####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00075
Uniform title: śaivasiddhāntaparibhāṣā
Secondary title: śaivasiddhāntaśaivaparibhāsā
Author : śivāgrayogin

Description: 
This e-text is transcribed from the devanagari edition of the Oriental Research Institute (Sanskrit Series no. 90).


Notes: 
Transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0:   November 11, 2005



Publisher : Oriental Research Institute, University of Madras
Publication year : 1950
Publication city : Madras
Publication country : India
####################################################



आब्ब्रेविअतिओन्स्:

अ				= अध्याय
अहं 				= अहंकार
किर				= किरणागम
प				=  पटल
पराशरोप	 		= पराशरोपपुराण
प प 				=  पतिपटल 
पा 		 		= पाद 
पुं 				=  पुंस्तत्त्व 
पौ  				=  पौष्करागम 
प्र 		 		=  प्रमाण 
ब्र 				= ब्रह्म
मतङ्ग 			= मतङ्गागम
मृ				= मृगेन्द्र 
वा चो सू 	 		= 
वि 				= विद्या
श्वेताश्वतर		= श्वेताश्वतरोपनिषद्
श्लो				= श्लोक
सर्व 				= सर्वज्ञानोत्तर
सि सा 				= सिद्धान्त-सरावलि
सू 				= सूत्र 

|| श्रीः ||

|| श्री गुरुभ्यो नमः ||

शैवपरिभाषा

प्रथमः परिच्छेदः

बन्दे तं परमेशानं सच्चिदानन्दलक्षणम् |
सृष्ट्यादिपञ्चकृत्येशं पशूनां पतिमव्ययम् ||
गणेशं षण्मुखं साम्बं चित्सभेशं गुरुं नमन् |
शिवभक्तानुमोदाय शैवभाषां वदाम्यहम् ||

१) इह खलु धर्मार्थकाममोक्षारव्यचतुर्विधपुरुषार्थानां 
मध्ये मोक्षस्य परमपुरुषार्थत्वात् तस्य च दीक्षादिना पाशापगमे 
पशौ शिवत्वाभिव्यक्तिरूपस्य पत्यनन्यतासाक्षात्कारेणैव प्राप्यत्वात् 
तादृशसाक्षात्कारस्यापि पति-पशु-
पाशारव्यपदार्थत्रयपरिज्ञानसाध्यत्वात् तत्परिज्ञानस्य च 
प्रमाणाधीनत्वात्, प्रथममुद्देश-लक्षण परीक्षाभिः प्रमाणं 
निरूप्यते ||

२) तत्र नाम्ना पदार्थानां स्वरूपमात्रकीर्तनमुद्देशः, 
लक्षणमसाधारणो धर्मः, लक्षितस्य लक्षणमुपपद्यते न वेति विचारः 
परीक्षा | तत्र प्रमाणानामुद्देशः - प्रत्यक्षानुमानशब्दा इति त्रीणि 
प्रमाणानि इति | तदुक्तं - प्रत्यक्षमानुमानं च सह शब्देन 
शाङ्करे इति ||

३) तत्र प्रमाणसामान्य लक्षणं तु 
संशयविपर्ययस्मृतिव्यतिरिक्ता प्रमापर * *? - आत्मचिच्छक्तिरिति तदुक्तं 
श्रीमत्पौष्करे -

संशयादिविनिर्मुक्ता चिच्छक्तिर्मानमुच्यते || इति ||
(पौ प्र प श्लो ४)

४) तत्र संशयो नाम साधारणधर्मदर्शनात्कोटिद्वयावलम्बिनी 
बुद्धिः, यथा - स्थाणुर्वा पुरुषो वेत्यादि | विपर्ययस्तु अतस्मिंस्तद्बुद्धिः, 
यथा - शुक्तिकायां रजतमित्यादि | पूर्वानुभवजनितसंस्कारजन्या 
बुद्धिः स्मृतिः, यथा - कामुकस्य कामिनी साक्षात्कारादि | 
एतत्त्त्रितयव्यतिरिक्ता चिच्छक्तिरेव प्रमाणम् ||

तदुक्तं तत्रैव -

द्वायलम्बा संशयो बुद्धिः समानाकारदर्शनात् |
विपर्ययोऽन्यथाज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठितम् ||
अनुभूतार्थविषया मतिः स्मृतिरिहोच्यते |
एभिर्विहीना चिच्छक्तिः प्रमाणत्वेन संमता || इति ||
(पौ प्र प श्लो ५-६)

५) इयं च चिच्छक्तिः पदार्थविषयको बोध एव | तस्याश्च फलं 
स्वविषये हानोपादानादि | उक्तं च पौष्करे - 

परं प्रमेयं हानादिव्यापारः फलमिष्यते || इति ||
(पौ प्र प श्लो ८)	

तत्रातिव्याप्त्यादिदोषा न सन्तीति तत्रैव प्रतिपादितम् |

अत्राव्याप्त्यादिदोषाणां न कदाचन संभवः |
प्रत्यक्षादिप्रमाणेषु व्याप्त्या नाव्याप्तिदूषणम् ||
नातिव्याप्तिश्च मेयेषु नानाभावेष्ववर्तनात् |
नान्यथाव्याप्तिरप्यस्ति प्रमाणं चेत्तदीदृशम् ||
प्रमाणकथनं तेन समीचीनमुदाहृतम् || इति ||
(पौ प्र प श्लो ९-११)

६) तथागतास्तु प्रमाणमित्थं लक्षयन्ति -

प्रमाणमविसंवादिज्ञानमर्थक्रियास्थितिः |
अविसंवादनं-------------------------- || इति ||

	तदसत्; भूतभविष्यद्विषयेष्वनुमानेष्वव्याप्तेः | न 
ह्यसतोर्भूतभविष्यतोः काचिदर्थक्रियास्ति | 
स्मृतिज्ञानसविकल्पकज्ञानयोश्चातिव्याप्तेः | न हि ततः प्रवृतो 
विसंवाद्यते क्श्चित् | न चेष्टापत्तिः | तेषां मते शुद्धवस्तुविषयकत्वेन 
निर्विकल्पस्यैव प्रमाणत्वात् ||

७) पभाकरास्तु -

अनुभूतिः प्रमाणं सा स्मृतेरन्या स्मृतिः पुनः |
पूर्वविज्ञानसंस्कारमात्रजं ज्ञानमुच्यते ||

इति वर्णयन्ति | तदपि नः तत्र पूर्वं पदार्थस्मरणपूर्वकस्य 
वेदवाक्यार्थज्ञानस्य स्वतः प्रमाण्यं प्रसाध्येदानीं 
स्मृतिव्यवच्छेदेनानुभूतेः प्रमाणत्वं वदतस्तव पूर्वापरविरोधात् | 
किं च स्मृतिज्ञानानामात्मस्वात्मांशयोरभिमतं प्रामाण्यं न 
सिध्येत् स्मृतिज्ञानस्य स्मृतिव्यतिरिक्तत्वासम्भवेनानुभूतित्वाभावात् ||

८) अनधिगततथाभूतार्थनिश्चायकं प्रमाणमिति भाट्टाः | 
यदाहुः -

तस्माद्दृढं यदुत्पन्नं न च संवादमृच्छति |
ज्ञानान्तरेण विज्ञानं तत्प्रमाणं प्रतीयताम् || इति ||
(श्लो वा चो सू श्लो ४०)

	तदपि न चारुतरम्; यादृच्छिकसंवादिनां दुष्टेन्द्रियाणां 
बाष्पादिविषयधूमादिलिङ्गविभ्रमाणां 
भ्रान्तविप्रलम्भकवाक्यानां च प्रामाण्यापत्तेः, 
सकलवेदाप्रामाण्यप्रसङ्गाच्च | यत्र क्वचन जन्मनि वेदार्थस्य 
सर्वैरधिगतत्वेनानधिगतपूर्वत्वाभावात् | किंचास्मिन्पक्षे 
धारावाहिकद्वितीयादिज्ञानानां प्रामाण्यं न स्यात् ||

९) नैयायिकास्तु - साधनाश्रययोरन्यतरत्त्वे सति प्रमाव्याप्तं 
प्रमाणमिति कथयन्ति | यथाहुः -

तत्र प्रमाणं प्रमया व्याप्तं प्रमितिसाधनम् |
प्रमाश्रयो वा तद्व्याप्तो यथार्थानुभवः प्रमा || इति ||

	तदपि न ; करणानां प्रमेयत्वेन प्रमाणत्वाभावात्, प्रामाण्ये 
वा दीपादीनामपि तथात्वप्रसङ्गात् | तदुक्तं श्रीपौष्करे -

ननु न स्यात्कुतो मानं यत्तत्प्रमितिसाधनम् |
तन्न दीपदृगादीनां प्रमाणत्वप्रसङ्गतः |
यत्प्रमाणं न तन्मेयं मेयाभावः पुनः स्थितः ||
मात्यानुमीयते तत्र शब्दादिर्विषयत्वतः |
यन्मेयं न हि तन्मानं यतो मानेन मीयते ||
पश्यामीति दृशा लोके प्रसिद्धिरुपकारतः |
न कस्यापि पदार्थस्य यद्विना भवति प्रमा ||
तदेव मानमेष्टव्यं चक्षुरादि न तादृशम् || इति || 
(पौ प्र प श्लो ११-१४)

१०) चक्षुरादीन्द्रियाणां स्वस्वविषयव्यतिरिक्तविषयग्राहकत्वा-
योगात् सर्वग्राहकं किञ्चित्प्रमाणमेष्टव्यम् | तच्च चिच्छक्तिरेव | 
तदुक्तम् -

न चक्षुः शब्दसंवितौ न श्रोत्रं रूपवेदने |
सर्वत्र ग्राहिका संवित्सैव मानमतो मतम् || इति ||
(पौ प्र प श्लो १५)

११) ननु तर्हि सर्वेषां पदार्थानां 
सिद्ध्यसिद्ध्योर्बुद्ध्यन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात्, तस्याश्च 
सर्वविषयग्राहकत्वात् बुद्धिरेवात्र प्रमाणमिति चेत्, न; 
तस्याश्चक्षरादिवत्प्राकृतत्वाविशेषेण चिद्रूपत्वाभावात्, 
सुखदुःखादिरूपहेतुना तस्या वेद्यत्वाच्च | तस्माद्बुद्धेर्नियमेन 
प्रमाणत्वं नास्ति उक्तञ्च -

यत्सिद्धौ च इयं सिद्धा यदसिद्धौ न किंचन |
बुद्धिः सर्वान्तिमत्वेन कस्मान्मानं न चेष्यते ||
प्राकृतत्वाविशेषेण दृगादेरविशेषतः |
असंविदात्मकत्वेन न हि बुद्धेः प्रमाणता ||
बुद्धिश्च वेद्यते किंच सुखदुःखादिरूपतः |
प्रमाणैकान्तता तेन बुद्धेरपि न संमता || इति ||
(पौ प्र प श्लो १६-१८)

१२) ननु प्रमात्रादिप्रमेयान्तसामग्र्यां सत्यामेव प्रमोत्पत्तेः 
असत्यां च तदनुत्पत्तेः प्रमासामग्र्येव प्रमाणमिति चेत्, न; तथात्वे 
प्रमातृप्रमेयादिव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात्, प्रमात्रादिव्यतिरेकेण 
सामग्र्यभावात्, यद्यतो व्यतिरिक्तं तत्ततो भिन्नमिति व्याप्तिव्याकोपाच्च | 
तस्मात् संशयादिविनिर्मुक्ता चिच्छक्तिरेव प्रमाणमिति सिद्धम् | तथा 
चोक्तम् -

