####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00300
Uniform title: yogakuṇḍalyupaniṣat
Main title: yoga upaniṣads with the commentary of śrī upaniṣad brahmayogin
Secondary title: yogakuṇḍalī upaniṣat
Commentator : brahmayogin
Alternate name : śrī upaniṣad brahmayogin
Editor : śāstrī mahādeva

Description: 



Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: January 6, 2014

Publisher : Adyar library and research centre
Publication year : 1920
Publication city : Madras
Publication country : India
####################################################



योगकुण्डल्युपनिषत्

सह नाववतु- इति शान्तिः

प्रथमोऽध्यायः

वायुजयोपायत्रयम्

हेतुद्वयं हि चित्तस्य वासना च समीरणः |
तयोर्विनिष्ट एकस्मिंस्तद्द्वावपि विनश्यतः || १ ||

तयोरादौ समीरस्य जयं कुर्यान्नरः सदा |
मिताहारश्चासनं च शक्तिचालस्तृतीयकः || २ ||

विवरणम्

योगकुण्डल्युपनिषद्योगसिद्धहृदासनम् |
निर्विशेषब्रह्मतत्त्वं स्वमात्रमिति चिन्तये ||

	इह खलु कृष्णयजुर्वेदप्रविभक्तेयं योगकुण्डल्युपनिषत् 
हठलम्बिकायोगप्रकटनव्यग्रा निर्विशेषब्रह्ममात्रपर्यवसन्ना 
विजयते | अस्याः संक्षेपतो विवरणमारभ्यते | 
आदाववान्तरवाक्यरूपेण हठयोगमवतारयति- 
हेतुद्वयमित्यादिना | वासनाप्राणरोधाभ्यां चित्तचलनाचलने भवतः | 
एतदन्यतररोधेऽपि द्वयमपि निरुद्धं भवतीत्यर्थः || १ || तदुपायतया 
मिताहार इत्यादि || २ ||

प्. ३०८) 			मिताहारः

एतेषां लक्षणं वक्ष्ये शृणु गौतम सादरम् |
सुस्निग्धमधुराहारश्चतुर्थांशावशेषकः || ३ ||

भुज्यते शिवसंप्रीत्यै मिताहारः स उच्यते |

तत्र सुस्निग्धेति || ३-४ ||

पद्मवज्रासने

आसनं द्विविधं प्रोक्तं पद्मं वज्रासनं तथा || ४ ||

ऊर्ध्वोरुपरि चेद्धत्ते उभे पादतले यथा |
पद्मासनं भेवेदेतत् सर्वपापप्रणाशनम् || ५ ||

वामाङ्घ्रिमूलं कन्दाधः अन्यं तदुपरि क्षिपेत् |
समग्रीवशिरःकायो वज्रासनमितीरितम् || ६ ||

तत्र पद्मासनलक्षणं तु ऊर्वोरिति || ५-६ ||

शक्तिचालनं तत्साधनद्वयं च

कुण्डल्येव भवेच्छक्तिस्तां तु संचालयेद् बुधः |
स्वस्थानादाभ्रुवोर्मध्यं शक्तिचालनमुच्यते || ७ ||

तत्साधने द्वयं मुख्यं सरस्वत्यास्तु चालनम् |
प्राणरोधमथाभ्यासाद् ऋज्वी कुण्डलिनी भवेत् || ८ ||

प्. ३०९) किं तच्छक्तिचालनमित्यत्र कुण्डल्येव || ७ || तत्साधनं 
किमित्यत्र तत्साधने इति || ८-१४ ||

सरस्वतीचालनम्

तयोरादौ सरस्वत्याश्चालनं कथयामि ते |
अरुन्धत्यैव कथिता पुराविद्भिः सरस्वती || ९ ||

यस्याः संचालने नैव स्वयं चलति कुण्डली |
इडायां वहति प्राणे बद्ध्वा पद्मासनं दृढम् || १० ||

द्वादशाङ्गुलदैर्घ्यं च अम्बरं चतुरङ्गुलम् |
विस्तीर्य तेन तन्नाडीं वेष्टयित्वा ततः सुधीः || ११ ||

अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां तु हस्ताभ्यां धारयेद् दृढम् |
स्वशक्त्या चालयेद्वामे दक्षिणेन पुनः पुनः || १२ ||

मुहूर्तद्वयपर्यन्तं निर्भयाच्चालयेत् सुधीः |
ऊर्ध्वमाकर्षयेत् किंचित् सुषुम्नां कुण्डलीगताम् || १३ ||

तेन कुण्डलिनी तस्याः सुषुम्नाया मुखं व्रजेत् |
जहाति तस्मात् प्राणोऽयं सुषुम्नां व्रजति स्वतः || १४ ||

तुन्दे तु ताणं कुर्याच्च कण्ठसंकोचने कृते |
सरस्वत्याश्चालनेन वक्षः स्यादूर्ध्वगो मरुत् || १५ ||

सूर्येण रेचयेद्वायुं सरस्वत्यास्तु चालने |
कण्ठसंकोचनं कृत्वा वक्षः स्यादूर्ध्वगो मरुत् || १६ ||

प्. ३१०) तस्मात् संचालयेन्नित्यं शब्दगर्भां सरस्वतीम् |
यस्याः संचालनेनैव योगी रोगैः प्रमुच्यते || १७ ||

गुल्मं जलोदरप्लीहो ये चान्ये तुन्दमध्यगाः |
सर्वे ते शक्तिचालेन रोगा नश्यन्ति निश्चयम् || १८ ||

	मूलादिबन्धत्रयपूर्वकं सरस्वतीचालनतः वक्षः वक्षसः 
उर्ध्वगो मरुत् स्यात् || १५ || उक्तार्थमेतत् || १६ || यस्मादेवं तस्मात् || १७##-

प्राणायामभेदाः

प्राणरोधमथेदानीं प्रवक्ष्यामि समासतः |

प्राणश्च देहगो वायुरायामः कुम्भकः स्मृतः || १९ ||

स एव द्विविधः प्रोक्तः सहितः केवलस्तथा |
यावत् केवलसिद्धिः स्यात् तावत् सहितमभ्यसेत् || २० ||

सूर्योज्जायी शीतली च भस्त्री चैव चतुर्थिका |
भेदैरेव समं कुम्भो यः स्यात् सहितकुम्भकः || २१ ||

सूर्यकुम्भकः

पवित्रे निर्जने देशे शर्करादिविवर्जिते |
धनुःप्रमाणपर्यन्ते शीताग्निजलवर्जिते || २२ ||

पवित्रे नात्युच्चनीचे ह्यासने सुखदे सुखे |
बद्धपद्मासनं कृत्वा सरस्वत्यास्तु चालनम् || २३ ||

प्. ३११) दक्षनाड्या समाकृष्य बहिष्ठं पवनं शनैः |
यथेष्टं पूरयेद्वायुं रेचयेदिडया ततः || २४ ||

कपालशोधने वापि रेचयेत् पवनं शनैः |
चतुष्कं वातदोषं तु कृमिदोषं निहन्ति च || २५ ||

पुनः पुनरिदं कार्यं सूर्यभेदमुदाहृतम् |

चतुष्कं चतुर्विधम् || २५-४२ ||

उज्जायीकुम्भकः

मुखं संयम्य नाडीभ्यामाकृष्य पवनं शनैः || २६ ||

यथा लगति कण्ठात्तु हृदयावधि सस्वनम् |
पूर्ववत् कुम्भयेत् प्राणं रेचयेदिडया ततः || २७ ||

