####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00302
Uniform title: yogatattvopaniṣat
Main title: yoga upaniṣads with the commentary of śrī upaniṣad brahmayogin
Secondary title: yogatattva  upaniṣat
Commentator : brahmayogin
Alternate name : śrī upaniṣad brahmayogin
Editor : śāstrī mahādeva

Description: 



Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: Jan 6, 2014

Publisher : Adyar library and research centre
Publication year : 1920
Publication city : Madras
Publication country : India
####################################################



योगतत्त्वोपनिषत्

सह नाववतु- इति शान्तिः

अष्टाङ्गयोगजिज्ञासा

योगतत्त्वं प्रवक्ष्यामि योगिनां हितकाम्यया |
यच्छ्रुत्वा च पठित्वा च सर्वपापैः प्रमुच्यते || १ ||

विष्णुर्नाम महायोगी महाभूतो महातपाः |
तत्त्वमार्गे यथा दीपो दृश्यते पुरुषोत्तमः || २ ||

तमाराध्य जगन्नाथं प्रणिपत्य पितामहः |
पप्रच्छ योगतत्त्वं मे ब्रूहि चाष्टाङ्गसंयुतम् || ३ ||

विवरणम्

योगैश्वर्यं च कैवल्यं जायते यत्प्रसादतः |
तद्वैष्णवं योगतत्त्वं रामचन्द्रपदं भजे ||

	इह खलु कृष्णयजुर्वेदप्रविभक्तेयं योगतत्त्वोपनिषत् 
मन्त्रलयराजयोगविशिष्टारम्भघटपरिचयनिष्पत्तिचैत्यावस्थोपेतय##-
ब्रह्ममात्रपर्यवसन्ना विराजते | अस्याः उपनिषदः संक्षेपतो 
विवरणमारभ्यते | सृष्टिस्थितिकर्तृब्रह्मविष्ण्वाख्यायिका तु 
विद्यास्तुत्यर्था | आदौ तावत् 
वक्ष्यमाणयोगतत्त्वोपनिषच्छ्रवणपठनफलं

प्. ३६४) प्रकटयति- योगतत्त्वमिति | प्रत्यक्परयोः योगः तत्त्वं 
प्रत्यक्परविभागैक्यासहं निष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रं यस्यामुपनिषदि 
प्रतिपाद्यते सेयं योगतत्त्वोपनिषत् | केवलं तच्छ्रवणपठनतः 
सर्वपापनिवृत्तिर्भवतीत्यर्थः || १ || एतद्विद्याचार्यस्वरूपं 
विशदयति- विष्णुरिति | तत्त्वज्ञानयोगमार्गे योगिभिः यथा दीपः 
तथा पुरुषोत्तमो विष्णुः दृश्यते साक्षात्क्रियत इत्यर्थः || २ || तं 
ब्रह्मा पृच्छतीत्याह- तमिति || ३ ||

योगतत्त्वस्य दुर्लभत्वम्

तमुवाच हृषीकेशो वक्ष्यामि शृणु तत्त्वतः |
सर्वे जीवाः सुखैर्दुःखैर्मायाजालेन वेष्टिताः || ४ ||

तेषां मुक्तिकरं मार्गं मायाजालनिकृन्तनम् |
जन्ममृत्युजराव्याधिनाशनं मुक्तितारकम् || ५ ||

नानामार्गैस्तु दुष्प्रापं कैवल्यं परमं पदम् |
पतिताः शास्त्रजालेषु प्रज्ञया तेन मोहिताः || ६ ||

अनिर्वाच्यपदं वक्तुं न शक्यं तैः सुरैरपि |
स्वात्मप्रकाशरूपं तत् किं शास्त्रेण प्रकाश्यते || ७ ||

	एवं पृष्टो भगवान् प्रश्नोत्तरमाह- तमिति | 
स्ववक्तव्यरहस्यार्थस्य नानामार्गालंकारनानाशास्त्रतत्प्रवर्तकैरपि 
दुष्प्रापतामाह- सर्व इति | मायाजालेन वेष्टिताः मायातत्कार्यपटैः 
आवृताः इत्यर्थः || ४-५ || कैवल्यमार्गस्य ज्ञानेतरसाधनेन 
दुष्प्रापत्वे नान्यः पन्था अयनाय विद्यते इति श्रुतेः | शास्त्रजालमोहितैः 
यन्मयोच्यमानं तद्वक्तुं न शक्यमित्याह- पतिता इति | तेन 
स्वाज्ञानेन च मोहिताः || ६ || सूर्यादिघटान्ताः येन प्रकाश्यन्ते

प्. ३६५) येन वेदशास्त्राण्यर्थवन्ति तत् कदापि शास्त्रप्रकाश्यं न 
भवति, ब्रह्मणः स्वप्रकाशमात्रत्वेन 
व्याविद्धपदवाक्यार्थत्वात् || ७ ||

परस्यैव जीवत्वम्

निष्कलं निर्मलं शान्तं सर्वातीतं निरामयम् |
तदेव जीवरूपेण पुण्यपापफलैर्वृतम् || ८ ||

परमात्मपदं नित्यं तत् कथं जीवतां गतम् |
सर्वभावपदातीतं ज्ञानरूपं निरञ्जनम् || ९ ||

वारिवत् स्फुरितं तस्मिंस्तत्राहंकृतिरुत्थिता |
पञ्चात्मकमभूत् पिण्डं धातुबद्धं गुणात्मकम् || १० ||

सुखदुःखैः समायुक्तं जीवभावनया कुरु |
तेन जीवाभिधा प्रोक्ता विशुद्धे परमात्मनि || ११ ||

	जीवः परस्मात् भिद्यत इत्याशङ्क्य यन्निर्विशेषं तदेव जीवतां 
गच्छतीव भातीत्याह- निष्कलमिति || ८ || तत् कथं जीवतामर्हति 
इत्याक्षिपति- परमात्मेति | प्रश्नोत्तरमाह- सर्वेति | वस्तुतो ब्रह्म 
सर्वभावपदातीतम् | स्वातिरिक्तभावः शशविषाणवत् नास्त्येव | यदि 
स्वाज्ञदृष्ट्या स्यात्तदा स्वज्ञदृष्ट्या सर्वभावपदातीतं 
ज्ञानरूपं ज्ञप्तिमात्रत्वात्, निरञ्जनं सर्वत्रासङ्गमित्यर्थः || 
९ || यत् स्वमात्रम् अवशिष्टं तत्र स्वाज्ञः स्वातिरिक्तम् अध्यस्थतीत्याह##-
मन्दवातेरितवारिवत् स्फुरितं तत्र गुणासाम्यात्मिका मूलप्रकृतिवाच्या 
अहंकृतिरुत्थिता | ततः पञ्चतन्मात्राणि, ततः 
पञ्चीकृतपञ्चमहाभूतानि, ततः सप्तधातुबद्धं 
त्रिगुणात्मकं पञ्चात्मकं पिण्डमभूत् || १० || तत्र 
सुखदुःखसमायुक्तं यच्चैतन्यं तत्

