####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00503
Uniform title: yogasārasamuccaya
Secondary title: akulāgamatantra
Manuscript : NGMCP manuscript no. 1-9 Reel No. B 115/6

Description: 
Wrongly catalogued as the akulāgamatantra is in fact called the yogasārasamuccaya . Deals with Yoga.


Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dycskowski.

Revison 0: August 14 2021

Internet publisher : Muktabodha Indological Research InstituteInternet published by Muktabodha Indological Research Instit
Publication year : 2021
Publication city : 
Publication country : United States
####################################################



श्रीब्रह्मणे नमः ||

अज्ञानतिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया |
चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः || १ ||

यस्तु आदौ त्वया नाथ मुनिशिष्यैःरनेकधा |
अनेकशास्त्र मायादौ कथिता परमेश्वर || २ ||

प्रशन्नो देवदेवश भवदुःखविनाशन |
अनेकशास्त्रश्रवणादस्माकं भ्रामितं मनः || ३ ||

केन मे कारणं कर्म किं योगः प्रोच्यते स तु |
योगस्तु षड्विधः प्रोक्ता नानात्वं तस्य दृश्यते || ४ ||

अन्ततर्भेदभिन्नस्य मनेकाशास्त्रचोदिता |
शास्त्रस्य संगतिर्नास्ति शंसयं कथय प्रभो || ५ ||

न त केन मार्गेण गर्भवासस्तु दारुणाः |
देवानां परमां भक्तिं श्रुत्वा तु परमं मुनिः || ६ ||

१ब्)

प्रोवाच भगवान् विष्णुः सर्वेषां चैव संमतं |
त्वया हि कथितं यत् तद् रहस्यं गुह्यमुत्तमं || ७ ||

श्रीनारायणौवाच ||

अकुलागमकल्पोयं श्रुणुष्वं कथयाम्यहं |
वेदशास्त्रस्य मध्ये तु स्वाश्रयोगः प्रसस्यते || ८ ||

येनैवानेकभेदेन तेन सर्वे विमोहिता |
मुनयः सर्वशास्त्रेषु योगसाम्यं निरोपितं || ९ ||

तच्छास्त्रं शंभुना प्रोक्तं कुत्र कस्य जनार्दन |
हिमाद्रिशिखरे रम्ये नानाधातुविचित्रिते || १० ||

अनेकद्रुमसंकीर्णे पुष्पप्राकारशोभिते |
गंगादिसरितस्तत्र सर्वतीर्थनिषेविते ||११||

पुण्यदेशे महासौम्ये मंगले निरुपद्रवे |
एकान्ते विजने गोप्ये चित्तस्याह्लादकारके || १२ ||

तस्मिन् मध्ये महादेवो देवानां दैवतं परं |
सिद्धासने समो भूत्वा योगेषु परिनिष्टितः || १३ ||

ध्यानस्थश्चिन्तयामास स शिवः परमेश्वरः |
निरंजनं निराकारं निर्विकल्पं निरूपमं || १४ ||

परिपूर्णं परं ब्रह्म तस्मिन् लीनो महेश्वरः |
क्वचित् काले महामाया शाम्भवी तत्र मागता || १५ ||

समाधिस्थं हरं दृष्ट्वा स्तुतिं च ब्रुहि पार्वति ||

श्रीदेव्युवाच ||

नमस्ते आदिनाथाय विश्वनाथाय ते नमः || १६ ||

नमस्ते विश्वरूपाय विश्वातीताय ते नमः |
नमस्ते विश्वकन्दाय विश्वबीजाय ते नमः || १७ ||

सबाह्याभ्यंतरस्थाय नमस्ते विश्वधारिणे |
सृष्टिस्थितिं विनाशानां त्वं हेतुः परमेश्वरः || १८ ||

त्वमेदोपि त्रिधाभिन्नो ब्रह्माविष्णुशिवाकृतिः |
नमो रजस्वरूपाय सत्वरूपाय ते नमः || १९ ||

तमोरूप नमस्तेस्तु निर्गुणाय नमो नमः |
अध्यात्मविद्या विद्यानां सा विद्या त्वं सुरेश्वर || २० ||

स पातु विद्यया सिद्धाः प्राप्नुवन्ति परं सुखं |
चन्द्रादिभ्य स्वरूपाय नमस्ते जातवेदसे || २१ ||

प्राणापानस्वरूपाय शब्दब्रह्मात्मने नमः |
त्रयी विद्या सोमपाय फलदाय गुणात्मक || २२ ||

अविद्या विद्यमानाय महादेवाय ते नमः |
गायत्री चैव सावित्री महामाया सरस्वती || २३ ||

त्रिसंध्याय त्रिकालाय सर्वदेव्या त्रयी वपुः |
त्रिशून्याय नमस्तुभ्यं पञ्चप्राणाय ते नमः || २४ ||

भूतभावनभूतेश नमस्ते भूतवासिने |
अहर्निशात्मको भूत्वा मायाचक्र व्यवस्थिताः || २५ ||

सर्वेषां चैव भूतानां मायुष्यगणनाय च |
नमस्ते नादरूपाय बिन्दुरूपाय ते नमः || २६ ||

कालरूप नमस्तुभ्यं महाप्राण नमोस्तु ते |

३अ)

स्थुलसूक्ष्मप्रभेदेन सर्वत्रैव व्यवस्थिता || २७ ||

ज्ञानगम्योशि देवेसि मुनिनां भावितात्मनां |
अकाराय नमस्तुभ्यं उकाराय नमो नमः || २८ ||

मकाराय नमस्तुभ्यं प्रणवत्रयरूपिणे |
ज्ञानविज्ञान गुह्यात्मा कूटस्थः कूटवर्जितः || २९ ||

द्वैताद्वैतविनिर्मुक्तो भावगम्यो महेश्वरः |
ऋग्यजुः सामरूपाय नमस्ते मन्त्ररूपिणे || ३० ||

मन्त्रानां बीजरूपाय हकाराय नमो नमः |
साकारोसिनिराकारो देहस्थः प्रकृतेः परः || ३१ ||

स्वयं ज्योति परमात्मा एकोपि बहुधा स्थितः || ३२ ||

नमस्ते ज्ञानरूपाय नमस्ते ज्ञानदायिने |
सर्वज्ञान नमस्तेस्तु नमस्ते सर्वगाय च || ३३ ||

चतुर्विंशति तत्वन्ते पुरुषः पंचविंशति |
सजीवस्त्वं गुणाधीनो मायया ह्यंत्रवाहकः || ३४ ||

३ब्)

नमस्ते हंसरूपाय परहंसाय ते नमः |
सर्वतत्वांतरस्थाय चैतन्याय नमस्तुते || ३५ ||

सखात्वं सर्वभूतानां जीवानां जीवनं परं |
त्वया विनानकोप्यस्ति फलदो कर्मकारिणं || ३६ ||

नमस्तेक्षर रूपाय मृत्यवे पानसंज्ञके |
अक्षराय नमस्तुभ्यं मपमृत्युविनासिने || ३७ ||

तीर्थानां परमं तीर्थं व्रतानां च महाव्रतं |
सर्वेषां चैव यज्ञानां त्वं च देव महामलः || ३८ ||

त्वं मन प्राणरूपस्त्वं क्षेत्रज्ञस्त्वं हृदि स्थितः |
अकर्तात्वमुदासीनो साधनोधर्मरक्षकः || ३९ ||

नमस्ते शब्दरूपाय स्पर्शरूपाय ते नमः |
रसरूप स्वरूपाय नमस्ते गन्धरूपिणे || ४० ||

देहांतरे क्षरत्वं हि वाह्येपि त्वक्षरात्मकः |
उत्तमः पुरुषः त्वन्य परमात्मा जगत्पतिः || ४१ ||

पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च |

४अ)

पञ्चभूतात्मने शम्भो नमस्ते तत्व विग्रहः || ४२ ||

एकपादो द्विपादश्च त्रिपादो वै चतुष्पदः |
युगे युगे च यो धर्मो नमस्तस्मै कपर्दिने || ४३ ||

नमः प्रकृति रूपाय पुरुष रूपाय ते नमः |
द्वैताद्वैतस्वरूपाय नमस्ते भेदवर्जिते || ४४ ||

अमूर्तोसि अनन्तोसि मूर्तोसि त्वं स्वमायया |
कर्ता हर्ता प्रभुः साक्षी भर्ताभोक्ता महेश्वरः || ४५ ||

विरूप्यक्ष नमस्तेस्तु नीलग्रीवाय ते नमः |
गंगाधर नमस्तुभ्यं नमस्ते चन्द्रमौलिने || ४६ ||

इन्द्राद्यालोकपालाश्च यक्षगन्धर्व किन्नरा |
सिद्धविद्याधराश्चान्ये त्वदीशाः सर्वदेवताः || ४७ ||

नमस्ते बोधरूपाय बोधबोध्याय ते नमः |
नमो विश्वप्रबोधाय ज्ञानबोधाय ते नमः || ४८ ||

स्थावरं जंगमं चेदं विऽस्वमेतच्चराचरं |
कर्मसंवलितं तस्य त्रातात्वं परमेश्वर || ४९ ||

४ब्)

त्वं गुरुः सर्वसत्वानां उपदेष्टा हृदिस्थितः |
योगान्मुक्ति प्रदो देव भवकर्मोपदेशतः || ५० ||

अतर्क्यासि महेशान अप्रमेयोव्ययःकिल |
सर्वाधारो निराधारो जगतां सूत्रधारकः || ५१ ||

शरंण्योसिशरण्यानां पापहाकरुणाकर |
भवोर्मि व्याकुलं देव रक्तमांसरणागतां || ५२ ||

कृपाकरत्वमीशान भक्तानाम भयंकर |
आर्तानामार्तिहंतात्वं कृपादृष्ट्वावलोकय || ५३ ||

जानेत्वामीशं विश्वस्य जगतो यानि बीजयो |
शक्तेः शिवस्य च परं यस्त्वं ब्रह्म निरंतरं || ५४ ||

एवन्नाना प्रकारेण पार्वत्या प्रार्थितः शिवः |
ध्यानादुपरतचित्त स्तुत्या जातो महेश्वर || ५५ ||

तस्मिनवसरे देवी साह्लादा शांभवी कला |
महादेवं नमस्कृत्य तयाप्रश्न अयंकृतः || ५६ ||

अथ धार्यतां सुरश्रेष्ठमद्वाक्यं कृपया शिव |

५अ)

शास्त्रे त्वनन्तः पंथानः कर्मभिनाः श्रुता मया || ५७ ||

मे मति भ्रामिता तैस्तु किं सत्यं न स्मराम्यहं |
तस्मात् कथय सर्वज्ञ कारणं वेदशास्त्रयोः || ५८ ||

सर्वेषां चैव शास्त्राणां भेदः किं चैक वाक्यता |
षट् दर्शने विवादश्च वितर्को मनसि स्थितः || ५९ ||

कर्मणा लभते मोक्ष किं योगः साधनेन च |
योगश्चैकः सर्वसास्त्रे प्रोच्यते किमनेकधा || ६० ||

योगस्य च षडंगानि कानि तानि तपोधन |
कथयस्व महादेव प्रश्नमन्यं यथार्थतः || ६१ ||

कोजीवः सर्वभूतस्थः का च शक्ति गुणात्मिका |
परमात्मा च निर्गुणः जीव साक्षी तु कः प्रभो || ६२ ||

पापपुण्य निवद्धस्य पतितस्य भवार्णवे |
जीवस्य ब्रह्मसंयोगः केनोपायेन जायते || ६३ ||

वलीपलीतको देहो ज्ञानकश्च रता नरा |

५ब्)

तयोस्तंभो भवेत् केन उपायेन सुराधिपः || ६४ ||

इदृशं वाक्यमाकर्ण्य कैलासाधिपतिः शिवः |
कृपया लोक्य नेत्राभ्यां पार्वतीं समुवाचह || ६५ ||

श्री ईश्वर उवाच ||

ऋग्यजुःसामवेदैस्तु सर्वशास्त्रैरनेकधा |
सृष्ट्यर्थं कल्पितो भेदो न भेदः परमार्थतः || ६६ ||

कर्ममार्गेण संसारो वेदनिश्चित मार्गतः |
योगमार्गेण मोक्षोस्ति स योग शिवजीवयोः || ६७ ||

अध्यात्मशास्त्रमध्ये तु दृश्यते चैक वाक्यता |
नानात्वं नास्ति योगस्य नाम्ना भेदः प्रकल्पयेत् || ६८ ||

एकस्य बहुनामानि भेदभिन्नान्यनेकधा |
तैरेभिधानैर्योगस्य त्वत्तसर्वे ब्रुवन्ति हि || ६९ ||

यद्यप्यधीत निगमाः षडंग सहिता प्रिये |
आगमाद्यानि शास्त्राणि ज्ञानं नास्ति गुरुं विना || ७० ||

६अ)

तस्माद्गुरुं समालोच्य भजते यः पुमान् शिवे |
योगज्ञानं स्फुटं तस्मै ब्रुवते नात्रसंसयः || ७१ ||

तारकं कोपि संसारे प्राणीनां सद्गुरोर्विना |
दैवेन दर्शनं तस्य जायन्ते ज्ञानतोधिकान् || ७२ ||

योगस्यांगानि वक्षामि यैस्तु सिध्यन्तु साधकाः |
संविभाव्यात्म योगस्य द्वादशाद्धानि सुन्दरी || ७३ ||

आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारोथ धारणा |
ध्यानं समाधिरेतानि योगांगानि महातपे || ७४ ||

प्रथमं चासनं दिव्यं सध्यं सर्वं रुजापहं |
तत्प्रवेशे स्मृतं भद्रे त्वक्षरे देह पूरके || ७५ ||

योगस्यांगं द्वितीयं तु प्राणायाममुदाहृतं |
निश्चलं नाभि देशी च सर्वपापप्रनाशनं || ७६ ||

तृतीयं चोर्द्धगं विद्धि प्रत्याहारात्मकं हृदि |
ग्रंत्थि भेदादिके नाथ मनोविषयनाशनं || ७७ ||

चतुर्थ्यं धारणं नाम स्वरचक्रे व्यवस्थितं |
सुधामयं महासौम्यं कवित्वं येन जायते || ७८ ||

६ब्)

पंचमं भ्रुविलांतस्थं ध्यानं तद्वेदसूचितं |
अष्टसिद्धि प्रदं पुंसां योगस्यांग प्रकीर्तितं || ७९ ||

षष्टं वै व्योम मध्यस्थमंगं परमदुर्लभं |
समाधीरिति विख्यातं सर्वज्ञानावभासकं || ८० ||

तेन योगी महादेवी प्रोच्यते परमेश्वरः |
यथाब्रह्म यथायोगो दुर्लक्षस्त्रिदशैरपि || ८१ ||

षडंगानि च योगस्य कथितानि इमानि वै |
वहवो योगिनः सिद्धा अंगैरेतैर्वरानने || ८२ ||

आसनं ब्रह्मणो भावः प्राणायामस्तु वैष्णवः |
प्रत्याहारो रुद्रभावो धारणा चेश्वरे मता || ८३ ||

ध्यानं सदाशिवो भावः समाधिः पुरुषस्य च |
भावाने तान् समभ्यस्य योगी ब्रह्मण्यवस्थित || ८४ ||

ईदृशानि षडंगानि वदत्य ध्यात्म वित्तमाः |
प्राणस्यार्द्ध प्रचारेण सर्वेषां चैव संमतां || ८५ ||

७अ)

अन्यं जीवस्वरूपं तु रूपं शक्तेर्महातपे |
श्रुणुत्वं व्यापकं ब्रह्म दत्तचित्तावधानतः || ८६ ||

नाडि त्रयांतरस्थासौ गुणत्रयविभागतः |
स जीवः प्रोच्यते सद्भि क्रियायुक्तो हृदिस्थितः ||८७ ||

क्रिया कुंडलिनी शक्तिः सा च माया गुणात्मिका |
विनिर्मितं तया सर्वं जगत्स्थावरजंगमं || ८८ ||

ब्रह्माविष्णुस्वरूपाय ब्रह्माविष्णु स्वरूपाय रुद्ररुपधरा च या |
चन्द्रसूर्याग्नि मध्यस्था सा च जीव स्वरूपिनी || ८९ ||

यो जीवः स शिवः साक्षात् प्रोच्यते शास्त्र मध्यते |
पाशवद्धो यदा जीवः पाशमुक्तः शदाशिवः || ९० ||

