####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00213
Uniform title: yogasārasaṃgraha
Commentator : vaktraśambhu
Manuscript : IFP T0859 copied from  D 4373 belonging to the GOML, Madras

Description: 
IFP transcript T0859


Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski.

Revision 0: April 5, 2010

Internet publisher : Muktabodha Indological Research InstituteWeb Publisher: Muktabodha
Publication year : 2010
Publication city : 
Publication country : United States
####################################################





|| योगसारसंग्रहः ||

प्रणमामि गणेशानं प्रणवार्तिप्रभञ्जनम् |
प्रसन्नं भजतामिष्ट प्रदातारं भवच्छिदम् ||

सुधांशुकोटिद्युतिमप्रमेयं सुधाकरस्मरे मुखारविन्दम् |
योराजयोगामृतदान दक्षं श्रीदक्षिणामूर्ति गुरुं नमामि ||

श्रीशङ्करं पराशक्तिं गणेशं षण्मुखंहरिम् |
ब्रह्माणं नन्दिकेशं च दत्तात्रेयं पतञ्जलिम् ||

नवयोगीन्द्रवृन्दांश्च व्यासं व्यासात्मजं भजे |

आधारपद्मवन लोलन राजहंसी मन्तर्महागगनवासव चापरेखाम् |
आनन्द विद्युतमनङ्गरिपोः पुरन्ध्रीमा ब्रह्मविष्णुजननीमभिवादयामि ||

मूलाधारमुखप्रसूनसुलभ ज्वाला समालिङ्गितां
बालादित्य सहस्रकोटिरुचिमत्तन्तूपमामुन्मनीम् |
तत्वातीतसदाशिवेन सततं संयोग वाञ्छापरां
तत्वानामुपयाय कान्तिजननीं श्रीकुण्डलीं भावये ||

आपार पद्म शिखिहंसविमुक्तनिद्रा
मक्षान्त वर्णमणि भूषण दिव्य गाजाम् |
अर्कानिलेन्दु नयनामखिलैक बीजा-
मम्बां भजे परसुधा परिषिक्त मूर्तिः ||

सिन्दूर सन्दोह निभां शुभाङ्गीं
शिवस्यवामाङ्क विहारलोलाम् |
तेनैव संलालितमन्दहासां
भजामि गौरीं भवतारणाय ||

अष्टाङ्गादि समस्त योगकमल श्रीकुण्डलिन्याः परः
ब्रह्मद्वारकवाट पाटन पटोमार्गस्य यल्लक्षणम् |
तत्वातीत सदाशिवस्य निलयस्यात्म स्वरूपं च य
त्तत्सर्वं प्रकटी करोमि च पुरा योगेषु यद्वर्णितम् ||

योगशास्त्राणि सर्वाणि सम्यगालोच्य सङ्ग्रहात् |
योगसारमहंवक्ष्ये साधकानु जिघृक्षया ||

गुरूपदिष्टमार्गेण योगशास्त्रानु वर्तिना |
वैराग्यशीलयुक्तानामिदं शास्त्रं प्रगीयते ||

तदुक्तं योगशांकरे -

ज्ञानखड्गं दृढं कृत्वावैराग्यमय चर्म च |

प्. २)

दुर्लभे योगसंग्रामे शूरः कोटौ विराजते ||

गीतायाम् -

अभ्यासेन च कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते || इति |

योगे नैव विमुच्यन्ते देहिनोभव बन्धनात् |
नान्यथा मुक्तिरेतेषां जन्मकोटि शतैरपि ||

तदुक्तं योगशांकरे -

नास्ति योगं विनामुक्तिः या मुक्तिर्योगदर्शिता |
योगयुक्तश्चजानाति समुक्तो भवसागरात् || इति |

निरोध एव चित्तस्य योग इत्यभिधीयते |
योगाभ्यास वशेनैव परमात्मा प्रकाशते ||

तदुक्तं श्वेताश्वतरे -

तावन्मनोनिरोद्धव्यं हृदि यावत् क्षयं गतम् |
एतज्ज्ञानञ्च ध्यानञ्च शेषाश्च ग्रन्थविस्तराः ||

पतञ्जलिश्च योगश्चित्त वृत्तिनिरोध इति |
विध्यन्तःकरणं बुद्धिर्मनस्तद्वृत्तिरुच्यते ||

अगमन्मे मनोऽन्यत्रेत्युक्त्वाक्त्या तद् ज्ञातुमर्हसि ||

द्विविधाचित्तवृत्तिः स्या च्छुद्धा शुद्धेति चोच्यते |
अशुद्धा जन्महेतुः स्याच्छुद्धा जन्मविनाशिनी ||

तदुक्तममृतबिन्दूपनिषदि -

मनोहिद्विविधं प्रोक्तं शुद्धञ्चाशुद्धमेव च |
अशुद्धं कामसङ्कल्पं शुद्धं कामविवर्जितम् ||

मन एव मनुष्याणां कारणंबन्धमोक्षयोः |
बन्धाय विषयासक्तं मुक्तं निर्विषयं गतम् || इति |

द्वाभ्यामेव निरोधःस्या स्यात् सूर्येन्दुभ्यां यथा तमः |
अन्यथा चित्त चलनं कदाचिन्ननिवार्यते ||

तदुक्तं पतञ्जलिना -

उभयाधीनश्चित्त वृत्तिनिरोध इति |

व्यासभाष्ये -

अभ्यास वैराग्याभ्यां तन्निरोध इति ||

योगसाधनमभ्यासो विरागश्च निरीहता |
द्वाभ्यामेव भवेद्योगो मन्त्रादिर्नैव संशयम् ||

मन्त्रो हठो लयोराजेत्येको योगश्चतुर्विधः |
योगानामर्थ विज्ञानान्मुक्तो भवति नन्यथा ||

प्रत्याहारस्तथा ध्यानं प्राणायामोऽयधारणा |
तर्कश्चैव समाधिश्च षडङ्गोयोग उच्यते ||

अयञ्च पूर्वपक्षः आदौ योगां गान्यष्टौ निरुप्यपश्चान्मन्त्रादि 
योगानां स्वरूपन्निरूप्यते | 

सूतसंहितायाम् -

प्. ३)

यमश्च नियमश्चैव तथैवासनमेव च |
प्राणायामस्तथा विप्र प्रत्याहारस्तथा परम् ||

धारणा च तथा ध्यानं समाधिश्चाष्टमो मुने |
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम् |
क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचञ्चैते यमादश ||

वेदोक्तेन प्रकारेण विनान्यत्र तपोधन |
कायेन मनसावाचा हिंसाहिंसा न चान्यथा ||

आत्मा सर्वगतोऽच्छेद्यो नादह्य इति या मतिः |
सा चा हिंसा पराप्रोक्ता मुने वेदान्त वेदिभिः ||

यत्र दृष्टेन्द्रियैर्दृष्टं श्रुतं वेदविदांवर |
तस्यैवोक्तिर्भवेत् सत्याविप्रसा नान्यथा भवेत् ||

सर्वं सत्यं परं ब्रह्म नामान्यदिति या मतिः |
तत्सर्वं परमं प्रोक्तं वेदान्त ज्ञानभावितैः ||

अन्यदीयेदृणेरत्ने काञ्चने मौक्तिकेऽपिवा |
मनसापि निवृत्तिः स्यात्तदस्तेयं विदुर्बुधाः ||

आत्मनो नामभावेन व्यवहार विवर्जनम् |
एतदस्तेयमित्युक्तमात्म विद्भिर्महात्मभिः ||

कायेन मनसा वाचा नारीणां परिवर्जनम् |
ऋतुकालं विनास्वस्यां ब्रह्मचर्यं तदुच्यते ||

ब्रह्मचर्याश्रम स्थानां यतीनांनैष्ठिकस्य च |
ब्रह्मचर्यं तथैवोक्तं तथैवारण्यवासिनाम् ||

ऋतावृत्तौ स्वदारेषु संगतिर्या विधानतः |
ब्रह्मचर्यं तथैवोक्तं गृहस्थाश्रमवासिनाम् ||

राज्ञश्चैव गृहस्थस्य ब्रह्मचर्यं प्रकीर्तितम् |
विशोवृत्तवतां चैव केचिदिच्छन्ति पण्डिताः ||

शुश्रूवैव तु शूद्रस्य ब्रह्मचर्यं प्रकीर्तितम् |
ब्रह्म भावेमनश्चारं ब्रह्मचर्यंपरं तथा || इति ||

स्वात्मवत्सर्वभूतेषु कायेनमनसागिरा |
अनुज्ञायादयासैव प्रोक्ता योगांगवेदिभिः |
मित्रे पुत्रे कलत्रे च रिपौस्वात्मनि सन्ततम् ||

एक रूपं मुने यत्तदार्जवं प्रोच्यते बुधैः |
कायेन मनसावाचा शत्रुभिः पीडिता च सा ||

प्. ४)

बुद्धिक्षोभनिवृत्तिर्या क्षमा सा मुनिपुङ्गव |
वेदादेव मुनेर्मोक्षः संसारस्य न चान्यथा ||

इति विज्ञान निष्पत्तिः धृतिः प्रोक्ता च वैदिकैः |
अहमात्मान चान्योऽस्मीत्येवं या प्रस्थिरामतिः ||

सा प्रोक्ता विधृतिश्श्रेष्ठा मुनिभिर्वेदपारगैः वादिभिः |
अल्पमृष्टाशनाभ्यान्तु नास्तियोगः कथञ्चन ||

तस्माद्योगानुगुण्येन भोजनं मितभोजनम् |

विश्वेश्वरः -

हितं मितञ्चयश्चान्नंयच्चान्नं नैव जीर्यते ||

धातुः प्रकुप्यते तस्मात् तदन्नं परिवर्जयेत् |

योगसारमञ्जर्याम् -

आहाराच्छिद्यते योगी कृष्णपक्षे तु चन्द्रमाः |
शुक्लपक्षे यथा चन्द्रोमिताहारः प्रवर्तते ||

गीतायाम् -

नात्यश्नत्श्च? योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः || इति |

सूतसंहितायाम् -

स्वदेह मलनिर्मोक्षं मृज्जलाभ्यां महामुने |
युक्तशौचं भवेद्वाह्यं मानसं मननं विदुः ||

अहंशुद्ध इति ज्ञानं शौचं वाञ्छन्तिपण्डिताः |
ज्ञान शौचं परित्यज्य बाह्ययोरमते नरः ||

समूढः काञ्चनं त्यक्त्वा लोहं गृह्णाति सुव्रत |
ज्ञानाम्भसैव शुद्धस्य कृतकृत्यस्य योगिनः ||

कर्तव्यं नास्तिलोकेऽस्मिन्नस्ति चेन्न सतत्त्ववित् |

अथ नियमः - 

याज्ञवल्क्यः -

तपस्सन्तोषमास्तिक्यं दानमीश्वरपूजनम् |
सिद्धान्त श्रवणं चैव ह्रीमतिश्च जपा व्रतम् ||

एते च नियमाः प्रोक्ताः योगविद्भिर्महात्मभिः |
ता नहं क्रमशो वक्ष्ये शृणु श्रद्धापुरस्सरम् ||

वेदोक्तेन प्रकारेण कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः |
शरीरशोषणं यत्तत् तप इत्युच्यते बुधैः ||

यदृच्छा लाभतोनित्यमलं पुंसां भवेदिह |
या वीस्तामृषयः प्राहुस्सन्तोषस्य च लक्षणम् ||

धर्माधर्मेषु विश्वासो यस्तदास्तिक्यमुच्यते |
न्यायार्जित धनं चान्नं शुद्धया वैदिके द्विजे ||
अन्यद्वायत् प्रदीयन्ते तद्दानं प्रोच्यते मया ||

प्. ४)

वैदिकाय च विप्राय यद्दत्तं वस्तु शोभते |
नोपकारायदत्तं स्याद्भस्मनीव हुतंहविः ||

आदित्यमम्बिकां विष्णुं गणनाथं महेश्वरम् |
यथा शक्त्यर्चनं भक्त्या यत्तदीश्वर पूजनम् || इति |

सूतसंहितायाम् -

रागाद्यपेतं हृदयं वागदृष्टानृतादिना | 
हिंसादिरहितः कायः एतच्चेश्वरपूजनम् ||

सत्यं ज्ञानमनन्तञ्च परानन्दं परं ध्रुवम् |
प्रत्यगित्यवगन्तव्यं वेदान्त श्रवणं बुधैः ||

सिद्धान्त श्रवणं प्रोक्तं पुराणश्रवणं बुधैः |
वेदवैदिकमार्गेषु कुत्सितं कर्म यद्भवेत् ||

तस्मिन् भवति या लज्जा हीश्च सैवेति कीर्तिता |
वैदिकेषु च सर्वेषु श्रद्धयामतिर्भवेत् |
गुरुणा चोपदिष्टोऽपि तत्र संबंध वर्जितः ||

वेदोक्ते नैव मार्गेण मन्त्राभ्यासो जपः स्मृतः |
कल्पसूत्रे तथा वेदशास्त्र पुराणके |
इतिहासे प्रवृत्तिर्या सा जपः प्रोच्यते मया ||

या वेद बाह्यास्मृतयो याश्चकाश्च कुदृष्टयः |
सर्वास्ता निष्फलाः प्रोक्तास्तमोनिष्ठा हितास्स्मृताः ||

गीतासु -

श्रेयान् स्वधर्मोविगुणः परधमात्स्वनुष्टितात् |
स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः || इति |

तस्मात् सर्वं प्रयत्नेन वेदमन्तं सदा जपेत् |
जकारो जन्मनाशः स्यात् पकारात्पापनाशनम् |
जन्मपापविनाशित्वाज्जप त्युच्यते बुधैः ||

जपश्च त्रिविधः प्रोक्तः वाचिकोपांशु मानसः |
मानसो मनसाप्रोक्तो ह्युपांशुर्जिह्वया स्मृतः ||

उच्चैर्जपो वाचिकः स्यात् इति वेदविदांवरः |
मानसं तु सहस्रं स्यादुपांशुश्शतमुच्यते ||

वाचिकस्त्वेक एकः स्यात् जप लक्षणमीरितम् |

विश्वामित्रः -

यदुच्चनी च स्वरितैः शब्दैः स्पष्टं पदाक्षरैः ||
मन्त्रमुच्चारयेद्विप्रो जपयज्ञस्सवाचिकः ||

स्वरवर्णपदैर्वाक्यं शुद्धमावर्तयेज्जपन् |

प्. ६)

न कम्पयेच्छिरो ग्रीवां दन्तान्नैव प्रपीडयेत् |
नीचैश्श्रुतो भवेद्भार्गीण्यश्रुतं सफलं भवेत् ||

ऋषिश्छन्दो देवताश्च ध्यायन् मन्त्रं च सर्वदा |
यस्तु मन्त्रं जपेद्भार्गीं तदेव हि फल प्रदम् ||

प्रसन्न गुरूणापूर्वमुपदिष्टत्त्वनुज्ञया |
धर्मार्थ कामसिद्ध्यर्थं यत्तु तद्वत मुच्यते || इति |

अथासन क्रमः -

अथासन क्रमं वक्ष्ये साधकानां हिताय वै |
यदभ्यास क्रमेणैव स्थिरत्वं सुकरं भवेत् ||

योगसारमञ्जर्याम् -

वीरं कूर्मञ्च सुदृढं स्वस्तिकं कुक्कुटासनम् |
मयूरं विजयं चैव पद्मं व्यासासनं तथा ||

दृढासनं च वृषभं गारूडं गजमेव च |
सिद्धं सिंहासनं चैव प्रवक्ष्यामि यथा विधि ||

समाधाय शुचौ देशे हृद्य वस्त्रोत्तरच्छदे |
जङ्घां च दक्षिणां न्यस्य सम्यग्वामो रूमूर्धनि ||

समग्रीवशिरो वक्षोहस्तौ विन्यस्य चोपरि |
आकुञ्च्य गुदमेकाग्रो वीरासनमिदं परम् ||

अनेनाभ्यासयोगेन योगारूढः प्रसिद्ध्यति |
न चाभ्यासविधौ चैतश्शष्यते शीघ्रसिद्धये ||

तस्यैव दक्षिणे जंघां न्यसेद्वामोरु मूर्धनि |
कूर्मासनं तु विज्ञेयं सर्वेन्द्रिय वशंकरम् ||

दक्षपादं च वामोरुमूले विन्यस्यतत्पदम् |
दक्षोरु मूलपीठार्थं कल्पयेत् सुदृढासनम् ||

बाहुयुग्मं समुत्सृज्य स्वस्तिकासनमीरितम् |
सर्वसिद्धिप्रदं देवि सर्वरोगविनाशनम् ||

वामगुल्फमधः कृत्वा कृत्वोपरि च दक्षिणम् |
गुदे ना पीड्यवैजान्वोः युगलं परिपात्य च ||

वामहस्तांगुली मूलेष्वत्वाष्टभ्य यथा तलम् |
दक्षहस्तांगुलीमूले परिवर्त्य च तत्तले ||

ऊरुमूलद्वयं पीड्यघ्राणाघ्रे स्थापयेद्दृशौ |
कुक्कुटासनमेतद्वै मनसः स्थैर्यकारणम् |
ऊरुमूल द्वयेस्थाप्य पाद युग्मं निधाय च ||

प्. ७)

तयोर्मध्ये स्थिर गुदः पृष्टमुन्नम्य निश्चलः |
तथा करतलद्वन्द्वं समासीनः परस्परम् |
ऊर्वोरु परिविन्यस्य नासिकामवलोकयेत् |

मयूरासनमेतद्वै सर्वव्याधिविनाशनम् |
एतस्य बाहु युगलं कारयेद्दण्ड युग्मवत् ||

करद्वय तलं भूमौ पुटाकारेणधारयेत् |
किञ्चिदानम्रित तनुः निश्चलास्थिरमानसः ||

पादौ निलोकयेद्रम्यं समासीनः समाहितः |
व्यासासनमिदं सद्यो व्याधिघ्नं योगसिद्धिदम् ||

वामपादमथोत्तानं कृत्वादक्षोरुमण्डले |
दक्षपादं च वामोरौ दक्षपादं च वामोरौ तथा भूतं निधापयेत् |

ऊरुभ्यामुपरिस्थाप्य बाहुं त्यज्य यथा यतः |
कर पृष्ठं च दक्षाख्यं व्यसेद्वामतलान्तरे ||

ऋजुग्रीव शिरोभूत्वा नासिकामवलोकयेत् |
न निमीलन्नचोन्मीलन् कुर्यादाकुंच्य वै गुदम् ||

समदेह स्थिरमतिः पद्मासनमिदं परम् |
सर्वयोग प्रसिद्ध्यर्थमभ्यसेद्भवभित्तये ||

वामजङ्घोपरिस्थाप्य दक्षजंघांजितेन्द्रियः |
दक्ष जंघोदरेमूले गुल्फपार्श्वेन्निधापयेत् ||

हस्तादिमति पर्यन्तं पद्मासनवदाचरेत् |
विजयासनमेतद्धि सर्वसिद्धिकरं परम् ||

ऊरुभ्यामुपरिस्थाप्य पादयुग्मं प्रयत्नतः |
दक्षिणं सव्यदेशे च सव्यं दक्षिण देशके ||

करद्वयं पृष्ठदेशे परिवर्त्य प्रयत्नतः |
पादांगुष्ठ द्वयंसम्यक् कराभ्यांसंनिगृह्य च ||

किञ्चिदुत्तान हृदयो नासिकामवलोकयेत् |
दृढासनमिदं प्रोक्तं सद्योरोगविनाशनम् ||

वाम गुल्फक पृष्ठे तु दक्षगुल्फं निधापयेत् |
पातयित्वा महेशानि जानु युग्मं महीतले ||

ऊर्वोः कूर्परमाधारं कृताञ्जलि पुटौ करौ |
कुञ्चच्चिबुकसंयोगं नासिकाग्रंविलोकयेत् ||
गरुडासन मेतद्वै सर्वसिद्धिकरं परम् |
गुदेन पीड्यधरणीं पादाभ्यामपि संस्फुटम् ||

प्. ८)

जान्वोरूर्ध्वकरौ स्थाप्य स्थिरदेहो भवेद्दृढम् |
एतद्गजासनं सर्वविघ्न विच्छेदकारकम् ||

ऊरूयुङ्मूलपीठार्थं जंघे चा श्लिष्यपार्वति |
पादयुक् पश्चिमं न्यस्य पर्यङ्कोनदृढं तनुम् ||

गुल्फेन गुदमा पीड्य सव्यं गुह्योपरिक्षिपेत् |
समदेहः स्थिरोभूत्वा शुद्धासनमिदं परम् ||

सर्वसिद्धि प्रदं देवी सर्वव्याधिविनाशनम् |
जंघाभ्यामूरु युग्मं च समाश्लिष्यनिपात्य च ||

कूर्परौ स्तम्भवत् कृत्वा पार्श्वेनैकेन संश्रयेत् |
एतत् प्रोक्तं मया देवि वृषभासन मुत्तमम् ||

सर्वरोगविधातार्थे प्रोक्तमेतन्महात्मभिः || इति |

आदिनाथेन निर्णीत मासनं वक्ष्यतेऽधुना |
तत्कुर्यादासनं स्थैर्य मारोग्यं चांगपादवम् ||

जानूर्वोरन्तरे सम्यक् कृत्वा पादतले उभे |
ऋजुकायः समासीनः स्वस्तिकं परिचक्षते ||

सव्ये दक्षिणगुल्फं तु पृष्ठ पार्श्वे निवेशयेत् |
दक्षिणेऽपि तथा सव्य गोमुखं गोमुखं यथा ||

गुदं निष्पीड्य गुल्फाभ्यां व्युत्क्रमेणसमाहितः |
कूर्मासनं भवेदेतदिति वेदविदां मतम् |
पद्मासनं सुसंस्थाप्य जानूर्वोरन्तरे करौ ||

निवेश्य भूमौ संस्थाप्य व्योमस्थं कुक्कुटासनम् |
कुक्कटासन बंधस्थोदोर्भ्यां संगृह्य कंधरम् ||

शेते कूर्मवदुत्तानंमेतदुत्तान कूर्मकम् |
पादांगुष्ठौ तु पाणिभ्यां गृहीत्वाश्रवणावधि ||

धनुराकर्षका कृष्टन्धनुरासनमीरितम् |
वामोरुमूलार्पित दक्षपादं जान्वोर्बहिर्वेष्टित वामदोष्णान् |
प्रगृह्य तिष्ठन् परिवर्तितां गोमत्स्येन्द्र नाथोदितमासनं न्यसेत् ||

मत्स्येन्द्र पीठं जठर प्रवृद्धं पचण्डरुङ्मण्डल खण्डनास्त्रम् |
अभ्यासतः कुण्डलिनी प्रबोधं शुद्धस्वरूपं च ददाति पुंसाम् ||

प्रसार्य पादौ भुवि दण्डरूपौ दोर्भ्यां पदाग्रद्वितयं गृहीत्वा |
जानू परिन्यस्त ललाट देशो भवेदिदं पश्चिमताणमाहुः ||

यदि पश्चिमताणमासनाग्र्यं पवनं पश्चिमवाहनं करोति |
उदरे जठरानलो ज्वलस्स्यात् उदरे कार्श्यमरोगता च पुंसाम् ||

धरामवष्टभ्यकरस्थलाभ्यां तत्कूर्परस्थापित नाभिपार्श्वम् |

प्. ९)

उच्चासनोदण्ड वदुत्थितः खे मयूरमेतत् प्रवदन्ति पीठम् ||

उत्तानशववद्भूमौ शयानन्तं शवासनम् |
सर्वासनश्रान्तिहरं चित्तविश्रान्ति साधनम् ||

मुख्यं सर्वासनेष्वेवं सिद्धासिद्धासनं विदुः |
ऊरुयुङ्मूलपीठार्थं जंघे चाकुंच्य पार्वति |
पादयुक् पश्चिमे न्यस्य पर्यङ्के सदृढन्तनुम् ||

गुल्फेन गुदमापीड्य सव्य गुह्यो परिक्षिपेत् ||

समदेह स्थिरो भूत्वा सिद्धासनमिदं परम् |
सर्वसिद्धिप्रदं देवि सर्वव्याधि विनाशनम् ||

चतुराशीतपीठेषु सिद्धमेवसमभ्यसेत् |
द्विसप्ततिसहस्रेषु सुषुम्नामिवनाडिषु ||

आत्मध्यायोमिताहारी यावद्द्वादशवत्सरम् |
सदा सिद्धासनाभ्यासा द्योगनिष्पत्तिमाप्नुयात् ||

श्रमदैर्बहुभिः पीठैरलं सिद्धासने सति |
प्राणानिलं सावधानं बद्धे केवलाकुम्भके ||

उत्पद्यते विनायासात् स्वयमे वोन्मनी च सा |
तथैकस्मिन्नेव बद्धे सिद्धासने सदा |
ग्रन्थित्रयमनायासात् स्वयमेवोपभिद्यते |

आसनं सिद्धि सदृशं न कुम्भः केवलो जपः |
न खेचरे समामुद्रा न नाद सदृशो लयः ||

गुल्फौ च वृषण स्याथ स्वीविन्याः पार्श्वयोः क्षिपेत् |
दक्षिणे सव्यगुल्फं तु वामे दक्षिण गुल्फकम् ||

हस्तौ च जान्वोः संस्थाप्य स्वाङ्गुलीस्संप्रसार्य च |
व्याप्तवक्त्रो निरीक्षेत नासाग्रं सुसमाहितः |
सिंहासनं भवेदेतत् पूजितं योगिभिः सदा ||

गुल्फौ च वृषणस्यायस्वीविन्याः पार्श्वयोः क्षिपेत् |
पार्श्वपादे च पाणिभ्यां दृढं बध्वासु निश्चलः ||

भद्रासनं भवेदेतत् सर्वव्याधिविनाशनम् |
गोरक्षासनमित्याहुरिदं वै सिद्धयोगिनः ||

आसनं त्रिविधं प्रोक्तमेकत्रा वासमेव च |
कुशाद्यासनमेकं च सिद्धाद्यासनमेव च ||

यावत्संकल्पितः कालस्तावदेकत्र संवसेत् |
क्रोशान्नपर्यटे दूर्ध्वमचलं प्रोच्यते बुधैः ||

प्. १०)

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमात्मन आसनम् |
नात्युच्छ्रितं नाति नीचं चेलाजि न कुशोत्तरम् ||

तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः |
उपविश्यासने युञ्ज्यात् योगमात्मविशुद्धये ||

बधिप्रदेशे मरुभूमिमण्डले सदामरुद्घोषित कीकटस्थले |
वल्मीकयुक्ते बहुजीवसङ्कुले किरातभूयिष्ठकुराजमण्डले ||

योगसारमञ्जर्याम् -

नदंशमशका कीर्णेन च श्वापद सेविते |
नदी समुद्रतीरेवा न जलाशय  सन्निधौ ||

श्मशाने चैत्यवृक्षे वा न महाजनसन्निधौ |
अराजके देशसन्धौ वल्मीकादि समाकुले || इति |

शुचौ देशे मनोरम्ये निश्शठे जनवर्जिते |
शोधिते घटिते स्निग्धे निम्नोन्नतविवर्जिते ||

हठयोगे -

तत्र रम्येमठं कुर्यात् सूक्ष्मद्वारञ्च निर्व्रणम् |
प्राकार चेष्टितं शुद्धं बहिजाला समन्वितम् ||

सुगन्ध कुसुमाकीर्णे वितानाशोप शोभिते |
तत्रोपधान शययाद्यैरासनाद्यैः समाकुलम् ||

सुधूप वासितं नित्यं गोमयेनोपलेपितम् |
समित्पुष्पदलोपेतं कन्दमूल फलान्वितम् |
समग्र भस्म रुद्राक्ष कुशोदकविभूषितम् |
शुद्धान्न व्यञ्जनैः पूर्णं सर्वौषधि समाश्रयम् || इति |

हठयोगे -

शैवे - अल्पद्वारमरन्ध्रगर्त पिटकंनात्युच्चनीचायतं 
सम्यग्गोमयसान्द्रलिप्तममलं निश्शेषबाधोज्झितम् |

बाह्ये मण्टपवेदिकूपरुचिरं प्राकार संवेष्टितं
प्रोक्तं योगिमठस्य लक्षणमिदं सिद्धेर्हठाभ्यासिभिः ||

इति श्रीदत्तात्रेयविरचिते योगसंग्रहे यमनियमासन स्थान निर्णयोनाम 
प्रथमोऽध्यायः ||




नाडी |

नाडीस्थानं च तद्वर्णं प्राण कर्म च विस्तरात् |
ज्ञात्वा योगीशनैर्नाडी शुद्धिं सम्यक् समारभेत् ||

तत्र शिवः |

सुषुम्नादशमद्वाराहर दाराश्चमध्यमा |
नागश्चन्द्र स्वर्गमुखी मशकामध्यनाडिका ||

पम्पालिनी मराकारी बालशक्ति तपस्विनी |
शंखिनी नलिनी गौरी शिखिनी व्यापिनी गुहा ||

प्. ११)

मासोपवासी त्रिपुरात्रिवेणी मन्दाकिनी सर्वरुजापहती |
सा कोकिलाभ्राजपदा च सिद्धा वज्राख्यदन्तामरशून्यनावी ||

अनाकार मुखीकन्द संहारातिग्मसूचिका |
शंखिनीशिव जालंध्र वियद्गङ्गोर्ध्व वाहिनी ||

पश्चिमोर्ध्व सरित्कारी मुखा कपिलपीलिका |
आकुला सिद्धमुनिवन्दिनी ततो मणिकुलं हरिविरिञ्चिगोचरा |
विषमसन्धिरपि वायुसूत्रकं तदनुघटति यद्वासरश्रियम् ||

मरुरिन्द्रमणिमोक्षसाधनी संगमात्र तदेह नायकी |
पद्मिनीत्रिदशवल्लभा वियद्ग्रन्थिवंशमणिमार्ग इत्यपि ||

योगसारमञ्जर्याम् -नारदीये च -

ब्रह्मद्वारे त्रयोग्रन्थिर्वामीक पालिनी तथा |
त्रिगन्धिर्मत्य सर्वा च मण्डनी स्याद् मूलिकम् ||

मृणालतन्त्रत्रिलिंगा तथा सर्व रसोऽपि च ||

आदिनाथः | 

कन्दमध्ये स्थितानाडी सुषुम्नेति प्रकीर्तिता |
चक्रेऽस्मिन्परितोनाड्यस्तिष्ठन्त्या पादमस्तके |

नारायणे -

सन्ततं सिराभिश्चलम्पत्या कोशसन्निभम् |
तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्मं तस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम् || इति |

मुक्तिदेव्यागमेत्युक्ता सुखदा विश्वधारिणी |
स्वतः प्रतिष्ठिता पूर्वा सुमनाशुद्धनिर्मला ||

पृष्ठमध्ये स्थितानाडी सदा मूर्ध्निव्यवस्थिता |
सूक्ष्मा श्रीवैष्णवी शुभ्रा विजया व्यक्तसंज्ञिका ||
जिह्वादारा निलचाराचोर्ध्वाध्वाचाति गुप्तका ||

भैरवः - 

सुधाख्या मध्यगाचैव ब्रह्ममार्गा सरस्वती |
त्रिमूर्ति निलया लोक धामा श्रीसर्वसंभवा ||
योगिगम्या खगाकारा मंगलामातृरूपिणी || इति |

दत्तात्रेयः |

द्यौस्सन्तिश्चैव सङ्क्रान्तिः कारण विश्वधारिणी |
प्रज्ञान निलया नित्या साध्या केदार संज्ञिका ||

कैलासश्चैव वैकुण्ठं कालमासाब्दमेव च |
विष्ण्वाद्यनेक नामानि योगशास्त्रेषु निश्चितम् || इति |

शिवयोगे - 

ब्रह्मेन्द्र सात्विकमदातुर सृष्टिवाणी-
न्वारिद्विलक्ष शशिशीतल चन्द्रगङ्गा |
स्याद्वारुणी च खदिरा च कलङ्कवामा
संहार एव शिववर्य निजाभिधास्युः ||

पिङ्गलाम्भोजिनी सूर्या यमुनाग्निरहस्मृतः |
इडा च वाम निश्वासा पिंगलादक्षिणा स्मृतः ||

प्. १२)

गङ्गा च यमुना चैव चन्द्रसूर्यौ निशादिवौ |
सूतकं प्रेतकं चैव पक्षद्वय मुदाहृतम् ||

धर्माधर्मौ तमो रक्तावयष्द्वयमुच्यते |
सितासिते वारणासि हंसद्वयपदं विदुः ||

शिवशक्ति पदं चैव सुषुम्नापाश्वयोः स्थितः ||

कलाकाष्ठौ मुहूर्तश्च कारणं विश्वदेहिनौ |
पञ्चभूत स्वरूपेते पञ्चब्रह्ममये स्फुटे ||

गन्धद्वारे कलाचारे प्रवाहौ जन्महेतुकौ |
अतिधूमयमाकीर्णौ योगिवश्यौ सनातनौ ||

मानसेन समायुक्ता विन्द्रियाणां प्रवर्तकौ |
प्राणापान स्वरूपौ तौ जगत्कर्म प्रवर्तकौ |
वर्णद्वयात्मकौ शुद्धौ नानावर्णप्रभेदकौ |
पञ्चस्थलसमाविष्टौ त्रिपञ्चप्राणरूपकौ ||

सर्वेषां प्राणिनामेव देहकाल प्रवर्तकौ |
प्राणवायुरयं नित्यं कालनिर्णयकारणात् ||

इडायां पिङ्गलायाञ्च श्वासरूपेण वर्तते |
एतद् द्वयं विना जीवो न तिष्ठति न संशयः ||

सुषुम्नाग्नि कलाप्रोक्ता तिसृभिः सर्वदा भवेत् |
सुषुम्ना वाहनं तत्र नैव जानन्ति मानवाः |
तया विदन्ति सुज्ञानं देवाः परमयोगिनः || इति |

प्रणवचिन्तामणौ -

शरीरादधिकः श्वासो निर्गमो द्वादशांगुलः |
प्रवेशेऽष्टांगुलोमध्ये विनष्टश्चतुरंगलः ||

शारीरे - 

षष्ट्युत्तरैश्च त्रिशतैः श्वासैरेका तु नाडिका |
पञ्चभिर्नाडिकाभिश्च राशिरेकः प्रकीर्तितः ||

दिनं जानाति मेषान्तैरेवं द्वादश राशिभिः |
चर स्थिरो भयात्मानो भवेयुश्श्वास संयुतः ||

चरात्मकास्तु चत्वारो वामभागे व्यवस्थिताः |
स्थिरात्मकाश्च याम्येस्युरुभयत्रो भयात्मकः |
मेष कर्कटकश्चैव मकरश्चतुला तथा ||

चत्वारो राशयस्त्वेते वामभागे व्यवस्थिताः |
वृश्चिकश्च वृषः सिंहः कुम्भोदक्षिणभागतः ||

कन्यामीनौ धनुर्युग्ममुभयत्र व्यवस्थिताः |
भूतं भव्यं भविष्यं च शुभाशुभफलं तथा ||

प्. १३)

राशिष्वेतेषु भूतेषु विज्ञातव्यं ग्रहोदयात् |
एकैकस्मिन् भवन्त्यत्र राशौ भूतानि पञ्च च ||

वायुर्वह्निस्तथा भूमिरापः खमिति पञ्चवै |
सर्वेषामपि राशीनां वायव्याद्यातु नाडिका ||

द्वितीया नाडिका ज्ञेयी तृतीया पार्थिवामता |
चतुर्थी वारुणी ज्ञेया व्योमाख्या पञ्चमी स्मृता ||

नासे पार्श्वे वहेद्वायु वायंव्यां शेषुराशिषु |
आग्नेयांशे चरत्यूर्ध्वे पार्थिवेस्तम्बपार्श्वतः ||

नासिकाया ह्यधो वायुर्वारणांशे भवेत्तदा |
नासा मध्ये भवेद्वायुर्व्योमांशे वहति स्फुटम् ||

गुरुराणूश्च वायव्ये चरतोग्नौ भृगुः कुजः |
भूम्यां बुधर वीज्ञेयौ जले चन्द्रशनैश्चरौ ||

आकाशे विग्रहं विद्यादेवं सर्वेषु राशिषु |
पूर्वोदिताश्च सर्वत्र सौम्याः पापास्त्वनन्तराः ||