प्. ३६६) जीवभावनया कुरु | सर्वभावातीतविशुद्धे परमात्मनि तेन 
प्राकृतगुणयोगेन निर्विशेषब्रह्मण एव जीवाभिधा प्रोक्ता || ११ ||

प्राकृतगुणवियुक्तस्य जीवस्य परमात्मत्वम्

कामक्रोधभयं चापि मोहलोभमदो रजः |
जन्म मृत्युश्च कार्पण्यं शोकस्तन्द्रा क्षुधा तृषा || १२ ||

तृष्णा लज्जा भयं दुःखं विषादो हर्ष एव च |
एभिर्दोषैर्विनिर्मुक्तः स जीवः केवलो मतः || १३ ||

	यदा प्राकृतगुणवियुक्तो भवति तदा जीव एव केवलपरमात्मा 
भवतीत्याह- कामेति | अत्र वचनलिङ्गव्यत्ययः छान्दसः || १२##-

ज्ञानयोगयोः युगपदभ्यासः

तस्माद्दोषविनाशार्थमुपायं कथयामि ते |
योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं भवति ध्रुवम् || १४ ||

योगोऽपि ज्ञानहीनस्तु न क्षमो मोक्षकर्मणि |
तस्माज्ज्ञानं च योगं च मुमुक्षुर्दृढमभ्यसेत् || १५ ||

	यस्मादेवं तस्मात् | केवलनिर्विशेषज्ञानस्य मोक्षदत्वेऽपि 
सविशेषज्ञानस्य तदभावात् योगाकाङ्क्षा भवेदिति ज्ञानयोगौ 
युगपदभ्यसेदित्याह- योगहीनमिति || १४ || यस्मादेवं तस्मात् || १५ ||

ज्ञानस्वरूपम्

अज्ञानादेव संसारो ज्ञानादेव विमुच्यते |
ज्ञानस्वरूपमेवादौ ज्ञानं ज्ञेयैकसाधनम् || १६ ||

प्. ३६७) ज्ञातं येन निजं रूपं कैवल्यं परमं पदम् |
निष्कलं निर्मलं साक्षात् सच्चिदानन्दरूपकम् || १७ ||

उत्पत्तिस्थितिसंहारस्फूर्तिज्ञानविवर्जितम् |
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमथ योगं ब्रवीमि ते || १८ ||

	बन्धमोक्षहेतू स्वाज्ञानस्वज्ञाने इत्याह- अज्ञानादिति | तत्र 
ज्ञानं कीदृशम् इत्याह- ज्ञानेति || १६-१७ || स्वातिरेकेण 
इदमुत्पन्नं स्थितं उपसंहृतं इति या स्फूर्तिः तज्ज्ञानविवर्जितं 
तदेव निर्विशेषज्ञानमिति प्रोक्तम् | नहि तत् स्वफलाप्तौ 
योगादिसाधनमपेक्षते | यद्यपरब्रह्मगोचरं सविशेषज्ञानं 
स्वगतविशेषताशान्तये तदेव योगमपेक्षते | यत् सविशेषज्ञानेन 
समुच्चिचीषितं तत् ब्रवीमीत्याह- अथेति | अथ 
सविशेषज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं तन्निर्विशेषताहेतुयोगं शृण्वित्यर्थः || 
१८ ||

मन्त्रयोगादिः चतुर्विधो योगः

योगो हि बहुधा ब्रह्मन् भिद्यते व्यवहारतः |
मन्त्रयोगो लयश्चैव हठोऽसौ राजयोगकः || १९ ||

	सोऽयं योगः कीदृश इत्याकाङ्क्षायां पारमार्थिकयोग एकोऽपि 
साधनवैचित्र्यात् बहुधा भिद्यते इत्याह- योगो हीति | तत् कथमित्यत्र 
मन्त्रेति | इति प्रधानयोगाः चत्वारः || १९ ||

आरम्भादयो योगावस्थाः

आरम्भश्च घटश्चैव तथा परिचयः स्मृतः |
निष्पत्तिश्चेत्यवस्था च सर्वत्र परिकीर्तिता || २० ||

	अङ्गयोगास्तु- आरम्भश्चेति || २० ||

प्. ३६८) 			मन्त्रयोगलक्षणम्

एतेषां लक्षणं ब्रह्मन् वक्ष्ये शृणु समासतः |
मातृकादियुतं मन्त्रं द्वादशाब्दं तु यो जपेत् || २१ ||

क्रमेण लभते ज्ञानमणिमादिगुणान्वितम् |
अल्पबुद्धिरिमं योगं सेवते साधकाधमः || २२ ||

	इति सूत्रवाक्यानि, एतेषाम् | तत्रादौ मन्दानुकम्पया 
मन्त्रयोगमाह- मातृकेति || २१-२२ ||

लययोगलक्षणम्

लययोगश्चित्तलयः कोटिशः परिकीर्तितः |
गच्छंस्तिष्ठन् स्वपन् भुञ्जन् ध्यायेन्निष्कलमीश्वरम् || २३ ||

स एव लययोगः स्याद्घठयोगमतः शृणु |

	लययोगप्रकारमाह- लयेति | तत्रायं सारतरो गच्छन्निति || २३ ||

हठयोगाङ्गानि

यमश्च नियमश्चैव ह्यासनं प्राणसंयमः || २४ ||

प्रत्याहारो धारणा च ध्यानं भ्रूमध्यमे हरिम् |
समाधिः समतावस्था साष्टाङ्गो योग उच्यते || २५ ||

महामुद्रा महाबन्धो महावेधश्च खेचरी |
जालंधरोड्डियाणश्च मूलबन्धस्तथैव च || २६ ||

प्. २६९) दीर्घप्रणवसंधानं सिद्धान्तश्रवणं तथा |
वज्रोली चामरोली च सहजोली त्रिधा मता || २७ ||

	अष्टाङ्गविशिष्टहठयोगमाह- हठेति || २४-२५ || पुनः 
द्वादशाङ्गयोगमाचष्टे- महामुद्रेति || २६-२७ ||

यमनियमासनेषु प्रधानाङ्गानि

एतेषां लक्षणं ब्रह्मन् प्रत्येकं शृणु तत्त्वतः |
लघ्वाहारो यमेष्वेको मुख्यो भवति नेतरः || २८ ||

अहिंसा नियमेष्वेका मुख्या वै चतुरानन |
सिद्धं पद्मं तथा सिंहं भद्रं चेति चतुष्टयम् || २९ ||