ननु प्रमेयसंसिद्धौ सामग्री केन नेष्यते | 
प्रमात्रादिघटान्तेषु सत्स्वेव घटनिश्चयात् ||
तन्न प्रमातृमेयादिव्यवहारविलोपतः |
मातृमेयप्रमाणानां तदन्तर्भावतः स्थितेः || 
तेषां तु व्यतिरेकेण सामग्री न च दृश्यते |
यद्यतो व्यतिरिक्तं तत्ततो भिन्नं स्वरूपतः ||
संशयादिविभिन्ना तु चिच्छक्तिर्मानमिष्यताम् || इति ||
(पौ प्र प श्लो १९-२२)

१३) नन्वात्मचिच्छक्तिः प्रमाणं चेत्त्वन्मतेऽपि चैकस्यैव 
प्रमाणत्वप्रमातृत्वप्रसङ्गरूपदोषोऽस्तीति चेत्, न; अविद्यारागादिना 
कलुषिता विषयाभिमुखी चिच्छक्तिः प्रमाणमेव, न प्रमाता | अकलुषिता 
आत्माभिमुखी चिच्छक्तिः प्रमातैव, न प्रमाणम् | तदुक्तं तत्रैव -

चिच्छक्तिश्च परापेक्षो बोध एव न चापरः |
न तस्याभिमुखं ज्ञानं माता मानं परोन्मुखम् || इति ||
(पौ प्र प श्लो ७)

१४) तत्र प्रथमं प्रत्यक्षलक्षणमुच्यते | साक्षात्कारिप्रमा 
प्रत्यक्षम् | तच्च द्विविधम्, निर्विकल्पकसविकल्पकभेदात् | निर्विकल्पकं 
नामजात्यादियोजनाहीनं वस्तुमात्रावगाहि ज्ञानम् | सविकल्पकं तु 
नामजात्यादियोजनात्मकं विशिष्टज्ञानम् | उक्तं च तत्रैव -

विकल्पयोगात्सा शक्तिरेकापि द्विविधोच्यते |
वस्तुस्वरूपमात्रस्य ग्रहणं निर्विकल्पकम् ||
नामजात्यादिसंबन्धसहितं सविकल्पकम् || इति ||
(पौ प्र प श्लो २७-२८)

१५) तच्च प्रत्यक्षं प्रकारान्तरेण त्रिविधम्, इन्द्रियप्रत्यक्षं, 
मानसप्रत्यक्षं इन्द्रियान्तःकरणनिरपेक्षचित्प्रत्यक्षं चेति | तदुक्तम् -

	प्रत्यक्षं त्रिविधं प्रोक्तमक्षमानसचिद्वशात् || इति ||

पौष्करे च,
 
	एतच्चेन्द्रियसापेक्षं निरपेक्षं तथैव च |
अन्तः करणसापेक्षमिति त्रिविधमिष्यते || इति ||
(पौ प्र प श्लो २८)

१६) तत्रेन्द्रियान्तःकरणनिरपेक्षं निरस्तबन्धया चिच्छक्त्या 
आत्मनो नित्यसंबन्धाज्जायमानं स्वात्मापरोक्षज्ञानम् | तदुक्तम् -

तत्रेन्द्रियानपेक्षं च सर्वथा त्यक्तबन्धया |
चिच्छक्त्यानन्त्ययोगाच्च योगः स्वाभाविको मतः || इति ||
(पौ प्र प श्लो २९)

	अन्तःकरणसापेक्षं तु मनसा बाह्येन्द्रियोपनीतार्थानुभवः | 
तदुक्तं तत्रैव -

अन्तःकरणसापेक्षं बाह्येन्द्रियचयेन तु |
अन्तःकरणसापेक्षं चिच्छक्तेर्ध्येयसङ्गतिः || इति ||
(पौ प्र प श्लो ३१)

	इन्द्रियसापेक्षमपि आच्छादकमलनिवृत्तये इन्द्रियापेक्षया 
चिच्छक्त्येन्द्रियद्वारार्थवीक्षणम् | तदपि तत्रैव -

अन्यच्चेन्द्रियसापेक्षं स्याच्छादननिवृत्तये |
इन्द्रियापेक्षया शक्त्या तद्द्वारेणार्थवीक्षणम् || इति || 
(पौ प्र प श्लो ३०)

१७) ननु चिच्छक्तेरिन्द्रियद्वारार्थसंबन्धः प्रत्यक्षमित्युक्तम्, 
तस्याः स्वनिष्ठाया विषयाभिमुख्याभावात् किंचित्करणं विना तस्या 
अर्थसंबन्धः कथमिति चेत्, सत्यम्; मलावरणवशात्स्वनिष्ठापि सा 
कलया व्यञ्जिता अविद्यया विषयाभिमुखीकृता रागेण रञ्जिता च सती 
अन्तःकरणबाह्येन्द्रियद्वारा आत्मभोगाय बाह्यार्थे प्रवर्तते |

१८) न तु परोक्तरीत्या इन्द्रियार्थसन्निकर्षमात्रजन्यज्ञानं 
प्रत्यक्षम्; चिच्छक्तिसंयोगविहीनस्य तस्याकिंचित्करत्वात् | तदुक्तम् -

चिच्छक्तेरर्थसंयोगोऽध्यक्षमिन्द्रियमार्गतः |
स्वयमेव हि चिच्छक्तिः पदार्थाभिमुखी न तु ||
कथं पदार्थसंबन्धस्तस्याः करणमन्तरा |
सत्यं मलावृतत्वेन स्वनिष्ठैव प्रतिष्ठिता ||
कलादिकरणैर्युक्ता युज्यतेऽर्थैर्यदा क्वचित् |
तदा प्रत्यक्षमित्युक्तमक्षमर्थे प्रवर्तते ||
न चेन्द्रियार्थमात्रस्य संयोगोऽध्यक्षमिष्यते |
चित्संयोगविहीनानामकिंचित्करता यतः || इति ||
(पौ प्र प श्लो २३-२६)

स्वायंभुवे च -

कलोद्वलितचैतन्योऽविद्यादर्शितगोचरः |
रागेण रञ्जितश्चापि बुद्ध्यादिकरणैर्युतः || इति ||

१९) तत्राक्षसंबन्धः षड्विधः, संयोगः, संयुक्तसमवायः, 
संयुक्तसमवेतसमवायः, समवायः, समवेतसमवायः, 
विशेषणविशेष्यभावश्चेति | तदुक्तं पौष्करे -

अक्षमात्रेण संबन्धः षड्विधोष्ध्यक्षसंज्ञितः ||
घटादिद्रव्यविज्ञानं चक्षुस्संयोगमात्रतः |
संयुक्तसमवायात्तद्गुणसामान्ययोर्मतिः ||
संयुक्तसमवेतार्थसमवायाद्गुणत्वधीः |
शब्दस्य ग्रहणं श्रोत्रसमवेततया स्थितम् ||
शब्दत्वं समवेतार्थसमवायात्प्रतीयते |
विशेषणतयाभावसमवायाविति स्थितिः ||
विशेष्यत्वेन वाभावसमवायमतिः स्थिता | इति ||
(पौ प्र प श्लो ३२-३६)

अन्यत्रापि -

घटतन्नीलनीलत्वशब्दशब्दत्वजातयः |
अभावसमवायौ च ग्राह्याः संबन्धषट्कतः || इति ||

इति प्रत्यक्षप्रमाणम् ||

२०) अथानुमानं निरूप्यते | व्याप्तिनिश्चयेन 
परोक्षार्थप्रमितिरनुमानम् | शब्दज्ञानव्यावत्तये व्याप्तिनिश्चयेनेति 
पदम् | संशयोत्तरप्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिवारणाय परोक्षग्रहणम् | 
अत्रानुमितिरनुमानमिति भावव्युत्पत्त्या व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञा-
नजन्यपरोक्षार्थविषयकबुद्धिवृत्त्यवच्छिन्नचिच्छक्तेरेवानुमानत्वम् | 
तत्करणस्य लिङ्गपरामर्शस्य तु मेयत्वेन नानुमानत्वम् | उक्तं च -

अनुमानं दृढव्याप्त्या परोक्षार्थावबोधकम् || इति || 
(पौ प्र प श्लो ३७)

२१) तत्र व्याप्तिर्नाम साध्यसाधनयोरनौपाधिकः सम्बन्धः | 
तथा चोक्तम् -

साधनस्य स्वतः साध्येनान्वयो व्याप्तिरुच्यते || इति || 
(पौ प्र प श्लो ४१)

२२) उपाधिश्च साधनाव्यापकत्वे सति साध्यव्यापकत्वम् | यथा 
वह्निना धूमे साध्ये आर्द्रेन्धनसंयोगादिः | स हि साध्यस्यधूमस्य 
व्यापकः, धूमवति सर्वत्र वृत्तेः साधनस्य वह्नेरव्यापकः, 
वह्निमत्ययोगोलकादाववृत्तेः | अयं च निश्चितोपाधिः | शङ्कितोपाधिस्तु 
मित्रातनयत्वेन श्यामत्वे साध्येऽदृष्टोपाधिः | इयं च व्याप्तिर्द्विविधा, 
अन्वयव्यतिरेकभेदात् | सामान्यतः साध्यसाधनयोः 
संबन्धोऽन्वयव्याप्तिः, यत्र धूमस्तत्राग्निर्यथा महानस इति | 
तयोर्व्यतिरेकमुखेन संबन्धो व्यतिरेकव्याप्तिः, यथा - यत्राग्निर्नास्ति 
तत्र धूमोऽपि नास्ति यथा महाह्रद इति | तदुक्तं तत्रैव -

सा च व्याप्तिर्द्विधा ज्ञेया व्यतिरेकान्वयात्मिका ||
सामान्यमुखतो ज्ञेया सान्वयव्याप्तिरुच्यते |
साध्यसाधनयोर्व्याप्तिरभावमुखतोऽपरा || इति ||
(पौ प्र प श्लो ४१-४२)

अन्यत्र च -

व्याप्यव्यापकभावो हि भावयोर्यादृगिष्यते |
तयोरभावयोस्तस्माद्विपरीतः प्रतीयते || इति ||

२३) इदं चानुमानं द्विविधम्, स्वार्थं परार्थं चेति | स्वार्थं 
स्वप्रतिपत्तिहेतुः | तच्च महानसादौ वह्निधूमयोः 
व्याप्तिग्रहणानन्तरं पर्वतादौ 
व्याप्यलिङ्गदर्शनाद्वन्ह्याद्यनुमानम् | यत्तु स्वयं 
धूमादग्निमनुमाय परं बोधयितु पञ्चावयववाक्यं प्रयुङ्क्ते 
तत्परार्थानुमानम् | ते चावयवाः 
प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनभेदात्पञ्च | तत्र पर्वतोऽग्निमानिति 
प्रतिज्ञा, धूमवत्त्वादिति हेतुः | यो यो धूमवान् सोऽग्निमान् यथा 
महानस इत्युदाहरणम् | तथा धूमवांश्चायमित्युपनयः | 
तस्माद्वह्निमानेवेति निगमनम् | एवं 
पञ्चरूपोपपन्नाद्वाक्यात्परोऽप्यग्निं प्रतिपद्यते | 
तत्परार्थानुमानम् | तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

