशुक्तिस्थाण्वादिष्वविद्यमानाहिरजतचोरादिकल्पनावत् 
सद्रूपब्रह्मण्यविद्यमानमायादिकल्पनाध्यासः | अध्यारोपो भवति ||

अपवादविवेकः 
अनंतरं योऽहिः सा रज्जुः यद्रजतं सा शुक्तिः यश्चोरः स स्थाणुः 
इतिवद्विचारमुखेन प्रपंचः सर्वोऽपि मिथ्या ब्रह्मैव सत्यं 
मायासान्निध्येन यज्जगज्जन्मस्थेमभंगकारणं तद्ब्रह्मेत्यपवादः||

ब्रह्मलक्षणविवेकः 
अनंतरमेतद्व्यावृत्तिलक्षणतटस्थलक्षणस्वरूपलक्षणानि 
दृग्रूपवस्तुसाक्षात्कारस्य उपायत्रयं तेषु 
देहमनःप्राणेंद्रियाद्यनात्मवर्गं नेतीति निषिध्यपरिशिष्टात्मानं 
प्रकाशयदेवातद्व्यावृत्तिलक्षणम् | भवति | 

पृ० ४६) अतद्व्यावृत्तिर्नाम किं तद्ब्रह्मभिन्नदेहादिभेदः मिथ्यारूपोऽपि 
वह्निमति भ्रांतलिंगं यथा वह्निज्ञापकं तथायं ब्रह्मज्ञापकः 
शाखाग्रे चंद्रमा इति शाखाग्रवर्तिचंद्रमसः शाखाग्रवृत्तित्वं 
तदवृत्तित्वमपि ज्ञापकम् आत्मावृत्तिभूतादिजगत्कारणत्वेनात्मा 
ज्ञाप्यत इति यत्तत्तटस्थलक्षणं भवति प्रकृष्टप्रकाशः सूर्य 
इत्यत्र प्रकृष्टप्रकाशोऽस्मद्भिन्नो यथा सूर्यज्ञापकः 
आत्मनिजस्वरूपज्ञापके सत्यज्ञानानंदादिकं स्वरूपलक्षणं 
सत्यज्ञानानंदादिपदार्थानां परस्पराभेदज्ञानेन 
सत्यज्ञानानंदव्यावृत्तं ब्रह्मेति लभ्यते || 

पंचलक्षणीविवेकः 
अनंतरं | सत्यज्ञानानंदनित्यपरिपूर्णपदार्थपंचकमात्मनः 
स्वरूपलक्षणं तस्मिन्नजाने जानेऽविदिषमित्यादौ 
कामादिवृत्तिभानेऽभाने जाग्रदाद्यवस्थासु सर्वेषु कालेषु 
बाधाराहित्येन वर्तते यत्तत्त्सद्रूपं त्रिकालाबाध्यत्वं सत्वं 
त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगी मिथ्या तदप्रतियोगी सत्यं नन्विदं रजतमिति 
भ्रमानंतरं नेदं रजतमिति बाध्यतया प्रतीयमानं 
शुक्तिरजतादिकं मिथ्या प्रपंचस्य बाधप्रतीत्यभावात् कथं 
मिथ्यात्वमिति चेदिह ब्रह्मणि नानानेतीत्यादिश्रुत्या बाधितत्वात् 
प्रपंचस्य मिथ्यात्वात् तदन्यद् ब्रह्म सत्यं सर्वास्ववस्थासु 
स्वात्मन्यध्यस्ताविद्या तत्कार्यतदधीनवस्तुविषयकप्रकाशरूपं 
चिद्रूपं तच्च कालत्रयेऽप्यवृत्तिचैतन्यं नास्ति न प्रकाशत इति 
व्यवहारयोग्यं परमप्रेमविषय-

पृ० ४७) त्वमानंदस्वरूपत्वं स च चिद्रूप आत्मा आनंदस्वभावः 
परप्रेमास्पदत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा दुःखं सदोदितमेव 
नित्यस्वरूपं निवृत्तिशून्यमिति यावत् नाशरहितमिति फलितं 
सर्वार्थसाधकत्वेन सकलव्यावहारिकप्रातिभासिकवस्तुसंबंधित्वं 
परिपूर्णत्वं ||

आनंदविचारः 
अनंतरमत्र आत्मा सच्चिदानंदस्वरूपो भवति सर्वास्ववस्थासु 
सच्चिद्रूपवदानंदस्वरूपस्याभिव्यक्तिर्भवितव्या सा नास्तीत्यात्मा 
कथमानंदस्वरूप इति अत्रोच्यते उष्णप्रकाशीभूतदीपस्य प्रकाशो 
गृहं व्याप्य वर्तते | उष्णस्य व्याप्तिर्नास्ति | उदके उष्णस्पर्शः 
प्रकटितो भवति प्रकाशस्य प्रकटिता नास्ति 
काष्ठेतूष्णस्पर्शभास्वररूपप्रकाशयोः प्रकटितास्तीतिवत् 
पाषाणादिरस्तीति सत्ता प्रकटितास्ति 
सच्चिदानंदयोर्बुद्धेस्तमोगुणेनाज्ञानमयमूढवृत्तौ रजोगुणेन 
रागमयघोरवृत्तौ सच्चिद्रूपयोर्द्वयोः स्पष्टतां विनानंदस्वरूपस्य 
स्पष्टता न घटते सत्वगुणेन वैरा-

पृ० ४८) ग्यमयशांतवृत्तौ सच्चिदानंदस्वरूपत्रयस्य 
स्फुरणमस्तीत्यनेनानंदात्मरूपो भवति ||

सत्तास्वरूपविवेकः 
अनंतरं क्रमेण पंचस्वरूपाणामुपाधिभेदः कथमत्र वक्ति 
व्यावहारिकसत्ता प्रातिभासिकसत्ता पारमार्थिकसत्तेति तिस्रः सत्तास्तासु 
घटादीनां सत्ता विदेहकैवल्यपर्यंतं सुषुप्तिमूर्छाद्यवस्थासु 
अज्ञाता सती पुनरुत्थाय पश्यति चेत् पूर्ववत्प्रभातीति यत् 
साव्यावहारिकसत्ता || प.|| 
अज्ञानभिन्नदोषाच्च चिद्भिन्नं दृश्यतायुतम् || 
व्यावहारिकसत्ताक इति शास्त्रेषु निश्चितम् || 
शुक्तिकारजतस्वप्नदृष्टविषयादीनां सत्तैव प्रतीतिकालं विना 
प्रबोधानंतरं पुनरनुभूयमानस्वप्ने असती यासा प्रातिभासिकसत्ता| 
प्रतीतिकालमात्रे वर्तमानजडं प्रातिभासिकम्| अज्ञानभिन्नदोषजन्यमिति 
यावत् समस्तकल्पनाया अधिष्ठानभूताऽदृश्याविलयसहितब्रह्मणः 
सत्तैव पारमार्थिकसत्ता ||

चिद्रूपोपाधिभेदः 
पुनर्जीवेश्वरकूटस्थब्रह्माणि चिदश्चतुर्विधाः येषां घटजले 
प्रतिबिं-

पृ० ४९) बितसाभ्रनक्षत्राकाशं मेघांशतुषारजले 
प्रतिबिंबितनिमित्ताकाशं घटावच्छिन्नाकाशमहदाकाशे क्रमेण 
चतुर्विधाः दृष्टान्ताः ||

आनंदोपाधिभेदः 
आनंदोऽष्टविधः || पद्यम् || 
विषयानंद एवाद्यो ब्रह्मानंदस्ततः परम् | 
वासनानंद एवासौ मुख्यानंदस्तथैव च ||
निजानंदो महानात्मानंदाद्वैतसुखात्मकौ | 
विद्यानंद इति प्रोक्ता ह्यष्टौवेदेषु विश्रुताः||
तेषु वनितादिविषयलाभे सति प्रतीयमानानंदः विषयानंदो भवति 
निद्रासमयेऽनुभूयमानानंदो ब्रह्मानंदो भवति 
नन्विंद्रियमनोव्याप्तेरभावात् सुषुप्तौ कथं ब्रह्मानंदानुभवः कथं 
वा सुषुप्त्यपगमे सुखमहमस्वापं न किंचिदवेदिषमिति स्मृतिरिति शृणु| 
अंतःकरणवृत्तिलक्षणानुभवाभावेऽप्यविद्यावृत्तिविशिष्टसाक्षीरूप
अनुभवस्य सत्वान्नानुभवानुपपत्तिः न स्मृत्यनुपपत्तिः निद्रापगमक्षणे 
स्मर्यमाणानंदो वासनानंदः हानोपादानद्वयं विना उपेक्षाबुद्धौ 
सत्यां प्रतीयमानानंदः मुख्यानंदः योगाभ्यासेन मनोविलये सति 
भासमानानंदः निजानंदो भवति प्रियवनितादिविषयाणां मध्ये 
स्वयमेव प्रियतम इति प्रकाशे सति प्रकाशमानानंदः आत्मानंद इति 
व्यपदिश्यते नामरूपप्रपंचो मिथ्येति स्वरूपज्ञप्तिमात्रं सत्यमिति विवेके 
प्रतीयमानानंदः अद्वैतानंदः जीवब्रह्मक्य-

पृ० ५०) प्रतिपादकमहावाक्यसंभूतापरोक्षज्ञाने ज्ञायमानानंदः 
विद्यानंद इत्युच्यते ||

अभावविवेकः 
प्रागभावप्रध्वंसाभावात्यंताभावान्योन्याभावा इत्युच्यमानाः 
ब्रह्मणो नित्यपदे असंवद्ध्यमानाश्चत्वारोऽभावाः तेषु मध्ये 
मृत्तिकाद्युपादानेषु घटादेः प्राक्कालिकप्रतियोगिजनकाभावः 
प्रागभावः इह कपालेषु घटो भविष्यतीत्यादिप्रतीयमानोऽभावः 
प्रागभावः मुद्गरप्रहरणादिप्रतियोगिजन्योऽभावः प्रध्वंसाभावः 
गगने कुसुमं नास्तीत्यधिकरणे संसर्गेणारोप्यमाणप्रतियोगिकाभाव 
एवात्यंताभावः घटः पटो न पटो घटो न इति 
प्रतीयमानतादात्म्यसंबंधावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावोऽन्योन्याभावः | 
स नित्य इति तार्किदादयः स 
उपादानातिरिक्तप्रतीयमानप्रतियोगिसमानसत्ताकः उपादाने तु 
अधिकरणस्वरूप एवेति वेदान्तिनः प्रतियोगिकाले सोपादाने 
प्रतीयमानस्याविरहात्मत्वायोगात् पुनः ||

परिच्छेदत्रयम्
कालपरिच्छेददेशपरिच्छेदवस्तुपरिच्छेदा इति || ब्रह्मणः पूर्णपदे 

पृ० ५१) निरसनीयास्त्रयः तेष्वेकस्मिन् काले नास्तीति प्रतीयमानत्वं 
कालपरिच्छेदः | एकस्मिन् देशेऽस्त्यपरस्मिन् देशे नास्तीति प्रतीयमानत्वं 
देशपरिच्छेदः || एकं वस्त्विदं भवति || एकं वस्त्विदं न भवतीति 
प्रतीयमानत्वं वस्तुपरिच्छेदः || सर्वं सदिति सत्तातादात्म्यापन्नतया 
सर्वं भातीति त्रिविधपरिच्छेद्रूपं सद् ब्रह्म||

जीवादिनामभेदः 
अनंतरं पूर्वोक्तचिद्रूपभेदभिन्नजीवेश्वरादिचतुष्टयस्य क्रमेण 
नामादिव्यवहारकल्पना कथमित्युक्ते प्रथमं जीवः | 
विश्वतैजसप्राज्ञरूपेण त्रिविधः | तेषु स्थूलशरीरव्यष्ट्यभिमानी 
व्यावहारिकजीवः | बुद्धिप्रतिफलितचैतन्यं त्वंपदमुख्यार्थ इत्यादीनि 
विश्वस्य पर्यायनामानि | अनंतरं सूक्ष्मशरीरव्यष्ट्यभिमानी 
प्रातिभासिकजीवः स्वप्नकल्पित इति तैजसस्य पर्यायनामानि | अनंतरं 
कारणशरीरव्यष्ट्यभिमानी 
अविद्योपहितकार्योपाधिकित्यादिसुषुप्त्यवस्थाभिमानी प्राज्ञपर्यायनामानि 
||

पृ० ५२) आत्मत्रयम्
जीवात्मांतरात्मपरमात्मान इति त्रयः तेषु तप्तायःपिंडवत् 
देहादिस्वामित्वसंबंधेन सकलसंसारव्यवहारवान् जीवात्मा 
कमलपत्रोदकवत् जीवस्य संसारप्राप्तिमानप्राप्तिमान् सोंऽतरात्मा 
लोकव्यवहारस्य सूर्यवज्जीवात्मांतरात्मव्यवहारसाक्षी परमात्मा ||

विकारस्थितिः 
अनंतरं जले सूर्यचलनवत् गगने धावन्मेघे दृश्यमानचंद्रधावनवत् 
नद्यां नौकागमने तीरस्थतरुगमनवत् गवाक्षप्राप्तसूर्यातपे 
हस्तविक्षेपणेनातपविक्षेपणवत् देहस्य जननमरणद्वयं आत्मन इव 
निर्विकारस्यात्मनो देहाद्युपाधिना प्राप्तजीवावस्थायां संसारव्यवहार 
इतिविज्ञातव्यम् ||

ईश्वरनामभेदः 
पुनरीश्वरो विराटपुरुषहिरण्यगर्भांतर्यामिण इति त्रिविधतया वर्तते 
तेषु स्थूलशरीरसमष्ट्यभिमानी वैश्वानर इत्यादीनि विराट्पुरुषस्य 
पर्यायनामानि | अनंतरं लिंगशरीरसमष्ट्यभिमानी सूत्रात्मक 
इत्यादीनि 

पृ० ५३) हिरण्यगर्भस्य पर्यायनामानि कारणशरीरसमष्ट्यभिमानी 
अज्ञानोपहितचैतन्यरूपः कारणोपाधिकः मायोपाधिकः मायाभासः 
मायावी जगद्योनिः आनंदमयः अक्षरः अव्यक्तः अव्याकृतः शबलब्रह्म 
सगुणब्रह्म परमः परदेवता तत्पदमुख्यार्थ इत्यादीन्यंतर्यामिणः 
पर्यायनामानि ||

उपाधिदृष्टान्तः 
पुनरीश्वरस्य त्रिविधत्वे दृष्टान्तः क इत्युक्ते 
यादृशैकैकचित्रपटद्रव्यांतरसंबंधराहित्येन स्वयमेव धौतमिति 
व्यवह्रियते | उपरि यवागुयुक्तानुलेपेन घटित इत्युच्यते नीलमयाकारेण 
लांच्छितमित्युच्यते| उपरि यथायोग्यवर्णपूरणेन रंजितमित्युच्यते यथा 
तथैव परब्रह्म प्रथमं मायातत्कार्यरहितं चेच्चिदुच्यते | अनंतरं 
सर्वकारणीभूतमायोपाधिनांतर्यामिशब्दितं भवति | 
उपर्यव्यक्तापंचीकृतभूतकार्यसूक्ष्मश-

पृ० ५४) रीरसमष्ट्युपाधिना सूत्रात्मक इत्युच्यते 
उपर्यव्यक्तपंचीकृतभूतकार्यरूपस्थूलशरीरसमष्ट्युपाधिना स 
विराट् इत्युच्यते ||

दृष्टान्तसमन्वयः 
अनंतरं ब्रह्मणः चित्रपटदृष्टांत उक्तः | तानि चित्राणि 
कानीत्युक्ते विरिंच्यादिपुत्रिकांतचेतनप्राणिनः गिरिनद्याद्यचेतनविषया 
इति जडाजडरूपजगदखिलं चित्रदृष्टांतकं भवति ||

गुणादिकल्पना 
पुनः पारमार्थिकं चिद्रूपं ब्रह्म 
तस्मिन्मिथ्यात्मकबहुचेतनाचेतनरूपजगतः प्रतिभानं कथमित्युक्ते यथा 
चित्रलिखितमनुष्याद्यैः 
नानावर्णोपेतशीतादिनिवृत्यक्षमवस्त्राभरणादयश्चेत् एकाकारेण 
शीतादिपरिहारसमर्थेन तत्थ्यभूताधारपटेन सदृशाःसंतो वर्तन्ते 
तस्मिञ्चित्रे विद्यमानगिरिनद्यादयः चित्राधारपटेन 
साम्यघटनारहिताः संतो वर्तन्ते | तथा चिद्रूपब्रह्मणि पृथक् पृथक् 
प्रतीयमानव्यावहारिकजीवा एव चित्साम्यसंपन्नाः चिदाभासचेतना 
भवन्ति | चिदा साकं साम्यरहिता

पृ० ५५) मृदादयो जडरूपा भवन्तीत्यनेन चेतनाचेतनात्मकजगदखिलं 
चिद्रूपब्रह्मणि कल्पितमिति निश्चितमासीत् अनंतरं 
सर्वज्ञत्वसर्वेश्वरत्वसर्वनियंतृत्वसर्वांतर्यामित्वसर्वात्मकत्वसर्वश्
अक्तित्वादय एव ईश्वरस्य मुख्यगुणाः | कर्तुमकर्तुमन्यथाकर्तुं समर्थ 
इति सामर्थ्यत्रयमीश्वरस्य प्रभुत्वमुच्यते | अनंतरं 
सृष्टिस्थितिसंहारनियमनानुप्रवेशा ईश्वरस्य पंचकृत्यानि ||

ईश्वरकृत्यदृष्टांतम् 
अनंतरं निर्विकारेणाद्वितीयब्रह्मस्वरूपेश्वरे सृष्ट्यादिबहुकर्तृत्वं 
कथं घटतीत्युक्ते यथा सूर्यः इच्छायत्नादिकं विना 
स्वकीयवर्षकिरणेन वृष्टिरूपजलं प्रसारयन् तस्मिन् जले 
प्रतिबिंबरूपेण स्वयं प्रविश्य मेघादीनां जलप्रतिबिंबं विस्मार्य 
हिमकिरणादिना जलप्रतिबिंबं संस्थाप्य उष्णकिरणेन जलं पीत्वा 
पश्चात्प्रतिबिंबं स्वेनैकीकरोति तथा महेश्वरः स्वीयमायाशक्त्या सह 
चित्प्राधान्येन निमित्तकारणं भूत्वा जडप्रधा-

पृ० ५६) नत्वेनोपादानकारणमित्युक्तः सन् बुद्ध्यादिकार्यं सृष्ट्वा 
जीवरूपेणास्मिन् शरीरादौ प्रविश्य कर्मणां भोक्तेत्युक्तः सन् 
नियामकशक्त्या भोग्यभोक्तृन्नियम्य | पद्यम् | 
यस्य मायागतं सत्वं शरीरं तामसो गुणः|| 
संहाराय त्रिमूर्तीनां स रुद्रः स्यान्न चापरः || 
सदसद्भावयुक्ताय प्रलये तामसात्मने | 
विशुद्धज्ञानदेहाय तुभ्यं रुद्रात्मने नमः || 
इत्यादिपुराणवचनजातेन प्रोक्तरुद्ररूपेण कार्यजातं संहृत्य पश्चात् 
श्रुत्याचार्यरूपेण जीवान् स्वेन साकमेकीकुर्वन् वर्तत इति सुकरं भवति 
|

समष्टिव्यष्टिविवेकः 
समष्टिव्यष्टी ते उभे जीवेश्वरयोर्विभागोपाधी तयोरनेकवृक्षवदेकं 
वनमिति परिज्ञेयत्ववदनेके जीवाः सर्वे स्वात्मरूपा इत्यभिमानः 
ईश्वरस्य समष्टिरूपो भवति एकस्मिन्नेव वने अयमेको वृक्षः अयमेको 
वृक्ष इति प्रत्येकं प्रत्येकं भिन्नकरणवत् भिन्नभिन्नदेहित्वाभिमान एव 
जीवस्य व्यष्टिरूपो भवति ||

कूटस्थानादिनामविवेकः 
पुनर्विश्वादिजीवत्रयाधिष्ठानचैतन्यं तुर्यः स्वयंशब्दार्थः 
साक्षिकः पारमार्थिकजीवःप्रत्यगात्मांतर्यामी अनुसंधाता 
अवच्छिन्नजीवःत्वं पदलक्ष्यार्थ 

पृ० ५७) इत्यादीनि कूटस्थस्य पर्यायनामानि ||

ब्रह्मपर्यायनामानि 
पुनरंतर्याम्यादीश्वरत्रयाधिष्ठाता परब्रह्म परतत्त्वं परमात्मा 
सर्वाधिष्ठाता विशुद्धचित् तत्पदलक्ष्यार्थ इत्यादीनि ब्रह्मणः 
पर्यायनामानि| 