	आहत्य अयं योगो विंशत्यङ्गविशिष्टः | एतेषामङ्गानां 
पृथग्लक्षणमाह- एतेषामिति | दशयमेषु 
प्रधानसाधनमाह- लघ्विति || २८ || तथा दशनियमेषु 
मुख्यसाधनमाह अहिंसेति | आसनानि अनन्तानि | तेषु अशीत्यासनानि 
मुख्यानि | तेष्वपि सिद्धाद्यासनचतुष्टयं मुख्यम् इत्याह- 
सिद्धमिति || २९ ||

योगाभ्यासविघ्नत्यागः

प्रथमाभ्यासकाले तु विघ्नाः स्युश्चतुरानन |
आलस्यं कत्थनं धूर्तगोष्ठी मन्त्रादिसाधनम् || ३० ||

धातुस्त्रीलौल्यकादीनि मृगतृष्णामयानि वै |
ज्ञात्वा सुधीस्त्यजेत् सर्वान् विघ्नान् पुण्यप्रभावतः || ३१ ||

	योगाभ्यासकालप्रादुर्भूतविघ्नजालं त्यजेदित्याह- प्रथमेति 
|| ३०-३१ ||

प्. ३७०) 		प्राणायामोचितमठासनयोः स्वरूपम्

प्राणायामं ततः कुर्यात् पद्मासनगतः स्वयम् |
सुशोभनं मठं कुर्यात् सूक्ष्मद्वारं तु निर्व्रणम् || ३२ ||

सुष्ठु लिप्तं गोमयेन सुधया वा प्रयत्नतः |
मत्कुणैर्मशकैर्लूकैर्वर्जितं च प्रयत्नतः || ३३ ||

दिने दिने च संमृष्टं संमार्जन्या विशेषतः |
वासितं च सुगन्धेन धूपितं गुग्गुलादिभिः || ३४ ||

नात्युछ्रितं नातिनीचं चेलाजिनकुशोत्तरम् |
तत्रोपविश्य मेधावी पद्मासनसमन्वितः || ३५ ||

	ततः किमित्यत आह- प्राणायाममिति | 
प्राणायामोचितमठलक्षणमाह- सुशोभनमिति || ३२-३४ || 
योगिनो लक्षणमाह- तत्रेति || ३५ ||

प्राणायामारम्भप्रकारः

ऋजुकायः प्राञ्जलिश्च प्रणमेदिष्टदेवताम् |
ततो दक्षिणहस्तस्य अङ्गुष्ठेनैव पिङ्गलाम् || ३६ ||

निरुध्य पूरयेद्वायुमिडया तु शनैः शनैः |
यथाशक्त्यविरोधेन ततः कुर्याच्च कुम्भकम् || ३७ ||

पुनस्त्यजेत् पिङ्गलया शनैरेव न वेगतः |
पुनः पिङ्गलयापूर्य पूरयेदुदरं शनैः || ३८ ||

प्. ३७१) धारयित्वा यथाशक्ति रेचयेदिडया शनैः |
यया त्यजेत् तयापूर्य धारयेदविरोधतः || ३९ ||

	योगारम्भसमये प्रणमेत् | ततः किमित्यत्र 
प्राणायामानुष्ठानक्रममाह- तत इति || ३६-३९ ||

मात्रानियमपूर्वकः प्राणायामः

जानु प्रदक्षिणीकृत्य न द्रुतं न विलम्बितम् |
अङ्गुलिस्फोटनं कुर्यात् सा मात्रा परिगीयते || ४० ||

इडया वायुमापूर्य शनैः षोडशमात्रया |
कुम्भयेत् पूरितं पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया || ४१ ||

रेचयेत् पिङ्गलानाड्या द्वात्रिंशन्मात्रया पुनः |
पुनः पिङ्गलयापूर्य पूर्ववत् सुसमाहितः || ४२ ||

प्रातर्माध्यंदिने सायमर्धरात्रे च कुम्भकान् |
शनैरशीतिपर्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत् || ४३ ||

	सामान्यप्राणायामलक्षणमुक्त्वा अथ 
मात्राकालप्रदर्शनपूर्वकं विशेषप्राणायामलक्षणमाह- 
जान्विति || ४०-४२ || प्रत्यहं प्राणायामकालसंख्येयत्तामाह- 
प्रातरिति || ४३ ||

आन्तरालिकफलं नाडीशुद्धिः तच्चिह्नानि च

एवं मासत्रयाभ्यासान्नाडीशुद्धिस्ततो भवेत् |
यदा तु नाडीशुद्धिः स्यात् तदा चिह्नानि बाह्यतः || ४४ ||

प्. ३७२) जायन्ते योगिनो देहे तानि वक्ष्याम्यशेषतः |
शरीरलघुता दीप्तिर्जाठराग्निविवर्धनम् || ४५ ||

कृशत्वं च शरीरस्य तदा जायेत निश्चितम् |

	एवमभ्यासान्तरालिकफलमाह- एवमिति | नाडीशुद्धिचिह्नानि 
कानीत्यत आह- यदेति || ४४-४८ ||

योगाभ्यासकाले आहारादिनियमः

योगविघ्नकराहारं वर्जयेद्योगवित्तमः || ४६ ||

लवणं सर्षपं चाम्लमुष्णं रूक्षं च तीक्ष्णकम् |
शाकजातं रामठादि बह्निस्त्रीपथिसेवनम् || ४७ ||

प्रातःस्नानोपवासादिकायक्लेशांश्च वर्जयेत् |
अभ्यासकाले प्रथमं शस्तं क्षीराज्यभोजनम् || ४८ ||

गोधूममुद्गशाल्यन्नं योगवृद्धिकरं विदुः |

केवलकुम्भकसिद्धिः

ततः परं यथेष्टं तु शक्तः स्याद्वायुधारणे || ४९ ||

यथेष्टधारणाद्वायोः सिध्येत् केवलकुम्भकः |
केवले कुम्भके सिद्धे रेचपूरविवर्जिते || ५० ||

न तस्य दुर्लभं किंचित् त्रिषु लोकेषु विद्यते |

	ततः किमित्यत्र आह- तत इति || ४९ || तेन किं स्यादित्यत आह- 
यथेष्टेति || ५० ||

प्. ३७३) 				प्रस्वेदादिसिद्धयः

प्रस्वेदो जायते पूर्वं मर्दनं तेन कारयेत् || ५१ ||

ततोऽपि धारणाद्वायोः क्रमेणैव शनैः शनैः |
कम्पो भवति देहस्य आसनस्थस्य देहिनः || ५२ ||

ततोऽधिकतराभ्यासात् दर्दरी स्वेन जायते |
यदा च दर्दरो भाव उत्प्लुत्योत्प्लुत्य गच्छति || ५३ ||

पद्मासनस्थितो योगी तथा गच्छति भूतले |
ततोऽधिकतराभ्यासाद्भूमित्यागश्च जायते || ५४ ||