तच्चेह पञ्चावयवं प्रतिज्ञा हेतुरेव च ||
दृष्टान्तोपनयावेतौ निगमश्चाथ पञ्चमः |
इष्टार्थोक्तिः प्रतिज्ञा तु हेतुस्तद्व्याप्तिमद्वचः ||
दृष्टान्तो द्विविधोद्युक्तो हेतुस्तद्वत्परीक्ष्यते |
दृष्टान्तपक्षयोर्व्याप्तिप्रस्तार उपनयो भवेत् ||
पुनः प्रतिज्ञानियमो निगमः स्यात्सहेतुकः | इति ||
(पौ प्र प श्लो ३७-४०)

२४) स च हेतुर्द्विविधः, दृष्टसाधनसामान्यतोदृष्टसाधनभेदात् 
| तत्र आद्यस्त्वक्षयोग्यपदार्थानुमापकः | यथा - कुलालं घटक्रियां 
च कुत्रचित् दृष्ट्वा अन्यत्रापि घटदर्शनात् कुलालेन निर्मितो घट इति | 
द्वितीयस्तु प्रत्यक्षायोग्यार्थानुमापकः | यथा - 
परकीयज्ञानानुमापकं परवाक्यम् | तत्र हि साध्यं 
परकीयज्ञानं न प्रत्यक्षयोग्यम् | किन्तु 
साध्यतावच्छेदकज्ञानत्वावच्छिन्नम् | तज्जातीयमात्मीयज्ञानं 
प्रत्यक्षयोग्यम् | अतः सामान्यतोदृष्टमेव | तथा प्रपञ्चकृत्यं 
तत्कर्तारं चैकत्र अदृष्ट्वा कार्यत्वसामान्यात् 
पशुपाशज्ञानागोचरजगत्कर्त्रनुमापकं सामान्यतोदृष्टसाधनम् | 
एवं पशुपाशमायाकर्मादीनामप्यूह्यम् | तदुक्तम् -

दृष्टं सामान्यतोदृष्टमिति तत्साधनं द्विधा |
तत्राद्यमक्षयोग्यस्य पदार्थस्यानुमापकम् ||
अन्यत्सतोऽप्यदृष्टस्य पदार्थस्यानुमापकम् | इति ||
(पौ प्र प श्लो ४३-४४)

२५)  यत्र साध्यं वा साध्यजातीयं वा न प्रत्यक्षयोग्यं स 
शब्दमात्रज्ञातसाध्यकः परोऽपि हेतुः | यथा पूर्वपुण्यानुमापक 
इदानींतनो भोगविशेषः | स च साध्यः पुण्यादिः शब्दादृते न ज्ञायत 
इति शब्दमात्रज्ञातः | स च हेतुः पुनस्त्रिविधः, अन्वयव्यतिरेकि-
केवलान्वयि-केवलव्यतिरेकिभेदात् |

२६) तत्र अन्वयव्यतिरेकी हेतुः पञ्चरूपोपपन्नः, तानि च रूपाणि 
पक्षधर्मत्वं, सपक्षे सत्त्वं, विपक्षाद्व्यावृत्तिः, अबाधितविषयत्वं, 
असत्प्रतिपक्षत्वं चेति | तत्र सन्दिग्धसाध्यधर्मा पक्षः | 
निश्चितसाध्यवान् सपक्षः | निश्चितसाध्यधर्माभाववान्विपक्षः | तत्र 
पक्षधर्मत्वं हेतोः पक्षे पर्वतादौ वर्तनम् | सपक्षे सत्वं तु सपक्षे 
महानसादौ वर्तनम् | विपक्षाद्व्यावृत्तिः विपक्षे महाह्रदादौ 
हेतोरवर्तनम् | अबाधितविषयत्वं पक्षे पर्वतादौ वह्न्यादेः साध्यस्य 
प्रमाणान्तरेण बाधविरहः | असत्प्रतिपक्षत्वं तु 
साध्यविपरीतसाध्यसाधकहेत्वन्तरविरहः | एवं पञ्चरूपोपपन्न 
एवान्वयव्यतिरेकी साध्यसाधकः ||

२७) विपक्षशून्यः केवलान्वयी | सपक्षशून्यः केवलव्यतिरेकी | 
तावुभौ चतूरूपोपपन्नावेव स्वसाध्यं साधयतः | 
क्रमेणैषामुदाहरणम् - पर्वतो वह्निमान्, धूमवत्वात्, यथा 
महानसः | विश्वं कार्यं कर्तृसापेक्षं, कार्यत्वात्, 
कुलालसापेक्षमृद्वत् | सर्वं कार्यं सदेव, क्रियमाणत्वात्, यन्नैवं 
तन्नैवं यथा शशशृङ्गमिति ||

२८) तथा चोक्तम् -

अन्वयव्यतिरेकीति केवलव्यतिरेकि च |
केवलान्वयिरूपेण क्रमेण परिलक्ष्यते ||
पक्षधर्मः सपक्षे सन् व्यावृत्तश्च विपक्षतः |
अबाधोऽसत्प्रतीपक्षो व्यतिरेकान्वयात्मकः ||
साध्यधर्मयुतः पक्षः सपक्षस्तत्सधर्मयुक् |
तद्विधर्मा विपक्षः स्याद्बाधो मानान्तरोद्भवः ||
साध्ये द्वयोस्त्रिरूअपत्वं तेन ज्ञानाद्विपक्षता |
निर्विपक्षोऽन्वयी हेतुर्निस्सपक्षस्तथापरः ||
साग्निर्देशः सधूमत्वादन्यो रसवती यथा |
केनाप्यध्यासितं विश्वं कार्यं स्याद्वस्तुभावतः ||
यथा कुलालसापेक्षा मृदित्येषोऽन्वयी पुनः |
सदेवोत्पद्यते कार्यं क्रियमाणत्वहेतुतः ||
असन्न पूर्वं क्रियते धर्मांशः शशशृङ्गवत् | इति ||
(पौ प्र प श्लो ४४-५०)

	२९) उक्तानां पक्षधर्मत्वादिरूपाणां मध्ये एकेनापि रूपेण 
हीना अहेतवः कतिपयरूपयोगाद्धेतुवदवभासमाना हेत्वाभासाः | ते 
चासिद्धविरुद्धानैकान्तिकानध्यवसितकालात्ययापदिष्टभेदात्पञ्च | 
तत्रासिद्धलक्षणम् -

व्याप्यस्य पक्षधर्मत्वप्रतीतिः सिद्धिरुच्यते |
असिद्धिस्तदभावः स्याद्धेतुस्तद्वाननेकधा || इति ||

	३०) स च स्वरूपासिद्धो भागासिद्ध आश्रयासिद्धो विशेषणासिद्धो 
विशेष्यासिद्ध उभयासिद्धो हेत्वज्ञानासिद्धोऽधिकरणाज्ञानासिद्धो-
ऽन्यतरासिद्धो व्याप्यत्वासिद्ध इति दशविधः | व्याप्यत्वासिद्धोऽपि 
द्विविधः | एको व्याप्तिग्राहकप्रमाणाभावात्, अपरस्तूपाधिसद्भावात् | 
अत आहत्यैकादशासिद्धाः | तत्र स्वरूपासिद्धो यथा - घटादयः 
परमाणुरूपा भवितुमर्हन्ति, नित्यत्वात्, पाञ्चरात्रमते आत्मवदिति | अत्र 
उभयवादिसंमते अनित्यघटे नित्यत्वहेतुः स्वरूपेणासिद्धः | यथा वा - 
नित्यः शब्दः, चाक्षषत्वादिति | अत्र चाक्षषत्वं शब्दे पक्षेऽसिद्धम् || 
भागासिद्धो यथा - अनित्यौ जीवदेहौ, कार्यत्वात् घटवदिति | अत्र कार्यत्वं 
पक्षीकृतयोर्जीवदेहयोर्मध्ये जीवेऽसिद्धम् | आश्रयासिद्धो यथा - 
गगनारविन्दं सुरभि, अरविन्दत्वात्, सरोजारविन्दवदिति | अत्र 
गगनारविन्दाश्रयो न संभवति | विशेषणासिद्धो यथा - शब्दो 
नित्यश्चाक्षषत्वे सति गुणत्वात्, रूपवदिति | अत्र हेतौ 
चाक्षुषत्वविशेषणमसिद्धम् || विशेष्यासिद्धो यथा - शब्दो नित्यः, 
प्रमेयत्वे सति द्रव्यत्वात्, घटवदिति | अत्र हेतौ विशेष्यभूतस्य 
द्रव्यत्वस्यासिद्धिः | उभयासिद्धो यथा - नित्यो घटः, गुणत्वे 
सत्यतीन्द्रियत्वादिति | अत्र हेतौ विशेषणभूतं गुणत्वं 
विशेष्यभूतमतीन्द्रियत्वमप्यसिद्धम् | हेत्वज्ञानासिद्धो यथा - 
देवदत्तो बहुधनः, तद्धेतुभूतादृष्टाश्रयत्वात्, यज्ञदत्तवदिति | 
अत्रादृष्टाश्रयत्वहेतुरस्माभिरदृष्ट इत्यज्ञानाद्धेतुरज्ञानासिद्धः | 
अधिकरणाज्ञानासिद्धो यथा - इदानीमिहाकाशे परमाणुः कदाचित् 
द्रव्यारम्भकः, परमाणुत्वात्, घटारम्भकपरमाणुवदिति | 
अत्राश्रयस्य 
आकाशाधिकरणकपरमाणोरज्ञानादाश्रयाज्ञानासिद्धो हेतुः | 
अन्यतरासिद्धो यथा - अनित्यः शब्दः, कृतकत्वात्, घटवदिति | 
अत्रान्यतरस्मिन्मीमांसकमते कृतकत्वस्य 
हेतोरसिद्धत्वादयमन्यतरासिद्धो हेतुः | व्याप्यत्वासिद्धो यथा - सर्वं 
क्षणिकं, सत्वात्, जलबुद्बदवदिति | अत्र 
सत्वक्षणिकत्वयोर्व्याप्तिग्राहकप्रमाणाभावादयमाद्यो 
व्याप्यत्वासिद्धो हेतुः | औपाधिकव्याप्यत्वासिद्धो यथा - गर्भस्थः 
श्यामः, मित्रातनयत्वात्, प्राचीनमित्रातनयवदिति | अत्र श्यामत्वे साध्ये 
शाकाद्याहारपरिणतिभेदस्यैवोपाधेर्विद्यमानत्वादौपाधिकव्याप्य-
त्वासिद्धोऽयं हेतुः ||

३१) अथ विरुद्धः | तल्लक्षणं तु साध्यविपर्ययव्याप्तत्वम्, 
साधनविपर्ययव्याप्तसाध्यकत्वं वा | यथा - नित्यः शब्दः 
कार्यत्वात्, व्योमवदिति | अत्र कार्यत्वहेतुः स्वसाध्यविरुद्धेनानित्यत्वेन 
व्याप्तः | साधनविपर्ययव्याप्तसाध्यकस्तु यथा - अनित्यं मनः, 
चेतनत्वात्, आत्मवदिति | अत्रानित्यत्वरूपं साध्यं 
स्वसाधनविपर्ययेणाचेतनत्वेन व्याप्तम् ||