शीर्षोदितानलहरं गलश्लेष्महरं परम् |
सर्वरोगहरं पुण्यं देहानलविवर्धनम् || २८ ||

नाडीजलोदरं धातुगतदोषविनाशनम् |
गच्छतस्तिष्ठतः कार्यमुज्जाययाख्यं तु कुम्भकम् || २९ ||

शीतलीकुम्भकः

जिह्वया वायुमाकृष्य पूर्ववत् कुम्भकादनु |
शनैस्तु घ्राणरन्ध्राभ्यां रेचयेदनिलं सुधीः || ३० ||

गुल्मप्लीहादिकान् दोषान् क्षयं पित्तं ज्वरं तृषाम् |
विषाणि शीतली नाम कुम्भकोऽयं निहन्ति च || ३१ ||

प्. ३१२) 			भस्त्रकुम्भकः

ततः पद्मासनं बद्ध्वा समग्रीवोदरः सुधीः |
मुखं संयम्य यत्नेन प्राणं घ्राणेन रेचयेत् || ३२ ||

यथा लगति कण्ठात्तु कपाले सस्वनं ततः |
वेगेन पूरयेत् किंचिद्धृत्पद्मावधि मारुतम् || ३३ ||

पुनर्विरेचयेत् तद्वत् पूरयेच्च पुनः पुनः |
यथैव लोहकाराणां भस्त्रावेगेन चाल्यते || ३४ ||

तथैव स्वशरीरस्थं चालयेत् पवनं शनैः |
यथा श्रमो भवेद्देहे तथा सूर्येण रेचयेत् || ३५ ||

यथोदरं भवेत् पूर्णं पवनेन तथा लघु |
धारयन्नासिकामध्यं तर्जनीभ्यां विना दृढम् || ३६ ||

कुम्भकं पूर्ववत् कृत्वा रेचयेदिडयानिलम् |
कण्ठोत्थितानलहरं शरीराग्निविवर्धनम् || ३७ ||

कुण्डलीबोधकं पुण्यं पापघ्नं शुभद सुखम् |
ब्रह्मनाडीमुखान्तस्थकफाद्यर्गलनाशनम् || ३८ ||

गुणत्रयसमुद्भूतग्रन्थित्रयविभेदकम् |
विशेषेणैव कर्तव्यं भस्त्राख्यं कुम्भकं त्विदम् || ३९ ||

बन्धत्रयविधिः

चतुर्णामपि भेदानां कुम्भके समुपस्थिते |
बन्धत्रयमिदं कार्यं योगिभिर्वीतकल्मषैः || ४० ||

प्. ३१३) प्रथमो मूलबन्धस्तु द्वितीयोड्डीयणाभिधः |
जालंधरस्तृतीयस्तु तेषां लक्षणमुच्यते || ४१ ||

मूलबन्धः

अधोगतिमपानं वै ऊर्ध्वगं कुरुते बलात् |
आकुञ्चनेन तं प्राहुर्मूलबन्धोऽयमुच्यते || ४२ ||

अपाने चोर्ध्वगे याते संप्राप्ते वह्निमण्डले |
ततोऽनलशिखा दीर्घा वर्धते वायुना हता || ४३ ||

ततो यातौ वह्न्यपानौ प्राणमुष्णस्वरूपकम् |
तेनात्यन्तप्रदीप्तेन ज्वलनो देहजस्तथा || ४४ ||

तेन कुण्डलिनी सुप्ता संतप्ता संप्रबुध्यते |
दण्डाहतभुजङ्गीव निश्वस्य ऋजुतां व्रजेत् || ४५ ||

बिलप्रवेशतो यत्र ब्रह्मनाड्यन्तरं ब्रजेत् |
तस्मान्नित्यं मूलबन्धः कर्तव्यो योगिभिः सदा || ४६ ||

हता चलिता || ४३-६२ ||

उड्डियाणबन्धः

कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियाणकः |
बन्धो येन सुषुम्नायां प्राणस्तूड्डीयते यतः || ४७ ||

तस्मादुड्डीयणाख्योऽयं योगिभिः समुदाहृतः |
सति वज्रासने पादौ कराभ्यां धारयेद् दृढम् || ४८ ||

प्. ३१४) गुल्फदेशसमीपे च कन्दं तत्र प्रपीडयेत् |
पश्चिमं ताणमुदरे धारयेद्धृदये गले || ४९ ||

शनैः शनैर्यदा प्राणस्तुन्दसंधिं निगच्छति |
तुन्ददोषं विनिर्धूय कर्तव्यं सततं शनैः || ५० ||

जालंधरबन्धः

पूरकान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालंधराभिधः |
कण्ठसंकोचरूपोऽसौ वायुमार्गनिरोधकः || ५१ ||

अधस्तात् कुञ्चनेनाशु कण्ठसंकोचने कृते |
मध्ये पश्चिमताणेन स्यात् प्राणो ब्रह्मनाडिगः || ५२ ||

पूर्वोक्तेन क्रमेणैव सम्यगासनमास्थितः |
चालनं तु सरस्वत्याः कृत्वा प्राणं निरोधयेत् || ५३ ||

अभ्यासकुम्भकसंख्यानियमः

प्रथमे दिवसे कार्यं कुम्भकानां चतुष्टयम् |
प्रत्येकं दशसंख्याकं द्वितीये पञ्चभिस्तथा || ५४ ||

विंशत्यलं तृतीयेऽह्नि पञ्चवृद्ध्या दिने दिने |
कर्तव्यः कुम्भको नित्यं बन्धत्रयसमन्वितः || ५५ ||

योगाभ्यासविघ्नाः, तत्त्यागश्च

दिवा सुप्तिर्निशायां तु जागरादतिमैथुनात् |
बहुसंक्रमणं नित्यं रोधान्मूत्रपुरीषयोः || ५६ ||

प्. ३१५) विषमासनदोषाश्च प्रयासप्राणचिन्तनात् |
शीघ्रमुत्पद्यते रोगः स्तम्भयेद्यदि संयमी || ५७ ||

योगाभ्यासेन मे रोग उत्पन्न इति कथ्यते |
ततोऽभ्यासं त्यजेदेवं प्रथमं विघ्नमुच्यते || ५८ ||

द्वितीयं संशयाख्यं च तृतीयं च प्रमत्तता |
आलस्याख्यं चतुर्थं च निद्रारूपं तु पञ्चमम् || ५९ ||

षष्ठं तु विरतिर्भ्रान्तिः सप्तमं परिकीर्तितम् |
विषयं चाष्टमं चैव अनाख्यं नवमं स्मृतम् || ६० ||

अलब्धिर्योगतत्त्वस्य दशमं प्रोच्यते बुधैः |
इत्येतद्विघ्नदशकं विचारेण त्यजेद् बुधः || ६१ ||

योगाभ्यासेन कुण्डलिनीबोधः

प्राणाभ्यासस्ततः कार्यो नित्यं सत्त्वास्थया धिया |
सुषुम्ना लीयते चित्तं न च वायुः प्रधावति || ६२ ||

शुष्के मले तु योगी च स्याद् गतिश्चालिता ततः |
अधोगतिमपानं वै ऊर्ध्वगं कुरुते बलात् || ६३ ||

आकुञ्चनेन तं प्राहुर्मूलबन्धोऽयमुच्यते |
अपानश्चोर्ध्वगो भूत्वा वह्निना सह गच्छति || ६४ ||