राहुः कुजौ रविस्सौरिरेते दक्षिणतः शुभाः |
गुरुर्भृगुर्बुधश्चन्द्रस्सव्ये सौम्याः शुभावहाः ||

पापाश्च शुभदास्सव्ये सौम्याः पापफला इमेः |
प्रवेशे शुभदाः सव्ये निर्गमे चा शुभावहाः ||

एवं राशिस्यभूतेषु ग्रहोदयवशाद्बुधः |
शुभाशुभं सदा ज्ञात्वा पृष्टः सर्वं वदेत् ततः ||

यत्र वायुः स्थितस्तत्र पृष्टश्चेत् सुखमेव तत् |
यस्मिन् भागे मरुन्नास्ति तत्रस्थश्चेद्वृथा भवेत् ||

अग्रस्थो यदि चेत्पृष्ठस्तस्य दक्षिणवत्फलम् |
पृष्ठ स्थितस्य तस्यापि सव्यं तत्फलमुच्यते |
भोजनं मैथुनं युद्धं फलसंग्रहणे तथा |
कुर्यादेतानि कर्माणि वायौदक्षिणतः स्थिते  |
वामे च वायुवह्नौ च न कुर्याद्गमनं बुधः |
गच्छेद्यदि तदा मोहाद्ब्रह्मा पिननिवर्तते ||

पार्थिवे वारुणांशे च गमनं सुखसाधनम् |
व्योमांशेऽपि न गन्तव्यं कदाचिदपि यत्नतः ||

यदि सव्यादि राशौ तु वायूदय विपर्यये |
चित्तक्षोभो भवेत् तेन कार्यहानिश्च जायते ||

द्वितीये चैव राशौ तु यात्रा दुःखं भविष्यति |
चतुर्थे बहुनाशं स्यात् पञ्चमे दिशिविग्रहः ||

प्. १४)

षष्ठे च प्रत्यवायं स्यात् सप्तमे रोगसंभवः |
अष्टमे मरणं विद्यान्नवमे बुद्धिनाशनम् ||

दशमे देहसन्तापः परस्मिन् मित्रनाशनम् |
दिवसस्यान्तराशौ च सर्वतो दुरितं भवेत् ||

राशिष्वेतेषु भूतानां स्थानेष्वपि विपर्यये |
सर्वभूतभयं विद्यात् राज्ञो च रुचिरं भवेत् ||

वायुचार वशादेव शुभाशुभ परीक्षणम् |
कुर्याद्दिने दिने विद्वानेवं सर्वेषु राशिषु |
अयुते च सहस्रं च षट्शतानि तथैव च ||

श्वासं प्रयान्ति निर्यान्ति जन्तूनां तु दिने दिने |
दिनानां पञ्चदशतः पक्षः पूर्वापराह्वयः |
ताभ्यामेको भवेन्मासो मासौद्वौ तु ऋतुर्भवेत् ||

ऋतुभिश्च त्रिभिर्विद्यात् अयनं तद्द्वयं समाः |
आयुरब्दशतं प्रोक्तं तन्न्यूनं श्वासविप्लवात् ||

यावत्कालं तु यस्या युस्तत्तच्छ्वास प्रमाणकम् |
श्वास काल बलादेव मृत्युकालः परीक्षताम् |
वत्सरस्यादि काले तु राञ्जाने चोत्तरायणे |
अनन्तरं बहिर्वायुर्दक्षिणे पञ्चनाडिकाः ||

ततः सव्ये तथा पञ्चशतायुश्चेदयं भवेत् |
घटिका षड्वसेद्यस्य तस्माशीतिरितीरितम् ||

घटिका सप्तयस्यस्युर्द्विषष्ट्यायुस्स विन्दति |

घटिकाष्टौ यदि चरेत् पञ्चाशत्तस्य निर्दिशेत् |
घटिकानां नव चरेत् त्रयस्त्रिंशत्समावधि ||

नाडिकानां दशवहेत् अष्टाविंशत्समाः स्मृताः |
दिवसार्धं वहेद्वामे पञ्चविंशत् वत्सराः ||

दिवायस्य चरेद्वायुः द्वादशाब्दंस जीवति |
अहोरात्रं वहेद्वायुर्दशाब्दं तस्य जीवितम् ||

दिनद्वयं वहेद्वायु रष्टवर्षाणि जीवति |
दिन त्रयं वहेद्वायुः पञ्चवर्षाणि जीवति |
चतुर्दिनं तु यस्य स्यात् चतुरब्दंस जीवति |
पञ्चरात्रं वहेद्वायुस्तस्या युर्वत्सरत्रयम् ||

दशरात्राद्विवर्षं स्यात् पक्षादायुश्च वत्सरम् |
विंशद्दिनं वहेद्यस्य षाण्मासं तस्य जीवितम् |
पञ्चविंशद्दिनादायुः त्रिमासं तस्य जीवितम् ||

प्. १५)

षड्विंशति दिनान्मासद्वयमायुः प्रकीर्तितम् |
सप्तविंशद्दिनं वामे मासमेकं सजीवति ||

अष्टाविंशतिरेतस्मिन् मासार्धं तस्य जीवितम् |
एको न विंशदस्मिंश्चेद्दशाहतं तस्य जीवितम् ||

त्रिंशद्दिनं वहेद्वामे पञ्चरात्रं स जीवति |
द्वात्रिंशद्दिनस्ना?देकान्दिनमायुः प्रकीर्तितम् ||

त्रयस्त्रिंशद्दिना त्रिंशद् घटिकाजीवनं भवेत् |
आरभ्य चायनं वायोश्चरादूर्ध्वं फलंत्विदम् |
आरभ्यायनकालान्तं भाग एव तु दक्षिणे ||

यथोक्त सर्व संक्रान्तिमारभ्य दिनपञ्चकम् |
वायुर्यस्य वहेद्याम्ये त्रिवर्षं तस्य जीवितम् ||

चैत्रमासस्य संक्रान्तिमारभ्य दिनपञ्चकम् |
वायुर्यस्य वहेद्याम्ये सोऽष्टादश समावधि ||

एवमेव वहेद्यस्य सव्यभागे तु मारुतः |
नानाविध भयं तस्य मृत्योरन्यत्र विद्यते ||

यस्य कस्य च मासस्य शुक्लपक्षस्य चादितः |
परीक्षेत तदा मृत्युं वायुचारवशाद् बुधः ||

याम्ये यदि वहेद्वायुरेका होरात्रमेव च |
वर्षत्रयाद्भवेन्मृत्युः द्विदिने मृत्यु द्वयम् ||

त्रिदिने वत्सरामृत्युर्द्दशा हे मासतो मृतिः |
मासं त्वेकदिने मृत्युरेवं सौम्ये वहेद्यदि ||

रोगश्च धननाशश्च मनस्संप्ताप विग्रहौ |
एवं चोभयतश्चारे यावत्तत्फलमुच्यते |
स्थिरे सप्तमराशौ तु सविता यदि चन्द्रमाः |
जन्मराशि स्थितस्तत्र सावित्रोयोग उच्यते |
अस्मिन् काले वहेद्वायुरेकत्रार्धदिनं यदि ||

चतुर्दशाब्द पर्याप्तं तस्य मृत्युर्भविष्यति |
सावित्रं योगमारभ्य दिनमेकं वहेद्यदि |
द्वादशाब्दं च पर्याप्तं मृत्युं तस्य विनिर्दिशेत् |
स याति नाशमुद्ध्वान्ते अहोरात्रे दशाब्दकम् |
एवं दिनद्वयं यस्य तस्या युस्त्वष्टमाब्दकम् ||

एवं दिनद्वयं यस्य षड्वर्षं तस्य जीवितम् |
एवं चतुर्दिनं यस्य तस्यायुश्चतुराब्दिकम् ||

एवं पञ्चदिनं यस्य त्रिवर्षं तस्य जीवितम् |
एवं योगं समारभ्य वहे दष्ठदिनं तथा ||

प्. १६)

षट्त्रिं शदधिकं सार्धं द्विवर्षं तस्य जीवितम् |
योगमेवं समारभ्य द्वादशाहं भवेद्यदि ||

द्विसप्तत्रिदिनन्यून द्विवर्षं तस्य जीवितम् |
योगमेवं समारब्यय चतुर्दशदिनं भवेत् |
चतुर्थीसात्मकं सार्धं वत्सरं तस्य जीवितम् ||

एवं पञ्चदिनाहं चेत् वत्सरान्ते मृतिर्भवेत् |
योगमेवं समारभ्यषोडशाहं वहेद्यदि |
तमारभ्य वहेत्सप्तदशाहांत्वेक पार्श्वतः ||

षट्त्रिंशद्दिनहीनाब्दे यमास्यं यातिनिश्चितम् |
एकोन विशतिश्चेत् स्यात् अष्टमासान्मृतिर्भवेत् ||

विंशद्दिनं वहेद्यस्य षण्मासान्मरणं भवेत् |
स्यादेकविंशतिर्यस्य द्विमासान्मरणं भवेत् ||

एकोनत्रिंशददह्नाश्चेत् दशाहं तस्य जीवितम् |
त्रिंशद्दिनं वहेद्यस्य पञ्चाहान्मरणं भवेत् |
एकत्रिंशद्दिनं यस्य त्रिरात्रान्मरणं भवेत् ||

द्वात्रिंशद्दिनमेकं त्रिद्व्यत्र्यहान्मृत्यु रुदाहृतः |
त्रयस्त्रिंशद्दिनं स्याच्चेदेकाहान्मरणं भवेत् ||

सव्ये यदि वहेदेव मुक्त काले हि मारुतः |
पुत्रमित्रकलत्रार्थ वृत्तिबंधुविनाशनम् ||

अन्यैर्वापि नरश्चिह्नैर्बाह्यैरपि तथैव च |
कालाकाल परिज्ञानं कर्तव्यं तु विचक्षणैः || इति गोक्षः ||

काशीखण्डे - 

सन्ध्ययोरूपविष्टोयः पयेद्धूम्रं स्वमूर्धजम् |
पञ्चाह्नां वै भवेत्तस्य मरणं वत्सर त्रयात् |
चतुर्दिनं यदि भवेत् मरणं वत्सरद्वयम् ||

त्रिदिनं च भवेद्यस्य मरणं चैक वत्सरम् |
श्रोत्रद्वयेऽपि हस्ताभ्यां पिहिते वै ध्वनिःश्रुतः ||

वह्नेरन्तः स्थितस्यापि नास्ति चेद्वत्सरान्मृतिः |
गतेरुभययोर्भागे युगपन्निर्गमेयदि |
ब्रह्मसूत्र विनाशो वा नाशस्तस्यापि वत्सरात् ||

स्थौलं चा कस्मिकं यस्य कार्यं चा कस्मिकं भवेत् |
अतिक्रोधोऽति रोगो वा नाशस्त स्थापि वत्सरात् |
विण्मूत्रं च क्षयं चैव युगपत्संभवन्ति चेत् ||

तन्मासे तत्तिथौ वर्षे मृत्युस्तस्योपविद्यते |
गन्धर्वनगरं पश्येत् वृक्षाग्रे यदि कुत्रचित् ||

तस्यापि वत्सरा दर्वाक् मृत्युना परिबाध्यते ||

यदि वा कस्मिकं वापि स्वदेहं कृष्णपिंगलम् |

प्. १७)

वसेद्वर्षात्परं तस्य मरणं परिकीर्तितम् ||

गृध्रैश्च काक गोमायुखरोष्ट्रैस्सैरिभैस्तथा |
शरीरं भक्षितं यस्य मरणं तस्य वत्सरात् ||

स्वप्ने वापिभवेदेतैर्भक्षितोदेह आतुरः |
अन्यैर्वावत्सरान्मृत्यु भविष्यति न संशयः ||

आकाशात्पतितं भानुमिन्दुं भानुविवर्जितम् |
यः पश्येन्मृत्युरेवस्या दर्वागब्दार्धवत्सरात् ||

नक्षत्रमञ्जनाभं स्याच्छुष्के यस्योष्ठतालुके |
तस्याप्यब्दार्ध भाविस्यान्मृत्युरस्य न संशयः ||

अंगुलद्वयमध्येन यत्र दृश्येत चन्द्रमाः |
तयांगुलत्रयं पश्येद्यस्योप्यब्दार्धजीवनम् ||

वक्रीभूतं स्वमात्मानं छिद्रंवाथ सहस्रशः |
तेषु चादृश्यमानेषु षण्मासान्मरणं भवेत् ||

काकं गृध्रं विलीनाङ्गौ रक्तगन्धानुलेपनः |
तैलात्यक्ताति भीतश्चानुष्णीषोमुक्त वस्त्रभाक् ||

तस्य मृत्युर्भवेदर्वाक् अर्धाब्दान्नात्र संशयः |
पङ्के वा पांसुलेवाथ यस्य खण्ड पदं भवेत् ||

गच्छन्तं गगनं पश्येत् कृकलासंत्रिरूपिणम् |
खद्योतं च न पश्येत मंगुल्या पीड्यमानयोः ||

नेत्रयोस्तस्य वा मृत्युरर्धाब्दान्नात्र संशयः |
लोहदण्डधरं कृष्णं ह्रस्वं कृष्ण परिच्छदम् ||

स्वप्ने वा पश्यतस्तस्य त्रिमासान्मरणं ध्रुवम् |
इन्द्रियाणि न गृह्णन्ति स्वकीय विषयाण्यदि |
मासान्तं मरणं तस्य भविष्यति न संशयः ||

स्वलं नं चानिरोधेन प्रलापं ज्वलितं शिरः |
रात्राविन्द्रधनुर्विद्युदमेघेऽपि च दर्पणे ||

छाया शिरोदर्शनं च पावकं नीलवर्णकम् |
मयूरवच्चयः पश्येन्मैथुनं काकहंसयोः ||

अतिशीतोष्णयो रल्पनेतेर्स्युर्मास जीविनः |
स्नातस्य हृत्प्रदेशेषु छिद्रं भूमौ रवौ विधौ ||

स्वच्छायायां तु मासार्धं जीवितं प्रवदन्तिते ||

सूर्याच्छीतं हिमात्तापं तौवाकान्ति विवर्जितौ |
अम्बरं पीतवर्णं वा पक्षान्मृत्युर्न संशयः |
यस्य चाकस्मिकीज्वाला ज्वलन्ती जायते तले ||

ऋक्षान् सप्तऋषींश्चैव स्वाग्रेयस्तु न पश्यति |
उष्टं यस्य शरीरार्धं शीतलं मण्डलं च दृक् ||

प्. १८)

विवर्णोवक्र वासोवा सप्तरात्रात् प्रणश्यति |
अकस्माच्छव गंधं च स्वदेहे वा विवाससीम् ||

स्वप्ने स्त्रियं वा स्वं वापि दक्षिणेन प्रदक्षिणौ |
स्वान्नं परेण भुक्तं वां खेवावृषभवाहनम् ||

अन्यं वा दण्डिनं पश्येत्त्रिरात्रान्मरणं भवेत् ||

प्रकीर्णकेशां नग्नां वा स्त्रियं वा पाशधारिणम् |
पश्येद् भोजनकाले यः सोऽपि सद्यो मरिष्यति ||

भुज्यमानं तदात्मानं गृहे(ले)ण भुज्यते |
यस्य तस्यापि मृत्युः स्यात् सद्य एव न संशयः ||

रागाभिभूतमर्त्यानामौषधं यस्य रक्तवत् |
दृश्यते मृत्युरेव स्यात् सद्य एव न संशयः ||

इति काल गतिं ज्ञात्वा बाह्याभ्यन्तर लक्षणैः |
कुर्यु निश्रेयसे यत्नं तावदेव परीक्ष्य वै ||

एवं सु बुद्धिमाञ्ज्ञात्वा वञ्चयेत् कालमागतम् |
प्राणायामविधानोऽसौ योगाभ्यासेन साधकः ||

|| इति योग शास्त्रसंग्रहे द्वितीयोऽध्यायः ||




अथ नाड्यः पञ्चदश दश वायुक्रमं ब्रुवे | 
सुषुम्ना भोगदाहस्ति जिह्वावृषा यशस्विनी ||

विश्वोदरापिङ्गलैला वारुणीञ्च पयस्विनी |
अलंबुसा कुहुश्चैवश्चाथ गान्धारी च पयस्विनी |
शङ्खिनीत्युदिता मुख्या सिराः पञ्चदशप्रिये || इति 

योगसारमञ्जर्याम् | भावोपनिषदि |

अलंबुसा कुहुर्विश्वोदरी वारुणाहस्तिनी हास्तिजिह्वा 
यशोवती गान्धारी पूषाशंखिनी सरस्वती इला पिङ्गला 
सुषुम्ना चेति चतुर्दश नाड्यः इति |
तारचिन्तामणौ चैव नाड्यः पञ्चदश स्मृताः ||

याज्ञवल्क्येन संप्रोक्ता नाड्यश्च चतुर्दश |
चन्द्रज्ञानेन संप्रोक्ता नाड्यः षोडश स्मृताः ||

राशिमान प्रकारेऽपि याज्ञ वल्क्येन चोदिताः |

सर्वसारोपनिषदि योगसारमञ्जर्यां च -

प्राणापान समानाश्च व्यानश्चोदान एव च |
नाग कूर्मौ च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ||

वैरंभो मुक्तदायश्च प्रभंजन समीरणौ |
अन्तर्यामी महाप्राणाश्चोक्ता पञ्चदशानिलाः |

प्. १९)

भावोपनिषदि - 

पाणोपान व्यानोदान समान कूर्मनाग कृकलदेवदत्त धनञ्जया इति ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

द्विसप्ततिसहस्राख्याः सिरास्सन्ति जगत्प्रिये |
शरीरे पवना यामात् सम्यक् शुद्धा भवन्तिताः ||

दुरिकोपनिषदि च - 

द्विसप्तति सहस्राणि नाड्यः स्युर्वायुगोचराः || इति |

ईश्वरः - 

द्विसप्तति सहस्राणि नाडिभिर्देह उच्यते |
संवृता रज्जुभिश्शिक्यमिव देहं समाश्रिताः ||

योगसारमञ्जर्याम् -

शिभाकन्दादधोर्ध्वास्याद्द्व्यष्टान्ताश्चोर्ध्व गामिनः |

काश्चिद्दीर्घाश्च ह्रस्वाश्च तद्ध्रस्वास्सर्व तस्तताः |
स्वाधिष्ठाने सहस्राणि नाड्यःसु समुत्थिताः ||

मणिपूरे द्विसहस्राणि नाड्यः सन्ति संवृताः |
अनाहते द्विसहस्राणि नाड्यः सम्यगुद्भवाः ||

विशुद्धिदेशे साहस्र नाड्यः संवृताः स्मृताः |
दशसाहस्रमाज्ञाब्ज संभूता नाडि सन्ततिः ||

शिरोदेशे समुद्भूता दशसाहस्र नाड्यः |
द्व्यष्टान्ताश्चोर्ध्वगामिन्यः सिराः कन्दोद्भवा यथा ||

अप्रधानाः समावृत्य पश्चाद्भागं समाश्रिताः |
द्विसप्तति सहस्राश्च नाडीनां मध्यमे तनोः ||

द्विचतुष्षष्टि नाड्यस्ताः प्रधानाः सर्वदेहिनाम् |
तासां मध्ये मुख्यतराः सिराः पञ्चदश स्मृताः ||

ईश्वरः - 

काश्चिन्नाडी बहिर्व्याप्ता काचिद्धृदय मध्यगा |
यया तत्पुष्टिमाप्नोति केदार इव कुल्यगा |
मथुरा रसजैर्धातुभिः पुष्ट्यते क्रमात् ||

गान्धारी नामया जिह्वा पिङ्गला पार्श्ववर्तिनी |
उन्मुखी ब्रह्मरन्ध्रान्तं बहुशाखासमुद्गता ||

छुरिकोपनिषदि - 

इडा तिष्ठति वामेन पिङ्गला दक्षिणेन तु |
इडायाः पार्श्वगानाडी संप्रोक्ता हस्ति जिह्विका ||

बहुशाखा बहुस्कन्धा मूलाग्रान्तमधोमुखी ||

सपूषालंबुसाचोभे पार्श्वयोरूर्ध्वगा स्मृताः |
कराग्रांगुली पर्यन्तं बहुशाखास्समुद्भवाः ||

यशस्विनी च दक्षस्य पादांगुष्ठाभमिष्यति |
बहुशाखा भवेदेषा मूलाधारादधोमुखी |
शंखिनी या महानाडी सा वामे चोन्मुखा स्मृता ||

शाखोपशाखाभेदेन पादंगुल्यन्तमिष्यते |
कुहूरिति च या नाडी साधश्चोर्ध्वां च सुस्थिता ||

प्. २०)

बहुशाखा विभेदेन देहं व्याप्य व्यवस्थिता |
सरस्वती समूलोत्था जिह्वाग्रान्तं व्यवस्थिता ||

जया च विजया चोभे नाभिमूल समुद्भवे |
भ्रूयुग्मनेत्र कर्णान्तं कपोलौ व्याप्यसंस्थिते ||

सुषुम्ना पार्श्वयोर्जातात्विडा चैव तु पिङ्गला |
वामदक्षिण नासान्तः शरीरेऽस्मिन् व्यवस्थिते ||

तयोर्मध्ये परं स्थानं यस्तं वेद स वेदवित् ||
देहेऽस्मिन् द्व्यंगुलाधारे समुद्यन्ति समीरणा ||

द्विसप्तति सहस्रेषु विचरन्ति हि सर्वदा ||

याज्ञवल्क्यः - 

देहमध्ये शिखिस्थानं तप्त जाम्बूनद प्रभम् |
त्रिकोणमनुजानी हि चतुरश्रं चतुष्पदम् ||

मण्डलान्तपतंगानां स्थानं विद्धिसुशोभने |
पतंगानां प्राणादि वायूनामिति | उत्तर गीतायाम् |
द्विसप्तति सहस्राणि नाड्यः स्युर्वायु गोचराः || इति |

योगसारमंजर्याम् | नाडीभ्यामथ सभ्येति प्राणतो द्विषडंगुले |
अहोरात्रा विनेतृभ्यामूर्ध्वाधोवृत्तिरुच्यते ||

वामदक्षिणनाडीभ्यां स्यादुग्रहनामकम् |
याश्च नाड्यश्शरीरेऽस्मिन् समावृत्यव्यवस्थिताः ||

तासु सर्वासु देवेशि विचरन्तिस्मवायवः |
तेषां मुख्यतरः प्राणः कन्दस्याधः प्रतिष्ठितः ||

आस्य नासिकायोर्मध्ये हृदये जानुमण्डले |
पादांगुष्ठेषु च प्राणः एतेष्वपि च तिष्ठति ||

जंघोदरे कटिर्देशेष्वपानस्थानमीरितम् |
घ्रोणाश्रोत्राक्षिमध्यस्या भ्रूकुटयंगुलयोर्द्वयोः ||

उदानः संधिदेशस्यः पादयोर्हस्ति योरपि |
सर्वदेहं समानेन व्याप्य तिष्ठति सर्वदा ||

नागादि वायवः पञ्चत्वगस्थ्यादिषु संस्थिताः |
इन्द्रनील प्रतीकाशं प्राणरूपं प्रकीर्तितम् ||

नित्यमापूरयत्येषां प्राणानामुरसिस्थिताः ||

निश्वासोच्छ्वासपूर्णस्तु प्राणोजीवसमावृतः |
प्रयाणे कुरुते यस्मात् तस्मात् प्राणः प्रकीर्तितः ||

आस्य नासिकयोर्मध्ये भूमध्येनाभिमण्डले |
प्राणालयमिति प्राहुः पादांगुष्ठे नखेऽपि च ||

तुन्दस्थं जलमन्तं च रसं चैव समीकृतं |
तुन्द मध्यगतः प्राणःस्तन्न कुर्यात् पृथक् पृथक् ||

प्. २१)

आदिनाथः - 

पुनरग्नौ जलं स्थाप्य चान्नादी(द्)नि जलोपरि |
स्वयं त्वपानं संप्राप्य तेनैव सह वेगवान् ||

प्रयाति ज्वलनं तत्र देहे मध्यगतः पुनः |
तत्तेजो ज्वलते तुन्दस्सकले देह मध्यमे ||

ज्वालाभिर्ज्वलनस्तत्र प्रेरितः प्राणवायुना |
जलमत्युष्णमकरोत् कोष्ठमध्यगतं तथा ||

अन्नं व्यंजनसंयुक्तं जलोपरिसमर्पितम् |
ततः सपक्वमकरोत् वह्नि सन्तप्तवारिणा ||

स्वेदमूत्रे जलस्यातां वीर्यंरूपं रसं भवेत् |
अन्नंपुरीषं स्यादेवं प्राणः कुर्यात् पृथक् पृथक् ||

अपान्नयत्यपानोऽयमाहारञ्चमलायितम् |
शुक्लं मूत्रं तथोत्सर्गं अपानस्तेन मारुतः ||

इन्द्रकोपप्रतीकाशः सवैजलदसन्निभः |
स च मेढ्रौ च पायौचोरुमक्षण जानुषु ||

जंघोदरे च कट्यां च नाभिमूले च तिष्ठति |
व्यानोऽपि व्यान इत्यंगानुदानोपिप्रकोपनः ||

महाजाम्बूनदप्रख्यो व्यापारोदानकारणम् |
संचापिकण्ठयोर्मध्ये कट्यां गुल्फद्वयोरपि ||

घ्राणे चापिस्फिचोर्देशे तिष्ठत्यत्र निरंकुशः |
स्पन्दयत्यधरं वक्त्रं गोत्रनेत्र प्रकोपनम् ||

उद्वे जयन्ति कर्माणि ह्युदानो नाम मारुतः |
विद्युत्पावक वर्णा स्यात् उदानासनकारकः |
पादयोर्हस्तयोश्चापि स च सन्धिषु वर्तते ||

पीतं भक्षितमाघ्रातं रक्तपित्तकफात्मकम् |
समानयति गात्राणि समानो नाम मारुतः ||

गोक्षीरधवलाकारः सर्वदेहे व्यवस्थितः |
उद्गारो नाग इत्युक्तो नील जीमूत सन्निभः |
कृकरः क्षुधितश्चैव जपाकुसुमसन्निभः |
धनंजयः स्थितः पोषे महाराजतवर्णकः || इति |

प्रणवचिन्तामणौ | प्राण नागौ द्वयोर्वर्णो राजावर्तसमप्रभः |
अपानकूर्मौ सदृशौ इन्द्रनील समप्रभौ ||

समानकृकरौ व्योम सदृशौ विश्वमंगलौ |
शुद्ध स्फटिकसंकाशौ समौ व्यानदनंजयौ |
उदान देवदत्तौ तु पद्मकिञ्जल्कसन्निभौ |

नागान्तर्यामिणौ शुद्ध विद्युद्वर्णौ समीरितौ |
एतौ मुख्यौ महाप्राणौ तौ वैरंभः प्रभञ्जनौ ||

प्. २२)

श्यामलेन्द्र मणिप्रख्यौ वायवाकाराः प्रकीर्तिताः |
इत्वा प्राणौ समारुह्य शरीरे व्याप्यसञ्चरेत् ||

समान वायुमारुह्य वाश्रणी देह दार्ढ्यकृत् |
अन्तर्यामिणमारुह्य तनुमाप्नोत्यलंबुषा ||

पिङ्गलानाम पवनं पूषाकूर्मसमीरणौ |
हस्ति जिह्वा देवदत्तौ कृकरं च समीरणौ ||

यशस्विनी धनंजयौ सुषुम्नाथ प्रभंजनौ |
वैरंभ शंखिनी चाथ मुक्तिवायुं सरस्वती ||

विश्वोदरा महाप्राणं समारुह्य प्रवर्तते |
प्राणादि वायवः पञ्चपुरुषाः परिकीर्तिताः |
नागादि वायवः पञ्चस्त्रीरूपाः परिकीर्तिताः ||

धनञ्जथादिकाः पञ्चवायवस्तु नपुंसकाः |
गुदे त्वपान वायुश्च मलमूत्रविसर्जकः ||

नाभौ समानवायुश्च क्षुत्पिपासादि कारकः |
उदानः कण्ठदेशे तु मनोग्रसनकारकः ||

व्यानवायुश्च सर्वांगं बलस्वरकरः परम् |
हिक्कोद्गारकरोनागः कूर्मो मीलनकारकः ||

कुत्कारः कृकरो देवदत्तो जृम्भणकारकः |
धनञ्जयस्थाल्यकरो वैरंभः क्रोधकारकः ||

करोति मुक्तिपवनः पाञ्चभौतिकविग्रहः |
अन्तर्यामि शरीरस्य प्रपञ्च ज्ञानकारकः ||

ज्ञानवैराग्यविज्ञानं महाप्राणः करोत्यलम् |
देहत्यागकरश्शीघ्रं प्रभञ्जनसमीरणः |
एवं प्राणस्वरूपाणि याज्ञा योगं समभ्यसेत् ||

इति योगशास्त्रे प्राणनाडी निरूपणं नाम तृतीयोध्यायः ||

प्राणायामः ||

अगस्त्यः - 

प्राणायामविशुद्धात्मा यद्यत्कर्म करोति हि |
तत्तत्फलत्यसन्देहस्स्त्व प्रयत्नेन वा कृतम् |
प्राणायामं विनायस्य जपहोमार्चनादिकम् ||

न फलत्येव तत्सर्वं प्रयत्नेनाप्यनुष्ठितम् |
प्राणायामैर्विनायद्यत् कृतं कर्मनिरर्थकम् ||

अतो यत्नेन कर्तव्यं प्राणायामश्शुभार्थिभिः ||

अमृतबिन्दूपनिषदि -

यथापर्वतयात्रानां दण्यते यमनीबलान् |
तथेन्द्रियकृतान् दोषान् दह्यते प्राणनिग्रहात् ||

योगसारमंजर्याम् नाजीर्णेम्ल रसोद्गारे न च विण्मूत्र धारणे |

प्. २३)

न छर्द्यां नेतिसारे च नातिभूतसमन्विते |
योग्ये गुरु प्रकार्ये वा न चापिक्षुत्पिपासितः ||

प्राणायामं न कुर्वीत कुर्याच्चेद्व्याधि भाग्भवेत् ||

गोरक्षः - 

यथा तोयार्थिनस्तोयं यन्त्रानान्वादिभिश्शनैः |
न पिवेयुस्तदा वायुं क्रमाद्योगीजिजश्रमः ||

ध्याननादबिन्दूपनिषदि-यथैवोत्पलनान्वेन तोयमाकर्षयेन्नरः |
तथैवे षत्कर्षयेद्वायुं योगी योगपदे स्थितः ||

योगसारमञ्जर्याम् -

मात्रामात्रार्धकंचापि वृद्धिं कुर्याद्दिने दिने |
यद्यत्सुकरतामेति तत्तथ्यक्त्वोपरि व्रजेत् ||

वासिष्ठे - 

यथारण्ये गजेन्द्रस्तु पुरुषैरप्रयोगतः |
नाशयेद्धार्यमाणस्तु तथावायुरबुद्धितः |
स चैव तु यथाहस्ती प्रयोगाद्दम्यते शनैः ||

निर्दोषश्च भवेत्कालाद् नश्यः सौम्यश्च जायते |
शनैश्शनैस्तथाप्राणः प्रयोगाद् नश्यतां गतः ||

स्वेच्छया धार्यते देहे न तु दोषं करोति यः |
यथा प्रचोदितो हस्ती परसैन्यं विनाशयेत् |
रक्षते च प्रयोक्तारं मारूढस्तु बलेन सः ||

तथा शरीरे संरूढः प्राणस्सम्यक् प्रचोदितः |
नाशयेत् सर्वपापानि तच्छरीरं च रक्षति || इति |

सूत संहितायाम्- सर्वं सम्यग्विदित्वाथ विषुसंक्रान्ति पूर्वकम् |
दक्षिणायनमभ्यस्य ग्रहणं चोत्तरायणम् |
पुरस्कृत्य तथाच्छर्दि विच?दारणविवर्जितम् |
प्रेतकत्वं सूतकत्वं संश्रयन् शुद्धमन्वहम् ||

ज्ञात्वा समभ्यसेन्नित्यं कुम्भकं पूर्णकुम्भवत् |
सन्ध्यायामुच्चरेत् प्राज्ञः सूतकं प्रेतकं विना |
नैवोच्चरेदहोरात्रं सन्ध्याकालेषु षट्स्वपि ||

समुच्चरेत् प्रयत्नेन कुम्भकं पूर्णकं भवेत् |
सूतक प्रेतके भूते जप्त्वा निष्फलतां व्रजेत् ||

तस्मात् सर्व प्रयत्नेन पूतकेषु समभ्यसेत् ||

इडायां पिङ्गलस्थानं यथा प्राणस्समांगतः |
सोमग्रहणमित्युक्तं तदा तत्व विदांवरैः ||

यदा पिङ्गलया प्राणः कुण्डली स्थानमागतः |
सूर्यग्रहणमित्युक्तं तदातत्व विदांवरैः ||

पिङ्गलायामिडायां तु द्वयोः संक्रमणं तु यत् |
तदुत्तरायणं प्रोक्तं पिङ्गलायामिति श्रुतिः ||

इडायां पिङ्गलायां तु वायोऽसंक्रमणं तु यत् |

प्. २४)

दक्षिणायनमित्युक्तं मुनिभिर्वेदपारगैः |
इडा पिङ्गलयोस्संधिं यदाप्राणः समागतः ||

संवत्सरं तदा प्रोक्तं देहे देह विदांवर ||

मूलाधारं यदा प्राणः प्रविष्टः पण्डितोत्तम |
तदाद्यं विषुमं प्रोक्तं तापसैस्तापसोत्तमैः ||

प्राणसंज्ञं मुनिश्रेष्ठमूर्धानं प्रविशेद्यदा |
तदन्यं विषुवं प्रोक्तं धार्मिकैर्वस्तु चिन्तकैः ||

निश्वासो च्छ्वसनं सर्वं मासानां संक्रमो भवेत् || इति |

दत्तात्रेयः | किञ्चिद्विरेच्यं संकुञ्च्य पुनस्तद्वत्पुनस्तथा ||

एतच्छर्दिरिति प्रोक्तं पूर्वमभ्यास सूरिभिः |
प्रेतकत्वं सूतकत्वं वामदक्षिणयोर्विदुः ||

षट्सन्धिः | पृथिव्यप्तेजो वायवाकाशादि पञ्चसन्धिः |
रेचकान्तं पूरकादौमिलित्वा षट् | तेषां स्वरूपाणिपूर्वमुक्तम् |
पराशरः | संकुञ्च्य मध्य तर्जन्यावंगुष्ठानामिकादिभिः |
सम्यङ्नासाग्रबध्यविपश्चिन्नियमेदसून् |
अमृतबिन्दूषनिषदि- नासिकापुटमंगुल्या पिधायैकेन मारुतम् |

पिबेन्मन्दं यथैवोक्तं योगसिद्ध्यर्थमात्मवान् |
कनिष्ठानामिकांगुष्ठैर्यन्नासा पुटबन्धनम् ||

प्राणायामः स विज्ञेयस्तर्जनीभ्यां विना दृढम् ||

शिवः - 

व्यासश्च | 

पञ्चांगुलीभिर्नासाग्रं पीडनं प्रणवैर्युतम् |
मुद्रेयं सर्वपापघ्नी वानप्रस्थगृहस्थयोः |
नासिकापुटमंगुल्या पीड्यैकामपरेण च ||

औदरं रेचयेद्वायुं रेचकस्समुदाहृतः |
वाह्येन वायुना देहं धृतिवत् पूरये च्छुभे ||

पूरणात् पूरकं प्रोक्तं कुम्भकं च तथा विदुः ||

मार्कण्डेयः - 

प्राणानामुपसंरोद्यः प्राणायाम इति स्मृतः ||

पतञ्जलिः | 

व्यासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणायामः ||

व्यासः | 

बाह्यस्य वायो राचमनं श्वासः |
कोष्ठस्य वायोर्निस्सरणः प्रश्वासः ||

तयोर्गतिविच्छेदः प्राणायाम इति |
संवर्तकः | सधूमं च विधूमं च सगर्भं च विगर्भकम् ||

स लक्ष्यञ्च विलक्ष्यञ्च प्राणायामस्तु षड्विधः |
केवलश्वासेन प्राणायामः सधूमः |
हंसवर्णद्वयेन प्रणवेन वा विधूमः ||