मायापाशगुणैर्वद्धा सोपि क्षेत्रज्ञ उच्यते |
असंसति फले युक्तः सर्वभूतव्यवस्थितः || ९१ ||

अष्टांगयोगमार्गेण पाणमुक्तो भवेत् ततः |
तदा संज्ञां परित्यक्त्वा स्वयं ब्रह्मं भवेदिति || ९२ ||

स्वब्रह्मवेदविख्यातं वृत्तिद्वयविवर्जितं |

७ब्)

निश्चलं शुद्धसत्वं च तस्य ज्ञानाद्विमुच्यते || ९३ ||

पाशच्छेदो भवेत् नूनं मनप्राणसमागमात् |
मनःप्राणसमायोगः प्रणवेन विना न हि || ९४ ||

प्रणवाभ्यासतो योगी मया तुल्यो वरानने |
प्रणवः प्रोच्यते सद्भिः प्राणायामत्रयात्मकः || ९५ ||

अधमो मध्यमः प्रोक्तो उत्तमः कीर्तितः शिव |
आसनादि क्रमेनैव शनैर्योगी समभ्यसेत् || ९६ ||

त्यक्तनिद्रो मिताहारो जितस्वासो जितेस्वन्द्रियः |
योगाभ्यासरतो नित्यं योगी ब्रह्मसमो भवेत् || ९७ ||

जीवस्य शिवसायुज्यं योगाभ्यासेन पार्वति |
वामदक्षिणकं त्यक्ता प्राणमूले समभ्यसेत् || ९८ ||

अभ्यासाद्धृदयं ग्रन्थिर्भिद्यते च शनैः शनैः |
अन्तर्नाडी प्रचारेण जीवः शिवमयो भवेत् || ९९ ||

स गुणोपि गुणातीतः पाशच्छेदी प्रकीर्त्यते |

८अ)

पाशच्छेदः प्रकर्तव्यः प्राणायामैक योगतः || १०० ||

प्राणापानः समायोगो नाडी शुद्धा च लभ्यते |
ज्ञात्वा योगविधिं सम्यक् द्वयोरैक्यं समभ्यसेत् || १०१ ||

तेनाभ्यासेन युक्तोसौ भवतः साधकः प्रिये |
न भवेन् मरणं तस्य जरापलितवर्जितः || १०२ ||

वली प्रकृति विख्याता पलितं पुरुष स्मृतः |
स्थुलसूक्ष्मादिभिर्भावै द्वातौवे समवस्थितौ || १०३ ||

रजोरतस्तयोर्नाम सूर्यचन्द्रमसौ प्रिये |
सामरस्य यदाशून्ये तदा स्तंभन उच्यते || १०४ ||

वलीपलितयो ज्ञानं स्तंभनं च निगद्यते |
नूतनत्वं शरीरस्य शताब्दादूर्द्धमुच्यते || १०५ ||

सर्वलक्षणसंपूर्णो जायते योगविन्नरः |
तावच्छरीरवार्द्धक्यं दृश्यते विनिवर्तते || १०६ ||

पुनः पुनर्न संदेहो यावच्छत समावधी |
शतसंवत्सराभ्यासाद्वार्द्धक्यं त्यज्यते पुनः || १०७ ||

८ब्)

मृत्युंजित्वा तदा योगी निःशंकोविचरेत् क्षितौ |
तावद्वपुक्षयो दृष्टस्त्वभ्यासो नैव योगिनः || १०६ ||

यावन्निरंजनः स्वात्मा न स्थिरो जीवसंज्ञकः |
वहुकालसमाभ्यासा स्थिरो भवति सुव्रत || १०९ ||

सिद्धिः सर्वगुणोपेत नानाचिह्नैरुपस्थितः |
पश्चान्नास्ति रुजादेहो वार्द्धिक्यं नैव विद्यते || ११० ||

सुतनुर्वितनुः क्वापि प्राणीनां प्रतिभासते |
अतर्क्य महिमा यस्मात् तस्मात्वं नावमानयेत् || १११ ||

अश्रद्दधानो पापात्मा नास्तिको भिन्नसंसयः |
हेतुको वकवृत्तिश्च तेषां ज्ञानी न गोचरः || ११२ ||

तस्य लीलां न जानन्ति निन्दां कुर्वन्ति ये धमाः |
योगीश्वरस्य पापिष्टा पतन्ति नरके ध्रुवं || ११३ ||

कस्यापि योगिनो देहे वितर्कं नैव कारयेत् |
क्रीडंति त्रिषु लोकेषु यथा वै प्रकृतो परा || ११४ ||

९अ)

योगेश्वरस्य जोगस्य योगशास्त्रस्य पार्वति |
निन्दां च ये प्रकुर्वन्ति राक्षसास्तेन राक्षितौ || ११५ ||

पाखंडिनः पापरता स्वधर्म विमुखास्तुते |
यैर्वानमानितो योगी तेषां त्राता न भूतले || ११६ ||

आयुः कान्तिर्यशः पुण्यः नश्यन्ते तस्य सुव्रते |
यस्य योगे मतिर्द्रष्टा जायते मोहरूपिनी || ११७ ||

प्रतिकूलो यस्य धर्मो योगस्तस्य न रोपते |
सोपि गर्भोद्भवं दुःखं भुंक्ते चैव निरंतरं || ११८ ||

यस्य यस्य यथाकर्म तस्य तस्य तथामतिः |
पापपुण्याश्रितो भावो जायते प्राणिणां प्रिये || ११९ ||

वायुप्रकृति संयोगात् भूतं भव्यं व्यवस्थितां |
मनःप्राणस्य योगेन नामवेदे प्रगीयते || १२० ||

सांख्ययोगाविमौदेहे मनःप्राणौ नगात्मने |
द्वयोरैक्यं न जानन्ति संभवन्ति पुनः पुनः || १२१ ||

९ब्)

यावन्मनस्तत्र मरुत्प्रवृत्तिर्यावन्मरुच्चापि मनप्रवृत्तिः |
तत्रैकनाशादपरस्य नाशमेकप्रवृत्तेरपरप्रवृत्तिः || १२२ ||

शुद्धास्ति यस्येन्द्रिय वर्ग वृत्तेर्विध्वंसते मोक्ष पदस्य सिद्धिः |
तथापि साध्यः पवनस्य नासः षडंग योगाद्विनिवेषिनेन || १२३ ||

यद्वै मनः सव्वै प्राणो यः प्राणस्तन्मनः स्मृतं |
क्षराक्षर स्वरूपेण वर्तते सर्वजंतुषु || १२४ ||

मनप्राणसमत्वेन मोक्षो भवति नान्यथा |
एतद्गुह्य तमं प्रोक्तं न देयं यस्य कस्यचित् || १२५ ||

इति श्री अकुलागममहातन्त्रे योगसारसमुच्चये प्रथमः पटलः || १ ||


श्रीदेव्युवाच ||

अद्य मे सफलं जन्म अद्य मे सफलं तपः |
अद्य मे सफलं ज्ञानं त्वत्प्रसादा भवान्तक || १ ||

कर्माकर्मद्वयं प्रोक्तं सर्वशास्त्रे महेश्वरः |
निद्धारं न च वै तस्य संसयो वर्तते मम || २ ||

१०अ)

विकर्म कीदृशं ज्ञेयं कन्दमूलं शूभाशुभं |
मनोवस्थाचतुष्कं च धर्माधर्मविचारणं || ३ ||

संसारबन्धनं देव कीदृशं मुक्तिलक्षणं |
कीदृशं मरणं चैव भावाभावौ तथैव च || ४ ||

लयो हठो मन्त्रयोगो राजयोगस्तु शङ्कर |
सहजं च यथाज्ञानं कथयामि सुरेश्वर || ५ ||

श्री ईश्वर उवाच ||

वेदसारं त्वया देवी कृतं प्रश्नसमुच्चयं |
क्रमेण कथयिष्यामि शृत्वात्वं हृदि धारय || ६ ||

किं कर्म किमकर्मेति कवयोप्यत्र मोहिता |
तत् ते कर्म प्रवक्ष्यामि यत् ज्ञात्वा मोक्षसेऽशुभात् || ७ ||

कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं वद्धव्यं च विकर्मणः |
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहणाकर्मणो गतिः || ८ ||

कर्मक्षरं विजानीयादकर्माक्षरसंज्ञकं |
क्षराक्षरविनिर्मुक्तं विकर्म प्रतिपद्यते || ९ ||

विकर्मसत्वसंसिद्धं समानं वह्निलिंगकं |

१०ब्)

कर्मसीतांशुनिर्दिष्टं प्राणो चैव प्रतिष्ठितं || १० ||

अकर्मसूर्यरूपेण अपानो संस्थितं सदा |
एते भेदाः समाख्याता कर्माकर्मविकर्मजाः || ११ ||

कर्मण्य कर्मयः पश्यदकर्मणि च कर्मयः |
स बुद्धिमान्मनुष्येषु सयुक्तः कृत्स्न कर्मकृत् || १२ ||

बिन्दुनादस्वरूपाय कर्माकर्म द्विधास्थितं |
अथ कन्दं प्रवक्ष्यामि मूलं वै सर्वकारणं || १३ ||

समत्वं योभ्यसेद् योगी सयुक्तः कृत्स्नः कर्मकृत् |
कर्माकर्मविचारोयं गुह्य एव उदाहृताः || १४ ||

नाभिमध्ये महादेवी स्थितं कन्दं शिवात्मकं |
सोमसूर्य हविस्तत्र शक्तिः स्वाहेति मन्त्रितं || १५ ||

कालानलसमाकारं प्रस्फुरंतं शिवालयं |
दशधातु समोपेतं पंचतन्मात्रवर्जितं || १६ ||

तं जीवं जीवलोकस्य प्रकृत्याधिष्ठितं स्वयं |
विनायेन मृतं मन्ये तं कन्दं देहसंस्थितं || १७ ||

११अ)

वातावर्तो भवेत् सोपि मन्त्रपीठन्निगद्यते |
विद्यापीठं भवेत् तस्य मुद्रामण्डलमेव च || १८ ||

तन्मूलं सर्व चक्राणां ग्रहाणाञ्च रविर्यथा |
कन्दमूलमिदं भद्रे शुभाशुभमथश्रुणु || १९ ||

शुभं शिवमतं प्रोक्तमशुभं प्रकृतेर्मतं |
शुभाशुभतरं विद्धि साश्वतं ब्रह्मणो मतं || २० ||

चतस्रौ मनसोवस्थास्ता विज्ञेयाः कलेवरे |
जाग्रस्वप्नसुषुप्तिश्च तुर्यावस्थान भेदतः || २१ ||

हृदये प्रथमावस्था द्वितीया षोडशान्तगा |
तालुमध्ये तृतीया तु चतुर्था व्योमरन्ध्रके || २२ ||

ज्ञातव्या प्रणवे नैव सुषुम्नां तर्जता प्रिये |
देहेष्ववस्थिताः सर्वाः वृत्तिभेदान्मनोमयाः || २३ ||

मनोवस्थाचतुष्कं तु द्विविधं कथितं मया |
प्रथमे संप्रवक्ष्यामि धर्माधर्मस्य लक्षणं || २४ ||

धर्माधर्मवुभावेतौ ममांशौ तु शरीरिणौ |
अग्निषोमात्मकौ विद्धि अहोरात्रि स्वरूपकौ || २५ ||

११ब्)

सत्यानृतसमाख्यातौ शुक्लकृष्णौ तु कीर्तितौ |
सूर्यचन्द्रमसौ ज्ञेयौ स्थिरास्थिरपरापरौ || २६ ||

द्याव्यापृथ्वीति विख्यातौ सदसंतौक्षराक्षरौ |
द्वासुपर्णी विमौजीवौ पठ्यते वेदशास्त्रयोः || २७ ||

भेदाभेदौ मोक्षवन्धौ चित्ताचित्तौ च वण्यते |
इडानं पिंगलनामाख्यौ जाह्नवी यमुनेतिचौ || २८ ||

किं पुनर्वहुनोक्तेन विद्याविद्यात्मकौ प्रिये |
नानाविधानसंज्ञातौ धर्माधर्मप्रतिस्थितौ || २९ ||

ऊर्ध्वसंज्ञे भवेद्धर्मो अधश्चाधर्मसंज्ञकः |
असंज्ञं तु परं ब्रह्म संज्ञाजीवश्वरूपिनीं || ३० ||

बिन्दुनादपथौ द्वौ तु रजस्तमः स्वरूपकौ |
हरिहरावन द्वौ द्वौ सर्वदेहे व्यवस्थितौ || ३१ ||

धर्माधर्मा सकौवेतौ मध्ये मिश्रौ क्रियात्मकौ |

१२अ)

रागादि मालीने काये येनात्मानं प्रपत्स्यते || ३२ ||

यस्तु यस्यति चात्मानं नित्यानन्दं निरंजनं |
प्रेक्षिण साक्षिणं नित्यं भाषते परमश्व सः || ३३ ||

भावाभावद्वयोर्योगो ह्यस्मिन् शास्त्रे व्यवस्थितः |
अथान्यं परमं वक्ष्ये शृणु भेदं तृतीयकं || ३४ ||

व्ययं तु त्रिगुणः पिंडो ज्ञातव्यो लिंगसंज्ञकः |
स्त्रीपुंनपुंसकं ज्ञेयस्तमः सत्वोथ राजसः || ३५ ||

प्रथमो मूर्तिमां नित्यः कर्मत्वं च कलात्मकं |
स एव जीव उद्दिशः संसारी चेतनो मतः || ३६ ||

क्षत्रज्ञः कर्म नामेति कालचात्मनि गृह्यते |
एकोपि बहुधा भिन्नस्तत्वे तत्व व्यवस्थितः || ३७ ||

अनेकाक्षर रूपो हि फले सक्तो निबध्यते |
धर्माधर्मात्मको वन्धो जीवस्य परिकीर्तितः || ३८ ||

ते नैव संसृतीस्तस्य पुनः पुनर्भवान्तरे |
एवं संसारबन्धोसौ कालचक्रे प्रतिस्थितः || ३९ ||

अथातः संप्रवक्ष्यामि मुक्तिभेदं सुदुर्लभं |
धर्माधर्मविनिर्मुक्तं यदि चित्तं निराश्रयं || ४० ||

तदा निर्वाणरूपाय मुक्तिर्भवति योगिनां |
चित्तं जीवितमाख्यातमचित्ते मरणं ध्रुवं || ४१ ||

चित्ताचित्तसमोभूत्वा जीवन्मुक्तिरिहोच्यते |
जीवितं मरणं चैव संक्षेपात् कथितं मया || ४२ ||

अथातः संप्रवक्ष्यामि भावाभावौ हृदिस्थिते |
भवः प्रवेशमात्रेण निर्गमो भावसंज्ञकः || ४३ ||

भावाभावविनिर्मुक्तः स्वभावो ब्रह्मसंज्ञकः |
भावः प्राणसमाख्यातं अभयोयन शब्दितः || ४४ ||

प्राणोपानसमायोगो यान्ति ब्रह्मपथं प्रिये |
शून्यं सर्वनिराभासं स्वरूपं यत्र चिन्यते || ४५ ||

अभावयोगः संप्रोक्तं चतुर्थं योगलक्षणं |
लययोगो हठश्चैव मन्त्रयोगस्तृतीयकः || ४६ ||

१३अ)

चतुर्थो राजयोगश्च एक एव हि केवलं |
क्षेत्रज्ञः परमात्मा च द्वयोरैक्यं कथं भवेत् || ४७ ||

लययोगमिदं भद्रे हठयोगमिदं श्रुणु |
हकारं सूर्यसंज्ञं तु ठकारं चन्द्ररूपिणं || ४८ ||

चन्द्रसूर्यसमीभूते हठयोगो निगद्यते |
मकारेण मनः प्रोक्तं त्रकारं प्राण उच्यते || ४९ ||

मनःप्राणसमायोगो योगो वै मन्त्रसंज्ञकः |
अपानवृत्तिमाकृष्य प्राणोगच्छति मध्यमे || ५० ||

राजते गगनांभोजे राजयोगोस्तुतेन सः |
इन्द्रः सकारं संज्ञो यो हकारः कथ्यते रविः || ५१ ||

तयोर्यातं निराकारं सहजं तं विदुः प्रिये |
नाम्नामतान्तरे भेदो न भेदः परमार्थतः || ५२ ||