दृग्विवेकसारः 
अनंतरं मृत्तिकैकैव नामरूपाभ्यां घटादिबहुविधा यथा 
सुवर्णमेकमेव वाचारंभणेन कटकमकुटादिसकलभूषणरूपं यथा 
जलमेकमेव वायुवशेन फेनतरंगादिसमुदायरूपं यथा दीप एक एव 
घटविवरैर्बहुलतायुक्तः यथा मारुत एक एव 
वंशरंध्रैर्मधुरमंद्रादिभेदयुक्तो यथा स्वर एक एव 
गायककर्णवृत्तीयो नानाविधरागस्वरूपो यथा गगनमेक मेव 
गृहाद्युपाधिभेदेनानेकविधं यथा ध्वनिरेक एव वाद्यभेदेन बहुविधो 
यथा नभेकमेव कदलीदलखंडेषु करितुरगादिचित्रं यथा शशी 
रविरेक एक एव जलकुंभादिना नानात्वं प्राप्तो यथा मुखमेकमेव 
दार्पणभेदेन 

पृ० ५८) अनेकं यथा एकसंख्यैव बहुबिंदुभिः शतसहस्रसंख्यात्मिका 
तथैकस्यां चिति उपाधिभेदकल्पनया पूर्वोक्तजीवेशादिभेदव्यवहारो 
युक्त इत्यादिकं सर्वं दृग्विवेक उच्यते ||

मायास्वरूपविवेकः 
अनंतरं अनादिनारभ्य चंद्रस्य कलंकश्चंद्रं प्राप्य 
चंद्रमसमनाच्छाद्यचंद्रेण प्रकाश्यमानवत् अनादिभूतमज्ञानं 
मामहं न जानामीति लोकप्रसिद्धव्यवहारे आत्मानं प्राप्य 
आत्मानमनाच्छाद्यात्मना ज्ञायमानं सदपि | पद्यम् || 
पुनरग्नेर्दाहिका या शक्तिर्मण्यादियोगतः| 
प्रतिबद्धा यथा तेन नाग्निभिन्ना त्यजत्यमुम् || 
अप्रकाश्या स्फोटकादिकार्यगम्या सती यथा || 
ब्रह्मभिन्ना ब्रह्म विना न प्रकाशादिलक्षणा || 
वियदादिकार्यगम्या सत्यपि अघटितघटनासमर्था 
सर्वानर्थकारणीभूता दृश्यरूपमायाशक्तिर्भवति |

मायालक्षणम् 
असज्जडदुःखानित्यत्वखंडितत्वानि मायायाः पंचलक्षणानि तेषु

पृ० ५९) शशशृंगादिकमेवासद्रूपं पाषाणादिकं जडस्वरूपं 
रजस्तमोमयबुद्धेर्घोरमूढवृत्यादिकमेव दुःखस्वरूपं दृश्यं 
सन्निवृत्तिप्रतियोगिदेहादिकमनित्यरूपं कालपरिच्छेदादिकं 
खंडितस्वरूपम् || वृ || असत्या चानाप्ता बहुविविधदुःखाकृतिरियम् 
तथानित्यान्या सा समयगतितः खंडितमयी||

मायाया अनिर्वचननवप्रकारः 
पुनर्भिन्नाऽभिन्ना तदुभयमयी सत्पदयुता निवृत्यात्मा सत्या 
तदुभयशरीरावयविनी || निरवयवसावयवेति मायाया अनिर्वाच्या 
नवप्रकारा भवन्ति || तेषु घटादीनां पृथक् पृथक् प्रतीतिर्भिन्ना 
घटत्वेन घटस्यैकत्वप्रतीतिरभिन्ना अवयवाः शरीरे पृथक् पृथक् 
भासमाना अपि सर्वे शरीररूपा एव लोमनखादयोः 
भोगसाधनीभूतशरीरगता अपि अश्लिष्टत्वेन भासंत इति भिन्नाभिन्ना 
अस्तीति प्रतीयमानं गगनादिकमेव सत् नास्तीति प्रतीयमानं 
गगनकुसममेवासत् साकार एव सावयवः निराकार इति व्यवह्रियमाणो 
अभावः निरवयवः मेरुरनिर्वाच्य इत्यज्ञानं सावयवनिरवयवात्मकं न 
भवति ||

पृ० ६०) माया प्रतीतित्रयम् 
अनंतरं मायैव 
श्रुतिसंबंधज्ञानयुक्तिसंबंधज्ञानलोकसंबंधज्ञानात्मकज्ञानत्
रयेणानुक्रम्य गगनकुसुमवत् तुच्छमिति 
शुक्तिकारजतवदनिर्वाच्यमित्यात्मवन्नित्यमित्युक्तं भवति ||

मायापंचकम् 
पुनस्तमोमायामोहाविद्यानृतात्मकमिति मायापंचकम् | तेषु 
जीवचेतनाभिन्नानंदाच्छादकत्वेन सा तम इत्युच्यते | 
जगद्रूपान्यथाप्रतीयमानस्य कारणमित्यनेन मायेत्युच्यते | 
भासमानजगति शुक्तिकारजतादिविपरीतज्ञानजनकत्वेन मोह इत्युच्यते || 
शास्त्रजन्यवाक्यार्थज्ञानरूपविद्यया नश्यमानत्वेनाविद्येत्युच्यते 
सद्रूपान्यत्वेनानृतमित्युच्यते ||

पृ० ६१) मायाधर्मद्वयम् 
अनंतरं संकोचविकासावेव मायाया द्वौ धर्मौ तयोश्चित्रपटः 
स्वप्रसारेण चित्राणि दर्शयित्वा संकोचेन चित्राण्याच्छादयति तथा 
माया स्वविकासधर्मेण जगत्प्रपंचं प्रकाश्य संकोचधर्मेण तं 
प्रपंचं लीनं करोति |

मायागुणद्वयम् 
अनंतरमस्वतंत्रता स्वतंत्रतेति द्वे मायायाः गुणौ तयोर्माया 
त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वात्मकमिथ्यात्वेन सद्रूपचैतन्यं 
विहायाप्रतीयमानत्वमस्वतंत्रतेत्युच्यते | पद्यम् | 
आत्माऽसंगस्वभावो हि निरंगत्वाख्यहेतुतः || 
श्रुतिस्मृतिपुराणैश्च ब्रह्मासंगमितीरितम् || 
न कर्ता न च भोक्तायं ज्ञानाधारत्वहानितः | 
मययस्ति ज्ञानमित्यादिधिया तत्संभवो न हि || 
श्रौतविज्ञानबाध्यत्वाद्ब्रह्मणो भेदबोधनात् || 
कथं करोमि भोक्ताहमिति ज्ञानं सदात्मनि || 
अहंप्रतीतौ दुःखित्वं सुखित्वं च प्रकाशते || 
दुःखं चित्तस्य विज्ञेयं सौख्यमेवं तदात्मनः || 
बुद्धिनिष्ठं कर्तृतादि चात्मन्यध्यस्यते मुहुरित्यादिना 
सर्वसाक्षित्वेनासंगमात्मानं जीवादिप्रपंचमयं कुर्वतीति यत् सा 
स्वतंत्रता ||

पृ० ६२) मिथ्यात्वनिरुक्तिः 
अनंतरं तत्र मिथ्यानाम किं गगनकुसुमवत् सर्वथा शून्यमिति न किंतु 
स्वप्नसृष्टगजादिवत्प्रतीयमानं सत् 
विचारजनितश्रौतादिनिश्चयबाध्यं यत् सा मिथ्या भवति किं च 
पारमार्थिकत्वावच्छिन्नस्वात्यंताभावसमानाधिकरणं वा मिथ्या 
स्वाधिकरणभिन्नाधिकरणवृत्त्यत्यंताभावप्रतियोगी वा मिथ्या 
अनात्मत्वसमनियतनिवृत्तिप्रतियोगित्ववद्वा मिथ्या 
जाग्रत्कालप्रतीयमानप्रपंचजातं मिथ्या 
दृश्यत्वात्स्वप्नकल्पितगजतुरगादिप्रपंचवत् न च 
स्वप्नदृष्टगजतुरगादिकं सत्यं अवस्थायां 
प्रतीयमानत्वाज्जाग्रदवस्थाप्रतीयमानप्रपंचवदिति वाच्यम् | 
स्वप्नप्रपंचस्य सत्यत्वे स्वप्ने रथादिसृष्टिप्रतिपादनानंतरं तत्र न 
रथादय इति बाधप्रतीतिविरोधात् ||

मायावृत्तित्रयम् 
पुनर्विशुद्धसत्वरूपा माया मलिनसत्वरूपाऽविद्या 
तमःप्रधानरूपाप्रकृतिरित्येताः मायायाः तिस्रो वृत्तयः | तासु 
मायैव सुप्तिलययोः परब्रह्मणा साकमध्यासैक्यवत् स्थित्वा 
स्वप्नजागरणयोरुषित्वा भेदावस्थां प्राप्नुवती वर्तते ब्रह्मचैतन्यं 
प्रतिफलितं सत्सर्वज्ञत्वादिगुणविशिष्टचैतन्यात्मकेश्वर इत्युच्यमानः 
सन् पतिपदार्थ इत्युच्यमानः सन्

पृ० ६३) प्रेरयिता भवतीत्यनेन मायैवेश्वरस्योपाधिर्भूत्वा 
मोहकारिणीत्युच्यते पुनरविद्यैव नानात्वेन 
भोक्तृरूपपशुपदार्थीभूतजीवानामुपाधिर्भूत्वा मोहयंती वर्तते | 
पुनः प्रकृतिरेव भोग्यात्मकत्वेन पाशपदार्थ इत्युच्यमाना 
गुणत्रयसमानावस्थया स्थित्वा अनंतरमविद्यायां 
प्रतिबिंबितजीवानां भोगार्थं 
सकलकार्यसिद्ध्यर्थमीश्वरसंनिधानलक्षणदर्शनमात्रेण विकृत्य 
प्रपंचं कल्पयंती तिष्ठति ||

महदादिसृष्टिक्रमः 
प्रकृतिरेव प्रथमं कालतत्त्वमवाप्य उत्तरत्र तत्कालवशेन परिणम्य 
महत्तत्त्वमित्युच्यते | अनंतरं महत्तत्त्वमपि 
जलसेकयुक्तमप्यंकुरभावमप्राप्य पूर्ववदस्थित्वा उद्भिज्जावस्थां 
प्राप्तबीजवत् 
कारणव्यतिरिक्ताकारणीभूताहंकारव्यतिरिक्तंमिथ्याज्ञानस्य 
निर्विकल्पस्वरूपेण मिथ्यावस्थेत्युच्यते | पुनर्महत्तत्वेन गुणभेदं 
प्राप्य मिथ्याज्ञानस्य 
निर्विकल्पस्वरूपायमानप्रथमाध्यासतयोच्यमानमूलाहंकार इत्युक्तं 
भवति ||

पृ० ६४) अनंतरं सत्वगुणरजोगुणतमोगुणास्त्रयो गुणाः 
प्रकाशप्रवृत्तिमोहा एव सत्वादिगुणरूपाः वैकारिकतैजसभूतादीनि 
सत्वादिगुणपर्यायनामानि तेषु सत्वगुणेन 
मानसाद्यंतःकरणचतुष्टयं श्रोत्रादिज्ञानेंद्रियपंचकमुत्पद्यते 
रजोगुणेन वागादिकर्मेन्द्रियपंचकं प्राणादिवायुपंचकमुत्पद्यते | 
तमोगुणेनाकाशादिभूतपंचकमुत्पद्यते ||

अन्तःकरणचतुष्टयम् 
अनंतरं भूतानां पंचीकरणमेलनेन 
ब्रह्मांडभुवनशरीरघटादिविषया उत्पद्यंते अनंतरं 
मानसाद्यंतःकरणानां क्रमेण विषयानां चिंतनं निश्चयः 
अभिमानः अवधारणमित्येतानि व्यापारः | 
चंद्रचतुर्मुखक्षेत्रज्ञत्रिपुरांतका एते अधिदेवताः हृदयगोलकं 
स्थानं भवति ||

ज्ञानेंद्रियपंचकम् 
पुनः श्रोत्रादिज्ञानेंद्रियाणां क्रमाच्छब्दादिविषयाणां श्रवणं 
स्पृष्टिः| अवलोकनं रोचनं वासनेत्याकारव्यापारः 
दिऽऽन्मरुन्मित्रवरुणाश्विनीदेवता अधिदेवताः | कर्णादिगोलकानि स्थानानि 
| अनंतरं श्रोत्रादींद्रियाणां 

पृ० ६५) बहिः शब्दादिप्रतिभानवत् श्रोत्रविलस्यांगुलाच्छादने सति 
प्राणवायुजठराग्न्यादौ विद्यमानशब्दग्रहणं नेत्रनिमीलने सति 
अंतःस्थिततमोरूपग्रहणं अन्नपानस्वीकारे सति 
उष्णशीतस्पर्शग्रहणं उद्गारादौ सति 
रसगंधग्रहणरूपान्तरशब्दादिविषयग्रहणमस्तीति तत्सिद्धं भवति 
||

कर्मेन्द्रियपंचकम् 
पुनर्वागादिकर्मेंद्रियाणि 
संभाषणादानगमनविसर्गानंदलक्षणव्यापारान् कुर्वन्ति || 
वैश्वानरजंभारातिमार्तंडसर्वलोकभयंकरमृत्युत्रिलोकीगतप्राणिव
र्गसृष्टिविधातृप्रजेश्वराधिदैवतानि मुखादिगोलकस्थानानि 
संशोभन्ते ||

अध्यात्मिकादिविवेकः 
अनंतरम् | तेष्वंतःकरणचतुष्टयज्ञानेंद्रियकर्मेंद्रियाणि 
चतुर्दशविधान्यध्यात्मिकानि | तेषां विषया आधिभौतिकाः 
तेषामधिदेवता आधिदैविका इति उच्यन्ते ||

पृ० ६६) इंद्रियमूलसमन्वयः 
पुनरिंद्रियाधिदेवता एव विराट्पुरुषस्येंद्रियाणि तानींद्रियाण्येव 
हिरण्यगर्भस्य शरीरं तच्छरीरमेवांतर्यामिण आवरणं सद्वर्तते 
|| 

प्राणपंचकादिः 
पुनः प्राणवायुर्हृदयस्थाने विद्यमानः उच्छ्वासनिश्वासौ करोति | 
अपानवायुर्गुदस्थाने वर्तमानो मलमूत्रे त्यजति समानवायुर्नाभिस्थानगो 
भुक्तान्नरसं सर्वस्यांगस्य विभज्य ददाति | उदानवायुः 
कंठस्थानस्थ उद्गारं कुर्वन् वर्तते व्यानवायुः सर्वांगस्थो देहं 
धृत्वा वर्तते पुनर्नागवायुना प्रसारणजृंभणे कूर्मवायुना 
उद्गारहिक्के कृकरवायुना क्षुत्पिपासे देवदत्तेन हसनभाषणे 
धनंजयेन शोकरागौ भवतः अयं धनंजय एव मृत्यनंतरं 
दिनपंचकमुषित्वा देहमुच्छूनं कृत्वा संभिद्य नष्टं कृत्वा गच्छति 
| पुनर्नागादिपंचवायव एव बाह्यवायव इति प्रोक्ताः 

पृ० ६७) सन्तः वागादिकर्मेंद्रियचेष्टाहेतवो भवन्ति 
प्राणादिपंचवायवःश्रोत्रादिज्ञानेंद्रियचेष्टाहेतवो भवन्ति | 
प्रत्येकं वैरंभमुख्यप्रभंजनांतर्यामिसंज्ञिकाश्चत्वारो 
जीवसंबंधिनो वायवो मानसाद्यंतःकरणचतुष्टयचेष्टाहेतवो 
भवन्ति ||

भूतगुणविकारः
पद्यम् || 
पुनर्भूम्यादिभूतानां क्रमेणैव हि धारणम् ||
पिंडीकरणपाकाख्यव्यूहधर्मावकाशकाः || 
व्यापारा इति संप्रोक्तास्तत्तत्कार्यानुसारतः ||
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिवः| 
एतेऽधिदेवतास्तेषां गुणा गंधादयः स्मृताः | 
पुनस्तद्भूतगुणेषु | पद्यम् | 
आकाशे गुण एकः स्यान्मारुते तु गुणद्वयम् || 
अग्नौ गुणत्रयं प्रोक्तं चत्वारो जलगा गुणाः || 
वसुंधरा पंचगुणा तेषां भेदः कियद्विधः || 
आकाशस्य प्रतिध्वनिरूप एको गुणः वायोर्भिभिस्सिति 
शब्दोऽनुष्णाशीतस्पर्शनामकगुणद्वयं | 
अग्नेर्बुभुगितिशब्दोष्णस्पर्शाभास्वररूप इति गुणत्रयं जलस्य 
गु?गु?इतिशब्दशीतस्पर्शाभास्वरश्वेतरूपमधुररसाख्यगुणचतुष्टय
ं 
भूमेर्गुडगुडेतिशब्दकठिणस्पर्शनीलादिचित्ररूपमधुराम्लादिनानारस
सुगंधदुर्गंधाख्यगुणपंचकम् || पुनर्भूतपंचकं विकृत्या 
भौतिकघटादित्वेन 

पृ० ६८) परिणमयय तद्वैचित्र्येणोच्चावचं सत् दृश्यप्रपंचे सर्वे गुणाः 
अभिव्यक्त्यनभिव्यक्तिरूपावस्थया घटादिषु संस्पृष्टा इव परीक्ष्य 
ज्ञातव्यम् ||

त्रिपुटीलक्षणम् 
एवं विभक्तव्यज्ञातृज्ञेयज्ञानाख्यत्रिपुटी तस्यां मूलाहंकारे 
प्रतिबिंबितचैतन्यं ज्ञातृमनोवृत्तिप्रतिबिंबितचैतन्यं ज्ञानं 
चैतन्याधिष्टितभूतभौतिका विषयाः ज्ञेया इत्युच्यन्ते ||

तत्त्वानि
पुनश्चतुर्विंशतिसंख्याकानि तत्त्वान्युच्यंते मूलाहंकारः 
पंचविंशाख्यतत्त्वं भवति तदहंकारगतचिदाभास एव 
जीवः षड्विंशः मायोपाधिक ईश्वरः सप्तविंशकः ||

पृ० ६९) मायावच्छिन्न ईश्वरोऽष्टाविंशकः || 
तदहंकारजीवयोरधिष्ठानभूतकूटस्थ एवैकोनविंशकः 
तन्मायेश्वरयोरधिष्ठातृ ब्रह्मैव त्रिंशकं भवति 
अनन्यमायिकमायोपहितब्रह्मचैतन्यमेव एकत्रिंशकं भवति 
सच्चिदानन्दैकरसस्फूर्तिकोपरितत्त्वमेव द्वात्रिंशकं भवति अपि च 
तद्विचारलक्ष्यभेदेन तत्त्वसंख्या बहुधा सत्यपि 
कथिततत्त्वांतर्भूता भवति इत्थं 
द्वात्रिंशत्तत्त्वानामसंगनिर्गुणसत्तामात्रकमायोपलक्षितपरात्परशिव
चैतन्यमेव नित्यमुक्तब्रह्मेति स्वस्वरूपमवगन्तव्यम् ||

सृष्टिक्रमः
पुनः प्रकृत्या कार्योदये सति क्रमसृष्टिर्युगपत्सृष्टिरिति द्विप्रकारा 
भवति तत्र मूलप्रकृत्या महत्तत्त्वं 
ततोऽहंप्रत्ययोऽहंप्रत्ययात्तन्मात्रपंचकाख्यसप्त प्रकृतयः | ताभिः 
पंचभूतानि तैः पंचभूतैर्ब्रह्मांडदेहघटादिप्रपंचोदय एव 
क्रमसृष्टिरित्युच्यते ||

पृ० ७०) युगपत्सृष्टिः 
चूर्णिका || क्रमसृष्ट्यंनंतरं 
वायुविहंगमादिसंगविहीननिस्तरंगांभोनिधौ एककाले वायुवशेन 
विचित्रफेनतरंगबुद्बुदाद्यनेकोत्पत्तिसाधर्म्यसंपन्नानि 
सच्चिदानंदात्मकब्रह्मण्यखंडितानेककोटिब्रह्मांडभांडावली 
मुख्यनानारूपप्रसरणानि समुत्पद्यन्त इति युगपत्सृष्टिरित्युच्यते 
एतदुभयविधं श्रुतिसिद्धतयांगीकर्तव्यं ||

सृष्टिदृष्टान्तः 
पुनस्तत्प्रकृत्या कार्योदये सति 
क्रमसृष्टिरेवानंतरमत्रातिरोहितब्रह्मस्वरूपापन्नेन 
विकाररहितेश्वरेण जडप्रकृतौ सकलकार्योदयः कथमित्युक्ते 
इच्छादिरहितसूर्येण यत्नादिरहितेन सूर्यकान्तशिलायां वह्निज्वलनवत् 
परशिवेन प्रकृतौ महदादिकार्योदये विरोधो नास्ति ||