प्राणस्थानं ततो वह्निः प्राणापानौ च सत्वरम् |
मिलित्वा कुण्डलीं याति प्रसुप्ता कुण्डलाकृतिः || ६५ ||

प्. ३१६) तेनाग्निना च संतप्ता पवनेनैव चालिता |
प्रसार्य स्वशरीरं तु सुषुम्नावदनान्तरे || ६६ ||

	एवं सत्त्वास्थया प्राणायामं कुर्वतः चित्तादिकं न चलति | न च 
कदापि वायुः प्रधावति | केवलकुम्भकतो नाडीगतमले शुष्के सत्यथ 
सुषुम्नायां प्राणगतिः चालिता स्तम्भिता यदि तदा ततोऽयं योगी 
स्यादित्यर्थः || ६३-६४ || याति यातः || ६५ || चालिता कुण्डलिनी || ६६-६७ ||

ग्रन्थित्रयभेदेन कुण्डलिन्याः सहस्रारगमनम्

ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा रजोगुणसमुद्भवम् |
सुषुम्नावदने शीघ्रं विद्युल्लेखेव संस्फुरेत् || ६७ ||

विष्णुग्रन्थिं प्रयात्युच्चैः सत्वरं हृदि संस्थिता |
ऊर्ध्वं गच्छति यच्चास्ते रुद्रग्रन्थिं तदुद्भवम् || ६८ ||

भ्रुवोर्मध्यं तु संभिद्य याति शीतांशुमण्डलम् |
अनाहताख्यं यच्चक्रं दलैः षोडशभिर्युतम् || ६९ ||

तत्र शीतांशुसंजातं द्रव शोषयति स्वयम् |
चलिते प्राणवेगेन रक्तं पित्तं रविर्ग्रहात् || ७० ||

यातेन्दुचक्रं यत्रास्ते शुद्धश्लेष्मद्रवात्मकम् |
(तत्र सिक्तं ग्रसत्युष्णं कथं शीतस्वभावकम्) || ७१ ||

तथैव रभसा शुक्लं चन्द्ररूपं हि तप्यते |
ऊर्ध्वं प्रवहति क्षुब्धा तदैवं स्रवतेतराम् || ७२ ||

प्. ३१७) तस्यास्वादवशाच्चित्तं बहिष्ठं विषमेषु यत् |
तदेव परमं भुक्त्वा स्वस्थस्यात्मरतो युवा || ७३ ||

	तदुद्भवम् आज्ञाचक्रमूलोद्भवं रुद्रग्रन्थिम् || ६८ || दलैः 
षोडशभिर्युतम्- प्रधानदलान्यष्टौ, तथा उपदलानि, 
आहत्य षोडश || ६९ || यदा प्राणो हृदये शीतांशुजं द्रवं शोषयति 
तदा तत्रत्यरक्तादौ प्राणवेगेन चलिते सति रविः रक्तपित्तादिकं ग्रहात् 
ग्रसेत् शोषयेदित्यर्थः || ७० || ततः प्राणे यातेन्दुचक्रमिति || ७१ || 
स्रवतेतरां- अमृतधारेत्यर्थः || ७२ || अस्या अमृतधारायाः 
आस्वादवशात् यच्चित्तं विषमेषु विषयेषु उदासीनतया बहिष्ठं 
बहिर्भूतं भवति तद्वानात्मरतो मुनिः तदेव परमम् अमृताख्यं 
हविर्भुक्त्वा स्वस्थः स्यात् स्वस्थस्यात्मरत इत्यत्र विसर्गतकाराकाराणां 
लोपः || ७३ ||

प्राणादिविलयः, विलिनानां बहिःप्रसरश्च

प्रकृत्यष्टकरूपं च स्थानं गच्छति कुण्डली |
क्रोडीकृत्य शिवं याति क्रोडीकृत्य विलीयते || ७४ ||

इत्यधोर्ध्वरजःशुक्ले शिवे तदनु मारुतः |
प्राणापानौ समौ याति सह जातौ तथैव च || ७५ ||

भूतेऽल्पे च मनोल्पे वा वाचके त्वतिवर्धते |
धावयत्यखिला वाता अग्निमूषाहिरण्यवत् || ७६ ||

प्. ३१८) ततः किमित्यत आह- प्रकृतीति |

भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च |
अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ||

इति स्मृत्यनुरोधेन हित्वा स्वात्तप्रकृत्यष्टकरूपम् | सहस्रारस्थानम् | 
दृङ्मनःप्राणादिकं क्रोडीकृत्य || ७४ || यदा कुण्डलिनी सर्वं 
क्रोडीकृत्य सहस्रारे विलीयते इत्यथोर्ध्वरजःशुक्ले शिवे इत्यत्र 
कुण्डलिनीविलयादथोर्ध्वक्षणं सौरं प्राकृतं जीवतत्त्वं रजश्च 
चान्द्रम् ऐश्वरं शुक्लं च रजःशुक्ले सहस्रारालंकारे 
स्वातिरिक्ताशिवग्रासे शिवे परमात्मनि विलीयते तदनु तदुत्तरक्षणं 
मारुतोऽपि विलीयते | सहजप्राणादेः कथं विलय इत्यत्र यथा अहोरात्रे 
सहजे संध्ययोः समे भवतः तथैव सहजातौ सहजौ 
तुर्यस्वरूपावस्थानलक्षणनिर्विकल्पकावस्थायां प्राणापानौ समौ 
ऊर्ध्वाधोगतिविरलौ निर्व्यापारतां याति यातः | अयमेव प्राणादिविलय 
इत्यर्थः || ७५ || एवं विलीनप्राणमनोवागादिः कथमन्तर्बाह्ये 
प्रसरतीत्यत्र बाह्ये स्वातिरेकेण घटाद्यत्यल्पं भवतीति भूतमल्पं 
तस्मिन् भूते अल्पे च स्मृते प्राणः प्रसरति | स्वातिरेकेण अल्पं वा 
किंचिदस्तीति यन्मनुते तन्मनल्पं मनोल्पं तस्मिन् मनोल्पे संकल्पिते 
संकल्पविकल्पात्मकं मनः प्रसरति | स्वातिरेकेण वाचके तु स्मृते तदा 
वाग्वृत्तिः प्रसरति | एवं प्राणमनोवागादिरुत्पन्नः सन् वर्धते | एवं 
प्राणादिनिष्पत्तौ सत्यां 
मूषानिषिक्तद्रुतसुवर्णवदापादमस्तकमखिलाः प्राणादिवाता 
धावयति धावन्ति आपादमस्तकं व्याप्य वर्तन्ते इत्यर्थः || ७६ ||

समाधौ सर्वस्य चिन्मात्रत्वानुभवः

आधिभौतिकदेहं तु आधिदैविकविग्रहे |
देहोऽतिविमलं याति चातिवाहिकतामियात् || ७७ ||

प्. ३१९) जाड्यभावविनिर्मुक्तममलं चिन्मयात्मकम् |
तस्यातिवाहिकं मुख्यं सर्वेषां तु मदात्मकम् || ७८ ||

जायाभवविनिर्मुक्तिः कालरूपस्य विभ्रमः |
इति तं स्वस्वरूपा हि मती रज्जुभुजङ्गवत् || ७९ ||

मृषैवोदेति सकलं मृषैव प्रविलीयते |
रौप्यबुद्धिः शुक्तिकायां स्त्रीपुंसोर्भ्रमतो यथा || ८० ||