पद्मासनस्थ एवासौ भूमिमुत्सृज्य गच्छति |
अतिमानुषचेष्टादि तथा सामर्थ्यमुद्भवेत् || ५५ ||

न दर्शयेच्च सामर्थ्यं दर्शनं वीर्यवत्तरम् |
स्वल्पं वा बहुधा दुःखं योगी न व्यथते तदा || ५६ ||

अल्पमूत्रपुरीषश्च स्वल्पनिद्रश्च जायते |
कीलवो दूषिका लाला स्वेददुर्गन्धतानने || ५७ ||

एतानि सर्वथा तस्य न जायन्ते ततः परम् |
ततोऽधिकतराभ्यासाद् बलमुत्पद्यते बहु || ५८ ||

येन भूचरसिद्धिः स्याद्भूचराणां जये क्षमः |
व्याघ्रो वा शरभो वापि गजो गवय एव वा || ५९ ||

प्. ३७४) सिंहो वा योगिना तेन म्रियन्ते हस्तताडिताः |
कंदर्पस्य यथा रूपं तथा स्यादपि योगिनः || ६० ||

तद्रूपवशगा नार्यः काङ्क्षन्ते तस्य संगमम् |
यदि सङ्गं करोत्येष तस्य बिन्दुक्षयो भवेत् || ६१ ||

वर्जयित्वा स्त्रियां सङ्गं कुर्यादभ्यासमादरात् |
योगिनोऽङ्गे सुगन्धश्च जायते बिन्दुधारणात् || ६२ ||

	पादार्धत्रिपादपूर्णाभ्यासतः प्रस्वेदाद्यतिमानुषचेष्टान्त##-
पादप्राणायामतः प्रस्वेदः || ५१-५५ || दुःखं प्राप्यापि || ५६ || 
एवमभ्यासं कुर्वतो योगिनो मानुषविकारराहित्यपूर्वकं महाबलं 
सौन्दर्यं स्त्र्यादिपराङ्मुखत्वं स्वाङ्गदिव्यसुगन्धश्च जायत 
इत्याह- अल्पेति | स्वदेहजकीलं संधिबन्धमुद्बध्नन्तीति कीलवो 
वायुबन्धाः | शरीरं दूषयति  कार्श्यभावं करोतीति दूषिका 
क्षयादि, नेत्रमलं वा | शिष्टं स्पष्टम् || ५७ || किंच- तत इति || ५८ 
|| तत् कथम् ? व्याघ्र इति || ५९-६२ ||

योगप्रतिबन्धनाशाय प्रणवजपः आरम्भावस्था

ततो रहस्युपाविष्टः प्रणवं प्लुतमात्रया |
जपेत् पूर्वार्जितानां तु पापानां नाशहेतवे || ६३ ||

सर्वविघ्नहरो मन्त्रः प्रणवः सर्वदोषहा |
एवमभ्यासयोगेन सिद्धिरारम्भसंभवा || ६४ ||

प्. ३७५) यदि प्रतिबन्धकवशात् योगो न सिध्यति तदा तच्छान्त्यै 
प्रणवजपः कार्यः इत्याह- तत इति || ६३ || प्रस्वेदादिसुगन्धश्च जायते 
इत्यन्तसिद्धेरारब्धत्वादयमारम्भः इत्याह- एवमिति || ६४ ||

घटावस्था

ततो भवेद्घटावस्था पवनाभ्यासतत्परा |
प्राणोऽपानो मनो बुद्धिर्जीवात्मपरमात्मनोः || ६५ ||

अन्योन्यस्याविरोधेन एकतां घटते यदा |
घटावस्थेति सा प्रोक्ता तच्चिह्नानि ब्रवीम्यहम् || ६६ ||

पूर्वं यः कथितोऽभ्यासश्चतुर्थांशं परिग्रहेत् |
दिवा वा यदि वा सायमेककालं समभ्यसेत् || ६७ ||

एकवारं प्रतिदिनं कुर्यात् केवलकुम्भकम् |

	घटयोगमाह- तत इति || ६५-६७ ||

प्रत्याहारलक्षणम्

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो यत्प्रत्याहरणं स्फुटम् || ६८ ||

योगी कुम्भकमास्थाय प्रत्याहारः स उच्यते |

	प्रत्याहारस्वरूपमाह- इन्द्रियाणीति || ६८ ||

धारणास्वरूपम्

यद्यत् पश्यति चक्षुर्भ्यां तत्तदात्मेति भावयेत् || ६९ ||

यद्यच्छृणोति कर्णाभ्यां तत्तदात्मेति भावयेत् |
लभते नासया यद्यत् तत्तदात्मेति भावयेत् || ७० ||

प्. ३७६) जिह्वया यद्रसं ह्यत्ति तत्तदात्मेति भावयेत् |
त्वचा यद्यत् स्पृशेद्योगी तत्तदात्मेति भावयेत् || ७१ ||

एवं ज्ञानेन्द्रियाणां तु तत्तदात्मनि धारयेत् |

	धारणालक्षणमाह- यद्यदिति || ६९-७१ || 
चक्षुरादीन्द्रियेन्द्रियार्थजातं स्वाज्ञदशायामब्रह्मतया विकल्पितं 
स्वज्ञदशायां तत् ब्रह्मेति प्रतीचि धारयेदित्यर्थः ||

धारणासिद्धयः तद्गोपनविधिश्च

याममात्रं प्रतिदिनं योगी यत्नादतन्द्रितः || ७२ ||

यथा वा चित्तसामर्थ्यं जायते योगिनो ध्रुवम् |
दूरश्रुतिर्दूरदृष्टिः क्षणाद्दूरागमस्तथा || ७३ ||

वाक्सिद्धिः कामरूपत्वमदृश्यकरणी तथा |
मलमूत्रप्रलेपेन लोहादेः स्वर्णता भवेत् || ७४ ||

खे गतिस्तस्य जायेत संतताभ्यासयोगतः |
सदा बुद्धिमता भाव्यं योगिना योगसिद्धये || ७५ ||

एते विघ्ना महासिद्धेर्न रमेत् तेषु बुद्धिमान् |
न दर्शयेत् स्वसामर्थ्यं यस्य कस्यापि योगिराट् || ७६ ||

यथा मूढो यथा मूर्खो यथा बधिर एव वा |
तथा वर्तेत लोकस्य स्वसामर्थ्यस्य गुप्तये || ७७ ||

प्. ३७७) शिष्याश्च स्वस्वकार्येषु प्रार्थयन्ति न संशयः |
तत्तत्कर्मकरव्यग्रः स्वाभ्यासे विस्मृतो भवेत् || ७८ ||

सर्वव्यापारमुत्सृज्य योगनिष्ठो भवेद्यतिः |
अविस्मृत्य गुरोर्वाक्यमभ्यसेत् तदहर्निशम् || ७९ ||