चतुर्विधकार्यकल्पना 
अनंतरमत्र वृत्तिपरिणामारंभकविवर्तनाख्यकार्योदयः चतुर्विधः | 
तेषां पटकुटीभावः 
क्षीरदध्याकारतंतुपटन्यायरज्जुसर्परूपाण्येव क्रमेण

पृ० ७१) दृष्टान्तचतुष्टयानि भवन्ति परिणामो नाम 
समानसत्ताकान्यथाभावः विवर्तो नाम विषमसत्ताकान्यथाभावः ||

मिथ्यादृष्टान्तः 
अनंतरं 
रज्जुसर्पस्थाणुचोरस्वप्नेंद्रजालगंधर्वनगरशुक्तिकारजतनीलनभोमरु
मरीचिकाजलशंखपीतिमजपाकुसुमसन्निहितस्फटिकलौहित्यशरीरस्वज्ञप्त्
यादयः | सद्रूपवस्तूनि मिथ्यावस्तुकल्पनायां दृष्टान्तसमूहा 
भवन्ति ||

कारणत्वदोषपरिहारः 
अनंतरमत्र निर्विकारस्वरूपेण अद्वयीभूतात्मनि मिथ्यावस्तुकल्पना 
जायत इत्युच्यते खलु प्रथमं तद्भ्रान्तवस्तुकस्य विज्ञातमित्युक्ते || 
पद्यम् || 
कटाक्षानध्यक्षान्ह्रदयजसहस्रोदयकरान् 
किरंतीमायांती कनकविलसत्कंकणकरां || 
स्मितज्योत्स्नामच्छां मुहुरिह वमन्तीं दिशि दिशि 
सतीं स्वप्ने दृष्ट्वा यतिरपि रतीच्छोऽभवदयम् || 
यस्मिन् कस्मिंश्चिद्यतीश्वरे सतपितिरतिकांक्षात्मत्रिविधरूपस्वप्नः 
एकस्मिन्नेव काले प्रतीयमानोऽपि शश्यते न कापि हानिर्यथा नास्ति 
ज्ञाततयाऽज्ञाततया सर्वसाक्षिण्यात्मनि गुणत्रयसंपन्नप्रकृत्या 
भ्रमज्ञातृभ्रांतिज्ञा-

पृ० ७२) नभ्रान्तिविषयज्ञेयात्मकत्रिपुटिमयप्रपंचः | एकस्मिन्नेव समये 
कल्पितोऽपि तस्य कापि हानिर्नास्तीति यदुच्यते तदेव स्थिरं भवति ||

प्रपंचत्रैविध्यभावना 
पुनरीश्वरेण सृष्टो मायामयव्योमादिप्रपंचस्तु 
स्वस्वरूपेणैकप्रकारेण वर्तते तस्मिन् जीवस्य 
बुद्धिवृत्तिकल्पितप्रत्येकैकभोग्यरूपमेव प्रीतिविषय इति द्वेषविषय इति 
उपेक्षाविषय इति त्रिविधतया वर्तते तेषु वनितादिकं प्रीतिविषय 
इत्युच्यते व्याघ्रादिकं द्वेषविषयः तृणादिकमुपेक्षाविषय इत्युच्यते ||

बहुधाभानम् 
पुनर्विषये एतस्मिन्नीश्वरकल्पित एकाकारो जीवकल्पितनानाविधाकारश्च 
वर्तते तस्य दृष्टान्तः कीदृश इत्युक्ते ईश्वरनिर्मितरत्नादिवस्तु 
स्वयमेकप्रकारेण विद्यमानं सदपि अनंतरं 
भोक्तृबुद्धिकल्पितनानात्वेन रत्नादिकं स्वसंपादितस्य प्रतिविषयं 
सद्वर्तते स्वसंपादकस्य

पृ० ७३) स्येच्छाविषयं सद्वर्तते स्वसंपादनासमर्थस्य 
द्वेषविषयीभूतं वर्तते विरक्तस्यात्मनः उपेक्षाविषयतया वर्तते | 
पुनरीश्वरनिर्मितवस्तुस्वरूपमेकाकारतया विद्यमानं सज्जीवेन 
कल्पितभोग्यत्वाकारयुक्तं तस्मिन्नानाप्रकारं वर्तमानं 
अभिव्यक्तीकर्तुं पुनरेको दृष्टान्तः स क इत्युक्ते पितृजन्यैकस्याः 
स्त्रियः मांसमयरूपमेकाकारतया वर्तते सास्यैव 
भोक्तृबुद्धिकल्पिताकारेण तातस्य सुतेति भर्तुर्वधूरिति सुतस्य मातेति 
भर्तृपितुस्स्नुषेति बहुविधतया तिष्ठति सैव स्वापेक्षया कनिष्ठानां 
नियामिका भूत्वा ज्येष्ठानां नियम्या भूत्वा पुत्रादीनां पूज्या 
भूत्वा पित्रादीनां पूजका भूत्वा भर्तुरर्धशरीरिणी भूत्वा 
स्वात्मनः पाश्चात्यानां पूर्वाशास्थिता भूत्वा दाक्षिणात्यानां 
उत्तरदिगस्था भूत्वा पूर्वाशास्थानां पश्चिमस्था भूत्वा सैव 
दिक्कालकर्मोपाध्यवच्छिन्ना सती बहुधा व्यवह्रियते | एवं प्रकारेण 
सर्वविषयोऽपीश्वरनिर्मितैकाकारेण जीवनिर्मितबहुविधाकारणद्विप्रकारो 
भवति ||

पृ० ७४) ईश्वरप्रपंचः 
तन्मध्ये ईश्वरनिर्मितप्रपंच एव बाधकरहितः सन् गुरुशास्त्रादिरूपेण 
मोक्षसाधनीभूतः सन् स्वेन त्यक्तुमसमर्थः सन्नपि तथा तिष्ठति ||

जीवप्रपंचत्रयनिषेधः 
अनंतरं जीवकल्पितप्रपंचो बंधकरः सन्वर्तते मुमुक्षुणा त्यक्तुं 
शक्यश्चेच्छास्त्रीयप्रपंच इति अशास्त्रीयप्रपंच इति द्विविधो भूत्वा 
वर्तते | पुनः शास्त्रीयप्रपंच एव तीव्र इति मंद इति द्विप्रकारो वर्तते 
| तन्मध्ये आत्मब्रह्मविचारःशास्त्रीय इत्युच्यते कामक्रोधादिकं 
तीव्रप्रपंच इत्युच्यते मनःकल्पितराजसकर्मादिकं मंदप्रपंच 
इत्युच्यते एवं प्रकारेण जीवकल्पितत्रिविधप्रपंचेषु शास्त्रीयप्रपंचः 
ज्ञानादिसाधनेनात्मसाक्षात्कारानंतरं परित्यक्तुं शक्यः | 
अशास्त्रीयतीव्रमंदोभयप्रपंचः आत्मसाक्षात्कारविरोधितया 
ज्ञानाभ्यासात्पूर्वमेव परित्यक्तव्यः | अनंतरमुभयप्रपंचः 
शुद्धशिवसाक्षात्कारानंतरं तेन त्यक्तोऽपि त्यक्तमृगमदेऽपि करंडे 
तत्परिमलरूपेण मृगमदस्यावस्थितिरिव प्रपंचाकारभास एव 
चिदाभासभ्रांतिवासनामात्रं जीवन्मुक्तोऽपि 
विदेहकैवल्यपर्यन्तमनिवार्यो भूत्वा अनंतरं स्वस्यामपि नष्टायां 
सत्यां स्वेतरज्ञप्तिशून्यस्वज्ञप्तिशुद्धानंदनित्यपूर्णत्वमेक 
निर्वाणं भवतीति रहस्यार्थो भवति तत्र शास्त्रीयप्रपंचो 
ब्रह्मविचारादिः ब्रह्मविचारो नाम 
ब्रह्मज्ञानानुकूलवेदान्तवाक्यार्थतात्पर्यनिर्णायकन्यायपरीक्षा 
सैवं | प० | 
जिज्ञास्यमेकं ब्रह्मात्मपदार्थैक्यं तदात्मता | 
जिज्ञास्यते पदद्वंद्वमीरितं मूलकर्तृभिः || 
कार्यलिंगो न संवेद्यो ब्रह्मात्मा त्वहमित्यतः || 
वेद्यस्तयोस्तु यो भेदो नाहमीश्वर इत्यतः | 
प्रत्यक्षेणैव संबोध्यः वेदभिन्नप्रमाणतः | 
वेदान्तवेद्यो ब्रह्मात्मा भेदो नान्यस्य वेद्यता || 

पृ० ७५) अनादिभेदसंदृष्टवासना केन बोध्यते || 
ऐक्यं ब्रह्मात्मनो रूपमपेतप्रतिबंधकः | 
तयोर्वेदकवेद्यत्वं लौकिकं तत्र नास्ति हि || 
अनाद्यविद्यासंबंधिवासनावृतमिष्यते | 
अवारकस्य भंगस्तु वेदान्तोदितनिश्चयात् || 
तस्मादैक्यं तयोर्ज्ञेयं वेदैरेव न चान्यथा | 
आद्यसूत्रस्य निर्णीतिरुद्देश्यब्रह्मलक्षणं || 
द्वितीयसूत्रसंबोध्यं जन्माद्यस्यैव लक्षणम् | 
ननु जन्माद्यन्यनिष्ठं ब्रह्मणो लक्षणं कथम् | 
तत्कारणत्वं निर्धर्मब्रह्मण्यस्ति कथं वद | 
तत्तत्स्थलक्षणं ज्ञेयं शाखाग्रस्रग्भुजंगवत् | 
जगज्जन्मस्थेमभंगकर्तृत्वं ब्रह्मलक्षणम् | 
तदभावे च तद्युक्ते लक्षणं न स्वरूपकम् | 
मिथ्याभूतं कूटलिंगं समानं बोधकं भवेत् | 
सत्यज्ञानानंदरूपं स्वरूपं लक्षणं मतम् | 
सत्यज्ञानानंदभेदो लोकसिद्धो निवर्तते | 
भेदबुद्धेस्तदेकत्वं ज्ञेयं सत्यादिवाक्यतः | 
ज्ञानादीनां लोकसिद्धभावान्न श्रुतिवेद्यता || 
द्वितीयसूत्रन्यायोऽयं तृतीयस्य विचार्यते | 
शास्त्रस्य योनिता या सा ब्रह्मण्यस्ति न चास्ति वा || 
वाचेति शास्त्रको नित्यमेवं नोचेत्प्रमा न हि | 
पौरुषत्वे दोषयोगः चतुर्थःसंभवेन्नहि || 
जन्यज्ञानाजन्यभावान्नास्ति दोषौघचिंतनम् | 
उद्दिश्य रचनाभावात्पौरुषत्वं न विद्यते| 
पौरुषेयं भारतादिरुद्दिश्यरचनात्मकः || 
परात्मनस्तादृशत्वे प्रमाणं न हि विद्यते | 
अवाप्तसर्वकामत्वादिच्छातो नहि विद्यते | 
शास्त्रस्य कर्तृब्रह्मैव सिद्धं निश्वसितादितः | 
सर्वावभासे शास्त्रस्य कर्तृत्वात्सर्ववित्परं || 
शास्त्रं योनिः प्रमाणं यदस्येत्यादिसमासतः | 
घटवत्सिद्धरूपत्वाच्छास्त्रे गम्यं कथं भवेत् | 
निर्धर्मकब्रह्मशास्त्राल्लघुत्वाद्युक्तिभिस्तथा || 
रूपलिंगादिशून्यत्वान्नमानांतरमेयता | 
नैयायिकोक्तज्ञानादिधर्मवत्वं परात्मनि || 
गौरवान्नेति संसिद्धं पूर्णानंदाविरूपतः | 
वेदैकगम्यं सद्ब्रह्म शास्त्रयोनित्वतो भवेत् | 
चतुर्थसूत्रे तद्ब्रह्मश्रुत्यंतैः सुसमन्वितं || 
वेदान्ता हि विधातारोह्यन्यथा शास्त्रतैव न | 
ज्यायोनुष्ठानशेषत्वं कर्त्रादिप्रतिपादकः | 
चैतन्यं देवतानां च देवतावेति शास्त्रतः || 
शब्दमात्रं देवतेति मीमांसा शास्त्रानिश्चितं || 

पृ० ७६) कुतो ब्रह्म कुतो देवा वैषम्यादिप्रसंगतः || 
कर्माणि ये च कुर्वन्ति निषिद्धान्यपि सर्वदा ||
तेषां निरंतरं स्वर्गो मोक्ष इत्युच्यते बुधैः |
निषिद्धकर्माचरणान्नारकीगतिरेव हि | 
अपूर्व भावनाबोधिनिगमा इति निश्चयः ||
यद्वाहो पूर्वकार्यत्वात्तद्युक्तं बोध्यते च तैः |
ब्रह्मैव बोध्यता वेदवेदान्तेषु न युज्यते | 
वयं ब्रूमस्तत्र युक्तिरपूर्वत्वात्तु बोध्यते ||
सर्वैर्वेदान्तवचनैरुपक्रान्तादिलिंगतः || 
निष्फलत्वात्कथं बोध्यं भावनाकार्यशून्यतः |
शुद्धे ब्रह्मणि संबोध्ये निर्गुणे सद्धने शिवे ||
अनर्थानां निवृत्तिस्तु फलं वेदान्ततो भवेत् |
अपूर्वभावना गम्या ह्यज्ञातं वेति संशये | 
अपूर्वं कार्यमित्युक्ते गौरवादिप्रसंगतः | 
लाघवेनापूर्वमात्रं सफलं वेदबोधितं ||
इति वेदान्तगम्योर्थो कर्मकांडार्थभेदवान् | 
निश्चीयते बुधैः सर्वैर्वेदान्तादिविरोधितः |
प्रतिपत्तिविधातारो ब्रह्मण्यवशिता उत ||
वेदत्वात्ते विधातारो वेदान्ता अखिला अपि |
मननादेर्विधानाच्च तत्रब्रूमो वयं मुदा | 
प्रतिपत्तिर्विधेया न वाक्यार्थज्ञानतावशात् |
अग्निहोत्रादिवाक्यार्थज्ञप्तिसाम्यसमन्विता |
अजाब्धित्वादग्निहोत्रावाक्यार्थज्ञानमीदृशम् |
शाब्दं सद्ब्रह्मविज्ञानं विधेयं भवति ध्रुवम् |
इति चेन्न प्रमाणादिपारतंत्र्येण तत्कथं ||
विधेयं नेति विज्ञेयमिच्छाधीनत्वनिग्रहात् |
अनिच्छकोऽपि गमिनो दुर्गंधज्ञानसंभवात् |
ज्ञानं विधेयं सच्छास्त्रकर्तृर्णां संमतं नहि | 
अखंडार्थं बोधयन्ति वेदान्तवचनानि हि | 
संसर्गागोचरज्ञानजनितानि न संशयः || 
तत्रैकप्रातिपदिकगम्यार्थप्रतिपादकाः | 
एकं यत्प्रातिपदिकं तदर्थस्थं वचोऽखिलं |
सत्यज्ञानादिपदगं संप्रश्नोत्तरभावतः |
तन्मात्रस्थसहितालक्षणोक्तिर्यथा तथा |
प्रकृष्टैकप्रकाशोऽयं चंद्र इत्यादिवाक्यतः |
असाधारणधर्मादेर्योगज्ञाने न संशयः |
प्रश्नबीजमयस्तत्र निवर्त्य इति चेन्नहि | 
प्रकृष्टोऽयं प्रकाशोत्र स चेत्प्रत्यक्ष एव हि || 
बुभुत्सितश्चंद्रभेदश्चंद्रश्चंद्रभिदान्वितः | 
इत्येवं निश्चयेनैव तदर्थत्वं न युज्यते |
नामार्थं न विजानन्तीत्येवमेव हि कल्पना | 
दृष्टान्तश्चंद्रतायोगो बोध्य इत्यत्र तद्यथा |

पृ० ७७) ब्रह्मत्वयोगो बोद्धव्य इति चेदत्र भण्यते |
ब्रह्मत्वं सर्वदृश्यानां संबंधाश्रयतैव हि |
तमेवैकमितीत्युक्त्वा ह्यन्यज्ञाननिषेधनात् | 
लाघवादेकविज्ञानात्सर्वानर्थनिवृत्तितः |
गुणब्रह्माभेदवादिमते तद्योगबोधनं |
सामानाधिकरण्येन दुर्लभं मानहानिगं ||
धर्माणां धर्मिणश्चापि संबधादेरभेदतः || 
विशेषभेदो नास्त्यैव तस्मादपि न संभवि | 
सर्वज्ञत्वादिगुणिनो भेदवादरतस्य हि || 
क्षित्यादिकार्यलिंगेन तद्बोधो भवतीत्यतः | 
जीवभिन्नं ब्रह्मबोध्यं तत्सर्वं लौकिकं यतः |

उपाधित्रयम् 
|| वृ || सुप्तौ वेद्या ह्यविद्या तदनुजवरधीस्तच्च 
दुःखादियोगावच्छिन्नोपाधिराद्याप्रतिफलितयुतोपाधिरूपाद्वितीया || 
तार्तीयोपाधिरूपस्स इति सुविदितः प्रत्यगात्मोपयुक्त्यै चाध्यासोनाम 
तस्येतरमतिरमितान्यत्र तद्धर्मबुद्धिः ||

अध्यासलक्षणम् 
सोध्यासः मिथ्याध्यास इति इतराध्यास इति इतरेतराध्यास इति

पृ० ७८) सत्याध्यास इति प्रकारचतुष्टययुक्तो वर्तते | तेष्वग्निसंपर्केण 
जलस्य दाहकर्तृत्ववत् प्रत्यगात्मसंनिधानेन क्रमेण 
गंतृत्वद्रष्टृत्वचिंतकत्वज्ञातृत्वलक्षणशक्तिमत् स्थूलशरीरं च 
मिथ्याध्यास इत्युच्यते || स्थूलशरीराभेदाध्यासेनाहं 
गच्छामीत्यादिशरीरधर्माध्यासः | प्रत्यगात्मनींद्रियवर्गः | 
इतराध्यास इत्युच्यते अंतःकरणमितरेतराध्यास इत्युच्यते 
मूलाहंकारः सत्याध्यासो भवति | अनंतरमहमिति प्रतीत्य 
प्रत्यगात्माहंकारयोः रज्जुसर्पवन्निरुपाधिकाध्यास इत्युच्यते अहं 
कर्तेत्यनेनाहंकारधर्मात्मनोः रक्तस्फटिक इतिवत् सोपाधिकाध्यास 
इत्युच्यते | इच्छाम्यहमित्यनेनांतःकरणधर्मात्मनोः 
प्रवाहजलप्रतिफलितपतंगप्रतिबिंबवत्तद्धर्माध्यास इत्युच्यते 
कुटुंबवानहमित्यनेन 
आत्मपुत्रादेश्चित्रस्थव्यवहारवत्संबंधमात्राध्यास उच्यते | एवं 
प्रकारेणाध्यासेनैव निर्विकारभूतात्मना संसारकल्पना भवति | तत्र 
पुत्रदारादिसाकल्यवैकल्येन सकलोऽहं विकलोऽहमिति 
बाह्यधर्मानात्मन्यध्यस्य स्थूलोऽहं कृशोऽहं गच्छामि लंघयामि 
शरीरतद्धर्मादिकमध्यस्य काणोहं मूकोहं 
बधिरोहमितींद्रियधर्मानध्यस्य कर्ताहं 
भोक्ताहमित्यंतःकरणधर्मानध्यस्येतरेतराविवेकेनान्योन्यस्मिन्नन्योन्यधर्
मान-     ध्यास्यान्योन्याभेदमप्यध्यस्याहमिदं ममेदमिति 
नैसर्गिकव्यवहारसंपन्नो 
मनोवृत्तिरबध्येंद्रियहयसंगम्यमानशरीरस्यंदनमारुह्य प्रत्यगात्मा 
महारथो नानाविध-

पृ० ७९) विषयदेशाक्रमणचतुरः तद्धि लभ्य नानाविधफलभोगान् 
भुक्त्वा मूर्धन्यःसन् रमते स्वाश्रयत्वायोग्याश्रये 
प्रतीयमानत्वमध्याससामान्यलक्षणं 
प्रातिभासिकाध्यासस्याविद्यातिरिक्तदोषजन्यत्वे सति प्रतीयमानत्वं 
लक्षणं यद्वा | 
अज्ञातगोचरवृत्यनुपहितगोचरेदमाकारवृत्योपहितचैतन्यनिष्ठत्वे सति 
प्रतीयमानत्वं वा अविद्यातिरिक्तदोषजन्यत्वं वा लक्षणमिति निष्कर्षः 
||