पिण्डब्रह्माण्डयोरैक्यं लिङ्गसूत्रात्मनोरपि |
स्वापाव्याकृतयोरैक्यं स्वप्रकाशचिदात्मनोः || ८१ ||

	पुनः समाहितावस्थायां एतत् सर्वं चिन्मात्रपर्यवसन्नं 
भवतीत्याह- आधिभौतिकेति | स्वाज्ञविकल्पितभौतिकदेहमधिकृत्य 
भवतीत्याधिभौतिकदेहः तं तु आधिभौतिकदेहम् आत्मानं प्रत्यञ्चं 
देवमधिकृत्य भवतीत्याधिदैविकविग्रहः तस्मिन् आधिदैविकविग्रहे 
प्रत्यगभिन्नपरमात्मनि तन्मात्रतया प्रविलापयेत् | ततः 
पूर्वाधिष्ठितदेहः मलवद्देहादिभावं विहाय 
विमलब्रह्मभावमेव याति स्वाज्ञविकल्पितप्रपञ्चाधारतया 
समन्ताद्वहतीत्यातिवाहिकतां ब्रह्मतामियादित्यर्थः || ७७ || यत् 
स्वातिरिक्तजडशरीरादिकमनुभूतं तत् सर्वं 
जाड्यभावविनिर्मुक्तममलं चिन्मयात्मकम् | यत् सर्वेषां देहादीनां 
अधिष्ठेयानां आरोपापवादाधिष्ठानं मदात्मकम् 
अस्मत्प्रत्ययालम्बनभूतप्रत्यगभिन्नं ब्रह्म तस्यातिवाहिकत्वमेव 
मुख्यं वास्तवमित्यर्थः || ७८ || यदि ते पराक्सापेक्षप्रत्यगभिन्ने 
ब्रह्मणि सविशेषधीः जायते तदा जनित्वा भवतीति तज्जायाभावः 
सविशेषत्वस्फूर्तिः | तदपह्नवसिद्धिः तद्विनिर्मुक्तिः | एवं 
सविशेषापह्नवोक्तिरपि कालरूपस्य ब्रह्मणो ज्ञानविभ्रमः 
सर्वापह्नवसिद्धब्रह्ममात्रस्य निष्प्रतियोगिकत्वेन स्वातिरिक्तमस्ति नास्तीति 
विभ्रमापह्नवोक्तिरप्यपह्नवतामर्हतीति भावः |

प्. ३२०) इत्येवं योऽवशिष्यते तं स्वावशेषधिया विदित्वा 
वेदनसमकालं या हि स्वस्वरूपावस्थितिः तन्मतिरेव मुक्तिः || ७९ || 
तदतिरेकेण स्वाज्ञदशायां यद्यदनुभूतं रज्जुभुजङ्गवत्, 
शुक्तिकायां यथा अनुभूतम् इदं रजतमिति विपरीतभ्रमतः स्त्रीपुंसोः 
रौप्यबुद्धिवच्च, मृषैवोदेति सकलं मृषैव प्रविलीयते | 
वस्तुतः स्वाज्ञादिदृष्टिमोहे सत्यसति ब्रह्ममात्रं 
निष्प्रतियोगिकमवशिष्यत इति फलितोऽर्थः || ८० || कथं पुनः 
ब्रह्ममात्रमवशिष्यत इत्युक्तम् ? 
व्यष्टिसमष्टिविभागसिद्धविश्वादि##-
भेदं मन्यसे तदा 
व्यष्टिसमष्टिप्रपञ्चतदारोपापवादाधारविश्वादितुरीयान्तस्य 
विराडादितुर्यान्तेनैक्यं विचिन्तयेदित्याह- पिण्डेति | ऐक्यं 
विश्वविराडैक्योफलक्षणार्थम् | 
भेदसापेक्षतदैक्यगतसविशेषतापाये ब्रह्म 
निष्प्रतियोगिकस्वमात्रमवशिष्यते इत्यर्थः || ८१ ||

समाधियोगः

शक्तिः कुण्डलिनी नाम विसतन्तुनिभा शुभा |
मूलकन्दं फणाग्रेण कमलकन्दवत् || ८२ ||

मुखेन पुच्छं संगृह्य ब्रह्मरन्ध्रसमन्विता |
पद्मासनगतः स्वस्थो गुदमाकुञ्च्य साधकः || ८३ ||

वायुमूर्ध्वगतं कुर्वन् कुम्भकाविष्टमानसः |
वायवाघातवशादग्निः स्वाधिष्ठानगतो ज्वलन् || ८४ ||

ज्वलनाघातपवना घातोरुन्निद्रितोऽहिराट् |
ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा विष्णुग्रन्थिं भिनत्त्यतः || ८५ ||

प्. ३२१) रुद्रग्रन्थिं च भित्त्वैव कमलानि भिनत्ति षट् |
सहस्रकमले शक्तिः शिवेन सह मोदते || ८६ ||

सैवावस्था परा ज्ञेया सैव निर्वृतिकारणा || ८७ ||

इति |

	इत्थंभूतज्ञानोपायतया समाधियोगमाचष्टे- शक्तिरिति || 
८२-८४ || घातेनेत्यत्र घातोरिति छान्दसः || ८५ || 
षट्चक्रालंकारग्रन्थित्रयभेदनानन्तरम् इयं कुण्डलिनीशक्तिः शिवेन 
सह सहस्रारे मोदते || ८६ || स्वविकल्पितभेदप्रपञ्चं ग्रसित्वा 
निर्विशेषब्रह्मविद्यारूपमासाद्य स्वयमपि 
निष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रपर्यवसन्नेति यावस्थोक्ता सैवावस्था परा 
विदेहमुक्तिरिति ज्ञेया | सैव निर्वृतिकारणा, तस्याः 
परमानन्दाविर्भावहेतुत्वात् | इतिशब्दो हठयोगसमाप्त्यर्थः, 
अध्यायपरिसमाप्त्यर्थश्च || ८७ ||

इति प्रथमोऽध्यायः

द्वितीयोऽध्यायः

खेचरीविद्या

अथाहं संप्रवक्ष्यामि विद्यां खेचरिसंज्ञिकाम् |
यथा विज्ञातवानस्य लोकेऽस्मिन्नजरामरः || १ ||

मृत्युव्याधिजराग्रस्तो दृष्ट्वा विद्यामिमां मुने |
बुद्धिं दृढतरां कृत्वा खेचरीं तु समभ्यसेत् || २ ||

प्. ३२२) जरामृत्युगदघ्नो यः खेचरीं वेत्ति भूतले |
ग्रन्थतश्चार्थतश्चैव तदभ्यासप्रयोगतः || ३ ||

तं मुने सर्वभावेन गुरुं मत्वा समाश्रयेत् |
दुर्लभा खेचरी विद्या तदभ्यासोऽपि दुर्लभः || ४ ||

अभ्यासं मेलनं चैव युगपन्नैव सिध्यति |
अभ्यासमात्रनिरता न विन्दन्ते ह मेलनम् || ५ ||

अभ्यासं लभते ब्रह्मन् जन्मजन्मान्तरे क्वचित् |
मेलनं जन्मनां तत्तु शतान्तेऽपि न लभ्यते || ६ ||

अभ्यासं बहुजन्मान्ते कृत्वा तद्भावसाधितम् |
मेलनं लभते कश्चिद्योगी जन्मान्तरे क्वचित् || ७ ||