३२) अनैकान्तिकः सव्यभिचारो हेतुः | स च द्विविधः | 
साधारणानैकान्तिकोऽसाधारणानैकान्तिकश्चेति | तत्र प्रथमो यथा - 
आत्मा नित्यः, प्रमेयत्वादिति | अत्र प्रमेयत्वहेतुः पक्ष आत्मनि सपक्षे 
मायायां विपक्षे घटादौ च वर्तते | द्वितीयो यथा - भूर्नित्या, 
गन्धवत्त्वादिति | अत्र गन्धवत्त्वहेतुः सपक्षादात्मनः 
विपक्षाज्जलादेश्च व्यावृत्तः पक्षमात्रे वर्तते ||

३३) साध्यानिश्चायको हेतुरनध्यवसितः | यथा - विश्वं सन्ततं 
वर्तते, वस्तुत्वादिति | अत्र वस्तुत्वहेतुः स्वसाध्यनित्यवर्तनं न 
निश्चिनोतीत्यनध्यवसितः | बलवत्प्रमाणान्तरबाधितो हेतुः कालातीतः | स 
एव बाधित विषय इत्युच्यते | स प्रमाणानां भेदात्पञ्चधा भवति | तत्र 
प्रत्यक्षबाधो यथा - अग्निरनुष्णः, पदार्थत्वादिति | अनुमानबाधो 
यथा - विश्वं कार्यं निरुपादानकं, आगन्तुकत्वादिति | आगमबाधो 
यथा - यागादयः स्वर्गसाधका न भवन्ति, क्रियात्वात्, व्यर्थक्रियावदिति | 
अर्थापत्तिबाधो यथा - शतवर्षजीवी देवदत्तो गृहेऽसन् बहिरपि नास्ति, 
प्रत्यक्षेणानुपलभ्यमानत्वादिति | तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

हेतूनां दूषणान्यत्र पञ्चोक्तानि शिवागमे |
असिद्धिः प्रथमो हेतोः पक्षवृत्तेरनिश्चये ||
नित्यत्वादणवो हेतुरित्यसिद्धिः स्वरूपतः |
विशेषणविशेष्यादेरसिद्ध्या तत्तदात्मिका ||
वर्तमानो विरुद्धः स्याद्धेतुः पक्षविपक्षयोः |
व्यापकोऽव्यापको देशानवच्छिन्नत्वहेतुतः ||
पक्षादित्रितये वर्तमानोऽनैकान्तिको भवेत् |
आत्मा नित्यः प्रमेयत्वादित्यत्रोदाहृतो द्विजाः ||
साध्याप्रयोजकः पक्ष एवानध्यवसायिकः |
सन्तत्या वर्तते विश्वं वस्तुत्वादित्युदाहृतः ||
कालातीतस्तु साध्यस्य पक्षे मानविरोधतः |
निरुपादानकं विश्वं कार्यमागन्तुकत्वतः || इति || 
(पौ प्र प श्लो ५१-५६)

३४) ये त्वनध्यवसितमनैकान्तिकेऽन्तर्भावयन्ति ते प्रकरणसमं 
पञ्चम मन्यन्ते | तल्लक्षणं तु यस्य साध्याभावसाधकः समानबलो 
हेतुरस्ति स सत्प्रतिपक्षः प्रकरणसम इति चोच्यते, यथा शब्दो नित्यः, 
बाधकप्रमाणरहितत्वात् | स चानित्यः, साधकप्रमाणरहितत्वादिति | 
तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे - अबाधोऽसत्प्रतिपक्षः इति | 
असत्प्रतिपक्षत्वं हेतोर्गुणं ब्रुवता सत्प्रतिपक्षस्य हेत्वाभासत्वं 
शिवेनैव सूचितम् | पक्षाभासश्चतुर्विधः, कुत्रचित्पक्षाभावात्, 
कुत्रचित्पक्षधर्मत्वाभावात्, 
कुत्रचित्पक्षपक्षधर्मत्वयोरुभयोरभावात्, कुत्रचिदुभयोः सत्त्वेऽपि 
व्याप्त्यभावादिति |

३५) अत्र क्रमेणोदाहरणानि - खपुष्पं सुरभि, पुष्पत्वादिति | अत्र 
पक्ष एव नास्ति | अनित्य आत्मा, अणुरूपत्वादिति | अत्राणुरूपत्वे 
पक्षधर्मता नास्ति | शशशृङ्गं सुगन्धि, पार्थिवत्वादिति | अत्र पक्षः 
पक्षधर्मता चोभावपि न स्तः | पृथ्वी नित्या, चाक्षुषत्वादिति | अत्र 
पक्षपक्षधर्मत्वयोः सत्त्वेऽपि साध्यसाधनयोर्व्याप्तिर्नास्ति |

३६) एते च पक्षाभासा आश्रयासिद्धस्वरूपासिद्धव्याप्यत्वा-
सिद्धेष्वन्तर्भवन्तीति नेह पृथग्लक्षिताः | दृष्टान्ताभासास्तु - 
अर्थदोषादुक्तिदोषाच्च द्विविधाः | तत्रार्थदोषः साधर्म्यदृष्टान्तस्य 
साध्यवैकल्यं साधनवैकल्यमुभयवैकल्यं स्वरूपवैकल्यं चेति 
चतुर्विधः | वैधर्म्यदृष्टान्तस्य तु साध्याभाववैकल्यं 
साधनाभाववैकल्यं स्वरूपवैकल्यं चेति चतुर्विधः ||

३७) यथा - विश्वं कार्यं, प्रत्यक्षत्वात्, अन्वयेन आत्मवदिति, 
तत्रैव अदृष्टवदिति मायावदिति खपुऽपवदिति च | यथा वा - विमतं 
कार्यं, अप्रत्यक्षत्वात्, व्यतिरेकेणात्मवत् इति | तत्रैवादृष्टवदिति 
मायावदिति खपुष्पवदिति च उक्तिदोषोऽप्यन्वयदृष्टान्तस्य च 
व्यतिरेकदृष्टान्तस्य च व्यत्ययेनोक्तिः, 
अन्वयव्यतिरेकव्याप्त्योर्व्यत्ययेनोक्तिः, तत्रैव 
साध्यसाधनयोर्व्यत्ययेनोक्तिः, साध्यस्य साधनतयोक्तिः, साध्यतया 
साधनस्योक्तिश्चेत्यन्वयानुमाने  पञ्चविधः | एवं व्यतिरेकानुमाने 
चेति दशविधः | यथा पर्वतो वह्निमान्, धूमादित्यन्वयप्रयोगे 
अन्वयव्याप्तिमुक्त्वा यथा महाह्रद इति, तत्रैव 
व्यतिरेकव्याप्तिप्रदर्शनानन्तरं यथा महानस इति, तत्रैवान्वयव्याप्तौ 
यत्र यत्र वह्निस्तत्र तत्र धूमो यथा महानस इति, तत्रैव पर्वतो 
धूमवान् वह्निमत्त्वादिति साध्यविपर्ययस्य साधनविपर्ययस्य 
साधनविपर्ययस्य च दृष्टान्तः | एवं 
शब्दार्थदोषवशादन्वयव्यतिरेकवशाच्चाष्टादश दृष्टान्ताभासाः | 
एते दृष्टान्ताभासाः तर्कशास्त्रेऽनिरूपितत्वादत्र कथं निरूप्यन्त इति 
चेत्, यथायथमसिध्यादिषु हेत्वाभासेष्वन्तर्भावयितुं शक्या इति तत्र 
पृथङ्न निर्दिष्टाः | अत्र तु शैवागमे पृथङ्निर्दिष्टत्वाद्भेदेन कीर्तिताः 
| तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

अनुष्णो वह्निरित्यादिप्रतिज्ञाते सहेतकम् |
पञ्चानामनुमानस्यावयवानां तु पूर्वयोः ||
वैपरीत्यं समुद्दिष्टं दृष्टान्तस्याधुनोच्यते |
नित्य आत्मा विभुत्वेन यथाकाशमितीरिते ||
दृष्टान्तः साध्यविकलः साधने च तथा भवेत् | इत्यादि || 
(पौ प्र प श्लो ५८-६०)

३८) एतत्प्रसङ्गाच्छलजातिनिग्रहस्थानानि निरूप्यन्ते | तत्र 
च्छललक्षणम् -

कंचिदर्थमभिप्रेत्य प्रयुक्ते वचने पुनः |
अनिष्टमर्थमारोप्य तन्निषेधश्च्छलं मतम् || इति ||

तच्च त्रिविधम् | वाक्छलं सामान्यच्छलमुपचारच्छलं चेति | तत्र 
वाक्च्छललक्षणम् -

अभिधावैपरीत्येन कल्पितार्थस्य बाधनम् || इति ||

तद्यथा - आढ्योऽयं, नवकम्बलत्वादिति प्रयोगे नूतनार्थतया 
प्रयुक्तस्य नवशब्दस्य संख्यापरत्वमारोप्य निषेधः | कुतोऽस्य नव 
कम्बलाः, एक एव कम्बलः प्रत्यक्षसिद्ध इति ||

सामान्यच्छललक्षणम् -

सामान्यच्छलमेतत्स्यादिति सामान्ययोगतः |
तात्पर्यवैपरीत्येन कल्पितार्थस्य बाधनम् || इति ||

अयमहो ब्राह्मणोऽनूचान इति वाक्यं 
ब्राह्मणस्यान्चानत्वसंभावनामात्रेण कश्चित्प्रयुङ्क्ते | 
ब्राह्मणत्वस्यानूचानत्वहेतुत्वं तात्पर्यविषयमारोप्य च्छलवादी 
प्रत्यवतिष्ठते | न ब्राह्मणत्वमनूचानत्वहेतुः, 
ब्राह्मणब्रुवेष्वनैकान्त्यादिति ||

उपचारच्छलस्य लक्षणम् -

उपचारप्रयोगेषु गौणलाक्षणिकेषु यः |
मुख्यार्थासंभवाद्बाध उपचारच्छलं तु तत् || इति ||

यथा गङ्गायां घोषः, सिंहो माणवक इति प्रयोगे कथं 
गङ्गायां घोषवासः, कथं वा सिंहो माणवक इति प्रत्यवस्थानम् ||

अस्य प्रतिवाद्यनुसन्धानापेक्षया वादिना प्रयुक्तस्य 
च्छलवाक्यस्य प्रतिवादिना अपरिज्ञाने सदस्यैर्वानुद्घाटने प्रतिवादिनो 
दोषः, तरुद्घाटने वा वादिनो दोष इति ||

३९) अथ जातिः | सा च साधर्म्यवैधर्म्योत्कर्षापकर्षवर्ण्या-
वर्ण्यविकल्पसाध्यप्राप्तिप्रसङ्गप्रतिदृष्टान्तानुत्पत्तिसंशय-
प्रकरणहेत्वर्थापत्त्यविशेषोपपत्त्युपलब्ध्यनुपलब्धिनित्यानित्य-
कार्यसमा इति | अत्र द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणः समशब्दः 
प्रत्येकमभिसंबध्यते | आसां सामान्यलक्षणम् -

प्रयुक्ते स्थापनाहेतौ दूषणाशक्तमुत्तरम् |
जातिमाहुरथान्ये तु स्वव्याघातकमुत्तरम् || इति ||

तत्र साधर्म्यसमाय वैधर्म्यसमायाश्च जतेर्लक्षणम्-

हेतोर्वादिप्रयुक्तस्य स्वमतस्थापनाकृते |
साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानं तु तत्समे || इति ||