प्. २५)

हंसस्वरूपानुसंधानेन प्रणवस्वरूपानुसंधानेन वापि गर्भः |
मन्त्रदेवता ध्यानपूर्वकं सगर्भः | केवलकुम्भके सुषुम्नायां 
प्राणसंयमनमेव सलक्ष्यः | सुषुम्नाजिगिमिषामात्रमेव विलक्ष्यः | इति | 

आदित्यपुराणे - 

रेचकः शून्यकश्चैव पूरकः कुम्भकस्तथा |
एवं चतुर्विधः प्रोक्तः प्राणायामोऽत्रसूरिभिः ||

अमृतनादबिन्दूपनिषदि - 

उत्क्षिप्यवायुमाकाशे शून्यं कृत्वा निरात्मकः |
शून्यभावेन युञ्जीयाद् रेचकस्येति लक्षणम् |


श्रीदक्षिणामूर्तिः | 


नासिकावामरन्ध्रेण पूर्वमापूरयेद्बुधः |
तत्रैकादशकृत्वस्तु मन्त्रं ध्यायेदतः परम् ||

तेनैव विसृजेत् पश्चाद् दशवारं विभोस्तवम् ||

नववारं जपेन्मन्त्रं मित्थमेव च साधयेत् || इति |

औदरं रेचयेद् वायुं चतुर्भिश्च शनैः शनैः |
तदर्धमिडया मन्दं मन्दं संपूरयेद्बुधः ||

पुनर्विरेचयेदेवं पुनरापूरयेद्बुधः || इति |

योगसारमंजर्याम् - 

आपूर्य वा मया नाड्या मुञ्चेद्दक्षिणया बहिः |
पुनर्दक्षिणया पूर्य बहुशो वा मया त्यजेत् |
एवं विशुद्धनाडीनां कुम्भकानां शतंशतम् ||

कुर्याद्बर्हिषु हंसेन सहजेनान्तर स्थितः || इति |

दत्तात्रेयः | 

पूरकात् द्विगुणं सम्यक् रेचकस्य विधीयते ||

रेचकाद् द्विगुणं कालं कुम्भकस्य प्रशस्यते || इति | 

पाराशरः-

इडां षोडशभिः पूर्य चतुष्षष्ट्या च पूरयेत् |
द्वात्रिंशाद्रेचयेत् सूर्यात् प्रणवेन समभ्यसेत् ||

योगसारमंजर्याम् - 

लघुद्वादशमात्रस्तु मध्यमो द्विगुणः स्मृतः |
त्रिगुणं चोत्तमं प्रोक्तं षट्त्रिंशत्तालमात्रकम् || इति |

विश्वामित्रः - 

पूरके त्रयमुच्चार्य कुम्भके न चतुष्टयम् |
रेचके त्रयमुच्चार्य प्राणायामो विधीयते ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

अकारंपूरके न्यस्य चोकारं कुम्भके न्यसेत् |
मकारं रेचके तद्वत् नादो ध्यानेन शस्यते || इति |

हंसंहंसेति संपूर्य सोऽहं बीजेन कुम्भयेत् |
रेचयेद्धंसमन्त्रेण प्राणायामस्य लक्षणम् ||

याज्ञवल्क्यः - 

सव्याहृतीं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह |
त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामस्स उच्यते ||

भारद्वाजः - 

सप्तव्याहृति पूर्वान्तामाद्यन्ते प्रणवां हृदा |
जपेद् द्वादश गायत्रीमेकोयं प्राणसंयमः ||

प्. २६)

अशक्तस्यायमुदितः प्राणायामो द्विजन्मनः ||

बालस्य चेतरेषां तु प्रशस्तः प्रथमोदितः ||

विश्वामित्रः | 

आसने सम्यगासीनो वामेनापूर्यचोदरम् |
कुम्भकेन त्रिरावृत्य दक्षिणेन तु रेचयेत् ||

याज्ञवल्क्यः | 

पूरणो द्वादशोंकारः कुम्भके षोडशं ध्रुवम् |
रेचके दश चोंकारः प्राणायामः स उच्यते ||

उत्तमं नवधा प्रोक्तं मध्यमृतु संख्यया ||

अधमं त्रयमित्याहुः प्राणायामेविधीयते |
आदौ कुम्भकमाश्रित्य रेचपूरकवर्जितः |
व्याहृत्यादि शिरोन्तं च प्राणायामस्तु कुम्भकः ||

भरद्वाजः- 

सव्याहृतिः सप्रणवः प्राणायामस्तु षोडश |
अपि भ्रूणहणंमासात् पुनात्यंहरहः कृतम् ||

बृहस्पतिः | संवर्तश्च- 

मानसं वाचिकं पापं कायकर्मादिभिः कृतम् |
तत्सर्वं नश्यते क्षिप्रं प्राणायाम त्रये कृते |
पूरके विष्णु सायुज्यं कुम्भके ब्रह्मणोन्तिकम् ||

रेचकेन तृतीयेन प्राप्नुयादैश्वरं पदम् ||

योगसारमंजर्याम् - 

पूरकं च भवेद्ब्रह्मा कुम्भको विष्णुरुच्यते |
रेचकस्तु तथा रुद्रो त्राटकञ्च निरञ्जनः ||

ह्रस्वदीर्घप्लुतैर्युक्तं रेचकपूरक कुंभकैः |
आवर्तयेद् यथैवोक्तं प्राणायामस्स उच्यते ||

अकारादि त्रिवर्णेन हंसमन्त्रेण वा यतिः |
प्राणायामं प्रकुर्वीत प्रणवेन प्रयत्नतः ||

बृहस्पतिः - 

बद्धासनो नियम्यासून स्मृत्वा चर्षादिकं पुनः |
न निमीलित दृङ्मौनी प्राणायामं समभ्यसेत् ||

योगसारमंजर्याम् - 

बिन्दुजीवजलाक्रान्तं वर्तुलं चन्द्रमण्डलम् |
बिन्दुप्राणा निलाक्रान्तं त्रिकोणं वह्निमण्डलम् |

बिन्दु | प्रणवः | जीवः | सकारः | जलं वकारः | तैः समाक्रान्तं वर्तुलं 
चन्द्रमण्डलमिडानाडीति ज्ञेयम् |
बिन्दु प्रणवः प्राणः यकारः अनलः रेफः तैः क्रान्तं त्रिकोणं वह्नि 
मण्डलं पिङ्गला नाडीति ज्ञेयम् |

बिन्दु चैतन्यसंयुक्तं वर्तुलं सूर्यमण्डलम् |
बिन्दुना प्रणवेन चैतन्येन ह्रींकारेण संयुक्तं वतुलं 
सूर्यमण्डलं सुषुम्ना नाडीति ज्ञेया ||

एवं नाडीनां स्वरूपं ज्ञात्वा पूरकादिकमारभेत् |

प्. २७)

अयं भावः - 

ओं सं वं इति पूरयेत् | ओं सं ह्रीं इति कुम्भयेत् | ओं यं रमिति रेचयेदिति |

आपूर्य वामनाड्यामुञ्चेद्दक्षिण्या बहिः |
पुनर्दक्षिणयापूर्य बहुशो वामया त्यजेत् ||

एवं विशुद्धनाडीनां कुम्भकानां शतम् शतम् ||

कुर्याद्बर्हिष्ठहंसेन सहजेनान्तर स्थितः |
स पश्यति जगत्कीर्णं तेजसां परमाणुभिः ||

प्रणव चिन्तामणौ - 

सव्यापसव्यमार्गाभ्यामभ्यसेत् पवनं क्रमात् ||
प्रत्यहं नियमेनैव सम्यक्काल चतुष्टयम् ||

त्रिचतुर्वत्सरं चाथ त्रिचतुर्मासमेव वा ||

षड्वर्षं वाथ षण्मासमभ्यसेद्यदि योगिराट् |
नाडी शुद्धिमवाप्नोति पृथक् चिह्वोपलक्षितम् || इति |

योगसारमंजर्याम् - 

लघुत्वमारोग्यमलोलुपत्वं 
तंनु प्रसन्नत्वमुदग्रकान्तिम् |
हृद्वह्नि वृद्धिञ्च कृशत्यमार्ये 
नादस्फुटत्वं च तनोत्यवश्यम् ||

हठयोगे - 

पूरकान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालन्धराभिधः |
कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियाणकः ||

सूर्यभेदी मनुझ्झायी तथा चीत्कार शीतली |
भस्त्रिका भ्रमरी मूर्छा कुम्भकं चाष्टभेदतः ||

कुम्भके न सुषुम्नान्तर्गत सूर्यमण्डल भेदात् सूर्यभेदिनी |
कुम्भकेनाधस्तात् प्रणवरूपं मनुं जनयतीति मनुज्जननी ||

अपाने सन्निरुध्यासून् कण्ठे बन्धं समाचरेत् |
येन तारान् प्रसूयन्ते जननी तेन कुम्भकम् ||

वर्णान् वमति तारोऽयं चीत्कारी तेन कुम्भकः |
येन चन्द्रात् सुधावृष्टिः स्राव्यते सर्वनादिषु ||

शीतली नाम तेनैव दुःखधर्मविनाशिनी |
भस्त्रिकापवनो यद्वत् धातूनां मलदाहकः |
तद्वत्पापविदाहित्वात् भस्त्रिकेति प्रचक्षते ||

भस्त्रिकावत् प्राणधारकत्वात् भस्त्रिकेति वा |
भ्रमणादि भ्रामरी प्रोक्तं तत्तत्स्थानानुसारतः ||

कुम्भको नाम मुनिभिः सर्वसिद्धिफलप्रदः |
येन मूर्छा भवेद् वायोस्तेन मूर्छेति गीयते ||

कुम्भकं नाम योगीन्द्रैः पूर्वमभ्यस्तसूरिभिः |
रेचकं पूरकं मुक्त्वा यस्मिन्वा वायुधारणम् ||

प्. २८)

प्राणायामोऽयमित्युक्त्वा स वै केवलकुम्भकः |
विरेच्या पूर्ययः कुर्यात् स वै संहित कुम्भकः ||

केवलं संहितं वाथ कुम्भकं सम्यगभ्यसेत् |
कण्ठेन पूरयेद्वायुं रेचयेत् कण्ठनालतः ||

भुजंगी करणं चैतत् कुम्भको नवधा स्मृतः |
अन्तःस्थितस्य वायोर्यत् बहिर्निस्सरणं तदा ||

तत्रैव संनिरोधस्तु बाह्यकुम्भक ईरितः |
बाह्यवायुर्यदाकुक्षौ प्रविष्टः संनिरुध्यते ||

तदनन्तरमिति प्रोक्तं कुम्भकं योगवित्तमैः |
यदा प्रश्वासमुक्तेन गतिर्नासान्त मण्डले |
लयं वायोस्तदा तज्ज्ञैः प्रोक्तस्तद्बाह्य कुम्भकः ||

पतंजलिः - 

व्यासभाष्ये च श्वास पूर्वोगत्यभावः स बाह्य प्राणायामः |
यत्र प्रश्वासपूर्वको गत्यभावः स आभ्यन्तरः |
तृतीयस्स्तम्ब वृत्तिः | नासा पुटयोर्मध्यस्थलस्य नामस्तंबमिति |
स्तंत्रे स्थितं स्तम्ब वृत्तिः | यत्रो मयां भावः सकृत् प्रयत्नेनोद्भवति |

प्रश्वासं च विना श्वासं नासाग्रं लीयते निलः |
तदाज्ञेय स्तम्ब वृत्तिः कुम्भकस्तु तृतीयकः ||

तृतीयकुम्भके यथातप्त शिलान्यस्त जलं सर्वतः संकोच मापद्यते | तदा 
द्वयोर्युगपत् गत्यभाव इति ||

प्राणसंयमनं प्रोक्तं त्रिविधं काल भेदतः |
उत्तमं मध्यमं चैव त्वधमं योग वित्तमैः ||

षट्शतं च त्रिसाहस्रं मात्राणां कुम्भकं गुरुः |
तदर्धं मध्यमं प्रोक्तं तदर्ध मधमं स्मृतम् ||

पक्ष मासाब्द भेदेन तेषां नामानि योगिभिः |
दीर्घसूक्ष्माति सूक्ष्मेति प्रोच्यन्ते सिद्धलक्षणे ||

योगवाचस्पत्ये - 

सखल्वयं प्रत्ययाभ्यस्ता वर्षमासपक्षादि क्रमेण 
देशकाल संख्यादि स्वजानुमण्डलः पाणिनापरिमृश्या स्फुटका 
विच्छिन्नकाल मात्राभिः त्रिसहस्र षट्च्छत 

मात्रापरिमितः प्रथम उद्घातो मन्दः |
एवं द्विगुणी कृतो द्वितीयो मध्यमः ||

एवं त्रिगुणी कृतस्तृतीयस्तीव्र इति ||

कृत्वारेचक पूरकं दृढतरं बध्वा समीरं भृशं ब्रह्मद्वारमुखे 
निरुध्यनियतो बाह्याभ्यन्तरस्मारकः |

प्. २९)

प्राणायामपरायणः प्रतिदिनं कालत्रयेऽप्यभ्यसेच्छुद्धं कुम्भक 
मार्यसे वितमिदं योगीन्द्रगुप्तं धनम् ||

समीरमार्गेण निरुध्य नाडिकामूले निरुध्याग्निसुखासुखस्थितिः |
ततोत्तमांगे हृदया पितेक्षणः स कुम्भको नाम स नादबोधकः ||

त्यजेद् यथा पिङ्गलया शनैः शनैः गृहीतवायुर्यतिरप्रमत्तधीः |
अत्यन्तसूक्ष्मव्रणमृद्घटाम्बुवत् स रेचको नाम पृथक् समभ्यसेत् ||

दत्तात्रेयः - 

हृदये च शिरः स्थाने भ्रूमध्ये नाभिमण्डले |
मृत्युः प्राणगतो यत्र तन्निरोध परोभव ||

आदिनाथः - 

यावन्मरञ्तत्र मनःप्रवृत्तिः यावन्मनश्चापि मरुत्प्रवृत्तिः |
तत्रैक नाशादपरस्थनारा एक प्रवृत्तेरपरप्रवृत्तिः ||

अध्वस्तयोश्चेन्द्रिय वर्गवृत्तिर्विश्वस्तयोर्मार्गपदस्य सिद्धिः |
तत्राप्यसाध्यः पवनस्य नाशः षडङ्ग योगादि निषेवणेन ||

मनोविनाशस्तु गुरोः प्रसादान्निमेषमात्रेण सुसाध्य एव |
तस्मान्मनो नाशयताम्मनस्काद्यन्नश्यतो नाश्यति वायुरग्रे ||

अत्र श्रुतिः - 

यथाशकुनिः सूत्रेण प्रबद्धो दिशं दिशं पतित्वान्यत्रायतनमलब्ध्वा 
बन्धनमेवोपाश्रयते | प्राण बन्धनं हि सोम्यमनः इति मन एव जीवः |

योगवासिष्ठे - 

मनो हि जीवनाज्जीव इति |

ज्ञानसारे - 

नासाग्रं जीवनाभिश्च हृदयं च तृतीयकम् |
स्थानान्येतानि जीवस्य कल्पितानि शिवेन तु ||

अत्र श्रुतिः - 

तेत्रस्थं जागरं विद्यात् कण्ठे स्वप्नं समादिशेत् |
सुषुप्तं हृदयस्थं तु तुर्यं मूर्धनिसंस्थितम् || इति |

ज्ञात्वैवं वायुजीवौ द्वौ सन्निरुध्य मनो हृदि |
प्राणसंयमनं कुर्यात् मृत्युमातंगकेसरी ||

नादस्वरूपं लय योगे लिख्यते ||

इति योगशास्त्रसंग्रहे प्राणायामस्वरूपं नाम चतुर्थोऽध्यायः ||

अथ प्रत्याहारः || शिवयोगे-

चित्तस्यान्तर्मुखेनप्रतिहत बहुचैतन्य कल्लोल जलस्योत्पन्नस्यास्य नाना 
विपुलमितिविकारस्य संवृत्तिरेव | तत्तन्नानाविकाराग्रसनमिति | तथा कथ्यते 
योगविद्भिः ||

प्रत्याहारः स एवा विचलित सुमनाःस्तंसदाहं भजामि || 

सूतसंहितायाम्- अथातत् प्रवक्ष्यामि प्रत्याहारं महामुने ||

प्. ३०)

इन्द्रियाणं विचरतां हृदयेषु स्वभावतः ||

बलादाहरणं तेषां प्रत्याहारः स उच्यते | 
यद्यत्पश्यति तत्सर्वं ब्रह्म पश्येत् समाहितः ||

प्रत्याहारो भवेदेष ब्रह्मविद्भिः पुरोदितः |
यद्यच्छुद्धमशुद्धं वा करोत्यामरणान्तिकम् ||

तत्सर्वं ब्रह्मणे कुर्यात् प्रत्याहारोऽयमुच्यते ||

अथवा नित्यकर्माणि ब्रह्माराधनबुद्धितः |
काम्यानि च तथा कुर्यात् प्रत्याहारः स उच्यते ||

अथवा वायुमाकृष्य स्थाने स्थाने निरोधयेत् |
दन्तमूले तथा कर्णे कण्ठादुरसिमारुतः |
उरो देशात्समाकृष्य नाभिकन्दे निरोधयेत् ||

नाभिकन्दात्समाकृष्य कुण्डल्यां तु निरोधयेत् |
कुण्डली देशतो विद्वान् मूलाधारे निरोधयेत् ||

तथापाने कटिद्वन्द्वे तथोरुद्वय मध्यके |
तस्माज्जानु द्वये जंघे पादांगुष्ठे निरोधयेत् ||

प्रत्याहारोऽयमुक्तः स्यात् प्रत्याहारपरैः सदा |
एवमभ्यास युक्तस्य पुरुषस्य महात्मनः ||

सर्वपापानि नश्यन्ति भवरोगं च सुव्रत |
अथवा तव वक्ष्यामि प्रत्याहारान्तरं मुने ||

नाडीभ्यां वायुमाकृष्य निश्चल स्वस्तिकासनः |
पूरयेदनिलं विद्वानापादतलमस्तकम् ||

पश्चात् पादद्वये तद्वन्मूलाधारे तथैव च |
नाभिकन्दे च हृन्मध्ये कण्ठे मूले च तालुके ||

भ्रूवोर्मध्ये ललाटे च तथा मूर्धनि धारयेत् |
अकारोकारमाश्चैव शैव पञ्चाक्षरं स्मरन् ||

ऐं प्रजपेत् स्तंभितः प्राणः प्रत्याहारस्त एव हि |
अथवा मुनिशार्दूल प्रत्याहारं वदामिते |
देहादात्म मतिं विद्वान् समाकृष्यसमाहितः ||

आत्मानात्मनिर्द्वंन्दे निर्विकल्पे निरोधयेत् |
प्रत्याहारः समाख्यातः साक्षाद्वेदान्त वेदिभिः ||

ब्रह्मरन्ध्रादानखाग्रं वायुनिरोधस्य मर्मज्ञानपूर्वकत्वात् 
मत्स्थानान्युच्यत्ने |

श्रीदत्तः - शारीरे च -

द्विर्द्वादशांगुलं विद्धि मध्यमं जानुपादयोः |

प्. ३१)

जान्वादि नाभिपर्यन्तं तद्वदेव विनिर्दिशेत् |
नाभ्यादि हृदयान्तं तु विद्धिद्विर्द्वादशांगुलम् |
हृदयाद्ब्रह्मरन्ध्रान्तं तद्वद्द्विर्द्वादशांगुलम् ||

ज्ञात्वैवंधारयेत् प्राणमेकैकांगुलमानतः |
नवद्वाराणि कण्ठान्तं हृन्मध्यं नाभिमध्यमम् ||

करयोर्मूलमध्याग्रं ब्रह्मरन्ध्रबिलं ततः ||

जानुद्वयं च जान्वग्रमूरुमूलद्वयं क्रमात् |
उक्ताश्चैते गिरिसुते पञ्चविंशति सन्धयः ||

योगसारमंजर्याम् - 

करद्वन्द्वं भुजद्वन्द्वं पादद्वन्द्वमतः परम् |
ऊरुद्वन्द्वं च फालंचाथांगुष्ठौ जानुयुग्मकम् ||

सीविनीकण्ठ कूर्पञ्च कण्ठमूला च व्यञ्जनौ |
लम्बिकाग्रं ततोघ्राणं भ्रूमध्यं चूलिमेव च ||

ललाटाग्रं सुषुम्नाग्रं द्वादशान्तमतः परम् |
द्वादशान्तान्तमुक्तेषु चाष्टाविंशति मर्मसु ||

दिने दिने षण्णवतिस्स्थानेषु विधिवत्पुमान् |
प्राणमारोप्य घटिकां प्रापयन् पुनराहरन् |
षण्मासमभ्यसेदेवं पञ्चविंशतिसन्धिषु ||

प्राणं मुहूर्तमेकैकमारोप्य पुनराहरन् |
ऋतु त्रयं समभ्यस्य ततोऽष्टांगेषु योगवित् ||

षण्मासमभ्यसेद्यत्नात् पञ्चभूत स्थलेष्वपि |
पृथक् पृथक् पञ्चघटीः प्राणमारोप्य चाहरन् |
षण्मासमभ्यसेद् यत्नात् द्वादशान्त स्थलेष्वपि ||

द्विषट्स्थलेष्वपि तथा ततोऽन्तर्द्व्यष्टनाडिषु 

प्राणं मुहूर्तमेकैकं माहरन् पुनराहरन् |
तत्रत्य देवताध्यान पुरस्सरमनन्यधीः ||

एवं षट्धारणाद्योगी प्रत्याहारेति वत्सरम् |
समभ्यसेत् प्रयत्नेन कुम्भकेन शनैश्शनैः ||

योगसिद्धिमवाप्याथ सर्वतत्वात्मको भवेत् |
किञ्चाणुत्वं महत्वं च दूरश्रवणमेव च |
कामरूपं मनो वेगं परकाय प्रवेशनम् ||

स्वच्छन्दमरणं देवैः सह क्रीडनदर्शनम् |
इष्ट संकल्प सिद्धिं च सदा प्रतिहतागतिः ||

त्रिकालज्ञत्वमन्द्वन्द्वं परचिन्ताद्यभिज्ञता |
अर्कानिला नलांबूनां पदस्तम्भनमेव च ||

प्. ३२)

एतानि लक्षणान्येवं लब्धुं शक्यं वरानने || इति |

प्रणवचिन्तामणौ - 

मर्मस्थानानिसर्वाणि शरीरे योगमोक्षयोः ||

वच्म्यहं तानि सर्वाणि यथा विज्ञायते तथा |
पादांगुष्ठौ च गुल्फौ च मध्ये चोरुद्वयस्य च ||

पायुश्च गिरिजे पश्चात् मध्ये देहस्य मेढ्रकम् |
नाभिश्च हृदयं चैव कण्ठकूपमनुत्तमम् ||

तालुमूलं च नासायां मूलमक्ष्णोश्च मण्डले |
भ्रुवोर्मध्यं ललाटं च मूर्धा सर्वसुरार्चिते ||

मर्म स्थानानि सर्वाणि मानं तेषां पृथक् शृणु |
पादमानञ्च गुल्फं च सार्धांगुल चतुष्टयम् ||

पादांगुलं च विज्ञेयं मध्यमं गुल्फ जंघयोः |
जंघा मध्यं चितेर्मूलं यत्तदेकादशांगुलम् ||

चितेर्मूलादध शिवे जानुन्यादंगुलद्वयम् |
चित्ताग्रादूरुमूलान्तात् सार्धांगुल चतुष्टयम् |
जान्वोर्दशांगुलं प्रोक्तमूरुमूलं जगत्प्रिये ||

ऊरु मध्याद्योगमात्रात् पायुमूलं नवांगुलम् |
देहे मध्यं तथा प्रोक्तं पायोर्मूलं स्यादंगुल द्वयम् ||

चतुर्दशांगुलं नाभेर्भ्रूमध्यं पङ्कजानने |
षडंगुलं तु हृन्मध्यात् कण्ठकूप मतः परम् ||

कण्ठकूपाच्च जिह्वायां मूलंस्थाच्चतुरंगुलम् |
नेत्रस्थानान्ततन्मूलात् सार्धांगुल चतुष्टयम् ||

तस्मादर्धांगुलं विद्धिभ्रुवोरन्तरमात्मनः |
ललाटाख्यं भ्रुवोर्मध्यादूर्ध्वं स्यादङ्गुलत्रयम् ||

ललाटाद्व्योमरन्ध्रं स्यादङ्गुलत्रयमात्मनः |
स्थानेष्वेत्रेषुमनसा वायुमारोप्यधारयेत् ||

एवमग्रेभ्यसेन्नित्यं पञ्चविंशतिसंधिषु |
मर्मस्थानेष्वपि सुधीः प्रत्यहं योगसिद्धये ||

स्थानात् स्थानं समाकृष्य प्राणायामंप्रकुर्वतः |
सर्वे रागाः प्रणश्यन्ति तस्य योगः प्रसिद्ध्यति ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

प्रत्याहारविशेषोऽस्ति स्थानेष्वेतेषु पार्वति |
प्रत्याहारं प्रवक्ष्यामि सृष्टिक्रम विधानतः |
स्थानात् स्थानं समाकृष्य स्थानवित्पवनं सुधीः ||

प्रतिलोमानुलोमाभ्यां यस्त्वेवं धारयेद् द्विधा ||

सर्वव्याधि विनिर्मुक्तो जीवेदा चन्द्र तारकम् |

योगसारमंजर्याम् - 

संपूर्णकुम्भनित् वायुमंगुष्ठामूर्ध्नि मध्यतः ||

प्. ३३)

धारयेत् पवनं बुद्ध्या प्राणायामं प्रचोदयेत् ||

व्योमरंध्रात्समाकृष्य ललाटे धारयेत् पुनः |
ललाटाद्वायुमाकृष्य भ्रुवोर्मध्ये निरोधयेत् ||

भ्रुवोर्मूलात्समाकृष्य नेत्रमध्ये निरोधयेत् |
नेत्रात् प्राणं समाकृष्य नालामूलं निरोधयेत् ||

नासामूलात्समाकृष्य जिह्वामूले निरोधयेत् |
जिह्वामूलात्समाकृष्य कण्ठकूपे निरोधयेत् ||

कण्ठकूपात्तु हृन्मध्ये हृन्मध्यान्नाभिमध्यमे |
नाभिमध्यात् पुनर्मेढ्रे मेढ्रादाधारमण्डले |
देहमध्याद् गुदे गौरि गुदाद्वाशेफमूलके ||

ऊरुमूलात्तयोर्मध्ये तस्माज्जान्वोर्निरोधयेत् |
जानुमूलात्तु चित्योस्तु तन्मूले तु निरोधयेत् ||

चितिमूलात्पुनस्तस्मात् जंघायोर्मध्यमे तथा |
जंघामूलात्समाकृष्यपादगुल्फे निरोधयेत् ||

गुल्फाभ्यां सम्यगाकृष्य चांगुष्ठाग्रे निरोधयेत् |
इति स्थानात् समाकृष्य योगवित्पवनं सुधीः |
प्रतिलोमानु लोमेन यस्त्वेवं धारयेद्धिया ||

सर्वव्याधिविनिर्मुक्तो जीवेदा चन्द्रतारकम् |
नाडीभ्यां वायुमाकृष्य कुण्डल्या पाश्वयोः सुधीः ||

धारयेद्युगपत्सोऽयं गिरिजे योगसिद्धिभाक् |
पूर्ववद्वायुमारोप्य हृन्मध्ये व्योम्निधारयेत् ||

सोऽचिराद्योगमाप्नोति परमात्मा पदं व्रजेत् |
नासाभ्यां वायुमाकृष्य पूरयेत् स्वोदरंचिरम् ||

भ्रुवोर्मध्ये दृशोः पश्चात् समारोप्यसमाहितः |
धारयेत् क्षण मात्रं वा स याति परमां गतिम् ||

पृथक् पृथक् पञ्च घटीः पञ्चभूतेषु धारयेत् |
तत्तद्भूत जयस्तस्य भविष्यति न संशयः |
तत्तन्मात्राणि तद्वच्च धारयेत् सिद्धि कारणम् ||
ब्रह्मपञ्चकमेवं हि धारयेद् योग वित्तमः ||

शरीरं तावदेवं तु पञ्चभूतात्मकं स्वतः |
तदेवन्तु सदोक्तं ते वातपित्तकफात्मकम् ||

वातात्मकानां सर्वेषां योगेष्वासक्त चेतसाम् |
प्राणसंयमनेनैव शरीरं शुष्यति ध्रुवम् ||

पितात्मकत्वे त्वचिरात् न शुष्यति कलेवरम् |
कफात्मकानां कायस्तु संपूर्णमचिराद्भवेत् |

प्. ३४)

तत्पृथ्वी मण्डले क्षीणे पलितं याति देहिनाम् |
तोये क्षीणे तृणानीव चिकुराः पाण्डराः क्रमात् ||

तेजः क्षयेक्षुधाकान्तिर्नश्यतो मारुतस्तथा |
वायुक्षये भवेन्नित्यं आकाशेनैव जीवति ||

इत्थं तत्तत्क्षये मृत्युर्जीवनं भूतधारणम् |
पञ्चवर्ष शते लक्षे नान्यथा मरणं भवेत् || इति |

अमृतनादबिन्दूपनिषदि -

मनः सङ्कल्पकं ध्यात्वा संक्षिप्यात्मनि बुद्धिमान् |
धारयित्वा तथात्मानं धारणा परिकीर्तिता ||

सूतसंहितायाम् - 

अथ तत्प्रवक्ष्यामि धारणापञ्चसुव्रत |
देहमध्यगते व्योम्नि बाह्याकाशं तु धारयेत् ||

प्राणे बाह्यानिलं तद्वत् ज्वलने चाग्निमौदरे |
तोयं तोयांशके भूमिं भूमि भागे महामुने ||

हयरावलकाराख्यं मन्त्रमुच्चारयन् मुने |

अयं भावः - 

आत्मन आकाशः संभूतः | आकाशाद्वायुः | वायोरग्निः अग्नेरापः | 
अद्भ्यः पृथिवी | इति | क्रमेण ब्रह्मरंध्रादिभ्रूमध्यपर्यन्तं 
भ्रूमध्यादि हृदयपर्यन्तं हृदयादि नाभिपर्यन्तं नाभ्यादि 
जानुपर्यन्तं जान्वादि पादपर्यन्तं तत्तद्वीजानि न्यसेत् | 

धारणैषा मया प्रोक्ता सर्वपाप विशोधिनी ||
जान्वन्तः पृथिवी भागात् दपां पायवन्तमुच्यते ||

पायुतो हृदयान्तं च वह्णिमण्डलमुच्यते |
हृदयादि भ्रुवोरन्तं वायुमण्डलमुच्यते ||

आकाशांशस्तथा प्राज्ञमूर्धान्तं परिकीर्तितम् |
ब्रह्माणं पृथिवीभागे विष्णुं तोयांशके तथा ||

अग्न्यंशे तद्वदीशानमीश्वरञ्चानिलांशके |
आकाशांशे महाप्राज्ञं धारयेत् तु सदाशिवम् ||

अथवा तव वक्ष्यामि धारणं मुनिपुंगव ||

मनसीन्दुं दिशि श्रोत्रे बुद्धौ विष्ण्वंबरे हरम् |
अहंकारे चतुर्वक्त्रं हस्तयोर्देवनायकम् |
वाचाग्नी मृत्युमुत्सर्वे तथोपस्ये प्रजापतिम् ||

त्वचि वायुं तथानेत्रे सूर्य मूर्तिं तथैव च |
जिह्वायां वरुणं घ्राणे भूमि देवीं तथैव च ||

पुरुषे सर्वशास्त्रान्त बोधानन्दमयं शिवम् |
धारयेद्बुद्धिमान्नित्यं सर्वपापविशुद्धये ||

यथैषा धारणा प्रोक्ता सर्वशास्त्रवेदिभिः |
ब्रह्मादिकार्यरूपाणि स्वे स्वे संहृत्यकारणे ||

प्. ३५)

सर्वकारणमव्यक्तंमनिरूप्यमचेतनम् |
साक्षादात्मनि संपूर्णे धारयेत् प्रणवं नरः ||

धारणैषा परा प्रोक्ता धार्मिकैर्वेदपारगैः |
इन्द्रियाणि समाहृत्य मनसात्मनिधारयेत् ||

किञ्चित्कालं महाप्राज्ञ धारणैषा च पूजिता |
वेदादेव धृता देवा वेदादेव सदानराः |
वेदादेव सदालोका वेदादेव महेश्वरः ||

इति चित्तं व्यवस्थाय धारणा सापि कीर्तिता |
ब्रह्मैवाहं न गन्धर्वो देवो यक्षो नरोऽथवा ||

न देहेन्द्रिय बुद्ध्यादि न माया नान्य देवताः |
इति बुद्ध्या व्यवस्थाय धारणा चेति कीर्तिता ||

इति सर्वं समाख्यातं सर्वशास्त्रविशारद ||

|| इति योगसंग्रहे प्रत्याहारधारणानिरूपणं नाम पञ्चमोऽध्यायः ||

ध्यानम् || योगसारमञ्जर्याम्-

अथातः संप्रवक्ष्यामि ध्यानयोगमनुत्तमम् |
अकृताभ्यासशीलानां योगिनां शीलमिच्छताम् ||

अकलङ्कोज्ज्वलच्छीत किरणाभोदरस्थितम् |
शरीरं चिन्तयेन्मासात् वलीपलितनाशनम् ||

हृदम्बुजे समासीनं बालसूर्यसमप्रभम् |
देव्याश्लिष्टतनुं देवं सुवर्णसमवर्णया ||

भस्मोद्धूलित सर्वाङ्गं दधानं मृगचर्म च |
पद्मासने स्थितं शान्तं त्रिणेत्रं चन्द्रशेखरम् ||

स्वफालस्थल बालेन्दुस्रुतदिव्यसुधाप्लुतम् |
वराभयमहाटङ्क मृगमुद्राधरंशिवम् ||

अक्षस्रक्पुस्तकधरं प्रसन्नं परमेश्वरम् |
जटामण्डलसंबद्ध महाफणिफणान्वितम् ||

यवयौवनसम्पन्नं ग्रस्त काल भयादिकम् |
सुमुखं चारु सर्वाङ्गं गुप्तविज्ञानगोचरम् ||

पशुपाशौघदलनं तारकं भव वारिधेः |
सर्वज्ञत्वादि सामर्थ्यदायकं सर्वसिद्धिदम् ||

एवं ध्यायेन्महादेवं सर्वविघ्नोपशान्तये |
अथवैवं शिवंध्याये द्विशुद्धे हृदयाम्बुजे ||

शुद्धस्फटिकसंकाशे शरच्चन्द्रायुतप्रभम् |
अक्षमालाधरं शान्तं प्रसन्नं वरदं शुभम् ||

सर्वमृत्युप्रशमनं वलीपलितनाशनम् |
दिव्यामृतमहावर्षैर्वर्षयन्तं समन्ततः ||

प्. ३६)

तत्सुधा वर्षपातेन सहसा शीतलात्मना |
दुःखघर्द गदैर्मुक्तं भावयेदात्मननुम् ||

अनेनध्यानयोगेनमुच्यते देहबंधनात् |
हृत्पद्मकर्णिकामध्ये सुधा दीपशिखाकृति ||

समुद्भुतं महज्ज्योतिर्वतिर्यादमृतांशुभिः |
त्रिलोकमखिलं योगी व्याप्यमानं विचिन्तयेत् ||

अनेन ध्यानयोगेन योगी स्यादीश्वरः स्वयम् |
स्वदेहं भावयेद् योगी कोटि सूर्यसमप्रभम् |
सम्यगात्माविभेदेन सोऽचिराद्योगमाप्नुयात् ||

आत्मानं चिन्तयेद्योगी सम्यगीश्वरविग्रहम् |
तद्भावनावशाच्छुद्धां सिद्धिं श्रीशाम्भवीं लभेत् ||

शिवोऽहमप्रमेयोऽयमहमचिन्त्योऽहमहं महत् |
एवं ध्यानविधौध्यायेदात्मानं सर्वरूपिणम् ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