पंचावस्थाः 
पुनर्जागरणस्वप्नसुषुप्तितुर्यतुर्यातीता इति पंचावस्थाः | तासु 
स्थूलभूतदशेंद्रियप्राणपंचकांतःकरणचतुष्टयरूपचतुर्विंशत्
इतत्त्वात्मकस्थूलशरीरे 
सत्वगुणाकाराक्षरविष्ण्वधिदेवताकलोचनस्थानहृदयकमलाष्टदलगति
भिर्विश्वात्मा जीवः विराट्संज्ञिकेश्वरश्चैकीभूत्वा 
वनितादिविषयभोगं सकलकरणसामग्र्याऽनुभवन्विद्यत इति यत्सा 
जाग्रदवस्था | पुनस्तच्चतुर्विंशतितत्त्वमध्ये स्थूलभूतानि पंच 
चित्तबुद्धी द्वे परित्यज्य शिष्टसप्तदशतत्त्वरूपसूक्ष्मतनौ रजोगुण 
उकाराक्षरो ब्रह्माधि-

पृ० ८०) देवताकंठस्थानहृत्कमलकर्णिकागतिभिस्तैजसजीवः 
सूत्रात्मकसंज्ञितेश्वरैकीभूतः सन् जाग्रद्वासनाविषयभोगं 
मनोरूपकरणेनानुभवन्नास्त इति यत्सा स्वप्नावस्थेत्युच्यते पुनः परितः 
कणकवलान्स्वीकुर्वन् शिशून् समस्तान् स्वपक्षच्छायायां संस्थापयित्वा 
एकस्थाने निद्रां प्राप्तचरणायुधवत् तत्समस्तकार्यमंतःस्थापयन् 
तत्संस्कारसहिते आत्माश्रयेऽवस्थाराहित्येन 
विद्यमानप्रकृतिरूपकारणदेहतमोगुणमकाराक्षररुद्राधिदेवताकः 
हृदयस्थानतत्कमलकर्णिका मध्यगतिभिः प्राज्ञजीवः 
अंतर्यामिसंज्ञितेश्वरश्चोभौ एकीभूत्वा ब्रह्मानंदविषयभोगं 
मायावृत्तिरूपसूक्ष्मकरणेनानुभवन् विद्यत इति यत्सा सुषुप्त्यवस्था 
भवति | 
अनंतरमेतज्जाग्रताद्यवस्थानामवस्थात्रयधामत्रयस्थानत्रयपुरत्रयर्
ऊपावस्था 

पृ० ८१) एव पर्यायनामयुक्ता भवन्ति पुनर्जाग्रदवस्थायां तत्कमलं 
त्यक्त्वा निर्व्यापारं मनः कृत्वा ब्रह्मस्वरूपं चिंतयन्नास्त इति यत्सा 
तुर्यावस्थेत्युच्यते मूर्छादिकमपि तुर्यावस्थेति ज्ञेयं आत्मनि 
मनोमग्नतया यस्य वर्तते सा तुर्यातीतावस्था पुनस्तास्ववस्थासु 
स्थावरस्य सुषुप्तिः पशूनां स्वप्नसुषुप्ती देवतानां 
निरंतरजागरणम् | मनुष्याणामवस्थात्रयम् | अपस्मारिणां 
तुर्यावस्था वरयोगीश्वराणां तुर्यातीतावस्था भवति | तन्मध्ये 
आद्याः तिस्रोऽवस्था मनुष्याणां स्वयमेव भासमानाः संसारात्मिका 
भूत्वा वर्तन्ते शिष्टावस्थाद्वयं योगाभ्यासबलेनोत्पाद्य 
मुक्तिसाधनतया वर्तते |

अवस्थामिथ्यात्वम् 
पुनस्तास्ववस्थासु मध्ये एकस्यामन्यावस्था नास्तीति मिथ्याभूता भवन्ति 
तास्ववस्थासु सर्वेषु देशेषु सर्वेषु कालेष्वनुस्यूतः सन्नभ्यंतरं 
विना शुद्धज्ञप्तिरूपो निजतुर्यात्मा सत्यस्वरूपो भवति ||

पृ० ८२) पुनरात्मसिद्धिः 
जाग्रत्स्वप्नयोर्ज्ञप्तिर्वर्तत इति प्रसिद्धम् |
तत्सुषुप्तौ ज्ञप्तिरस्तीत्यत्र सुषुप्त्युत्थानानंतरं सुखमहमस्वाप्सं 
न किंचिदविदिषमिति निद्राकालीनाज्ञानसुखद्वयस्मरणं 
सुप्तिकालीनानुभवमंतरान संभवतीत्यर्थापत्तिप्रमाणेन 
सुषुप्तावात्मा समस्तघटादिरूपावरकांधकारं नेत्रं यथा पश्यति 
सकलशरीरादिकार्यावारकाविद्या तादृशाविद्यायाः सूक्ष्मवृत्तिषु 
चंचलतरुपल्लवांतरचंद्रिकालेशवत् 
क्षणमुद्भूताभिभूतनिजरूपानंदांशान् करणांतरापेक्षां 
विनाऽनुभवतीत्यनेन तत्र सुषुप्तौ ज्ञप्तिः स्थिरा भवति | अनंतरमहं 
किमप्यज्ञात्वा सुखेनास्वाप्समित्यस्य क्रमेण संविषयज्ञानं विना 
संसारदुःखनिवृत्तिं विना सर्वथा सुषुप्तौ अविद्यायाः 
साक्षिकानंदमय आत्मास्तीति चेत् कोऽपि तत्र जानामीत्येतत्केन कारणेन 
नास्तीति चेत् द्रव्यापेक्षणाय वाप्यां निमज्जकस्तस्य तद्द्रव्यमस्ति 
नास्तीत्येतदुत्थानमंतरा वक्तुं यथा न घटते तथा सुषुप्तौ 
ज्ञप्तिसद्भावेऽपि कालकर्मवशेन जाग्रदवस्थां प्राप्य 
करणसहकारसंपत्तिं विना तत्र स्वज्ञातार्थपरिभूषणं न घटते 
एवं सति सर्वावस्थासाक्ष्यात्मनः 
सच्चिदानंदस्वयंप्रकाशरूपत्वमनुभवसिद्धं भवति | आत्मनः 
सत्यत्वे किं प्रमाणम् | सत्यं ज्ञानं सुखं ब्रह्म अनंतं 
शिवमव्ययं इति श्रुत्युप-

पृ० ८३) बृंहणानुसारेण तस्य सत्यत्वं आत्मा च मोक्षवादिभिः 
सर्वैर्नित्यसत्यस्वरूप इत्यंगीकर्तव्यः | न चात्माऽसत्यः पदार्थत्वात् 
शुक्तिरौप्यवदिति वाच्यं दृश्यत्वमत्रोपाधिः | आत्मा दृश्यः | 
सकलप्रपंचविषयकचित्त्वात् यन्मैवं तन्मैवं यथा प्रपंचादिरेतेन 
नैययायिकादिमतमप्यपास्तं | सर्वविषयकचिद्ब्रह्म न तु 
सर्वविषयकचिदाश्रयो गौरवात् | चिच्च सर्वभूतेषु प्रसिद्धैव 
सच्चिदानंदरूपः परमप्रेमास्पदत्वादयमप्यपरानंद इति 
श्रुत्युपबृंहणाच्च सुखवानात्मा सुखमात्मेत्यत्र 
लाघवात्सुखमेवात्माऽसंगोदासीनसच्चिदानंदात्मा स्वप्रकाशः 
प्रकाशत्वं नामवृत्त्यवच्छिन्नतदनवच्छिन्नचैतन्यावेद्यत्वं 
चैतन्यस्यैकत्वेन वेद्यवेत्तृत्वोभयासंभवादिति विचारेण 
सकलप्राणमनोधर्मतदध्याससाक्ष्यसंगोदासीनसच्चिदानंदपरशिवरूप्
आद्वयं ब्रह्मात्मेति सिद्धं भेदनिंदकश्रुत्यादिभ्यो जीव एव परमात्मेति 
सिद्धम् | अत एवागमेषु | देहो देवालयः प्रोक्तो जीवो देवः सदाशिवः | 
त्यजेदज्ञाननिर्माल्यं सोहंभावेन पूजयेदिति || ऽऽलिंगे सुप्तिस्तु 
विज्ञेयेतिऽऽ श्रुत्युपबृंहणाच्च तथा वामनपुराणे| श्लोकः || 
तदाव्ययात्मा स हरिस्तधृत्पंकजशायिनं || 
दर्शयामास देवानां मुरारिर्लिंगमैश्वरं | 
सर्वप्राणिमनोमध्ये  ईशानः सर्वभासकः|| 
इति कठवल्ल्याद्युपबृंहणाच्च ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन 
तिष्ठति एतादृशेशा-

पृ० ८४) नादिशब्दबोधितप्रत्यग्ब्रह्मात्मैक्यं स्वयंज्योतिरिति सिद्धं 
पुमानत्र स्वयंज्योतिरिति श्रुत्युपबृंहणाच्च ||

पंचकोशविवेकः 
अनंतरमन्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानंदमया इति पंच कोशाः| 
तेषु मातापित्रोः शुक्लशोणिताभ्यां जातस्थूलशरीरमेवान्नमयकोश 
इत्युच्यते | सूक्ष्मतनौ प्राणमारुतकर्मेंद्रियाणि मिलित्वा प्राणमयकोश 
इत्युच्यते मनोज्ञानेंद्रियमिलितं मनोमयकोश इत्युच्यते 
प्रत्यगात्मचैतन्यछायया मिलितः लोहान्तकुंतोपमाहंकारः 
ज्ञानेंद्रियसहितः| विज्ञानमयकोश इत्युच्यते | 
कारणदेहरूपाविद्याजाग्रदवस्थायां 
वनितादिदुर्विषयदर्शनसामीप्यसंयोगैः क्रमेणोत्पन्नप्रियमोहप्रमोदा 
इत्येते त्रिविधा मिलिता इत्येतावानर्थ आनंदमयकोश इत्युच्यते |

अहंकारस्यात्मत्वखंडनम् 
श्लोकः|| [विज्ञानमयकोशस्वरूपः अहंकार एव आत्मा अस्ति इति 
आत्मानात्मविवेकशून्यैः सोहमिति स्वानुभवप्रतीत्या 
उच्यते|]विज्ञानमयकोशोऽहंकार एवात्मशब्दितः |  
आत्मानात्मविवेकेन हीनैस्सोहंप्रतीतिकः || 

पृ० ८५) उच्यते रोचते तन्न नीलोत्पलपदादिवत् नीलं विशेषणं 
ज्ञेयमुत्पलं तु विशेष्यकम् | नीलाभिन्नं वेद्यमेव कृशोऽहमिति संविदिति 
सामानाधिकरण्येन शरीरं तद्विशेषणम् | आत्माविशेष्यभावेन 
श्रोताध्याताऽहमित्यपि | इंद्रियाहंकृती तत्र प्रकारत्वेन बोधिते | 
आत्मा विशेष्यभावेन बोध्यस्तत्र प्रतीतितः | नन्वत्र 
विशेष्यतासंबंधेनावच्छेदसंबंधकनामार्थप्रकारकशाब्दबुद्धित्व
अवच्छिन्नं प्रतीतं 
नामोत्तरसार्थकविभक्त्युपस्थितिकालीनतन्नामसमभिव्याहृतपदजन्योपस्थि
तिः कारणमिति वैययाकरणमतरीत्या 
विशेष्यतासंबंधेनावच्छेदसंसर्गकनामार्थप्रकारकशाब्दबुद्धिं 
प्रतितन्नामसाकांक्षसार्थकविभक्त्यन्यतन्नामसमभिव्याहृतपदजन्योपस्त्
हितिः कारणमिति नैयायिकनवीनमतरीत्या वा नीलोत्पलमित्यादौ 
अन्वयबोधो भवितुं योग्यः कृशोऽहमित्यादौ कृशत्वावच्छिन्नशरीरं 
आत्मा च ज्ञप्तिरूपः उभयोर्भेदादन्वयबोधः कथमिति चेत् अत्र उच्यते 
भेदप्रतिभानाभावकाले तथा विधान्वयबोधसंभवात् प्रत्यक्षे तु न 
किंचिद्बाधकं दोषजन्यबाधोदयात् समानविभक्तिकत्वमात्रेण 
नीलोत्पलादिदृष्टान्तः चतुर्विधसामानाधिकरण्येऽपि 
समानविभक्तिकपदसमभिव्याहारेणान्वयबोधः संभवति तथाहि अभ्यासे 
तु वा तवाबाधादैक्यं वाथ विशेष्यतेति मूल- शास्त्रानुसारात् 
कृशोऽहमित्यादौ नाम स्थूलदेहेंद्रियाहंकाराद्यध्यासे 
सामानाधिकरण्यमेकं यश्चोरः सः स्थाणुरिति बाधायां 
सामानाधिकरण्यं यो जीवः तद्ब्रह्मेत्यैक्ये सामानाधिकरण्यं 
यन्नीलं तदुत्पलमित्यभेदेन विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यं 
तत्सामान्येनायं दृष्टान्तो नाम ब्रह्मेत्यादौ नाम ब्रह्मणो वस्तुतो 
भेदेऽपि उपास्त्यर्थं अध्यासिकाभेदावरणं 
तद्वदनाद्यज्ञानावरणादिवशात् 
स्थूलभेदाद्यभेदाध्यासात्मन्यहंकारो नाऽत्मा दृश्यत्वात् घटवत् 
अहंकारो नात्मा आत्मविशेषणत्वेन प्रतीयमानत्वात् 
कृशस्थूलदेहादिवदिति ||

पृ० ८६) अहंकारचैतन्यविवेकः 
अनंतरम् || तथा त्वचेतनीभूताहंकारस्य बाह्यविषयपरिज्ञातृत्वं 
कथमित्युक्ते सूचीशिलासंन्निधानेन सूचीचेष्टावत् आतपे 
परिगृहीतदर्पणः कोणस्थान्धकारप्रकाशो यथा 
प्रत्यगात्मसंन्निधानेन चैतन्यप्रतिबिंबः स्वस्मिन्विद्यत इत्यनेनापि 
जडीभूताहंकार एव बाह्यविषयज्ञातृत्वेन जाग्रत्स्वप्नयोः संचार्य 
सुषुप्तौ लीनो भवति निर्व्यापारो भवतीत्यर्थः तत्प्रपंचस्योपमानं 
किमित्युक्ते | अहंकारलयावस्थात्मकसुषुप्त्यंतः 
अविद्यात्मककोणान्तस्थभित्तिं निद्रात्मकवाटं निष्कंपदीपरूपः स्वं 
| स्वयमेव प्रकाशयन् सन् वर्ततित्येतत्प्रत्यगात्मज्योतिः | चूर्णिका | 
अनंतरं कालकर्मादिसमीरणसमूहप्रेरणसंपत्तिसंभारेण 
निस्तुलप्रस्तुततमस्तोमायमाननिद्राकवाटावरणोत्तरणे 
सत्यनंतरभाव्युच्चावचकार्य 
कारणमूलाविद्याप्रथमावस्थात्मकमहत्तत्त्वाकारदेहल्युपरि स्वीयमान 
सात्विकाहंकारमयस्फटिकमणिः जडानृताहंकारादिभ्यः 
प्रातिकूल्येन

पृ० ८७) प्रकाशमानप्रत्यगात्मप्रदीपप्रतिबिंबगर्भितः सन् | 
पूर्ववच्छिवो भूत्वा स्वप्नावस्थामयमध्यमागारं प्रदीपयन् सन्नुपरि 
प्रज्ञावलिक्षेमंकराध्यक्षाक्षगवाक्षैर्बहिर्निगत्य 
जाग्रदवस्थाकारकूटागारबाह्यांगणप्रदेशं प्रकाशयन् समवर्तत 
पुनः कालकर्मादिसमीरणप्रेरणेनैव निद्रालक्षणकवाटे सुस्थिरं 
बद्धे सति तदानीमेव सोहंकारस्फटिकमणौ स्वकारणीभूताविद्यायां 
लीने सति जाग्रत्स्वप्नबाह्यांगणमध्यमगृहद्वयमंधकारमयं जातम् | 
तदहंकारस्फटिकमणौ प्रतिफलितचिद्दीपप्रकाशः स्वस्य 
मूलभूतप्रत्यगात्मप्रदीपे एकीभूतो वर्तते | एवं 
जाग्रदाद्यवस्थात्रयमध्ये अहंताभावाभावौ ज्ञातवानविकार आत्मा 
एकः देहादिभ्यः प्रत्येकं वर्तत इत्यनेनाहंकारो नात्मेति सिद्धम् | 

अहंकारसंबंधः
श्लोकः || 
बहिर्विषयभूतानामात्मा प्रत्यक् चिदात्मनः || 
वेद्य इत्यादिरूपेण जडाजडमयस्य च || 
दर्पणस्याप्य [टीपः दर्पणाची भागची बाजू]भागोऽयं 
मुखानभिमुखात्मनः || 
तद्वत्प्रकाशात्मकाहंकारस्य देहचिच्छायप्रत्यगात्मभिः त्रिभिः 

पृ० ८८) सह संबंधोऽस्ति तेष्वहं ज्वरामीत्यनेन 
चित्प्रतिबिंबयुक्ताहंकारसंबंधः 
स्थूलदेहस्योष्णादिपरिज्ञातृत्वमेव कर्मजनितं भूत्वा कर्मजमुच्यते 
अनंतरमहं जानामीत्यनेन चिच्छायाहंकारयोः संबंधः 
सृष्टिमारभ्यामोक्षपर्यंतं विनाशरहिततया सहज इत्युच्यते 
अनंतरमहंकर्तेत्यनेनासंगप्रत्यगात्माहंकारयोः संबंधः 
भ्रान्तिजन्य इत्युच्यते एवमादिसमस्तं दृश्यविवेकरूपं भवति |

बिंबप्रतिबिंबभावः 
अनंतरं निर्गुणाखंडचिन्मात्रब्रह्मरूपः परशिवो बिंबः 
मूलभूतमायैवादर्शः सगुणब्रह्मरूपेश्वरलिंगमेव प्रतिबिंबः 
पुनस्स परशिव एव बिंबोऽविद्यैवादर्शः | जीवलिंगं प्रतिबिंबः 
पुनरीश्वरलिंगमेव बिंबः गुणसाम्यरूपमायोपाधिरेव दर्पणं 
ब्रह्मांडप्रपंच एव प्रतिबिंबोऽनंतरं जीवलिंगमेव 
बिंबोऽन्तःकरणमेव दर्पणं सुखादिविषय एवं प्रतिबिंब इत्येवं 
ज्ञातुं जीवसाक्षीश्वरसाक्षिणोरेव 
निरुपाधिकमूलप्रतिबिंबयोस्सतोस्तयोरैक्योपपत्तिर्भवति ||

पृ० ८९) निराकारप्रतिबिंबः 
अनन्तरं निराकारंवस्तु सुस्फुटं कथं प्रतिबिंबितं भवतीत्युक्तौ 
नीरूपं सदपि गगनं जले प्रतिबिंबितमितिवत् इतरप्रतिबिंबन्यायेऽनि यते 
सति तच्चित्प्रभावे विरुद्धं भवति ||

प्रतिबिंबस्य प्रतिबिंबः 
पुनस्तस्य बिंबस्य प्रतिबिंबत्वं यदि न्यायसम्मतं तथापीश्वरो 
जगदाकारस्सन् कथं प्रतिबिंबितो भवतीत्युक्तौ दर्पणे प्रतिफलितस्सन् 
भित्तौ प्रतिफलितपतंगबिंब इव भेदभानमात्रमिति कथमपि न भाति 
विरोधः ||

बिंबसाम्यभंगः 
अनन्तरं निष्कलंकं चैतन्यं कथं सकलंकचिदाभासोऽभूदित्युक्तौ 
निष्कलंकतया रमणीयं मुखं अतिविरलपारदतया चिह्नवति मुकुरे 
प्रतिफलितं सत् यथा कलंकितं भवति 
तथोपाधिभूतमायाविद्यादीनां कलंकवत्वमेव चिदाभासादिकारणं 
भवतीत्युक्ते प्रतिबिंबभूतमखिलं बिंबतुल्यमिति वादो निराकृतः

पृ० ९०) उपाधिसाम्यम् 
एवं चेत् प्रतिबिंबः कस्य समनियतो भवतीत्युक्तौ 
उपाधिभूतदर्पणाभावे तदभावः दर्पणसत्वे तत्सत्वं सति दूषिते 
दर्पणे प्रतिबिंबस्य दौष्ट्यं दर्पणे चलिते सति तस्य चलनं दर्पणे 
भग्ने सति स्वयमपि भग्नो भूत्वा बिंबभूतदर्पणेन सहैकीभवत्यत एव 
प्रतिबिंबो तदुपाधिसमनियतो भवति तस्मात् अंतःकरणरूपाविद्योपाधौ 
कामक्रोधादिमलयुक्ते सति जीवलिंगस्वरूपस्सकलंको भवति अंतःकरणे 
मैत्र्यादिपरिकल्पितत्वविशिष्टवैराग्यविवेकादिना परिशुद्धे सति 
जीवलिंगस्वरूपः शिवलिंगमिव निष्कलंको भवति अंतःकरणे नष्टे 
सति जीवत्वनाशात् शिवलिंगेन सहैकीभवतीति निश्चितम् |