यदा तु मेलनं योगी लभते गुरुवक्त्रतः |
तदा तत्सिद्धिमाप्नोति यदुक्ता शास्त्रसंततौ || ८ ||

ग्रन्थतश्चार्थतश्चैव मेलनं लभते यदा |
तदा शिवत्वमाप्नोति निर्मुक्तः सर्वसंसृतेः || ९ ||

शास्त्रं विनापि संबोद्धुं गुरवोऽपि न शक्नुयुः |
तस्मात् सुदुर्लभतरं लभ्यं शास्त्रमिदं मुने || १० ||

यावन्न लभ्यते शास्त्रं तावद्गां पर्यटेद्यतिः |
यदा संलभ्यते शास्त्रं तदा सिद्धिः करे स्थिता || ११ ||

प्. ३२३) न शास्त्रेण विना सिद्धिर्दृष्टा चैव जगत्त्रये |
तस्मान्मेलनदातारं शास्त्रदातारमच्युतम् || १२ ||

तदभ्यासप्रदातारं शिवं मत्वा समाश्रयेत् |
लब्ध्वा शास्त्रमिदं मह्यमन्येषां न प्रकाशयेत् || १३ ||

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन गोपनीयं विजानता |
यत्रास्ते च गुरुर्ब्रह्मन् दिव्ययोगप्रदायकः || १४ ||

तत्र गत्वा च तेनोक्तविद्यां संगृह्य खेचरीम् |
तेनोक्तः सम्यगभ्यासं कुर्यादादावतन्द्रितः || १५ ||

अनया विद्यया योगी खेचरीसिद्धिभाग्भवेत् |
खेचर्या खेचरीं युञ्जन् खेचरीबीजपूरया || १६ ||

खेचराधिपतिर्भूत्वा खेचरेषु सदा वसेत् |

	ज्ञानसहितहठयोगसर्वस्वं प्रतिपाद्य सप्रपञ्चं 
लम्बिकायोगमाचष्टे- अथेति | यथा यथावत् || १-१२ || मह्यं 
मत्तः || १३-१५ || ह्रीमित्यादिखेचरीबीजपूरया

अन्तर्लक्ष्यविलीनचित्तपवनो योगी सदा वर्तते
दृष्ट्या निश्चलतारया बहिरधः पश्यन्नपश्यन्नपि |
मुद्रयं खलु खेचरी भवति सा लक्ष्यैकताना शिवा
शून्याशून्यविवर्जितं स्फुरति सा तत्त्वं पदं वैष्णवि ||

इति श्रुतिसिद्धखेचरीमुद्रया खेचरीयोगं युञ्जन् यः कालं नयति || १६ || 
स योगी देहान्ते खेचराधिपतिः सूर्यो भूत्वा खेचरेषु खेचरणीयलोकेषु 
सदा वसेत् ||

प्. ३२४) 			खेचरीमन्त्रराजोद्धारः

खेचरावसथं वह्निमम्बुमण्डलभूषितम् || १७ ||

आख्यातं खेचरीबीजं तेन योगः प्रसिध्यति |
सोमांशनवकं वर्णं प्रतिलोमेन चोद्धरेत् || १८ ||

तस्मात् त्र्यंशकमाख्यातमक्षरं चन्द्ररूपकम् |
तस्मादप्यष्टमं वर्णं विलोमेनापरं मुने || १९ ||

तथा तत्परमं विद्धि तदादिरपि पञ्चमा |
इन्दोश्च बहुभिन्नं च कूटोऽयं परिकीर्तितः || २० ||

	मेलनमन्त्रराजमुद्धरति- खेचरेति | खवाचकतया चरतीति 
खेचरः हकारः आवसथमिति धारणाशक्तिरीकारः रेति वह्निः 
अम्बुमण्डलमिति बिन्दुः | एतत् सर्वं मिलित्वा भूषितं ह्रीमिति || १७ || 
खेचरीबीजमाख्यातम् | तेनैव लम्बिकायोगः प्रसिध्यति | 
शिष्टबीजषट्कमप्यम्बुमण्डलभूषितमिति ज्ञेयम् | सोमांशः 
सकारः चन्द्रबीजं तत्प्रतिलोमेन तन्नवकं वर्णमुद्धरेत् भमिति || १८ || 
तस्मात् भकारादनुलोमेन त्र्यंशकं चन्द्रबीजमाख्यातं समिति | 
तस्मात् सकारात् विलोमेन अपरमष्टमं वर्णमुद्धरेत् ममिति || १९ || तथा 
मकारात् विलोमेन अपरं पञ्चमवर्णं पमिति विद्धि | पुनरिन्दोश्च 
बीजं समित्युद्धरेत् | बहुभिः ककारषकारबिन्दुभिः युक्तोऽयं कूटः 
क्षमिति | आहत्य बीजानि सप्त- ह्रीं, भं, सं, मं, 
पं, सं, क्षं, इति || २०-२१ ||

मन्त्रजपात् खेचरीसिद्धिः

गुरूपदेशलभ्यं च सर्वयोगप्रसिद्धिदम् |
यत्तस्य देहजा माया निरुद्धकरणाश्रया || २१ ||

प्. ३२५) स्वप्नेऽपि न लभेत् तस्य नित्यं द्वादशजप्यतः |
य इमां पञ्च लक्षाणि जपेदपि सुयन्त्रितः || २२ ||

तस्य श्रीखेचरीसिद्धिः स्वयमेव प्रवर्तते |
नश्यन्ति सर्वविघ्नानि प्रसीदन्ति च देवताः || २३ ||

वलीपलितनाशश्च भविष्यति न संशयः |
एवं लब्ध्वा महाविद्यामभ्यासं कारयेत् ततः || २४ ||

अन्यथा क्लिश्यते ब्रह्मन्न सिद्धिः खेचरीपथे |
यदभ्यासविधौ विद्यां न लभेद्यः सुधामयीम् || २५ ||

ततः संमेलकादौ च लब्ध्वा विद्यां सदा जपेत् |
नान्यथा रहितो ब्रह्मन्न किंचित् सिद्धिभाग् भवेत् || २६ ||

यदिदं लभ्यते शास्त्रं तदा विद्यां समाश्रयेत् |
ततस्तदोदितां सिद्धिमाशु तां लभते मुनिः || २७ ||

	नित्यं द्वादशवारं यो जपति स मायातीतो भवतीत्यर्थः || २२##-

खेचर्यभ्यासक्रमः

तालुमूलं समुत्कृष्य सप्तवासरमात्मवित् |
स्वगुरूक्तप्रकारेण मलं सर्वं विशोधयेत् || २८ ||

स्नुहिपत्रनिभं शस्त्रं सुतीक्ष्णं स्निग्धनिर्मलम् |
समादाय ततस्तेन लोममात्रं समुच्छिनेत् || २९ ||

प्. ३२६) हित्वा सैन्धवपथ्याभ्यां चूर्णिताभ्यां प्रकर्षयेत् |
पुनः सप्तदिने प्राप्ते रोममात्रं समुच्छिनेत् || ३० ||

एवं क्रमेण षाण्मासं नित्योद्युक्तः समाचरेत् |
षाण्मासाद्रसनामूलं सिराबन्धं प्रणश्यति || ३१ ||

अथ वागीश्वरीधामशिरो वस्त्रेण वेष्टयेत् |
शनैरुत्कर्षयेद्योगी कालवेलाविधानवित् || ३२ ||

पुनः षाण्मासमात्रेण नित्यं संघर्षणान्मुने |
भ्रूमध्यावधि चाप्येति तिर्यक्कर्णबिलावधि || ३३ ||