गुरोः पादप्रसादेन एक एव प्रकास्यते |
सर्वभावविनिर्मुक्तं क्षेत्रज्ञं ब्रह्मणि न्यसेत् || ५३ ||

एतत् ज्ञानं च ध्यानं च शेषोन्योग्रंथविस्तरः || ५३ ||

१३ब्)

इति श्री अकुलागमे महातंत्रे योगसारसमुच्चये ईश्वरपार्वतिसम्वादो 
नाम द्वितीयः पटलः || २ ||


श्रीदेव्यूवाच ||

नानापथजुषां पुंसामेको गम्यस्तु कथ्यते |
योगगम्यं परं ब्रह्म इत्यलीकवच प्रभो || १ ||

नेति नेति श्रुति व्रुते निर्धारं किं निषेधतः |
तत्वार्थं वदते नाथ यथावेद प्रतिस्थितं || २ ||

यद्दृष्टं नष्टसंज्ञं तु अदृष्टं भाववर्जितं |
केनोपायेन तत्प्राप्य यत्पदं परिकीर्तितं || ३ ||

अदृश्य भावना नास्ति दृश्यमानं विनश्यति |
अवर्णमस्वरं ब्रह्म कथं ध्यानं नियोगिनः || ४ ||

अत्रार्थो शंसयो देव महान्मनसि वर्तते |
श्रुत्यर्थः कीदृशः शंभो स्फुटी कुरु जटाधरः || ५ ||

किं मद्यं मैथुनं मांसं सत्यानृतमनुत्तमं |
बिन्दुपातं च तत्सर्वं ग्रसाः के चतुराश्रमे || ६ ||

१४अ)

श्री ईश्वर उवाच ||

नानापथविचारोयं श्रुत्यर्थं वाचधारय |
अमूर्ति भावना यातु यथार्थं प्रवदाम्यहं || ७ ||

मद्यमैथुनमांसं च सत्यानृतमनुत्तमं |
बिन्दुपातं च ग्रासाश्च शृणुच्छिन्धि यथाक्रमं || ८ ||

इडापिंगलनामाख्यौ पथौ द्वा सुविभूषितौ |
नानापथसमाख्यातौ सेव्यते योगिभिः सदा || ९ ||

तयोरभ्यासयोगेन ऊर्द्धमार्गं प्रवर्तते |
येन मार्गेन गन्तव्यं ब्रह्मस्थानं निरामयं || १० ||

नानापथजुषां देवि योगो वेदे प्रशस्यते |
न गच्छत् पुनरावृत्तिं तरते भवसागरं || ११ ||

नानामार्गप्रकारेण मोक्षो नास्ति इति ब्रुवन् |
तेन सर्वे दुराचारा शास्त्रनिर्द्धारवर्जितः || १२ ||

शास्त्रस्य हृदयं चान्यत् प्रलापं चान्यथा प्रिये |
किं कारणं महादेवी विष्णुमाया विमोहिताः || १३ ||

१४ब्)

विचित्रकर्मसंबंधाद्बुद्धि भेदः प्रजायते |
न स्मरंति परं तत्व सनान् संगविवर्जयेत् || १४ ||

अथ शृत्यादिभिर्वाक्यै नेति तेनीति संस्मृतं |
प्रथमे शक्ति निर्धारं न कारं स द्वितीयके || १५ ||

शिव शक्त्यात्मकं ब्रह्म प्रणवेसंव्यवस्थिते |
न जानन्ति परं भावं देवस्य परमेश्वरी || १६ ||

नानाक्षरं तृतीयन्तु तयोरैक्यं निराकरं |
इदं तु परमं तत्वं प्रत्यक्षं ज्ञानचक्षुषा || १७ ||

अमूर्तो भावनाविद्धि प्राणायामेन नान्यथा |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन प्राणायामं समभ्यसेत् || १८ ||

एवं भावय देवेशि समयोगं परं ध्रुवं |
आधारसंस्थितं तावत् यावद् ब्रह्म लयंगतः || १९ ||

मद्यमैथुनमान्सानि ये द्विषंति महेश्वरी |
ते पतंति महाघोरे रौरवे नात्रसंसयः || २० ||

रक्तं मद्यं विजानीयात् शुक्लं मांसं सुरेश्वरी |

१५अ)

या सुरात्वं महेशानि यद्वीजं तदहं प्रिये || २१ ||

हस्ते पद्मं विजानीयात् पात्रं प्रेतं तु कारयेत् |
तन्मध्य चिन्तयेद् देवं मनसानन्दरूपिणं || २२ ||

अविद्यमदिरा ज्ञेया भ्रामिकाविश्वरंजिका |
विद्यामांससमुद्दिष्टं मोचकं वार्द्धगामि च || २३ ||

विद्याविद्यात्मकं बिन्दुं तृतीयं समरूपकं |
मैथुनं तत्परं देवी ज्ञातव्यं मोक्षसंभवं || २४ ||

अविद्यापानसंस्था तु सुविद्याप्राणमाश्रिता |
मैथुनामैथुनं प्रोक्तं त्रिसंज्ञं विद्धि सुव्रते || २५ ||

बाह्यमद्यरतो यस्तु मैथुनं मांसभक्षणे |
ते सर्वे नरकं यान्ति इति सत्यं वचो मम || २६ ||

बिन्दुना कृष्यते नादो मद्यपानं तु तत्स्मृतं |
कलयाक्षक्षते बिन्दुस्तेन वै मांसभक्षणं || २७ ||

अन्यथा ते दुराचारा पापिष्टाः ज्ञानवर्जिताः |

१५ब्)

प्रवर्तन्ते कुमार्गेण सर्वे ते अधमास्मृतः || २८ ||

अभक्षं भक्षते योगि अपेयं पिबते सदा |
अगम्यागमनं नित्यं स योगीनात्रसंसयः || २९ ||

अभक्षं कालमित्याहुरपेया परमा कला |
अगम्यं परमं स्थानं योजानाति स तत्ववित् || ३० ||

इत्थं सर्वं महादेवी ज्ञातव्यं योगसाधने |
मद्यमैथुनमांसं च संक्षेपात् त्रिगुणात्मकं || ३१ ||

चन्द्रसूर्याग्नि संयोगश्चिन्तनीयो मुमुक्षुभिः |
इदं गुह्यं मयाख्यातं गोपनीयं प्रयत्नतः || ३२ ||

रहस्य परमं बीजमिदं ज्ञानमनुत्तमं |
यथान्यसंप्रवख्यामि सत्यानृतविचारणं || ३३ ||

अदिति प्राणसत्वेन स चन्द्रः सरविःस्मृतः |
ओंकारं बिन्दुशक्तिन्तु साक्षिणं पुरुषं हरीं || ३४ ||

एवन्तु त्रिवितं सत्यं ब्रह्माविष्णुशिवात्मकं |

१६अ)

त्रिपादं च त्रिवेदं च सत्यं च त्रिगुणं स्मृतं || ३५ ||

अधमे मध्यमे लीनं मध्यमं चोत्तमे स्थितं |
उत्तमं चोर्द्धगं विद्धि ब्रह्मसत्यं प्रचक्षते || ३६ ||

सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमव्ययं |
सत्यं च नानृतं ब्रूयात् एषधर्म सनातन || ३७ ||

ओंमित्येकाक्षरं ब्रह्म सत्यमात्मनि कीर्तितं |
असत्यं चान्यथा प्रोक्तं क्षरे भावे प्रतिष्ठितं || ३८ ||

प्राणः सत्यमिति ख्यातमसत्यं तद्विपर्ययः |
सत्यानृतमिदं वाक्यं प्राणे चैव प्रतिष्ठितं || ३९ ||

धर्मवृद्धिद्भवेत् सत्या असत्याद्धर्मसंक्षयः |
तस्मात् सत्यं प्रवक्तव्यमसत्यं परिवर्जयेत् || ४० ||

बुद्धिसंज्ञा तु या वाचा पश्यन्ति प्रणवे स्थितः |
तयोरुच्चारतच्चोर्द्धं प्राणो वै मध्यमे पथि || ४१ ||

एतत् सत्यं विजानीयादसत्यं शृणु शांप्रतं |
द्वितीयाधूमरूपाय वाणी वै वैखरी स्मृत || ४२ ||

१६ब्)

तस्यादुच्चरतो देवी प्राणोगच्छत्यधो मुखः |
अमृतं तत्समाख्यातं ततोरूपं हृदिस्थितं || ४३ ||

शब्दापशब्दभेदेन सत्यासत्यं प्रकीर्तितं |
चंचलंत्यानृते त्यक्त्या निश्चलं सत्यमुच्यते || ४४ ||

सत्येन सर्वमाप्नोति सत्ये सर्वं प्रतिष्ठितं |
तत्सत्यं रेचकं प्रोक्तं शिवाख्यां द्वादशान्तगं || ४५ ||

बिन्दुपातं त्वया पृष्टं त्वया देवी शुभानने |
तथा तस्य स्वरूपं हि प्रवदाम्यखिलान्तुते || ४६ ||

बिन्दुर्बुद्धिः शिवो बिन्दुः बिन्दुर्विष्णुः प्रजापति |
बिन्दुः सर्वगतो देवो बिन्दुस्त्रैलोक्य दीपनं || ४७ ||

एकोपि स्त्रिभिभावैव वर्तते सर्वतन्तुषु |
निवृत्या जीव्यते विश्व प्रवृत्यासंहरेत् तु सः || ४८ ||

यथा बिन्दुश्चलो भूत्वा गुणलिंगो प्रवर्तते |
तदा वै संसृतिस्तस्य गर्भवासः पुनः पुनः || ४९ ||

कालेनाकलितं पिण्डं पिण्डः कालस्य भोजनं |

१७अ)

स बिन्दुकालरूपेण ग्रसते स चराचरं || ५० ||

नान्यः कालोस्ति भूतानां नान्यो भवति रक्षकः |
जीविते मरणे चैव बिन्दुरेकः प्रसस्यते || ५१ ||

अधोमार्गस्थितो बिन्दु प्रवृत्तिस्तेन कथ्यते |
निवृत्याक्षोभते बिन्दुरूर्द्धमार्गव्यवस्थितः || ५२ ||

प्रवृत्तिश्च निवृर्त्तिश्च जीवितं मरण ध्रुवं |
बिन्दुश्चरति तत्सर्वंमभेद्यं त्रिदशैरपि || ५३ ||

वह्निस्थानं परित्यज्य सूर्यस्थानं समाश्रितः |
यदा बिन्दुस्तदा देहः पतते नात्रसंसयः || ५४ ||

शरीररक्षनार्थाय बिन्दुरेक प्रशस्यते |
ऊर्द्धं गच्छत्यधो भागात् तदा काले लयं गतः || ५५ ||

बिन्दुपातेन वृद्धत्वं मृत्युर्भवति देहिनां |
स एवरेचको वायु ध्यायते योगिभिः सदा || ५६ ||

वायुना साध्यते बिन्दुर्न चान्यद्विन्दु साधनं |

१७ब्)

सिद्धे बिन्दु महारत्ने सर्वसिद्धि प्रजायते || ५७ ||

१७ब्)

एष बिन्दु समाख्यातो गुणत्रयविभागतः |
उत्पत्ति स्थिति संहारे बिन्दुरेको हि कारणं || ५८ ||

नान्यो बिन्दु शरीरेस्मिन् चैतन्यं बिन्दुरुच्यते |
अन्नात्संजायते बिन्दुः स बिन्दु धातु संज्ञकः || ५९ ||

एवं ज्ञानी विजानाति तं शिवं बिन्दुरूपिणं |
तस्याभ्यास प्रयोगेन मृत्युन्तरति योगवित् || ६० ||

मरणं बिन्दुपातेन जीवनं बिन्दु चारणात् |
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन बिन्दु वैरधरेत् स्वयं || ६१ ||

आयुष्यं वर्धते नित्यं यदि बिन्दुः स्थिरो भवेत् |
चंचलत्वे क्षयं यान्ति मृत्युर्भवति देहिनां || ६२ ||

चंचले चंचलं सर्वं निश्चलैः निश्चलं भवेत् |
चंचलत्वं परित्यक्त्या एवं निश्चलमाश्रयात् || ६३ ||

तदासौ निश्चलोभूत्वा रक्षते देहपिंजरं |

१८अ)

कालोप्यकालतो याति इति वेद विदो विदुः || ६४ ||

ब्रह्मरुपो भवेद् देहो अभ्यासात् पवनस्य च |
अमूर्तध्यनयोगेन अदृश्यो जायते स्वयं || ६५ ||

जीवन्मुक्तिरिति ख्यातो नान्यथा मुक्तिरुच्यते |
देहे गते च या मुक्ति सा मुक्तिर्भावसंज्ञको || ६६ ||

एतत् सर्वं समाख्यातं बिन्दुनिर्धारणं स्वयं |
चतुर्थग्रसपर्यायं श्रुणुस्वायतलोचने || ६७ ||

अष्टौ ग्रासाः पुन प्रोक्ताः षोडशारण्य वासिनः |
द्वात्रिंशत् तु ग्रहस्थान्य यथेष्टं ब्रह्मचारिणां || ६८ ||

अनेनैव प्रकारेण कथितं योगमुत्तमं |
यत्र यत्र च संदेहो वर्तते हृदये तव || 
तत्र तत्र कुरु प्रश्नं शास्त्रमध्ये स्वशक्तितः || ६९ ||


इति श्री अकुलागमे महातंत्रे योगशास्त्रसमुच्चये मूर्तभावनानाम 
तृतीय पटलः || ३ ||


श्रीदेव्यूवाच ||

पुनः पुनर्न पृच्छामि पृच्छामि च पुनः पुनः |

१८ब्)

अन्यथा निश्चये नास्ति करुणां कुरुने प्रभो || १ ||

संसारभयभीताहं रक्ष रक्ष महेश्वर |
कृपां कुरुष्व मे नाथ संशय छेदकारकः || २ ||

सूचित्तः सूत्रमार्गेण वेदमध्ये जगत्पते |
अग्निधूमात्मकः पंथा उत्तरं दक्षिणायनं || ३ ||

का गर्ति वह्निमार्गेण धूममार्गेण का गतिः |
अग्निधूमस्वरूपं तु व्यक्तं कुरु महेश्वर || ४ ||

चन्द्रसूर्यस्य संसारो प्राणाग्नि हवनं तथा |
विषुवं सूर्यरूपं च मध्यस्थः भवमोचकं || ५ ||

हंसाख्यं प्रणवं देव येन व्याप्तं जगत्त्रयं |
अन्यच्च गुह्यसंकेतं यद्यस्ति कथयस्व मे || ६ ||

श्री ईश्वर उवाच ||

साधु साधु त्वया पृष्टं लोकसद्गुरुणापरं |
आध्यात्मिकं स्वभवस्थं गीतशास्त्रेषु संस्मृतं || ७ ||

अग्निर्ज्योतिरहः शुक्र षण्मास उत्तरायणं |

१९अ)

तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्मब्रह्मविदोजनः || ८ ||

धूमो रात्रिस्तथा कृष्ण षण्मासादक्षिणायणं |
यत्र चान्द्रसमं ह्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते || ९ ||

गीता सास्त्रस्य भावार्थं न जानन्ति यथार्थतः |
प्रलयं * त्युना युक्ता भ्रामिता विष्णु मायया || १० ||

अग्निधूमात्मकौ मार्गौ वामदक्षिणसंज्ञकौ |
ईडापिंगलनामाख्यौ प्राणापानप्रवाहकौ || ११ ||

ईडायां संस्थितः प्राण अपानः पिंगलाश्रितः |
प्राणो वह्नि समुद्दिष्टो पानोधूमः प्रकीर्तितः || १२ |

वर्तते सह योगेन परस्परविलक्षणौ |
एकस्य आश्रयं ब्रह्म द्वितीयस्य प्रभाश्रयः || १३ ||

गमागम प्रयोगेन उत्तरे दक्षिणे स्थितौ |
अन्योन्य गति संचारात् संक्रान्ती सवीधियते || १४ ||

वामनाडी स्थितो जीव नामाभिः स प्रसस्यते |

१९ब्)

अग्निर्ज्योतिरहःशुक्लः षण्मासादक्षिणायनं || १५ ||

तच्च चान्द्रमसं ज्योतिः सूर्यो मध्यव्यवस्थित |
योगतस्तेन मार्गेण पतंति भवसागरे || १६ ||

शुक्लकृष्णगति ह्येते जगतः शाश्वते मते |
एकयायात्पनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः || १७ ||