तत्र साधर्म्यसमा जातिर्यथा - अनित्यः शब्दः 
कृतकत्वादित्युपसंहारे नैतदेवं, अस्ति ह्याकाशेनापि 
साधर्म्यममूर्तत्वम्, तद्वन्नित्यः किं न स्यात्, अविशेषादिति ||

वैधर्म्यसमा जातिर्यथा - पूर्वस्मिन्नेवोपसंहारे 
घटवैधर्म्यात् श्रावणत्वान्नित्यः किं न स्यादिति | एवमन्येऽपि 
जातिभेदा ऊह्याः ||

४०) निग्रहस्थानलक्षणम् -

अखण्डिताहंकृतिना पराहंकारखण्डनम् |
निग्रहस्तन्निमित्तस्य निग्रहस्थानतोच्यते || इति ||

तानि च प्रतिज्ञाहानिः, प्रतिज्ञान्तरं, प्रतिज्ञाविरोधः, 
प्रतिज्ञासन्न्यासः, हेत्वन्तरं अर्थान्तरं, निरथकं, विज्ञातार्थं, 
अपार्थं, अप्राप्तकालं, न्यूनं, अधिकं, पुनरुक्तं, अननुभाषणं, 
अज्ञानं, अप्रतिभा, विक्षेपः, मतानुज्ञा, पर्यनुयोज्योपेक्षणं, 
निरनुयोज्यानुयोगः, अपसिद्धान्तः, हेत्वाभासाश्च निग्रहस्थानानीति 
द्वाविंशतिः ||

प्रतिज्ञाहानिलक्षणम् -

कथायां यच्च पक्षादि येन निर्दिष्टमादितः |
तस्य तेन पुनस्त्यागः प्रतिज्ञाहानिरुच्यते ||

सा च साध्यसाधनधर्मिणां तद्विशेषाणां च त्यागात् 
षड्विधा | तत्र साध्यप्रतिज्ञाहानिर्यथा - अनित्यः शब्दः, 
ऐन्द्रियिकत्वादित्युक्ते सामान्यमैन्द्रियिकं नित्यं दृष्टमिति 
अनैकान्तिकत्वेन प्रत्युक्ते तर्हि शब्दोऽपि नित्यः स्यादिति | एवमन्यान्यपि 
निग्रहस्थानलक्षणान्यूह्यानि ||

४१) अथ शब्दप्रमाणं निरूप्यते | आप्तवाक्यजन्यं ज्ञानं 
शब्दप्रमाणम् | आप्तो नाम यथार्थदर्शी यथार्थोपदेष्टा पुरुषः | 
तद्वाक्यं तु आकाङ्क्षायोग्यतासन्निधिमतां पदानां समूहः | तेन 
घटः कर्मत्वमानयनं कृतिः इत्यनाकाङ्कषं, अग्निना सिञ्चेत्  
इत्ययोग्यं, व्यवहितोच्चरितं च गाम्------ आनय इत्यादि न वाक्यम् | 
आकाङ्क्षा नाम प्रतिपत्तुर्जिज्ञासा | अनन्वयनिश्चयाभावो योग्यता | 
अव्यवधानेनोपस्थितिः सन्निधिः | तेनाकाङ्क्षायोग्यतासन्निधिमत्पद-
कदम्बकं वाक्यम् | तच्च द्विविधम्, लौकिकं तु नद्यास्तीरे पञ्च फलानि 
सन्तीत्यादिकम् | वैदिकं तु परमाप्तश्रीमत्सदाशिववाक्यम् | तच्च 
द्विविधम् | वेदः शैवागमश्चेति | वेदवाक्यं तु प्रसिद्धम् | 
शैवागमवाक्यं तु मुक्त्यै प्राप्य सतस्तेषां भजेद्वेषं 
शिवालयम् इत्यादि | अतो वेदशिवागमयोः 
परमाप्तसदाशिवप्रणीतत्वात्तावेव यथार्थावबोधकौ | 
तज्जन्यज्ञानमेव प्रमाणम् ||

४२) न तु वेदानामनिर्दिष्टप्रवर्तकत्वादपौरुषेयत्वादत एव 
नित्यत्वान्महाजनपरिगृहीतत्वाच्च प्रामाण्यमुपपद्यते | आगमानां तु 
तद्विपरीतत्वात् श्रतिपथगलितानां तन्त्रमार्गे निवेशः इत्यादिआ 
तत्राउष्ठाए दोषश्रवणाच्च कथं प्रामाण्यमिति चेत्, सत्यम्; 
निर्दिष्टप्रवकृकाणामार्षाणां मन्वादिस्मृतीनां प्रमाण्यमभ्युप-
गच्छतां तदुपास्येश्वरप्रणीतागमेषु कथमप्रामाण्यशङ्का-
वकाशः | अथ यद्यपौरुषेयनित्यवेदमूलकतया तासां प्रामाण्यमिति 
मन्यसे, तदनुपपन्नम्; तथा हि - वेदस्य स्वरूपतो वा नित्यत्वं प्रवाहतो 
वा? नाद्यः; स्वरूपस्य शब्दात्मकतया उच्चरितप्रध्वस्तत्वेन प्रत्यक्षत 
एवानित्यत्वदर्शनात्, स एवायं गकार इत्यादिप्रत्यभिज्ञानानां 
समान्यविषयत्वेन शब्दस्वरूपनित्यतायां प्रमाणत्वाभावाच्च | न 
द्वितीयः; प्रवाहरूपनित्यताया अध्यापकाध्येतृसम्प्रदायाविच्छेदात्म-
कत्वात् प्रपञ्चस्याप्युत्पत्तिविनाशवत्वेन वेदस्यापि तदन्तर्भूतत्वेना-
नित्यत्वमेव | तस्मान्नित्यनिर्मलसर्वज्ञपक्षपातरहितयथार्थग्राहका-
व्ययपरिपूर्णस्वतन्त्रपशुपाशहन्तृपरमाप्तपरमेश्वरप्रणीतत्वेनैव 
वेदानामागमानां च प्रामाण्यम् | वेदस्य 
स्वयंभूत्वनित्यत्वश्रवणात्कथमुत्पत्तिविनाशवत्त्वमिति चेत्तत्तथा न 
भवति | स्वयंभुपरमाप्तपरमेश्वरप्रणीतत्वेन कार्ये 
कारणत्वोपचारात् स्वयंभूत्वस्याऽऽप्रलयस्थायित्वेन नित्यत्वस्य च तत्र 
तत्र श्रवणात् | आगमानां परमेश्वरप्रणीतत्वेन 
प्रामाण्याभ्युपगमे वामादीनामपि प्रामाण्यप्रसङ्ग इति चेत्सत्यम्; 
ईश्वरेणैव वैदिककर्माधिकारिणां वेदोपबृंहितानि, 
षण्मुनिशापग्रस्तद्विजादीनां 
स्वतन्त्रागमकर्मानुष्ठानद्वारा जन्मान्तरे 
वैदिकशैवकर्मस्वधिकारसिद्ध्यर्थं असुरादिव्यामोहार्थं 
चान्यानि वामादीनि मयैव कथितानि; तस्मान्मद्भक्तैः 
शिष्टैर्वेदविरुद्धानि स्वतन्त्रागमानि न सेव्यानि 
इत्युक्तत्वात्तत्तदधिकारिणः प्रत्येव तस्य तस्य प्रामाण्यम् | न सर्वान्प्रति | 
तदुक्तं कामिके -

शैवागमोऽपि द्विविधः श्रौतोऽश्रौतश्च स स्मृतः |
श्रुतिसारमयः श्रौतः स्वतन्त्र इतरो मतः ||
अन्यानि चैव शास्त्राणि लोकेस्मिन्मोहनाय वै |
वेदवादविरुद्धानि मयैव कथितानि तु ||
वामं पाशुपतं चैव वातुलं चैव भैरवम् |
न सेव्यमेतत्कथितं वेदबाह्यं तथेतरत् || इति ||

४३) तस्मात्तन्त्रानुष्ठाननिषेधस्यापि 
वेदविरुद्धतन्त्रविषयत्वमेव | आगमादन्येष्वार्षेषु दैवतेषु च 
ज्ञानमोक्षयोः संभवात् तैरेव शास्त्रैः पर्याप्तमिति चेन्न; तेषु 
प्रकृत्यधोगतानां चतुर्विंशतितत्त्वानामेव निरूपणात् 
षट्त्रिंशत्तत्त्वातीतपरममोक्षानिरूपणाच्च परस्परविरुद्धत्वाच्च | 
तस्मात्सर्वज्ञ्यादिविशिष्टपरमेश्वरः प्रणीतागमैरेव ज्ञानमोक्षयोः 
सिद्धिरिति सर्वमवदातम् | तदुक्तं पौष्करे -

अथवा सद्भिरप्राप्ता श्रद्धया शिवगोचराः |
अन्ये तु सज्जनायाताः प्रकृत्याद्यवगोचराः ||
न चार्षं पौरुषैर्वाक्यैः ॠषिभिर्दैविकं तथा |
न देवैर्ब्रह्मणो वाक्यं वैष्णवं पद्मजन्मना ||
तथा रौद्रं न हरिणा न रौद्रेण शिवोक्तकम् |
बाध्यमूर्ध्वोर्ध्ववैशिष्ट्यादधोऽधो बाध्यमूर्ध्वतः ||
शिवागमाविरोधेन शास्त्रं सर्वं व्यवस्थितम् |
नान्यशास्त्रविरोधेन तत्संवादितया तथा || 
शिवशास्त्रं व्यवस्थाप्यं तद्व्यवस्थापकं यतः |
यस्य यस्य हि शास्त्रस्य यावती व्याप्तिरिष्यते ||
तावत्येव भवेद्विप्राः प्रामाण्यं तस्य तस्य च |
आप्तोक्तिरागमः सोऽपि परोक्षार्थैकसाधनम् ||
प्रत्यक्षेणानुमानेन यदि वार्थं सुनिश्चितम् |
यो वक्ति सोऽयमाप्तः स्यात्तस्मादाप्ततरः शिवः ||
सुप्रसन्नेद्रियग्रामः सर्वज्ञः सर्वगोचरः |
पक्षपातविनिर्मुक्तो यथार्थग्राहकः सदा ||
अव्ययः परिपूर्णश्च स्वतन्त्रः पशुपाशहा |
प्रमाणमेकं तद्वाक्यं तथ्यं श्रेयोनिधिः सदा ||
सृष्ट्यनन्तरमेवेशः शुद्धाध्वविषयानणून् |
स्वांशुसंस्पर्शनादेव कृत्वा दृक्क्रिययोत्कटान् ||
सदाशिवोऽपि भगवान्नादरूपतया गतम् |
षट्पदार्थमयं ज्ञानमनेकच्छन्द एव च ||
पूर्वतो दशसङ्ख्यातं शिवभेदं तथापरम् |
रौद्रमष्टादशविधं तेभ्योऽवादीत् कृपानिधिः || इति ||
(पौ प्र प श्लो ७४-७९, ६१-६७)

४४) अत्र प्रमाणशब्देन करणव्युत्पत्या 
शब्दार्थयोरभेदोपचाराद्वा शब्द उच्यते | सर्वत्र चिच्छक्तेरेव 
प्रामाण्यसमर्थनात् | तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

शब्दस्तु पारम्पर्येण शिवज्ञानानुमापकः || इति ||
(पौ प्र प श्लो ७४)