आनन्दशीतकिरणोदयपूर्णिताशश्चित्सारफेन परिरञ्जित दिव्यतोयः | 
नानाविधप्रमथदैवतमत्स्यजुष्ट श्रीमत्सुधाब्धिरहमस्मि 
विधूतपात्मा ||

श्रीमद्गुरोः पदसरोरुहरेणुवज्रसंभिन्नपापभयभूभृतिदेहगेहे |
कोटीन्दुभास्करनिभं परमाणुकल्पं आविस्मरामि परमं 
महदात्मरूपम् ||

विद्युत्सहस्ररुचिरं त्रसरेणु कल्प-
मानन्दसान्द्र परिमोदित भावगम्यम् |
पीयूषवारिनिधिसाधनमप्रमेय
माविस्मरामि हृदये सुमत्प्रबोधम् ||

षट्पद्मकोटीरकवाट विपाटनेन 
या ज्योतिरूर्ध्वमुपयाति तटिल्लतेव |
पीयूषरूपघनस्रारसहस्रवृष्टि
मेघंभजामि हृदये परमात्मदीपम् ||

संवित्स्वभाव परिबृंहित वीचिजाल
स्वानन्द शीकरसमुच्चय सिक्तदेहम् |
सद्भावगम्य विमलोत्तमचित्तवृत्ति 
सेवासमुत्सुक कलामृतसिन्धुरस्मि ||

भूर्व्योमवायुशिखिनी रविभेदभिन्न
मेकंयतोऽस्य जगतो विभवायतत्वम् |
तत्सर्वकारणमनन्तमचिन्त्यमाद्यं 
ज्योतिर्मनोवचनदूरगमस्मिसंवित् ||

प्. ३७)

यद्ब्रह्मकन्दमखिलागमपत्रनालं-
मानन्द पिङ्गल सुधाजल दिव्यसारम् |
सिध्यष्टक प्रकटपत्र विराजमानं 
तद्योगि भावकमल भ्रमरोऽहमस्मि ||

अनेनध्यानयोगेन जीवन्मुक्तिमवाप्नुयात् |
ध्यानेन लभते योगं ध्यानात् सिद्धिं च दुर्लभाम् |
ध्यानेन तु तरेन्मृत्युं ममवाक्यं मृषा न तु || इति 

सूतसंहितायाम् - 

अथातः संप्रवक्ष्यामि ध्यानयोगमनुत्तमम् |
आकाशे निर्मलं शुक्लं भासमानं सुशीतलम् ||

सोममण्डलमापूर्णमचरं दृष्टिगोचरम् |
ध्यात्वा मध्ये महादेवं परमानन्दविग्रहम् ||

उमादेहार्धवरदमुत्पत्ति स्थितिवर्जितम् |
शुद्धस्फटिकसङ्काशं चन्द्ररेखावतंसकम् |
त्रिलोचनं चतुर्बाहुं नीलग्रीवंपरात् परम् |
ध्यायेन्नित्यंसदासोऽहमिति ब्रह्मविदांवर ||

अथवाकाशमध्यस्थे भ्राजमाने सुशोभने |
आदित्यमण्डले पूर्णे लक्षयोजनविस्तृते ||

सर्वलोक विधातारमीश्वरं हेमरूपिणम् |
हिरण्यश्मश्रुकेशं च हिरण्मय नखं तथा ||

जपाकुसुमवक्त्रं च नीलग्रीवंविलोहितम् |
आगोपाल प्रसिद्ध्यन्तमम्बिकार्धशरीरिणम् ||

सोऽहमित्यनिशंध्यायेत् संध्याकालेषु वा नरः |
अथवाहं हरिः साक्षात् सर्वज्ञः पुरुषोत्तमः ||

सहस्र शीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् |
विश्वं नारायणं देवमक्षरं परमंपदम् |
अथवासच्चिदानन्दमनन्तं ब्रह्मसुव्रत ||

अहमस्मीत्यभिप्रायो भावयेद विमुक्तये |
य इदं हृदिदेवेशमपिध्यायेन्मनागपि ||

ब्रह्मणः साक्षिरूपत्वान्नेदं यदिति हि श्रुतिः || इति |

सारगीतासु | 

हृदयकमलमध्ये दीपमद्वैतसारं 
प्रणवमयमतर्क्यं योगिभिर्योगमृग्यम् |
हरिगुरुशिवयोगं सर्वभूतस्थमेकं 
सकृदपि मन्सा मां ध्यायतेयः स मुक्तः || इति |

योगसारमंजर्याम् - 

शुद्धेन्दु बिम्बं हृन्मध्ये स्रवन्तममृतं स्मरेत् |
अमृतेन स्वकं देहमापादतलमस्तकम् ||

प्लाव्यमानं स्मरेदङ्गं तर्पयेत्सुधयातया ||

ऋतु त्रयेण दार्ढ्यञ्च सौकुमार्यं गदक्षयम् |

प्. ३८)

वलीपलितनाशं च भविष्यति सुरार्चिते ||

कंजासनादयो(धो)देशे खरन्ध्रादूर्ध्वमेव च |
पूर्वोक्तमण्डलेशीत सुधावृष्टिसमन्विते ||

मूलबीजाद् दलाच्छीतसुधावृष्टिविनिर्गमैः |
सुधासागरसल्लीन न बहिरन्तर्विभावयेत् ||

अन्तरङ्गमशेषं तु ब्रह्मरन्ध्रेन्दु निर्गतैः |
परामृतैर्ब्रह्मरन्ध्र नाडीविलनिवेशकैः ||

तर्पयेदात्मनो जीवं देवताश्च शिवेधिया |
अन्तरङ्गमशेषं तु तत्सुधा वृष्टि पूरितम् |

परिभाष्यस्वरोमाख्य मार्गकोटिविनिर्गतम् |
सुधावृष्टिभिरभ्यक्तं बाह्यमाभ्यन्तरं स्मरेत् ||

तत्र मध्ये समुल्लीनमात्मदेहं तदात्मकम् |
तर्पयेदात्मसुधया ब्रह्माण्डमखिलं शिवे ||

तत्सुधा तृप्ति सन्तृप्तं परमानन्दधीमयम् |
ब्रह्माण्डमखिलं चेदमात्मदेहं विचिन्तयेत् ||

वेष्टयेत् सुधया स्वस्य सिरयास्निग्धशीतया |
अनेन देवि योगेन षण्मासादजरामरः |
लोहितन्नवमं वर्णं स बिन्दुममृतात्मकम् ||

नेत्रयोः परिसञ्चिन्त्य तत्सुधावृष्टि रश्मिभिः |
ब्रह्माण्डमखिलं ध्यायेदात्मदेहं समर्पितम् ||

त्रिवर्षध्यानयोगेन निर्विकल्पेन चेतसा |
सप्त सप्तान्त लोकश्च सप्तजन्म च दृश्यते ||

रोहितं रेफः | नवम वर्णः सकारः ह्रीं सूर्यमण्डलाय नमः इति 
दक्षनेत्रो संसोममण्डलय नमः इति वाम नेत्रो इति च |

पयः पयमयां भोधौ नीलमात्मकलेवरम् |
नित्यं चिन्तयतो वर्षात् वलीपालीतनाशनम् |
ब्रह्मरंध्रामृतधारात् स्रवत्परसुधारसैः ||

प्लुतदेहस्तु षाण्मासात् वली पलितनाशकृत् |
स्वदेहं चन्द्रसङ्काशमकुलंकसुधामयम् ||

ध्यायन् वर्षार्धतो योगी वलीपलिताहा भवेत् |
तप्त चन्द्रमसोबिंबा न कलंकामृताप्लुतान् ||

मूलादिब्रह्मरंध्रान्तं सप्तपद्मेषु भावयेत् |
वेदषड्दशसूर्येन्दुकलापक्षादि संख्यया ||

पत्रैरक्षरसंलीनैरमृतप्लावितं स्मरेत् |
ऐक्यं सञ्चिन्तयेदेषां मण्डलानामनुक्रमात् ||

अविच्छिन्नादाधाराद्ब्रह्माण्डा वधिपार्वति |

प्. ३९)

प्रज्वलत्कोटि चन्द्राभमात्मदेहं तदात्मकम् |
चिन्तयेदमृतासिक्तं योगीयोग प्रसिद्धये ||

वलीपलितनाशञ्च षण्मासाल्लभते प्रिये |
वाञ्छा लाभहताधात्री दुःखान्मुच्येत वैविषात् |
अब्दात् सर्वज्ञता प्राप्तिस्त्र्यब्दादीश्वरसन्निभम् ||

खेचरत्वं भवेद्दिष्य मणिमादिभिरर्चितम् || इति |

शिवगौरीसंवादे || 

कमुकद्वयमध्यस्थंमैहिरं मण्डलं प्रिये ||
ध्यायेन्मासावधिनरो रोगराशिक्षयो भवेत् ||

षण्मासादिन्द्रसायुम्यत्वमब्दाद्विष्णुसमो भवेत् ||

षडब्दाद्रुत्वसाम्यं स्याद्द्वादशाब्दमतिप्रभः |
ध्यायते नियतात्मा चेत् सत्यं कुर्यात् तु भावना ||

रक्ताण्डमध्यगं देवि रक्तामृतपरिप्लुतम् |
ध्यायन्वर्षार्धमात्रेण जायते ह्यजरामरः ||

मूलाधारं स्मरेद् देविज्वलन्तं रविमण्डलम् |
तत्प्रभापटल व्याप्त शरीरं परिचिन्तयेत् ||

तथैव ब्रह्मरंध्रेय हृदब्जे च पृथक् पृथक् |
मूलबिंबं च हृदिबिंबं च हृदि बिंबं ब्रह्मरंध्रागतं तथा |
अन्योन्य प्रभयाश्लिष्टं स्वशरीरं ध्रुवं स्मरेत् |
तन्मयं चिन्तयेद् देहं व्योमान्तं तु दिने दिने ||

षण्मासादणिमादीनामाधिपत्यमवाप्नुयात् |
सर्वज्ञत्वं च लभते त्रिवर्षात् सूर्यसन्निभः ||

तद्बिम्बान्तं स्मरेज्जीवं ज्वलद्दीपशिखाकृतिम् |
मासाद्वलीपलिञ्चैव मृत्युं व्याधि भयंहरेत् ||

वर्षात् सर्वज्ञतां प्राप्य वसेद्व्योमांकणोर्ध्वके |
चिन्तयेदात्मनो जीवं ज्योतिर्लिङ्गपदा स्थितम् ||

तेनाण्डं पूरितं सर्वं ममृतापूरितं स्मरेत् |
तत्र मध्यगतो योगी गंधाख्यगुणपूरितम् ||

सर्वाधारमशेषं तु धरातत्वं न विस्मरेत् |
वाण्यारस गुणाधारं जलातत्वमशेषकम् ||

तथारूप गुणाधारं तेजस्तत्वमशेषकम् |
नेत्रत्रयेषु देवेशि चिन्तयेद् योगवित्तमः ||

वायुतत्वमशेषं तु श्वासमात्रे स्मरेच्छिवे |
शब्दाख्यगुणसंजुष्टं व्योमतत्वमशेषकम् ||

श्रुतिस्थाने स्मरेद् देवि रसैः संहृत्यबाह्यकान् |
ज्वालाण्डमध्यसंलीनं देहं विश्वमयं स्मरेत् ||

स्वदेह मध्यसंलीनं ब्रह्माण्डमिदमव्ययम् |
लवादिप्रलयान्तं च ग्रसेत् कालस्य लीलया ||

प्. ४०)

लवादि पृथिव्यादि | एकीभावेन सुदृढं बध्वापद्मासनं स्मरेत् |
चिन्तयेत् काल कलुषैर्मुक्तिं देहं निरामयम् ||

यदा तदण्डमीशानि स्मरेत् सुषिरवर्जितम् |
तदाकालभयं त्यक्त्वा शिववत् स्वेच्छया वसेत् ||

अनेन देवि योगेन वञ्चयेत् कालमागतम् |
पृथिव्यादीनि तत्वानि स्वीकृत्यास्ते निरामयम् ||

ध्यानस्यास्य समानेन फलं तु शृणु पार्वति |
स्फोटये च्छैलवृक्षादीन् शोषयेज्जलाधीश्वरान् ||

करोति घोरकालाग्नि ज्वालानलनिवारणम् |
शब्दतत्वं जयेद्योगी जरामरणवर्जितम् ||

त्रिकालाज्ञः स्वयं कर्ता सर्वव्यापित्वमाप्नुयात् || इति |

गोरक्षंः || 

नेत्रे निमीलीते नित्यं किञ्चिदुन्मीलिते तथा |
योमनश्चक्षुषां ब्रह्म पश्यतीति स योगिराट् ||

शशी भास्करयोर्मध्ये तारयोः स्थित तेजसा |
बिन्दुद्वयंन्तु संयोज्य ब्रह्मतारकमभ्यसेत् ||

बाह्यान्त मध्यलक्ष्येषु ब्रह्मदर्शनतत्परः |
दृष्टादृष्टस्वरूपाणि ननुतानि विलोकया ||

मूलकन्दाद्दण्डलग्नाद्ब्रह्मनाडी शशिप्रभा |
तस्या मध्ये तटित्कोटि निभांतामूर्ध्व गामिनीम् ||

मनसालक्षयेन्मूर्तिं सदृशं बिसतन्तुना |
आ ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं गतां सिद्धिप्रदां स्मरेत् ||

ललाटोर्ध्वे तथा लक्ष्ये योगी कोल्लाटमण्डले |
विस्फुरत्तारकाकारं मनसा लक्षयेत् सदा |
अथवा कर्णयोर्द्वारे तर्जनीभ्यां निरोधयेत् |
श्रीमद्देहान्तरे नादं घूंघूंकारं शृणोति च ||

चक्षुर्मध्ये तथा नीलस्याति रूपं विलक्षयेत् |
अन्तर्लक्ष्यामितिज्ञेयं बहिर्लक्ष्य मतः शृणु ||

नासाग्रदेशाच्च चतुष्क षष्ठ तथा दशद्वादशसंख्ययांगुलिः |
बहिःस्मरेन्नीलसुधूम्ररक्त तरङ्ग पीताभसुतत्वपञ्चकम् ||

कथं वा संमुखाकाशं स्थिरदृष्ट्या विलक्षयेत् |
ज्योतिर्मयूखा दृष्यन्ते योगिभिधीरमानसैः ||

दृष्ट्यग्रे वाप्यपांगे वा तप्तकाञ्चनसन्निभम् |
भूमिं संलक्षयेद् दृष्टिः स्थिराभवति योगिनः ||

अथवाशरसश्चोर्ध्वद्वादशांगुलसंमिते |
ज्योतिःपुञ्छनिभाकारं लक्षयेन्मुक्तिदं भवेत् ||

यत्रयत्राथवा योगी तत्र तत्र विलक्षयेत् |
आकाशमेवयस्तस्य चित्तं भवति तादृशम् ||

इत्यनेकविधाकारं बहिर्लभ्यमुदीरितम् |

प्. ४१)

शृणुष्व मध्य लक्ष्यञ्च कथितं पूर्व सूरिभिः ||

श्वेतादि वर्णानथ चण्डचन्द्रसौदामिनी वह्निशिखेनबिम्बान् |
ज्वलन्नभो वा स्थलहीनमेकं विलक्षयेत् तत् खलु मध्यलक्ष्यम् ||

निराकारं पश्येत् गुणरहितमाकाशमथवा 
तनोरूपंगाडस्फुरदुरुपराकाशमथवा |
महाकालं कालानिलनिभमवात्यन्त रुचिमत् 
परं तत्वाकारां रविशशिनिभं मध्यखमिति ||

व्योमपञ्चकमेतद्धि तद्बाह्याभ्यन्तर स्थितिः | 
यः पश्यति नरो लक्ष्ये स व्योम सदृशो भवेत् || इति |

योगसारमंजर्याम् - 

इत्थं संहृत सर्वचित्तविषयस्या शेषविश्वात्मनः 
संविद्भावसुधैककारण महायोगे चिरं तिष्ठतः ||

मेरौ स्वर्ण वदर्णवे चुलुकवत् खद्योतवद्भास्करे 
ब्रह्माण्डे च पिपीलिकाण्डवदहो निष्कातुका योगिनः ||

वासिष्ठे - 

सोऽहं चिन्मात्रमेवेहिति चिन्तनं ध्यानमुच्यते |
ध्यानस्या विस्मृतिः सम्यक् समाधिरभिधीयते ||

इति योगसारसंग्रहे ध्यानलक्ष्यस्वरूपं नामषष्ठोध्यायः ||




उत्तरगीतायाम् | 

प्रमाशून्यं मनःशून्यं बुद्धिशून्यं निरामयम् | 
सर्वशून्यं निराकारं समाधिस्तस्य लक्षणम् ||

आकाशे मानसं कृत्वा मनःकृत्वा निरास्पदम् |
निष्कलं तं विजानीयात् समाधिस्थस्य लक्षणम् ||

दृग्दृश्यविवेके - 

उपक्ष्य नामरूपे द्वे सच्चिदानन्द लक्षणः |
समाधिं सर्वदा कुर्यात् हृदये वाथवा बहिः ||

सविकल्पो निर्विकल्पः समाधिर्द्विविधो हृदि |
दृश्य शब्दानु विद्धेन सविकल्पः पुनद्विधा ||

कामाद्याश्चित्तजादृश्यास्तत्साक्षित्वेन चेतनम् |
ध्यायेद् दृश्यानु विद्धोऽयं समाधिः सविकल्पकः ||

असंगः सच्चिदानन्दः स्वप्रभो द्वैतवर्जितः |
अस्तीति शब्दविद्धोऽयं समाधिः सविकल्पकः ||

स्वानुभूति रसावेशात् दृश्यशब्दा न पेक्षतः |
निर्विकल्पस्समाधिः स्यात् निवात स्थित दीपवत् ||

रात्रिंदिवा बाह्यदेशे यस्मिन् कस्मिंश्च वस्तुनि |
समाधिराद्यस्तन्मात्रान्नामरूपं पृथक् पृथक् ||

अखण्डैक रसं वस्तु सच्चिदानन्दमव्ययम् |
इत्यवच्छिन्न चिन्तेयं समाधिर्मध्यमो भवेत् ||

स्तम्भीभावरसाश्चोक्तास्तृतीयः पूर्ववन्मतः |
एतैः समाधिभिष्षड्भिर्नयेत्काले निरन्तरम् ||

प्. ४२)

शिवयोगे - 

यदासंक्षीयते प्राणो मानसं च प्रलीयते |
यदा समरसत्वन्तत् समाधिरभिधीयते ||

पतञ्जलिः - 

मनसो वृत्तिशून्यं च ब्रह्माकारतयास्थितिः |
असंप्रज्ञातनामासौ समाधिरभिधीयते ||

हठयोगे - 

यस्समत्वं द्वयोरैक्यं जीवात्मपरमात्मनोः |
समस्तनष्टसङ्कल्पः समाधिरगिधीयते ||

भगवद्गीतायाम् - 

यथा दीपोनिवातस्यो नेङ्गते सोपमा स्मृता |
योगिनो यत चित्तस्य युञ्जते योगमात्मनः ||

वासिष्ठे - 

तत्वावबोध एवैक सर्वाशा तृणपावकः |
प्रोक्तः समाधिशब्देन न तु तूष्णीमवस्थितिः ||

इमं गुणसमाहारमनात्मत्वेन पश्यति |
अन्तश्शीतलता यासौ समाधिरिति कथ्यते ||

यस्त्वात्मरतिरेकान्तः कुर्वन् सर्वेन्द्रिय क्रिया |
न परोहर्षशोकाभ्यां स समाहित उच्यते |
समाहिता नित्यतृप्ता यथा भूतार्थदर्शिनी ||

सा यो समाधि शब्देन पराप्रज्ञोच्यते बुधैः |
अक्षुब्धा निरहंकारा द्वन्द्वेष्पननु पालनी |
सायो समाधिशब्देन परा स्थितरतास्थितिः ||

निश्चिताभिमताभीष्ट हेयो पादेयवर्जिता |
सा यो समाधिशब्देन परिपूर्णस्तदुच्यते ||

सूतसंहितायाम् - 

अथातः संप्रवक्ष्यामि समाधिं गणनाशनम् |
समाधिः संविदुत्पत्तिः परं जीवैकतां प्रति |
नाहं देहो न च प्राणो नेन्द्रियाणि तथैव च ||

न मनोऽहं न बुद्धिश्च नैवचित्तमहंकृतिः |
नाहं न पृथ्वी न सलिलं न च वह्निस्तथा निलः ||

न चाकाशो न शब्दश्च न च स्पर्शस्तया रसः |
न च गन्धो न रूपं च न मायाहं न संस्मृतिः ||

सदा साक्षात् स्वरूपत्वात् शिव एवास्मि केवलः |
इति धीर्या मुनिश्रेष्ठ सा समाधिरिहोच्यते ||

न हं ब्रह्मा न संसारी न मत्तोऽन्यत् कदाचन |
इति विद्यात् स्वमात्मानं सा समाधिः प्रकीर्तिता ||

अथवा योगिनां श्रेष्ठ प्रणवात्मानमीश्वरम् |
वर्णत्रयात्मिकं विद्यादकारादि त्रयेण तु ||

उच्यते प्रणवचिन्तामणौ -

हकारश्शंभुरित्युक्तस्सकाशश्शक्तिरुच्यते |
शक्तिरूपो स्थितश्चन्द्रो वामनाडी प्रवाहकः ||

प्. ४३)

शम्भुरूपी दिनकरो दक्षनाडीप्रवाहकः ||

ब्रह्मस्वरूपमुभयोर्मध्यमंतारकंबलः ||

तापनीये - 

अकारः पुरुषस्तत्रमकारः प्रकृतिरुच्यते |
तथाप्रणव ओङ्कारः बीजात्मापुरुषस्स्मृतः ||

मकारः शक्तिरूपत्वात् प्रकृतिश्चार्यरूपिणी |
पुंस्त्रीप्रकृतिरूपेण तस्माद् रू(द्धु?)मध्यगा सदा || इति |

द्व्यक्षरेण समुद्भूतं तारमेकाक्षरं स्फुटम् |
ततः पञ्चाक्षरं जातं पञ्चाशद्वर्णसंहितम् ||

कलासंहितायाम् - 

आद्यस्वरः पञ्चमश्च पवर्गान्तं ततः परम् |
बिन्दुनादौ च पञ्चाणुः प्रोक्तो वै प्रणवसंज्ञकः || इति |

शारदातिलके - 

नादजाष्षोडशकला अवर्णाद्दश च स्मृता |
उवर्णाद्दशसंभूतामवर्णाद्दश चापरे ||

तयोरपि परेजाताः कलावर्ण क्रमेण तु |
आदौ सूक्ष्मसृष्टि स्वरूपेण प्रणवमाविर्भवति तद्रूपेण ब्रंह्यते ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

मात्रा षोडशभिः क्लिष्टमवतातैःस्तथैव च |
निष्पन्नं ब्रह्मतत्सर्वमभ्यसेद्योगवित्तमः |
एकोन द्व्यष्टमात्रात्वं द्व्यष्टमात्रात्वमप्युमे ||

चन्द्रस्यैवोपपन्नत्वात् द्व्यष्टमात्रात्वमुत्तमम् |
अकारश्च तयोकारो मकारस्तदनन्तरम् ||

अर्धम्मात्रास्ततो नादस्ततो बिन्दुस्ततः कलाः |
शक्तिश्शान्तिश्च समता चोन्मना च मनोन्मनी ||

वैखरी मध्यमा चाथ पश्यन्ती च परा ततः |
मात्रास्तु षोडश प्रोक्तास्ताभिर्युक्तस्तु तारकः ||

द्व्यष्ट मात्रात्मकः शुद्धः प्रणवः परिकीर्तितः |
अकारस्तु चतुर्विंशत् तत्वात्मकमुदाहृतम् ||

उकारञ्चाषि षड्विंशत्तत्वात्मकमितिस्फुटम् |
अष्टात्रिंशत्तत्वयुक्तो मकारः परिकीर्तितः |
षडशीत्यात्मिकात्वर्धमात्रातत्वागमोदिताः ||

सप्ततत्वात्मको नादो बिन्दु द्वात्रिंशदात्मकः |
कलाष्टादशतत्वोक्ताः शक्तिष्षड्विंशदात्मिका ||

त्रिंशत्तत्वात्मिकाशान्तिस्सर्वोत्कृष्टाजयावहा |
पञ्चविंशति तत्वात्मिकेत्युक्ता समाना ततः ||

उन्मना च चतुष्षष्टितत्ववक्ता जगत्स्थिता |
मनोन्मनी चतुर्विंशत्तत्वविख्यात गोचरा |
पञ्चाशत्तत्वविस्तारा वैखरी विश्वमोहिनी ||

प्. ४४)

अष्टाविंशतितत्वात्मा मध्यमा सर्वधामता |
पश्यन्ती चतुरष्टैकं तत्वाकारासमीरिता ||

परात्वानन्दतत्वस्था सोक्ता चोपनिषत्क्रमात् |
विशेषाणापि विदितासाशेषोपनिषत्क्रमात् ||
एवं षोडशसंख्याभिस्तस्मात्तत्वादिनिर्णयः ||

एकोनद्व्यष्टमात्रात्मकोंकारस्तारकोर्णवः |
द्व्यष्टमात्रात्मकश्शंभुरोंकारस्तारको ध्रवः ||

वर्णवः प्रणवस्तारस्तारको योगपोध्रुवः |
तार्तीयोंकार इत्येते प्रणवाः परिकीर्तिताः ||

द्व्यष्टावरणसंक्रान्तं तारकं ध्रुवमव्ययम् |
योजानाति स एवाहं वर्णतत्वागमात्मकम् ||

ओंकारः प्रणवस्तारस्तार्तीयस्तारको ध्रुवः |
रुद्रेशानोक्षरस्सर्वव्याप्यन्तोऽथवैद्युतः ||

शुक्लः सूक्ष्मः परंब्रह्म भगवानिति शङ्करी |
द्व्यष्टावताराः संप्रोक्ता प्रणवोपनिषत्क्रमात् ||

शैवतंत्रे - 

षोडशकलाभेदः - 

अकारश्चोकारश्च मकारस्तदनन्तरम् |

प्रणवस्त्वर्धमात्रा च नादबिन्दुकलास्तथा | 
शक्तिश्शान्तिश्च समनाचोन्मता वैखरी ततः |
मध्यमा चाथ पश्यन्ती परा चेति स्वभावतः ||

षोडशी द्व्यष्टमात्राभिर्मिलिता योगिनो विदुः || इति |

प्रणवचिन्तामणौ - 

अकारस्त्वं पदं विद्यात् उकारस्तत्पदं विदुः |
असीत्येकं मकारस्य इत्येष प्रणवो भवेत् |
त्वं पदं तु महावाक्यं प्रणवस्तत्पदं प्रिये ||

अर्धमात्राद्यसीत्यैक्यात्परं प्रणवमीरितम् |
तद्वत्सोऽहं पदे नासीज्जीवात्मपरमात्मनोः ||

प्रणवेनैक्यमासाद्य स्वरूपं यतिराप्नुयात् |
बिन्दुस्त्वं पदं प्रोक्तमर्धमात्रात् तु तत्पदम् ||

असीत्यैक्य पदो नादस्तस्मान्नादपरो भवेत् |
कण्ठादकारः स्फुरति लघुपदान्नाभिरन्ध्रादुकारो 
मध्यस्था नान्मकारो विशति करणतः कण्ठतो भवेत् |
नादो मध्याच्च शक्तिश्शिरसि च पदन्तश्शान्तिमाद्वादशान्ता 
मोंकारध्यानरूपी रविखतुजगन्नायको विश्वमूर्तिः ||

नरसिंहतापनीययोः -

वेदादि मूलं सकलं स्वराणां त्रयोदशस्थं शशिबिन्दुरूपम् |

प्. ४५)

वेदान्वितं सुप्तभुजङ्गरूपं त्रिरत्नमूलं प्रणवं नमामि ||

योगसारमञ्जर्याम् - 

मूलाधारे स्मरेत्तारमचञ्चलतटित्प्रभम् |
चित्प्रभां कुरितां देवीं शक्तिमाद्यो मनोन्मनीम् ||

बालार्ककोटिरुचिरां मन्त्र चैतन्यरूपिणीम् |
प्रज्वलद्व्यक्तिचैतन्यादुद्भूतां वर्णपद्धतिम् ||

स्मरेद्देवीं दीप्यमानां ताराकारां सुवर्चसम् |
तज्जीवांकुरितां देवीं हुताशकणिकाकृतिम् ||

उच्चरेच्च ततो मन्त्रं शब्दरूपं हृदि प्रिये ||

जीव चैतन्ययुक्तस्य मन्त्रस्य ज्योतिरूपिणः |
ब्रह्मशीर्षसमुद्भूतं जीवशक्तिध्रुवादिकम् ||

पूर्ववत्प्रचयाद्देवि जीवचैतन्यमाहरेत् |
आदितत्वात्मकं देवं शक्तिचैतन्यभासकम् ||

वर्णमालाकृताशेषं मन्त्रराजं महाप्रभम् ||

अतिलोमार्णमु........ महोरस्कं महाक्षमम् |
ऊर्ध्वतारशिरस्त्राणं तद्बिन्दुकृतशेखरम् ||

अनन्तशक्तिसम्पन्नं महाज्वालं महाक्षमम् |
शिवशक्तिमशेषं तु कबलीकृत्य तत्क्षणात् ||

सुस्थिरं चात्मनो देहे प्रज्वलन्तं ततोऽधिकम् |
स्वदेह मध्यसंलीनं श्वासमोक्षावधि स्मरेत् || इति |

परमेश्वरस्य प्रभयाकुण्डल्या मुखात् परात् परेण यथा 
जलगतमण्डुकस्य मुखात् बुद्बुदान्युत्पद्यन्ते तथोद्भूत 
पञ्चाशद्वर्णान् | वैखरीरूपेण प्रणवाद्युच्चार्य शिवशक्त्यात्मकतया 
मूलाधारे कुण्डली स्वरूपं यथा आनन्दकारमनलं विदुः | 
जातप्राणाग्निसंयोगात्तेन नादोऽभिधीयते || 

प्रणवचिन्तामणौ - 

आहतोऽनाहतश्चेति द्विदानादेनभियते |
निर्गुणो नाहतो नादस्त्वाहतस्सगुणः स्मृतः ||

राजतो निर्गुणो नादः सर्वजीवहृदंबुजे |
राजते प्रेरितोत्यर्थं मोक्षमात्रैकसाधनम् ||

ब्रह्मनादः परोहृद्य परमानन्दसागरः |
द्वितीयः सगुणोनादवाचिकोपांशुमानसः ||

सर्वार्थमुख्यहेतुः सन् सर्वलोकैकरञ्जकः |
गानसङ्गीत भरतशास्त्रेषु प्रतिपादितः ||

बहुरूपेण सर्वत्र प्रेरितः सन् विराजते |
नादमात्रस्तु सर्वत्र वाचिकोपांशुमानसः ||

प्. ४६)

ब्रह्मनादो मानसिको वाचिको गानमुच्यते |
वितानातानसंवीत विवृतोदीर्णकुम्भकः ||

प्लुतानन्दा प्लुतानन्दा नवनादाः प्रकीर्तिताः |
नृसिंहस्याभि मुख्यार्थं प्रह्लादेन प्रदर्शिताः |
उदात्ते नानुदात्तेन स्वरितप्रचयेन च |
गीत्वाथसाधकास्तत्तत्फलमप्याप्नुवन्तिते || इति नारदः |

पाषाणद्रावणं मेधा कर्षणञ्च प्रवर्षणम् |
शिलायां देवता वेशं क्षीरप्रस्रवणं गवाम् ||

भूरुहाणामकालेऽपि पुष्पोद्वेगकरं परम् |
मोहकं सर्वलोकानां पश्वादि मृगपक्षिणाम् ||

साधकानां क्षणादेव तद्ध्यानात्संभन्त्यमी || इति |

ज्ञात्वैवं साधकश्शान्तो गुरुशिक्षापुरस्सरम् |
अभ्यसेन्नादसिद्ध्यर्थं विविक्ते शान्तमानसः ||

रन्ध्रे सकृन्मारुतपूर्णवेणुर्मनोहरं जन्मजराति नाशनम् |
नदत्यजस्रं हृदि सर्वदेहिना तद्ब्रह्मनादं प्रवदन्ति योगिनः ||

तदुक्तं ध्यान नाद बिन्दूपनिषदि -

अनाहतं तु यच्छब्दं तस्य शब्दस्य यत्परम् |
तत्परं विन्दते वस्तु स योगी छिन्नसंशयः || इति | 

असाध्यदुर्जयो पाय षडन्तर्वर्तिनो रिपून् |
विजित्य ज्ञनवैराग्य संपत्त्याश्रद्धयान्वितः ||

एकान्त दुर्गमाक्रम्य परमानन्दबन्धुरः |
स्वास्तिकासनमारूढो धात्री शुद्धिपुरस्सरम् ||

गुर्वादि वन्दनं कृत्वा प्राणायाम परायणः |
ह्रस्वदीर्घप्लुतैः सम्यग् रेचपूरक कुम्भकैः ||

त्रिधैकवारमुत्सृज्य तत्त्रिवारं पुनः पुनः |
त्रिधैकवारमुच्चार्य षट्प्राणायामपूर्वकम् ||

चिन्तयेत् प्रणवाकारं स्वशरीरं समाहितः |
ज्योतिर्मयं विभाव्याथ तत्त्ववित्तारवित्पुनः ||

प्राणायामत्रयं कृत्वा पृथगात्मनि चिन्तयेत् ||

श्रीकृष्णः - 

अधोमुखन्तु हृत्पद्ममुद्धृत्य प्रणवेन तु |
गत्वा तु पद्मकोशान्तं विकसेद्व्याहृतिः पुनः || इति |

तस्य मध्य गतोवह्निर्वह्निमध्य गतो रविः |
रविमध्यगतश्चन्द्रश्चन्द्रमध्यगता प्रभा ||

ध्याननादबिन्दूपनिषदि - 

तत्राग्निरविचन्द्राणामुपर्युपरि चिन्तयेत् || इति |

प्. ४७)

प्रभामध्यगतो बिन्दुर्नादस्तन्मध्यगस्वरः ||

ध्याननादे - 

बीजाक्षरपरं बिन्दुर्नादं तस्य परः स्मृतः || इति |

प्रणवचिन्तामणौ - 

प्रणवावृतिकालेषु निरुद्धोद्धूत वायुना ||

अन्यत्रगमनाभावात् ताडिते चाप्य नाहते |
बिन्दुर्भिद्यति नादेन स नादःखेनभिद्यति ||

उत्तरगीतायाम् - 

अनाहतस्य शब्दस्य तस्य शब्दस्य च ध्वनिः |
ध्वनिरन्तर्गतं ज्योतिर्ज्योतिरन्तर्गतं मनः ||

तन्मनो विलयं याति तद्विष्णोः परमं पदम् |
ओंकारध्वनि नादेन वायुसंहरणान्तिकम् ||

निरालंबं समुद्धृत्य तत्र नादोलयं गतः || इति |

अमनस्कं यथाध्यायेन्नाभि हृन्मूर्ध्नि मध्यमे |
तन्मध्ये ब्रह्म इत्यार्यैर्मन्यन्ते योगवित्तमैः ||

बहुधा बहुरूपेण सर्वान्तर्लीन रूपवत् |
न्यूनं नादं परंब्रह्म विद्धित्वमसुरार्दिनि ||

अकारान्तर्गतं विद्धि उकारं तस्य मध्यगम् |
मकारं लीनमित्युक्तं मूर्तित्रयसमन्वितम् |
तन्मध्ये बिन्दुरित्युक्तं ध्वनिस्तन्मध्यसंभवः ||

ध्वनेरन्तर्गतं तेजस्तेजसोन्तर्गतं रविः |
रविमध्यगतः स्थाणुः स्थाणोर्मध्य गतंमनः ||

तन्मनो विलयं याति तन्नाद ब्रह्म इत्यते |
ध्वनिना वेष्टितं सर्वं जगदेतच्चराचरम् ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

स्थावरेष्वपि सर्वेषु जङ्गमेष्वप्यहर्निशम् |
पिपीलिकादि ब्रह्मान्त जन्तुजालेष्वपि प्रिये ||