उत्तरं त्वयनं प्राणो ह्यपानो दक्षिणायनं |
सत्ये च याम्य दिग्भागे ज्ञातव्यमयन द्वयं || १८ ||

तथोर्द्धं चान्यसंज्ञो वै उत्तरं दक्षिणायनं |
दुल्लभं तत्र संसारमविद्या कृष्ण चेतसां || १९ ||

प्राणे त्वपानसंचारमपाणे प्राणसंस्थितः |
एकश्वासौ द्विधाभूत छायावृक्ष इवस्थितः || २० ||

वृक्षेण रहिता छाया न छाया रहितोद्रुमः |
प्राणापाणौ तथा भद्रे देहमध्ये व्यवस्थितौ || २१ ||

अनन्तवायवो देहे सह्ये तु दा * * हृताः |
तथापि शृणु कर्तारौ प्राणापाणौ स्मृता वुभौ || २२ ||

२०अ)

प्राणचन्द्रमयो ज्ञेयो पानः सूर्यमयस्तथा |
उभाभ्यां पिण्डनिष्पत्ति जायते स्थिति संहृदि || २३ ||

चन्द्रसूर्यद्वयोर्ग्रंन्थि भिद्यते प्राणसंयमात् |
परब्रह्मणजीवोयं सायुज्यं प्राप्यते ध्रुवं || २४ ||

श्रीचन्द्रसूर्यमध्यस्थमुत्तमं दक्षिणायणं |
अग्निधूमात्मकः पंथा कथितः सोपपत्तिकः || २५ ||

प्राणाग्नि होत्रं प्रथमं शृणुत्वं देहमध्यतः |
अपुनर्भवदं पुण्यं सुगोप्यं कथयाम्यहं || २६ ||

अपाने जुह्वति प्राणं प्राणोपानं तथापरे |
प्राणापानगतिरुर्द्धा प्राणापानपरायनः || २७ ||

अपरे नियताहाराः प्राणान् प्राणेषु जुह्वति |
सर्वेप्यते यज्ञविदो यज्ञ क्षपिति कल्मशा || २८ ||

समानादु स्थितो वह्निस्तत्र मध्य असुद्वयं |
स्वाहोच्चारित मन्त्रेण हुत्वा यज्ञः प्रकीर्तितः || २९ ||

२०ब्)

प्राणाग्निहोत्रं परमं पवित्रं ये नैव कालो विजितश्च सद्यः |
देह स्थिते रोगजरापहारं मोक्षस्य सारं मुनयो वदन्ती || ३० ||

पक्षद्वयविनिर्मुक्तं चित्तं मध्यगतं भवेत् |
विषुवन्तं विजानीयाद् भावाभावविवर्जितं || ३१ ||

स्वभावश्चोत्तरं पक्षं अभावो दक्षिणः स्मृताः |
हंसस्य परमेशस्य पक्षै व्याप्तं चराचरं || ३२ ||

सितासितावौभौ पक्षौ कथ्यते चन्द्रसूर्यकौ |
द्वे पक्षे गतिसंसस्य अधोर्द्ध वामदक्षिणे || ३३ ||

एकपक्षौ भवेत् सृष्टिरेको संहरते स्वयं |
सृष्टिसंहारको हंसो येन विश्वं प्रगोपितं || ३४ ||

तं हंसं परमानन्द शिवमद्वयमक्षयं |
गुरोः पादप्रसादेन ज्ञातव्यं तु विचारणे || ३५ ||

हंस एवमतः कालो जीवोयं सर्वदेहिनां |
अथ प्रमाणयोगेन ब्रुते सर्वं शुभाशुभं || ३६ ||

२१अ)

चंचलत्वं भवेत् तस्य अधोवायु समाश्रयात् |
वातद्वयसमाहाराद्धंसो निश्चलतां गतः || ३७ ||

निश्चलत्वे भवेत् सर्वमणिमादि गुणाष्टकं |
देहमुक्तिमवाप्नोति खेचरो जायते नरः || ३८ ||

स्थिरत्वं नैव हंसस्य विषुवेन विना भवेत् |
विषुवं साधयेत् तस्माद् वैराग्येन परेन तु || ३९ ||

अग्नि धूमात्मके मार्गे मध्ये ज्योतिः प्रसस्यते |
विषुवन्तं विजानीयात् आयुष्यं फलदायकं || ४० ||

अहः प्राणश्च विज्ञेयो अपानो रात्रिमेव च |
साधनं विषुवं साध्यं वर्द्धनं पुण्यकर्मणां || ४१ ||

अहोरात्रि द्वयोर्मध्ये ब्राह्मीसंचारिणी कला |
सा सन्ध्या कुलनिष्टानां विषुवं परिकीर्तितं || ४२ ||

ज्ञानरूपापरा सन्ध्या उपास्य मुनिपुंगव |
विषुवेन विना नास्ति तस्माद्विषुमवाश्रयेत् || ४३ ||

२१ब्)

सर्वकामाप्ति विषुवं निर्वाणफलदायकं |
धर्मार्थकाममोक्ष्याणां विषुवं सुप्रसिद्धिदं || ४४ ||

नाडीत्रयं त्रिशून्यं च शक्तित्रयमुदाहृतं |
प्राणत्रयं चक्षुत्रयं तथा वै मनसत्रयं || ४५ ||

मार्गत्रयं त्रिपादं च व्याहृति त्रयमुच्यते |
लोकत्रयं त्रिकालं च त्रिवेदमक्षरत्रयं || ४६ ||

अग्नित्रयं तथाचान्यं गंगादि सरितात्रयं |
वेदत्रयं त्रिभास्तु गुणत्रयमुदाहृतं || ४७ ||

संध्यात्रयं त्रिवर्गं च त्रिचक्रं चासनं त्रयं |
बिन्दुत्रयं त्रिवक्त्रं च त्रिकूटं शिखरत्रयं || ४८ ||

त्रयीमयं जगत्सर्वं त्रिधाभूतं व्यवस्थितं |
अवस्था त्रितयं स्थानं तंतेवीषुवमुच्यते || ४९ ||

शिवशक्तिसमायोगं विषुवं वेदसंमितं |
पुण्यने लभते ज्ञानं नान्यप्यादर्शनं भवेत् || ५० ||

यज्ञदादिरकं पुण्यं तत्पुण्यं सर्वसाधणं |
प्राणसंयमने पुण्यं निर्गुणं मोक्षकारणं || ५१ ||

२२अ)

इदं ते ज्ञानसर्वस्वं कथितं सर्वतो मुखं |
विषुवं प्रणवज्ञानं स्मरत्वं देहमध्यतं || ५२ ||

प्रणवं तारकं ब्रह्म नित्यं ध्यायंति योगिनः |
तत् ज्ञाने तत्क्षणात् सिद्धि जायते नात्रसंसयः || ५३ ||

ब्रह्माविष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिवः |
ये केचिद् देवताश्चान्ये इन्द्राद्या ऋषयस्तथा || ५४ ||

यक्षकिन्नरगन्धर्वाः पिशाचोरगराक्षसाः |
सिद्धिविद्या धराश्चैव स्वेदजा उद्विजास्तथा || ५५ ||

स्थूलसूक्ष्मं जगत्सर्वं प्रणवे संस्थितं सदा |
प्रणवं च परित्यक्त्वा योन्यमंत्रमुपासते || ५६ ||

न सिद्धिर्जायते तेषां कल्पकोटि शतैरपि |

२२ब्)

क्रिया नास्ति कर्मयोगो नास्ति मन्त्रान् चिन्तनं || ५७ ||

प्रणवेण विनालोके तस्मात् प्रणवमभ्यसेत् |
अनन्तनामपर्यायैस्तारकं परिकीर्तितं || ५८ ||

हंसनादं परं ब्रह्म प्रणवः सर्वतो मुखं |
एतत्सर्वं मयाख्यातं हृदये परिभावय || ५९ ||

इति स्तुतोरव्यक्तव्यमित्याज्ञा परमेश्वरः ||

इति श्री अकुलागमे महातन्त्रे योगसारसमुच्चये ईश्वरपार्वति सम्वादे 
चतुर्थः पटलः || ४ ||


श्री ईश्वर उवाच ||

श्रूयतान्धर्म सर्वस्वं सृत्वा चैवा वधार्यतां |
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् || १ ||

आत्मनः प्रतिकूलानि कर्माणि विविधानि च |
परेषु च ति सर्वानि परे चेन्द्रादय स्मृतः || २ ||

तेपि वै इह मध्यस्था गुणाः प्रकृतिसंभवाः |
तामसा राजसाश्चैव सात्विका त्रिविधा स्मृतः || ३ ||

२३अ)

गुणैस्तु कीर्तितो जीवो मायासंवलितः प्रभुः |
देहाद् देहान्तरं गत्वा अज्ञानावृतचेतसः || ४ ||

तस्माद् गुणेषु चावृत्तिः त्याज्य योगः वलेन तु |
हृदि क्लेशाः क्षयं यान्ति स एव जायते शिवः || ५ ||

गुणत्रयविनिर्मुक्तो यदा योगी शिवे स्थितः |
जन्ममृत्युजराशोक भयदुःखं तदा न हि || ६ ||

आत्मनः प्रतिकूलानि नस्यंति तत्क्षणेन तु |
स चोद्देशः गुणा प्रोक्तो गुणकर्मानि भावयेत् || ७ ||

गुणभावविनिर्मुक्तो जीवो गच्छत्यनामयं |
गुणप्रवाहे भवबन्धनं स्यात् अगुण प्रवाहे || ८ ||

बन्धस्य मोक्षस्य गुणेषु कार्यं संतापे भेदेन अधोर्द्धवृर्त्ति || ९ ||

गुणसंवलितो जीवो अधोमार्गे प्रवर्तते |
तदा वन्धस्य विज्ञेयः कर्मलक्षणसंज्ञकः || १० ||

गुणसंहरते जीवश्चोर्द्धमार्ग प्रवर्तते |

२३ब्)

तदा मुक्तिर्न संदेह पिण्डस्य पतनं न हि || ११ ||

एतद्धर्मस्य सर्वस्वं शृत्वा चैवावधारय |
माया आनवकर्माख्य गुणब्रह्मणि संस्थितः || १२ ||

इमं शास्त्रस्य संकेतं केचिज्जानंति भूतले |
गुरोः पादप्रसादेन तेषां सिद्धिरदूरतः || १३ ||

ब्रह्मविद्यात्मकं सर्वं ज्ञानं परमदुर्लभं |
त्वत् प्रश्नं कथितं देवी परमार्थ फलप्रदं || १४ ||

आगमे मन्त्रशास्त्रेषु नानार्थः प्रतिपादितः |
सर्वेषां चैव वाक्यानां ब्रह्मणैव समन्वयः || १५ ||

महाबोधकरं सास्त्रं निर्गूधवेदसंमतं |
ज्ञानात्मकं सर्वहरं योगेनानन्ददायकं || १६ ||

२४अ)

अस्मिन् मध्ये महादेवी वर्णितं अक्षरं मया |
एकं च ब्रह्मभेदेन प्रकारै नामयोगतः || १७ ||

निर्गुणं निर्विकारं च निराभासं सदोदितं |
आनन्दममृतं ब्रह्म चिन्तयस्व सुनिश्चलं || १८ ||

इति श्री अकुलागमे महातंत्रे योगसारसमुच्चये ईश्वरपार्वतिसम्वादे 
पंचमः पटलः || ५ ||


श्री ईश्वर उवाच ||

ब्रह्मार्पणं ब्रह्महवि ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणाहुतं |
ब्रह्मवते न गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना || १ ||

ब्रह्मणस्त्रिविधा देहे स्थूलसूक्ष्मं परं यतः |
स्थूलं सगुणमाख्यातं सूक्ष्मं सगुणनिर्गुणं || २ ||

गुणातीतं परं ब्रह्म निर्विकारं सदोदितं |
तद्वशीहविहुत्वा कुरु ब्रह्मार्पणं प्रिये || ३ ||

स्थूलं ब्रह्मस्वकर्माख्यं हविनिर्दिश्यते कला |
गृहीत्वा तु परेणैव सूक्ष्मं तद्ब्रह्मणाहुतं || ४ ||

२४ब्)

ब्रह्माग्नि निश्चलं चैव कर्मनिर्हरणं चरेत् |
ब्रह्मवते न गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना || ५ ||

तदिदं वा सुदेवेश गीतासास्त्रे निगद्यते |
अर्जुनस्य प्रबोधाय द्वापरान्ते महाहवे || ६ ||

ब्रह्मार्पनेन वै ज्ञानं ध्यानं ब्रह्मार्पनेन तु |
भक्तियोगक्रियादानं सर्वं ब्रह्मार्पणे स्थितं || ७ ||

ब्रह्मन्यादायकर्माणि संगं मुक्त्वा सुरेश्वरी |
ब्रह्मकर्मसमायोगा दर्पणस्यान्न चान्यथा || ८ ||

ब्रह्मर्पणमिदं पुण्यं भवक्लेशविनासकं |
पापक्षयकरं भद्रे कैवल्यं फलदायकं || ९ ||

मनुष्यानां सहस्रेषु केचिद्ब्रह्मार्पण स्थितः |
कर्मग्रस्ता न जानन्ति कर्मकालात्मकं मनः || १० ||

तस्मान् मनोमयं कर्म नाश्रयेत् तत्वमुत्तमैः |
आश्रयेद् योग सत्कर्म मनोभावविवर्जितं || ११ ||

२५अ)

इदं ब्रह्मार्पणं विद्धि ब्रह्मयज्ञस्तदैव च |
ब्रह्मविद्यात्मकं ज्ञानं ब्रह्मध्यानमिति स्मृतं || १२ ||

ये किचिच्छास्त्र मध्यस्था ब्रह्मपर्यायवाचका |
ते सर्वे ब्रह्मसंभूता तस्माद् ब्रह्म विचिन्तयेत् || १३ ||

केचिद्ब्रह्मवदत्येवत्स्वभावमपरे प्रिये |
एककालं परं दैवं केचित् काममुता परे || १४ ||

चराचरेपि चिद्रूप स्थि * त्प्रत्यत्ययात्मकः |
उदासीनश्च इध्यक्षो वायुरात्मनि देहिनां || १५ ||

एष भूतानि भूतात्मा भूतेशो भूतभावनः |
सृजत्पत्ति पुनः पाति स्वशक्त्या मयया युतः || १६ ||

अविद्या भ्रामिता सर्वे न स्मरन्ति परं हरिं |
चेष्टते येन विश्वं च येनेदं रक्षितं सदा || १७ ||

आत्मा देवानां भुवनस्य भर्गो यथा वशं चरन्ति देव एषाः |
घोषा इदस्य शृणि वरेन रूपं तस्मै वाताय हविषा विधेमा || १८ ||

२५ब्)

इति श्रुतिः || 

ऋग्वेदादि यजुर्वेदो गीयते परमेश्वरः |
प्रत्यक्षः सर्वभूतानां दृश्यते न च लभ्यते || १९ ||

प्रत्यक्षोपि परोक्षोसौ जायते मन्द भाग्यतः |
येन ब्रह्मादयो देवाः पालिता स्वात्म मायया || २० ||

तं हरिं व्यापकं शान्त देहस्थं प्रत्ययात्मकं |
प्राप्नुयाद्योग मार्गेण शास्त्रेण तस्माद्योगं समभ्यसेत् || २१ ||

योगेन रहितं किंचिन्न शास्त्रे प्रतिपादितं |
वह्वाचाय प्रवादैस्तु शास्त्रभेदः प्रदृश्यते || २२ ||

अनुष्टे यः सर्वधर्मो योगः परमदुर्लभः |
स योगः कीर्तितो वेदे प्राणापानसमागमात् || २३ ||

अपानप्राणयोरैक्यं स्मृतयोगमनुत्तमं |
एतच्छास्त्रस्य सद्भावं नान्यथा मोक्षसाधनं || २४ ||

अभूत्कालभयाद्ब्रह्मा प्राणायामपरायणः |

२६अ)

योगिनो मुनयश्चैव ततः प्राण नियन्त्रयेत् || २५ ||

प्राणायामपरो योगी शिवतुल्योभिजायते |
प्राणायामं विनाभद्र योगिनां हि विटंभना || २६ ||

प्राणसंयमनं कार्यं देहप्राणादि धारणं |
अन्तनाडी प्रचारेण ब्रह्मार्पण भवेदिति || २७ ||