एवं भवेत् घटावस्था संतताभ्यासयोगतः |
अनभ्यासवतश्चैव वृथागोष्ठ्या न सिध्यति || ८० ||

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन योगमेव सदाभ्यसेत् |

	ततः किं जायते इत्यत आह- याममात्रमिति || ७२ || किं तत् ? 
दूरश्रुतिरिति || ७३-७५ || यतः स्वात्तसिद्धिप्रकटनाद्योगान्तरायो भवति 
तस्मात् सिद्धिजालोपेक्षापूर्वकं स्वसामर्थ्यं गोपयन् योगमेवाभ्यसेत् 
इत्याह- एत इति || ७६-७७ || तत्तत्कर्मकरव्यग्रः तत्तत्कर्मकरणे 
व्यग्रचित्तो भवति | ततः स्वाभ्यासे || ७८-७९ || अभ्यासत एव इयं 
घटावस्था सिध्यति नान्यथेत्याह- एवमिति || ८० ||

परिचयावस्था

ततः परिचयावस्था जायतेऽभ्यासयोगतः || ८१ ||

वायुः परिचितो यत्नादग्निना सह कुण्डलीम् |
भावयित्वा सुषुम्नायां प्रविशेदनिरोधतः || ८२ ||

वायुना सह चित्तं च प्रविशेच्च महापथम् |
यस्य चित्तं स्वपवनः सुषुम्नां प्रविशेदिह || ८३ ||

	परिचयस्वरूपमाह- तत इति || ८१ || तत् कथम् ? वायुरिति || ८२ || 
महापथं सुषुम्नाद्वारमित्यर्थः | तथा सेयं परिचयावस्थेत्युच्यते || 
८३ ||

प्. ३७८) 		पञ्चभूतमण्डलेषु पञ्चब्रह्मधारणानि

भूमिरापोऽनलो वायुराकाशश्चेति पञ्चकः |
येषु पञ्चसु देवानां धारणा पञ्चधोच्यते || ८४ ||

पादादिजानुपर्यन्तं पृथिवीस्थानमुच्यते |
पृथिवी चतुरश्रं च पीतवर्णं लवर्णकम् || ८५ ||

पार्थिवे वायुमारोप्य लकारेण समन्वितम् |
ध्यायंश्चतुर्भुजाकारं चतुर्वक्त्रं हिरण्मयम् || ८६ ||

धारयेत् पञ्च घटिकाः पृथ्वीजयमाप्नुयात् |
पृथिवीयोगतो मृत्युर्न भवेदस्य योगिनः || ८७ ||

आ जानोः पायुपर्यन्तमपां स्थानं प्रकीर्तितम् |
अपोऽर्धचन्द्रं शुक्लं च वंबीजं परिकीर्तितम् || ८८ ||

वारुणे वायुमारोप्य वकारेण समन्वितम् |
स्मरन् नारायणं देवं चतुर्बाहुं किरीटिनम् || ८९ ||

शुद्धस्फटिकसंकाशं पीतवाससमच्युतम् |
धारयेत् पञ्च घटिकाः सर्वपापैः प्रमुच्यते || ९० ||

ततो जलाद्भयं नास्ति जले मृत्युर्न विद्यते |
आ पायोर्हृदयान्तं च वह्निस्थानं प्रकीर्तितम् || ९१ ||

वह्निस्त्रिकोणं रक्तं च रेफाक्षरसमुद्भवम् |
वह्नौ चानिलमारोप्य रेफाक्षरसमुज्ज्वलम् || ९२ ||

प्. ३७९) त्रियक्षं वरदं रुद्रं तरुणादित्यसंनिभम् |
भस्मोद्धूलितसर्वाङ्गं सुप्रसन्नमनुस्मरन् || ९३ ||

धारयेत् पञ्च घटिका वह्निनासौ न दह्यते |
न दह्यते शरीरं च प्रविष्टस्याग्निकुण्डके || ९४ ||

आ हृदयाद् भ्रुवोर्मध्यं वायुस्थानं प्रकीर्तितम् |
वायुः षट्कोणकं कृष्णं यकाराक्षरभासुरम् || ९५ ||

मारुतं मरुतां स्थाने यकाराक्षरभासुरम् |
धारयेत् तत्र सर्वज्ञमीश्वरं विश्वतोमुखम् || ९६ ||

धारयेत् पञ्च घठिका वायुवद्व्योमगो भवेत् |
मरणं न तु वायोस्तु भयं भवति योगिनः || ९७ ||

आ भ्रूमध्यात्तु मूर्धान्तमाकाशस्थानमुच्यते |
व्योम वृत्तं च धूम्रं च हकाराक्षरभासुरम् || ९८ ||

आकाशे वायुमारोप्य हकारोपरि शंकरम् |
बिन्दुरूपं महादेवं व्योमाकारं सदाशिवम् || ९९ ||

शुद्धस्फटिकसंकाशं धृतबालेन्दुमौलिनम् |
पञ्चवक्त्रयुतं सौम्यं दशबाहुं त्रिलोचनम् || १०० ||

सर्वायुधैर्धृताकारं सर्वभूषणभूषितम् |
उमार्धदेहं वरदं सर्वकारणकारणम् || १०१ ||

आकाशधारणात् तस्य खेचरत्वं भवेद् ध्रुवम् |
यत्र कुत्र स्थितो वापि सुखमत्यन्तमश्नुते || १०२ ||

प्. ३८०) एवं धारणाः पञ्च कुर्याद्योगी विचक्षणः |
ततो दृढशरीरः स्यान्मृत्युस्तस्य न विद्यते || १०३ ||

ब्रह्मणः प्रलयेनापि न सीदति महामतिः |

	ततः स्वावयवप्रविभक्तपञ्चभूतमण्डले 
पञ्चब्रह्मधारणमाह- भूमिरिति | देवानां 
ब्रह्मादिसदाशिवान्तानाम् || ८४ || तत्रादौ पादादीति | पृथिवीशब्देन 
पार्थिवमण्डलमुच्यते || ८५ || ततः पार्थिवे || ८६-८७ || अस्मण्डले 
विष्णुध्यानं तत्फलं चाह- आ जानोरिति || ८८-९० || वह्निमण्डले 
रुद्रध्यानं तत्फलं चाह- आ पायोरिति || ९१-९४ || वायुमण्डले 
ईश्वरध्यानं तत्फलं चाह- आ हृदयादिति || ९५-९७ || 
आकाशमण्डले सदाशिवध्यानं तत्फलं चाह- आ भ्रूमध्यादिति 
|| ९८-१०३ ||