अन्तर्बहिः समावृत्य नादस्तिष्ठति केवलम् || इति |

असाध्यः साधकानां तु करस्य इवमात्ययम् |
निस्सन्देहास्सम्यगानन्द सिद्धैर्द्व्यष्टा वस्थास्सन्ति तत्तद्विशेषैः | एकैकेन 
व्यस्तरूपास्समस्तास्स्वस्थावस्थास्सिद्धिमुत्पादयन्ति ||

प्लुताप्लुतेन प्रणवं समभ्यसेत् तद्वत्तदग्रेणतदर्धमात्रकम् |
रङ्गप्लुतेनेव हि नादमग्रतस्स्तदङ्गमात्रेणससिद्धिमाप्नुयात् ||

नादाक्रान्तार्धमात्रप्रणववमभीमुखी कृत्य नित्यं निशान्ते 
स्वाधाराद्व्यष्ट पद्मेष्वनुपमपवनाभ्यासयुक्त्यावकॢप्तः |
ध्यातव्यस्साधकेन्द्रैः स्वहृदयदहराकाशविद्योतमान स्वान्तांभोजात 
मित्रो विनिहत धृतिकृत्सावधानः परित्राट् || इति |

प्. ४८)

आज्ञादि षोडशान्तेषु स्थलेष्वपि पृथक् पृथक् |
अकारादि क्षकारान्तान् व्यक्ताव्यक्तानु कारिणः ||

स्वारान् ज्ञात्वा नरः सम्यक् निरुध्यानिलमन्वहम् |
तदुक्तव्यवधानेन मन्द्रमध्यम तारकैः |
उदात्तैरनुदात्तैश्च स्वरित प्रचयैरपि ||

हृदि दीपप्लुतैर्युक्तैस्तत्तदुक्तक्रमैर्यतिः |
स्वरमेकैकमाद्यन्तं द्व्यष्टावस्थावशेषितम् ||

कृत्वा पञ्चप्लुतोदात्तारं मप्लुतपरिस्फुतम् |
नादामृतमनुप्राप्य विस्मृत्यैवाखिलं जगत् ||

प्राप्नोति मोक्षमव्याजं पुनर्जन्मापहारकम् |
एकैकमाद्यन्तमनन्य बुद्ध्या चतुर्गुणी कृत्यदश स्वरेस || 
ह्रस्वादिपूर्वोक्तपरान्तमेवमार्वर्तयेन्नादसमाधि योगी ||

त्यक्त्वा रेचकपूरकं गुरुपदांभोजस्थले पूर्णयुक् 
दृष्टिः केवलकुम्भकान्तरनदत् शृ(भृ)ङ्ग प्लुताप्लावितः |
विस्मृत्याखिलमात्मविद् गगतवन्निश्चेष्टितो निर्ममः 
स्वान्तानन्दसुधान्तरं गलहरी क्रीडापरो नादवित् || इति |

नादसंग्रहे - 

शुद्धप्लुतं पञ्चविधं विदित्वा रङ्गप्लुतं पञ्चविधं विभज्य |
चतुर्गुणी कृत्य दशस्वरेभ्य समभ्यसेदुक्त दशप्लुतानि ||

विवृतेन प्रणवस्य क्रमाद्रंगप्लुते न दीर्घेण |
व्यञ्जनेकार्धमात्रादि संज्ञां ज्ञात्वा समभ्यसेत् || इति |

वेदलक्षणे च - 

एकमात्रो भवेद् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते |
त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयो व्यञ्जनं त्वर्धमात्रकम् ||

ह्रस्वार्धं व्यंजनं प्रोक्तं तदर्धमनुनासिकः |
नादमूलं तदेवस्यादर्धमात्रेति गीयते || इति शिवः |

चतुर्मात्रात्मकः तारप्लुतः प्लुतसमाहृतः |
पञ्चमात्रात्मको रंगप्लुत इत्यभिधीयते ||

व्यञ्जनं चार्धमात्रादि चैवं ज्ञात्वासमभ्यसेत् |

सानुनासिकया दीर्घ प्लुतरंगप्लुतं विदुः || 

ह्रस्वप्लुतदीर्घप्लुत रङ्गप्लुतश्च विज्ञेयः |
व्यञ्जनप्लुत इत्येवं रङ्गप्लुतस्तु पञ्चार्धे ||

योगसारमंजर्याम् - 

अकारश्चैक मात्रःस्यादाकारस्तु द्वितीयकः |
आदिनाथेन सम्प्रोक्तं तालमात्रस्य लक्षणम् ||

चाषस्तु शब्दे मात्रं द्विमात्रं वायसोऽब्रवीत् |

प्. ४९)

शिखीरौतित्रिमात्रं हि चैतन्मात्रस्य लक्षणम् ||

प्रणवचिन्तामणौ - वेदलक्षणे च -

विलम्बत्वरितं त्यक्त्वा मध्यमस्सतु निश्चलः |
वेष्टयित्वा त्रिधाजानु मण्डलं छोटकां स्मृतम् ||

कुर्यादेषा भवेन्मात्रा कनिष्ठा कालमानतः |
मध्यमा द्विगुणासैव त्रिगुणादुत्तमोत्तमा ||

भवेद्द्वादशमात्राभिः कनिष्ठाभिः कनिष्ठिका |
मध्यमा मध्य उद्गीत उत्तमाभिरथोत्तमः ||

एकमात्रो भवेद् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते |
त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयः चतुर्मात्रः प्लुतप्लुतः ||

रङ्गप्लुतः पञ्चमात्र षण्मात्रस्तु शिखिप्लुतः |
समाप्लुतस्सप्तमात्रः गान्धर्वोऽष्टप्लुतः स्मृतः ||

प्लुतः पञ्चविधः प्रोक्तः केचिन्नाद विदोविदुः ||

अकारश्च उकारश्च मकारश्च प्रणवःस्तथा |
उदात्तैरनुदात्तैश्च स्वरितप्रचयेन च ||

त्रिरावृत्तेन विदितः स्वरभेदानु भेदतः |
ह्रस्वदीर्घप्लुतैरेकः प्रणवो नवधाभवेत् ||

केचिद्वदन्ति चान्येन चतुर्विंशतिधा पुनः |
प्लुते नैवत्रिमात्रेण तच्छिकेति प्रकीर्तिता ||

ह्रस्वदीर्घप्लुतैरेकः प्रणवः पर्युपास्यते |
सोदात्तादि त्रिभेदेन प्रणवो नवधा भवेत् ||

ह्रस्वदीर्घप्लुतैर्व्यक्तः प्रणवप्लुतभेदतः ||

उदात्ते नानुदात्तेन स्वरितेन तथा पुनः |
द्वाभ्यामैक्यं त्रिधोच्चार्य ज्ञातव्यं नवधा पुनः ||

नवैतद्द्विविधासानु नासिकेन विपश्चितः |
ज्ञातव्यमेवनिरनु नासिकेन स्वरः स्फुटः ||

उक्ताः स्युरन्याद्विनवभेदश्च प्रणवश्च वै |
विनाप्लुतेन प्रणवं नोच्चरेत् क्वचिदप्युमे ||

इति प्रणवचिन्तामणौ ||

नवप्लुतविभेदेन संशोध्यप्रणवं पुनः |
प्लुतनं वा भ्यसेद्यत्नान्मोक्षमार्गप्रवर्तकः ||

अकारादिपरान्तानामुक्ताः स्युष्षोडश स्वराः |
प्लुतष्षोडशिका विद्धिं प्रणवं तत्प्रबोधकम् ||

प्. ५०)

अर्धमात्राप्लुतशिखानादो रंगप्लुतं विदुः ||

नादंकुर प्लुतशिखाजलदान्तरस्थ विद्युल्लतेव हृदयान्तर कर्णिकादौ |
आमाति दीपकालिकोपम दीपितार्धमात्रा ध्रुवोपनिषदि प्रतिपादितेयम् ||

प्लुतःप्लुतानुवर्तिस्यादर्धमात्रा स्वतस्तथा |
समभ्यसेदर्धमात्रांश्वरूपामभवो भवेत् ||

नादोरंगप्लुतेनैव लभ्यते नेतरेण तु |
ध्रुवप्लुताप्लुतेनैव सिध्यत्येननान्यथा ||

सम्यक् प्लुतशिखाज्ञेयार्धमात्रेति कीर्तिते |
अर्धमात्रस्वरूपं तु ज्ञातुं वक्तुं प्रदर्शितुम् ||

न शक्ता सर्वदा देवि हरिब्रह्मादि योगिनः |
कालस्या गमनिर्गमात् परिमितः कालो भवेदत्र सा 
मात्राश्वासमयी दशाक्षरमितोच्चारेणरङ्गप्लुतः | 
मात्राद्वादशसम्मितो यदिमरुत् देवं स्थितस्स्यात्तदा 
प्राणायामपदंपुमान् नधिगतः पद्मासने संस्थितः ||

मात्रास्वरूपमेवादो ज्ञात्वैवं प्रणवेन च |
दशप्लुत क्रमज्ञश्च नादाविर्भावमाप्नुयात् ||

दशप्लुतानां सर्वेषां नाममेकं विनिर्दिशेत् |
तारकान्त्यप्लुतान्त्यस्थं नादं तस्योपरि स्थितम् ||

नादब्रह्म इति ज्ञेयं गीर्वाणं परमं पदम् |
अन्तश्शारदचन्द्रिका विलसितागंभीरनादांकिता 
व्यक्ताव्यक्ततरस्वभावविभवा योगैक रम्या परा |
स्वान्तस्वानुभवैक वेद्यमहिमासद्ब्रह्मनादाह्वया 
ब्रह्मानन्दमयी रहस्य जननी सैवार्धमात्रा ह्वया ||

एवमभ्यास शीलोयः प्राणायाम परो हि सः |
नादं सिद्धिमवाप्नोति नोचेद्व्यर्थाब्धि वृष्टिवत् ||

पूर्वोक्तप्लुतमध्ये तु पञ्चैते सुप्रतिष्ठिताः |
पदान्तस्थ प्लुतो वर्णो नासिक्योरंगसंज्ञकः ||

पदान्ते ष्वपि सर्वत्रसरंग प्लुतसंज्ञिकः |
सुश्लोकाञ्च सुमंगलां च तथा- सूक्तैः स्पष्टतया प्रपञ्चितमिदं 
शुद्धप्लुतं सर्वदा | बिद्वादित्याक्षरदीर्घमात्रमहितो ज्ञेयः प्लुतः 
प्रायशः ||

प्लुत स्वरूपज्ञानेन नादसिद्धिर्भविष्यति |
नादानुभवविद्योगी प्रपञ्च व्यक्तलक्षणः ||

प्. ५१)

एवमभ्यासशीलस्य सिद्धिलक्षणमुच्यते |

योगसारमञ्जर्याम् - 

पूर्वं पूर्वं प्रकुर्वीत यावदुत्तरसंभवम् |
सम्भवन्त्युत्तरे सिद्धिः प्राणायामेषु सुखी भवेत् ||

प्रथमश्चिञ्चिणी नादो द्वितीयः किङ्किणी स्वः |
तृतीयो वेणुनादाख्यो घण्टानादश्चतुर्थकः ||

पञ्चमस्तालनादाख्यो भृङ्गनादस्तु षष्ठकः |
सप्तमो दुन्दुभेर्नादो भेरी नादोऽप्यथाष्टकः ||

नवमो मेघनादश्च दशमः सागरस्वनः ||

छिरिकोपनिषदि - 

छिन्निति प्रथमः चिनिचिनीति द्वितीयः |
घण्टानादस्तृतीयः | चतुर्थः शङ्खनादः ||
पञ्चमस्तन्त्रिनादः | षष्ठस्तालनादः ||
सप्तमो वेणुनादः | अष्टमो भेरी नादः ||
नवमो मृदङ्गनादः | दशमो मेघनादः ||

नवमं परित्यज्य दशममेवाभ्यसेत् || इति |
स्वेदस्तु प्रथमः प्रोक्तः द्वितीयः कम्प उच्यते |
तृतीयोऽद्भुत कम्पश्च चतुर्थः पिङ्गलोपमः ||

शरीरस्योर्ध्वगामित्वं पञ्चमं परिकीर्तितम् |
षष्ठञ्च दूरश्रवणं सप्तमं दूरदर्शनम् |
दिव्याहोरोऽष्टमं देवि नवमं खेचरी गतिः ||

जीवन्मोक्षं च दशमं त्रिकालज्ञानमेव च |
चिह्नान्येतानि दृश्यन्ते निर्विघ्नस्सतु योगिनः ||

आसनं सिद्ध सदृशं न कुम्भः केवलोपमः |
न खेचरी समामुद्रा न नाद सदृशो लयः ||

नादकोशार्ध मात्र स्यात् तत्कोशः प्रणवः स्मृतः |
सहस्रवायवस्तस्य कोशभूतस्तपोधने ||

न वेदैर्नैव वेदान्तैर्नैवोपनिषदादिभिः |
अर्धमात्रापरिज्ञानान्मुक्तिरेव न संशयः ||

कीर्तनैर्वेदपठनैर्मन्त्रैर्यज्ञैर्व्रतैर्जपैः |
अर्धमात्रापरिज्ञानं विनामुक्तिं न विन्दति ||

अर्धमात्रापरिज्ञानाद्यतेरन्यत्र किं फलम् |
अर्धमात्रापरिज्ञानाद्नेदान्त श्रवणेन किम् ||

अर्धमात्रास्वरूपं तु योगमार्गेण योगिनः |
जानन्ति नान्ये गिरिजे किं वक्तव्यं पुनः पुनः || इति |
लययोगश्चित्तलयः संकेतस्तु प्रजापते |
आदिनाथेन संकेतः साधकाः परिकीर्तिताः || 

प्. ५२)

प्रज्ञास्यात् हृदये चाथ तृतीया च तथोरसि |
कण्ठे मुखे नासिकाग्रे नेत्रे भ्रूमध्यमूर्धनि ||

श्रीदत्तः | 

लयोलय इति प्राहुरीदृशं लक्षणं स्फुटम् |
तत्र सर्वसमाधाने लयो विषय विस्मृतिः ||

पतञ्जलिः - 

नाभिचक्रे हृदये मूर्धनि ज्योतिषि नासिकाग्रे जिह्वाग्रे तालु नीत्येवमादि पदेषु 
| बाह्ये वा विषयेवृत्तिमात्रेण बन्ध इति | पूर्वयोगिभिः मूलाधारादिषु 
प्राणलये चोक्तेऽपि प्राज्ञानाभ्यामिति उक्तवाक्यस्यैवमभिप्रायः | 
आदिनाथे नादिपरमेश्वरेणा नाभेस्स्वाधिष्ठानत्वेनोक्तत्वात् | 
प्राज्ञानाभ्यामिति | प्रथमनिर्दिष्टम् | तदुक्तं योगसारमञ्जर्याम् 
नाभिचक्रं महेशानि स्वाधिष्ठानमितीरितम् | इति सौन्दर्यलहर्याम् | तव 
स्वाधिष्ठाने हुतवहमिति | तवश्यामं मेघं कमपि मणिपूरमिति | 
उत्तरत्र वक्ष्यमाण प्रकारेण नाभिचक्रं विचिन्त्य तन्मध्ये स्थित 
देवस्यपञ्चोपचारपूजानन्तरं तद्देवन्तेजोरूपमिति विचिन्त्य तत्तेजोऽहमिति 
विभाव्य तत्तेजोरूप परिणाम चित्तं यावत् तावत् नित्यमभ्यसेत् | तत्तेजः 
स्वात्मनि अभेदेन यदा स्फुरति तदालययोगमिति संज्ञा भवति | एवमादि 
नाभ्यादि स्थानेषू हनीयम् | लक्ष्यरूपं स्वयं भूत्वा ह्यनन्यविषयं 
स्मृतिः | लय योगस्स इत्युक्तः पूर्वमभ्यस्य सूरिभिः ||

वासिष्ठे - 

या शक्तिरूदिता शीघ्रं याति तन्मयतामजः |
य एवर्तु स्थिति याति तन्मयो भवतिद्रुमः ||

भाविताशक्तिरात्मानमात्मतां नयति क्षणात् || इति |
लययोगस्य विज्ञातुरुच्यते पतञ्जलि भगवद्भिः |
नाभिचक्रे संयमं कृत्वा कायव्यूहं जानीयात् ||

अस्यार्थः - 

नाभिचक्रे संयमः चित्तलयं काय व्यूहं जानीयात् || 

अस्यार्थः - 

नाभिचक्रे संयमः चित्तलयं काय व्यूहं जानीयात् | 
वातपित्तश्लेष्मेषुस्थितसप्तधातूनां व्यूहः | तेषां स्वरूपं जानाति | 
एवमभ्यासशीलस्य वातादि जन्यदोषाः नश्यन्ति | युगपदनेकशरीरोत्पादक 
सामर्थ्यं काय व्यूहः | समानजयाज्वलनं नाभिचक्रे समाने चित्तलयात् 
अग्निप्रकाशः | हृदये चित्तसंवित् अस्मात् ज्ञानदर्शनं भवति | उरसि 
चित्तलयाद्धैर्यं भवति | कण्ठकूपे चित्तलयात् क्षुत्पिपासा निवृत्तिः | 
उदानलयाज्जल 

प्. ५३)

कण्टकादिष्वननुषङ्गः | उदाने चित्तलयात् जलकण्ठक बाधा निवृत्तिर्भवति | 
शरीराद्वहिर्गमनागमन प्रवृत्तिश्च भवति | कूर्मनाड्यात् स्थैर्यम् 
कण्ठकूपादयः कूर्माकारनाडीस्तस्याश्चित्तलयात् स्थिरपदं लभते | 

दत्तः- प्राणजयात्सर्वप्राणिनां प्राक्स्वरूपलाभः | 
मुखे चित्तलयात् वाक्सिद्धिर्भवति |

श्रीदक्षिणामूर्तिः - 

जिह्वाग्रे सरस्वत्याश्चित्तलयात् सर्वविद्याविशारदो भवति | नासाग्रे चित्तलयात् 
हंससिद्धिः |

दत्तः | 

नेत्रे चित्तलयात् सर्वरूपदर्शनम् | 
(सूर्ये चन्द्रे आकाशे पवने अग्नौ जले पृथिव्यां 
शब्दस्पर्शरूपरसगंधादिषु वैनतेयसिंहे चित्तलयात् तत्तद्रूपयोगो 
भवति |) भ्रूमध्ये चित्तलयात् सायुज्यम् ||

पतञ्जलिः | मूर्ध्नि ज्योतिषि सिद्धिदर्शनं सूर्ये चन्द्रे आकाशे पवने अग्नौ 
जले पृथिव्यां शब्दस्पर्शरूपरसगन्धादिषु वैनतेये सिंहे चित्तलयात् 
तत्तद्रूपयोगो भवति || 

दत्तः | 

यस्मिल्लीनं यस्य चित्तं तत्तद्रूपं भवेद् ध्रुवम् |
सोऽहं भाव वशान्नूनं यथा भ्रमरकीटवत् ||

तदुक्तं गीतायाम् - 

यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् | 
तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः || इति |

स्वदेहभावं त्यक्त्वा लक्ष्यरूपसिद्धिकालमेव कालः | 

खेचरी मेलनं चैव लययोगश्च योगिनः | 
हठयोगं विनासिद्धिर्जायते न कदाचन || इति | 

|| इति योगसारसंग्रहे नादस्वरूपस्य लययोगस्य च निरूपणं नाम 
नवमोऽध्यायः ||




अध्यायः || 

नरप्रयत्नेन सरित्प्रवाहः निबन्धने नैव तटाकगोयथा | 
मरुत्प्रवाहश्च तथैव देहे निरूढमानो हठयोग उच्यते ||

तदुक्तं शिवयोगे - 

भवेदष्टांग योगेन मुद्राकरण बंधनैः |
तथा केवलकुंभीव हठयोग वशानिलः || इति |

मनो वायु भरे देहे स्थिते निश्चलतस्तथा |
चन्द्रसूर्यौ समौयातौ हठयोगस्य लक्षणम् ||

संसारतापतप्तानां समाश्रयहठोहठः |
अशेष योगजगतामाधारकमठोहठः ||

सारविद्यापरं गोप्यं योगिनां सिद्धिमिच्छताम् |

प्. ५४)

भवेद्वीर्यवती गुप्ता निर्वीर्या तु प्रकाशिता ||

सुराज्ये धार्मिके देशे सुभिक्षे निरूपद्रवे |
एकान्ते मठिकामध्ये स्थातव्यं हठयोगिनः (भिः) || 

अध्याहार प्रयासश्च प्रजलयो नियमग्रहः |
जनसंघं च लौल्यञ्च षड्भिर्योगो विनश्यति ||

उत्साहान्निश्चयाद्धैर्यात्तत्वज्ञानार्थदर्शनात् |
जनसंघपरित्यागात् षड्भिर्योगः प्रसिध्यति ||

सदादि नाथाय नमोऽस्तु तुभ्यं येनोपदिष्टा हठयोगविद्या |
विराजते प्रोन्नतराजयोगमारोढुमिच्छोरधिरोहिणीव ||

धौतिर्वस्तिर्नतिश्चैव त्राटकं लौलिकं तथा | 
कपालधाति चैतानि षट्कर्मादि प्रचक्षते ||

कर्मषट्कमिदं प्रोक्तं घटशोधनकारणम् |
विचित्रगुणसंधायी पूज्यते योगपुंगवैः ||

चतुरंगुलविस्तारं सिक्तं वस्त्रं शनैः शनैः ग्रसेत् ||

ततः प्रत्याहरेच्चैतदुदितं धौतिकर्म तत् |
कासश्वासप्लीह कुष्ठकफरोगाश्च विंशतिः ||

धौतिकर्मप्रभावेण धावन्त्येव न संशयः ||

उदर गतपदार्थमुद्वमन्ती पवनमपानमुदीर्य कण्ठनालम् |
क्रमपरिचित वायुवेश्यवर्गो गजकरिणीति निगद्यते हठज्ञैः ||

नाभिदघ्नं जले पायु न्यस्त तालोत्कटासनः |
आधाराकुञ्जनं कुर्यात् प्रक्षालं वस्ति कर्मतत् ||

गुल्मप्लीहोदरे वापि वातपित्तकफोद्भवाः |
वस्तिकर्मप्रभावेण वार्यन्ते सकलामयाः ||

यात्वीन्द्रियान्तः करणप्रसादं दद्याच्चकान्तिं दहनप्रदीप्तिम् |
अशेषदोषापचयं निहन्यादभ्यासमानं जलवस्तिकर्म ||

सूत्रं वितस्तिसुस्निग्धं नासानालैः प्रवेशयेत् |
मुखान्निर्गम एतैषां ततिसिद्धिर्निगद्यते ||

कपालशोधिनी सैव दिव्यसिद्धिप्रसाधिनी |
कण्ठोर्ध्वजाठरोगघ्नी जायते सुकरी नतिः ||

निरीक्ष्य निश्चल दृशा सूक्ष्मलक्ष्यं समाहितः |
अश्रुसंपातपर्यन्तमाचार्यैस्तकस्स्मृतः ||

घोटकं नेत्ररोगाणामिन्द्रियाणां कवाटकम् |
यत्नात्तु घोटकं गोप्य यथा हातकवत्तथा ||

अमन्दावर्त वेगेन तुन्दं सव्याजसव्यतः |
नतांसो भ्रामयेत् तेषां लौलि गौढैः प्रशस्यते ||

मन्दाग्नि सन्दीपन पाचनादि संदायि सानन्दकरी सदैव |

प्. ५५)

अशेषदोषामय शोषणी च हठक्रियामौलिरियं हिलौलि ||

भस्त्रीव लोहकारस्य रेचपूरौ च संभ्रमौ |
कपालभातिर्विख्याता कफदोषविशोषणी ||

षट्कर्मभिर्गतस्थौलय कफदोषमलादिकः |
प्राणायामं ततः कुर्यात् अनायासेन सिध्यति ||

हठयोगे प्रतिपादित सूर्यभेदिताकुम्भकानां स्वरूपं पूर्वमेव 
प्राणायाम प्रकरणे प्रतिपादितम् | महामुद्रामहाबन्धो महावेगश्च 
खेचरी |

ओड्याण पीठबन्धश्च ततो जालंधराभिधा ||

करणी विपरीतादि वज्रोली शक्ति चापलम् |
अन्ते सा खेचरी मुद्रा दशमुद्राः प्रकीर्तिताः ||

आदि नाथोदितामुद्राः अष्टैश्वर्यप्रदायकाः |
दुर्लभा सर्वसिद्धानां दुर्लभा त्रिदशैरपि ||

एकैका तासु मुख्या स्यात् महासिद्धिप्रदायिनी |
महामुद्रांप्रवच्छ्यामि वसिष्ठेनोक्तमादरात् ||

पादमूलेन वामेन योनिं संपीड्यदक्षिणम् |

पादं प्रसारितं कृत्वा कराभ्यां धारयेन्मुखे |
कण्ठे बंधं समारोप्यपूरयेद्वायुमूर्ध्वतः ||

यथादण्डाहतः सर्पो दण्डाकारः प्रजायते |
ऋज्वीभूता तदाशक्तिः कुण्डली सहसा भवेत् |
तथाष्टौ मणि रणावस्था जायन्ते द्विपुटा स्थिताः ||

न हि पथ्यमपथ्यं वा रसाः सर्वेऽपि नीरसाः |
अपि भुक्तं विषंघोरं पीयूषमिवजीर्यते ||

क्षयकुष्ठगुदावर्त गुल्मप्लीह पुरोगमाः |
तस्य दोषां शमं (क्षयं) यान्ति महामुद्रां तु योऽभ्यसेत् ||

कथितेयं महामुद्रा जरामृत्युविनाशिनी ||
गोपनीयं प्रयत्नेन न देयं यस्य कस्यचित् ||

पार्ष्णी पादस्य वामस्य योनि स्थाने नियोजयेत् |
वामोरूपरिसंस्थाप्य दक्षिणं चरणं तथा || 

पूरयेन्मुखतो वायुं हृदये चिबुकं दृढम् |
निभृत्य योनिमाकुञ्च्य मनोमध्ये नियोजयेत् ||

रेचयेच्च शनैरेवं महाबन्धोऽयमुच्यते |
अमुंयोनि महाबन्धं सर्वसिद्धि प्रदायकम् ||

सव्याङ्गे च समभ्यस्य दक्षिणे च समभ्यसेत् |
अयं च सर्वनाडीनामूर्ध्वंगति विबोधकः ||

त्रिवेणी संगमद्वारा केदारं प्रापयेन्मनः |
रूपलावण्यसम्पन्ना यथास्त्री पुरुषं विना ||

प्. ५६)

महामुद्रो महाबन्धो महावेधं विना तथा |
महावेधं प्रवक्ष्यामि यथा तौ सिध्यतस्ततः ||

महाबन्धस्थितो योगी धृत्वापूरकमेवधीः |
वायुनागतिमाहृत्य निभृतं कण्ठ मुद्रया ||

समहस्त युगो भूमौ स्फिजासन्ताऽयेच्छनैः |
घटि द्वयं समाक्रम्य वायुः स्फुरति सत्वरः ||

सोमसूर्याग्नि संबन्धो जायते चामृतं च वै ||

मृतावस्था समुत्पत्तौ ततो वायुं विरेचयेत् |
महद्वेधोऽयमभ्यस्तो महासिद्धि प्रदायकः ||

वलीपलितवेगघ्नः सेव्यते साधकोत्तमैः |
महामुद्रा त्रयं गुह्यं जरामृत्यु निवारणम् ||

वह्नि वृद्धिकरं चैव ह्यणिमादि गुणप्रदम् |
अष्टधादीर्यचैतद्यां यामं यामं दिने दिने ||
पुण्य चञ्चार सन्दायी पापौघ बिदुरं सदा ||

साम्यक्छिक्षावतामेव प्रथमं स्वल्पसाधने |
वह्निस्त्रीपथसेवानामादौवर्जनमाचरेत् ||

च्छेदन दोहन चालैः कण्ठकाल क्रमेण वर्धयेत् तावत् |
भ्रूमध्यं स्पृशति तदा नित्याभ्यासेन खेचरी सिद्धिः ||

कपाल कुहरे सिद्धिजिह्वा प्रविष्टा विपरीतगा |
भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी ||

कलां पराङ्मुखी कृत्वा त्रिपथे परियोजयेत् |
सा भवेत्खेचरीमुद्रा व्योमचक्रं तदुच्यते ||

रसनामूर्ध्वगां कृत्वा क्षणं वा यदि तिष्ठति |
क्षणेन मुच्यते योगी व्याधि मृत्यु जरादिभिः ||

न रोग मरणं तस्य न निद्रा न क्षुधा तृषा |
बध्यते न स कालेन लिप्यते न स कर्मणा ||

बाध्यते न स केनापि यस्य मुद्रास्ति खेचरी |
चित्तं चरति वै यस्मात् जिह्वा चरति खे गता ||

तेनैर्वा खेचरी नाम मुनिसिद्धैर्नमस्कृता |
खेचर्या मुद्रितं येन विवरंलम्बकोर्ध्वतः ||

तस्य नक्षरते बिन्दुः कामिन्या श्लेषितस्य च |
चलितोऽपि यथाबिन्दुः संप्राप्तो योनिमण्डलम् ||

वज्रत्यूर्ध्वं यथाशक्ति निबद्धो योनिमुद्रया ||
ऊर्ध्वजिह्वा स्थिरो भूत्वा सोमपानं करोति यः |
मासार्धेन न सन्देहो मृत्युं जयति योगवित् ||

प्. ५७)

नित्यं सोमकलापूर्णं देही देहं न मुञ्चति |
गोमांसं भक्षयेन्नित्यं पिबेदमरवारुणीम् ||

कुलीनं तमहं मन्ये इतरे कुलघातकाः |
गोशब्देनोदिता जिह्वा तत्प्रवेशो हि तालुके ||
गोमांसभक्षणं तत्तु महापातक नाशनम् |
जिह्वा प्रवेशसंभूता वह्निनोत्तापिताखलु ||

चन्द्राति स्रवति यः सारस्सस्वेदोमरवारुणी |
बन्धो येन सुषुम्नायां प्राणस्तुड्ढीयते यतः ||

तस्या दुड्याणनामायं योगिभिः समुदाहृतः |
उड्याणं कुरुते यस्मात् अविश्रान्तो महाखगः ||

उड्याणं च तदेव स्यात् तत्र बन्धो निगद्यते |
उदरे पश्चिमं ताणं नाभेरूर्ध्वं च कारयेत् ||

उड्डियाणमिदं बन्धो मृत्युमातङ्ग केसरी |
उड्डियान्तु सहजा गुरुणा कथितं सदा ||

अभ्यसेदुड्डियाणं तु वृद्धोऽपि तरुणो भवेत् |
नाभेरूर्ध्वमधश्चापि ताणं कुर्यात् प्रयत्नतः |
षण्मासमभ्यसेन्नित्यं जयत्येव न संशयः ||

सति पद्मासने पद्मौ कराभ्यां धारयेद् दृढम् |
गुल्फ देशे समीपेऽथ गुदं तत्र प्रपीडयेत् ||

पश्चिमे ताणमुदरे काययेद् हृदये गले |
शनैश्शनैस्तदा प्राणस्तुन्दस्संधिन्न गच्छति ||

सर्वेषामेव बन्धानां उमेसा उड्डियाण नामकः |
उड्डीयाणकृते बन्धे मुक्तिः स्वाभाविकी भवेत् ||

पार्ष्णिभागेन संपीड्य योनिमाकुञ्चयेद् गुदम् |

अपानमूर्ध्वमाकृष्यमूलबन्धोऽयमुच्यते |
अधो गतिरपानं वैह्यूर्ध्वगं कुरुते बलात् ||

आकुञ्चनेन तं प्राहुर्मूलबन्धं च योगिनः |
गुदं पार्ष्ण्या तु संपीड्य वायुमाकुंचयेद् बलात् ||

वारं वारं यथा चोर्ध्वं समायाति समीरणः |
प्राणापानौ नादबिन्दूमूलबंधो न चैकतः ||

गत्वा योगस्य संसिद्धिं गच्छतो नात्रसंशयः |
आपन प्राणयोरैक्यात् क्षयान्मूत्र पुरीषयोः ||

युवा भवति वृद्धोऽपि सततं मूलबंधनात् |
अपाने चोर्ध्वगे जाते प्रयाते वह्निमण्डले ||

प्. ५८)

तदानल शिखाशीघ्रं वर्धते वायुना सह ||

ततो यावद्वह्नपानौ प्राणमूर्ध्वस्वरूपकम् ||

तेनात्यन्तं प्रदीप्तस्य ज्वलनो देहिनस्तथा |
तेन कुण्डलिनीसुप्ता सन्तप्ता संप्रबुध्यते |
दण्डाहत भुजंगीष निश्वस्य ऋजुतां व्रजेत् ||

बिलप्रविष्टेव ततो ब्रह्म नाड्यन्तरं व्रजेत् ||
तस्मान्नित्यं मूलबन्धः कर्तव्यो योगिभिः सदा ||

पाताले यद्वियति सुषिरं मेरुमूले तदस्मिन् 
तत्तच्चैतत् प्रवदति सुधीः संमुखं निम्नगानाम् |
चन्द्राधारा स्रवति वपुषस्तेन मृत्युर्नराणां 
संबध्नीयात् सुकरणमृदा नान्यथा काय सिद्धिः ||

कण्ठमाकुञ्च्य हृदये स्थापयेद् दृढमिच्छया |
बन्धो जालंधराख्योऽयममृताप्याय कारकः ||

बध्नाति हि सिरो जालमधोगामी नभोजलम् |
ततो जालंधरो बन्धः कण्ठदुःखौघनाशनः ||

जालन्धरे कृते बन्धे कण्ठसंकोचलक्षणे |
न पीयूषः पतत्यग्नौ न च वायुः प्रवाति हि ||

कण्ठसंकोचने नैव द्विनाड्यो स्तम्भयेद् दृढम् |
अयं बन्धो मया प्रोक्तः षोडशाधार बन्धनम् ||

बन्धत्रयमिदं श्रेष्ठं महासिद्ध निषेवितम् |
सर्वेषां हठ तन्त्राणां साधनं योगिनो विदुः ||

अधस्यात् कुञ्चने नाशुकण्ठसंकोचने कृते |
मध्ये पश्चिमताणेन स्यात्प्राणो ब्रह्मनाडिगः ||

मूल स्थानं समाकुञ्च्य चोड्डियाणं तु कारयेत् |
इडां च पिङ्गलां बध्वा वाहयेत् पश्चिमं पदम् ||

अनेनैव विधानेन प्रयाति पवनो लयम् | 
ततो न जायते मृत्युर्जरा रोगादिकं तथा ||

ऊर्ध्वनाभेरधस्तालुरूर्ध्वं भानुरधश्शशी |
करिणी विपरीताख्या गुरुवाक्येन लभ्यते ||

करिणी विपरीताख्या सर्वव्याधिविनाशिनी |
नित्यमभ्यासयुक्तस्य जठराग्नि विवर्धिनी |
आहारो बहुलस्तस्य संपाद्यः साधकस्य तु ||

अल्पाहारो यदि भवेदग्निर्देहं दहेत् क्रमात् |
अधः शिराश्चोर्ध्वपादः क्षणं स्यात् प्रथमे दिने ||

प्. ५९)

वलिश्चपलितश्चैव षण्मासार्ध्वेन दृश्यते ||

याममात्रं तु यो नित्यमभ्यसेत् स तु कालजित् |
स्वेच्छया वर्तमानोऽपि योगोक्तैर्नियमैर्विना ||

वज्रोलिं यो विजानाति स योगी सिद्धि भाजनम् |
पुच्छं प्रगृह्य भुजगीं सुप्तामुद्बोधयेत् सुधीः ||

निद्रां विहाय सा ऋज्वी ऊर्ध्वमुत्तिष्ठते हठात् |
वितस्ति प्रमितं दीर्घं विस्तारं चतुरंगुलम् ||

मृदुलं धवलं दिव्यं प्रोक्तं वेष्टनाम्बरलक्षणम् |
भानोराकुञ्चनं कुर्यात् कुण्डलीं चालयेत् ततः ||

मृत्यु वक्त्रगतस्यापि तस्य मृत्युभयं कुतः |

नासादक्षिणमार्गवाहि पवनात् प्राणोऽतिदीर्घाकृतिः 
चन्द्राम्भः परिपूरिता मृत तनुः प्राद्घण्टिकायां सदा |
विद्यात्कान्ति विशालवह्नि वशगान् भ्रूरंध्रनाडीगणान् 
तंकायं कुरुते सुवर्णरुचिरं पूर्णद्रुमस्कन्धवत् ||