संश्लाघ्यः पुण्यकर्मा च प्राणायामरतो मुनिः |
जीवन्मुक्तो भवेद् योगी खेचरो जायते स्वयं || २८ ||

यस्य षट्चक्र भेदोस्ति तस्य ब्रह्मार्पणं भवेत् |
षट्चक्र भेदनाद् देवी कोनसिद्ध्यति भूतले || २९ ||


इति श्री अकुलागमे महातन्त्रे योगसारसमुच्चये 
ईश्वरपार्वतीसंवादे षष्टमः पटलः || ६ ||


श्रीदेव्यूवाच ||

देव देव जगन्नाथ संसारार्णव तारक |
अधुनोक्तं त्वया देव षट्चक्रं ते किमात्मकं || १ ||

२६ब्)

षट्विधं केन रचितं को चैतद् भेदनः क्रमः |
केनोपायेन देवेश वक्तुमर्हस्य शेषतः || २ ||

श्री ईश्वर उवाच ||

उपायश्चैव भेदस्य आधारः प्रथमो भवेत् |
आधारश्च स विज्ञेय स्वकर्मणि * संस्थितः || ३ ||

आचार हीनस्य कथं मतिर्योगे भविष्यति |
अर्णाश्रमोचितं कर्म तस्मात् तं तत्यजेत् क्वचित् || ४ ||

हतं ज्ञान क्रियाहीनं हताचाज्ञानतः क्रिया |
कृत्वा हंता परित्यागं ज्ञात्वा कर्म समाचरेत् || ५ ||

आदौ शौच प्रकर्तव्यं द्वियीयं श्रुति चोदितं |
पादप्रक्षालनं चैव कृत्वा चम्य विधानतः || ६ ||

मलप्रक्ष्यालनं स्नानं यथाविधि पुरःसरं |
कृत्वा तद्धारयेद् वस्त्रं तौतं मलविवर्जितं || ७ ||

तिलकं द्वादशांगेषु हस्तयोर्दर्भधारणं |

२७अ)

कुर्यात् सूर्योदये संध्या कालं नैव च लंघयेत् || ८ ||

अष्टोत्तरशतं जाप्यं गायत्र्या न्यास पूर्वकं |
कालोचितं प्रकुर्वीत कार्यकारणसंज्ञकं || ९ ||

कर्मधर्मस्य संसिद्धि कर्मब्रह्मानु चिन्तनं |
ब्रह्मज्ञानं च धर्मं च तदेवमोक्षसाधकः || १० ||

कर्मत्यागेन यो योगमत्यसेद् भ्रमितो नरः |
तस्य विघ्नसहश्राणि संभवन्ति न संसयः || ११ ||

विघ्नास्तु कुश्चिते ज्ञाने बुद्धि तस्य प्रजायते |
तया बुद्ध्यादुराचारा पतते निरये ध्रुवं || १२ ||

कर्मकाण्डरताशान्ता मोहमासर्यवर्जिताः |
योगीस्वरस्तुते विज्ञे अन्ये तेन मधारकाः || १३ ||

तत्कर्मसाधनं योगे वेदान्तश्रवणं तथा |
एकादशीव्रतं दान शक्त्या च शिवपूजनं || १४ ||

अस्तिक्यं सर्वधर्मेषु भूतमैत्री क्षमादया |
तीर्थसेवा निर्मलत्वमस्तेयम प्रतीग्रहः || १५ ||

२७ब्)

ब्रह्मचर्यमिताहारु मानं शंकरवर्जितं |
निद्रालस्य परित्यागं कामं क्रोधं च वर्जयेत् || १६ ||

अहिंसा सत्यमद्वेषो मातापित्रोः प्रपूजनं |
गुरुसुश्रूषणं चैव सौजन्यं गुरुवान्धवै || १७ ||

अलोलुप्तं कृयाभूतैः सतां संगतिरेव च |
इन्द्रयार्थेषु वैराग्यमेतद्योगस्य साधनं || १८ ||

सतामाचारमार्गेण वैराग्यमुपजायते |
वैराग्य न मतिर्योगे भवते भववर्जिते || १९ ||

पश्चात् सद्गुरु संप्राप्ति पुण्येन भवते ध्रुवं |
यस्य प्रसादात् परं योग ज्ञानं च लभ्यते || २० ||

कर्म त्यागो न कर्तव्यः कर्तव्यो धर्मसंग्रहः |
कर्मणा जायते योगः कथं कर्म परित्यजेत् || २१ ||

आरुरुक्षोर्मुनिर्योगं कर्मकारणमुच्यते |
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते || २२ ||

२८अ)

यमैश्च नियमैश्चैव सत्कर्मामादनैस्तथा |
योगाभ्यासः प्रकर्तव्यः स्थाने च निरुपद्रवे || २३ ||

एकान्ते विजने रम्ये देसेमाशंकवर्जिते |
गुहाया पुण्यदेशे तु देवतायतनेपि वा || २४ ||

सिद्धक्षेत्रे महातीर्थे पुराण पुरुषा श्रमे |
कल्पना कल्पिते पुण्ये ध्यानसिद्धिः प्रजायते || २५ ||

गृहे वा शुद्धभूमौ वामठं कुर्यात् प्रयत्नतः |
सुधूप धूपितं कृत्वा तत्र योगं समभ्यसेत् || २६ ||

गणेश पूजने चादौ दुर्गाविष्णु प्रपूजयेत् |
गुरुपादाम्बुजं नत्वा मां च ध्यात्वा सदाशिवं || २७ ||

स्थापनेन् मठमध्ये तु आसनं सुमनोहरं |
निषेधवर्जितं सौम्यं चित्तस्या ह्लादकारकं || २८ ||

नात्युध्रितं नातिनीतं चैजिनस कुशोत्ततं |
तत्र सिद्धासनं वद्ध्वा रजुकायं च धारयेत् || २९ ||

२८ब्)

शरीरं निश्चलं कृत्वा दृष्टिं भ्रूमध्यसंस्थितं |
गुरूपदिष्टमार्गेण प्राणायामं समभ्यसेत् || ३० ||

पूरयेद् वै वामनाड्या स्वशक्त्या धारयेत् पुनः |
रेचयेद् वै दक्षिणयातयापि संप्रपूरयेत् || ३१ ||

पूर्ववत् कुम्भकं कृत्वा रेचयेदिडयाशनैः |
एवमभ्यासयोगेन नाडी शुद्धि प्रजायते || ३२ ||

वह्निप्रबोधमारोग्यं ध्वनिः कान्ति लघु त्वय |
यथेष्टधारणं वायोर्नाडी शुद्धा च लभ्यते || ३३ ||

वृथा क्लेशो भवेत् तस्य नाडी शुद्धिमकुर्वतः |
तस्मात् सर्व प्रयत्नेन कर्तव्यं नाडि शोधनं || ३४ ||

चन्द्रांगे प्राणमभ्यस्य सूर्यांगे पानमभ्यसेत् |
चन्द्रसूर्यद्वयोर्मध्ये चिन्तयेत् परमेश्वरं || ३५ ||

आधाराद्य कुलान्तस्थं निश्चलं शब्दवर्जितं |
सुषुम्नान्तर्गतं देवं भावगम्यं सदाशिवं || ३६ ||

भावयेत् परमानन्दं भावद्वयविवर्जितं |

२९अ)

षट्चक्र भेदनात् सम्यक् नान्यथा भावगोचरं || ३७ ||

अपानचक्रमाधारं प्राणाधिस्थानमुच्यते |
समानो मणिपूरं च उदानो नाहतं स्मृतं || ३८ ||

व्यानो वै पञ्चमं प्रोक्तं विशुद्धं चक्रमुत्तमं |
षष्टमम्बुजसंस्थं च व्योमरूपमुदाहृतं || ३९ ||

मायात्र वर्णरूपा च मातृकानामविशृता |
तया सर्वाणि चक्राणि भाव्यंते देहमध्यतः || ४० ||

द्विपत्रं षोडसारं च द्वाडशारं दशारकं |
षट्दलं चतुरं चैव षट्चक्रं मातृकोद्भवं || ४१ ||

अपानचक्रमध्यस्थं वर्णावासान्तिका स्मृतः |
प्राणचक्रे वलां सानि अक्षराणि शुशोभने || ४२ ||

डादि फान्तास्तु ये वर्णा समानचक्रमाश्रितः |
कठान्ता द्वादशा प्रोक्ता उदानचक्रमाश्रिताः || ४३ ||

षोडशस्वरसंज्ञा ये व्यानचक्रे व्यवस्थिताः |
व्योमचक्रे स्थितौ द्वौ तु हंसप्राणस्वरूपकौ || ४४ ||

हकारः प्राणविज्ञेयः सकारोपान उच्यते |

२९ब्)

प्राणापान द्वयोर्ग्रंथिः प्रवेशे निर्गमे स्थितः || ४५ ||

तच्चक्रं सर्वदेहेषु जीवरूपं व्यवस्थितं |
षट्चक्रं कीर्तितं देवी येन वंधः प्रजायते || ४६ ||

अपानसंस्थितं चक्रमाधारं सूर्यसंज्ञकं |
भिद्यते प्राणचक्रेण प्राणचक्रं शिवात्मकं || ४७ ||

यावत् षट्चक्रसंबंधस्तावत् संसार उच्यते |
तस्मात् षट्चक्र भेदेन योगी ब्रह्म पदं व्रजेत् || ४८ ||

प्राणसर्वगतो ब्रह्म तत्र विजृम्भण क्षणः |
अपानसंस्थितं चक्रमाधारं सूर्यसंज्ञकं || ४९ ||

स्वाधिस्थानं प्रोच्यते सद्भिस्तच्चक्रं भिद्यते शनैः |
समाने तु तृतीयेन समानोजातवेदसे || ५० ||

मणिना तन्तुना यत्र वायुना पूर्यते वपुः |
तं नाभि मंडले चक्रे प्रोच्यते मणि पूरकं || ५१ ||

भिद्यते ग्रंत्थी भेदेन उदानेन समानजं |
अनाहत भुदानाख्यं चक्रं चान्तरसंस्थितं || ५२ ||

३०अ)

विशुद्धे नैव तद्भेद्यं विशुद्धं व्यानजं स्मृतं |
आज्ञाचक्रं तु षष्टं वै व्योमरूपमुदाहृतं || ५३ ||

विशुद्धं तेन चक्रेण भित्वा चाज्ञांभिनत्यसौ |
षट्चक्रभेदतः प्राणो नान्योस्ति चक्र भेदकः || ५४ ||

आधारं तु चतुःपत्रं स्वाधिस्थानं तु षट् दलं |
दशारं मणिपूरं च द्वादशारमनाहतं || ५५ ||

विशुद्धं षोडशप्रोक्तं आज्ञाचक्रं द्विपत्रकं |
षट्चक्रं प्राणमुद्दिश्यं प्राणोपानेन भिद्यते || ५६ ||

एवं वै चक्रसंभेद्य प्राणायामेन जायते |
प्राणचक्रस्वरूपो हि स्वयुंभेत्ताभवेत् तु सः || ५७ ||

एकोपि पवणः कर्ता दशमूर्त्या निलेश्वरः |
सर्वसंसारिकं चक्रं प्राणादेव प्रजायते || ५८ ||

तस्मात् तत् प्राणयमनं कर्तव्यं सात्विकैर्नरैः |
प्राणः सर्वगतं ब्रह्म सर्वं प्राणे प्रतिष्ठितं || ५९ ||

तं प्राणं निश्चलं विद्धि निराकारं निरंजनं |

३०ब्)

कैवल्यं शास्वतं ब्रह्म इति वेदविदो व्रुवन् || ६० ||

वेदसास्त्रस्य हृदयं गुह्यमेतदुदाहृतं |
ब्रह्मज्ञानपरं देवी समूढरक्षितं मया || ६१ ||

अस्य ज्ञानान्न देहो स्यादज्ञाना देहसंभवः |
तावत् कर्म प्रभावोयं यावदात्मान विद्यते || ६२ ||

आत्मज्ञानं मयातेद्य कथितं निर्विकल्पकं |
देवानां दुर्लभं तत्व मयोप्येषु न दापयेत् || ६३ ||

पाखण्डिनः पापरताः नास्तिकाभेदबुद्धयः |
स्त्रीलंपटा दुराचारा कृतघ्ना वकवृत्तयः || ६४ ||

कर्मभ्रष्टाक्त मानष्टा निन्दातर्कानुवादिनः |
क्रोधिनो हिंसकाश्चैव दांभिकाः पिशुनास्तथा || ६५ ||

कुसंगिनो जडोन्मत्ताः परसंतापकारिणः |
द्रव्यलुब्धाः शठामूर्ताः कर्कशाः कलहप्रिया || ६६ ||

आत्मप्रसंगकार्या च वेदमार्गविभंजकाः |
हेतुका वादिनश्चैव तेषां ज्ञानं प्रगोपयेत् || ६७ ||

३१अ)

कंन्या चार्थं ममत्वेन मन्यतोयनराधमाः |
पापिष्टं तद्वियानीयात् दूरतः परिवर्जयेत् || ६८ ||

अन्यथा कर्मकुर्वाणो मानरूढो न बुध्यते |
गुणप्रवाहे पतितो नष्टप्रज्ञो व्रजत्यधः || ६९ ||

शिवनिन्दा योगनिन्दा शास्त्रनिन्दा करोति यः |
एतेषु ज्ञानसर्वस्वं न देयं परमार्थतः || ७० ||

मौनं चैव प्रकर्तव्यं तत्वज्ञै शास्त्रकोविदैः |
शिष्यस्य लक्षणं ज्ञात्वा आत्मज्ञानं प्रदापयेत् || ७१ ||

कुशिष्यस्य न दातव्यमिति मे निश्चितं मतं |
पुरासत्य युगे देवी विशुद्ध तमयोखिलाः || ७२ ||

प्रकाशितं मयाज्ञानं सर्वेषां मोक्षहेतवे |
आत्मज्ञानप्रभावेण वेदाभ्यासरतो नरः || ७३ ||

अभ्यासाद् देहसहितो निर्विकल्पे लयं गतः |
तस्मिन् कालो जगत्प्राणो मम प्रत्यक्षतां गताः || ७४ ||

३१ब्)

निराकारस्वरूपेण उवाचक्षणयागिरा |
स्वागमैः कल्पितैस्त्वं च जनन्मद्विमुखां कुरु || ७५ ||

मां च गोपय येन स्यात् सृष्टिरेषोत्तरोत्तरा |
इत्याह परमात्मा सा वदृशो जायते स्वयं || ७६ ||

शिवज्ञानमिदं भद्रे मया तेन प्रगोपितं |
भूतवृद्दिस्तथा जाता स्वात्मज्ञानं विना प्रिये || ७७ ||

ज्ञानं तत्परमं सूक्ष्मं लब्ध देवि त्वयाधुना |
यस्य ज्ञानमिदं लोके स शिवो नररूपधृक् || ७८ ||

आचार्यस्तु स विज्ञेयो गुरुशिष्येन दृश्यते |
यस्य नास्ति परं ज्ञानं स वै पापाधिकोधमः || ७९ ||

आत्मनिर्द्धारणं यस्य स गुरुः पाशहा भवेत् |
अयमात्मा परोनन्तः प्रत्यक्षो व्योमविग्रहः || ८० ||

इति वेद स विद्धाव्यो यो विद्वांस गुरुर्हरिः |
न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते || ८१ ||

३२अ)

रक्ततव्यं प्रयत्नेन गोप्यं कुरु नगात्मजे |
वेदार्थसारसर्वस्वं सर्वशास्त्रैक वाक्यतः || ८२ ||

कथितं तत्व सद्भावं ब्रह्मज्ञानं सुगोपितं ||

इति श्री अकुलागमे महातन्त्रे योगसारसमुच्चये ईश्वरपार्वतीसम्वादे 
सप्तमः पटलः || ७ ||


श्रीदेव्यूवाच ||

वेदार्थसारसर्वस्वं सर्वशास्त्रैक वाक्यतः |
कथितं तत्व सद्भावं ब्रह्मज्ञानं सुगोपितं || १ ||

श्री ईश्वर उवाच ||

इदं सर्वमयादत्तं ज्ञानमध्यात्मिक परं |
अग्निसोमगतिर्भङ्ग्यच्छिवदीक्षारतापव || २ ||

निशम्य वचनं शंभो माहामायामुदान्विता |
उवाच शाश्वतं रुद्रं विस्मिता भाललोचना || ३ ||