सगुणध्यानम्

समभ्यसेत् तथा ध्यानं घटिकाषष्टिमेव च || १०४ ||

वायुं निरुध्य चाकाशे देवतामिष्टदामिति |
सगुणध्यानमेतत् स्यादणिमादिगुणप्रदम् |

	सगुणनिर्गुणभेदेन द्विप्रकारं ध्यानमाह- समभ्यसेदिति 
|| १०४ ||

निर्गुणध्यानतः समाधिसिद्धिः

निर्गुणध्यानयुक्तस्य समाधिश्च ततो भवेत् || १०५ ||

दिनद्वादशकेनैव समाधिं समवाप्नुयात् |
वायुं निरुध्य मेधावी जीवन्मुक्तो भवत्ययम् || १०६ ||

समाधिः समतावस्था जीवात्मपरमात्मनोः |

प्. ३८१) ब्रह्मातिरिक्तं न किंचिदस्तीति तत्स्वरूपेणावस्थानं 
समाधिरित्यर्थः || १०५ || तथाविधं दिनद्वादकेनैव || १०६ || 
समाधिशब्दं व्युत्पादयति- समाधिरिति | जीवात्मपरमात्मनोः 
वाच्यार्थवैषम्यत्यागपूर्वकं तयोः लक्ष्यरूपेण समतावस्थैव 
समाधिरित्यर्थः ||

सिद्धयोगस्य स्वेच्छया देहत्यागात्यागौ

यदि स्वदेहमुत्स्रष्टुमिच्छा चेदुत्सृजेत् स्वयम् || १०७ ||

परब्रह्मणि लीयेत न तस्योत्क्रान्तिरिष्यते |
अथ नो चेत् समुत्स्रष्टुं स्वशरीरं प्रियं यदि || १०८ ||

सर्वलोकेषु विहरन्नणिमादिगुणान्वितः |
कदाचित् स्वेच्छया देवो भूत्वा स्वर्गे महीयते || १०९ ||

मनुष्यो वापि यक्षो वा स्वेच्छयापि क्षणाद्भवेत् |
सिंहो व्याघ्रो गजो वाश्वः स्वेच्छया बहुतामियात् || ११० ||

यथेष्टमेव वर्तेत योगी यद्वा महेश्वरः |
अभ्यासभेदतो भेदः फलं तु सममेव हि || १११ ||

	यः स्वातिरेकेणाभासतोऽपि शरीरत्रयमस्तीति मन्यते सोऽयं योगी तत् 
त्यक्त्वा परब्रह्मणि लीयते | यद्येवं नहि त्यक्तुमिच्छति विचित्रशक्तिं 
प्रकटयन् आभूतसंप्लवम् अस्मिन् लोके विहरेदित्याह- यदीति || १०७##-
मुख्यफलं कैवल्यं सममेवेत्यर्थः || १११ ||

प्. ३८२) 			महाबन्धलक्षणम्

पार्ष्णि वामस्य पादस्य योनिस्थाने नियोजयेत् |
प्रसार्य दक्षिणं पादं हस्ताभ्यां धारयेद् दृढम् || ११२ ||

चुबुकं हृदि विन्यस्य पूरयेद्वायुना पुनः |
कुम्भकेन यथाशक्त्या धारयित्वा तु रेचयेत् || ११३ ||

वामाङ्गेन समभ्यस्य दक्षाङ्गेन समभ्यसेत् |
प्रसारितस्तु यः पादस्तमुरूपरि मानयेत् || ११४ ||

अयमेव महाबन्ध उभयत्रैवमभ्यसेत् |

महामुद्रालक्षणं अन्यत्राम्नायते-

वक्षोन्यस्तहनुर्निपीड्य सुषिरं योनेश्च वामाङ्घ्रिणा
हस्ताभ्यामनुधारयन् प्रसरितं पादं तथा दक्षिणम् |
आपूर्य श्वसनेन कुक्षियुगलं मूर्ध्नि स्थितं धारये-
देषा पातकनाशनी ननु महामुद्रा नृणां प्रोच्यते ||

इति | महाबन्धलक्षणमाह- पार्ष्णिमिति || ११२-११३ || मानयेत् 
समर्पयेत् आरोपयेदित्यर्थः || ११४ || अभ्यसेत् वामाङ्गवत् 
दक्षाङ्गेऽपीत्यर्थः |

महावेधलक्षणम्

महाबन्धस्थितो योगी कृत्वा पूरकमेकधीः || ११५ ||

वायूनां गतिमावृत्य निभृतं कण्ठमुद्रया |
पुटद्वयं समाक्रम्य वायुः स्फुरति सत्वरम् || ११६ ||

अयमेव महावेधः सिद्धैरभ्यस्यतेऽनिशम् |

प्. ३८३) वेधस्वरूपमाह- महाबन्धेति || ११५ || 
उच्छ्वासनिश्वासरेचकपूरकवायूनां गतिम् आवृत्य आच्छाद्य 
कण्ठमुद्रया जालंधरबन्धेन निरुध्य ततः प्राणवायुः 
इडापिङ्गलापुटद्वयं सम्यगाक्रम्य अतिक्रम्य सत्वरं सुषुम्नायां 
स्फुरतीति यत् अयमेव || ११६ ||

खेचरीस्वरूपम्

अन्तः कपालकुहरे जिह्वां व्यावृत्य धारयेत् || ११७ ||

भ्रूमध्यदृष्टिरप्येषा मुद्रा भवति खेचरी |

खेचरीस्वरूपमाह- अन्तरिति || ११७ ||

बन्धत्रयस्वरूपं तत्फलं च

कण्ठमाकुञ्च्य हृदये स्थापयेद् दृढया धिया || ११८ ||

बन्धो जालंधराख्योऽयं मृत्युमातङ्गकेसरी |
बन्धो येन सुषुम्नायां प्राणस्तूड्डीयते यतः || ११९ ||

उड्याणाख्यो हि बन्धोऽयं योगिभिः समुदाहृतः |
पार्ष्णिभागेन संपीड्य योनिमाकुञ्चयेद् दृढम् || १२० ||

अपानमूर्ध्वमुत्थाप्य योनिबन्धोऽयमुच्यते |
प्राणापानौ नादबिन्दू मूलबन्धेन चैकताम् || १२१ ||

गत्वा योगस्य संसिद्धिं यच्छतो नात्र संशयः |

	बन्धत्रयस्वरूपं तत्फलं चाह- कण्ठमिति || ११८-१२१ ||

प्. ३८४) 		विपरीतकरणीलक्षणं तत्फलं च

करणी विपरीताख्या सर्वाधिव्याधिनाशिनी || १२२ ||

नित्यमभ्यासयुक्तस्य जाठराग्निविवर्धनी |
आहारा बहवस्तस्य संपाद्याः साधकस्य च || १२३ ||

अल्पाहारा यदि भवेदग्निर्देहं हरेत् क्षणात् |
अधःशिरश्चोर्ध्वपादः क्षणं स्यात् प्रथमे दिने || १२४ ||