अधश्च चुबुकं मूलं प्रयाति क्रमचारिता |
पुनः संवत्सराणां तु तृतीयादेव लीलया || ३४ ||

केशान्तमूर्ध्वं क्रमति तिर्यक्शाखावधिर्मुने |
अधस्तात् कण्ठकूपान्तं पुनर्वर्षत्रयेण तु || ३५ ||

ब्रह्मरन्ध्रं समावृत्य तिष्ठेदेव न संशयः |
तिर्यक् चूलितलं याति अधः कण्ठबिलावधिः || ३६ ||

शनैः सनैर्मस्तकाच्च महावज्रकवाटभित् |
पूर्वं बीजयुता विद्या ह्याख्याता याति दुर्लभाम् || ३७ ||

तस्याः षडङ्गं कुर्वीत तया षट्स्वरभिन्नया |
कुर्यादेवं करन्यासं सर्वसिद्ध्यादिहेतवे || ३८ ||

शनैरेवं प्रकर्तव्यमभ्यासं युगपन्न हि |
युगपद्वर्तते यस्य शरीरं विलयं व्रजेत् || ३९ ||

प्. ३२७) तस्माच्छनैः शनैः कार्यमभ्यासं मुनिपुंगव |
यदा च बाह्यमार्गेण जिह्वा ब्रह्मविलं ब्रजेत् || ४० ||

तदा ब्रह्मार्गलं ब्रह्मन् दुर्भेद्यं त्रिदशैरपि |
अङ्गुल्यग्रेण संघृष्य जिह्वामात्रं निवेशयेत् || ४१ ||

एवं वर्षत्रयं कृत्वा ब्रह्मद्वारं प्रविश्यति |
ब्रह्मद्वारे प्रविष्टे तु सम्यङ्मथनमाचरेत् || ४२ ||

मथनेन विना केचित् साधयन्ति विपश्चितः |
खेचरीमन्त्रसिद्धस्य सिध्यते मथनं विना || ४३ ||

जपं च मथनं चैव कृत्वा शीघ्रं फलं लभेत् |
स्वर्णजां रौप्यजां वापि लोहजां वा शलाकिकाम् || ४४ ||

नियोज्य नासिकारन्ध्रं दुग्धसिक्तेन तन्तुना |
प्राणान् निरुध्य हृदये सुखमासनमात्मनः || ४५ ||

शनैः सुमथनं कुर्याद् भ्रूमध्ये न्यस्तचक्षुषि |
षाण्मासान्मथनावस्थाभावेनैव प्रजायते || ४६ ||

यथा सुषुप्तिर्बालानां यथा भावस्तथा भवेत् |
न सदा मथनं शस्तं मासे मासे समाचरेत् || ४७ ||

सदा रसनया योगी मार्गं न परिसंक्रमेत् |
एवं द्वादशवर्षान्ते संसिद्धिर्भवति ध्रुवा || ४८ ||

प्. ३२८) शरीरे सकलं विश्वं पश्यत्यात्माविभेदतः |
ब्रह्माण्डोऽयं महामार्गो राजदन्तोर्ध्वकुण्डली || ४९ ||

इति ||

	अभ्यासक्रममाह- ताल्विति || २८-२९ || कार्यान्तरं हित्वेति | 
हरीतकी पथ्याशब्दार्थः || ३०-३१ || वागीश्वरीधामशिरः जिह्वाग्रम् || 
३२-३४ || तिर्यक्च्छाखावधिः शिखामूलमित्यर्थः || ३५-३६ || 
दुर्लभां दुर्लभताम् || ३७ || षट्स्वरभिन्नया ह्रां ह्रीं इत्यादिनेत्यर्थः 
|| ३८-४० || ब्रह्मार्गलम् अन्तर्जिह्वासुषिरम् || ४१-४७ || एवं 
गुरुमुखात् लम्बिकाविद्याम् अभ्यस्य द्वादशवर्षानुष्ठानात् 
लम्बिकायोगसिधिः भवति || ४८ || शरीरे सकलं विश्वं पश्यतीत्यनेन 
विराट्सूत्रबीजतुर्यरूपं क्रमेण प्रतिपद्यते | यत्र सहस्रारे 
राजदन्तोर्ध्वकुण्डली जिह्वा प्रसरति सोऽयं मार्गः ब्रह्माण्डनिभो 
भवति, सुपथत्वात् | इतिशब्दः लम्बिकायोगसमाप्त्यर्थः, 
द्वितीयाध्यायसमाप्त्यर्थश्च भवति || ४९ ||

इति द्वितीयोऽध्यायः

तृतीयोऽध्यायः

मेलनमन्त्रः

ह्रीं भं सं मं पं सं क्षम् |

	मेलनमनुं कण्ठतः पठति- ह्रीमिति |

प्. ३२९) 		अमावास्याप्रतिपत्पूर्णिमाभेदेन दृष्टिभेदः

पद्मज उवाच-

अमावास्या च प्रतिपत् पौर्णमासी च शंकर |
अस्याः का वर्ण्यते संज्ञा एतदाख्याहि तत्त्वतः || १ ||

[शिव उवाच-]

प्रतिपद्दिनतोऽकाले अमावास्या तथैव च |
पौर्णमास्यां स्थिरीकुर्यात् स च पन्था हि नान्यथा || २ ||

	दृष्टित्रयतल्लक्ष्ययाथार्थ्यबुभुत्सया शिवं प्रति ब्रह्मा 
पृच्छतीत्याह- पद्मज इति || १ || प्रश्नोत्तरं भगवानाह- 
प्रतिपदिति | बाह्यमध्यान्तर्लक्ष्यदर्शनकरणं 
मनःसहकृतदृष्टिः | अमादिभेदेन सेयं त्रिधा भिद्यते | तत्र 
गाढनिमीलनदृष्टिरमा, अर्धोन्मीलनदृष्टिः प्रतिपत्, 
सर्वोन्मीलनदृष्टिः पूर्णिमा भवति | लक्ष्यदर्शने पूर्णिमादृष्टिः 
प्रशस्यते | अभ्यासकाले यदि नेत्रश्रमो भवति तदा प्रतिपद्दिनतोऽकाले 
प्रतिपद्दृष्ट्यावलोकयेत् अमादृष्ट्या वा | यदा जितश्रमो भवति तदा 
पूर्णिमादृष्टिमेव स्थिरीकुर्यात्,

कदाचित् पूर्णिमादृष्ट्या कदाचित् प्रतिपद्दृशा |
अमादृष्ट्या कदाचिच्च निर्विघ्नेनावलोकयेत् ||

इति ब्रह्मप्रणवोक्तेः | प्राणापाना[णायामा]द्यपेक्षया 
अयमेव पन्था वरीयानित्यर्थः || २ ||

पूर्णिमादृष्टिविधिः

कामेन विषयाकाङ्क्षी विषयात् काममोहितः |
द्वावेव संत्यजेन्नित्यं निरञ्जनमुपाश्रयेत् || ३ ||

प्. ३३०) अपरं संत्यजेत् सर्वं यदिच्छेदात्मनो हितम् |
शक्तिमध्ये मनः कृत्वा मनः शक्तेश्च मध्यगम् || ४ ||

मनसा मन आलोक्य तत् त्यजेत् परमं पदम् |
मन एव हि बिन्दुश्च उत्पत्तिस्थितिकारणम् || ५ ||