श्रीदेव्यूवाच ||

अपूर्वं तु मयादेव श्रुतं षट्चक्रभेदनं |
या दीक्षा योगमध्यस्था न जानाति महेश्वरः || ४ ||

त्वं गुरुः सर्वदेवानां लोकानामभयंकरः |

३२ब्)

प्रसन्नो भवदेवेश दीक्षां कथय शंकरः || ५ ||

श्री ईश्वर उवाच ||

दीयते ज्ञानसर्वस्वं क्षाल्यते कर्मकर्दमः |
दानक्षालनसंयोगाद् दीक्षेत्यात्मा प्रचक्षते || ६ ||

दीक्षा च त्रिविधा ज्ञेया आणवी वेधसंज्ञका |
तृतीया शाम्भवी ज्ञेया भेद एव त्रिधोदितः || ७ ||

आनवी प्रथमा दीक्षा एकमन्त्र द्विराक्षरा |
ह्रस्व ब्रह्मनि विख्याता मन्त्रेणैव प्रतिस्थिता || ८ ||

द्वितीया दीर्घसंज्ञा च नाम्ना वेधवती स्मृता |
द्विमात्रा त्रयसंयुक्ता त्रिमात्राचतुरंन्वितां || ९ ||

प्लुता चैवमृता गुह्या ज्ञानगम्याव्यपामृता |
स्थूलसूक्ष्मपरेणैव प्रणवेन सुनिर्मितं || १० ||

दीक्षा त्रयं स्वदेहस्थं संप्रदायागमात्मकं |
ऊर्द्धेन बोधितं तत्वं अधः संज्ञं शिवात्मकं || ११ ||

सा दीक्षा आणवी प्रोक्ता प्रथमप्रणवान्सके |

३३अ)

कुण्डलीयरभंतस्वं? ऊर्द्धं तेन सुवेधितं || १२ ||

वेधसंज्ञा तु सा दीक्षा द्वितीये प्रणवान्सके |
तस्योर्द्धं व्यापकत्वं च ऊर्द्धं तेन सुवेधितं || १३ ||

शांभवीति च विख्याता तृतीये प्रणवात्मके |
प्रथमे संस्थिते ब्रह्मा द्वितीये विष्णुरेव च || १४ ||

शिवरूपं तृतीयन्तु ज्ञातव्यं तु विचक्षणैः |
एकं चैव त्रिधा भूतं सृष्टिः स्थित्यन्तकारकं || १५ ||

प्रत्यक्षं सर्वभूतानां न जानन्ति कुबुद्धयः |
रेचकं शांभवी बोधा कुंभकं शक्तिसंयुतं || १६ ||

आणवी पूरकी ज्ञेया मनःप्राणसमाश्रिता |
मन्त्रवेधं शक्तिवेधं शांभवी वेधमुच्यते || १७ ||

त्रिवेधा कथिता दीक्षा लक्षणं सृणुसांप्रतं |
पश्चिमाभिमुखं लिंगं मनःसूक्ष्मं प्रजायते || १८ ||

सा दीक्षामन्त्रसूपाच आणवीति निगद्यते |
मनसं वंधितं तेन लिंगेन वह्निमण्डिते || १९ ||

३३ब्)

तदा वेधवती नाम वेधात् संजायते ध्रुवं |
गुणत्रयविनिर्मुक्तं मनश्चोर्द्ध गतं भवेत् || २० ||

अन्तन्नाडी प्रचारेण व्योमलिंगे लयं व्रजेत् |
तदा सा शांभवी दीक्षा तां विद्याज्जालकृंतिनी || २१ ||

वेधन्ति मुनयः सर्वे प्राणायामप्रभेदतः |
एवं दीक्षा मयाख्याता त्रिःस्वरूपा स्वभावजा || २२ ||

ये जानन्ति हिते धन्या आचार्यस्ते महीतले |
अन्ये प्रतारकाविद्धि शिश्नोदर परायणाः || २३ ||

योगदीक्षां न मन्यन्ते तत्सर्वे कर्मणो वहिः |
अविद्याविष्ट चित्तानां तादृशी वाध्यते मतिः || २४ ||

अतत्वे तत्व सद्भावं प्रवदन्ति परस्परं |
गुरोर्विलोकनाद् देवि सिष्ये वेधः प्रजायते || २५ ||

मूर्च्छितः पतितो भूमौ सा दीक्षा वंधमोचिका |
इति मत्वा क्रियाशक्त्या वर्तते कपि चेष्टया || २६ ||

३४अ)

ज्ञानं दूरतरं तेषां ब्रह्मदीक्षा कुतः प्रिये |
यज्ञमन्त्रेषु या दीक्षा सा दीक्षा नैवमोक्षदा || २७ || 

प्रणवात् तु भवेद् दीक्षा तयाकष्टं व्यपोहति |
मन्त्र यन्त्राः शक्तिपादो सा दीक्षानोपपद्यते || २८ ||

अज्ञानाद्भ्रामितो लोको मिथ्याचारेण वर्तते |
का दीक्षा शाम्भवी वेधा न विन्दंत्याणवी तथा || २९ ||

ते वृथाचारगर्वेण योगदीक्षा प्रतिष्ठिता |
आत्मानं डंभितं तैस्तु दंभयन्ति पुनः पुनः || ३० ||

आचार्याः सहशिष्यैस्तु अधोयान्ति न संसयः |
न बुध्यंत्य कुलं कौलाः करणं कारणं तथा || ३१ ||

वन्दन्ति चान्यथा दीक्षामात्मज्ञानविवर्जिताः |
देहमात्मेति मन्यन्ते विषयाहृष्टचेतसा || ३२ ||

३४ब्)

उन्मत्ता इव जल्पन्ति न स्मरन्ति सदाशिवं |
प्रत्यक्षेपि न जानन्ति मोहिता मम मायया || ३३ ||

मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतान्तरन्तिते |
दीक्षाज्ञानं भवेत् तेषां सत्संगेनह्यकौलिकं || ३४ ||

येन संसारजंदुःखं महाघोरं विनश्यति |
प्राप्तव्या गुरुकारुण्यात् दीक्षा ह्याध्यात्मिकी परा || ३५ ||

स्वस्वभावस्थिता या तु परमानन्दसंमता |
नास्ति दीक्षा समं पुण्यं नास्ति दीक्षा समं तपः || ३६ ||

नास्ति दीक्षा समं ध्यानं तस्माद् दीक्षा समाश्रयेत् |
यो वै योगस्तु सा दीक्षा या दीक्षा कथिता मया || ३७ ||

प्रोक्तं चाकुलनाथेन याकुलं कुलवर्जितं ||

इति श्री अकुलागमे महातन्त्रे योगसारसमुच्चये ईश्वरपार्वतीसम्वादे 
दीक्षाकथनं नाम अष्टमः पटलः || ८ ||


ओं ब्रह्मणे नमः ||

श्रीदेव्यौवाच ||

चत्वारमाश्रमाः पूर्वं वायव्याश्रमिणांहर |
अनुक्रामां क्रमो नास्ति प्रत्ययो दृश्यते प्रभो || १ ||

ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतीस्तथा |
आश्रमादाश्रमप्राप्तिः कथयस्व शुरेश्वर || २ ||

तेषां निष्टामहादेव भाविता तेन कर्मणा |
तत्कर्मयोगमध्ये तु किं वाह्यं वद शंकर || ३ ||

अद्याश्रमं निरूढाना ब्रह्मचर्यं किमात्मकं |
द्वितीयं चैव गर्हस्थं वनवास तृतीयकं || ४ ||

चतुर्थश्चाश्रमं शम्भो संन्यासः परिकीर्तितः |
को हंसः परमोहंसः त्रिडंडीकश्च दंडधृक् || ५ ||

संन्यासधर्ममध्यस्थः महावाक्यं किमात्मकं |
विचारः कीदृशस्तस्य येन मोक्षः प्रजायते || ६ ||

चतुर्भिराश्रमैर्धर्मैर्विफला कीदृशी गतिः |

३५ब्)

तत्वतो ब्रूहि मे नाथ कृपां कुरु महेश्वर || ७ ||

मूर्तादमूर्तसंप्राप्तिस्तयोः पूजा किमात्मिका |
स्वरूपं स गुणं चात्र निर्गुणं च सदाशिव || ८ ||

शिवेन कथितं शास्त्रं प्राणलिंगं तु कीदृशं |
तथा ब्रह्ममयं देव किं चान्यत् परिकीर्तितं || ९ ||

लोकप्रसिद्धः शब्दोयं प्राणलिंगं तु धारयेत् |
कीदृशी धारणा सा तु प्रोच्यते वृषभध्वजः || १० ||

कुत्र स्थानेषु कैः पुष्पै प्राणलिंगं समर्चयेत् |
कोधिकारी वर्णमध्ये को मन्त्रः कस्य पूजनं || ११ ||

एतेषां चैव प्रश्नानां महादेव जगत्पते |
उत्तरं देहि सर्वज्ञं सत्यमज्ञान मोचकं || १२ ||

शरंण्योसि जगन्नाथ मनो मल विशोधनं |
अज्ञानतमसोहंता ज्ञानदीप नमस्तुते || १३ ||

पाहि शंकरभूतेश पतितोहं भवार्णवे |
गर्भवास भवं दुःखं असह्यं छेत्तु मर्हसि || १४ ||

अनन्तशास्त्रसंवादैः सर्वदा भ्रामितं मनः |
निश्चयं कुरु मे नाथ कथयं व मोचनं || १५ ||

श्री ईश्वर उवाच ||

चातुर्वण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागसः |
तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्य कर्तारमव्ययं || १६ ||

चातुर्वर्णस्य मध्य तु त्रयो वर्णा द्विजातयः |
चत्वारो वेदवर्णाश्च आश्रमाश्चस्तथैव च || १७ ||

ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतीस्तथा |
आश्रमादाश्रमं गच्छे देषधर्मसनातना || १८ ||

इति मत्वा श्रमे संस्था प्राप्नुवन्ति सुरेश्वरी |
न जानन्ति परं धर्मं येन मोक्ष प्रजायते || १९ ||

लौकिका श्रमसंप्राप्तो ह्याश्रमी भवसंमतः |
गुणाश्रमे स्थितो देवी कथं निर्गुणतां व्रजेत् || २० ||

वाह्याश्रमैः स्वर्गफलं यथावद्विधिचोदितं |
 
३६ब्)

यद्याश्रमे क्रिया लुप्तो आश्रमी नरकं व्रजेत् || २१ ||

बहिर्मुख जगत्सर्वं बहिर्भावैः प्रवर्तते |
अत चेतत्व बुद्धिर्या तया सर्वे विमोहिता || २२ ||

बाह्या श्रमः पृथक् धर्मै मोक्षं मन्यन्ति ये प्रिये |
आत्मानं वंचयेत्येते कर्मवासनया ध्रुवं || २३ ||

चतुर्थाश्रमसंभेदा योगेषु परिनिष्ठिता |
अन्तरंगाः श्रमा देवी कथ्यन्ते शास्त्रमध्यतः || २४ ||

श्रूयतामाश्रमाः पुण्या दिव्यास्त्व ध्यात्मसंज्ञका |
तारकस्य च मध्यस्था प्रोच्यन्ते तृप्ति संस्थिता || २५ ||

प्रथमं मणिपूरं च द्वितीयं तदनाहतं |
निरंजनं तृतीयं तु चतुर्थं तु निरालयं || २६ ||

मणिस्थो ब्रह्मचारी च द्वितीये चाश्रमे गृही |
बाणप्रस्थस्तृतीयन्तु चतुर्थं यतिरुच्यते || २७ ||

सर्वाश्रमे स्थितोहं सस्त्रिदण्डी चैव दण्डधृक् |
आश्रमी वाह्य वेषैस्तु मिथ्याहंकारमाश्रिता || २८ ||

३७अ)

वाग्दंडी ब्रह्मचारी च मनोदण्डी च दिक्षिताः |
वानप्रस्थ कर्मदण्डी ज्ञानदण्डी यतिर्भवेत् || २९ ||

वाग्दण्डोथ मनोदण्ड कर्मदण्डश्च ते त्रयः |
येनैते नियता दंडा सस्त्रिदण्डी व्यवस्थितः || ३० ||

शिखायज्ञोपवीतादिः स कषायस्त्रिदण्डधृक् |
यद्वाह्य विहितं कर्म नैष्कर्मणि समाचरेत् || ३१ ||

शिखायज्ञोपवीतादि त्रिदण्डी च परित्यजेत् |
स कषायो ज्ञानदण्डी नैष्कर्म्यं केवलं चरेत् || ३२ ||

त्रिदण्डी च परो दण्डो ज्ञानदण्डो सदोदितः |
तेन दण्डेन संन्यासी एकदण्डीति गीयते || ३३ ||

अग्नेरिव शिखानान्या यस्य ज्ञानमयी शिखा |
स शिखीमुच्यते विद्वान् इतरे कोश धारिणः || ३४ ||

ब्रह्मभावमिदं सूत्रं धारणा यस्य चेतना |
धारणात् तस्य सूत्रस्य नोच्छिष्टोनोशुचिर्भवेत् || ३५ ||

३७ब्)

नोसूत्रं सूत्रमित्याहुः सूत्रं नामपरंपरं |
तेन सर्वमिदं प्रोक्तं सूत्रेमणि गणा इव || ३६ ||

आनन्द ब्रह्मणो रूपं यस्य देहे व्यवस्थिता |
चरति ब्रह्मभावेण ब्रह्मचारी स उच्यते || ३७ ||

अव्यक्तोपि प्रणवो संतोषसमिधा घृतं |
इन्द्रियाणि पशून् हत्वा यो यजेत् स च दीक्षिता || ३८ ||

त्रिकोण ज्वलनाकारं मध्ये वह्नि शिखाज्वलं |
कन्दर्प्य वनमध्यस्थो वानप्रस्थ स उच्यते || ३९ ||

तुर्याश्रमं च संप्राप्य त्रिदण्डी चैक दण्डधृक् |
हंस एकः समाख्यातः परहंसः सवैश्रुतः || ४० ||

सर्वोपाधिविनिर्मुक्तश्चैतन्यं च निरंजनं |
तद्ब्रह्माहमिति ध्यात्वा कथं वर्णाश्रमी भवेत् || ४१ ||

वर्णाश्रमस्थितोहंसः परहंसेति गीयते |
परहंसः दृढज्ञानः स्वच्छन्दो विगतज्वलः || ४२ ||

३८अ)

षोडशांगुलहंसश्च प्रमाणं कुरुते वहिः |
वामदक्षिणमार्गेण चंचलत्व न विश्रमेत् || ४३ ||

हंस एव सदाध्यक्षो मनोरुर्ध्वा सुनिश्चलः |
परहंसः स्थितो द्वैतस्तदासौ तन्मयो भवेत् || ४४ ||

अन्यथा रूपभेदाद् वा वर्णाश्रमविभेदतः |
तेषां हंसः पराद्धंसो न दृष्टः शास्त्रमध्यतः || ४५ ||

त्रिगुणै रहितो हंसः परहंस इति क्रमः |
हंसस्य दर्शनं नास्ति परहंसः कथ भवेत् || ४६ ||

संन्यासः मोक्षदः प्रोक्तो महावाक्यविचारतः |
महायोगान् महावाक्यात् प्रोच्यते तत्व चिन्तकैः || ४७ ||

येन वाक्यविचारेण संन्यासी परिपठ्यते |
तद् वाक्यं हंसरूपं हि सर्वभूतव्यवस्थितं || ४८ ||

शास्त्रपाठान् महावाक्य विचारस्तु कथं भवेत् |
महावाक्य विचारस्य नामार्थं प्रवदाम्यहं || ४९ ||

३८ब्)

महावाक्यमनुच्चार्यं यस्त्विमं परिकीर्तितं |
सर्वसंज्ञं विसंज्ञं च नानावाक्यंतरस्थितं || ५० ||

विशब्देन स्थितोहंसश्चारस्तस्य निरंजनं |
महावाक्यविचारोयं ऋग्यजुसाममध्यतः || ५१ ||

यैस्तु ज्ञानं महावाक्यं गुरोश्चरणसेवया |
ते वै संन्यासिनः प्रोक्तोः इतरे नामधारकाः || ५२ ||

इदं सुगदितं देवी हरिणाचार्जुनस्य च |
संन्यासलक्षण सर्वं विधिवद्देहसंमतं || ५३ ||

काम्यानां कर्मणा न्यासं संन्यासं कवयो विदुः |
सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः || ५४ ||