कुण्डलीं चालयित्वाथ कुर्याद् भस्रां विशेषतः |
एवमभ्यासतो नित्यं यमिनः शक्यते यमः ||

तदाभ्यसेत् सूर्यभेदमुज्जीयां शीतलीं तथा |
एवमभ्यास युक्तस्य दिव्यकायं भवेद्ध्रुवम् ||

मुहूर्तद्वयपर्यन्तं निर्भयाच्चालनादसौ |
ऊर्ध्वमाकुंचते किंचित् सुषुम्नां कुण्डलीं गताम् ||

तेन कुण्डलिनी शक्तिः सुषुम्नायाः समुद्धृताः |
जठाति तस्मात् प्राणोऽयं सुषुम्ना व्रजति स्वतः ||

तस्मात् संचालयेन्नित्यं शंभुगर्भामरुंधतीम् |
यस्याः सञ्चालनेनाशु योगीरोगैः प्रमुच्यते ||

येन संचालिताशक्तिः स योगी सिद्धचालनम् |
किमत्र बहुनोक्तेन कालं जयति लीलया |
वज्रोल्यादि त्रयं पूर्वं निन्दन्तं तत्ववादिभिः ||

कापालिकमतत्वेन योगसारेण लेखितम् |
इति मुद्रा दशप्रोक्ता चादिनाथेन शम्भुना |
करणे सर्वसिद्धिः स्यान्नच्चैकापि क्षयो भवेत् || इति |

|| इति योगसारसंग्रहे हठयोग स्वरूपनिरूपणं नाम दशमोध्यायः ||



राजयोगं विना पृथ्वी राजयोगं विनानिशि |
राजयोगं विना मुद्रा विचित्रापि न राजते ||

प्. ६०)

न भेदः शिवयोगस्य राजयोगस्य तत्वतः |
बहिर्मुद्रांकितं पूर्वं बहिर्योगं च तन्मतम् ||

अन्तर्मुखाख्यमपरमन्तर्योगः स एव हि |
राजयोगः स कथितस्स एव मुनिपुङ्गव || इति ||

नन्दिकेश्वरतारावलयाम्- बहिर्मुद्रापरिज्ञानाद्योगस्तारक उच्यते ||

अन्तर्मुद्रापरिज्ञानादमनस्क इतीरितः ||

बहिर्मुद्रापुरा प्रोक्ता चादिनाथेन शम्भुना |
अन्तर्मुद्रां प्रवक्ष्यामि योगशांकरवर्तिनीम् ||

राजयोगः समाधिश्चोन्मनी च मनोन्मनी |
शिवयोगो लयस्तत्वं शून्याशून्यं निरञ्जनम् |
अमनस्कं यथा चैतन्निरालम्बं निरञ्जनम् |
जीवन्मुक्तिश्च सहजमित्यदिर्ह्येक वाचकम् ||

राजानन्दीप्यमानन्तं परब्रह्माणमव्ययम् |
देहिनं प्रापयेद्यस्तु राजयोगस्स उच्यते ||

यदा संक्षीयते प्राणः मानसञ्च प्रलीयते |
यदा समरसत्वं तत् समाधिरभिधीयते ||

दृग् दृश्य विवेके - 

मनसो वृत्ति शून्यस्य ब्रह्माकारतयास्थितिः |
असंप्रज्ञातनामासौ समाधिरभिधीयते || इति |

व्यासभाष्ये - 

विरामप्रत्ययाभ्यास पूर्वकसंस्कारशेषोऽन्यस्सर्ववृत्ति प्रत्यस्तमये 
निरोध चित्तस्य समाधिरसं प्रज्ञातः ||

उत्तरगीतायाम् - 

प्रमाशून्यं मनः शून्यं बुद्धिशून्यमनामयम् |
सर्वशून्यं निराकारं समाधिस्थस्य लक्षणम् ||

दत्तः - 

नेत्र त्रयोन्मेषनिमेष शून्यैर्वायुर्यमावर्जितरेचकपूरैः |
मनश्च सङ्कल्पविकल्पशून्यैर्मनोन्मनीमग्नधियो भवन्ति ||

उन्मन्यवस्थाधिगमाय विद्वन्नुपायमेकं तव निर्दिशामः |
पश्यन्नुदासीनदृशाप्रपञ्च सङ्कल्पमुन्मूलय सावधानः ||

नन्दिकेश्वरतारावल्याम् - 

अन्तर्लक्ष्यंबहिर्दृष्टिर्निमेषोन्मेषवर्जितः |
एषासाशांभवीमुद्रा सर्वतन्त्रेषु गोपिता ||

शिवयोगे - 

लक्ष्यलीनमनसा निलेन यो वर्तते चलित तारको भवेत् |
खेचरीगमय शैवशांभवी मुद्रया सततयाजगद्गुरुः ||

आदिनाथः - 

विच्छिन्नसर्वसङ्कल्पो निश्शेषाशेषवर्जितः |
स्वावगम्यो लयः कोऽपि जायते वागचोरः ||

योगशांकरे - 

अन्तर्लक्ष्यविलीनचित्तपवनो योगी सदा वर्तते दृष्टया निश्चलतारया बहिरयः 
पश्यन्न पश्यन्नपि |
मुद्रेयं खलु शांभवी भवति सा युष्मत् प्रसादाद्गुरो 
शून्याशून्यविवर्जितं स्मरति यत्तत्वं पदं शाम्भवम् ||

प्. ६१)

गोरक्षः - 

सुषिरोज्ञानजनकः पञ्चस्रोतस्समन्वितः |
तिष्ठेत खेचरी मुद्रा तस्माच्छून्ये निरञ्जने ||

सोमसूर्यद्वयोर्मध्ये निरालम्बन्तले पुनः |
संस्थिता व्योमचक्रे या सा मुद्रा नाम खेचरी ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

सा मया विदिता या माया साक्षाच्छिववल्लभा |
पूरयेन्मारुतं दिव्यं सुषुम्ना पश्चिमे मुखे ||

पुरस्ताच्चैवपूर्येत निश्चितं खेचरी भवेत् |
निरालम्बे मनश्शून्ये व्योमचक्रे व्यवस्थिते ||

निरालम्बं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् |
कर्पूरमनले यद्वत् सैन्धवं सलिले यथा |
सदा संदीयमानञ्च मनस्तत्वं विलीयते ||

लयोलय इति प्राहुरीदृशं विद्धि लक्षणम् |
अपुनर्वासनोत्थानं लयमित्युच्यते बुधैः ||

परमेश्वरेण कुण्डल्या सहराजयोगं कुण्डलिनी प्रकरणे उच्यते ||

|| इति योगसारसंग्रहे राजयोगस्वरूपनिरूपणं नाम एकादशोध्यायः ||




एवमभ्यास शीलस्य विघ्नाः प्रादुर्भवन्ति हि |
वातपित्तादि रोगैश्च भूताद्यैर्विविधानि च ||

तदुक्तं योगशांकरे - 

प्रथमाभ्यास काले तु विघ्नास्युर्विविधा मुने |
आलस्यं प्रथमो विघ्नः दुस्सङ्गश्च द्वितीयकः |
मन्त्राणां साधनं ज्ञेयं तृतीयो विघ्नसंभवः ||

चतुर्थो धातुवादः स्यात् पञ्चमं काव्यकल्पना |
उपसर्गाः प्रवर्तन्ते दृष्टस्यात्मनि योगिनः ||

काम्यक्रियास्तथा कामान् मानुषानभिवाञ्छति |
स्त्रियोदानफलं मायां विद्यारूपं धनं दिवः ||

देवत्वममरेशत्वं रसायनवधः क्रियाः |
मरुत्प्रपतनं यज्ञो जलाग्न्यो रुपसेचनम् ||

श्राद्धान्नादी निदानानि फलानि नियमास्तथा ||

ततोपवास पूर्वञ्च देवताभ्यर्थनानि च |
तेभ्यस्तेभ्यस्स्वकर्मभ्यः उपतृष्णाभि वाञ्छितम् |
चित्तमित्थं प्रवृत्तं तु यत्नाद्योगी निवर्तयेत् |
ब्रह्मसङ्गिमनः कुर्वन् उपसर्गाद्विमुच्यते || इति |

मार्कण्डेये - 

उपसर्गैर्जितैरेभिरुपसर्गास्ततः पुनः |
योगिनः संप्रवर्तन्ते सत्वराजसतामसाः ||

प्. ६२)

प्रतिभाश्रवणो दैवो भ्रमावर्तौ तथापरौ |
पञ्चैते योगिनो योगविघ्नाय कटुकोदयः ||

देवार्थवाक्यशास्त्रार्थ विद्याशिल्पाद्यशेषतः |
प्रतिभाति यदन्यच्च प्रतिपः स तु योगिनः |
शब्दार्था नखिलान् वेत्ति शब्दं गृह्णाति यच्चवै ||

यो जन्मानां सहस्रेभ्यः श्रवणस्याभि धीयते |
मासान्ताद्वीक्षते चाक्ष्णा देवयोनि गणादयः ||

उपसर्गं तमप्याहुर्देवमुन्मत्तवद्बुधः |
भ्राम्यते यन्निरालंबं मनो दोषेण योगिनः ||

समस्ताधारविभ्रंशो भ्रमरसपरिकीर्तितः |
आवर्तयुवतो यस्य ज्ञानावर्तो यदाकुलः ||

चित्तनाशकृतावत्त उपसर्गस्स उच्यते |
ततोऽभ्यास परित्यागं प्रथमं विघ्न उच्यते |
ततोऽभ्यास परित्यागं प्रथमं विघ्न उच्यते ||

द्वितीयं संशयाख्यं च तृतीयं च प्रमत्तता |
आलस्यं च चतुर्थं स्यात् निद्राकोपं च पञ्चमम् ||

षष्ठं च विरतिर्भ्रान्ति दर्शनं सप्तमं स्मृतम् |
विशेषं चाष्टमं चैव ह्यनाख्यं नवमं स्मृतम् ||

अलब्धभूमिर्दशमं गोरक्षेण प्रकीर्तितम् |
सर्वत्रानुपपत्तौ च देशकाल विवर्जिते ||

असतां दर्शने योगं तस्मात् तु परिवर्जयेत् || इति ||

दत्तः | 

न वेष्टधारिणं किञ्चित् कारणं न च तत्कथा |
क्रियैव कारणं सिद्धिः सत्वमेतत्तु सांकृते ||

शिश्नोदरार्थ योगस्य कथेयं वेष्टधारिणः |
अनुष्ठानविहीनास्तु पञ्चयन्ति जनानिह ||

उच्चावचैर्विप्रलोभैर्विन्दन्ति कुशलान्वितैः |
योगिनो वयमित्येवं मूढाः कामपरायणाः |
शनैः शनैस्तान् यो ज्ञात्वा योगाभ्यासविवर्जितान् ||

कृत्वार्थवञ्चनैरेवं वञ्चयेद्वेषधारिणः |
यतस्ते विघ्नभूतास्तु योगाभ्यासस्य सर्वदा ||

वर्जयेत्तान् प्रयत्नेन चेदृशी सिद्धिजाप्रयान् ||

योगसारमञ्जर्याम् - 

भटभेदाश्च चत्वारो नदभेदास्तथैव च |
अंगशोषः क्षुधालस्यं कण्डूर्देह विवर्णता |
भटस्य प्रत्ययास्त्वेते तेषां शृणु च भेषजम् ||

प्. ६३)

मनो निर्विषयं कृत्वा त्रिमासममरीरसम् |
देहमुद्वर्त्तयेत् तस्य देहवृद्धिः प्रजायते ||

त्रिरुद्वर्तनं कुर्यात् दिवारात्रं तथैव च |
रसनामूर्ध्वमायोज्य वज्रकन्दपरोन्मुखीम् ||

तत्सुधांन्निहतस्सत्यं क्षुधालस्यं च नश्यति ||

तत्सुधाममरीं देवि गृहीत्वा चांगमर्दनात् |
तच्छरीरविवर्णत्वं कण्डूत्वं च विनश्यति ||

नट भेदाश्च चत्वारो बहुधा संस्थिताः प्रिये |
नेत्र रोगाङ्ग रोगञ्च दाहो भ्रान्तिस्तथैव च ||

भेदमेकं मया प्रोक्तं द्वितीयमधुना शृणु |
तदन्तरुक्चाल्प सत्वं देहलाघवनाशनम् |
तृतीय भेदञ्च तथा शृणु देवि महाज्वरः ||

शिरोरुक्चोष्णभेदश्च जिह्वाभ्रान्तिस्तथैव च |
वमनं कासदोषञ्च नेत्रान्धत्वं तथैव च ||

दुर्जया च तथा निद्रा तेषां शृणु च भेषजम् |
स्वमूलोच्छ्वाससम्पन्नामूर्ध्वं कुण्डलिनां न्यसेत् |
निश्चलामूर्ध्वगां जिह्वां कृत्वा कुम्भकमाश्रयेत् ||

शक्तिक्षोभान्महादेवि ज्वलनादि प्रभेदतः |
यदाशृणोति तन्नादं तदामुक्तस्स उच्यते || इति 

चिन्तये मृतासक्तं स्वदेहं परमेश्वरि |
अनेन देवि योगेन सर्वरोगैः प्रमुच्यते ||

अनेनैव विधानेन द्विमासान्तं यदा चरेत् |
तदा शृणोति कर्णान्तं महागजरवध्वनिः ||

पूर्ववच्चिन्तयेद्देहं द्वितीयैर्मुच्यते गदैः |
त्रिमासान्ते सिंहनादं शृणोति परमेश्वरी ||

तृतीयदोषभेदाश्च मुच्यते नात्र संशयः |
मेघनादमघोराख्यं चतुर्थे मासि पर्यये ||

श्रुत्वा पूर्ववदभ्यस्य तुर्यदोषैः प्रमुच्यते |
एवं स्थिरमतिर्ध्यानमभ्यसेच्च द्विकालकम् ||

साधयेत् त्र्यब्दतस्सिद्धिर्जायते नात्र संशयः || इति |

दत्तः |

स्निग्धां यवागूमत्युष्णां पीत्वा तत्रैव धारयेत् ||

विघाते वचसो वाचां बाधिर्ये श्रवणेन्द्रिये |
तथैवां पुफलं ध्यायेत् तृषार्तो रसनेन्द्रिये ||

यस्मिन् यस्मिन् ऋजोदेशे तस्मिंस्तु कृषहारिणी ||

धारयेद्धारणामुष्णोशीतांशीते विदाहिनी |
कीलं शिरसि संस्थाप्य काष्ठं काष्ठेन धारयेत् ||

प्. ६४)

वायुः काष्ठम् | कीलं कला | शनैः शनैः प्राणै धारणेनैव शान्तिः | 

लुप्त स्मृत स्मृतिः सद्यो योगिनस्तेन जायते |
द्यावापृथिव्यो वायवाग्नि व्यापिनावसुधाधरा ||
अमानुषा सत्वजाता बाधास्त्वेति च कीर्तिताः ||

अमानुषां सत्वमन्तः योगिनं प्रविशेद्यदा |
वायवग्निधारणाच्चैनं देहसंस्था विनिर्दहेत् ||

एवं सर्वात्मना कार्यारक्षायोगनृपोविदः |
धर्मार्थकाममोक्षाणां शरीरं साधनं यतः ||

प्रवृत्ति लक्षणाख्याता योगिनो विस्मयात् तदा |
विज्ञानलयमाप्नोति तस्माद्गोप्य प्रवर्तयः ||

इति मार्कण्डेय पुराणे गोरक्षः ||

प्रस्वेदो जायते पूर्वं मर्दनं तेन कारयेत् |
ततोऽपि धारणाद्वायोः क्रमेणैव शनैः शनैः ||

कम्पो भवति देहस्य चासनस्थस्य योगिनः |
ततोधिकतराभ्यासात् दर्दुरी जायते भृशम् || ध्रुवम् ||

यथा च दर्दुरो गच्छेदुत्प्लुत्योत्प्लुत्यभूतले |
पद्मासनस्थितो योगी तथा गच्छति भूतले ||

ततोऽधिकतराभ्यासात् भूमित्यागश्च जायते |
पद्मासनस्थ एवासौ भूमिमस्पृश्य वर्तते ||

निराहारो विचित्रं हि तथा सामर्थ्यमुद्भवेत् |
अल्पं बाहुबलं भुक्त्वा योगीनव्यथते तथा ||

अल्पमूत्रपुरीषः स्यादल्पनिद्रा च जायते |
कीटो वा मूषिका लूता स्वेददुर्गन्धता नने ||

एतानि सर्वदा तस्य न जायन्ते ततः पुनः ||

ततोऽधिकतराभ्यासात् बलमुत्पद्यते भृशम् |
येन भूचर सिद्धस्य भूचराणां गजक्षमः |

व्याघ्रो लुलायोऽप्यश्वोवा गवयो गज एव वा ||

सिंहो वायोगिना तेन म्रियते हस्तताडिता |
कन्दर्पस्य यथारूपं तथा तस्यापि योगिनः |
तस्मिन् काले महाविघ्नो योगिनः स्यात् प्रसादतः |
तद्रूपविवशानार्यः कांक्षन्तेऽस्यसमागमम् ||

यदिसङ्गं करोत्येवं बिन्दुस्तस्य विनश्यति |
आयुः क्षयो बिन्दुहानिरसामर्थ्यं च जायते ||

तस्मात् स्त्रीणां सङ्गवर्जं कुर्यादभ्यासमादरात् |
योगिनोंगेषुगंधः स्यात् सततं बिन्दुधारणात् ||
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन बिन्दू रक्ष्यो हि योगिनाम् ||

प्. ६५)

प्रणवचिन्तामणौ - 

तथा च व्याधिभिस्त्यक्तस्तथा प्राणेजिते तथा |
स्वेच्छया वर्तते देह आसनोदुच्चलिस्यति ||

यावदासनमुत्सृज्य देहो व्योम न चाश्रयेत् |
यावद्रोगाश्च विघ्नाश्च संभविष्यन्त्यनेकथा ||

नागाः सुरेन्द्रकन्याश्च यक्षिण्यो सिद्धकन्यकाः |
प्रार्थयिष्यन्ति ते देविहृच्छ्रयेण भृशातुराः ||

शृणोति दिव्यवार्तां च दिव्यदर्शनमेव च |
रसायनाद्यौषधं च स्वयमेव प्रवर्तते ||

नृपाश्च पृथिवी दानैः बहुमानैश्च पुष्कलाः |
योगिनः संप्रवर्तन्ते विघ्नार्थमितरेऽपि च ||

यस्याज्ञा वर्तते देवि देवतिर्यङ्नरादिषु | 
एवं प्राप्तान् महाभोगान् देवासुरमहीभुजः ||

तृणवत्तांस्त्यजन्योगी स परां सिद्धिमाप्नुयात् || इति |

धारणायां च सिद्धायां योगिनो यत तेजसः |
विघ्नार्थमभिवर्तन्ते गुह्यका बलिकामुकाः ||

योगसारमञ्जर्याम् - 

अन्यथा वर्तमानस्य विघ्नं कुर्वन्ति दारुणाः |
रोगैर्बहुविधैर्देवि श्रमजैर्निद्रया तथा ||

प्रतिबन्धैश्च विविधैरविश्वासैश्च जृंभणैः |
तस्मात् तेषां बलिं दद्यात् यथावन्नियत्तात्मवान् ||

एककालं द्विकालं वा त्रिकालं वा बलिं क्षिपेत् |
अर्धरात्रे विशेषेण तद्यथा शृणुपार्वति ||

एकान्ते विजने देशे कृत्वा मण्दलमुत्तमम् |
ऐं व्यापकमण्डलाय ऐं | इति सकृद्दद्यात् ||

चतुरश्रं महेशानि मण्डलं कुसुमाक्षतैः |
तत्र मण्डलमाधाय साधारं पत्रमुत्तमम् ||

अर्धान्नं पूर्णसलिलं सपुष्पं साक्षतं गुहे |
बलिं दद्याच्च मन्त्रेण तर्जन्यासंप्रतर्पयेत् ||

सर्वभूतेभ्य इत्यन्ते हुंकारं सम्यगुच्चरेत् |
स्वाहान्तोऽयं महामन्त्रस्तारपञ्चकसंपुटः ||

सर्वविघ्नविधातार्थमीरितः प्रथमं प्रिये |
पूर्वस्यां दिशिभूतांश्च भूतनाथं च तर्पयेत् ||

दक्षिणे सकलान् यक्षान् यक्ष कन्याश्च तर्पयेत् |
पश्चिमे राक्षसान् बाले तथा राक्षस योषितः ||

उत्तरे क्षेत्रपालं च तत्कन्याश्च प्रतर्पयेत् |
ऊर्ध्वायां दिशि देवांश्च देवकन्याश्च तर्पयेत् ||

प्. ६६)

मध्ये चराचरगुरुमीश्वरं भुवनैः सह |
तत्र त्यान्योगिनी क्षेत्रनाथान् गुणकानपि ||

तर्पयेत् पञ्चभूताद्यैर्भावयेत् परिवेष्टितम् |
तत्परामृतसन्तृप्तं भावयेत् स चराचरम् ||

अनेन बलिनातृप्ता योगिनः सिद्धिमुत्तमाम् |
दिशन्ति भूतनाथास्ते चान्यथा विघ्नयन्ति च ||

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन बलिं दद्याद्विचक्षणः |
ततो यत्नं प्रकुर्वीत मन्त्रयोगस्य योगवित् || इति |

प्राणायामेन योगशान्ति प्रकार उच्यते ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

जिह्वया वायुमाकृष्य यः पिबेत् सततं नरः |
श्रमदाह विनिर्मुक्तो भवेन्नीरोग भाक् क्रमात् ||

जिह्वया वायुमाकृष्य जिह्वामूले निरोधयेत् |
पिबेदमृतमव्यग्रं सकलं भद्रमश्नुते ||

इडया वायुमाकृष्य भ्रुवोर्मध्ये निरोधयेत् |
यः पिबेदमृतं शुद्धं व्याधिभिर्मुच्यते नरः ||

नाडिभ्यां वायुमाकृष्य नेत्रद्वन्द्वे निरोधयेत् |
नेत्ररोगा विनश्यन्ति तथाश्रोत्रे निरोधयेत् ||

श्रोत्ररोगाविनश्यन्ति प्राणायाम बलेन तु |
तथा वायुं समाकृष्य धारये च्छिरसिस्फुटम् ||

शिरो रोगा विनश्यन्ति सत्यमुक्तं बृहस्पते || इति 

सूतसंहितायाम् - कुलार्णवे च - 

ब्राह्मे मुहूर्ते अथवा संध्याकलेषु वा पुमान् |

जिह्वया वायुमाकृष्य यः पिबेन्मन्त्रपूर्वकम् |
त्रिमासात् तस्य कल्याणि वाक्सिद्धिर्जायते ततः ||

काकचञ्चुपुटेवाथ पिकचञ्चु पुटेन वा |
यः पिबेत् पवनं योगी सर्वरोगैः प्रमुच्यते ||

षण्मासाभ्यासयोगेन सर्वरोगैः प्रमुच्यते |
आत्मन्यात्मानमिलया कुण्डल्या यस्तु धारयेत् |
क्षयरोगादयश्चापि नश्यन्ति त्रिदशार्चिते ||

नासाभ्यां वायुमारोप्य नाभौ तुन्दस्य पार्श्वयोः |
यो वहे देक घटिकां व्याधिभिः सोऽपि मुच्यते ||

मासमेकं त्रिसन्ध्यासु जिह्वयारोप्यमारुतम् |
यः पिबेत् त्रिदशाहारं धारयेत्तुन्द मध्यमे ||

गुल्म प्लीहोदरस्लिष्ट त्रिदोषजनितान्यपि |
तुन्दमध्यगतारोगाः सर्वे नश्यन्ति योगिनः ||

प्. ६७)

ज्वराः सर्वे विनश्यन्ति श्लेष्माणि विविधान्यपि |
शिवै किं बहुनोक्तेन वलीपलितनाशनम् ||

एवं वा विजयोपायं प्राणस्य तु वरानने || इति 

रोगशन्ति मन्त्रमुपासनाक्रमश्चोच्यते-

योगसारमञ्जर्याम् - 

आग्नेययां धारणाद्योगे रोमेवारुणधारणा |
मूर्छायामभिघाते वा भूते प्रेताद्युपद्रवे |
प्रजपेद् वैद्यनाथार्णं विषदोषे च दारुणे ||

सर्वरोग प्रपीडासु सद्यो योगी सुखी भवेत् |
पिनाकी पीठगोमेदस्तथापावकमारुतौ ||

सार्पी स बिन्दुमद्बीजं मुच्चरेद्रोग नाशनम् |
जायन्ते वैद्यशब्दं च मेषो दण्डी च दण्डिनौ ||

व्योमसूर्याग्नि जायन्ते तारयोगान्महामनुः |
षड्दीर्घस्वरयुक्तेन बीजन्यासं स मुच्यते ||

प्रदृश्यामृतमुद्रां च मन्त्रेण व्यापयेत् तनुम् |
कुन्देन्दु स्फटिका मलं त्रिणयनं दिव्यामृताच्छं घटं 
बिभ्रद्दक्षकरे तथेतर करे सर्वौषधीनां रसैः |
पूर्णं पात्रवरं दधत्स्व शिरसि श्रीवैद्यनाथं प्रभुं 
ध्यायन् व्याधिगणैः क्षणेन मनुजो मुक्तश्चिरं जीवति ||

एवं ध्यात्वा जपेन्मन्त्रं सप्तसाहस्रमादरात् |
मुच्यते सर्वरोगैश्च तथा भूताद्युपद्रवैः ||

मन्त्र - 

लं वं रं यं ऊं स्वाहा - वैद्यनाथाय नं हं घ्रीं स्वाहा ओं || इति 
|

अथवान्य प्रकारेण देवं धन्वन्तरिं स्मरेत् |
प्रजपेत् तन्मनुं सर्व व्याधि पीडा विनाशनम् ||

शुण्डिकाषायं पीत्वा सुस्निग्धं तद्धारणा बलात् |
पूर्वोक्तमन्त्र स्मरणात् मुच्यते व्याधिभिश्शनैः ||

सर्वोपसर्गशान्त्यर्थं वेदमृत्युञ्जयं जपेत् |
पञ्चस्वरासनगतो देवि(वी)शिवरासनः ||

बिन्दुमत्कादि सहितो भृगुस्तारादिरीरितः |
मन्त्रो मृत्युंजयो देवि महामृत्यु विनाशनः ||

त्र्यक्षरास्सर्वमन्त्राणां सुमहावीरहानलः |
मन्त्रान्ते साध्य नामोक्त्वा प्रतिलोमेन चोच्चरेत् ||

पुटितः पञ्चतारेण सम्यग् बुद्धिः करस्थिता |
दण्डिना भृगुणा कुर्यात् षडंगं विधिपूर्वकम् ||

दश शत दल पद्मं कोटिचन्द्रावदातं 
करधृत वरमुद्रा पाशवेदाक्षसूत्रम् |

प्. ६८)

धृतशशधरखण्डोद्गीर्ण पीयूषवर्ष
प्लुतमिति परिभाष्य प्रोश्श्यते रोगजालैः ||

हृदय कमलमध्ये चन्द्रिकापूरमुक्ता 
रजत कुमुदभासा सूक्ष्ममीशानमाद्यम् |
स्मरति यदि स रोगैर्विघ्न जालोपसर्गैः 
प्रजनित कुभयाद्यैर्मुच्यते देवि योगी ||

गगन जलदभासा शूलखट्वाङ्ग घण्टा 
कुलिशवरकपाला भीतिहस्तारविन्दम् |
सकलदुरित भूतप्रेत कूश्माण्ड वर्ग 
ग्रसन निरतमीशंध्यायतः स्यादभीतिः ||

प्रजपेदष्टसाहस्रं ध्यात्वैवं परमेश्वरम् |
सर्वोपसर्गविघ्नाद्यै मुच्यते व्याधिभिः सह || इति |

मन्त्रस्तु मृत्युञ्जय त्र्यक्षरी |
जपेद्द्वादश लक्षन्तु य इदं मन्त्रमादरात् |
वलीपलित निर्मुक्तो ह्यजरा मरतां व्रजेत् ||

पूर्वोक्तासनमभ्यस्य समासीनो जितेन्द्रियः | 
ध्यायेत् परतरं तत्वं निश्चले नान्तरात्मना ||

सर्वविघ्न निवृत्त्यर्थं पूर्वं ध्यायेन् महावपुः |
पाताल तल पादं च भुकटि व्योम देहकम् |
स्वर्गादिलोकशीर्षं च दिग्बाहुं देवतामयम् ||

आदित्य चन्द्रनयनं क्षेत्रस्रग्विभूषणम् |
समुद्रवसनं व्याप्तं ब्रह्माण्डपदमद्भुतम् ||

ब्रह्मादि तृणपर्यन्तं जगदेतच्चराचरम् |
स्वरोमकूपकं ध्यायेत् स्वदेहञ्च जगम्मयम् |
एवं ध्यायेन्महारूपं देविचित्त स्थिराप्तये ||

इति प्रध्यायतस्सम्यक् योगिनश्चित्तवृत्तयः |
शनैर्निश्चलतामेति दिव्यज्ञान विचिन्तनात् ||

एवं चित्तं स्थिरीकृत्य तच्चध्यानमुपक्रमेत् |
ध्यायेत् स्वहृदये पद्मं शिवशक्त्यात्मकं परम् ||

तारकं शक्तिनालं प्रासाद मनुकर्णिकम् |
अग्निमण्डल पत्राढ्यं सूर्यमण्डलकेसरम् ||

सोममण्डल किंजल्कं पराप्रासादकर्णिकम् |
शिवशक्तिसमायुक्तं चिन्तयेच्चिरमात्मवित् ||

तन्मध्ये परमेशानं ध्यायेदात्मविशुद्धये |
नीलजीमूतसंकाशं जटाबद्धमहोरगम् ||

बालेन्दुशेखरं भीमं हुंकारव्याप्तदिङ्मुखम् |

प्. ६९)

खड्गशूलाभयधरं नागपाशधरं विभुम् |
कपालघण्टासि महितं बिभ्राणं वरदं तथा ||

रक्ताम्बरधरं रक्तमाल्यं गन्धविभूषितम् ||

नागाष्टकमहाहारं गर्जन्तं भयनाशनम् |
व्याघ्रचर्मपरीधानं सिंहचर्मोत्तरच्छदम् ||

नूपुरच्छन्नहारादि भूषणैः परिभूषितम् |
सोमसूर्याग्नि नयनं दंष्ट्रा निष्टयूतपावकम् ||

ग्रसन्तमखिलं दोषविघ्नकोटि विभेदकम् |
सर्वशत्रुक्षयकरं महामृत्युविनाशनम् ||

वलीपलित दौर्भाग्य जरारोगविनाशनम् |
सर्वसिद्धिकरं देवं भैरवं भक्तरक्षकम् ||

माध्वीरससमापूर्ण नयनत्रयमण्डनम् |
परमाह्लाद चेतस्कं सर्वलोक गुरुं हरम् ||

ध्यायेदेकाग्रया बुद्ध्या सर्वविघ्नोपशान्तये |
तद्वामरं स्थलगतां चण्डिकां दुःखनाशिनीम् ||

कालाभ्राञ्जनसंकाशां बर्बरोर्ध्वशिरोरुहाम् |
मुण्डस्रङ्मण्डितां कृष्णां सर्पकुण्डलमण्डिताम् ||

रक्तगंधप्रसूनाद्यैर्भूषितां भूषणैरपि |
षड्वक्त्रां द्वादशभुजां प्रतिवक्त्ररदच्छदाम् ||

वज्रांकुशवरांचक्रखड्गखेटकत्रिशूलिनीम् |
कार्तिकोद्दण्डमुसल वरदाभयधारिणीम् ||

भद्रां त्रिणेत्रां भक्तार्तिभञ्जनीं चन्द्रशेखराम् |
भक्ततापत्रयहरां कालग्रसनरूपिणीम् ||

माध्वी पूर्णकपालाढ्यां नवयौवनगोचराम् |
योगिनीगणसंजुष्टां भैरवीं भयहारिणीम् ||

सर्वेप्सित फलप्राप्ति कारणां कारणत्रयीम् |
एवं ध्यायेच्चिरं देवीं योगीयोग फलाप्तये ||

सर्वोपद्रवशान्त्यर्थं सर्वाभीष्टफलाप्तये |
अनेन ध्यान योगेन कालमृत्यु भयादपि ||

मुच्यते परमेशानि न मयोक्तं मृषा भवेत् |
असीत्ये तन् महाध्यानं त्यक्तोपद्रवसंशयः ||

पुनर्ध्यायेन्महादेवं सर्वोपद्रवशान्तये |
हृदम्बुजे महादेवं बालसूर्यसमप्रभम् ||

देव्याश्लिष्ट तनुं देवं सुवर्ण समवर्णया |
भस्मोद्धूलित सर्वांगं दधानं व्याघ्र चर्म च ||

प्. ७०)

पद्मासनस्थितं शान्तं त्रिणेत्रं चन्द्रशेखरम् |
स्वफालस्थलबालेन्दु स्यूत दिव्य सुधाप्लुतम् ||

वरावभयमहाटंक मृगमुद्राधरं शिवम् |
अक्षस्रक् पुस्तकधरं प्रसन्नं परमेश्वरम् ||

जटामण्डलसंबंध महामणिफलान्वितम् |
नवयौवनसम्पन्नं ग्रस्तलोकभयादिकम् ||

सुमुखं चारुसर्वांगं गुप्तविज्ञानगोचरम् |
पशुपाशुघ दलनं तारकं भववारिधेः ||

सर्वज्ञगुणसामर्थ्य दायकं सर्वसिद्धिदम् |
एवं ध्यायेन् महादेवं सर्वविघ्नोपशान्तये ||

सर्वज्ञत्वप्रलब्ध्यै च सर्व सिद्ध्यैक हेतवे |
अथवान्य प्रकारेण ध्यायेद्दुःखोपशान्तये ||

शुद्धस्फटिकसंकाशं शरच्चन्द्रायुतप्रभम् |
अक्षमालाधरं शान्तं प्रसन्नवदनं शुभम् ||

त्रिशिखाभयसंयुक्तं रजतादि समप्रभम् |
सर्वमृत्यूपशमनं वलीपलितनाशनम् ||

दिव्यामृतमहावर्षैर्वर्षयन्तं समन्ततः |
तत्सुधावर्षपातेन सहसा शीतलात्मना ||

दुःखधर्मविनिर्मुक्तं भावयेदात्मनस्तनुम् |
अनेन ध्यान योगेन मुच्यते दुःखबन्धनात् ||

व्याधिभिश्चोपसर्गैश्च तथा गुह्यकभूपतेः |
यदा समुत्थितं विघ्नं योगी पश्यति पार्वति ||

तदाभूत बलि दद्यात् पूर्वोक्तविधिना सुधीः |
पूर्वोक्तैर्जपहोमैश्च वक्ष्यमाणैश्च भेषजैः ||

दानैर्होमैस्तथा ध्यानैश्शमयेद् विघ्नमुत्थितम् ||

|| इति योगसारसंग्रहे विघ्नशान्तिर्नामद्वादशोध्यायः ||



आधारष्षण्णवत्युक्ता सर्वदेहेषु योगिभिः |
तेषु संगृह्य वक्ष्यामि षडाधारान् यथाक्रमम् ||

आधारं मणिपूरञ्च स्वाधिष्ठानमनावृतम् |
विशुद्धिराज्ञाषट्चक्रे माधारणीतिकीर्तितम् ||

रुद्ररहस्ये- 

सर्वाधारा मही यस्मात् मूलाधारतया स्थिता |
यदभावेन देहस्य पातः स्यादुद्गम स्थितेः ||

याज्ञवल्क्ये - 

गुदात्तुद्व्यंगुलादूर्ध्वं मेढ्रात्तुद्व्यंगुलादधः |
मूलाधारं तयोर्मध्यं मनुष्याणामितीरितम् ||

प्. ७१)

चतुष्पदां तु हृन्मध्यं तिरश्चां तुन्दमध्यमम् |

योगसारमञ्जर्याम् - 

यल्लिङ्गाधारमध्यस्थं मध्ये शक्त्यं कुरान्वितम् |
यवमात्र प्रमाणं तु त्रिकोणाकारमुत्तमम् ||
निष्कलं तत्पदं तेजः परस्मात् परसंज्ञिकम् ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