मनसोत्पद्यते बिन्दुर्यथा क्षीरं घृतात्मकम् |
न च बन्धनमध्यस्थं तद्वै कारणमानसम् || ६ ||

चन्द्रार्कमध्यमा शक्तिर्यत्रस्था तत्र बन्धनम् |
ज्ञात्वा सुषुम्नातद्भेदं कृत्वा वायुं च मध्यगम् || ७ ||

स्थित्वासौ वैन्दवस्थाने घ्राणरन्ध्रे निरोधयेत् |
वायुं बिन्दुं समाख्यातं सत्त्वं प्रकृतिमेव च || ८ ||

षट् चक्राणि परिज्ञात्वा प्रविशेत् सुखमण्डलम् |
मूलाधारं स्वाधिष्ठानं मणिपूरं तृतीयकम् || ९ ||

अनाहतं विशुद्धिं च आज्ञाचक्रं च षष्ठकम् |
आधारं गुदमित्युक्तं स्वाधिष्ठानं तु लैङ्गिकम् || १० ||

मणिपूरं नाभिदेशे हृदयस्थमनाहतम् |
विशुद्धिः कण्ठमूले च आज्ञाचक्रं च मस्तकम् || ११ ||

	विषयविषयिकलनात्यागपूर्वकं पूर्णिमादृष्ट्या ब्रह्माहमिति 
लक्षयेत् इत्याह- कामेनेति || ३ || किंच- शक्तिमध्ये | 
कुण्डलिनीशक्तिमध्ये पूर्णिमादृष्टिकलितं मनः कृत्वा पुनः 
शक्तेश्च मध्यगं मनोऽपि कृत्वा

प्. ३३१) ब्रह्माकारपरिणतमनसा मनस्तत्कार्यापवादाधिकरणं 
ब्रह्मास्मीत्यालोक्य एवमालोकनवृत्तिमपि संत्यजेदिति यत् तदेव हि 
परमं पदं कैवल्यमित्यर्थः || ४ || किं तन्मनः इत्यत आह- मन 
इति | मनसः व्यष्टिप्रपञ्चोत्पत्त्यादिकारणत्वात् तदेव बिन्दुरीश्वरः, 
बिन्दुरीश्वरसंज्ञः इति श्रुतेः || ५ || यद्वा- मनसोत्पद्यते बिन्दुः 
बिन्द्वादिकल्पनाया मनोहेतुकत्वात् मनःकार्यत्वम्, सेशं मया 
कल्पितम् इति भगवत्पादाचार्योक्तेः | यथा क्षीरं घृतात्मकं तथा 
बिन्दुः मन-आत्मकमित्यर्थः | मनोबद्धमीश्वरतत्त्वमित्यत्राह##-
बन्धनमध्यस्थं मनसो मृषात्वात् | नापि तद्वै तदेव 
स्वकारणमानसवत् भवति, मानसापाये बिन्दोः ईश्वरस्य 
निर्विशेषब्रह्ममात्रत्वात् || ६ || ईश्वरादतिरिक्तमेव बन्धनमित्याह- 
चन्द्रेति | ब्रह्मरन्ध्रमूलाधारासनचन्द्रार्कमध्यमा शक्तिः 
कुण्डलिनी यत्र तिष्ठति तत्र बन्धनं मनोऽस्तीति ज्ञात्वा | 
स्वातिरिक्तकुण्डलीकार्यं मनोबन्धनमिति ज्ञात्वा तदुन्मूलनाय यत् 
सुषुम्नायां ग्रन्थित्रयं विद्यते तद्भेदं कृत्वा प्राणादिकमपि 
तत्सुषुम्नामध्यगं कृत्वा || ७ || बैन्दवस्थाने भ्रूमध्यादौ 
बिन्द्वाख्येश्वरोऽस्मीति स्थित्वा वायुं स्थिरीकृत्य प्राणरन्ध्रे निरोधयेत् 
केवलकुम्भकमेव कुर्यात् इत्यर्थः | प्राणादीन् ज्ञात्वा योगानन्दं 
विशेदित्याह- वायुमिति || ८ || कानि षट् चक्राणीत्यत आह- मूलेति || 
९-१२ ||

प्राणाभ्यासात् विराड्रूपापत्तिः

षट् चक्राणि परिज्ञात्वा प्रविशेत् सुखमण्डले |
प्रविशेद्वायुमाकृष्य तयैवोर्ध्वं नियोजयेत् || १२ ||

एवं समभ्यसेद्वायुं स ब्रह्माण्डमयो भवेत् |
वायुं बिन्दुं तथा चक्रं चित्तं चैव समभ्यसेत् || १३ ||

प्. ३३२) एवं प्राणाभ्यासात् विराड्रूपो भवतीत्यर्थः | 
चित्तप्राणावेकीकृत्य षट्चक्रेषु बिन्दुध्यानपूर्वकं 
योगमभ्यसेदित्यर्थः || १२-१३ ||

अभ्यासयोगेन विना न स्वात्मप्रकाशः

समाधिमेकेन समममृतं यान्ति योगिनः |
यथाग्निर्दारुमध्यस्थो नोत्तिष्ठेन्मथनं विना || १४ ||

विना चाभ्यासयोगेन ज्ञानदीपस्तथा न हि |
घटमध्यगतो दीपो बाह्ये नैव प्रकाशते || १५ ||

भिन्ने तस्मिन् घटे चैव दीपज्वाला च भासते |
स्वकायं घटमित्युक्तं यथा दीपो हि तत्पदम् || १६ ||

	एकेन निर्विकल्पयोगेन समं सर्वसाम्यं समाधिं ब्रह्म 
अमृतं योगिनो यान्ति | एवमभ्यासयोगं विना स्वात्मा न प्रकाशते इति 
सदृष्टान्तमाह- यथेति || १४-१५ || स्वकायो घटस्थानीय 
इत्युक्तः || १६ ||

गुरूपदेशात् ब्रह्मज्ञानम्

गुरुवाक्यसमाभिन्ने ब्रह्मज्ञानं स्फुटीभवेत् |
कर्णधारं गुरुं प्राप्य कृत्वा सूक्ष्मं तरन्ति च || १७ ||

अभ्यासवासनाशक्त्या तरन्ति भवसागरम् |

	गुरुवाक्यसमाभिन्ने स्वाज्ञानावरणे अथ ब्रह्मज्ञानम् | गुरुं 
प्राप्य तदुपदिष्टार्थं नौकां कृत्वा || १७ ||

प्. ३३३) 		वाग्वृत्त्यधिष्ठानं ब्रह्म

परायामङ्कुरीभूय पश्यन्त्यां द्विदलीकृता || १८ ||

मध्यमायां मुकुलिता वैखर्यां विकसीकृता |
पूर्वं यथोदिता या वाग् विलोमेनास्तगा भवेत् || १९ ||

तस्या वाचः परो देवः कूटस्थो वाक्प्रबोधकः |
सोऽहमस्मीति निश्चित्य यः सदा वर्तते पुमान् || २० ||

शब्दैरुच्चावचैर्नीचैर्भाषितोऽपि न लिप्यते |

	व्यवहारिकप्रपञ्चदृष्टीनां भवसागरतारणं कथमित्या##-
व्यावहारिकप्रपञ्चनिर्वाहकवाग्वृत्तिसंभूतिस्थितिप्रलया##-
भवसागरपारब्रह्मपदं यान्तीत्याह- परायामिति | वाग्वृत्तिः