४५) पदं नाम वर्णसमूहः | वर्णानां क्षणभङ्गुरत्वात् 
अर्थप्रत्यायकत्वाभावात् अर्थप्रत्ययनार्थं वर्णेषु स्फोटो नाम 
कश्चित्पदार्थो नित्योऽङ्गीकरणीयः | इत्थं प्रमाणानां त्रित्वं 
व्यवस्थितम् | एतेष्वेव त्रिषु प्रमाणेषूपमानादीनां सर्वेषां 
यथायथमन्तर्भावः | तथा हि - अर्थापत्तिस्तावदनुमानेऽन्तर्भवति | 
कथम्? 
अनुपपद्यमानार्थदर्शनादुपपादकार्थान्तरकल्पनमर्थापत्तिः | 
यथा जीवतो देवदत्तस्य गृहेऽभावमुपलभ्य बहिर्भावकल्पनम् | 
तदिदमनुपपत्तेरविनाभावरूपतया तज्ज्ञानजन्यमित्यनुमानमेव | 
अनुपपत्तिर्हि बहिर्भावं विना जीवतो गृहेऽभावस्यासत्त्वम् | 
सोऽयमविनाभाव एव | गृहे असन् देवदत्तो बहिः सन्, शतवर्षजीवित्वे सति 
गृहनिष्ठाभावप्रतियोगित्वात् | यन्नैवं तन्नैवम् | यथा अजीवन्यज्ञदत्त 
इति ||

४६) उपमानमप्यनुमानमेव | न पृथक्प्रमाणम् | तथा हि - यदि 
तावत्सादृश्यज्ञानमुपमानं तदा प्रत्यक्षमेव तत्, अयं तत्सदृश इति 
प्रत्यक्षेण ग्रहणसंभवात् | यदि त्वेतत्सदृशः स इति ज्ञानमुपमानं 
तदा स एतत्सदृशः, एतद्गतसादृश्यप्रतियोगित्वात्, यो यत्सादृश्यप्रतियोगी स 
तत्सदृशः, यथा सम्मत इत्यनुमानमेव | अथ 
त्वतिदेशवाक्यश्रवणसमनन्तरं तदर्थप्रत्यभिज्ञया तस्य 
वाच्यत्वपरिच्छेदः तदापि पिण्डगतवाच्यतापरिच्छेदो वाक्यात् | 
पिण्डगतजातिप्रवृत्तिनिमित्ततापरिच्छेदो लाघवलिङ्गादिति न 
मानान्तरमुपमानम् ||

४७) संभवोऽप्यनुमानान्नातिरिच्यते | सहस्रेषु शतं संभवतीति 
शतसद्भावनिश्चयो हो संभवः | स च सहस्रस्य शताविनाभावग्रहेण 
जनित इत्यनुमानमेव | ऐतिग्यमपि यथार्थ चेत् शब्द एवेति सिद्धम् |

४८) अभावोऽपि प्रत्यक्षान्नातिरिच्यते | तथा हि - घटाद्यभाव 
इन्द्रियेण गृह्यते, तत्प्रतीतेस्तदन्वयव्यतिरेकानुविधानात् | न च 
वह्न्यादिप्रतीताविवाधिकरणग्रहणतदुपक्षयादन्यथासिद्धं 
तदनुविधानमिति युक्तम् | निमीलिताक्षस्य त्वगुपनीते घटादौ 
नीलाद्यभावग्रहप्रसङ्गात् | 
प्रतियोगिग्राहकेन्द्रियजन्यमधिकरणज्ञानं हेतुरिति चेन्न ; 
वायोश्चक्षुषा ग्रहणाभावेन तत्र रूपाभावग्रहप्रसङ्गात् | 
इन्द्रियदोषादिना अभावप्रतीतौ दोषदर्शनादपि तस्या 
इन्द्रियजन्यत्वमभ्युपेयम् | न चाभावेन संयोगादिसंनिकर्षो नास्तीति 
कथं तस्यैन्द्रियिकत्वमिति वाच्यम् ; ऐन्द्रियिकत्वानुरोधेन 
विशेषणतासन्निकर्षकल्पनोपपत्तेः | न चैन्द्रियिकत्वसंनिकर्षकल्पनयोः 
परस्पराश्रयत्वम् | ऐन्द्रियिकत्वकल्पनायां सन्निकर्षकल्पनाया 
अनपेक्षितत्वात् | सन्निकर्षो ह्यैन्द्रियिकत्वेऽपेक्षितः | न तु तत्कल्पनापि 
तत्कल्पनायाम् ||

४९) परिशेषोऽप्यनुमानमेव | अयं च दशस्वेतेषु चोरोऽस्ति, एते नव 
अचोरा इत्युक्ते अयं चोर इति निश्चयः | चोरत्वं अमुकवर्ति, 
पुरोवर्तिष्वन्यतमवर्तित्वे सति अमुकान्यैतदन्यतमावर्तित्वात्, 
अमुकत्ववदित्यनुमानमेव | अमुकत्वादौ पूर्वं व्याप्तिग्रहाभावेऽपि 
सामान्यतो व्याप्तिग्रहसंभवात् | इति सिद्धं प्रमाणत्रैविध्यम् ||

५०) एतेषां प्रामाण्यं स्वत् एव गृह्यते उत्पद्यते च | तत्र स्वतो 
ग्राह्यत्वं नाम बाधानवतारकालीनयावत्स्वाश्रयग्राहकग्राह्यत्वम् 
| अत्र च प्रमाणं सामग्र्येव | ज्ञानग्राहकेण हि ज्ञानं 
विषयावच्छिन्नं गृह्यते | विषयश्च विशेषणविशेष्यवत्तत्संबन्धोऽपि | 
अत एव घटमेव घटतया जानामीत्यनुव्यवसायो दृश्यते | न चैवं 
प्रामाण्ये संशयो न स्यात्; निश्चिते तदयोगादिति वाच्यम् | निश्चितेऽप्यर्थे 
ज्ञानस्य दोषजन्यत्वसंशयेन संशयोपपत्तेः | अन्यथा 
परतस्त्ववादिनोऽपि प्रामाण्यसंशयोऽपि न स्यात् | 
अर्थतथात्वस्यानुव्यवसायेनानिश्चयेपि व्यवसायेन निश्चयात् | 
प्रामाण्यसंशयस्य च तत्संशयपर्यवसन्नत्वात् | अन्यथा 
सुनिश्चितेऽप्यर्थे प्रामाण्यसंशयापत्तेः | उत्पत्तौ स्वतस्त्वं च 
यावत्स्वाश्रयज्ञानजनकसामग्रीजन्यत्वम् | ज्ञानसामग्रीजन्यत्वे सति 
तदतिरिक्तहेत्वजन्यत्वं प्रमायाः स्वतस्त्वमिति | अस्ति चात्रानुमानम् | 
विमतप्रमा ज्ञानसामग्रीजन्यत्वे सति तदतिरिक्तजन्या न भवति, 
अप्रमात्वानधिकरणत्वात्, घटवदिति | न च विमतप्रमा, 
ज्ञानहेत्वतिरिक्तहेत्वधीना, कार्यत्वे सति तद्विशेषत्वात्, 
अप्रमावदित्यौदयनमनुमानं बाधकमिति शङ्कनीयम् | प्रमा 
दोषव्यतिरिक्तज्ञानहेत्वतिरिक्तजन्या न भवति, ज्ञानत्वात्, अप्रमावदिति 
प्रतिसाधनग्रहग्रस्तत्वात्, ज्ञानसामग्रीमात्रादेव प्रमोत्पत्तिसंभवे 
तदतिरिक्तस्य गुणस्य दोषाभावस्य वा कारणत्वकल्पनायां 
कल्पनागौरवप्रसङ्गाच्च ||

५१) ननु दोषस्याप्रमाहेतुत्वेन प्रमायास्तदभावहेतुत्वं 
दुर्निवारमिति चेत्, दोषाभावस्याप्रमाप्रतिबन्धकत्वेनान्यथासिद्धत्वात् | 
अप्रमा तु परत एवोत्पद्यते ज्ञायते च | तस्याः ज्ञानसामग्रीव्यतिरिक्तस्य 
दोषस्योत्पत्तौ हेतुवात् | ज्ञाप्तौ च ज्ञानग्राहकसामग्र्यतिरिक्तस्य 
मानान्तरस्य ग्राहकत्वसंभवात् | लक्षणं तु 
विशेष्यवत्त्यप्रकारकज्ञानत्वं, अतद्वति तत्प्रकारकज्ञानत्वं वा | 
एतादृशं च भ्रान्तिज्ञानं प्राभाकरोक्तरीत्या 
ग्रहणस्मरणात्मकज्ञानद्वयं न भवति; इदं रजतमिति 
सामानाधिकरण्यप्रतिभासविरोधात् | न च इदं रजतमित्यत्र ज्ञानं 
रजतं च शुक्तिकायामनिर्वचनीयमुत्पद्यत इति वाच्यम्, तदुत्पत्तौ 
सामग्र्या अभावात् | न चासदेव रजतमुत्पद्यत इति वक्तुं शक्यम्; तस्य 
तुच्छस्य उत्पत्तिप्रतिपत्त्योरयोगात् | न चात्मन्येव रजतं भासत इति वाच्यम्, 
तथात्वे अहं रजतमिति प्रत्ययप्रसङ्गात् | तस्मादितरासां ख्यातीनां 
अप्रामणिकत्वादप्रमा अन्यथाख्यातिरेवेति सिद्धम् ||

इति 
श्रीमदतिवर्णाश्रमाचार्यशैवपरिपालकशिवाग्रयोगीन्द्रज्ञानशिवा-
चार्यविरचितायां शैवपरिभाषायां प्रमाणनिरूपणं नाम 
प्रथमः परिच्छेदः ||


द्वितीयः परिच्छेदः

१) अथ प्रमेयं निरूप्यते | तच्च त्रिविधम्; पतिः पशुः पाशश्चेति | 
तदुक्तम् -

	पतिः पशुः पाश इति पदार्थास्त्रय ईरिताः || इति ||

	तत्र पशूनामस्वातन्त्र्यात् पाशानामचेतनत्वात् पत्युः 
प्रथममुद्देशः | अनन्तरं चेतनत्वसाधर्म्यात् पशूनाम् | तदनु 
पाशस्यावशिष्टस्य | ननु -

	सप्त स्वायंभुवे प्रोक्ताः षट् पौष्करमतङ्गयोः |
	श्रीमत्पराख्ये पञ्चोक्ताः पदार्थाः रौरवे त्रयः ||

इति पदार्थस्य नानाविधसङ्ख्यात्वदर्शनात् कथं पदार्थास्त्रय एवेति 
चेत्, सत्यम्; तेषां पतिपशुव्यतिरिक्तानां पाशपदार्थ एवान्तर्भावात्, 
अस्मत्सन्तानादिमुनेर्वामदेवस्य रौरवागमप्रधानत्वाच्च तदनुसारेण 
त्रयः पदार्था इत्युक्तमित्यविरोधः | तत्र पतिशब्देन इन्द्र इत्युक्ते देवेन्द्र 
इतिवत् भामेत्युक्ते सत्यभामेतिवच्च नामैकदेशे नामग्रहणात्पशुपतिरिति 
हर उच्यते | ननु सृष्टिस्थितिसंहाररूपकृत्यत्रयस्य 
ब्रह्मविष्णुरुद्रकर्तृकत्वेन वेदागमपुराणेषु बहुशः श्रुतत्वादत्र 
हर एक एव पतिरिति कथं निरूप्यत इति चेत्, प्राकृतसृष्ट्यादिकर्तॄणां 
गुणत्रयाधिष्ठितत्रिमूर्तीनां मध्ये रूद्र एव कर्तेत्युक्तं चेत् 
शङ्कावकाशः | अत्र मयोक्तं गुणत्रयातीतं त्रिमूर्तीनां 
कारणात्मकं स्थूलसूक्ष्मशून्यरूपरहितं चिदानन्दैकरूपम् | 
तच्च गुणनामक्रियारहितमपि योगवृत्त्या ब्रह्मविष्णुरुद्रादिसर्वशब्द-
वाच्यं परतत्त्वमिति नात्र शङ्कावकाशः |