उपधेयभिन्नत्वम् 
पुनश्चैतन्यमेकमेव तत्सान्निध्यमात्रेण मायाद्युपाधयश्चेष्टन्त 
इत्युक्तौ चैतन्ये सर्वदिक्कालं व्याप्य स्थिते सति उपाधिकार्यं सार्वत्रिकं

पृ० ९१) सार्वकालीनं सत् कथं नाविर्भवतीत्युक्ते एकस्मिन्नखंडाकाशे 
खंडभूतवीणावेणुमृदंगादिवायानां 
परस्परभेदविशिष्टशब्दवैचित्र्यस्य सद्भावात् विकृतस्याकाशस्य 
वीणाकाशः वेण्वाकाशः मृदंगाकाश इति यथा भेदः कल्प्यते तथा 
तत्तदंतःकरणादिशरीरोपाधिभिस्तत्तज्जीवादिचैतन्यभिन्नत्वं 
बंधमोक्षभेदश्च व्यवहारसिद्ध इत्युक्तं भवति |

अनादिषट्कम् 
अनन्तरं शुद्धचिद्रूपपरशिवः जगद्धेतुभूतपरमेश्वरः संसारी 
जीवः संसारस्य मूलभूतमज्ञानं जीवेश्वरभेदः चिज्जडभेद 
इति षडनादिसिद्धास्तेषु असति कारणे एभिस्सह प्रपंचं परमेश्वरः 
कथं जनयामासेत्युक्ते न केवलं पूर्वोक्तानादिषट्कस्योत्पत्तिः 
परमेश्वरात् किंतु शशशृंगादिवदतुच्छभूतस्य 
जीवकल्पितशुक्तिरजतवदनिर्वचनीयव्योमादिप्रपंचस्योत्पत्तिरभूदतः 
परमेश्वरकल्पितत्वमबाधितं भवति |

पृ० ९२) सप्तावस्थाः 
अनंतरं 
अज्ञानावरणविक्षेपपरोक्षज्ञानापरोक्षज्ञानशोकनिवृत्तिनिरंकुशतृप्
तय एव जीवस्य सप्तावस्थास्तासु संसारासक्तचिदाभासभूतजीवः 
श्रुत्यर्थविचारात्पूर्वमेव स्वस्य निजस्वरूपं स्वयंप्रकाशं 
प्रत्यगात्मानं न जानामीत्येतदज्ञानं अनंतरमेकस्मिन्काले 
चिदात्मप्रसंगे सति प्रत्यगात्मा नास्ति प्रत्यगात्मा न भासत 
इत्युभयविधप्रमोह एव तदज्ञानकार्यमावरणमित्युच्यते स्वयं कर्मकर्ता 
स्वयंकर्मभोक्तेति मत्वा देहाभिमानी चिदाभासजीवः स्वयमेव विक्षेप 
इत्युच्यते | अनंतरमात्मनोऽस्तित्वप्रतिपादकश्रुत्याचार्यवाक्यविश्वासेन 
प्रत्यगात्मास्तीति प्रत्यायनमेव 
प्रथममसत्तावर्णनिवर्तकीभूतापरोक्षज्ञानमुच्यते त्वमेव ब्रह्मेति 
प्रतिपादकीभूतवेदवाक्यविचारपरिपाकवशेन प्रत्यगात्मैवाहमिति 
परिज्ञानमेव द्वितीयभावनावर्णनिवर्तकीभूतापरोक्षज्ञानमुच्यते | 
अनंतरं प्रत्यगात्मसाक्षात्करणोपर्यहं कर्मकर्ता | अहं फलभोक्तेति 
जीवत्वरूपदुःख-

पृ० ९३) रूपपरित्याग एव शोकनिवृत्तिरुच्यते | अनंतरं कर्तव्योऽर्थः 
सर्वोऽपि कृतः प्राप्तव्यफलजातं सर्वं प्राप्तमिति सहजपरितुष्टिं 
प्राप्य वर्तनमेव निरंकुशतृप्तिरुच्यते एतच्छोकनिवृत्तिनिरंकुशतृप्ती 
द्वे एवावस्थे अपरोक्षज्ञानफले भवतः|

सप्तावस्थासमन्वयः 
अनंतरं स्वयंप्रकाशस्य चिद्रपस्यात्मनः नित्यापरोक्षत्ववत्वेन 
तस्मिन्परमात्मन्यज्ञानादिसप्तावस्थाघटना न संभवतीत्यत्र 
दृष्टान्तः क इत्युक्ते पूर्वं दश पुरुषाः एका नदीं तीर्त्वा 
गमनानंतरं स्वीयपरामर्शप्राप्तिसमये तेषु नवसंख्याकपुरुषान् 
अभिलक्षीकृत्य गणयन् पुरुषः स्वयं दशमः पुरुष इत्यजानन् सन् यो 
वर्तते तदेवाज्ञानमित्युच्यते दशमो नास्ति न प्रकाशत 
इत्यज्ञानकार्यमेवावरणं अनंतरं दशमः पुरुषो नद्यां 
मृतोऽभूदिति दुःखमेव विक्षेप उच्यते | अनंतरं पृथगेकस्याप्तस्य 
वचनेन दशमः पुरुषोऽस्तीति परिज्ञानं दशमो नास्तीति 
प्रथमावरणस्य विरोधिपरोक्षज्ञानमुच्यते | अनंतरं दशमस्य 
मृतिदुःखपरित्याग 

पृ० ९४) एव शोकनिवृत्तिरुच्यते | अनंतरं निजस्थित्या सुखेन सद्भाव एव 
निरंकुशतृप्तिर्भवति | 

वेदवाक्यविचारः 
अनंतरं वेदवाक्यविचारः कथमित्युक्ते विधिवाक्यं निषेधवाक्यं 
सिद्धार्थबोधकवाक्यमिति वेदवाक्यं त्रिविधतया वर्तते तेषु यज्ञादिकं 
कुर्यादित्यजादिपदसमभिव्याहृतवाक्यं विधिवाक्यं तत्र भट्टपादमते 
यजिसमभिव्याहृताजः किंचिन्नामकयागकरणकाभावनेति 
विधिवाक्यस्यार्थः गुरूणां मते तु यागविषयकं कार्यमिति 
कार्यत्वविशिष्टमपूर्वं | यजिसमभिव्याहृताजार्थ इति नैययायिकानां 
मते यागेष्टसाधनमिति यागगतेष्टसाधनत्वकृतिसाध्यत्वं 
बलवदनिष्टाननुबंधित्वमिति त्रितयं यजिसमभिव्याहृताजार्थः 
वैयाकरणमते 
इष्टसाधनीभूततत्कर्माधिकारिकर्तृकधात्वर्थीभूतयज्यादिलक्षणभ्
आवना अज्समभिव्याहृतयज्यादिधातोरर्थः | एतादृशार्थकवाक्यं 
विधिवाक्यं भवति सुरापानं न कुर्यादिति कलंजभक्षणं न कुर्यादिति 
ब्राह्मणं न हन्यादिति नऽऽन् समभिव्याहृतविधिवाक्यं निषेधवाक्यमुच्यते 
| अजादिविधिशून्यं सद्विध्यैकवाक्यतापन्नभिन्नं 
सद्ब्रह्मात्मैक्यप्रतिपादकं वाक्यजातं सिद्धार्थबोधकवाक्यमुच्यते |

वेदांतमहावाक्यार्थः 
अनंतरं ऋग्यजुःसामाथर्वणात्मकचतुर्वेदेषु क्रमेण प्रतिपादितानि

पृ० ९५) प्रज्ञानं ब्रह्म अहं, ब्रह्मास्मि, तत्त्वमसि, अयमात्मा ब्रह्मेति, 
सिद्धार्थबोधकानि चत्वारि महावाक्यानि तन्मध्ये मुख्यभूततत्त्वमसीति 
वाक्यस्य तत् त्वं असीति पदत्रयम् | तत्पदं त्वं पदं प्रातिपदिकं च 
क्रियापदम् || असिधातुपदं चेति पदत्रयमिदं भवेत् | अस्मिन्नभियुक्तवाक्ये 
तेषां शिवो जीवः तदुभयैक्यं चेत्यर्थत्रयं ननु तत्त्वमिति 
पदद्वयसमभिव्याहारादेवैक्यलाभे असीति पदं व्यर्थं तत्त्वं 
पदयोःसमानविभक्तिकत्वेन सामानाधिकरण्यलाभात् | 
सामानाधिकरण्यं च भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तयोः पदयोरेकस्मिन्नर्थे 
पर्यवसानं तदुक्तं शिरोमणिकृता भिन्नाभ्यां धर्माभ्यां 
एकधर्म्युपस्थापकत्वं शब्दानां सामानाधिकरण्यं तथा चासि पदं 
विना ऐक्यलाभे असि पदं व्यर्थमिति चेन्न | असि पदं 
समभिव्याहारलाभैक्यानुवादकं पुरोवादस्तु समभिव्याहार एव || श्लोक 
|| 
पांचरात्रस्थिताः सर्वे तच्छब्दस्यार्थनिर्णयं || 
कुर्वन्ति तत्पदस्यार्थस्तद्दासस्तद्धीनकः || 
सामानाधिकरण्यं च तद्दासस्त्वमसीत्यतः | 
लक्षणा दोषसंप्राप्तिर्भवतामपि सा समा | 
पदद्वये लक्षणा ते एकस्मिन्नेव लक्षणेति चेत् || 
तत्पदार्थत्वंपदार्थयोर्भेदांगीकारे आनंत्यलक्षणगौरवप्रसंगात् 
तत्त्वशास्त्रप्रतिपाद्यार्थदौर्लभ्यापत्तेः तत्कथमित्युक्ते पूर्वमेव 
तन्निरूपितं उपाधिभेदेनैकेनैवात्मना सर्वव्यवहारोपपत्तौ 
अनंतात्मकल्पनागौरवप्रसंगात् |

वाक्यार्थसंबंधत्रयम् 
अनंतरं पदपदार्थवाक्यार्थानां 
सामानाधिकरण्यसंबंधविशेषणविशेष्यसंबंधलक्ष्यलक्षणसंब्
अंधा एव क्रमेण संबंधत्रयं भवति |

पृ० ९६) तत्त्वंपदवाच्यार्थः 
अनंतरं तत्वंपदार्थानां वाच्यार्थो लक्ष्यार्थ इति अर्थद्वयं तयोः 
पूर्वोक्तस्थूलादितनुत्रयसमष्टिरूपान् विराट्पुरुषहिरण्यगर्भेश्वरान् 
ब्रह्मचैकीकृत्य तप्तायःपिंडवत् एकतया निरीक्षणे तत्पदस्य 
वाच्यार्थ इति मुख्यार्थ इति अभिधार्थ इत्युच्यते अनंतरं 
तनुत्रयव्यष्टिरूपान् विश्वतैजसप्राज्ञान् प्रत्यगात्मानं मिलित्वा 
तप्तायःपिंडवदेकतया निरीक्षणे त्वंपदस्य वाच्यार्थः मुख्यार्थः 
अभिधार्थ इत्युच्यते |

तत्त्वंपदलक्ष्यार्थः 
अनंतरं विराट्पुरुषादीन् विवेचयन्निरुपाधिकब्रह्मैव तत्पदस्य 
लक्ष्यार्थः शोधिततत्पदार्थ इत्युच्यते अनंतरं विश्वादीन् 
विवेचयन्निरुपाधिकप्रत्यगात्मैव त्वंपदस्य लक्ष्यार्थः 
शोधितत्वंपदार्थ इत्युच्यते |

लक्षणा 
तत्र लक्षणानाम शक्यसंबंधः यथा गंगायां घोष इत्यत्र 
गंगाशब्दस्य प्रवाहे शक्तिः शक्त्या गंगापदप्रतिपाद्यः 
गंगापदशक्यः प्रवाहः तत्संबंधस्तीरादौ वर्तते सैव लक्षणा | 
ननु गंगासंबंधि तीरादिकं गंगापदशक्यं भवितुमर्हति 
गंगापदस्मारितत्वाद्गंगापदसमभिव्याहृतवा-

पृ० ९७) क्यबोध्यान्वयप्रतियोगित्वात्प्रवाहवत् यद्वा गंगापदं तीरे 
शक्तं घोषान्वयप्रतियोगिस्मारकत्वात्तीरपदवदिति चेन्न यदि गंगापदं 
तीरशक्तं स्यात्तीरपदवदन्वयानुपपत्तिप्रतिसंधानं विना तीरे 
प्रयोक्तुं योग्यं स्यात् तीरनीरादौ समानप्रयोगश्च स्यात् 
तात्पर्यानुपपत्तिप्रतिसंधानमपि न स्यात्तस्माद्गंगापदं तीरे न 
शक्तं शक्तिवृत्तिं विनापि प्रवाहलक्षणशक्तिसंबंधेनैव 
तीरप्रतीत्युपपत्तेः अन्यलभ्यत्वादनन्यलभ्यो हि शब्दार्थः 
संभवत्येकार्थे नानार्थत्वाकल्पनादिति |

लक्षणाभेदः 
अनंतरं सा लक्षणैव जहल्लक्षणा अजहल्लक्षणा 
जहदजहल्लक्षणेति त्रिविधा भवति गंगायां घोषः प्रतिवसति 
कुंताः प्रविशन्ति सोऽयं देवदत्त इति क्रमेणोदाहरणत्रयम् | 

जहल्लक्षणा 
तेषु गंगाशब्द एव प्रवाहरूपं स्वं मुख्यार्थं 
घोषरूपाभीरपन्याश्रयतानुपपत्त्या परित्यज्य तीरं लक्षयन् वर्तते

अजहल्लक्षणा 
अनंतरं कुंतशब्द एव स्वमुख्यार्थमत्यजन् कुंतधारिणः पुरुषान् 
लक्षयन्वर्तते |

पृ० ९८) जहदजहल्लक्षणा 
स इति शब्दो भूतकालदेशवयोविशिष्टदेवदत्तं प्रतिपादयति अयमिति 
शब्दः वर्तमानकालदेशवयोविशिष्टं प्रतिपादयति 
परंतूभयविरुद्धधर्मविशिष्टपदार्थयोरैक्यं न घटत इति 
उभयपदार्थगतकालभेदेन विरुद्धधर्मांशं 
परित्यज्याविरुद्धधर्मांशं देवदत्तमात्रं स्वीकृत्य स एवायमयमेव स 
इति तादात्म्यं घटते इयमेव जहदजहल्लक्षणेति भागत्यागलक्षणेति 
पर्यायनामवत्सद्वर्तमानध्वंसप्रतियोग्यर्जुनादिभूतः 
वर्तमानप्रागभावप्रतियोगिकल्क्यादिर्भविष्यत्पदार्थः 
स्वासमानकालीनभावनाधिकरणकालवृत्यन्यतरः पदार्थो वर्तमानः 
विरुद्धपदार्थतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदद्वयाभाववानन्
यतर इत्युच्यते | 

तत्त्वमस्यर्थः 
तत्त्वमसीति वाक्ये उदाहरणतया सोऽयमितीदमेव वाक्यं वक्तुं योग्यं 
तत्कथमित्युक्ते तदितिपदं वाच्यार्थीभूतसर्वज्ञत्वादिसद्गुणविशिष्टः 
परोक्षीभूतशिवं प्रतिपादयति | ननु ब्रह्मविष्णुशिवा ब्रह्मन्प्रधाना 
ब्रह्मशक्तय इति विष्णुपुराणे त्रिमूर्तीनां 
ब्रह्मशक्तित्वप्रतिपादकश्रुत्या च शिवस्य ब्रह्मापरत्वेन तत्पदार्थत्वं 
कथमिति चेत् शिव इति पदेन परमशिवो 

पृ० ९९) बोध्यते | अथर्वशिखोपबृंहणशिवपुराणवचनेन परमशिवस्य 
परब्रह्मत्वमवगम्यते | तथाहि || श्लोकः || 
यस्मात्सर्वमिदं ब्रह्मविष्णुरुद्रेंद्रपूर्वकम् || 
सह भूतेंद्रियैः सर्वैः प्रथमं संप्रसूयते || 
कारणानां तु यो ध्याता धाता परमकारणम् || 
न संप्रसूयतेऽन्यस्मात्कुतश्च न कदाचन || 
सर्वैश्वर्यादिसंपन्नो नाम्ना सर्वेश्वरः स्वयं || 
सर्वैर्मुमुक्षुभिर्ध्येयः शंभुराकाशमध्यगः || 
इति परशिवस्योभयथा तत्पदार्थत्वं घटते त्वमिति पदं 
वाच्यार्थीभूतकिंचिद्ज्ञत्वादिहीनगुणविशिष्टं 
अपरोक्षीभूतचिदाभासजीवं प्रतिपादयति इदं 
तूभयविरुद्धधर्मवत्पदार्थयोरेकत्वं न घटत इति 
अनंतरमुभयपदार्थगतपरोक्षत्वादिविरुद्धधर्मांशं 
परित्यज्याविरुद्धौ चैतन्यमात्रस्वरूपौ लक्ष्यार्थौ ब्रह्मकूटस्थौ 
स्वीकृत्य तदेवेदमिदमेव तदित्येवं तादात्म्यघटितं भवति असीति पदं 
तदुभयलक्ष्यार्थयोः परोक्षत्वापरोक्षत्वादीन्यविद्याकल्पितानीति 
बोधयन्सफलं भवति | एवं जाते सत्यात्मनः 
अखंडैकरसबोधमात्रमेव सिद्धमिति वाक्यार्थस्वरूपं भवति |

तत्त्वमसिदृष्टांतः 
अनंतरं तत्त्वमसीति महावाक्ये प्रत्यगात्मपरमात्मनोः एकत्वं 
कथमित्युक्ते घटाद्युपाधिं नेति कृत्वा आकाश एक एवेतिवत् रामचंद्रस्य 

पृ० १००) परित्यज्य मनुजत्वं त्वमेव विष्णुरितिवत् कर्णस्य व्याधभावं 
निवार्य त्वमेव कुंतीपुत्र इतिवत् दशमपुरुषस्य मरणदुःखं परिहृत्य 
त्वमेव दशम इतिवत् स्वभावसिद्धमंतरा

वाक्यार्थप्रतिपत्तिनिराकरणम् 
अनंतरमेकपुष्पस्य स्वर्ग इति वाक्यवत् मोक्षे अपेक्षोत्पादकोऽर्थवाद इति 
प्रतिमा देवताकृतिरिति वाक्यवत् उपासनावाक्यमिति मनुजः देवेंद्र इति 
वाक्यवत् स्तुतिपरमिति परिचारकं प्रति राजेति वाक्यवदौपचारिकमिति 
अग्निर्माणवक इति वाक्यवत् गुणसादृश्यमिति अयं धेनोर्देह इति वाक्यवत् 
जातिव्यक्तिपरमिति घटे मृत्तिका नान्य इति वाक्यवत् कार्यकारणपरमिति 
नीलोत्पलमिति वाक्यवत् गुणगुणिपरमिति क्षीरदध्नोर्भेद इति वाक्यवत् 
विकार इति वारिकणयोरेकमिति वाक्यवत् अंशांशिकमिति 
बिंबप्रतिबिंबयोरैक्यवत् बिंबप्रतिबिंबभाव इति बहुविधेनैवं 
भेदपरतया विकल्प्य वक्तव्यतायाः |

सत्यमद्वैतं, अद्वैतं परमार्थतः, नानापश्यन् मृत्युं गच्छति, यो 
वैस्वेतरं मनुते न स वेद, तदेकं, नैव नानास्ति, नात्र काचन 
भिदाऽस्ति, 

पृ० १०१) एको ह वै, एको रुद्रः, एकमेवाद्वितीयम्, एकत्वमनुपश्यति,  
शिवमद्वैतं चतुर्थम्, पूर्णमदः पूर्णमिदम्, इत्यादिश्रुतिविरोधो भवति 
||

तत्त्वार्थः 
अनंतरं 
श्रुत्याऽचार्यनिजानुभवयुक्तिसम्मततत्पदार्थभूतशिवलिंगमेव 
त्वंपदार्थभूतजीवलिंगमिति तत्त्वार्थो निश्चितः |

मिथ्यात्वाविरोधः 
अनन्तरमेवं विशेषणांशीभूताद्वैतस्य मिथ्यात्वमुक्त्वा सत्यस्य 
विशेषचिन्मात्रस्यैक्ये उक्ते सति अद्वैतसिद्धिर्भवतीत्युक्ते 
मिथ्यात्वस्यागतिकत्वात् अद्वैतं नोपपद्यते कथमितिचेत् जगति मिथ्याभूते 
सति मिथ्यात्वस्य जगदाश्रितत्वमस्तु आश्रयमन्तरा वृत्तित्वाभावात् शिवे 
वर्तत इत्युक्ते शिवस्सत्यरूपस्तन्न घटते ननु मिथ्यात्वमेव सत्यमित्युक्ते 
शिव एकः सत्यं तच्चैकं सत्यमिति सत्यद्वये जाते एकमेवेति 
श्रुतिविरोधापत्तिः अपिच मिथ्याया मिथ्येत्युक्ते सत्य-