क्षणात्तु किंचिदधिकमभ्यसेत्तु दिने दिने |
वली च पलितं चैव षण्मासार्धान्न दृश्यते || १२५ ||

याममात्रं तु यो नित्यमभ्यसेत् स तु कालजित् |

	विपरीतकरणीं तत्फलं चाह- करणीति || १२२-१२३ || 
स्वस्थितिविपरीतं क्रियत इति विपरीतकरणी | तदेव प्रपञ्चयति- अध इति || 
१२४-१२५ ||

वज्रोलीस्वरूपम्

वज्रोलीमभ्यसेद्यस्तु स योगी सिद्धिभाजनम् || १२६ ||

लभ्यते यदि तस्यैव योगसिद्धिः करे स्थिता |
अतीतानागतं वेत्ति खेचरी च भवेद् ध्रुवम् || १२७ ||

	वज्रोल्यादिस्वरूपं तत्फलं चाह- वज्रोलीमिति | किं नाम वज्रोली 
? कांस्यपात्रे गोक्षीरं निक्षिप्य वज्रोलीतुल्यलिङ्गनालेन ग्रसित्वा 
पुनर्विरेच्य

प्. ३८५) पुनर्ग्रसनादिकमभ्यस्याथ स्त्रीयोनिमण्डले रेतो विसृज्य 
तच्छोणितेन साकं ग्रसेदिति यत् सैव वज्रोलीत्युच्यते | यस्तामभ्यस्यति स तु 
सिद्धो भवतीत्याह- लभ्यत इति | सोऽयं योगी अतीतानागतं वेत्ति | तस्यैव 
खेचरी || १२६-१२७ ||

अमरोलीस्वरूपम्

अमरीं यः पिबेन्नित्यं नस्यं कुर्वन् दिने दिने |
वज्रोलीमभ्यसेन्नित्यममरोलीति कथ्यते || १२८ ||

	अमरोलीस्वरूपमाह- अमरीमिति | अमरीशब्देन मूत्रमुच्यते | 
तत्र प्रथमान्त्यधारे विहाय मध्यधारां हस्ते पात्रे वा गृहीत्वा 
योऽयं योगी तत्त्रिभागं दिने दिने पिबन् नासापुटयोः नस्यं कुर्वन् नित्यं 
वज्रोलीमभ्यसेत् इति यत् सैव अमरोलीति कथ्यते | तथा च हठयोगतन्त्रे 
अभिहितम्-

पित्तोल्बणात्वात् प्रथमां च धारां
विहाय निःसारतयान्त्यधाराम् |
निषेव्यते शीतलमध्यधारा
वज्रोलिसिद्धैरमरोलिसिद्ध्यै ||

इति | एवममरोलीसिद्धस्यामरीपाननस्यं विना या सिद्धिरुदेति सैव 
सहजोलीत्युच्यते || १२८ ||

राजयोगनिष्पत्तिः

ततो भवेद्राजयोगो नान्तरा भवति ध्रुवम् |
यदा तु राजयोगेन निष्पन्ना योगिभिः क्रियाः || १२९ ||

तदा विवेकवैराग्यं जायते योगिनो ध्रुवम् |
विष्णुर्नाम महायोगी महाभूतो महातपाः || १३० ||

तत्त्वमार्गे यथा दीपो दृश्यते पुरुषोत्तमः |

प्. ३८६) राजयोगस्वरूपमाह- तत इति | न हि 
विंशत्यवयवहठाभ्यासमन्तरा राजयोगो भवतीत्यर्थः || १२९ || 
हठयोगसिद्धोऽयं राजयोगः योगराजत्वात् | तत्रैव हि भगवान् 
दृश्यते इत्याह- विष्णुरिति | क्षराक्षरकलनाविरलपुरुषोत्तमतत्त्वस्य 
सोऽहमस्मीति राजयोगेनैव लक्षितत्वात् || १३० ||

वैराग्यहेतुनिरूपणम्

यः स्तनः पूर्वपीतस्तं निष्पीड्य मुदमश्नुते || १३१ ||

यस्माज्जातो भगात् पूर्वं तस्मिन्नेव भगे रमन् |
या माता सा पुनर्भार्या या भार्या मातरेव हि || १३२ ||

यः पिता स पुनः पुत्रो यः पुत्रः स पुनः पिता |
एवं संसारचक्रेण कूपचक्रे धटा इव || १३३ ||

भ्रमन्तो योनिजन्मानि श्रुत्वा लोकान् समश्नुते |

	पुरुषोत्तमत्वातिरिक्तदारादिबाह्यवैराग्यहेतवे इदमाम्नायते- 
यः स्तन इति | तं तादृशमित्यर्थः || १३१ || तस्मिन्नेव तथाविधे भगे 
रमन् रममाणो मुदमश्नुते | अस्मिन् जन्मनि या माता सा पुनः 
भवान्तरे भार्या भवति, या भार्या सा भवान्तरे मातैव 
भवतीत्याह- या मातेति | मातरेव मातैवेत्यर्थः || १३२ || एवं 
पुरुषोत्तमतत्त्वातिरिक्तं किंचिदप्यस्तीति पश्यन्तः कूपचक्रे धटा इव##-
परिभ्रमन्तो नानायोनिषु जन्ममृती भजन्ते | यतः एवं अतः ब्रह्मैव 
सर्वम् ब्रह्मातिरिक्तं न किंचिदस्ति इति श्रुत्याचार्यमुखतः श्रुत्वा 
मुमुक्षुरुत्तमलोकान् ब्रह्माद्यावासभूतान् समश्नुते | 
यावद्ब्रह्मोपाधि तावदुषित्वा तेन साकं कैवल्यं लभन्ते ||

प्. ३८७) 			हृत्पद्मे प्रणवोपासनम्

त्रयो लोकास्त्रयो वेदास्तिस्रः संध्यास्त्रयः स्वराः || १३४ ||

त्रयोऽग्नयश्च त्रिगुणाः स्थिताः सर्वे त्रयाक्षरे |
त्रयाणामक्षराणां च योऽधीतेऽप्यर्धमक्षरम् || १३५ ||

तेन सर्वमिदं प्रोतं तत् सत्यं तत् परं पदम् |
पुष्पमध्ये यथा गन्धः पयोमध्ये यथा घृतम् || १३६ ||

तिलमध्ये यथा तैलं पाषाणेष्विव काञ्चनम् |
हृदि स्थाने स्थितं पद्मं तस्य वक्त्रमधोमुखम् || १३७ ||

ऊर्ध्वनालमधोबिन्दुस्तस्य मध्ये स्थितं मनः |
अकारे रेचितं पद्ममुकारेणैव भिद्यते || १३८ ||

मकारे लभते नादमर्धमात्रा तु निश्चला |
शुद्धस्फटिकसंकाशं निष्कलं पापनाशनम् || १३९ ||