त्याज्यं दोषवद्दित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः |
यज्ञदानतपः कर्म न त्याज्यमिति चापरे || ५५ ||

इत्याह भगवान् विष्णुर्धनंजयमुदारधीः |
एतेषां संमतं चैकं भेदो नाम्ना तु दृस्यते || ५६ ||

अन्ये विकल्प वाहुल्यं नानामतविकल्पितं |

३९अ)

वेदेषु सर्वसास्त्रेषु नास्ति भद्रे पृथक् मतं || ५७ ||

तत्सर्वं श्रुणु कल्याणि यच्च ते भवते हितं |
संन्यास लक्षणं धर्मं यथावत् कथयामिते || ५८ ||

काम्यानां कर्मणा न्यासं संन्यासं कवयो विदुः |
काम्यकर्माणिता न्याहु यैस्तु देहोपलभ्यते || ५९ ||

रजःसत्वतमश्चैव गुणाः प्रकृति संभवा |
उत्पत्ति स्थिति संहारे कारणास्ते महेश्वरी || ६० ||

तेषां न्यसंमहाभागे कर्मणा न्यास उच्यते |
संन्यासः परमो ह्येष अन्येषां च मतं श्रुणु || ६१ ||

सर्वकर्म फलत्यागं प्राहुत्याग विचक्षणः |
तत्कर्ममानसं प्रोक्तं राजसं तामसं च यत् || ६२ ||

रजस्तमात्मकं सत्वं फलरूपमुदाहृतं |
तत्फलं ब्रह्ममार्गेण त्यक्त्वा त्याग प्रकीर्तितं || ६३ ||

३९ब्)

त्याज्यं दोष वदित्येके कर्मप्राहुर्मणीषिणः |
इदं सुनिश्चितं देवी हरिणाचार्जुनस्य च || ६४ ||

त्रिविधं मानसं कर्म न त्याज्यं दोषवत् प्रिये |
यज्ञदानतपः कर्म न त्याज्यमिति चापरे || ६५ ||

तेषां मनोगतं सर्व कथयामि यथार्थतः |
यज्ञकर्मप्रवेसे तु कुंभके दानकर्म च || ६६ ||

तपः कर्म तृतीये वै विसर्वां विद्ध्यनाहते |
एतत् सर्वं मयाख्यातं काम्यकर्मादिकं प्रिये || ६७ ||

सर्वेषामाश्रमाणां च शुद्धदेहे प्रसस्यते |
ब्रह्मचारी सूददोहा सूददोहाश्च दीक्षिताः || ६८ ||

वानप्रस्थः सूददोहा सूददोहायति भवेत् |
दशारे ब्रह्मचारी च द्वादशारे गृही तथा || ६९ ||

वानप्रस्थषोडशारे द्विदले यतिरुच्यते |
शरीरस्याश्रमो नास्ति सूददोहाश्रमी भवेत् || ७० ||

४०अ)

तस्माद्दण्डकषायश्च वाह्याश्रमनिरर्थकः |
सर्वाश्रमस्थितः सोपि स्वक्रियोचित्तकर्मणां || ७१ ||

यत्र यत्र यथाकर्म तत्र तत्र तथा चरेत् |
सूददोहाः प्रसिद्धोयं ऋग्वेदे विद्धि पार्वति || ७२ ||

चेतश्चित मतः स्वातं हृदयं मानसं मतं |
विज्ञातः पुरुषोहंसः क्षेत्रज्ञो देहधारकः || ७३ ||

प्रोच्यते सर्वशास्त्रेषु ह्यन्तर्यामी महानसौः |
सूददोहापरं ब्रह्म परमात्म स्वयं हरिः || ७४ ||

अन्तर्ज्योतिः स्वसिद्धोसौ णिर्गुणो यंत्रवाहकः |
सोपि माया स्वरूपेण नानायोनि गत प्रभुः || ७५ ||

ऊर्द्ध्वाधो संज्ञया देहि संसारीत्यभिधीयते |
निर्गुणोपि गुणाधीनो मायया शृष्टि हेतुकः || ७६ ||

जीवसंज्ञा भवेत् तस्य स्वयं देहेषु वर्तते |
सगुणोपि गुणातीतस्त्वभ्यासाद् भवते तु सः || ७७ ||

४०ब्)

स्वयं वेद्य परब्रह्म आश्रमै किं प्रयोजनं |
नियतस्य तु संन्यासः कर्मणः संप्रपद्यते || ७८ ||

मोहात् तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः |
तस्मादाधारयोगेन सूददोहाः प्रशस्यते || ७९ ||

अभ्यासादाश्रमफलसर्वं भवति नान्यथा |
केचिज्जानन्ति तत्वज्ञाः संन्यासधर्ममाश्रिता || ८० ||

योगधारणया सम्यक् संकेतं स्वात्मसंस्थितं |
हृदये ग्रन्थि भेदेन गुणातीतो यदा भवेत् || ८१ ||

तदाहंसः परोहंसः त्रिदण्डी चैक दण्डधृक् |
कषाय वसनश्चैव संन्यासी दण्डधारणात् || ८२ ||

नैव हंसः परोहंसौ नामधारण गीयते |
वाह्यलिंगो न मोक्षस्ति वान्तरंमुक्तिदं स्मृतं || ८३ ||

वाह्य लिंगार्चने लिंगी त्रिदण्डी चैक दण्डधृक् |
वाग्मनः कर्मदण्डश्च त्रिदण्डी पुरुषो भवेत् || ८४ ||

४१अ)

त्रिदण्डं धारयेद् योगी शरीरेण न वैष्णवं |
जीवनार्थं च तद्वैणं शरीरे मुक्ति साधनं || ८५ ||

तस्मात्यक्त्वा त्रिदण्डी च सर्वं तत्कर्मसाधनं |
अव्यक्त लिंगो विचरेद् योगा ह्यासपरोयतिः || ८६ ||

सत्कार मान पूजार्थं वैष्णवं धारयेत् सदा |
स संन्यासी न वक्तव्यः संन्यासी योगतत्परः || ८९ ||

यदा च दर्शन प्राप्तिस्तदाहंसो न संसयः |
सदाशिव परोहंसो ज्ञानज्ञेयति विस्मृताः || ८८ ||

आत्मयोगाद्विना देवी ब्रह्मचारी कथं भवेत् |
ग्रहस्थोवानप्रस्थो वा यतिर्योगाद्विना न हि || ८९ ||

कर्माभिमानिनां पुंसां किमस्ति ह्याश्रमं फलं |
आश्रमस्य फलं मुक्तिः कर्मणानोपपद्यते || ९० ||

कर्मणा लभ्यते मुक्तिः सर्वशास्त्रेषु कथ्यते |

४१ब्)

तत्कर्मस्वात्मरूपं हि योगिनपर्युपासते || ९१ ||

संसारबंधनं कर्म यज्ञदानादिकं च येत् |
यद्यपि स्यान्निराक्षेपं तद्व्यापि फलदं भवेत् || ९२ ||

मन्यन्ते नानृतं मिथ्या पशवो ज्ञानवर्जितः |
कर्मणा फल भोक्तव्यं ब्रह्मादीनां कृतं स्फुटं || ९३ ||

अवस्यं फलदं कर्म स्वात्मयोगविनासनं |
संसारतरुशाखास्तु वर्द्धते तेन कर्मणाः || ९४ ||

वर्णाश्रमो चितं कर्म फलत्यागसमन्वितं |
मन्यन्ते मन्दसतयः प्रवर्तन्तेव भक्तिभिः || ९५ ||

कर्माभिमनिनः केचित् केचिद् भक्त्याभि मानिनः |
शास्त्राभिमानिनः केचित् केचित् तीर्थाभमानिनः || ९६ ||

यत्राभिमानिनः केचित् केचित् क्षेत्रामानिनः |
भूताभिमानिनः केचित् केचिन्नामाभिमानिनः || ९७ ||

मन्त्राभिमानिनः केचित् केचिद्ध्यानाभिमानिनः |
तपोभिमानिनः केचित् केचिद्दानाभिमानिनः || ९८ ||

अभिमानेन ग्रसिताः संस्थिताः कर्मवर्त्मनि |
योगमार्गं न जानन्ति येन सिद्धाः शिवं गताः || ९९ ||

वेदस्य पूर्वभागे तु कर्मकाण्डमुदाहृतं |
प्रवृत्या च निवृत्या च द्वैतन्तद्गुणवद्धितं || १०० ||

गुणवृत्या भवेद् देहो देहे दुःख महत्तरं |
तस्माद्दुःखं सर्वनिदं कर्मत्याज्यं मतं बुधैः || १०१ ||

संसारेस्मिन् महाघोरे पापादि प्राकृतैर्गुणैः |
न स्मरंति परं तत्वमविद्याशवलीयसी || १०२ ||

विचित्र कर्मघटनादुर्जया त्रिदशैरपि |
योगं त्यक्त्वान्य धर्मेषु प्रवृत्तिर्जायते नृणां || १०३ ||

सुखार्थं कर्मकुर्वन्ति न सुखं कर्मणा प्रिये |
दैव हीनास्तुते मर्त्याः सुखोपायं न विन्दती || १०४ ||

४२ब्)

उत्पत्तिस्थितिसंहार कर्मणा जायते नघ |
उत्पत्तिस्थितिसंहारा नस्यन्ते ज्ञानयोगतः || १०५ ||

जानन्ति योगिनः सर्वे स्वात्मयोगं सुखालयं |
यस्मिन् ब्रह्मणि संलीनं अनायासेन वै ध्रुवं || १०६ ||

अवज्ञां कुरुते यस्तु नरो योगस्य दुर्मतिः |
दुराचाराः स पापिष्टो दान्ते नरकं व्रजेत् || १०७ ||

पापिष्टस्य मतिर्योगे यस्य द्वैवात् प्रवर्तते |
धर्मात्मा पुण्यकीर्तिश्च स नरोदेव पूजितः || १०८ ||

को विजानाति योगस्थ महिमानं नगात्मजे |
सिद्धियोनससायुज्यमसिद्धेन सुरालयं || १०९ ||

अत्रार्थे संमती विद्धि गीताशास्त्रस्य मंगले |
श्रूयतां श्रद्धया देवी समासेन वदाम्यहं || ११० ||

प्राप्यपुण्य कृतान् लोकान् पित्वा शाश्वतीः समाः |
सुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोभिजायते || १११ ||

४३अ)

अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमतां |
एतद्धि दुर्लभररं लोके जन्मयदीदृशं || ११२ ||

तत्र तं बुद्धि संयोगं लभते णैव देहिकं |
यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन || ११३ ||

इति कृष्णवच श्रुत्वा वीभत्सं पाण्डु नन्दन |
स्तुत्वा नारायणं देवं योगे दृढमतिस्तदा || ११४ ||

भावनाद्यस्यगस्य निर्विकल्पः प्रजायते |
तस्य मुक्ति न संदेहः सायुज्यं लभते प्रिये || ११५ ||

साधन्या देवमाचर्य विज्ञातव्या महेश्वरी |
ययासन्धारितो योगी स्वकुक्षौ ज्ञानवर्द्धनः || ११६ ||

वलिष्टादुर्जया लोके संसारे कर्मवासना |
येन सा विजिता लोके स धन्यः पुरुषो मतः || ११७ ||

दुर्लभं मानुषं जन्म लब्ध्वा यदि न बुध्यते |
ज्ञानं परम णिर्वाणं स नरः स्वात्म भावयेत् || ११८ ||

किं चात्र बहुनोक्तेन श्रुणुष्वायत लोचने |

४३ब्)

सर्वाश्रमफलं तस्य योगस्य हृदिसंस्थितः || ११९ ||

स श्लाघ्यः सगुणी धन्यः सकुलानः स बुद्धिमान् |
धर्मात्मोपि विज्ञेयो योगाभ्यासरतो मुनिः || १२० ||

षट्कर्म निरता विप्रा धर्मिष्टा गृहमेधिनः |
तेपि मुक्तिं प्राप्नुवन्ति प्रोच्यते श्रुति मध्यतः || १२१ ||

तत्कर्म षट्प्रकारेण कथितं तत्ववित्तमः |
यजनं याजनं पुण्यं पुराणाध्ययनं तथा || १२२ ||

अध्यापनं च दानं च पुण्यरूप प्रतिग्रहं |
षट्कर्म साधनं मुक्तिः सत्यं तत्कथयामिते || १२३ ||

आधारे यजनं प्रोक्तं स्वाधिस्थाने तु याजनं |
मणिपूरे चाध्ययनं मध्यापनमनाहते || १२४ ||

दानं विशुद्धचक्रे तु आज्ञाचक्रे प्रतिगृहं |
इदं तु निश्चितं देवि कर्ममोक्षाय यत्प्रिये || १२५ ||

मोक्षस्य कारणं बन्ध वेदशास्त्रेन दृश्यते |

४४अ)

बुद्धिनाशो मानुषाणां जायते तेन कर्मणाः || १२६ ||

एतत्कर्म प्रपंचाख्यं त्यक्त्वा योगं समभ्यसेत् |
ब्राह्मणः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रैः चान्ये स्त्रियादिभिः || १२७ ||

नास्ति वर्णविशेषोत्र योगधर्मः सवातनः |
वर्णानामाश्रमानां च सेव्यं ब्रह्मसनातनं || १२८ ||

तत्संगाध्यात्मश्रवणाद्योगेषु बुद्धि प्रजायते |
प्रथमं साधनं चात्र सतांसंगः प्रकथ्यते || १२९ ||

योगस्य प्राप्यते पुण्यात् सतांसंगतिरेव च |
संसारं पतितानां च सत्संगो ह्युप कृन्नृणां || १३० ||

संगात् संजायते योगो मायाजालनिकृन्तनः |
तस्मात् संगः प्रकर्तव्यः सात्विकै मोक्षकांक्षिभिः || १३१ ||

आत्मयोगात् परं धर्मं त्यक्त्वान्यं धर्ममाश्रयेत् |
कस्थममृतं त्यक्त्वा भिक्षामटसिदुर्मतिः || १३२ ||

ब्रह्मज्ञानं विना नास्ति लोके सुखमखण्डितं |

४४ब्)

ब्रह्मज्ञानं गुरोरास्यां प्राप्यते यन्निवर्तकं || १३३ ||

इत्थं सुनिश्चितं देवि मयाते प्रकटीकृतं |
गोपितं सर्वतन्त्रेषु कर्मविस्तार हेतवे || १३४ ||

महायोगरथारूढा गच्छन्ति ब्रह्मणः पथं |
ये च कर्म रथारूढास्ते गच्छन्ति भवार्णवे || १३५ ||

पूर्वामिमांसया कर्म सगुणं स्वर्गदं स्मृतं |
यदि तद्विगुणं कर्म भवते नरकाय च || १३६ ||

योगेन विपरितं हि सिद्धानां न पुनर्भवं |
यदि भ्रष्टो भवेद् योगाद् ब्रह्मादीनां पदं लभेत् || १३७ ||

कर्मणा चरणं लोके दुर्घटं जन्मदुःखदं |
योगस्याचरणं नूनं सुलभं सुखदं प्रिये || १३८ ||

ज्ञातव्या मन्दभाग्यस्ते योगस्य विमुखा नराः |
अप्रसन्ना महामाया कुण्डली या हरेस्तनू || १३९ ||

सधन्यः सर्वलोकानां योगे यस्य मतिर्भवेत् |

४५अ)

जघन्यः सोपि विज्ञेयो यो वै योग निराकृतः || १४० ||

योगमार्गस्य देवेशि निन्दां कुर्वन्ति ये धमाः |
दुराचाराश्च ते मर्त्याः सदाचारेपि संस्थिता || १४१ ||

आचारः प्रथमो धर्मो धर्मस्य प्रभुरच्युतः |
सोच्युतः प्राप्यते देवि योगाभ्यासेन नान्यथा || १४२ ||

अथातः संप्रवक्ष्यामि किं फलं कीदृशी गतिः |
फलमाश्रमिणां योगो मुक्तिस्तेषां गति स्मृताः || १४३ ||

मूर्तादमूर्तसंप्राप्तिमानित्वा चाभिज्यति ये |
योगप्राप्ति कुतस्तेषामज्ञानावृतचेतसां || १४४ ||

यो मां सर्वेषु भूतेषु संतमात्मानमीश्वरं |
हित्वार्चां भजते मोख्याद् भस्मन्येव जुहोति सः || १४५ ||