पृ० १०२) मिथ्ययोरेकस्य सत्यत्वमुक्ते अन्यन्निषेद्धव्यं एकस्मिन् मिथ्याभूते 
सत्यन्यत्सत्यं भविष्यति एवं शुक्तिरजतं दृष्ट्वा इदं रजतं वा न 
वेति संदिह्यानंतरं निश्चिन्वतोऽनुभवे सति प्रपंचे मिथ्याया अस्तित्वं 
यदि प्रपंचस्य सत्यत्वं तर्हि सत्याद्वैतस्य हानिरिति चेन्न दूरस्थं 
गजं दृष्ट्वा अश्वो वा महिषो वा इति संदिहानस्य हालिकस्थ अयं न 
महिष इति निश्चये सति अनंतरं मातंगे तुरंगत्वं यथा सत्यं न 
भविष्यति तथा मिथ्याया मिथ्यात्वं न विरुद्धं पुनस्तत् मिथ्या न 
भूत्वा सत्यस्वरूपतया कदापि न तिष्ठति कथमिति चेत् अलीकं वस्तु 
निश्चयवद्भासमानमप्यन्ततो व्यलीकं व्यलीकमेव भवति व्यलीकस्य 
स्वरूपं कदापि निश्चयत्वेन न भासते तस्मान्नानाविकारतया 
भासमानद्वैतनाशे सति तद्ज्ञानमपि वन्योऽग्निर्वनं दग्ध्वा स्वयमपि 
नष्टो जात इव नाशं गच्छति अपिच तदाश्रयीभूतं प्रथमं 
तदधिष्ठानमिति विदितं शिवचैतन्यमेकमेव सत्यमित्युक्तौ कापि 
हानिर्नास्तीति बाढं भवति |

पृ० १०३) सति मिथ्याज्ञाने सत्यसिद्धिः 
अनंतरं सकलप्रपंचस्य मिथ्यात्वप्रतिपादकवेदान्तपक्षे 
श्रुतिविचारेणैवं सत्यात्मकमुक्तिघटना कथमित्युक्ते 
भ्रांतस्वप्नवनितासंभोगादि सत्यवीर्यपतनादिकं 
कल्पितशिलाभैरवदेवताभजनेन तथ्यसंपदादिसिद्धिः 
अयथार्थदर्पणप्रतिबिंबादिभिः 
सत्यलावण्यदर्शनवदसत्यश्रुतिवाक्येन परमार्थमोक्षसिद्धिर्भवति ननु 
बिंबप्रतिबिंबयोरैक्येन अयथार्थत्वमनुपपन्नं न च 
चैत्रतत्प्रतिबिंबाविति भेदानुभवेन उभयोरैक्यं कथमिति जलादौ 
चैत्रमुखप्रतिबिंबः चैत्रमुखाद्भिन्नो भवितुमर्हति | 
चैत्रमुखवृत्तिधर्मविरुद्धस्वाभिमुखत्वादिधर्मवत्वात् 
मुखांतरप्रतिबिंबवदिति वाच्यं दर्पणे मम मुखं पश्यामीत्यनुभवेन 
ग्रीवास्थमेवेदमिति तस्मिन् ग्रीवास्थत्वतदाश्रयाभेदयोर्नास्ति दर्पणे 
मुखमिति तदभाववैशिष्ट्यस्य तस्मिन्मुखत्वसंसर्गस्य चानुभवेन 
त्वत्पक्षेप्यनेकप्रत्ययाप्रामाण्यात् 
एवंजातीयानेकाकारदंतकेशादिप्रत्ययानामप्रामाण्यप्रसंगः 
धर्मिकल्पनागौरवं चानेकदूरदेशस्थतया 
प्रतीयमाननक्षत्राभ्रादिप्रतिबिंबोत्पत्तिज्ञप्तिकारणाभावाच्च 
तस्मात्स्पष्टदंतादिना प्रसिद्धच्छायाविलक्षणे तस्मिन् 
च्छायारहितादित्यादेरपि प्रतिबिंबदर्शनाच्च 
बिंबचेष्टाधीनचेष्टतया छायाशब्दो गौणः युक्तयुक्त्येव न 
मुखान्तरमपीति-बिंबमुख एव दर्पणस्थभिन्नत्वं स्वाभिमुखत्वं 
चारोप्य दर्पणे मुखमित्यनुभवति | न च प्रतीत्यनुरोधेन दर्पणे 
शुक्तिरजतवन्मुखांतरमस्तीति वाच्यम् | प्रतीतेरन्यथाह्युपपत्तेः | 
दर्पणे ग्रीवास्थमेवेदं मुखं पश्यामि नात्रमुखमिति संसर्गं 
प्रतिषिद्ध्य प्रसिद्धमुखाभेदानुभावात् अन्यथा नेदं रजतमितिवत् नेदं 
मुखं ममेत्यनुभूयतेतिचेत् बिंबप्रतिबिंबयोरैक्येन तथ्यत्वेऽपि तद्वत् 
स्वाभिमुखत्वादिधर्माणां भ्रांतत्वेन यथार्थत्वमुक्तं 

पृ० १०४) सत्यात्मकमुखलावण्यादीनि यथा दृष्टानि भवन्ति तथा 
मिथ्यात्मकश्रुतिविचारेण परमार्थमुक्तिसिद्धिर्भवति ||

निरंजनत्वसिद्धिः 
अनंतरं प्रणववाच्ये शिवे जगज्जन्मादिकारणे सति तस्य ज्ञानेन 
शुद्धचिन्मात्राज्ञानजन्यदुःखस्य नाशः कथं भवति इत्युक्तौ 
शुक्तिविषयकज्ञानाभावेन भासमानं प्रातिभासिकरजतं 
शुक्तिज्ञानमंतरा स्फटिकज्ञानेन यथा न नाशं गच्छति तथा 
परशिवज्ञानमंतरा जगन्नष्टं न भवति पुनः स परशिवो 
ज्ञानविषयश्चेत् अवाऽऽन्मानसगोचरत्वभंगः सविशेषत्वापत्तेश्च 
इष्टापत्तौ निष्कलं निरंजनं शिवं शान्तमिति श्रुतिवाक्यभंगः 
स्यात् तेनैवं सिद्धांतितमसमंजसमित्युक्ते मधुरा रुचिः सम्यगस्ति 
इत्युक्तौ यथा सम्यक्त्वं तदनतिरिक्तं एवं सच्चिदानंदैकस्वरूपं 
परब्रह्मशिवचैतन्यं जललेपरहितपुष्करपलाशवत् दूरीकृतद्वैततया 
निर्लिप्तं तस्मिन् शिवे निरंजनत्वं निर्दुष्टम् प्रथमं सर्पतया 
ज्ञातवस्तुनि रज्जुरित्याप्तवचनापरोक्षवत् यो जगतां हेतुस्सन् मायया

पृ० १०५) सहितः परमेश्वर इति ज्ञातः स 
निरुपाधिकनिरंजनाद्वितीयपरब्रह्मशिवो निर्गुणलिंगमिति 
वेदांतवाक्यजन्यशब्दापरोक्षेण दुःखनिवृत्तिरिति 
ज्ञानाज्ञानयोस्समानविषयकत्वमस्तीति सिद्धान्तमनवद्यम् ||

निर्गुणसाधनम् 
पुनः तस्मिन् ब्रह्मणि लोकन्यायसहकृतानुमानादिभिःसगुणे सति 
निर्गुणत्वसिद्धिर्न घटतेत्युक्तौ शास्त्रयोनिर्ब्रह्म साक्षी चेता केवलो 
निर्गुणश्चेत्यादिश्रुतिप्रमाणेन शब्दैकमेयं भवति अनेन 
वादिकल्पितानुमानप्रमाणं निरस्तं तेन 
ब्रह्मादिब्रह्मविद्यासंप्रदायकर्तृषु परशिवोपदिष्टमतमनुसृत्य 
निस्संशयं स्थितेषु सत्सु तेषां निर्गुणसिद्ध्या 
निःश्रेयोरूपकैवल्यसिद्धिर्भवति ||

ज्ञानस्य प्रतिबंधकः 
अनन्तरं परब्रह्मचैतन्यभूतनिर्गुणशिवज्ञानं 
प्रपंचभाननाशमन्तरा न सिध्यति पापशेषेण 
द्वैतभ्रांतिसंशयविशिष्टप्रवृत्तिकर्मजडानां भविनां 
सत्संगत्या मुक्तिलाभाय सत्कर्मदीक्षाशिवध्यानमानसपूजादिरेव 
कारणम् तदभाव एव ब्रह्मविद्यायाः प्रतिबन्धकः

पृ० १०६) मोक्षस्य विघ्नत्रयम्
अनंतरमज्ञानसंशयविपर्यया एव मुक्तेस्त्रयो विघ्नाः तेष्वहं न 
ब्रह्मेति भेदभ्रमकारणमज्ञानमुच्यते अहं ब्रह्म न वेति वृत्तिः 
संशयः श्रुतियुक्तिभिर्निरसनीयः श्रुतिस्तु पूर्वोक्तमहावाक्यादिकं 
युक्तिस्तु एकस्मिन्नेवात्मन्युपाधिभेदेन जीवत्वब्रह्मत्वोपपत्तौ 
प्रतिशरीरमात्मभेदकल्पने गौरवं नच नाहमीश्वर इति प्रत्यक्षमेव 
भेदे प्रमाणमिति वाच्यं चंद्रप्रादेशकत्वभ्रमवच्छास्त्रजन्यज्ञाने 
बाधसंभवात् प्रत्यक्षं न प्रमाणं नाप्यनुमानं प्रमाणं जीवो 
ब्रह्मभिन्नः ब्रह्मधर्मसर्वज्ञत्वविरुद्धसर्वज्ञत्वाभावादिधर्मवत्वात् 
घटवत् सर्वज्ञत्वाभावविशिष्टजीवधर्मः न सर्वज्ञत्वादि विरुद्धः 
आत्ममात्रवृत्तिधर्मत्वादीश्वरत्वादिवदद्भेदानुमाने हेतुरसिद्धः | 
अव्याप्यवृत्तित्वेन विरोधाभावाज्जीवो ब्रह्मैव | आत्मत्वात् ब्रह्मवन्न 
वेदस्मृत्यादिप्रमाणं प्रत्यक्षसिद्धभेदानुवादकत्वादनुवादकानां 
स्वार्थे तात्पर्याभावात् || श्लोकः || 
उपास्ते देवतामन्यामन्योऽसावन्य इत्यहं || 
यो जानाति पशुर्ज्ञेयस्तथान्तरकृतः सतः || 
भीतिरस्तीति वेदार्थे विचारेण विनिंदनात् || 
श्रुतियुक्तिभिरहं ब्रह्म भवामि चेत् पूर्वसिद्धजीवभावो ममास्तीति 
यत्तदेव विपरीतमुच्यते |

विघ्नत्रयपरिहारः 
अनंतरं श्रवणमनननिधिध्यासनानि क्रमेणाज्ञानादीनां त्रीणि 
विरोधीनि तेषु श्रुतिविचारेण सूतकादिषु दृढबुद्धिसद्भाववत् 
प्रत्यगात्मब्र-

पृ० १०७) 
ह्मणोरैक्यविषयकोपनिषद्वाक्यतात्पर्यावधारणानुकूलव्यापारश्रवणम्
इत्युच्यते तादृशश्रुत्यर्थविषयकयुक्त्यनुचिंतनसंपत्तिर्मननं 
श्रवणमननाभ्याम् निश्चितेऽर्थे 
विजातीयज्ञानासंवलितसजातीयमनोवृत्तिलक्षणधीधारापरंपरैव 
निदिध्यासनमुच्यते |

सहकारिकारणम् 
अनंतरं 
श्रवणोत्पन्नवेदान्तवाक्यांतर्गतपदार्थज्ञानेनात्मसाक्षात्कारो जायत 
इति अत्र द्वेधा श्रवणेन शुद्धज्ञानं परोक्षरूपं प्रथमं जायते 
तादृशश्रवणमनननिदिध्यासनादिसहितमनसात्मसाक्षात्कारो 
जायतित्याचार्यवाचस्पतिचरणाः वेदान्तवाक्यश्रवणेनैव 
ब्रह्मात्मैक्यसाक्षात्कारो जायतिति विवरणाचार्यश्रीपादाः 
तेषामयमाशयः | इंद्रियजन्यज्ञानं न प्रत्यक्षं 
अनुमित्यादावतिव्याप्तेर्नचेंद्रियत्वेनेंद्रियजन्यज्ञानं 
अपरोक्षजन्यतावच्छेदकालपरिचर्यान्नच प्रत्यक्षत्वजातिः 
जन्यतावच्छेदिका ईश्वरीयप्रत्यक्षेति प्रसक्तेः नच 
समवायकालिकसंबंधाभ्यां प्रत्यक्षत्वजातिरनतिप्रसक्तेति तथेति 
वाच्यं तदपेक्षयानुभवत्वजातिः 
समवायकालिकसंबंधस्वाश्रयपरोक्षज्ञानभेदाश्रयतासंबंधैरिं
द्रियजन्यतावच्छेदिकास्तु किं विशेषेण प्रत्यक्षत्वेन सामान्यस्य 
लघुत्वादविद्यातिरिक्तजडजातौ मानाभावाच्च तस्य भावस्त्वतलाविति 
पाणिन्याचार्यसूत्रस्येव भावप्रत्ययार्थसत्तापरत्वात् चैतन्याभिन्ना 
साच निराधारा तदुक्तं वाक्यपदीये भगवता भर्तृहरिणा || श्लोक || 
संबंधिभेदात्सत्तैव भिद्यमाना गवादिषु || 

पृ० १०८) साजातिः सा महानात्मा तामाहुस्त्वतलादयः || 
तस्मादपरोक्षार्थविषयत्वमेव ज्ञाने अपरोक्षत्वमर्थस्य चापरोक्षत्वं 
नाम अनावृतसंवित्तादात्म्यं संविदस्तु सत एव यत्साक्षादिति 
वाक्यतासंवित्वमेव संविदोपरोक्षत्वं सा च संविदेकैव ननु 
इंद्रियसंप्रयोगजन्यत्वाभावात् कथमपरोक्षत्वमिंद्रियसंप्रयोगश्च 
संयोगः संयुक्ततादात्म्यं *संयुक्ततादात्म्यतादात्म्यं तादात्म्यं 
तादात्म्यतादात्म्यं* एतदन्यतमजन्यत्वाभावादिति चेन्न प्रत्यक्षमात्रे 
संयोगस्याहेतुत्वात् सुखादिप्रत्यक्षे स्वाप्निकप्रत्यक्षे व्यभिचारात् मनसो 
ज्ञानपरिणामत्वेन सकलप्रमाणसहकारित्वेन प्रमाकरणत्वाभावात् मनो 
न प्रमाणं ज्ञानोपादानत्वात् आत्मवत् मायावत् मायासद्भावे प्रमाणं 
न जानामीत्यनुभवः घटध्वंसाजनकघटापरोक्षज्ञानं घटं न 
जानामीत्यनुभवविषयनिवर्तकं घटापरोक्षप्रमाणज्ञानत्वात् 
घटध्वंसाजनकघटापरोक्षप्रमाणज्ञानवत् 
तस्माद्वेदान्तशब्दजन्यब्रह्मात्मैक्यविषयकं ज्ञानमपरोक्षमेव 
अपरोक्षार्थविषयकत्वात् नच शब्दजन्यज्ञानसर्वं परोक्षमिति 
सकलतंत्रसंमतव्यवहारानुपपत्तिः 
अपरोक्षार्थविषयकान्यशब्दज्ञानमेव परोक्षं 
दशमस्त्वमसीत्यादिवाक्यजन्यमपि तथाश्रवणमेव मुख्यमित्यनेन 
अंगीत्युच्यते मनननिदिध्यासने श्रवणस्य सहकारिणीति अमुख्येति 
अंगभेदः यथा     स्वर्गकर्मिकभावनायां || करणीभूतो 
ज्योतिष्टोमादियागो मुख्यतया अंगीफलकरणत्वेन 
श्रवणात्फलवत्संनिधानफलं तदंगमिति न्यायेन 
दीक्षणीयाग्निष्टोमीयस्य पश्वादयोऽमुख्यतया सहकारितया चांगानि 
तथा प्रकृतेऽपि तत्कथमित्युक्ते अर्थप्रकाशकस्य दीपस्य 
चंचलावस्थायां कार्यसामर्थ्यं नास्तीत्यनंतरं 
वायुसंचारस्याच्छादकपटबंधनवत् मननं दीपस्य वर्तिकां 
सरलतया चोदयित्वा प्रज्वलंत्तद्वत् वर्तमानं निदिध्यासनं भवति ||

पृ० १०९) श्रुतितात्पर्यनिर्णयलिंगानि 
अनंतरं श्लोकः || 
उपक्रमोपसंव्हारावभ्यासोऽपूर्वताफलम् || 
अर्थवादोपपत्ती च लिंगं तात्पर्यनिर्णये ||
एवंभूतानि शास्त्रार्थनिर्णयस्यानुकूलानि षड्विधानि तात्पर्यलिंगानि 
|| श्लोकः || 
सृष्टेः पूर्वंपरं ब्रह्म सदेवासीज्जगत्रयम् || 
ब्रह्मणः स्वगतानेकभेदगंधाभ्यवारयन् || 
अखंडैकरसानंदबोधकृद्वागुपक्रमः || 
नामरूपात्मजगतो लयं कृत्वा तदात्मनि || 
प्रत्यगात्मपरात्मैक्यबोधयद्वाक्यमंतरम् || 
ब्रह्माद्वयं बोधयद्यदुपसंव्हाररूपकम् || 
उपक्रमोपसंव्हारावेकं लिंगं न तु द्वयम् || 
तत्वंपदार्थयोरैक्यमसकृद्बोधयद्वचः || 
अभ्यास उच्यते सद्भिर्लोकमानाद्यगम्यता | 
अपूर्वतेति विज्ञेया पुनर्ब्रह्मैक्यबोधतः | 
सर्वविज्ञानसंप्राप्तिः फलमित्युच्यते बुधैः | 
पुनः प्रत्यऽऽन्निर्विकारब्रह्मणः सुस्थितस्य च || 
गतिरेका चिंतनीया इति न्यायः प्रवर्तते || 
सृष्टिप्रलयसंरक्षाजगतोऽथ प्रवेशनम् || 
नियमं चेति यत्पंचकर्तृत्वं भासयद्वचः || 
भूतार्थवादो निश्चेयो-

पृ० ११०) ह्यर्थवादविदांवरैः पुनरुदरनाभ्यादेर्दृष्टान्ता 
उपपत्तयः | इति सिद्धलिंगषट्कं शास्त्रं ब्रह्मोपदेशनम् ||

मननसामग्री 
अनंतरं युक्तितर्कानुमानान्येव मननसाहायानीत्यात्मानोऽनेके व्यापका 
इति सांख्यादिमते तेषां समस्तानामात्मनां प्रत्येकशरीरेषु 
संबंधोऽस्तीत्यनेन अस्येदं शरीरं भोगसाधनं नान्येषामिति 
भोगस्थितिर्वक्तुं न घटते यत्र वास्य सुकृताधिक्येन संपादितमितीदं 
शरीरमस्यैवेति अन्येषां नेत्युक्ते सुकृतादिकमन्येषां नास्ति 
किमित्युक्तावनंतरमस्य पूर्वदेहाभिमानेन कृतसुकृतादिकमस्यैवेत्युक्ते 
सोऽभिमानः पूर्वदेहस्थानेकात्मनां नास्ति वा किमनंतरमेवं 
सर्वसांकर्ययुक्तानवस्थादूषणं निवारयितुमशक्यं तत्कथमित्युक्ते 
आत्मानः सर्वे अनादयस्संतो जाता इत्यनंतरमेकात्मपक्षे भोगव्यवस्था 
न संभवतीति नानात्मपक्षमाश्रयतीति चेदेवं भोगस्थितिघटिता न 
जाता अनंतरमुभयमतेऽपीयं शंका समानेत्युक्ते एकात्मपक्षे 
बिंबप्रतिबिंबन्यायेनोपाधिभूतांतःकरणस्य 
कंपकालुष्यादिनानात्वात् विचित्रभोगस्थितिस्सुलभेति युक्तियुक्ता अनंतरं 
तत्कार्यानुमानयोर्लक्षणं चेद्धर्षमिश्राचार्यादीनां खंडनादौ 
(खंडनखाद्यादौ) प्रसिद्धमस्तीत्यनेनेदं सुखानुभवप्रकरणं 
भवतीत्यनेन ग्रन्थबाहुल्यभीत्या प्रतिपादनं न कृतं 
श्रीहर्षमिश्रैः खंडनशास्त्रे तर्को निराकृतः