	२) तदुक्तं देवीकालोत्तरे -

न स्थूलसूक्ष्मो न च शून्यरूपो ज्ञानैकरूपो जगदेकबन्धुः || इति ||

पराख्ये-

	एको हि नामगैर्भेदः स्थितः स परमेश्वरः |
	बृहत्वाद्बृंहणत्वाच्च ब्रह्मैव शिवयोगतः ||
	विष्णुः प्रभवशीलत्वात्प्रभवो जगतां प्रभुः |
	रुजं द्रावयते यस्मात्तेन रुद्रो रुजः क्षयात् || इति ||

स्कान्दपुराणे सूतसंहितायाम् -

विकल्परहितं तत्त्वं ज्ञानमानन्दमव्ययम् |
	न च नामानि रूपाणि शिवस्य परमात्मनः ||
	तथापि मायया तस्य नामरूपे प्रकल्पिते |
	शिवो रुद्रो महादेवः शंकरो ब्रह्म सत्परम् || 
	विष्णुनारायणादीनि नामानि परमेश्वरे |
	कथंचिद्योगवृत्त्या तु वर्तन्ते न तु मुख्यया || इति ||

	३) तस्य प्रतत्त्वस्य स्वरूपलक्षणं पशुपाशप्रमाणागम्यं 
निर्मलनिरतिशयस्वप्रकाशज्ञानानन्दात्मकं विभु नित्यं स्वतन्त्रं 
शिवमिति | तथा चोक्तं श्रीमत्स्वायंभुवे -

	अप्रमेयमनिर्देश्यमनौपम्यमनामयम् |
	सूक्ष्मं सर्वगतं नित्यं ध्रुवमव्ययमीश्वरम् || इति ||

एतच्च लक्षणमतद्व्यावृत्त्यैवोक्तमित्येतत्तत्रैवोक्तम् -

	अप्रमेयमनन्तत्वादनिर्देश्यमलक्ष्यतः |
अनौपम्यमसादृश्याद्विमलत्वादनामयम् ||
	सूक्ष्मं चानुपलभ्यत्वाद्व्यापकत्वाच्च सर्वगम् |
	नित्यं कारणशून्यत्वादचलत्वाच्च तद्ध्रूवम् |
	अव्ययं परिपूर्णत्वात् स्वामिभावात्तथेश्वरम् || इति ||

श्रीमत्पराख्ये च -

	तत्स्वरूपं भवेदस्य शिवस्य परमात्मनः |
	चिद्रूपमात्मनो रूपं दृक्क्रियाशक्तिलक्षणम् || इति ||

देवीकालोत्तरे -

	आकाशमिव सर्वं तु सबाह्याभ्यन्तरं प्रिये |
	परानन्दमरूपं तु पश्यन्नानन्दभाग्भवेत् || इति ||

श्रीमदचिन्त्ये -

	नाध्यक्षं नापि तल्लैङ्गं न शाब्दमपि शाङ्करम् |
	यत्सुखं परमं ज्ञेयं -------------------------------- | इति |
	स्वसंवेद्यं परं ज्योतिः --------------------------------- | इति च |

४) तस्य पञ्चविधकृत्यकारित्वं तटस्थलक्षणम् | न 
चानन्तेशादिष्वतिव्याप्तिः | तेषामपि तदभिव्यक्त्या 
पञ्चविधकृत्यकारित्वेन लक्ष्यत्वात् | तानि पञ्चविधकृत्यानि 
सृष्टिस्थितिसंहारतिरोधानानुग्रहाः | तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे -

जगज्जन्मस्थितिध्वंसतिरोभावविमुक्तयः |
कृत्यं सकारकफलं ज्ञेयमस्यैतदेव हि || इति ||
(मृ प्र २ श्लो ३)

५) अस्य च पत्युः सद्भावे वेदागमावनुमानं च प्रमाणम् | 
वेदागमौ प्रसिद्धौ | अनुमानं तु - स्त्रीपुंनपुंसकादिभावेन 
नानाविधं तनुकरणादिकं जगत् सकर्तृकम्, कार्यत्वात्, घटवत् इति | 
यथा वा विवादाध्यासितं जगत् स्वोपादानवित्कर्तृपूर्वकम्, कार्यत्वात्, 
घटवदिति | तथा चोक्तं श्रीमच्छिवज्ञानबोधे -

स्त्रीपुंनपुंसकादित्वाज्जगतः कार्यदर्शनात् |
अस्ति कर्ता स हृत्वैतत्सृजत्यस्मान् प्रभुर्हरः || इति ||
(शिव सू १)

श्रीमत्पौष्करे -

	विवादाध्यासितं विश्वं विश्ववित्कर्तृपूर्वकम् |
	कार्यत्वादावयोः सिद्धं कार्यं कुम्भादिकं यथा || इति ||
(पौ पति प श्लो ९२)

श्रीमृगेन्द्रे -

	अथोपलभ्य देहादि वस्तु कार्यत्वधर्मकम् |
	कर्तारमस्य जानीमो विशिष्टमनुमानतः || इति || 
(मृ प्र ३ श्लो १)

श्रीमत्पराख्ये च -

कर्म चिद्रहितं तस्माद्योजकं तदपेक्षते |
योजकः स महेशानः स्वेच्छया बलवान्यतः || इति ||

अन्यत्राप्युक्तम् -

	अचेतनस्य मायादेः प्रवर्तकतया पतिः |
	सिद्धः सर्वार्थवित्कर्ता व्यापकः सततोदितः || इति || 

श्रीमन्मतङ्गे -

	धर्मेण साध्यते धर्मी चत्कार्येण कारणम् |
कारणेन क्वचित्कार्यं क्वचिदाम्नायदर्शनात् ||

घटादिधर्मात्कर्तृत्वं कुलाले धर्मिणि स्थितम् || इति ||

घटादिगोचरक्रियाशक्तिरूपाद्धर्मादित्यर्थः |

	६) न चोक्तेष्वनुमानेषु पक्षतावच्छेदकाननुगमः | 
क्षित्यादित्वस्यैव पक्षतावच्छेदकत्वेन विवक्षितत्वात् | न चाप्रयोजकत्वम्; 
एतादृशकर्त्रभावे कार्यानुपलब्धेरेव बाधकत्वात् | न च कार्यत्वं 
स्वरूपतोऽसिद्धम्; सावयवत्वेन कार्यत्वस्य सिद्धेः | नापि 
शरीरजन्यत्वमुपाधिः; लाघवेन जन्यत्वस्यैव सकर्तृताप्रयोजकत्वात् | 
उपाधिनिरासादेव तन्निबन्धना व्याप्यत्वासिद्धिरपि न | न चायं 
हेतुर्विरुद्धः; साध्यविपरीतेनाव्याप्यत्वात् | नाप्यनैकान्तिकः; 
अकर्तृकतया निश्चिते आत्मादौ कार्यत्वाभावात् | न च 
कार्यत्ववत्यङ्कुरादावकर्तृकत्वसन्देहेन सन्धिग्धानैकान्तिकत्वमस्त्विति 
वाच्यम्; साध्याभावसन्देहे सन्दिग्धानैकान्तिकत्वाभावात् | अन्यथा 
पर्वतादौ वह्न्यभावसन्देहेन धूमादेरपि 
सन्दिग्धानैकान्तिकत्वप्रसङ्गात् | न च विमतमकर्तृकम्, 
शरीराजन्यत्वादित्यनेन सत्प्रतिपक्षत्वम्; तस्याप्युपाधिनिरासोक्तिरीत्यैव 
निरासात् ||

	७) अयं च कर्ता अवस्थाभेदेन त्रिविधः | शक्त उद्युक्तः प्रवृत्तश्चेति 
| यदा सर्वं कार्यमुपादाने लीनं तदा तज्जननशक्तिमात्रयुक्तत्वा-
च्छक्तः | यदा तु तदीयशक्तिः कार्यजननाभिमुखी तदोद्युक्तः | यदा तु 
सा जनितकार्या तदा प्रवृत्तशक्तियुक्तत्वात्प्रवृत्तः | तदुक्तं श्रीमृगेन्द्रे 
-

	शक्तोद्युक्तः प्रवृत्तश्च कर्ता त्रिविध इष्यते |
	शक्तेः प्रवृत्तिभेदेन भेदस्तस्योपचारतः || इति ||

श्रीमत्पौष्करे च -

	लयादिकोऽप्ययं भेदः शक्तितस्तु ततः स्थितः |
	बिन्दुक्षोभो यतः शंभोः शक्तेरेव प्रवर्तते ||
	ज्ञानक्रियात्मिका सापि नित्या नित्योदितप्रभा |
	सा पराभिमुखी सर्वबन्धलेशविवर्जिता ||
	अनन्यान्या शिवात्मैव वस्तुतो मूर्तिरीश्वरी |
	लयावस्थां यदा प्राप्ता तदोदासीनरूपिणी ||
	कार्याभावादुदासीना साम्यावस्था तदैव हि |
	विज्ञानक्रिययोः साम्यं यस्मादुद्युक्तकर्तृषु ||
	तदा ह्येतत्करोमीति व्यापारे साम्यमेतयोः |
	अधिकारे क्रियोद्युक्ता कार्येष्वधिकृता यतः || इति ||
(पौ पति प श्लो ३८-४२)

	८) ननु शिवसमवेतायां शक्तौ किं मानम् ? विमतं करणजन्यम्, 
कार्यत्वादित्यनुमानमिति चेन्न; ज्ञानेच्छादीनां करणत्वसम्भवेन 
अर्थान्तरतया अनेन शक्तिसिध्ययोगादिति, मैवम्; ज्ञानेच्छादीनामेव 
शक्तित्वेन तैरर्थान्तरस्याभावात् | तर्हि तेषां भेदेन शक्तिरपि 
नानात्वं स्यादिति ऐक्यसिद्धान्तो व्याहन्येतेति चेन्न; ज्ञानेच्छादीनामपि 
स्वतो भेदाभावात् | एकस्या एव शक्तेर्यदा 
कार्यानुकूलादृष्टादिपरामर्शित्वं तदा ज्ञानत्वम्, यदा त्वेवं 
भवत्वित्याकारता तदा इच्छात्वम्, यदा तत्तत्कार्यजनकत्वं तदा 
कृतित्वमिति ज्ञानादिभेदोपपत्तेः | एवमेक एवायं कर्ता नवधा भिद्यते | 
तत्र शिवशक्तिनादबिन्द्वाख्याश्चत्वारो निष्कलभेदाः | सदाशिवाख्यः 
सकलनिष्कल एकः | महेश्वररुद्रविष्णुब्रह्माख्याश्चत्वारः 
सकलभेदाः | तत्र द्वौ शक्तिभेदौ | अपरे सप्त शिवभेदाः | एवमेकैव 
तच्छक्तिः बिन्दुशक्तिमनोन्मनीमहेश्वर्युमालक्ष्मीवाणीभेदेन सप्तधा 
भिद्यते |