देहमध्ये शिखिस्थाने तप्तजाम्बूनदप्रभम् |
त्रिकोणद्विपदानाञ्च चतुरश्रं चतुष्पदाम् ||

वृत्तविहङ्गमानाञ्च षडश्रं सर्प जन्मनाम् |
अष्टाश्रं स्वेदजानां तु तस्मिन् दीपवदुज्ज्वलम् ||

ज्ञानविद्यायाम् - 

त्रिकोणरूपिणीं शक्तिर्बिन्दुरूपश्शिवः स्मृतः |
अविनाभावसंबन्धस्तस्माद्बिन्दु त्रिकोणयोः ||

योगार्णवं च - 

महीपद्मस्य मध्ये तु स्मरेत् पावकमण्डलम् |
रजोगुणसमायुक्तं तन्मध्ये परमेष्ठिनम् ||

इति बिम्बमहालिङ्ग शिवशक्ति निकेतनम् |
शिवस्य जीवरूपस्य स्थानं तद्धिप्रकाशकम् ||

यत्र कुण्डलिनी नाम्ना पराशक्तिः प्रतिष्ठिता |
तस्माद् उत्पद्यते वायुस्तस्मादग्निः प्रजायते ||

तस्माद् उत्पद्यते बिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्तते |
यस्माद् उत्पद्यते सूर्यस्तस्मादुत्पद्यते मनः ||

तदेतत्कामरूपाख्यं पीठं कामफलप्रदम् || इति |

मूलाधारं त्रिधावृत्तं ब्रह्मचक्रं महीरुहम् |
कन्दादधः स्थिताशक्तिर्बालसूर्यसमप्रभा ||

चतुर्दलं चतुर्वर्णं तप्तजाम्बूनदप्रभम् ||

चतुष्पदं परानन्दञ्चतुराम्नाय भूषितम् |
षट्पञ्चाशत्कलाकीर्णं गन्धमात्रासमावृतम् ||

महीचक्रस्य विस्तारमुक्तमेवं पुरातनैः |
मणिभिः पूरितत्वेन मणिपूरकमिति स्मृतम् ||

मणिभिः पूरितः सिन्धुस्तेनैव मणिपूरकः |
वारुणं मण्डलं सत्वविष्ण्वधिष्ठानदैवतम् ||

श्वेतध्वजसमायुक्तं बीजपूरसुधाप्लुतम् |
इत्यागमेष्वद्भुतशुद्धिप्रकरणेषूक्तम् || इति |

दत्तः |  

अप्तत्वं विष्णुमाया विमलगुणमयं षड्ररं षड्दलाब्जं 
स्वच्छच्छाया षडर्णं शिवधनसहितं शक्तिभिः सेव्यमानम् |
बीजस्थं बीजपूरं रतिपति निलयं चन्द्रखण्डस्वरूपं स्थानं 
जीवागमानां दिनमणि मणिभिः पूरितं चक्रमेतत् ||

प्. ७२)

द्विसमधिकपञ्चशत्कलाकीर्णमिति लहर्याम् || योगदीपिकायाम् कुण्डलीं 
ग्रन्थिं कृत्वा स्वमधिष्ठाय स्थित त्वात् स्वाधिष्ठानमिति | 

तदुक्तं योगयात्कल्क्ये - 

कन्दस्थानं मनुष्याणां देहमध्ये नवाङ्गुले | 
चतुरङ्गुलमुत्सेधमायामं चापि तत्समम् ||

अण्डाकृतिसमाकारमग्निमण्डलमण्डितम् |
द्वादशारयुतं चक्रं तेन देहप्रतिष्ठितम् ||

चक्रेऽस्मिन् भ्रमते जीवः पुण्यपापप्रचोदितः |
तन्तुपञ्जरमध्यस्थो यथा भ्रमति लूतिका ||

जीवस्य मूलचक्रेऽस्मिन् अधःप्राणाश्चरन्त्यसौ | 
प्राणारूढो भवेज्जीवः सर्वभूतेषु सर्वदा || इति 

गोरक्षः | भारते च - 

समान व्यानयोर्मध्ये प्राणापानौ विचेरतुः |
तस्मिन् सुप्ते प्रलीयेत समानो व्यान एव च ||

अपानप्राणयोर्मध्ये उदानो व्याप्य तिष्ठति |
तस्माच्छयानं पुरुषं प्राणापानौ न मुञ्चतः || इति |

तस्मात् स्वपन्तं पुरुषं प्राणा न जहन्तीति श्रुतेः |

सौन्दर्यलहर्याम् - 

महीमूलाधारे कमपि मणिपूरे हुतवहं 
स्थितं स्वाधिष्ठाने हृदिमरुतमाकाशमुपरि || इति |

मूलाधार स्वाधिष्ठानक्रमं ग्रद्रग्रन्थ्यादि विषयम् ||

राशिचक्रप्रकरणे नाभिचक्रं द्वादशारमिति याज्ञवल्क्ये |

संहारचक्रे भेदेन चक्रयुग्मस्य मध्यमे |
सर्वेषां प्राणिनां देहे रुद्रमूर्तिः स्वयं स्थितः ||

तदुक्तं योगशांकरे - 

ब्रह्माण्डव्यापिनीं पृथ्वीं तोयमध्ये विनिक्षिपन् |
अग्नौ रसं च निक्षिप्य वायुमध्ये जलंक्षिपेत् ||

आकाशे वायुमाकृष्य पुनरुत्सृज्यते शिव || इति |

मूलाधारस्वाधिष्ठानं रुद्रग्रन्थिरितीरितम् |
मणिपूरानाहताख्यं विष्णुग्रन्थिरिति स्फुटम् ||

विशुद्ध्याज्ञा ब्रह्मसंज्ञं ग्रन्थित्रयमुदाहृतम् || इति |

स्वाधिष्ठानं दशाराध्यं दशशक्तिसमन्वितम् |
अग्निमण्डलमारक्तं रुद्राधिष्ठानदैवतम् ||

त्रिकोण स्वस्तिकैर्युक्तं रंबीजं त्रिगुणान्वितम् |
द्विषष्टिकरणैर्युक्तं स्वाधिष्ठानस्य मण्डलम् ||

एतद् विलोमं यः कुर्यात् स योगी न विनश्यति |
सृष्टि स्थित्यन्त कर्तासौ भवत्येव न संशयः ||

प्. ७३)

आहतं न भवतीति अनाहतम् |
आहत स्थूलमखिलं नाहतं येन हेतुना |
तन्नाहतमिति प्रोक्तं हृदयं मुनिभिः पुरा ||

शिवः - 

कन्दादुपरिभोगाग्रं सर्वेषां देहमध्यमे |
विद्यान्नालं स्वयं भूत्वा हृत्पद्मस्य व्यवस्थिताम् ||

तदुक्तं योगयाज्ञवल्क्येन -

कन्दोर्ध्वे कुण्डली स्थानं नाभेस्तिर्यगधोर्ध्वगः || इति |

नीलतोयदमध्यस्था विद्युल्लेखेव भास्वरा |
नीवारशूकत्तन्वी पीता भास्वत्यनूपमा ||

तस्याश्शिखाया वह्निमध्ये परमात्मा व्यवस्थितः ||

योगसारमञ्जर्याम् - 

तारकन्दं शक्तिनालं हृत्पद्मस्य व्यवस्थितम् |
अग्निमण्डलपत्राढ्यं सूर्यमण्डलकेसरम् ||

सोममण्डल किञ्जलकं पराप्रासादकर्णिकम् ||

आदिनाथः - 

ब्रह्मकन्दसमुद्भूतं ज्ञाननालं सुधीशोभनम् |
एश्वर्याष्टदलोपेतं परं वैराग्यकर्णिकम् ||

अष्टभूत्यनुजाकारं घृणिचन्द्रानलैर्युतम् |
पीठं कृत्वा पदाब्जस्य मूर्तित्रयसुसेवितम् || इति |

अधोभागे चतुष्पत्रमष्टपत्रं तथोपरि |
अष्टारं ध्यानयोगस्य भानुवत्रन्तुमातृके ||

षट्कोणवायुमाधूम्रं स्पर्शमात्रं समन्वितम् ||

चतुःपञ्चाशत् किरणैः मण्डितं चेश्वरालयम् |
विशेषेणैव शुद्धत्वात् सर्वभूतेषु सर्वदा ||

विशुद्धं तेन विख्यातं शुद्धविज्ञानगोचरम् |
विशुद्धं षोडशाराब्जं षोडशस्वरमण्डितम् |
लम्बिकामूलमाश्रित्य घण्टिकायां व्यवस्थितम् ||

आकारमण्डलं तत्र सदाशिवनिकेतनम् |
पूर्णं कलाभिर्द्व्यष्टाभिर्द्व्यष्टाभिश्शक्तिभिस्तथा ||

नीलजीमूतसंकाशमुदानेन निषेवितम् |
वैखरी नाम वाग्देवी ततो जाता च विस्तृता ||

अनुग्रहमिदं चक्रं दिग्देवैस्सेवितं सदा |
तैजसस्वप्नवास्तत्र ब्रह्मोपनिषदीरितम् ||

यज्ज्ञानात् जायते सर्वं तज्ज्ञानस्थानहेतुतः |
आज्ञाचक्रमितिप्रोक्तं भ्रूमध्ये सर्वदेहिनाम् ||

कण्ठे किञ्चिद्विजानन्ति हृदये तु निकिञ्चन |

प्. ७४)

भ्रूमध्याज्ज्ञायते सर्वं तस्मादाज्ञेति गीयते |
तदुक्तमाश्वलायनोपनिषदि च |
नेत्रस्यं जागरितं विद्यात् कण्ठे स्वप्नं समादिशेत् || इति |
आज्ञाचक्रं भ्रुवोर्मध्ये द्विदलं द्व्यक्षरान्वितम् ||

शक्तिद्वयसमायुक्तं ब्रह्मग्रन्थि समन्वितम् |
कोलाटमण्डलं तत्र चन्द्रकोटिसमप्रभम् ||

राजसादि गुणाविष्टं नानावर्णप्रकाशकम् |
स विश्वनाम्ना विश्वेशस्तत्र जागर्ति देहिषु ||

तदुक्तं जाबालोपनिषदि - 

भ्रुवोर्घ्राणस्य च यः सन्धिस्स एव द्यौर्लोकस्य संधिर्भवत्येत द्वै 
संधिं संध्यां ब्रह्मविद उपासत इति |

सोऽविमुक्ते प्रतिष्ठित इति || योगसारमञ्जर्याम् -

ललाटे परमेशानि दिव्या वाराणसी पुरी |
आचार्यैः | तवाज्ञाचक्रैस्थन्तपनशशिकोटि द्युतिधरमिति ||

आकाशादीनि भूतानि आधाराद्यङ्ग भेदतः |
शब्दादि गुणभेदाश्च परिणामं प्रपेदिरे ||

तदुक्तं वासिष्ठे - 

सर्वत्र पञ्चभूतानि षष्ठं किञ्चिन्न विद्यते || इति |
एवं ज्ञात्वा षडाधार द्वाराण्युद्द्याटयेत्ततः ||

सहस्रारं स्वरूपं कुण्डलिनी प्रकरणे उच्यते ||

|| इति योगसारसंग्रहे षडाधारनिरूपणं नाम त्रयोदशोध्यायः ||




कुण्डलिनीस्वरूपमाह -

पिण्डाण्डान्तर चक्रमध्य सुषिराक्रान्ताब्ज तन्तूपमा 
विद्युद्व्यक्तलतेव भाति तनुभृत् गर्भान्तरालैः सदा |
मूलाधारगता त्रिमूर्ति जननी सर्वापर ब्रह्मणः 
शक्तिः कुण्डलिनी त्रिलोक जननी वान्तामृतास्वादिनी ||

कुण्डली सुफणी नागी चक्रीषप्ती सरस्वती |
ललनारसनाक्षेत्रा ललाटा शक्तिचालिनी ||

राजीभुजंगी शेषा च कुजाह्वा सर्पिणी फणी |
आधारशक्तिः कुटिला करलाप्राण वाहिनी ||

अष्टवक्रा षडाधारा व्यापिनी कलनाधरा ||

चिद्रूपा कुञ्चिका बाला दुर्विज्ञेया सुरासुरैः |
दिक्कालाद्यनवच्छिन्ना सर्ववेदार्थगा शुभा ||

परापराविभागेन परशक्तिरियं स्मृता |
योगिनां हृदयां भोजे नृत्यन्ती नृत्तलालसा ||

आधारसर्वभूतानां स्फुरन्ती विद्युदाकृतिः |
शंखावर्तक्रमाद्देवि सर्वमन्त्रमयी शुभा ||

प्. ७५)

सर्वतत्वमयी साक्षात् सूक्ष्मात् सूक्ष्ममयी विभुः |
त्रियामा जननी देवी शब्दब्रह्मस्वरूपिणी ||

चतुर्विंशत् सदर्णात्मा पञ्चाशद्वर्णरूपिणी |
गुणितासर्वगात्रेषु कुण्डली परदेवता ||

विश्वानना प्रबुद्धात्मा सूत्रे मणिमिमं जंगम् |
एकधा गुणिताशक्तिस्सर्वविश्वप्रवर्तका ||

सर्वमन्त्रप्रसूस्तच्छ्रीः सर्वतन्त्रस्वरूपिणी |
इच्छाज्ञानक्रियात्मास्य तेजोरूपा गुणात्मिका ||

पञ्चाशद्वारगुणिता पञ्चाशद्वर्णमालिका |
अग्नीषोमात्मिका शुद्धा सोमसूर्याग्नि रूपिणी ||

इति | कुण्डली नामानि | 

अथ तत्संप्रवक्ष्यामि कुण्डल्युत्थापन क्रमम् |
दुर्लभं सर्वदुष्टानां साध्यानं स जपक्रमम् ||

वामकेश्वर महातन्त्रे - 

भुजंगाकाररूपेण मूलाधारं समाश्रिता |
शक्तिः कुण्डलिनी प्रोक्ता विसतन्तु निभाशुभा ||

मूलकन्दं फणाग्रेण दष्ट्वा कमलवन्दवत् |
मुखेन पुच्छं संगृह्य ब्रह्मरंध्रसमन्विता ||

योगयाज्ञवल्क्ये - 

द्वादशारयुतं चक्रं नाभिदेशे प्रतिष्ठितम् |
तस्योर्ध्वे कुण्डली स्थानं नाभेस्तिर्यगधोर्ध्वगम् ||

अष्टप्रकृतिरूपासा त्वष्टधा कुण्डली कृता |
यथावद्वायुसंचारं ज्वलनादीनि नित्यशः ||

परितः कन्दपार्श्वेषु निरुध्येनं सदा स्थिता |
मुखेनैव समावेष्ट्य ब्रह्मरन्ध्रमुखं तथा ||

योगकाले त्वपानेन प्रबोधं या जलाग्निना |
स्वनन्ती हृदयाकाशे नागरूपा महोज्ज्वला ||

वायुर्वायुसखे नैव ततो याति सुषुम्नया ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

तत्रानलं वायुसखेन सार्धं धिया समारोप्य निरोधयेत् ततः |
ध्यायन् सदा चक्रणमप्रबुद्धं नाभौ सदा कुण्डलिनं निविष्टम् ||

नालं समावेष्ट्यमुखेन मध्यामन्यांश्च भोगेन सिरास्तथैव |
स्वपुच्छमास्येन निगृह्य सम्यक् पदं च संयम्यमरुद्गणानाम् ||

प्रबुद्ध नागेन्द्रवदुच्छ्वसन्ती सदाप्रबुद्धा प्रभया ज्वलन्ती |
नाभौ सदा तिष्ठति कुण्डली सा तिर्यङ्मनुष्येषु तथेतरेषु ||

उत्पत्ति नाश स्थिति हेतु भूतमाधारपद्मासन रन्ध्रपूर्णम् |
योगेष्टसिद्धिप्रदमादिमूलं जानीहितं कुण्डलिनं निविष्टम् ||

वायुना विवृतवह्नि शिखाभिः कन्दमध्यगतनाडिषु संस्थात् |
कुण्डलीं दहति यत्स्वभिरूपं संस्मरन्नपरवस्तु न एव ||

प्. ७६)

सन्तप्त वायुना तत्र वह्निना च प्रतापिता |
प्रसार्य फणभृद्भोगी प्रबोधं याति सत्वरा ||

बोधंगते चक्रिणि नाभिमध्ये प्राणान् सुसंभूय कलेबरेऽस्मिन् |
चरन्ति सर्वे सह वह्नि नैव यथा पटेतन्तु गतिस्तथैव ||

जित्वैवं चक्रिणी स्थानं तथाध्यानपरायणः |
ततो नयेदपानन्तु नाभेरूर्ध्वमनुस्मरन् ||

योगसारमञ्जर्याम् - 

वायुयदावायुसखेन सार्धं नाभिं त्वतिक्रम्यगतः शरीरम् |
रोगाश्च नश्यन्ति बलाभिवृद्धिः कान्तिस्तदानीं भवन्ति प्रबुद्धा ||

ब्रह्मरन्ध्रमुखं मन्त्रवायवः पावकेन सहयान्ति समूह्याः |
केन चित्विह वदामि तवाहं वीक्षितं हृदि च दीपशिवावत् ||

निरोधितः स्याद्धृदि तेन वायुनामध्ये तदा वायुसखेन सार्धम् |
सहस्रपद्मस्य मुखं प्रविश्य कुर्यात्पुनस्त्वूर्ध्वमुखं द्विजेन्द्रे ||

प्रबुद्ध हृदयाम्भोजे गौर्यस्मिन् ब्रह्मणः पुरे |
बालात् श्रेणिवद्व्योम्नि विरराजसमीरणः ||

आहुर्मध्ये सुषुम्नायाः संस्थितो हुतभुक्तदा |
स जलाम्बुदमालासु विद्युल्लेखे वराजते ||

निरुध्यनाडी द्वितयं सोमसूर्यात्मकं प्रिये |
संप्राप्यकुम्भकावस्थां स्थिरचेता दृढासनः ||

संरुध्य च मनः स्वान्ते मूलाधारधराधरे |
हृत्कोणपुरमध्यस्थ वाहिसूर्येन्दुमण्डले ||

सुषुप्तभुजगाकारं सर्वमन्त्रमयीं पराम् |
इलापिङ्गलयो ग्रन्थि भेदत्रयविभेदिनीम् ||

षडम्बुजदरीमार्ग कवाटोद्घाटनक्षमाम् |
शनैरुन्नीयतां मूलादाज्ञायां सन्निवेशयेत् |
ततो रसनया भित्वा शिव द्वारार्गलं महत् ||

ब्रह्मरंध्रे दृगाधाय स्थिरं कृत्वा मनो हृदि |
तत्रापि मण्डलं देवी शृंगाटं सुमहोज्ज्वलम् ||

त्रिकोणं तु विजानीयात् वह्निसूर्येन्दुगर्भकम् |
तत्रेन्दु मण्डले देवी परमात्मा सदाशिवः ||

यावन्नशक्त्या संयोगं प्राप्नोति परमेश्वरः |
तावद् भ्रमयते विश्वं यन्त्रारूढं तु मायया ||

शिवः - 

मूलाधारात् समुद्यन्ती शक्तिः कुण्डलिनी परा |
स्वमन्त्रोच्चारणा देव सम्यगूर्ध्वमुखी तदा ||

षड्ढुंकार स्वरोद्भिन्न षडंभुजकवाटिका |

प्. ७७)

भित्वा ब्रह्मार्गलं दिव्यं स्वपते स्थानमेयुषी |
वह्न्यर्कमण्डलं भित्वा द्रवन्ति चन्द्रमण्डलम् ||

तदुद्भवामृता स्वादा परमानन्दनन्दिनी ||

कुलयोषित् कुलंत्यक्त्वा परंपुरुषमेयुषी |
निर्लक्ष्यं निर्गुणं चैव कुलरूपविवर्जितम् ||

तत्र स्वच्छन्दरूपा तु परिरभ्य स्वकंपतिम् |
विश्राम्य च चिरं कालं तद्भोगाह्लाद नन्दिता ||

परमावृष्टिभिर्नित्यं सिञ्चन्ती योगिनस्तनुम् |
यथा गतेनमार्गेण पुनरेति स्वकं पतिम् ||

अनेन देवि योगेन मासाद्योगीश्वरो भवेत् |
षण्मासादणिमादीनां सिद्धीनामधिपो भवेत् ||

वत्सरात् पिबते नित्यं समुद्रमपि लीलया |
अर्कानिल नलादीनां जलानां स्तम्भनं क्रमात् ||

करोति लीलया योगी रुद्रशक्ति प्रभावतः |
त्र्यब्दात्सर्वज्ञको भूत्वा वलीपलितवर्जितः ||

महाबलो वज्रकायो जीवेदा चन्द्रतारकम् |
शक्तिमन्त्रमहायोगः कथितस्तवसुव्रते ||

वाञ्छाकल्पद्रुमाः सत्यं सत्यं यत्खेचरी पदे ||

श्रीशिवः - 

स्थिरमासनमासीनः सकलीकृतविग्रहः |
जितश्वासो जितमताः जितकर्मा जितेन्द्रियः ||

नियोज्यघटिका यन्त्रे रसनां निश्चलात्मिकाम् |
अधस्ताच्चिन्तयेच्चक्रमाक्रान्ताधारमण्डलम् ||

तत्र मध्ये समुद्दीप्तां मूलशक्तिं विभावयेत् |
प्राणान्निरुध्योर्ध्वमुखीन्नयेद् भित्वाषडंबुजम् ||

एकीभूता हि नादाख्य चक्रभेदक्षमेण च |
तटिद्वलयसंकाशां स्फुरत्किरणरूपिणीम् ||

चिद्रूपां च निरालम्बे शून्य तेजो मये परे |
ब्रह्मद्वारस्य गर्भान्ते विसर्गाख्ये विलीयते ||

ततो रसनयोद्भिद्य प्रविशेद् ब्रह्मणः पदम् |
तस्मिन् कुलामृतं दिव्यं पीत्वाभूयो विशेत्कुलम् ||

तेन प्राशितमात्रेण परां सिद्धिमवाप्नुयात् || इति |

अथातः संप्रवक्ष्यामि मुद्रांखेचरिसंज्ञिकाम् || 

यथा विज्ञातया मर्त्यो लोकेस्मिन्न जरामरः |
मृत्युव्याधिजराग्रस्तं दृष्ट्वा लोकमिमं प्रिये ||

बुद्धिं दृढतरं कृत्वा खेचरीं तु समभ्यसेत् ||

प्. ७८)

प्रकटेन मयाप्रोक्तंमिदानीं खेचरीं शृणु ||

यत्रास्ते च गुरुर्देव दिव्ययोगप्रसादकः |
तत्र गत्वा च तेनोक्तां विद्यां संगृह्य खेचरीम् |
न तया रहितो योगी खेचरी सिद्धि भाग्भवेत् ||

खेचर्य खेचरीं युञ्जन् खेचरी बीज पूर्वया |
खचराधिपतिर्भूत्वा खेचरीषु सदा चरेत् |
खेचरावसथो वह्निरग्निमण्डलभूषितम् ||

व्याख्यातं खेचरी बीजं तेन योगः प्रसिध्यति |
मस्तकाख्यं महाचण्ड शिखी वह्निखवज्रभृत् ||

पूर्वबीजयुताविद्या व्याख्याता ह्यतिदुर्लभा |
षडंगविद्यां वक्ष्यामि तथाषट्स्वरभिन्नया ||

कुर्याद्देवी यथा न्यायं सर्वविद्याप्ति हेतवे |
सोमेशा नवमं वर्णं प्रतिलोमेन चोच्चरेत् ||

तस्यात्रिंशकमाख्यातमक्षरं च स रूपकम् |
तस्मादप्यष्टकं वर्णं विलोमेनावलं प्रिये ||

ततस्तत्पञ्चमं देवि तदादिरविपञ्चमम् |
इन्दोर्ह्रीं बिन्दुसंभिन्नं कूटोऽयं परिकीर्तितः ||

गुरूपदेशलभ्यं च सर्वरोगप्रसिद्धिदम् |
एतस्य देवजा माया विरूपकरणाश्रया ||

स्वप्नेऽपि न भवेत् तस्य नित्यं द्वादश जप्यकः |
यड्मरुपञ्चलक्षाणि जपेदपि सुयन्त्रितः ||

तस्य श्रीखेचरी सिद्धिः स्वयमेव प्रवर्तते || इति |

आदिनाथः - 

एवं यस्य प्रबुद्धा सा तस्य सिद्धिर्भवेद्ध्रुवम् |
सर्वशास्तार्थ वेत्तृत्वं सौभाग्यं परमन्ततः ||

काव्यं च सर्वभाषाभिस्सालङ्कारपदोज्ज्वलम् |
करोति लीलया योगी रुद्रशक्ति प्रबोधनात् ||

अनेनैव प्रकारेण सर्वमन्त्राः स्फुरन्ति हि |
रुद्रग्रन्थिं ततो भित्वा मणिपूरे समानयेत् |
मणिपूरे यदा विष्टा शान्ति श्रीपुष्टि तुष्टयः ||

आकर्षणं परक्षोभं भवन्त्येता हि सिद्धयः |
मणीपूरात् समानायय स्वाधिष्ठाने प्रवेशयेत् ||

योगंगते स्वात्मनि नाभिमध्ये प्राणान् सुंसंभूय कलेवरेऽस्मिन् |
स चरन्ति सर्वे सह वह्निनैव यथा पटे तन्तु गतिस्तथैव ||

योगग्रन्थिं च भित्वाथ मण्डलं च भिनत्यथ |
योगसारमञ्जर्याम् - 

अनाहतं तु संलीनो योगग्रन्थिविभेदनात् ||

प्. ७९)

गिरीणां पातनं चैव देवि कुर्यान्मृत्योश्च वञ्छनम् ||

प्रणवचिन्तामणौ - 

यदा विशुद्धमानीतं सामृतप्राशनं तदा |
योगिनः संप्रवर्तन्ते ह्यणिमाद्यष्टसिद्धयः ||

तदूर्ध्वे लम्बिकां भित्वानासाग्रं तु समानयेत् |
नासाग्रे श्वाससंभिन्न भ्रूमध्ये सन्निवेशयेत् ||

आज्ञास्थानगतो योगी सर्वं जानाति सर्वदा ||

योगसारमंजर्याम् - 

श्वासेनसहितं जीवं तेजोरूपं ललाटके |
गत्वालक्ष्यं ललाटस्थं प्रविशेत् सूर्यसन्निभम् ||

कुञ्चिकाग्रं ततः सूक्ष्मं चिद्रूपाणि च सुस्थिरम् |
उद्घाटयेत् ततो द्वारं शिवद्वारार्गलं महत् ||

बिन्दुं द्विरर्गलं भित्वा दुर्भेद्यं त्रिदशैरपि |
ब्रह्माण्डोदरमित्युक्तं योगिनीसिद्धिसेवितम् ||

तदेतंगुलोत्सेधं कपाले संव्यवस्थितम् |
शक्तिचक्रप्रवेशेन सर्वसिद्धिर्भवेद्ध्रुवम् ||

आदिनाथः - 

अपानवृत्तिमाकृष्य प्राणो गच्छतिमध्यमे |
राजते गगनां भोजे राजयोगस्तु तेन वै ||

एतत् साधनमार्गस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना |
प्राकाराणि शरीरस्य षडुत्तानत्वगादिभिः ||

षडब्जैष्षट्क वाटैस्तद्रक्षितं पञ्चवायुभिः |
तन्मध्ये सुषिरं सूक्ष्मं तत्र लिङ्गं शिवालयम् ||

तस्यशक्तिः स्थिताबाह्ये प्राकारद्वारमण्टपे |
तटिद्वलयसंकाशां सुप्तांपतिविलोलुपाम् ||

प्राकारपालकेनैव कवाटानां प्रभेदनम् |
कृत्वातां प्रापयेच्छम्भुं तत्क्षणाद्ब्रह्मवर्त्मना ||

पूरयेन्मारुतं दिव्यं सुषुम्ना पश्चिमे मुखे |
शनैः संबोधये च्छक्तिं कुण्डली मनुनैवताम् ||

पवनेनसमाकृष्य योजयेत् पतिना सह || इति |

शक्तिध्यानं विनायोगी शक्तिहीनः प्रजायते ||
शक्तिध्यानप्रयोगेण शक्तियुक्तो भवेद् ध्रुवम् ||

अथ मन्त्रोद्धारः - 

कुण्डलीश प्लदं देवि कुण्डलीशसमन्वितम् |
कुण्डली कुण्डला बिन्दु नादमध्यस्थ लांछिताम् ||

एतच्छक्ति मयं बीजं रहस्यं सुप्रकाशितम् |
पञ्चलक्षं जपेदाशुसिद्धिर्भवति योगिनः ||

ओं कुण्डलीं कुण्डलीश कुण्डली कुण्डला ओं || इति ||

बिन्दुः प्रणवः | नादं दीर्घस्वरः | तदुक्तं नादबिन्दुपनिषदि 

प्. ८०)

बीजाक्षरं परं बिन्दु नादं तस्योपरिस्थितम् || इति |

नारसिंहतापनीये -

वेदादि मूलं सकलं स्वराणां त्रयोदशस्थं शशिबिन्दुरूपम् |
वेदान्वितं सुप्तभुजंगरूपं यो वेत्ति विद्वान् स विमुक्तिमेति || इति |

योगिनीहृदये च - 

या मूलाद्दूरगाशक्तिः स्वाधारे बिन्दुरूपिणी |
तस्यामुत्पद्यते नादः सूक्ष्मरूपो दिवाकरः ||

स्थूलसूक्ष्मभेदेन बिन्दुनाथास्त्री विधः | 

तदुक्तं शिवयोगे - 

स्थूलसूक्ष्मपरश्चेति त्रिविधो बिन्दुरद्रिजे |
स्थूलश्शुक्रात्मको बिन्दुः सूक्ष्मः पञ्चाग्नि रूपकः ||

सोमात्मकः परः प्रोक्तः स तु नित्यस्सदा शिवः ||

तदुक्तं शूलिनीकल्पे - 

शुक्रं प्रवृत्तमिति | सूक्ष्मपञ्चाग्नि रूपकः | पञ्चमात्रः प्रणवः | 
सोमात्मकः परः | षोडशमात्रायुक्तः प्रणवः || 

अनयारहितो योगी न क्वचित्फलमाप्नुयात् |
बीजेन हि विनावृक्षः कथं संजायते भुवि ||

तदेवाक्षरमध्यस्थं प्ररोहति कथं पुनः |
सर्वयोगद्रुमस्यायं बीज भूतो महामनुः ||

तदुक्तं कठवल्क्योपनिषदि -

सर्वे देवायत्पदमामनन्ति तपांसि सर्वाणि च यद्वदन्ति |
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमि त्येतत् ||

अतः | स्थूलसूक्ष्मभेदेन बिन्दुशब्दः प्रणवस्यैव ||

गोरक्षः | धूमोमरीचिः खद्योतः दीप ज्वालेन्दु भास्वरः |
अमीकला महाबिन्दो बिन्दुविश्वविभासकः || इति |

आदिनाथः - 

एवं यस्य प्रबुद्धा सा तस्यसिद्धिः करस्थिता |
सर्वशास्त्रार्थ वेत्तृत्वं सौभाग्यं परमन्ततः ||

काव्यं च सर्वभाषाभिः सालंकार पदोज्ज्वलम् |
करोति लीलया योगी रुद्रशक्ति प्रबोधनात् ||

अनेनैव प्रकारेण सर्वमात्रान् स्फुरन्ति हि |
रुद्रग्रन्थिं ततो भित्वा विष्णुग्रन्थिंभिनत्यतः ||

ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्वा कमलानिभिनत्ति षट् |
सहस्रकमलेशक्तिश्शिवेन परिमोदते ||

मणिपूरे यदा विष्ठा शान्तिश्श्री तुष्टि पुष्टयः |
आकर्षणं परक्षोभो भवन्त्येव हि सिद्धयः ||

मणिपूरात्समानीय स्वाधिष्ठाने प्रवेशयेत् |
स्वाधिष्ठानात् समानीय चानाहत पदं नयेत् ||

योगसारमञ्जर्याम् - 

अनाहते तु संलीने योगग्रन्थिविभेदनात् |

प्. ८१)

गिरीणां पातनं देवि कुर्यान्मृत्योश्च वञ्छनम् ||

यदा विशुद्धमानीतः सा मृतप्राशनं तदा |
योगिनः संप्रवर्तन्ते ह्यणिमाद्यष्टसिद्धयः ||

तदूर्ध्वं लाम्भिकां भित्वा नासाग्रं तु समानयेत् |
नासाग्रे श्वाससंभिन्नं भ्रूमध्ये संनिवेशयेत् ||

आज्ञास्थानगतो योगी सर्वं जानाति सर्वदा |

योगसारमंजर्याम् - 

श्वासेन सहितं जीवं तेजोरूपं ललाटिके ||

गत्वालक्ष्यं ललाटस्थं प्रविशेत् सूर्यसन्निभम् |
कुञ्चिकाग्रं ततः सूक्ष्मं चिद्रूपाणि च सुस्थिरम् ||

उद्घाटयेत् ततो योगी द्वारं शिवद्वारार्गलं महत् |
बिन्दु द्विरर्गलं भित्वा दुर्भेद्यं त्रिदशैरपि ||

ब्रह्माण्डोदरमित्युक्तं योगिनी सिद्धि सेवितम् |
तदेतदंगुलोत्सेधं कपाले स व्यवस्थितम् ||

शक्तिचक्र प्रवेशेन सर्वसिद्धिर्भवेद्ध्रुवम् ||

आदिनाथः - 

अपानवृत्तिमाकृष्य प्राणो गच्छति मध्यमे |
राजते गगनाम्भोजे राजयोगस्तु तेन वै |
एतत् साधनमार्गस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना ||

प्राकाराणि शरीरस्य षडुक्तानि त्वगादिभिः |
तन्मध्ये सुषिरं सूक्ष्मं तत्रलिङ्गं शिवालयम् ||

तस्य शक्ति स्थिता बाह्ये प्राकारद्वारमण्टपे |
तटिद्वलयसंकाशां सुप्तांपति विलोलुपाम् ||

प्राकारपालके नैव कवाटानां प्रभेदनम् |
हुंकारं च षडिति पूर्वमेवोक्तम् |
कृत्वातां प्रापयेच्छम्भुं तत्क्षणाद्ब्रह्मवर्त्मना ||

पूरयेन्मारुतं दिव्यं सुषुम्ना पश्चिमे मुखे |
शनैः संबोधयेच्छक्तिं कुण्डली मनुनैवताम् ||

पवनेन समाकृष्य योजयेत् पतिना सह || इति |

शक्तिध्यानं विनाशक्त्या हीनो योगी प्रजायते |
शक्ति ध्यानप्रयोगेण शक्तियुक्तो भवेद्ध्रुवम् || इति |

यदा तु योगिनो बुद्धिस्त्यक्तुं देहमिमं भवेत् |
तदा स्थिरासनो भूत्वा मूलाच्छक्तिं समुज्ज्वलाम् |
कोटि सूर्यप्रतीकाशां भावयेच्चिरमात्मवित् ||

आपादमस्त(मस्त)पर्यन्तं प्रसृतं जीवमात्मनः |
संहृत्य क्रमयोगेन मूलाधारात्पदं नयेत् ||

प्. ८२)

तत्र कुण्डलिनी शक्तिं संवर्तानिलसन्निभाम् |
जिह्वानलं चेन्द्रियाणि ग्रसन्तीं चिन्तयेद्धिया ||

संप्राप्य कुम्भकावस्थां तटिद्वलयभासुराम् |
मूलादुन्नीय देवेशि स्वाधिष्ठान पदं नयेत् |
तत्रस्थं जीवमखिलं ग्रसन्तं चिन्तयेच्चताम् ||

तटित्कोटिप्रतीकाशां तस्मादुन्नीयसत्वरम् |
मणिपूरपदं प्राप्य तत्र पूर्ववदाचरेत् ||

समुन्नीयपुनः स्थानात् अनाहतपदं नयेत् |
तत्रस्थित्वा क्षणं देवि पूर्ववद् ग्रथितं स्मरेत् ||