पृ० १११) कथमित्युक्ते || श्लोकः || 
व्याघातो यदि शंकास्ति न चेच्छंका ततस्तराम् || 
व्याघाता बधिराशंका तर्कः शंकावधिः कुतः || 
इत्यादिना दूषिते मणिकारादिभिरेवं (चिंतामणिकारादिभिरेवं) 
समर्थितं पर्वतो वह्निमान् धूमवत्वादित्यत्र हेतुरस्तु साध्यं मास्त्विति 
शंकायां यदि वह्निर्न स्यात्तर्हि धूमोपि न स्यादिति तर्के 
वन्ह्यभावधूमाभावयोर्व्याप्यव्यापकरूपतर्को दर्शितः तर्कश्च 
व्याप्यापत्तिजन्यव्यापकारोपरूपः तत्र व्याप्तावप्रयोजकत्वशंकायां 
पुनस्तर्कप्रदर्शने तत्राप्येवं तत्राप्येवमिति शंकादोषेण 
मूलव्याप्तिसिद्धिरेव न स्यात्तथा चानवस्थादोषः 
क्वचिद्व्यभिचारशंकायां कोटिस्मरणादिविरहे शंकानुदयः 
क्वचित्तर्कादिति नानवस्था धूमाग्न्योर्व्याप्यव्यापकभावाभावे धूमो 
वह्निं विनाऽपि स्यात्तदा वह्निजन्यो नस्यात्तत्राप्यप्रयोजकशंकायां 
धूमार्थं वह्नौ प्रवृत्तिर्न स्यादित्यादिस्वकार्यव्याघातदंडभयेन 
तयोर्व्याप्यव्यापकभावोंगीकरणीय इति तर्कविचारः 
सुखानुभवप्रकरणे कठिण इत्युपेक्षितः अनुमानं 
बिंबप्रतिबिंबभावेनेश्वरजीवभाव उक्तस्तत्रोपाधौ सति स लभ्यते 
उपाधिस्तु माया सा च भावाविद्याविमतं प्रमाणज्ञानं 
स्वप्रागभावातिरिक्तस्वविषयावारकस्वविषयाधिष्ठानाध्यस्तस्वनिवर्त्त्य
अवस्त्वंतरपूर्वकमप्रकाशार्धप्रकाशत्वात् आरोपितावारकावृतवस्तु 
विषयकत्वाद्वा 
अपवारकस्थतमोभ्रांतिनिवारकापवारकस्थविषयकप्रमाणज्ञानवदित्या
दिप्रदर्शनं कठिणमित्युपेक्षितं अनुमानलक्षणमपि 
व्याप्तिपक्षतादिलक्षणज्ञानज्ञेयमिति च

पृ० ११२) निदिध्यासपंचयोगाः 
मंत्रयोगःस्पर्शयोगो भावयोगाभावयोगौ महायोग इत्युक्ता एव 
निदिध्यासनरूपयोगाः पंच तेषु प्रणवादिमंत्रानुसंधानेन 
परमात्मनि मनोलयोभवन्नेव मंत्रयोग उच्यते पुनस्तन्मंत्रयोगसहितः 
सन्मनःपवना वेकतया मिलित्वा मूलाधारे सुषुम्नामार्गे गत्वा 
शिरोगतपरमात्मतेजसि लीयत इति यत्स लय एव स्पर्शयोग उच्यते || वृत्तं 
|| स्वर्गोमूर्धा दिशो याः श्रवणसुयुगलं चंद्रसूर्यौ च नेत्रे 
वह्निर्वक्त्रं च नाभिक्षितिरविचरणौ यस्य देवस्य शंभोः || वैराजं 
रूपमेकं सकलमुनिनुतं चिंतयित्वाथ 
साक्षाद्वाहुप्राप्तास्त्रभूषापरिमितवपुषा दिव्यमूर्तिर्विभाव्या || 
अनंतरं तदवयवानां मध्ये एकमेकमवयवं विसृज्य 
शिष्टावयविमात्रसद्रुपब्रह्मणि मनोलयो भावयोग उच्यते || चू. || पुनः 
सकलप्राणिभिरभिलषितधीसमुत्पादकसंभाषणादानादिप्रवर्तकचक्षु
रादिवागादींद्रियलक्षणकरणगोचरे 
विश्वविचक्षणजेगीयमाननिगमांतेतरविलक्षणनानाजडवस्तुविषयीकर
णचातुरीधुरीणानुमानादिप्रमाणातीते 
निस्तरंगवारिनिधिसमानसहजानंदानुसंयायिसमाधिविरोधिमायाद्युपाधि
योगातीते जगज्जन्यस्थेमलयतिरोधानानुग्रहकरणपंचमूर्तिस्तूयमाने 
परब्र-

पृ० ११३) ह्मणि मनोलयो ह्यभावयोगः समुज्जृंभते पुनः || श्लोक ||
लोकोदयलयद्वंद्वे विज्ञातृज्ञातृभावयोः || 
स्वस्य हानिर्न चास्तीति सदेकाकाररूपके ||
प्रत्यगात्मब्रह्मलिंगे महायोगो मनोलयः ||

प्रतिबंधकत्रयम् 
अनंतरं भूतप्रतिबंधवर्तमानप्रतिबंधागामिप्रतिबंधा एव 
आत्मसाक्षात्कारस्य त्रयः प्रतिबंधकाः तेषु मोक्षापेक्षया 
सर्वसंगपरित्यागं कृत्वा श्रीगुरुं प्राप्य श्रवणादिकं कृत्वापि 
पूर्वं गृहस्थाश्रमे स्वीकृतवनितादिवस्तूनां 
रूपयौवनशृंगारादिसद्गुणानुभवस्य रुचिरेव 
संस्कारफलेनागत्यागत्य मनसि स्थित्वा पदे पदे चिंतामुत्पादयन्ती 
आत्मसाक्षात्कारमसंपादयन्ती विद्यमानैव भूतप्रतिबंधकरीत्युच्यते 
पुनः श्लोक- 
जडबुद्धिर्जंतुसंगरतिर्विषयकस्तथा || 
कुतर्कश्चाभिमानश्च चापल्यं षट्प्रकारतः || 
विद्यंते यस्य चैतानि कृते तत्त्वविचारणे || 
जनयंती न तस्यात्मसाक्षात्कारमिति स्थितिः || 
प्रतिबंधो वर्तमानो विघ्नरूपो महानयम् || 
अग्रे जन्मांतरप्राप्तिं विना नाशगते नहि || 
चिरारब्धविशेषेण ब्रह्मलोकादिवांच्छया || 

पृ० ११४) दोषद्वयसमावेगाद्वेदार्थज्ञानवत्यपि || 
साक्षात्कारासंभवोऽत्र भावी स्यात्प्रतिबंधकः ||

प्रतिबंधनिवर्तकसाधनानि 
अनंतरं बंधत्रयं जेतुं ज्ञानवैराग्योपरतयो मुख्यसाधनीभूताः 
|| अंत्यजन्मनिअभ्यासं यः करोति तदभ्यासकरणे 
तत्कारणस्वरूपकार्याण्येव त्रीणि लक्षणानि क्रमेण प्रत्येकं 
प्रत्येकं वक्ष्ये ||

ज्ञानलक्षणम् 
तत्कथमित्युक्ते ज्ञानस्य श्रवणादिकमेव कारणं भवति | 
आत्माहंकारयोरध्यासैक्यपृथग्विवेचनं स्वरूपं भवति | 
अनंतरमहंकारगतसंसारसाक्षित्वमेव कार्यं भवति ||

वैराग्यलक्षणम् 
अनंतरं वैराग्यस्य वनितादिविषयाणामनित्यत्वादिदोषदर्शनमेव 
कारणं भवति | उपरि केनापि प्रकारेण तत्परित्याग एव स्वरूपं विषय 
प्राप्तिराहित्यमेव कार्यं भवति ||

पृ० ११५) उपरतिलक्षणम् 
अनंतरमुपरतेर्यमनियमाद्यष्टांगयोग एव कारणं भवति | 
चित्तस्यांतरंगमध्ये एकाग्रतावाप्तिरेव स्वरूपं भवति | 
पुनर्बाह्यकर्मणि आभिमुख्यताराहित्यमेव कार्यं भवति ||

ज्ञानादीनामवधयः 
तेषु देहात्मभावप्राप्तिवत् ब्रह्मैव स्वयमिति 
दृढबुद्धिर्ज्ञानस्यावधिर्ब्रह्मलोकादिप्राप्तेस्तृणीकारो 
वैराग्यस्यावधिः || सुषुप्तिवत् सकलकार्यविस्मरणमेवोपरतेरवधिर्भवति 
||

मोक्षकारणम् 
तेषां ज्ञानवैराग्योपरतित्रयं सिध्यतीति चेत् तेषां 
तन्महातपःफलं भवति तत्कथमित्युक्ते 
वैराग्योपरतिद्वयसंपूर्णसद्भावेऽविज्ञानराहित्यं चेत्तस्य मुक्तिर्न 
घटते महासुखस्थानीभूतोर्ध्वलोकप्राप्तिर्भवति पुनर्ज्ञानसद्भाववतो 
वैराग्योपरत्यभाववत्तस्य वृक्षाग्रशाखाभग्नतासमये तत्र-

पृ० ११६) स्थमनुजस्य पतनेच्छाभावेऽपि पतनवद्देहावसाने मुक्तिर्भवति 
प्रारब्धजनितदुःखानुभव एक एवेति सिद्धम् ||

सप्तभूमिकाक्रमः 
अनंतरं 
सुखेच्छाविचारणातनुमानसीसंसक्तिसत्वापत्तिपदार्थभावनातुर्यगामित
अः सप्त ज्ञानभूमिकाः तास्वहं मूढो भूत्वा वर्ते अत एव 
श्रुतिगुरुभ्यां ज्ञातव्यमित्येतच्छुभेच्छोच्यते || उपरि 
गुरुशास्त्रजनितकिंचिद्वैराग्येण सदाचारप्रवृत्तिरेव विचारणेत्युच्यते || 
अनंतरं सुखेच्छाविचारणयोर्बलेन विषयासक्तिपरित्याग एव 
तनुमानसीत्युच्यते उपर्युक्तभूमिकात्रयस्याभ्याससामर्थ्येन 
जाग्रत्प्रपंचं सर्वमपि स्वप्नवत्परिदृश्य आत्मनः 
सन्मातृत्वानुसंधानमेव सत्वापत्तिरुच्यते सकलप्रपंचाभानं विदित्वा 
सुषुप्तिवदात्मचिन्मात्रावशेषित्वमेव संसक्तिरुच्यते अनंतरं 
सर्ववासनाविलयेन गाढनिद्रितवदानंदात्मलीनतैव 
पदार्थभावनेत्युच्यते उपर्यस्ति नास्तीत्यनुच्यमानेऽहंकृतिनिरहंकृत्यर-

पृ० ११७) हितकेवलज्ञप्तिरूपाद्वैतपदे अवकाशस्थितरिक्तघटवत् 
अंतर्बहिश्शून्यतया वर्तमानत्वमेव तुर्यगामीत्युच्यते

षट्समाधयः 
पुनस्तदुपरतेरनुसारिणो दृश्यानुवेधशब्दानुवेधनिर्विकल्पा इत्युच्यमाना 
बाह्याभ्यंतरभेदेन षट्समाधयस्तेषु घटादिविषयजातमध्ये 
यत्किंचिल्लक्षीकृत्य तस्य नामरूपात्मकमायांशौ द्वौ परित्यज्य 
पुनस्तन्मध्येऽस्तिभातिप्रियात्मसच्चिदानंदब्रह्मांशान् त्रीन्संदधातीति 
यत्तद्वाह्यदृश्यानुवेधरूपः सविकल्पसमाधिरुच्यते 
पुनरखंडसच्चिदानंदाद्वितीयरूपमेव ब्रह्मेति ध्यातव्यतैव 
बाह्यशब्दानुवेधात्मकसविकल्पसमाधिरुच्यते उपरि 
समाधिद्वयाभ्यासबलेन जातब्रह्मानंदास्वादने मनोमग्नं भूत्वा 
निस्तरंगसमुद्रवन्निश्चलात्मकतया वर्तत इति यत् तदेव 
बाह्यनिर्विकल्पसमाधिर्भवति अनंतरं मनोगतकामसंकल्पादिकमेव 
दृश्यं स्वयं तस्य 
साक्षीत्यनुसंधानमेवाभ्यंतरदृश्यानुवेधलक्षणसविकल्पक-

पृ० ११८) समाधिः पुनरसंगसच्चिदानंदस्वप्रकाशाद्वयं स्वरूपमेव 
स्वयमिति चिंतनकरणमेवाभ्यंतरशब्दानुवेध इति सविकल्पसमाधिरुच्यते 
पुनस्तादृशस्वानुभूतिरसादेशेन दृश्यशब्दौ द्वौ परिशिष्य 
निवातस्थितदीपवन्निस्पंदरूपतया 
वर्तनमेवाभ्यंतरनिर्विकल्पसमाधिरुच्यते || श्लोक || 
षड्भिः समाधिभिर्योगी कालं नयति यो महान् || 
तस्य यत्र मनो याति तत्र तत्र समाधयः ||

ज्ञानफलचतुष्टयम् 
श्लोक || 
दुःखाभावः सर्वकामप्राप्तिस्तु कृतकृत्यता || 
प्राप्यप्राप्तित्वमेतद्धि फलरूपचतुष्टयं || 
तेषु दुःखाभाव इहपरलोकभेदेन द्विप्रकारो वर्तते तेषु स्थूलशरीरे 
कुरूपित्वदुर्गंधत्वव्याधयः सूक्ष्मशरीरे प्रतीयमानाः 
कामक्रोधादयः कारणदेहे आधिव्याध्योर्बीजभूतसंस्कारा इति 
त्रिविधसंताप इह लोके दुःखं भवति तेषु 
मिथ्यात्मकमायाकार्यात्मकशरीरादिभ्यो 
विविक्ताद्वितीयप्रत्यगात्मज्ञानोपरिपारमार्थिकभोग्यभोक्तृविरहे 

पृ० ११९) सति ज्ञानिनस्तदुःखत्रयसंबंधाभाव इह लोके दुःखाभाव 
उच्यते || पुण्यं कथं प्राप्यते पापं कथं निवारणीयमिति चिंता 
परलोकदुःखं भवति तत्र सम्यग् ज्ञानानंतरं कमलपत्रोदकवत् 
ज्ञानिनः कर्मद्वयलेपोनास्तीति काष्ठे वह्निर्वर्तते वह्नौ 
काष्ठाद्यभाववत् कर्मद्वयव्यवहारे विवेकी वर्तते तस्मिन्व्यवहाराभावे 
सति दावानलशिखाक्रान्ता गगनं ये केऽपि मृगपक्षिणो यथा न 
प्रविशन्ति तथा ज्ञानिनामिदं सुकृतदुष्कृतादिकं संबद्धुमशक्यमिति 
तेन चिंताज्ञानविहीनता च परलोकदुःखाभाव उच्यते ||

कामाप्तिः
पुनः सर्वैश्वर्यसंपन्नसार्वभौमादिहिरण्यगर्भांता उत्तरोत्तरतया 
अपेक्षणीयाः शतगुणोत्तरानंदाः सर्वेऽपि निस्पृहविवेकिनः सन्त 
इत्यनंतरमानंदाः सर्वेऽपि ज्ञानिना परिज्ञातब्रह्मांशा इत्यनेन 
तस्याखंडानंदसिद्धिरस्तीति यत्तत्सर्वकामाप्तिरुच्यते ||

[पुस्तक में पृष्ठ ११९ के बाद १३० है|]

पृ० १३०) यं वसिष्ठश्च विश्वामित्रो महामुनिः || दुर्वासा नारदादिश्च 
जीवन्मुक्तधुरंधराः || एतद्वर्तनजा भेदा एते चात्र निदर्शनम् ||

ज्ञान्यज्ञानिभेदः 
अनंतरं ज्ञानिनः प्रारब्धभोगांगीकारे ज्ञान्यज्ञानिनोः को भेद 
इत्युक्ते व्रात्यश्रोत्रिययोर्वेदाध्ययनपरित्यागापरित्यागाभ्यां 
भेदेऽप्याहारनिद्रादिभिर्भेदविरहवदज्ञानिज्ञानिनोरपि 
हृदयग्रंथेस्संबंधासंबंधाभ्यां भेदो वर्तते खलु 
भोगस्थितिभेदो नास्तीत्येतदेव संमतं भवति ||

स्वनाशप्रयत्नोपपत्तिः 
अनंतरमत्र तत्त्वज्ञानेन ब्रह्मप्राप्तौ सत्यां 
व्याघ्रसंदर्शनवज्जीवत्वं विलीयते तथा चेत्स्वनाशस्य कथं जीवः 
प्रवर्तत इत्युक्ते यथा लोके देवत्वाभिवांच्छया 
भृग्वग्निगंगाप्रवाहादिषु नरत्वपरित्यागमंगीकरोति

पृ० १३१) एवं प्रत्यगात्मरूपब्रह्मत्वेन स्थातुं स जीवस्तत्त्वज्ञानेन 
स्वनाशमंगीकुर्वन् वर्तत इति सुप्रसिद्धं भवति || 

जीवन्मुक्तप्रशंसा 
अनंतरं व्यासादिवत् शापानुग्रहसामर्थ्यं यस्य पुरुषस्य वर्तते स एव 
तत्त्वज्ञानी नान्य इत्युक्ते तत्सामर्थ्यं तपःफलं भवति 
तत्त्वज्ञानफलं न भवतीति द्रष्टव्यं || अनंतरं तथा जातं 
चेत्तत्त्वज्ञानस्य तप एव मुख्यमिति श्रुतिसद्भावात् तपोरहितस्य 
तत्त्वज्ञानं कथमित्युक्ते शापादीनां 
कारणीभूतसकामतपसोऽन्यनिष्कामतपसा तत्त्वज्ञानं भवतीति 
परामर्शः कर्तुं शक्यते पुनस्तेषां व्यासादीनां 
तत्त्वज्ञानसामर्थ्ये द्वे स्तः किल इत्युक्ते तेषामुभयविधतपोऽस्तीति 
ज्ञानसामर्थ्ये द्वे | अनंतरमेकैकविधतपाचरतस्तस्यैकैकैव 
सिद्धिर्वर्तत इति विरोधो नास्ति | अनंतरं शापादिसामर्थ्यं विना 
विधिशून्यं तत्त्वज्ञानिनं क्रियानिष्ठास्सर्वे निन्दन्तो वर्तन्त इत्युक्ते 
तेषां क्रियानिष्ठानामपि विषयलंपटैः पामरै-

पृ० १३२) र्निंद्यत्वमस्तीत्यनेन वैषम्यं नास्ति पुनस्तैर्विषयलंपटैः 
कृतनिराकरणेन क्रियानिष्ठानां शिष्टानां हानिः केत्युक्ते देह 
एवात्मेति बुद्धिमत्क्रियानिष्ठकृतदूषणेन तत्त्वज्ञानिनः कापि 
हानिर्नास्ति इत्येतदेव यथार्थं भवति पुनः स जीवन्मुक्तोऽलौकिक इत्यनेन 
प्रारब्धवशेन विद्वदविद्वदवस्थायां स्थितोऽपि मारुतेन 
श्रिताश्रितमेघपटलगगनवत् नित्यनिर्मलो भवति | पुनः 
तत्रादृष्टरूपपरिचारकदत्तस्रक्चंदनादिभोगस्वीकारसत्वेऽपि 
निजभर्तरि सुरतप्राप्तपुंश्चलीवत् पराभिलाषयुक्त एव भवति | 
पुनर्मूढवत्कलाभिज्ञतायां मौनी सन् वर्तमानोऽपि 
कल्पितश्रुतिवाक्यवैखरीविषयमध्येऽलसो जातः पुनः 
प्रस्तुताज्ञबहुभाषणवत्यदुच्यते 
तद्गूढाभिप्रायगर्भीभूतसत्याद्वैतनिष्ठनिगमाभिप्रायो भवति 
पुनराचार्यवच्छिष्यानुपदिशन् संस्थितोऽपि आत्मा नित्यमुक्त इत्यनेन 
बोध्यबोधकत्वं मायारचनात्मकमिति कृतनिश्चयेन गगनवाणीवद्गुरु-

पृ० १३३) त्वाभिमानरहितो भवति पुनरुन्मत्तवदनुचितवक्ताऽपि 
द्वैतभावरहितात्मारामो भवतीत्यनेनोक्तं सुरतांतसमये 
प्रजल्पितातिकामासक्तमिथुनवाक्यवदनभिधेयविषयकं भवति पुनः 
पिशाचग्रहाविष्टवत् ग?ग?गमनेऽपि ! पूर्णैकस्वभावनिष्ठो जात 
इत्यनेन विरहिगमनवदप्राप्यानुसंधानं तस्य भवति पुनः 
पुत्रवियोगानुभवशाली ग्राम्यजनकवच्छोकं करोतीति यत्तदेव 
सर्वेंद्रियाणि ब्रह्मांशरूपाणीत्यालोचनामप्राप्यैव 
कल्पितसाधकावस्थामध्ये दण्डितसर्वेंद्रियादिधर्मविषयककरुणारसो 
भवति पुनर्विकृतबहुरूपदर्शनविनोदेऽट्टहासं कुर्वन् 
विचित्रपुण्यपापादिव्यवहारः सत्यमिति प्रतिपादयन् 
मीमांसादिदर्शनविषयकपरिहासो भवति पुनर्विटवत् स्त्रीलोलतया 
स्थितोऽपि पूर्णैकस्वभावो जात इत्यनेन निजानंदानुभवी भवति पुनः 
शत्रुवत् कं वा पुमांसं क्रोधेनैव संतापं प्रापयन् 
क्षेत्रदाहकाग्निवत् विशिष्टफलसंपत्तेस्तमाश्रित्य विश्वासः कर्तव्यः 
||