अहं सर्वेषु भूतात्मा भूतेषु वस्थितः सदा |
तमवज्ञाय मां मर्त्य कुरुते च विडंवतां || १४६ ||

अहं वै सर्वभूतानां भूतात्मा भूतभावनः |

४५ब्)

शब्दब्रह्म परं ब्रह्म मम भो शाश्वती तनुः || १४७ ||

लोके विततमात्मानं लोकं चात्मनि संस्थितं |
उभयं च मयाव्याप्तं मयि चैवो भयं स्थितं || १४८ ||

अमूर्ते प्राप्यते येन तन्मूर्तं देहसंस्थितं |
सर्वेन्द्रिय गुणाभासं चलते येन विग्रहं || १४९ ||

सवाह्यागुणसंयोगः शब्दं ब्रह्मेति गीयते |
तन्मूर्तयः सुनिष्णान परब्रह्मादि गच्छति || १५० ||

अर्च्चायां यजनं विद्धि संसारेस्मिन् फलं प्रदं |
न हि मोक्षफलन्तेन जन्मकोटि शतैरपि || १५१ ||

अन्यथा कर्मकुवन्ति फलमिच्छन्ति चान्यथा |
शृष्टिकर्मणि किं मोक्ष भवते वीरवन्दिते || १५२ ||

चूतवृक्षफलार्थाय पिचुमन्दस्तु वापितः |
मन्दबुद्धि सविज्ञेयो विफला तस्य वासना || १५३ ||

तथार्चां भजते नैव फलमिच्छन्ति शास्वतं |

४६अ)

सारात्सारं न जानन्ति मायया भ्रमितास्तुते || १५४ ||

भावपुष्पैः पूजनीयो मूर्तदेहे सदाशिवः |
स एव पुरुषो ह्यात्मा प्रकृतीस्थ स्वरूप धृक् || १५५ ||

स्वयं च संस्थितो देवो भूतग्राम चतुर्विध |
सर्वभावस्थितोनन्तः सगुणः सोपि कीर्तितः || १५६ ||

सर्वं पुरुष एवेदं भूदंभव्यं भवच्च यत् |
तेनेदमावृतं विश्वं वितस्तिमधि तिष्टति || १५७ ||

स्वाधिष्ठात् प्रपतत्प्राणो वहिश्च प्रतपत्यसौ |
एवं विराजः प्रतिपत्य तत्यंत व्रीहिः पुमान् || १५८ ||

सर्वे विश्वसृजां गर्भो देवकर्मात्मशक्तिमान् |
विभजन्नात्मनात्मानां एकधा दशधा त्रिधा || १५९ ||

एको ह्यशेषसत्वानां आत्मांशः परमात्मनः |
अद्योवतारो ये नासौ भूतग्रामौ विभाव्यते || १६० ||

साध्यात्मा साधि देवश्च साधि भूत इति त्रिधा |
विराट सविधः प्राण एकधा हृदयेन तु || १६१ ||

सोपि मूर्तः स्मृतोदावाविज्ञातव्यो मुमुक्षुभिः |
तस्य पूजा प्रकर्तव्या प्राणापानेन निश्चला || १६२ ||

त्रिविधं मानुषं पुष्पं श्रीशिवे च समर्चयेत् |
एतत् ते कथितं सर्वं सगुणाराधनं प्रिये || १६३ ||

ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रश्च वान्य जातिषु |
कांक्षिभिः परमं तत्वं कर्तव्यं शिवपूजनं || १६४ ||

सा पूजा देवदेवस्य गुणसात्म्यं य या भवेत् |
तथा मोक्षफलं दिव्यं लभते नात्रसंसयः || १६५ ||

वाह्यपूजा न कर्तव्या मोक्षविघ्नकरा प्रिये |
तस्मात् परात् परोनन्तः पूजनीयो गुणत्रिभिः || १६६ ||

सा पूजा परमेशस्य निरालम्बा च कथ्यते |
प्राणायामेन कर्तव्या कुलेशं योग लक्षणात् || १६७ ||

४७अ)

अर्चायां षोडशः पूजामुपचारैस्तु या स्मृता |
तया मोक्षफलं नास्ति ज्ञातव्यं मोक्षकांक्षिभिः || १६८ ||

निश्चितं शाश्वतं बाह्यं प्रतिमानं च पूजनं |
शाश्वतं मानितं येन स मूर्खो गजवन्नरः || १६९ ||

एतत् ते कथितं सम्यक् प्राणलिंगमथ श्रुणु |
चिन्तयेत् प्राणलिंगन्तु सोमरूपमुदाहृतं || १७० ||

नामार्थं न विजानन्ति मूढाः पण्डितदिमानिनः |
कृत्रिमं नश्वरं लिंगं प्राणलिंगं कथं भवेत् || १७१ ||

प्राणलिंगं वरं नाथमन्यते वश्ममध्यतः |
ज्ञानलिंगं तु कुतस्तेषामज्ञानावृतचेतसां || १७२ ||

प्राणलिंगं निराकारं व्यापकं सर्वतोमुखं |
प्रत्यक्षं सर्वगं शुद्धं दृश्यते न च लक्ष्यते || १७३ ||

शैवे निरूपिते शास्त्रे प्राणलिंगांकितात्मकं |
धारणा कीदृशी सा तु प्रोच्यते वृषभध्वजः || १७४ ||

४७अ)

अहर्निशान्तरे ज्ञेयं प्राणलिंगं लयात्मकं |
धारणात् तस्य विज्ञेया द्वादशान्ते ध्वनिस्थिता || १७५ ||

प्रथमं धारयेन्नाभौ भावपुष्पैः प्रपूजयेत् |
हृदये च तथा कंठे भ्रुवोर्मध्ये वरानने || १७६ ||

तदूर्द्ध्वं धारयेद् देवि निश्चलं सत्वमव्ययं |
द्वादशान्ते प्राणलिंगं जीवपुष्पेण पूजयेत् || १७७ ||

प्राणलिंगार्चने नैव ह्यघोरः परिकीर्तितः |
सतसाहस्र लक्षैकं जपं कृत्वा समर्चयेत् || १७८ ||

शतं वै ब्रह्मणो रूपं सहस्रं वैष्णवं तथा |
लक्षं चैवान्तरे प्रोक्तं शिवं सर्वे स्वरात्मकं || १७९ ||

अनेनैव प्रकारेण शतसाहस्रको जपः |
कथते ध्यात्म शास्त्रेषु मुक्तये लक्षसंज्ञकं || १८० ||

ह्रस्वदीर्घप्लुतं भेदो द्वित्रिकोणसमानसः |
एकमात्रो द्विमात्रश्च त्रिमात्रौ वै जपः स्मृतः || १८१ ||

४८अ)

उत्तरोत्तर वै शेष्यं विज्ञातव्यमणीषिभिः |
पूजके शतसंख्या च सहस्रं कुंभके तथा || १८२ ||

रेचके लक्षसंख्या च त्रिगुणोच्चारणेन तु |
एवं जपः स्मृतो देहे पापपुण्यक्षयंकरः || १८३ ||

अयं तु प्रणवाभ्यासो यतीनामुच्यते ध्रुवं |
एषजाप्यविधिर्योगे अघोरः कथितो मया || १८४ ||

प्राणलिंगार्चने नूनं नान्यो मन्त्र प्रकीर्तितः |
यो वै ब्रह्मविदो लोके जानंति परमं शिवं || १८५ ||

तेषामाराधने नैव प्रत्यक्षं भवते स्फुटं |
कृत त्रेताद्वापरेषु वहवो ध्यात्व चित्तमा || १८६ ||

शिष्टाचाररताश्चान्ये कलौ ब्रह्मविदः सकृत् |
ब्रह्मविद्दुर्लभं लोके गुप्तरूपेणसंस्थिताः || १८७ ||

दैवेण दर्शनं तस्य जायते पुण्य कर्मणां |
लब्धमां मानुशीं योनीं ज्ञानविज्ञानसंभवां || १८८ ||

४८ब्)

आत्मनं यो न मध्येत न क्वचित् क्षेममाप्नुयात् |
आत्मा तु येन विज्ञातो देशिकः सोत्र कीर्तितः || १८९ ||

आत्मज्ञानं विनाभद्रे गुरुत्वे संस्थितः कथं |
योन्वेष्य पिण्डमध्ये तु स्वात्मलिंगं सदोदितं || १९० ||

महेश्वरः स सिद्धात्मा यतीयोगी स वैष्णवः |
ब्रह्मचारी दीक्षतश्च वानप्रस्थ सतापसः || १९१ ||

धर्मात्मा सापि विज्ञेयो योगाभ्यासरता मुनिः |
वर्णाश्रमानां यो धर्मः सधर्मः कथितो मया || १९२ ||

नान्यो धर्मो भवेन्मोक्षो प्राणायामाद्विना स्मृता |
भक्तिः प्रिया तपोदानं दीक्षाश्वास निवर्तनं || १९३ ||

सर्वं प्राणमवध्ये तु प्रणवो योगमुच्यते |
प्राणायाम परोयोगी सोपि विष्णुर्महेश्वरः || १९४ ||

सर्वदेवमयो योगी तस्मावज्ञां न कारयेत् |
अवज्ञा योगयुक्तस्य आयुः पुण्यक्षयंकरी || १९५ ||

भजनं तस्य चार्वंगी सर्वकामफलप्रदं |
अनन्तमहिमा योगी योगाभ्यासेन जायते || १९६ ||

स योगोमृतरूषो हि प्राणीनां किन्नरुच्यते |
साकारोपि निराकारो देही चाभ्यास योगतः || १९७ ||

अभ्यासात् परमो ह्येष स योगः शिव जीवयोः |
नानाचार्यं मतै योग स योगः शिव जीवयोः || १९८ ||

अध्यात्मशास्त्रमध्ये तु भेदो नास्ति वरानने |
ग्रन्थविस्तारणार्थाय प्रोच्यतेनेकधा प्रिये || १९९ ||

तेन नानाविधं योगः प्राणीनां परिकल्पिते |
रहस्यं सर्वयोगस्य नानादर्शनसंमतं || २०० ||

योगनिर्धारणं सर्वं भवन्ति ह्यकुलागमे |
अस्मिन् शास्त्रे महागोप्यं मया ते कथितं प्रिये || २०१ ||

कर्मन्यनेक पन्थानो नास्ति योगस्य निश्चितं |
नानात्वं दृश्यते योगे मायारूपेण कर्मणा |
तत्कर्मच्छेदने ज्ञानं प्राधान्य स्वात्मनः परं || २०२ ||

आत्मज्ञानं विनाशास्त्रे भेदः सर्वैः प्रकल्प्यते |
ये कोमार्गः प्रसिद्धोयं निर्धारः प्राणसंयमः || २०३ ||

सत्यं सत्यं पुनः सत्यं सत्यमेवन्मयोदितं |
नान्यः पंथास्तु योगस्य मारुतेन विनानघे || २०४ ||

ब्रह्मज्ञानं परं गुह्यमस्मिन् शास्त्रे निरूपितं |
वेदशास्त्रस्य साम्यं च लोकस्योद्धारणाय च || २०५ ||

यो देवो ह्यकुलोनाथ समात्मा सा?सवाहुकः? |
अकुलागमनामेदं शास्त्रं तेन न निर्मितं || २०६ ||

आराधितो मया पूर्वं प्राणायामेन सोच्युतः |
आदिकल्पमहाविष्णुः मम प्रत्यक्षतां गतः || २०७ ||

तदा काले महाशास्त्रं सूचितं वेदगह्वरं |
मया सर्वं शृतं देवि परब्रह्म प्रसादतः || २०८ ||

५०अ)

पश्चाद्ला?प्यं कृतं तेन सृष्ट्यर्थं च स्वमायया |
तच्छास्त्रमधुना प्रोक्तं गुप्तं कुरु महेश्वरी || २०९ ||

दुर्जनायदुराचाराः प्रपंच सहिता नराः |
तेषां ज्ञानं तदातव्यं ममाज्ञां संस्मरेत् प्रिये || २१० ||

श्रीदेव्यूवाच ||

चत्वारिंशच्छताब्दानि चतुःशतं तथैव च |
भविष्यति कलोसंख्या तस्मिन् काले महेस्वरः || २११ ||

कलौयुगे महाघोरे असत्ये दुःखपूरिते |
प्राणीनां कृपया देव ज्ञानं विस्तारयं प्रभो || २१२ ||

विंध्यस्य दक्षिणे भागे गंगायां दक्षिणे तटे |
तत्राहं द्विजरूपेण कथयाम्य कुलागमं || २१३ ||

सत्यमुद्धरणार्थाय असतां मोहनाय च |
अनेक स्वात्मनो ज्ञानं भविष्यति कलौ युगे || २१४ ||

भविष्यमेतत् कथितं मयद्यते महातपे |

५०ब्)

ज्ञानस्य महिमा वेदे अप्रमेयो ह्यगोचरः || २१५ ||

योजानाति सविश्वेशं बिन्दुनादस्य मध्यगं |
नाभि हृत्कण्ठदेवेश भ्रूविलान्ते कुलेस्थितं || २१६ ||

नाडी शुद्धि क्रमेणैव प्राणायामेन साधकः |
सोपि योगी समाख्यातो जीवन्मुक्तेति विश्रुताः || २१७ ||

देहपाते तु या मुक्तिर्न मुक्तिः सत्यतः प्रिये |
प्राणायामं विनाभद्रे देहपातो भविष्यति || २१८ ||

तस्मात् प्राणस्य यमनं कर्तव्यं मोक्षकांक्षिभिः |
अन्योमार्गो न तस्यास्ति सर्वशास्त्रस्य संमतः || २१९ ||

एष पन्थागमे विद्धि कथितः सोपपत्तिकः |
अकुलागमसर्वस्वमेतत् त्वं हृदये कुरु || २२० ||

पुनः पुनर्महादेवी मम वाक्यं स्फुटं स्मरा |
अन्तर्नियममार्गेण मध्यमेन कुलं वसेत् || २२१ ||

५१अ)

यस्तु ज्ञानं वरं भद्रे अकुलागममध्यतः |
प्रोक्तं चाकुलनाथेन सोकुलः कुलवर्जितः || २२२ ||

सर्वत्र विश्व देहेषु व्यापिते व्योमवत् प्रभुः |
तेनेदं रचितं शास्त्रं वंधविच्छेदकारकं || २२३ ||

अप्रकास्यं सुगोप्यं च पापोपहृतचेतसां |
कस्यापि हि न वक्तव्यं वक्तव्यं धर्मशालिनां || २२४ ||

आध्यात्मिका स्युनिष्टाः स्युनिर्लेपात् काचनं यथा |
शुद्धानां शोधनं नास्ति निर्लेपाद्ब्रह्मवित्तमा || २२५ ||

नास्ति योगात् परोधर्मो नास्ति योगात् परं तपः |
नास्ति योग परं ध्यानं नास्ति योगात् परं सुखं || २२६ ||

स धन्यः पुरुषो योगे यस्य बुद्धिर्वरानने |
भवनाशः स विज्ञेय मारुतस्य कुले गतिः || २२७ ||

आसनादि क्रमे नैव प्राणायामं समभ्यसेत् |
अभ्यासाच्च स्वयं प्राणो गच्छते व्योममण्डलं || २२६ ||

५१ब्)

अयं योगः सर्वशास्त्रे विज्ञातव्यो वरानने |
गुरुप्रसादात् ज्ञातव्यं रहस्यं ह्यकुलागमे || २२९ ||

इति श्री अकुलागमे महातन्त्रे योगसारसमुच्चये ईश्वरपार्वतीसम्वादे 
चतुराश्रमादिकथनं नाम नवमः पटलः || ९ ||

शुभं ||

शुभं भवतु कल्याणं आरोग्यं शुखसंपदा |
मम शत्रु विनासाय अकुलाय नमोस्तुते || १ ||

यादृशं पुस्तकं दृष्ट्वा तादृशं लिखितं मया |
यदि शुद्धमसुद्धम्बा मम दोषो न दीयते ||

सम्वत ७९१ वैशाखे कृष्णपक्षे च नवमी रविवासरे ||

शुभं ||

वावुहोवपाविधि भवाणापाके रक्षापरे वासरजनुरजडार 
कस्तुरगोरचन्दन भूजपत्र श्वतेवासरनतापरसतपावकोषासे तपः 
भयनासजुयु ||





###########   END OF FILE  #######