चत्वारि वाक्परिमिता पदानि
तानि विदुर्ब्राह्मणा ये मनीषिणः |
गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति
तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति ||

इति श्रुत्यनुरोधेन मूलाधारस्थपरायां अङ्कुरीभूय | 
अनाहतस्थपश्यन्त्याम् || १८ || विशुद्धिचक्रस्थमध्यमायाम्, 
आस्यस्थवैखर्याम् || १९-२० ||

विश्वादिप्रपञ्चाधिष्ठानं ब्रह्म

विश्वश्च तैजसश्चैव प्राज्ञश्चेति च ते त्रयः || २१ ||

विराड्ढिरण्यगर्भश्च ईश्वरश्चेति ते त्रयः |
ब्रह्माण्डं चैव पिण्डाण्डं लोका भूरादयः क्रमात् || २२ ||

प्. ३३४) स्वस्वोपाधिलयादेव लीयन्ते प्रत्यगात्मनि |
अण्डं ज्ञानग्निना तप्तं लीयते कारणैः सह || २३ ||

परमात्मनि लीनं तत्परं ब्रह्मैव जायते |

	व्यष्टिसमष्टिप्रपञ्चसापेक्षविश्वविराडादिभेदे सति कथं 
विद्वान् भवसागरपारब्रह्मतया अवशिष्यते इत्याशङ्क्य यदि ते 
स्वातिरेकेण साधारव्यावहारिकप्रपञ्चोऽस्तीति भ्रान्तिस्तदा स्वज्ञानतः 
स्वाज्ञानप्रपञ्चो विलीयते, तद्विलयाधिकरणं 
स्वातिरिक्तासंभवब्रह्ममात्रज्ञानेन निरधिकरणं सत् 
निष्प्रतियोगिकस्वमात्रमवशिष्यते इत्याह- विश्वश्चेति || २१-२३ || 
स्वाज्ञदृष्टिविकल्पितस्वातिरिक्तं स्वज्ञदृष्ट्या विलीनं सत् 
परमार्थदृष्ट्या ब्रह्मैव भवतीत्यर्थः ||

निष्प्रतियोगिकं ब्रह्म

ततः स्तिमितगम्भीरं न तेजो न तमस्ततम् || २४ ||

अनाख्यमनभिव्यक्तं सत् किंचिदवशिष्यते |

	परमार्थदृष्ट्या कथं तद्ब्रह्म भवतीत्यत्राह- तत इति | 
यतः स्वाज्ञादिदृष्ट्या स्वातिरिक्तप्रपञ्चः तदपवादोऽपि भवति ततो 
वस्तुयाथार्थ्यदर्शनात् निर्गुणनिरवयवव्योमवत् स्तिमितगम्भीरं 
भूतभौतिकतेजस्तमःपरिच्छेदासंभवात् न तेजो न तमस्ततम् || २४ || 
तथा नामरूपासंभवाद् अनाख्यमनभिव्यक्तं स्वाज्ञादिदृष्टिमोहे 
सत्यसति सत् किंचिदवशिष्यते, ब्रह्ममात्रमसन्न हि इति श्रुतेः ||

ब्रह्मसिद्ध्युपायभूतं ध्यानम्

ध्यात्वा मध्यस्थमात्मानं कलशान्तरदीपवत् || २५ ||

अङ्गुष्ठमात्रमात्मानमधूमज्योतिरूपकम् |
प्रकाशयन्तमन्तःस्थं ध्यायेत् कूटस्थमव्ययम् || २६ ||

प्. ३३५) विज्ञानात्मा तथा देहे जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितः |
मायया मोहितः पश्चाद्बहुजन्मान्तरे पुनः || २७ ||

सत्कर्मपरिपाकात्तु स्वविकारं चिकीर्षति |
कोऽहं कथमयं दोषः संसाराख्य उपागतः || २८ ||

जाग्रत्स्वप्ने व्यवहरन्त्सुषुप्तौ क्व गतिर्मम |
इति चिन्तापरो भूत्वा स्वभासा च विशेषतः || २९ ||

अज्ञानात्तु विदाभासो बहिस्तापेन तापितः |
दग्धं भवत्येव तदा तूलपिण्डमिवाग्निना || ३० ||

दहरस्थः प्रत्यगात्मा नष्टे ज्ञाने ततः परम् |
विततो व्याप्य विज्ञानं दहत्येव क्षणेन तु || ३१ ||

मनोमयज्ञानमयान् सम्यग् दग्ध्वा क्रमेण तु |
घटस्थदीपवच्छश्वदन्तरेव प्रकाशते || ३२ ||

	एवं निष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रसिद्ध्युपायमाह- ध्यात्वेति || 
२५-२६ || स्वेन रूपेण विज्ञानात्मा परमात्मापि 
स्वातिरिक्तात्मात्मीयाभिमानतः संसरति, 
अनेककोटिजन्मसुकृतपरिपाकवशात् प्रत्यगभिमुखो भवति, ततः 
स्वाज्ञविकल्पितप्रपञ्चकलनाविरलविदेहमुक्तात्मरूपतया अवशिष्यते 
इत्याह- विज्ञानात्मेति || २७-३३ ||

जीवन्मुक्तिविदेहमुक्ती

ध्यायन्नास्ते मुनिश्चैवमा सुप्तेरा मृतेस्तु यः |
जीवन्मुक्तः स विज्ञेयः स धन्यः कृतकृत्यवान् || ३३ ||

प्. ३३६) जीवन्मुक्तपदं त्यक्त्वा स्वदेहे कालसात्कृते |
विशत्यदेहमुक्तत्वं पवनोऽस्पन्दतामिव || ३४ ||

अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथारसं नित्यमगन्धवच्च यत् |
अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं तदेव शिष्यत्यमलं निरामयम् || 
३५ ||

इत्युपनिषत् ||

	स्वदेहे रूढमूलदेहाभिमाने कालसात्कृते विरूपविलयं गते 
सत्यथ देहादावात्मात्मीयाभिमानसंभवप्रबोधसमकाल##-
स्वमात्रमवशिष्यते इत्यर्थः || ३४ || शब्दादिप्रपञ्चे सति विदेहमुक्तस्य 
स्वात्ममात्रता कथमित्यत आह- अशब्दमिति | 
सर्वापह्नवसिद्धविदेहमुक्तस्वरूपं ब्रह्म 
निष्प्रतियोगिकस्वमात्रमित्यत्र न विवादः | यदि स्वाज्ञदृष्ट्या 
शब्दादिविकारः स्यात् तदा स्वज्ञदृष्ट्या 
शब्दादिविलयाधिकरणमशब्दादिविशेषविशिष्टं भवति, तदेव 
परमार्थदृष्ट्या निष्प्रतियोगिकस्वमात्रम् | अवशिष्यते इत्यर्थः || ३५ || 
इत्युपनिषच्छब्दः योगकुण्डल्युपनिषत्समाप्त्यर्थः ||

इति तृतीयोऽध्यायः

श्रीवासुदेवेन्द्रशिष्योपनिषद्ब्रह्मयोगिना |
योगकुण्डल्युपनिषद्व्याख्यानं लिखितं स्फुटम् |
कुण्डल्युपनिषद्व्याख्याग्रन्थस्तु द्विशतं स्मृतः ||

इति श्रीमदीशाद्यष्टोत्तरशतोपनिषच्छास्त्रविवरणे 
षडशीतिसंख्यापूरकं योगकुण्डल्युपनिषद्विवरणं संपूर्णम्




###########   END OF FILE  #######