लभते योगयुक्तात्मा पुरुषस्तत्परं पदम् |

	तदुपायत्वेन परापरब्रह्मगोचराकारादिमात्राचतुष्टय##-
प्रणवावयवाकारादित्र्यक्षरे क्रमेण भूरादयः त्रयो लोकाः, 
ऋगादयः त्रयो वेदाः, प्रातःसंध्यादिसंध्याः तिस्रः, 
अकारोकारमकारभेदेन त्रयः स्वराः || १३४ || गार्हपत्यादिभेदेन 
अग्नयः त्रयः, सत्त्वादित्रिगुणाश्च सर्वे स्थिताः प्रतिष्ठिता इत्यर्थः | 
अकारादित्रयाणामक्षराणां तदारोपाधिकरणविश्वविराडोत्रादि##-
श्रुत्याचार्यमुखतो जानाति || १३५ || तेन तुर्यभावमापन्नेन

प्. ३८८) योगिना सर्वमिदं प्रपञ्चजातं प्रोतम् अहमेवेदं सर्वमिति 
व्याप्तम् | यद्व्याप्यसापेक्षव्यापकतापह्नवसिद्धं तत् सत्यम् | यत् 
सत्तामात्रं तदेव परं निरतिशयं स्वावशेषतया पद्यत इति पदं 
ब्रह्ममात्रमवशिष्यत इत्यर्थः | कथं पुनः तुर्यस्य 
सर्वप्रोतत्वमित्यत्र दृष्टान्तचतुष्टयमाचष्टे- पुष्पेति || १३६ || 
यथा हेमनिमिल[बिड]शिलायां निर्विशेषतया काञ्चनं तत् 
सर्वं व्याप्य वर्तते तथा इत्यर्थः | यदेवं व्यापकचैतन्यं 
तदुपलब्धिस्थाननिर्देशपूर्वकं तत्स्वरूपं तज्ज्ञानफलं च 
विशदयति- हृदिस्थान इति | हृदिस्थाने उरोभागे 
कदलीपुष्पवदूर्ध्व-नालं अधोवक्त्रं हृत्पद्मं स्थितं भवति 
|| १३७ || तदधोभागे बिन्द्वव्याकृताकाशं विद्यते | तस्य मध्ये मन##-
तद्वृत्तिसहस्रभावाभावप्रकाशकतया प्रत्यक्चैतन्यं स्थित भवति | 
तदूर्ध्वनयनार्थं विकसनार्थं तद्गतचैतन्यसाक्षात्कारार्थं 
चोपायमाह- अकार इति | अकारे विश्वविराडोतृचैतन्ये साक्षात्कृते 
सति हृत्पद्ममूर्ध्वमुखतया रेचितम् उत्थितं भवति | 
उकारतदध्यक्षतैजससूत्रानुज्ञातृचैतन्य-साक्षात्कारेण तत् 
पद्मं भिद्यते विकासमेति || १३८ || 
मकारतदध्यक्षप्राज्ञबीजानुज्ञैकरसचैतन्ये साक्षात्कृते सति 
नादमीश्वरतत्त्वं तदात्मकप्रणवनादो विजृम्भते | 
अकारादिमात्रात्रयप्रपञ्चपर्यवसानार्धमात्रा तु 
द्वितुर्याविकल्पाधिष्ठिता निश्चला भवति | तत्र यदुपलभ्यते 
यदनुसंधानतः पुण्यपापजालं नश्यति तत् 
शुद्धस्फटिकसंकाशं पापनाशनं वस्तुतो निष्प्रतियोगिकनिष्कलं 
यत् स्वमात्रमवशिष्यते || १३९ || यथोक्तयोगयुक्तात्मा पुरुषः तत् परं 
पदं लभते कृतकृत्यो भवतीत्यर्थः ||

सर्वकरणव्यापारोपरतिः आत्मावगत्युपायः

कूर्मः स्वपाणिपादादिशिरश्चात्मनि धारयेत् || १४० ||

एवं द्वारेषु सर्वेषु वायुपूरितरेचितः |
निषिद्धे तु नवद्वारे ऊर्ध्वं प्राङ् निःश्वासस्तथा || १४१ ||

प्. ३८९) घटमध्ये यथा दीपो निवातं कुम्भकं विदुः |
निषिद्धैर्नवभिर्द्वारैर्निर्जने निरुपद्रवे || १४२ ||

निश्चितं त्वात्ममात्रेणावशिष्टं योगसेवया ||

इत्युपनिषत् ||

	तदवगत्युपायस्तु सर्वकरणव्यापृत्युपरतिरेवेत्याह- कूर्म 
इति | यथा कूर्मः स्वाङ्गान्युपसंहृत्य शिलावत् वर्तते || १४० || एवं 
योगी नवद्वारेषु सर्वेषु नाडीद्वारेषु च वायुपूरितरेचितः 
पूरकरेचकावस्थायां वायुना पूरितरेचितनाडीसुषिरावच्छिन्ननिर्##-
सुषुम्नामार्गेण ऊर्ध्वनिःश्वासो भवेदित्याह- निषिद्ध इति | 
नवद्वारे निषिद्धे निरुद्धे सत्यथ सुषुम्नायाः प्राक् पूर्वद्वारं 
मूलाधारस्थं भित्त्वा अथोर्ध्वं निःश्वासः निर्गतश्वासव्यापारो 
भवेत्, केवलकुम्भकेन तिष्ठेदित्यर्थः || १४१ || 
कुम्भकलक्षणमाह घटमध्य इति | एवं केवलकुम्भकयोगेन 
आत्मतत्त्वमवगम्य कृतार्थो भवेदित्युपसंहरति- निषिद्धैरिति | 
स्वस्वव्यापृतिनिषिद्धैः निरुद्धैः नवद्वारैः विशिष्टदेहो योगी निर्जने 
निरुपद्रवे प्रदेशे सिद्धाद्यासनमास्थाय || १४२ || निर्विकल्पकयोगसेवया 
कैवल्यनाडीं भित्त्वा तत्र आत्ममात्रेणावशिष्टमिति तत्त्वज्ञानेन 
निश्चितं विकलेबरकैवल्यं भजेदिति शेषः | तुशब्दोऽवधारणार्थः | 
इत्युपनिषच्छब्दौ योगतत्त्वोपनिषत्समाप्त्यर्थौ ||

श्रीवासुदेवेन्द्रशिष्योपनिषद्ब्रह्मयोगिना |
लिखितं स्याद्विवरणं योगतत्त्वस्य सुस्फुटम् ||
योगतत्त्वविवरणं षष्ट्युत्तरशतद्वयम् ||

इति श्रीमदीशाद्यष्टोत्तरशतोपनिषच्छास्त्रविवरणे 
एकचत्वारिंशत्संख्यापूरकं योगतत्त्वोपनिषद्विवरणं संपूर्णम्




###########   END OF FILE  #######