तत्रापि चिन्तयेद् देवि पूर्ववद् योगमात्मवित् |
तस्मादुन्नीयभ्रूमध्यं नीत्वा जीवं ग्रसन् स्मरेत् ||

परामृत महाम्भोधौ विश्रामं सम्यगाचरेत् |
तत्रस्थं परमं देवं शिवं परमकारणम् |
शक्त्या सहसमायोज्य तयोरैक्यं विभावयेत् ||

यदि वञ्चि तु मुद्युक्तः कालंकालविभागवित् |
यावद्वजति तं कालं तावत् तत्र सुखं वसेत् ||

ब्रह्मद्वारार्गलस्याधो देहे कालप्रयोजनम् |
यदा देव्यात्मकः कालमति क्रान्तः प्रविश्यति ||

तदा ब्रह्मार्गलं भित्वा शक्तिं मूलपदं नयेत् |
शक्ति देहान् प्रसूयन्ति स्वजीवं चेन्द्रियैः सह ||

तत्तत्कर्माणि संयोज्य स्वस्था देहे सुखं भवेत् |
अनेन देवि योगेन वञ्चयेत् कालमागतम् |
यदा मानुष्यकं देहं त्यक्तुमिच्छा प्रवर्तते ||

ततः परमसन्तुष्टः ब्रह्मस्थानगतं शिवम् |
शक्त्या संयोज्यनिर्भिद्य व्योमब्रह्मशिलं व्रजेत् ||

व्योमतत्वं महाव्योम्नि वायुतत्वमथानिले |
तेजस्तत्वं तथा तेजस्यप्तत्वं जलमण्डले ||

धरा तत्वं धराभागे निरालंबे मनः परे |
व्योमादि गुणतत्वेषु स्वेन्द्रियाणि निवेदयेत् ||

एवं सांसारिकं त्यक्त्वा परतत्वा वलं काः |
अदृष्टः परतत्वाद्यैर्भित्वा सूर्यस्यमण्डलम् ||

परतत्वे परेशानि शिवे लीनः शिवायते |
न कल्पकोटि साहस्रैः पुनरावर्तनं भवेत् ||

अनुग्रहायलोकानां यदि देहं न सन्त्यजेत् |
प्रलयान्ते तनुं त्यक्त्वा स्वात्मन्ये वाति वर्तते ||

प्. ८३)

इत्येषा खेचरीमुद्रा खेचराधिपतिर्भवेत् |
जन्ममृत्युजरारोगवलीपलितनाशिनी ||

अनया सदृशी विद्या क्वचिच्छास्त्रान्तरे न हि ||

खेचरी मेलनं देवि सुगुप्तं न प्रकाशयेत् || इति |

योगसारमञ्जर्याम् - 

चुबुकं योजयेज्जिह्वां षोडशस्वरमण्डले |
भ्रूमध्ये चक्षुषी न्यस्य जिह्वामूर्ध्वं प्रसारयेत् ||

संप्राप्य कुम्भकावस्थामिडापिङ्गलरोधनात् |
मूलशक्तिं समाबोध्यभित्वाषट्सरसी रूहान् ||

तटित्सहस्रसङ्काशां ब्रह्माण्डोदर मध्यगाम् |
धमनि शिवामृताम्भोधौ सन्निवेश्य चिरं वसेत् ||

यथाब्रह्ममये धात्रि योगी वसति लीलया |
तथा तज्जीववद् देहं भाति स्फुरति तत्पदम् ||

अनेन देवि योगेन दिनसप्तकमाचरेत् |
यथा तथा स भवति जरामरणवर्जितः ||

मासमात्रप्रयोगेण जीवेदाचन्द्रतारकम् |
यदा ब्रह्मपुरं भित्वा योगी व्रजति लीलया ||

तदा शिवत्वमाप्नोति त्यक्त्वा देहमिमं प्रिये |
न पुनः पीयते मातुः स्तनं यद्भव हेतुकम् ||

इदं गुह्यतमं शास्त्रं सर्वेषां न प्रकाशयेत् |
अपरीक्षितवृत्तस्य स शीघ्रं नश्यति प्रिये ||

डम्भाहं कारहीनाय धार्मिकाय दृढाय च |
समक् शुश्रूषशीलाय दातव्यं मन्त्रपुष्पकम् ||

अविज्ञाय च यः कुर्यात् गुरुवाक्यामृतं विना | 
भक्ष्यते सोऽथिराद्देवि योगिनीभिर्नसंशयः ||

य इदं परमं शास्त्रं ग्रन्थतश्चार्यतश्च हा |
गुरुवक्त्रात् तु लभ्येत स परां सिद्धिमाप्नुयात् ||

य इदं परमं गुह्यं खेचरी मेलनं वदेत् |
स एव हि गुरुर्देवि नान्योऽस्ति परमेश्वरि ||

बहुधा क्लिश्यमानाय भक्तायानन्य चेतसे |
एकान्ते विजने स्थाने प्रवक्तव्यं विपश्चिता ||

व्याख्यानकाले कर्तव्यः पूजाविधिरशाम्यतः |
भक्ष्यभोज्यादिभिर्युक्तं कस्तूरी चन्दनादिभिः |
पूजयेच्छास्त्रविधिना विद्यापुस्तकमादरात् ||

अथवा यद्यशक्तस्तु मानसेत घनामृतैः |
सन्तर्प्यपूज्यविधिना व्याख्यानं गुप्तमाचरेत् |
यस्य हस्ते स्थितं दिव्यं विद्यापुस्तकमीश्वरि ||

प्. ८४)

तस्य मूर्तिगतं देवि सकलज्ञानसागरम् |
यथार्थग्रन्थतश्चेदमर्थतश्च विदिष्यति ||

अशेषेण जगद्धात्रि स एव परमेश्वरः |
सर्वज्ञेन शिवेनोक्तमिदं जन्मार्बुदैरपि ||

दुलभं शास्त्रसारं तु विद्याज्ज्ञानप्रकाशकम् |
द्वावेव पुरुषौ लोके सिद्धः साधक एव च |
अभ्यासे नैव सततं यस्यमुत्परिवर्तते ||

अचिरान्मनसस्सिद्धिं स योगीसाधकः स्मृतः |
सम्यगभ्यस्य विज्ञाय यः समं मेलनं चरेत् ||

सर्वसाधारणत्वेन विकल्प कुटिलोज्झितः |
कर्ताभर्ता च संहर्ता नित्यतृप्तो निरामयः ||

पश्यत्यात्माविभेदेन जगदेतच्चराचरम् |
स योगी सर्वविच्छ्रीमान् सिद्ध इत्युच्यते बुधैः |
सहस्रारे महापद्मे स्थित्वा योगी विराजते ||

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन खेचरी मेलनं चरेत् || इति | अयं भावः -

द्वादशान्तादि मूलाधारान्तं विभाव्य पराशक्तिः स्वयं 
कुण्डलिन्यादि रूपं भूत्वा सर्वाधारेषु सर्ववर्णेषु सूत्ररूपेण स्थिता | 

तदुक्तं शारदातिलके - 

शंखावर्तक्रमाद्देवी सर्वमावृत्य तिष्ठति || इति | 

दक्षिणामूर्ति कल्पे - 

सूत्रेमणिमयं जगत् || इति |

सूत्ररूपेण मणिरूपेण स्थिता भवति | इति | अनन्त व्रतसूत्रग्रंथि रूपेण 
सूत्ररूपेण यथा तथा कमलानि कलाश्च निर्मितवती | 

तदुक्तं योगयाज्ञवल्क्ये -

अष्टप्रकृतिरूपा सा ह्यष्टधा कुण्डलाकृतिः || इति | 

भगवद्गीतासु - 

भूमिरापो नलो वायुः खं मनोबुद्धिरेव च |
अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा || इति |

अत एवाधाराद्यष्ट पद्मेषु अष्टवक्रेण स्थिता | पृथिव्यादयः पञ्चमनो 
बुद्धिरहंकारा अष्टप्रकृतयः | भिन्नरूपत्वात् अष्टधाकुटिलीकृता | 
द्वादशान्ते गुरुपादुका युग्मस्य पीठरूपे स्थित पद्मस्य नालरूपेण 
कर्णिकारूपेण स्थितवती | एतदर्थं गुरुपादुका स्मरणा वसरे उच्यते | 
सहस्रारे सूक्ष्मसृष्ट्यर्थं जगत्पावनार्थं बुद्धिरूपेणपत्यासह 
स्थिता | तदुक्तं -

सहस्रारे पद्मे सह रहसि पत्या विहरसे || इति |

आज्ञाचक्रेण प्रज्ञायुक्तमनोरूपेण शंभुना सह स्थिता |

तदुक्तं - 

तवाज्ञा चक्रस्थं तपन शशिकोटिद्युतिधरम् || इति |

प्. ८५)

विशुद्धे आज्ञाकाशरूपेण अमृतकुण्डलिरूपेण स्थिता | 

तदुक्तं - 

शशिकिरणसारूप्य सरणीति | अनाहते वायुरूपेण हृदयकमलस्य 
नालरूपेण स्थिता | सर्वकारणरूपेण स्वाधिष्ठाने स्थिता | 
स्वाधिष्ठानेदुग्धामृतवर्षेण जगत्प्लावनार्थं मणिपूरे स्थिता | 

(तदुक्तं याज्ञवल्क्ये - 

द्वादशारयुतं चक्रं तेन देहः प्रतिष्ठितः | 
चक्रेऽस्मिन् भ्रमते जीवः पुण्यः पापः प्रचोदितः || 

सा शक्ति पुण्यपाप रूपत्वात्) स्थूलसृष्ट्यर्थं पत्यासह क्रीडयित्वा 
मूलाधारे स्थिता | 

तदुक्तं याज्ञवल्क्ये - 

द्वादशारयुतं चक्रं तेन देहः प्रतिष्ठितः | 
चक्रेऽस्मिन् भ्रमते जीवः पुण्यपापप्रचोदितः || 

सा शक्तिः पुण्यपापरूपत्वात् सर्वकारणम् | अमृतवर्षेण स्वाधिष्ठाने 
दग्ध जगत्प्लावनार्थं मणिपूरे मेघरूपेण स्थिता | मणिपूराद्धृदये 
उड्डीयवर्षन्ती | तदुक्तं तव श्यामं मेघं कमपि 
मणिपूरेकशरणमिति | स्थूलसृष्ट्यर्थं पत्यासहक्रीडयित्वा मूलाधारे 
स्थिता | 
तदुक्तं तवाधारे मूले सह समय चेति || एवं प्रवृत्तिः कुण्डलिन्याः इति | 

|| इति योगसारसंग्रहे कुण्डलिनी स्वरूपक्रियानिरूपणं नाम 
चतुर्दशोध्यायः ||




ब्रह्मचक्रे सुषुम्नाग्रे श्रीचक्रे चन्द्रमण्डले |
महापद्मवने यत्तद् योगपीठं प्रकीर्तितम् ||

तदुक्तं योगसारमञ्जर्याम् - 

पद्मेदशशताराढ्ये ब्रह्मचक्रे शिवात्मके |
श्रीचक्रं राजं बालार्ककोटि दीप्तं विभावयेत् || इति |

शिवः - 

महापद्मवनं यत्तत् योगपीठं प्रकीर्तितम् |
कदम्बगोलकाकारं चक्रं तं बिन्दुरूपिणम् ||

ब्रह्मरूपन्तु तत्रैव सुषुम्ना धारमण्डले || इति |

बीजे यथांकुरोद् भेदः तथा तारार्णमण्डलम् ||

कदम्बगोलरूपेण सहस्रारे व्यवस्थितः ||

परितश्च सुषुम्नाया अधश्चोर्ध्वं च सर्वशः |
यद्यत् स्थितं च तत् सर्वं संक्षेपेण प्रकाश्यते ||

सहस्राद्वितस्त्यन्तं द्वादशान्तमितीरितम् |
तदेव श्रीगुरुस्थानं षोडशान्तमितीरितम् ||

नृसिंह तापनीये - 

ओंकारं सर्वेश्वरं द्वादशान्ते षोडशान्ते इति |

तन्त्रधारे च - 

ततः परममात्रास्तु तत्वातीतः परः शिवः |
निष्कलो निर्मलो नित्यः शरद्वारि समप्रभः ||

प्. ८६)

गम्योनैक क्रमेणैव स्वानुभूत्यैमहात्मभिः |

ऊर्ध्वाम्नाये - 

ब्रह्मरंध्रसरसी रुहोदरे नित्यलग्नमवदातमद्भुतम् |
कुण्डली कनककाण्डशोभितं द्वादशान्त सरसीरुहं भजे ||

तस्य कन्दलितकर्णिका पुटे कॢप्तरेखमकथादि संख्यया |
कोणलक्षितहलर्क्षमण्डलं भावलक्ष्यमनलालयं भजे ||

तत्पुटे घनतटित्कटादिमत्स्पर्धमानपाणे पाटलप्रभम् |
भावयामि हृदि चिन्मयं सदाबिन्दुनादमणिपीठमण्डलम् ||

ऊर्ध्वमध्यहुतभुक्शिखास्पदं चिद्विलासपरब्रह्मणास्पदम् |
विश्वखस्मरमहायशोत्कटं भावयामि युगमादि हंसयोः ||

द्वन्द्वमिन्दुमकरन्दशीतलं मानसं स्मरति मङ्गलास्पदम् |
पादुकापरशिवात्मनो गुरोः पापनाशिनि पटीयसी मम ||

मूर्ध्निशीतकरनिस्सरत्सुधा सिक्तमूर्तिरनिशं विराजते || इति |

योगसारमञ्जर्याम् - 

गुदात्तद्व्यष्टभागेषु वीणादण्डाख्य देहभृत् |
दीर्घास्थि मूर्ध्निपर्यन्तं ब्रह्मनाडीति कथ्यते ||

तस्थान्ते सुषिरं सूक्ष्मं ब्रह्मनाडी सूरया |
इडापिंगलयोर्मध्ये सुषुम्नासूर्यमण्डले ||

सर्वं प्रतिष्ठितं तस्मिन् सर्वं विश्वतो मुखम् |
तद्गतास्सूर्यसोमोग्नि देवताः परमेश्वरः ||

भूतालोकादिशः क्षेत्रसमुद्राः पर्वतास्तथा |
द्वयोश्च निम्नगा वेद शास्त्रविद्या कलाक्षराः ||

स्वरामन्त्रपुराणाश्च गुणाञ्चैतस्य सर्वशः |
निजं जीवात्मना तेषां क्षेत्रज्ञः प्राणवाहनः ||

सुषुम्नान्तर्गतं विश्वं तस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम् || इति |

चिन्तातिमिर भास्करे - 

शरीरान्तर्गतोमेरुमाश्रित्यमणिदण्डवत् |
सुषुम्ना वर्तते देहे बिसं निभा शुभा ||

आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं तन्मध्ये वर्तते चिति |
तावाद्यन्तप्रभास्यन्तश्चित्तमित्यभिधीयते ||

तच्छिद्रघटमध्यस्थं दीपज्वालेव दीप्यसि |
एवं जीवस्वरूपान्तं व्याप्तमुक्तं हि पुत्रके || इति |

याज्ञवल्क्ये - 

मूलाधाराग्रकोणस्य सुषुम्नाद्वादशान्तगा |

मूलोर्ध्वच्छिन्नवंशाभाब्रह्मनाडीति कथ्यते |
तस्यास्तु सुषिरं सूक्ष्मं तस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम् ||

मस्तकान्ते चतुःस्थानात् ऊर्ध्वंवाङ्मानसोऽधिकम् |
द्वादशान्तमितिख्यातं परमात्मा व्यवस्थितम् ||

प्. ८७)

तस्मादधः स्थिता शक्तिः उन्मनी चतुरंगुले |
समनानामया शक्तिः सा शक्तिस्तत्र सु स्थिता ||

त्रियंगुलादधो लक्षभानु कान्तिप्रकाशिनी |
शिरोग्रेह्यं गुलीस्थाने शक्तिः सैव च सुप्रभा || इति |

तन्त्रसारे -

तच्छिवात्तपराशक्तिः सहस्रांशेन जायते |
शान्त्यादि बहुनोक्तेन सा शक्तिर्व्यपदिश्यते ||

तदुक्तं मृगेन्द्रे - 

सा च कुण्डलिनी शंभोः शक्तिः शुद्धा इडात्मिका ||

न तदात्मे स्थिता सैव वर्तमाना परिग्रहे |
उपादानत्वते देहे तोः कुलाले मृत्तिका यथा इति ||

सहस्रारे द्व्यंगुलाग्रे मणिभादण्डवत्स्थिता |
पार्श्वद्वयोर्बिन्दुयुक्ता शक्तीस्तिष्ठति सर्वदा ||

दण्डादधस्त्र्यंगुलाग्रे बिन्दुमध्येर्ध चन्द्रभा |
निरोधिनीति विख्याता शक्तिस्तिष्ठति सर्वदा || इति | 

अन्तसारे - 

अंगुलत्रितयेनन्तो ललाटे पादमात्रकम् |
दिव्यलिङ्गस्समाकारो ह्यर्धचन्द्रसमप्रभः ||

तदुक्तं योगसारमञ्जर्याम् - 

ललाटे परमेशानि दिव्यावाराणसी पुरी |
अवर्णमन्त्रेनन्ताख्यो विरजा च सरस्वती |
भ्रूमध्ये द्व्यंगुलावृत्ते दीपाकारसमप्रभा ||

सितासितासरित्संगः स्थितस्सोमेश्वरः शिवः |

तथा च श्रुतिः - 

यत्र गंगा च यमुना यत्र प्राची सरस्वती |
यत्र सोमेश्वरो देवस्तत्रात्मा ह्यमृता कृतिः ||

ततोंगुलिकाकोशे द्विमात्रेर्क शशिप्रभा |
माया तत्वविषोरुद्रः कण्ठदेशे व्यवस्थितः ||

दक्षिणामूर्तिकल्पे - 

नाभेरूर्ध्वे वितस्त्यन्ते हृदयं चतुरंगुलम् |
तदन्ते संस्थिता मेधास्वरूपाग्निसमप्रभा ||

नाभिमण्डलमध्ये तु इच्छाविद्या प्रतिष्ठिता || इति |

तदधो मणिपूराग्रे रत्यारतिपतिः स्थितः |
मूलाधारे स्थिता शक्तिः कुण्डली परदेवता ||

योगसारमंजर्याम् - 

अथ ब्रह्मार्गलद्वारं दुर्विज्ञेयं महेश्वरि |
कलञ्चतुष्.कं तत्रस्थं चतुर्वर्गात्मकं परम् ||

पूर्वभागेऽमृतानाम गुप्तं दक्षिणगोचरा |
शिवापश्चिमदिग्बागे परापर शिवोत्तरे ||

तद्वारं रसनाग्रेण भित्वापूर्वकलामृतम् |
यदापिबति वै योगी मासादर्धेश्वरो भवेत् ||

प्. ८८)

यथा गुप्तामृतं दक्षे योगी रसनया लिहेत् |
मासा देव न संदेहः साक्षादेवार्धेश्वरो भवेत् ||

तत्पश्चिमे कलापानात् तद्वत्कामेश्वरो भवेत् |
उत्तरस्थ कलापानात् परमेष्ठित्वमाप्नुयात् |
तदूर्ध्वे मण्डले लीनं ब्रह्मरंध्रे परामृतम् ||

तत्सुधापानमात्रेण जीवान्मुक्तः शिवो भवेत् |
तत्र चूलितलं प्रोक्तं केदारं प्राहुरोश्वरी ||

तत्र सोमकलाश्चाष्टौ विख्याता वीरवन्दिते |
अमृतामानदापूषा तुष्टिः पुष्टी रतिर्धृतिः ||

शशिन्यादि कलापानात् खेचरत्वं प्रजायते |
भ्रूमध्यन्नमयेत् प्रोक्तं तत्प्रोक्तं सोममण्डलम् |
चन्द्रिकादि कलाप्रोक्तं परामृतनिकेतनम् |
जिह्वया यस्य तत्पानं तस्य वज्रसमं वपुः ||

तदूर्ध्वं वज्रकन्दाख्यं शिलाखेचरिमध्यगम् |
ललाटं तं विजानीयात् तत्र देविकलाश्रयम् |
तत्प्रादिकलापानात् अस्त्रशस्त्रैर्न भिद्यते |
आचिन्त्यः सर्वविज्ञानैः विरूपा विषयान्वितैः ||

भैरवा भोगवेत् सत्यं वज्रकन्दप्रभावतः |
नासिकाधो धरोष्ठोर्ध्वे राजदन्तमहापथे ||

तत्रपूर्णामृताकामदायिनी च कला द्वयम् |
संप्राप्य कुंभकावस्थां रसनाग्रेण संस्पृशेत् ||

द्विमासं तत्सुधापानात् सर्वरोगो विनश्यति |
गुदलिंगान्तरस्थानंमाधारपरिकल्पितम् ||

तत्रपञ्चकलाः प्रोक्ताः प्रागुप्तपरमामृतः |
सुधा सुधामयी प्राज्ञा कालघ्नी ज्ञानदायिनी |
कलाः पञ्चसुधाधाराः कीर्तिताः सर्वसिद्धिदाः ||

तत्रस्था परमाशक्तिर्मायाकुण्डलिनी शिवे |
तत्राकुंचनयोगेन कुम्भकेन सुरार्चिते ||

मूलशक्त्या समास्वाद्य तत्रगंशीतला मृतम् |
सुषुम्नाया समुन्नीय स्वाधिष्ठानादि पंकजात् |
तत्सुधावृष्टिसंसिक्तं स्मरेद् ब्रह्माण्डकावधि ||

तत्रस्थममृतं गृह्यशक्तिः श्रीकुण्डली परा |
सुषुम्नामार्गमासाद्य ब्रह्मधामान्तमेयुषी ||

पञ्चमासप्रयोगेण पञ्चभूतजयं भवेत् |
शिवसाम्यो भवेत् सत्यं त्रिकालाभ्यासयोगतः ||

प्. ८९)

नाभिस्थानं हि मया देवी स्वाधिष्ठानं तदुच्यते | 
तत्र दिव्यामृतमयं कलात्रयमुदीरितम् ||

सुषुम्ना परमाह्लादा विद्याचेति प्रकीर्तिता |
पूर्ववत्कुम्भकावस्थां प्राप्यशक्तिं प्रबोध्य च ||

तत्सुधापानमात्रेण पूर्वोक्तफलमश्नुते | 
गुदमेढ्रान्तरं यद्वै वेणुदण्डं तदुच्यते ||

कलाचतुष्कं तत्रोक्तं परामृतरसायनम् |
सुशीता च महावृष्टिः पलितघ्नी वलीक्षया ||

तत्रशक्तिं समुद्बोध्यपूर्ववत्प्लावयेत् तनुम् |
चतुर्मासप्रयोगेण पूर्वोक्त फलमश्नुते || इति |

योगशांकरे - 

अतः परं प्रवक्ष्यामि परामृतमहापथम् |
वज्रकन्दे ललाटे तु प्रज्वलच्चन्द्रसन्निभम् ||

यं गर्भञ्चतुरश्रं च तत्र देवः परश्शिवः |
देवतास्तमुपासन्ते योगिन्यश्शक्तिसंयुतम् ||

चूलीतले महादेवि लक्षसूर्यसमप्रभम् |
त्रिकोणमण्डले मध्यदेवं लिङ्गात्मकं शिवम् |
रं गर्भमध्यगं देवि स्वशक्त्यालिङ्गितं परम् || 
 
देवतागणसंजुष्टं भावये परमेश्वरीम् |
दक्षजङ्घे महाभागे षड्बिन्दुर्वलयान्वितम् ||

यं गर्भं धूम्रवर्णञ्च तत्रदेवं महेश्वरम् |
लिङ्गाकारं स्मरेद् देवि शक्तियुक्तं गणावृतम् ||

वामशंखेन्द्र चन्द्राभं स पद्मं मण्डलं शिवे |
यं गर्भं ठं पदं मध्ये तत्रलिङ्गं सुधामयम् ||

गोक्षीरधवलाकारं शरच्चन्द्रायुतप्रभम् |
स्वशक्त्यालिङ्गितं सर्वे देवतागण सेवितम् ||

एवं देवी चतुर्दिक्षु स्थानान्युक्तानि वै मया |
तेषां मध्ये महावृतं हं गर्भं तत्र पार्वति |
खगोश्वरः परश्शब्दः स्वशक्त्या लिङ्गितस्थितः ||

लिङ्गाकारो गणयुतः सूर्यकोटिसमप्रभः |
पृथिव्य(धि)पतिर्बालः पश्चिमे सूर्यनायकः ||

दक्षशंखे निलवति वामे जलपतिश्शिवः |
मध्ये व्योमाधि पतिश्शम्भुः स्थानाः पञ्चमथोदिताः ||

योगसारमञ्जर्याम् - 

व्योमाधिपस्य देवस्य शिरोर्ध्वे चतुरंगुलम् |
ज्योतिर्मण्डलमध्यस्थं कोटिचन्द्रसमप्रभम् ||

दिव्यामृतमयं भाण्डं मूलबंधकवाटकम् |
ऊर्ध्वरुद्धमहाशैलमभेद्यममृतास्पदम् ||

शीतलावृतमध्ये तु विलीनं लिङ्गमीश्वरम् |
त्रयरेणुप्रतीकाशं कोटिचन्द्रसमप्रभम् ||

हेयोपादेयरहितंमज्ञानतिमिरापहम् |

प्. ९०)

अतीत्यपञ्चस्थानानि परतत्वोपलब्धये |
परामृतघटाधारकवाटं कुम्भकान्वितम् ||

मनसा सहवागीशीमूर्ध्ववक्त्रां प्रसारयेत् |
स यद्यत् प्राणसञ्चारो योगीरसनया गलम् ||

लीलयोद्घाटयेत् सत्यं सम्प्राप्य सहसामृतम् |
शीतलेक्षुरसास्वादु तत्र क्षीरामृतं हि मम् ||

योगपानं पिबेन्मध्यं दुर्लभं विबुधैरपि |
तत्सुधावृष्टि सन्तृप्तो परावस्थामुपेत्य च ||

उन्मन्या तत्र संयोगंक्तभ्यं ब्रह्माण्डकान्तरे |
नादबिन्दुमयं मांसं योगीयोगेन बृंहयेत् ||

एतद्रहस्यं देवेशि दुर्लभं परमेश्वरि |
जिह्वाग्रे कोटिचन्द्राभां वागीशीं परिभावयेत् ||

परामृतकलातृप्तः कवित्वं लभते क्षणात् |
जिह्वाग्रे संस्थितां लक्ष्मीं परामृतविमोदिताम् ||

ध्यायन् योगी महेशानि योगसाम्राज्यमाप्नुयात् |
सहजाः पञ्चविख्याताः पिण्डेऽस्मिन् परमात्मके ||

यदा संजायते देहं मातृहे पितृक्षयात् |
तत्रसार्धं भवन्तिस्म देहवृद्धिमुपेयुषी ||

आद्याकुण्डलिनी शक्तिः प्रथमा सहजा स्थिता |
द्वितीया च सुषुम्नाख्या जिह्वा चैव तृतीयका ||

तालुस्थानं चतुर्थञ्च ब्रह्मस्थानं च पञ्चमम् |
उन्मन्या सहजा माया द्वितीयां सहजां विशेत् ||

तृतीयां सहजामूर्ध्वं चतुर्थीं सहजां विशेत् |
चतुर्थीं सहजां भित्वा सहजां पञ्चमीं विशेत् ||

एवं भेदो मया प्रोक्तो दुर्विज्ञेयं कुलेश्वरि |
मूलात् कुण्डलिनी शक्तिः सुषुम्नामार्गमागता ||

कुलैकतन्तु प्रतिमा कोटिसूर्यसमप्रभा |
प्रविशेद् घण्टिकामार्गं शिवद्वारार्गलं विशेत् ||

एवं भेदो मया प्रोक्तो दुर्विज्ञेयो महेश्वरि |
प्रविशेत् कोटि सूर्याभं धामस्वायंभुवं प्रिये ||

तत्रामृत महाम्भोधौ शीतकल्लोलमालिनी |
पीत्वाविश्राम्य च सुधां परमानन्दपूर्णया |
बुद्ध्या तत्सुधया तृप्तमात्मदेहं प्रभावयेत् ||

अनेन देवि योगेन जायते दिव्यदर्शनम् |
खेचरित्वं भवेत् सद्यः सर्वदुःखक्षयो भवेत् ||

वञ्चनं कालमृत्यूनां त्रैलोक्यैकमणिस्तथा |
अणिमादि गुणोपेतः स सिद्धो जायते ध्रुवम् ||

प्. ९१)

योगीन्द्रत्वमवाप्नोति मतिख्या हता भवेत् |
न च नागसहस्राणा बलेन सहितः स्वयम् ||

जायते शिववद्योगी सत्यं सत्यं मयोदितः ||

शिवः - 

मूलाधारात् समुद्भूता षट् कवाट विभेदिनी |
भित्वाब्रह्मार्गलं दिव्यं स्वपते स्थानमेयूषी ||

वह्न्यर्कमण्डलं भित्वा द्रवन्ती चन्द्रमण्डलम् |
तदुद्भवामृतास्वादा परमानन्दनन्दिता |
कुलयोषित्कुलं त्यक्त्वा परं पुरुषमेयुषी ||

निर्लक्ष्यं निर्गुणं चैव कुलरूपविवर्जितम् |
तत्र स्वच्छन्दरूपा तु परिरभ्यस्वकं पतिम् ||

विश्राम्य च चिरं कालं तद्भोगा ह्लाद नन्दिता |
परमा वृष्टिभिर्नित्यं सिञ्चन्ती योगिनस्तनुम् ||

यथा गतेन मार्गेण पुनरेति स्वकं पदम् ||

|| इति योगसारसंग्रहे सुषुम्ना कलानां स्वरूपनिरूपणं 
नामपञ्चदशोध्यायः ||




अथ शरीरे जीवस्थानानि जीवात्मस्वरूपं चोच्यते -

शिवयोगे - 

आधारे हृदये चैव शिरः स्थाने व्यवस्थितः |
देहसङ्गस्स इत्युक्तश्शिवेन परमात्मना ||

ब्रह्मोपनिषदि - 

नेत्रस्थं जागरितं विद्यात् कण्ठे स्वप्नं समादिशेत् |
सुषुप्तं हृदयस्थं तु तुर्यं स्यान्मूर्ध्निसंस्थितम् || इति |

दत्तः - 

वायुस्तेजस्तथाकाशो त्रिविधो जीवसंज्ञकः |
स जीवः प्राण इत्युक्तः वालाग्रशतकल्पितः || इति |

याज्ञवल्क्ये - 

न्यग्रोधबीजं शतधा विभज्य 
तदेकभागस्य शतांशतुल्यम् |
तस्यांशभागं मुनयो वदन्ति 
तथैव जीवाख्यमितिप्रसिद्धम् ||

मुण्डकोपनिषदि - 

एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो 
यस्मिन् प्राणः पञ्चधासंविवेश | 
प्राणैश्चित्तं सर्वमेतं प्रजानां 
यस्मिन् विशुद्धो भवत्येष आत्मा ||

मनस्तेजो रूपस्तन्निरोधात् स्वरूपलाभाः उक्तस्थाने नियम्यासून् तत्र 
संयोजयेन् मनः ||

मुहूर्तमभ्यसेन्नित्यं मृत्युमातङ्ग केसरी | 
प्राणसन्निरोधात् स्वरूप ज्ञानं सिध्यति ||

ब्रह्मोपनिषदि - 

अतो निर्विषयस्यास्यमनसो मुक्तिरिष्यत इति ||

उत्तरगीतासु - यथा जलंजलेक्षिप्तं क्षीरे क्षीरं घृते घृतम् |

प्. ९२)

अविशेषं भवेत् तद्वत् जीवात्मपरमात्मनोः ||

तथा च श्रुतिः - घटसंवृतमाकाशन्नीयमने घटो यथा |
घटीनीयेतनाकाशं तद्वज्जीवो न भोषमः |

कठवल्याम् - नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेघया न बहुना श्रुतेन |
यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तथैवात्मा वृणुते तनूंस्वाम् ||

तापनीये - 

ओमित्येकाक्षरमिदं सर्वं तस्योपव्याख्यानं भूतम् |
भूतं भव्यं भविष्यदिति | सर्वमोंकारमेवयच्चान्यत्र कालोतीतम् | 
तदप्योंकार एव | सर्वं ह्येतद्ब्रह्म | अथमात्मा ब्रह्मासोऽयमात्मा 
चतुष्णात् जागरित स्थानो बहिः प्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशति मुखः स्थूल 
भुग्वैश्वानरः प्रथमः पादः | स्वप्नस्थानोऽन्तः प्रज्ञः सप्ताङ्ग 
एकोनविंशतिमुखः चतुरात्मा प्राज्ञ ईश्वरः तृतीयः पादः | एष 
सर्वेश्वरः एष सर्वज्ञः एषोऽन्तर्याम्येषयोनिः सर्वस्य प्रभवाप्ययो हि 
भूतानां बहिः प्रज्ञम् ना प्रज्ञम् न प्रज्ञानघमदृष्टम् | 
अव्यवहार्यमग्राह्यमलक्षणम् | अचिन्त्यमव्यपदेश्यमेकात्मप्रत्ययसारं 
प्रपञ्चोपशमं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्ते स आत्मा स विज्ञेयः | य 
आत्मा शुद्धचैतन्यस्वरूपः शाश्वतो विभुः निर्विकारः स्वयं ज्योतिः 
स्वभावोर्कः प्रकाशयेत् |

वासिष्ठः - 

य आत्मा चिन्मयः स्वच्छः प्रवृत्त्युपचयोऽच्युतः | 
हेयग्राह्योज्झितो देशकालजात्याद्यसंगतिः ||

अस्यां तुर्यावस्थायां स्थितिं प्राप्यविनाशिनी |
आनन्दैकात्मलीनत्वा महानन्दपदं गतः |
आद्यन्तरहितः सत्यं चिद्रूपो निर्विकल्पकः |
आत्मासंपूरिताकाशो जीवः स्याद्यः परात्परः ||

आत्मानमितरं चापि दृष्ट्या नित्याविभिन्नया |
सर्वं च ज्योतिरेवेति यः पश्यति स पश्यति ||

अवधूतगीतासु - 

एवं ज्ञात्वात्विमं मार्गं योगिनां(न्ते)वकल्पितम् |
विकल्पवर्जितात्वेषा स्वयं सिद्धिः प्रजायते ||

नाडीप्रकारोऽपि न यत्र किञ्चित् नमीशमात्मानमुपे हि शाश्वतम् |
न संयमी वा यदि वा न संयमी निष्कर्मको वा यदि वा स कर्मकः ||

आत्मप्रबोधात् स विमुच्यते ध्रुवं तमीशमात्मानमुपैति शाश्वतम् |
मनो न बुद्धिर्न शरीरमिन्द्रियं तन्मात्र भूतादि न भूतपञ्चकम् |

प्. ९३)

अहं कृतिश्चापि न येत् स्वरूपकं तमेक मात्मानमुपैति शाश्वतम् ||

तीर्थे वाप्यथ गेहे वा यत्र कुत्र मृतोऽपि वा |
योगी न पश्यते गर्भं परब्रह्मणि लीयते ||

तीर्थे वा श्वपच गृहे नष्टस्मृति परित्यजन् देहम् | 
ज्ञानसमकाल मुक्तः कैवल्यं याति हतशोकः ||

कुलीपवित्रं जननी कृतार्था विश्वंभरा पुष्यवती च पृथ्वी |
अपारसच्चित्सुखसागरेऽस्मिन् लीनं परेब्रह्मणि यस्य चेतः ||

योगशास्त्रस्य सर्वेषां श्रद्धाभक्ति पुरस्सरम् |
शतकृच्छ्र फलं नित्यं भवति श्रवणेन तु ||

दिने दिने योगशास्त्रं यः पठेद् भक्ति संयुतः |
तत्र श्रीः विपुला सद्यः अन्ते मुक्तिर्न संशयः ||

|| इति श्रीमद्योगसारसंग्रहे आत्मस्वरूपनिरूपणं नामषोडशोध्यायः ||

यमादि षोडशपरैः कृत्यैरात्मस्थिति क्रमः |
संप्रोक्तः षोडशाध्यायैः बहुसम्मतिभिर्दृढम् ||

इति 

|| योगसारसंग्रहः सम्पूर्णः ||


###########   END OF FILE  #######