पृ० १३४) विदेहकैवल्यम् 
अनंतरं यस्मिन्काले यस्मिन्देशे यत्किंचिच्छरीरमप्राप्य 
सच्चिदानंदब्रह्मस्वरूपेण वर्तमानतैव विदेहकैवल्यं भवति तत्र 
विदेहकैवल्यप्राप्तिः कथंमित्युक्ते चूर्णिका | 
नानाशास्त्रपरिज्ञानसंपत्तिजन्यवेदान्तशास्त्रपरिशीलनचातुरीधुरीण्
ए नित्यनिर्मलमोक्षेच्छायुक्ते यस्मिन्कस्मिंश्चित्पुरुषधौरेये निष्ठाबलेन 
परमेश्वरप्रसाददायकनित्यकर्मानुष्ठानेन जनितापूर्वपरंपरायिते 
तद्धर्मपरंपराजनितपापावलीकोटिविध्वंसनसंपन्ने पापनाशनेन 
जन्यमानचेतःशुद्धिसंमृद्धिदेदीप्यमाने 
चित्तशुद्ध्याजायमानैहिकामुष्मिकशुभाशुभफलसुभगं 
भावुकसंसारदोषदर्शनसंभूतविषयवैराग्यसौभाग्यधौरंधर्यप्र
वीणे 
विषयविरक्तिसंजातानंदाव्याप्तिलक्षणमोक्षापेक्षाविर्भूतसर्वंसहाद्
इब्रह्मलोकांतप्राप्तिकारककर्मोपरतिसंभाव्यमानमूलोत्थेन 
जालंधरादिप्रबंधप्रकाश्यमानयोगाभ्याससंविभावितप्रत्यगात्मरतिस्
अंदोहसंकीर्णे 
प्रत्यगात्मरतिजनितब्रह्मात्मैक्यप्रतिपादकचतुर्वेदवारांनिधिमौक्तिकायम
अनमहावाक्यविचारसंपादिताद्वैतविज्ञानोत्पादितानेककोटिब्रह्मांडबुद्बु
दविविधतत्वतरंगमालासंकुलदुःखजंबालनानाविधसुखादिकमठकच्च्
हपादिजन्तुसंतानसंतन्य-

पृ० १३५) 
मानापरमायांभोधिविनाशजनितद्वैतभ्रांत्यदर्शनविराजमाने 
तददर्शनजन्यशुभाशुभबुद्धिपरित्यागोत्पद्यमानरागद्वेषहानिप्राप्यमा
णविधिनिषेधनिरसनबोभूयमानपुण्यपापक्षयायत्तदेवभावविच्छित्तिसं
सृज्यमानसर्वपाशविमोचनसंभावनीये 
तदुत्पन्नसर्वोत्कृष्टचरमस्थानीभूतपुनरावृत्तिरहितसकलशास्त्रकोलाह्
अलपर्यवसन्ननामजातिक्रियावासनाप्राप्तिमनोवागगोचरनित्यानंदात्मकश्रु
त्याचार्यप्रसादसिद्धिनिश्चितविदेहकैवल्यममूल्यं विजृंभते || इति 
श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारीणश्रीहरपुरनञ्जराजगर्भपयःपार
अवारसुधाकरेण चामांबागर्भशुक्तिमुक्ताफलेन 
श्रीमदुमारमणचरणसरोरुहभृंगायमाननिजचित्तेन 
शरणागतभरणायतकरुणायुतनिजवीक्षणेन श्रीलिंगराजेन विरचिते 
विवेकचिंतामणिविवरणे श्रीलिंगराजीये सकलविद्वज्जनकिरीटायमाने 
वेदादिसर्वार्थप्रकाशकः प्रथमः परिच्छेदः || समाप्तः ||

[पृष्ठ १३६ खाली है|]

पृ० १३७) || श्रीशिवाय नमः||
अथ द्वितीयपरिच्छेदः 

श्रीगणेशाय नमः || उक्तरूप शिवसिद्धान्तपद्धति || 
चैतन्यं शाश्वतं शांतं व्योमातीतं निरंजनम् || 
नादबिंदुकलातीतं तस्मै श्रीगुरवे नमः ||

इति सक? वेदशास्त्रार्थ || मुख्य निरोपिला प्राकृत || अधिकारियासि 
कॢप्त || होय तैसा ||१|| आतां परात्परतर अति || उक्तरूप 
शिवसिद्धान्तपद्धति || मी निरूपितों सकलांप्रति || सावधानचित्तीं 
ऐकिलें पाहिजे ||२|| वर साधकासि संप्राप्त || आनंद सतत || होय 
उदित || या शास्त्रविचारें ||३|| ते कैसें ह्मणितलें तरी || तया 
सिद्धांतशास्त्राभीतरीं || लोकांसि प्रत्यक्ष फ? परि || असे ह्मणौनि 
||४|| विश्वास घटावया कारण || तयालागीं विज्ञान || केव? 
ह्मणौन || उभय आत्म वर्गांत ||५|| तया तया नामधेयानें || उक्त 
झालें गंभीरपणें || तें कैसें कीं लक्षणें || ह्मणतिलें तरी 
||६|| गारुड दक्षिण || वाम भूत ह्मणौन || चतुष्क तंत्रविधान || 
त्याचे ठायीं ||७|| तत्पुरुष अघोर || वामदेव सद्योजातकर || ह्मणिजे 
चतुर्विध प्रकार || ब्रह्ममूर्ति उपासना ||८|| सर्प-

पृ० १३८) चिकित्सा शत्रुजयत्व || रसवाद ग्रह उच्चाटणत्व || तया 
लागीं अस्तित्व || अनुक्रम ||९|| गारुड मारणवाद || मंत्र औषध || 
इत्यादि प्रयोग सामर्थ्य सिद्ध || होऊनि असे ||१०||

आगमभेद 
आणिक तो विशेध || सिद्धान्त परिभेद || कवण कैसा प्रसिद्ध || 
ह्मणतिलें तरी || कामिकागम १ योगजागम २ चिंत्यागम ३ कारणागम ४ 
अजितागम ५ दीप्तागम ६ सूक्ष्मागम ७ सहस्रागम ८ अंशुमानागम ९ 
सुप्रभेदागम १० विजयागम ११ विश्वासागम १२ स्वयंभुवागम १३ अनलागम 
१४ वीरागम १५ रौरवागम १६ मकुटागम १७ विमलागम १८ चंद्रज्ञानागम 
१९ बिंबागम २० प्रोद्गीतागम २१ ललितागम २२ सिद्धागम २३ संतानागम २४ 
शर्वोक्तागम २५ पारमेश्वरागम २६ किरणागम २७ वातु?आगम २८ ||११|| इति 
अष्टाविंशति शिवागम संख्या || पूर्वोक्त कामिकादि करून || 
सदाशिवाच्या मुखापासून || अनुक्रमें उत्पन्न || ज्ञाले आगम ||१२|| 
सद्योजातमुखीं पंचक || वामदेवमुखींपंचक || अघोरमुखींपंचक 
|| तत्पुरुषमुखींपंचक || १३ || ईशान्यमुख || तयापासून अष्टक || 
जनित झाले मुख्य || त्याचे ठायीं ||१४|| कामिकादि सुप्रबोधांत || 
दश आगम निश्चिंत || शिवभेद ह्मणवीत ||

पृ० १३९) असती निरुतें ||१५|| उरले समस्त || विजयादि वातु?आंत || 
अष्टादश आगम ह्मणवीत || रुद्रभेद ||१६||

आगमावतरण 
शिवरुद्रापासाव || आगम उद्भव || कैसे झाले सर्व || ह्मणतिलें तरी 
||१७|| सद्योजातमुखीं कामिकागम || तो प्रणव बुझिला प्रथम || 
तयापासूनि त्रिका?आसि गम्य || तयामुखें हरासि लाभला ||१८|| 
योगजागम तो प्रथम सुधाख्य || तयापासून बाहुनें मुख्य || 
तयामुखें विशेख || विभुनें जाणिला ||१९|| चिंत्यागम तो प्रथमदीप्त 
|| तयापासूनि योगाह्वयाप्राप्त || तयामुख्य सिद्धांत || अंबिकेनें 
जाणितला ||२०|| कारणागम तो कारणाख्यानें प्रथम || तयापासून 
सर्वांस क?ला धर्म || तयापासून || प्रजापतीसि क?ला ||२१|| 
अजितागम तो प्रथम शिव || तयापासूनि सुशिव || वरि तयापासाव || 
अच्युता प्राप्त झाला || २२ || आणिक वामदेव मुखीं दीप्तागम || तो 
ईशें आयकिला प्रथम || तयापासून परिक्रम || त्रिमूर्तीं क?लें ||
२३|| तयाचिया मुखें || हुताशनें विशेखें || जाणितला निकें || 
आगमधर्म ||२४|| सूक्ष्मागम व्याख्यान || तें

पृ० १४०) प्रथम सूक्ष्में तयामुखें वैश्रवण || तयापासूनि 
प्रभंजन || बुझिला वर्म ||२५|| अंशुमानागम तो प्रथम || अंबु 
अंबुपासूनि उग्रासि गम्य || तयामुखें आगमधर्म || औरसा प्राप्त झाला 
||२६|| सहस्रागम तो प्रथम का?रुद्र || वरि तयापासूनि भीमरुद्र || 
तयामुखें धर्मविचार || जाणितला ||२७|| सुप्रबोधागम तो प्रथम 
विचारें || दशेशें ऐकिला तयामुखें विघ्नेश्वरें || तरि तयापासूनि 
आदरें || शशीनें जाणिला || २८ || इति दश आगम शिवाख्यभेद 
ह्मणविती || || 
आणिक अघोरमुखीं प्रथम विजया || आगम तो रुद्रें आयिकिला 
त्यापासुनिया || अनादि अनादि परममुखें करुनिया || नंदीश्वरा क?ला 
||२९|| निश्वास आगम || तो उदायिनु बुझिला प्रथम || तयामुखें तद्धर्म 
|| गिरिजेनें जाणितला || ३०|| स्वयंभू आगम || तो निधनेशु बुझिला 
प्रथम || तयामुखें सप्रेम || स्वयंभू लाभला ||३१|| अनिलागम तो 
प्रथम || बुझिला व्योम || तयापासूनि आगमधर्म || हुताशने जाणितला 
||३२|| वीरागम तो विशेष || प्रथम बुझिला तेजस || वरि तया मुखें 
सौरस || प्रजापति लाभला ||३३|| आणिक तत्पुरुषमुखीं || रौरवागम 
तो प्रथम विशेखीं || ब्रह्मण्येश तया-

पृ० १४१) पासूनि शेखीं | नंदिकेश्वरें जाणिला || ३४|| मकुटागम तो 
मुख्य || प्रथम बुझिला शशांक || तयापासुनि विशेख || महादेवा 
लाभला ||३५|| विमलागम तो श्रद्धापूर्वक || प्रथम ऐकिला सर्वात्मकें 
|| वरि तयाचिया मुखें || वीरभद्रें जाणितला ||३६|| चंद्रज्ञान 
आगम || तो अनंतें ऐकिला प्रथम || तयापासूनि परिक्रम || 
बृहस्पतिनें जाणितला ||३७|| बिंबागम तो प्रथम || प्रशांत बुझिला 
तद्धर्म || वरि तया मुखें परिक्रम || दधीचीनें जाणितला ||३८|| 
आणिक ईशान्य मुखीं प्रोद्गीतागम || तो शूलीनें ऐकिला प्रथम || 
वरि तया मुखें तद्धर्म || कवचाख्या लाभला || ३९ || ललितागमातें || 
प्रथम यम बुझिला निरुतें || वरि तयामुखें ललितें || जाणितला ||४०|| 
सिद्धागम तो श्रद्धाभरें || प्रथम ऐकिला इंद्रे || तरि तयापासूनि 
चंडीश्वरें || जाणितला ||४१|| संतानागम तो संचला || प्रथम 
वशिष्ठें ऐकिला || वरि तयापासूनि जाणिला || वैशंपायनें ||४२|| 
सर्वोक्तागम तो प्रथम || बुझिला आपण सोम || वरि तया मुखें तद्धर्म 
|| नारसिंहें जाणितला ||४३|| पारमेश्वरागम तो आदरें | प्रथम 
ऐकिला परमेश्वरें || वरि तयापासूनि विचारें | देवीनें जाणितला ||
४४|| किरणागम तो यथा || प्रथम बुझिला देवपिता || वरि तयापासूनि 
सर्वथा || 

पृ० १४२) संवर्तकें जाणितला ||४५|| वातुलागम तो संचला || प्रथम 
शिवरुद्रें ऐकिला || वरि तयापासूनि महाका?आ || प्राप्त झाला ||४६||

आगमसंख्या 
इति अष्टादशागम अष्टादश रुद्रभेद ह्मणविती || आणिक 
अष्टाविंशति आगम मुख्य || सर्व एकत्र ग्रंथसंख्या || द्विशंख 
पद्म एक || एक अर्बुद ||४७|| कोटि नवदश || लक्ष अडतिस || 
सहस्रचवेता?ईस || ग्रंथसंख्या होऊनि असे ||४८|| (कानडी 
प्रतीवरून) एकेकागम सात पद्मपर्यंत | आणिक एक महाखर्व सात 
खर्वपर्यंत || तेच आठ न्यर्बुद पांच अर्बुदांत || सातशे पन्नास 
कोट ||१|| आणिक एकोणसत्तर लक्षांवरि | तेवीस हजार संख्या परि || 
असोनि त्यामध्यें अवांतर भेद जरि || एकशे अठ्याणु ||२||)||४९||

आगमविशेषविभाग 
उत्तरभैरवोत्तर || नारसिंह्व ह्मणिजे त्रिप्रकार || कामिकागमाचा 
भेदाकार || भेदत्रय || ५० || वीणाशिखोत्तर तारकतंत्र सांख्यागम 
|| आणिक शान्त्यागम || आत्मयोग ह्मणोनि योगजागम || तयाचे पंच भेद 
||५१|| सुचिंत्यागम शुभागम || वामतंत्र पापनाशक सारोद्भव 
अमृतागम || 

पृ० १४३) ह्मणोनि चिंत्यागम || तयाचे षड्भेद || ५२ || कारणतंत्र || 
पावनतंत्र || दौर्ज्ञ्यर्यतंत्र || महेंद्रतंत्र ||५३|| भीमतंत्र 
मारणतंत्र || ईशान्यतंत्र || ह्मणोनि सप्त प्रकार || कारणागमाचे 
भेद ||५४|| प्रभूतागम वीरोद्भुतागम तथा || पार्वतितंत्र 
पद्मसंहिता || ह्मणोनि अजिता || आगमासि चतुर्भेद ||५५|| अमेयागम 
अप्रतिमागम || आप्यागम असंख्यागम || अमितौजसागम || आनंदागम ||
५६|| माधवोद्भूतागम || अद्भुतागम || अमृतागम || ह्मणोनि || दीप्तागम 
|| तयाचे नव भेद || ५७|| सूक्ष्मसंहिता ह्मणो यथा || सूक्ष्मागमाचा 
निरुता || एक भेद || ५८ || अतीतागम अमलागम || शुद्धागम अप्रमेयागम 
|| ज्योतिर्भानव आगम || प्रबुद्धागम || ५९|| विबुधागम हस्तागम || 
अलंकारागम सुबोधागम || ह्मणोनि सहस्रागम || तयाचे दशभेद ||६०|| 
विद्यापुराण भास्वरागम || नीललोहिततंत्र प्रकरणागम || 
भूततंत्र आत्मालंकार कश्यपागम || गौतमागम ||६१|| महेंद्रागम 
ब्रह्मागम || ईशान्योत्तर वाशिष्ठागम || ह्मणोनि अंशुमानागम || 
तयाचे द्वादश भेद ||६२|| (कानडी प्रतीवरून-सुबोधागम | 
प्रबोधागम || बोधांकुरागम | असें सुप्रभेदाचे त्रिभेद ||१||) 
विजयतंत्र उद्भवतंत्र || सौम्यतंत्र अघोरतंत्र || 

पृ० १४४) मृत्युनाशनतंत्र || कुबेरतंत्र ||६३|| विमलतंत्र || 
महाघोरतंत्र || ह्मणोनिअष्टप्रकार || विजयागमाचे भेद || ६४|| आणिक 
निश्वास || उत्तर निश्वास || निश्वास मुखोदय निश्वास नयन ||६५|| 
निश्वासकारक || घोरसंहिता सुसांख्य || गुह्य ह्मणोनि मुख्य || 
निश्वासागमाचे अष्टभेद ||६६|| स्वयंभूत || प्रजापतिमत || 
पद्मतंत्र ह्मणोनि युक्त || स्वयंभुवागमाचे त्रिभेद || ६७ || आग्नेय 
ह्मणोन || अनलागमालागुन || असें कारण || एक भेद || ६८|| 
प्रस्तरतंत्र प्रस्फुरतंत्र || प्रबोधतंत्र बोधतंत्र || बोधकतंत्र 
|| आमोहतंत्र || ६९ || मोहसमयतंत्र || शकटतंत्र || 
शोकटीयतंत्र || हलतंत्र ||७०|| विलेखनतंत्र भद्रतंत्र || 
वीरतंत्र ह्मणोनि तंत्र त्रयोदश प्रकार || वीरागमाचे भेद ||७१|| 
का?दहन रौरवोत्तर कौमारागम || का?महाका? इंद्रागम || ह्मणोनि 
रौरवागम || षड्भेद ||७२|| मकुटमकुटोत्तर | ह्मणोनि विभेदाकार | 
उभय प्रकार मकुटागमाचें भेद ||७३|| अनंत भोगागम || 
आक्रांतागम || हृद्दाहागम || अविकृतागम ||७४|| उद्भूतागम || मारण 
तंत्रवर्म || ह्मणोनि विमलागम || तयाचे षड्भेद ||७५|| स्थिरसंहिता 
स्थाणुसंहिता || महासंहिता नंदिसंहिता || नंदिकेश्वरसंहिता 
एकपादपुराण || ७६ || शंकरागम ||

पृ० १४५) नीलभद्रतंत्र शिवभद्रागम || का?भेदागम श्रीमुखागम || 
शिवशासनागम ||७७|| शिवशेखरागम || देवीमतागम || ह्मणोनि 
चंद्रज्ञानागम || तयाचे चतुर्दश भेद ||७८|| चतुर्मुखतंत्र || 
मलयतंत्र || महायोगसार || संस्तोभागम ||७९|| प्रतिबिंबागम || 
अर्थालंकार || वायुतंत्र कोटकतंत्र || तृटिनीलकर || तु?आवृत ||
८०|| तु?आयोग कुट्टिमतंत्र || सर्वशेखर महाविद्या महासार || 
ह्मणोनि पंचदश प्रकार || बिंबागमाचे भेद ||८१|| कवचागम 
वराहतंत्र || पिंगलमत पशुबंधसंहिता || 
दंडधरतंत्रकुशतंत्र || धनुर्धारण ||८२|| शिवज्ञान || विज्ञान 
|| त्रिकालज्ञान || आयुर्वेद ||८३|| धनुर्वेद सर्पदंष्ट्रविभेद || 
संगीत भरत आतोद्य || ह्मणोनि षोडश भेद || प्रोद्गीतागमाचे ||८४|| 
ललित ललितोत्तर || कौमारितंत्रविघ्नेश्वर || आगम ह्मणोनि 
चतुर्थप्रकार || ललितागमासि भेद ||८५|| सारोत्तर देवेशोत्तर शा?भेद 
|| शशिमंड? ह्मणोनि विशेष || चतुर्विधभेद सिद्धागमासि ||८६|| 
लिंगाध्यक्ष || सुराध्यक्ष || शंकरतंत्र || माहेश्वरागम || 
असंख्यतंत्र || अनिलागम || द्वंद्वागम ह्मणोनि सप्तप्रकार || 
संतानागमासि भेद ||८७|| (कानडी प्रतीवरून-उत्तरागम || 
तत्त्वोत्तरागम || विषयोत्तरागम || असे सर्वोत्तरागमत्रिभेद || १||) 
मातंगतंत्र यक्षिणीशास्त्र || पद्मागम सुप्रयोग पौष्कर || 
हंसागम || 


अपूर्ण





###########   END OF FILE  #######