	९) ननु बिन्दोरवस्थाभेदेन कर्तुः शिवस्य भेद उक्तः, तन्न 
सङ्गच्छेत; अचेतनस्य बिन्दोः स्वतः प्रवृत्त्ययोगात् | अथ चेदीश्वर एव 
तत्प्रवृत्तिं कारयति तदा तस्य विकारित्वं स्यादिति चेत्, उच्यते - तत्र कर्तृत्वं 
द्विविधम्, सङ्कल्पमात्रेण करणेन चेति | तत्र करणापेक्षकर्तृत्वं 
कुलालादीनाम् | सङ्कल्पोऽपि द्विविधः, मनोव्यापाररूपः 
सन्निधिरूपश्चेति | तत्र  मनोव्यापारेण कर्तृत्व ब्रह्मादीनाम् | शिवस्य तु 
सन्निधिमात्रेण; न तु विकृतिहेतुबाह्यकरणापेक्षया; निर्मलतया तस्य 
करणादिरूपोपाधिरहितत्वात् | लोके चोपाधिमतामेव विकारित्वं दृष्टम् | 
तस्मात्कर्तृत्वेनाविकारित्वं न विरुद्धम् | न च यदि तस्य देहाद्युपधिमत 
एव कुलालादेः कर्तृत्वदर्शनादिति वाच्यम्; 
स्वदेहप्रेरणादावुपाध्यभावेऽपि कर्तृत्वदर्शनात् | 
तत्राप्युपाध्यन्तरस्वीकारेऽनवस्थाप्रसङ्गात् | तस्मात्प्रथमसृष्टौ 
समस्तोपाधिवर्जितः प्रवृत्ताशेषशक्तिकः शिव एव कर्ताभ्युपेयः | तस्य 
च पञ्चविधकृत्येषु सूर्यस्य कमलोत्पलनवनीतपङ्कसम्बन्धिषु 
विकासमुकुलीभावद्रवीकरणशोषणरूपकार्येष्विव सन्निधिमात्रेण 
कर्तृत्वम् |

	१०) तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ऋषयः -

	बिन्द्ववस्थाविशेषेण शिवभेदस्त्वयोदितः |
	बिन्दोरचेतनत्वेन प्रवृत्तिः स्वत एव न ||
	कर्ता चेत्तत्प्रवृत्त्यर्थं विकारी स्यात्तदा शिवः |
	एवं विरोध आपन्ने परिहारं वदेश्वर ||

ईश्वरः -

	कर्तृत्वं द्विविधं विप्राः ! सङ्कल्पात्करणादपि |
	न हि सङ्कल्पमात्रेण कुलालैः क्रियते घटः ||
	शिवः सङ्कल्पमात्रेण बिन्दुक्षोभकरः सदा |
	न व्यापारविशेषेण येनायं विकृतो भवेत् ||
	समस्तोपाधिशून्यत्वान्निर्मलत्वाच्च हे द्विजाः |
य एवोपाधिमन्तस्ते विकृताः कर्यजन्मनि ||
ततश्च नाविकारित्वं कर्तृत्वेन विरुध्यते |
समस्तोपाधिशून्यत्वात्कर्तृत्वं नेष्यते कथम् ||
कर्तृत्वप्रतिबन्धत्वादुपाधेस्तद्वियोगतः |
भवेत्प्रत्युत कर्तृत्वं प्राचुर्याय मुनीश्वराः ||
अदेहस्यापि कर्तृत्वं स्वदेहप्रेरणे यथा |
सदेहस्यापि कर्तृत्वं सर्वत्रापि यदीष्यते ||
तद्देहस्यापि कार्यत्वाद्व्याप्तं कर्त्रन्तरेण तत् |
तस्य देहादयोऽप्येवमित्यवस्था न कुत्रचित् ||
ततः प्रथमसृष्टेस्तु समस्तोपाधिवर्जितः |
कर्ता महेश एवेष्टः प्रवृत्ताशेषशक्तिकः ||
यथार्को दिनचेष्टानां सन्निधेरुपकारकः |
तथा सन्निधिमात्रेण बिदधात्यखिलं शिवः || इति ||
(पौ प प श्लो २७-३७)

११) ननु तद्वपुः पञ्चभिर्मन्त्रैः पञ्चकृत्योपयोगिभिः 
इत्यादिना शिवस्य मन्त्रशरीरत्वश्रवणात्कथमशरीरत्वमिति चेत्, सत्यम्; 
अत्र शास्त्रे मननत्राणयोगितया शक्तेरेव मन्त्रशब्देनाभिधानात् 
तद्वपुः शाक्तम् | ननु शाक्तत्वं शक्त्यारब्धत्वं शक्तिपरिणामत्वं 
वा ? तथात्वे तस्य निर्विकारत्वनित्यत्वादिप्रतिपादकागमादिविरोधः | तथा 
च शक्तेरेव कार्यभेदभिन्नाया मूर्धादिभावकल्पनयोपचारेण 
शरीरत्वाभ्युपगमः | तस्याश्च तदभिन्नत्वान्न वास्तवमस्य शरीरत्वम् 
| तथा चोक्तं श्रीमृगेन्द्रे -

लोके वपुष्मतो दृष्टं कृत्यं सोऽप्यस्मदादिवत् |
मलाद्यसम्भवाच्छाक्तं वपुर्नैतादृशं प्रभोः ||
तद्वपुः पञ्चभिर्मन्त्रैः पञ्चकृत्योपयोगिभिः |
ईशतत्पुरुषाघोरवामाजैर्मस्तकादिकम् ||
ईष्टे येन जगत्सर्वं गुणेनोपरिवर्तिना |
स मूर्धा समदेशत्वानमूर्धा नावयवस्तनोः ||
तस्य तस्य तनुर्या पूस्तस्या मुषति येन सः |
तत्त्राणाद्व्यञ्जनाच्चापि स तत्पुरुषवक्त्रकः ||
हृदयं बोधपर्यायः सोऽस्याघोरः शिवो यतः |
परिग्रहस्य घोरत्वाद्घोरोक्तिरुपचारतः ||
वामस्त्रिवर्गो वामत्वाद्रहस्यश्च स्वभावतः |
वामं धाम परं गुह्यं यस्यासौ देवगुह्यकः ||

सद्योऽणूनां मूर्तयः सम्भवन्ति यस्येच्छातस्तेन सद्योऽभिधानः |
सद्योमूर्तिर्योगिनां वा विधत्ते सद्योमूर्तिः कृत्यशैघ्र्यान्न मूर्तेः ||
इत्थं शक्तिः कुर्वती देहकृत्यं देहाभावादुच्यते देहशब्दैः |
तस्या भेदा येऽपि वामादयः स्युस्तेऽपि प्रोक्ताः कृत्यभेदेन सिद्भिः ||
(मृ प्र ३ श्लो ७-१४)

स इत्थं विग्रहोऽनेन कारणेनाहतौजसा |
करोति सर्वदा कृत्यं यदा यदुपचर्यते || इति |
(मृ प्र ४ श्लो १)

१२) न चानन्तेश्वरश्रीकण्ठादीनां शिवभेदानां शरीरित्वेन 
शिवस्यापि शरीरित्वं स्यादिति वाच्यम्; तत्रापि तेषां शिवभेदत्वस्य 
तदभिव्यक्ततदधिष्ठातृशिवशक्त्यायत्तत्वात् | अत एवैतेषां 
मन्त्रेश्वराणुसदाशिवानामपि पतिपदार्थेऽन्तर्भावः | 
कारकपदार्थस्यापि दीक्षात्मकशिवशक्तिरूपतया तत्रैवान्तर्भावः |

१३) अयमेव च जगतो निमित्तम् | 
तत्समवायिचिच्छक्तेर्मायोपहितत्वेनोपादानत्वमपि | न तु परमाणवो नापि 
प्रकृतिः नापि केवलमायाद्वयम् | तथा हि - न तावत्परमाणवो 
जगदुपादानम्; प्रमाणाभावेन तेषामेवासिद्धेः | ननु अनुमानं 
मानम् | तथा हि - जालसूर्यमरीचिसंस्थं सूक्ष्मं रजः 
स्वन्यूनपरिमाणद्रव्यारब्धं, कार्यद्रव्यत्वात्, घटवदिति 
परिदृश्यमानस्य सूक्ष्मरजसः कारणेऽनुमिते तस्य 
महदारम्भकत्वेन कार्यत्वे चानुमिते तेनैव हेतुना तस्यापि 
तथाविधद्रव्यारब्धत्वमनुमीयते | तथा च दृश्यमानस्य 
सूक्ष्मद्रव्यस्य यत् परम्परयारम्भकं स एव परमाणुः | 
तथाणुपरिमाणतारतम्यं क्वचिद्विश्रान्तं, परिमाणानां 
तारतम्यत्वात्, महत्परिमाणतारतम्यवदित्यनुमानेनापि 
परमाणुसिद्धिरिति, मैवम्; समानप्रिमाणदुग्धारब्धैर्दध्यादिभिर-
धिकपरिमाणसर्पिराद्यारब्धैर्घृतादिभिश्चाद्यस्य हेतोरनैकान्तिकत्वात् | 
तत्र तदवयवारब्धत्वे प्रमाणाभावात् | द्वितीयस्य च परिदृश्यमाने 
परिमाण एव विश्रान्तिसम्भवेन अभिमतार्थासाधकत्वात् | 
तस्मात्परमाणूनामेवाभावान्न तेषामुपादानत्वम् | नापि प्रकृतिः; 
तस्या महदाद्यपेक्षया उपादानत्वस्यास्माभिरभ्युपगमात् 
परमोपादानत्वं तु नास्ति; तस्या कार्यत्वस्य समर्थयिष्यमाणतया 
उपादेयत्वात् | नापि माया; किं तु तस्या 
उपादानकोटिनिवेशमात्राभ्युपगमे इष्टापत्तेः | तस्या 
एवोपादानत्वमित्युपगमस्तु 
मायाविशिष्टशिवस्योपादानत्वसाधकप्रमाणेन बाधितः | तच्च 
प्रमाणं पञ्चमीश्रुत्यादिकम् |

१४) तथा हि स्कान्दे-

शिवात्सत्यपरानन्दप्रकाशैकस्वलक्षणात् |
आविर्भूतमिदं सर्वं चेतनाचेतनात्मकम् ||

इत्यपादानपञ्चमी श्रुता | सा च जनिकर्तुः प्रकृतिः (पा सू १-४-
३०) इत्यपादानसंज्ञया उपादानवाचिनो विहिता | अतः सैव पञ्चमी तत्र 
प्रमाणम् | तथा तत्रैव -

सृष्ट्यर्थमैक्षत प्राज्ञो बहुस्यामिति शक्तिमान् ||

इति बहुभवनसङ्कल्पःश्रूयते | स चोपादानत्व एव घटते | न हि 
निमित्तमात्रस्य कुलालस्य घटः स्यामिति सङ्कल्पोऽस्ति | एवं देवीकालोत्तरे -

भूतानि चाहं स्थिरजङ्गमानि
यावन्ति चान्यान्यहमेव तानि ||

इति सामानाधिकरण्येन निर्देशो वर्तते | स च मृद्घट 
इत्यादावुपादानोपादेययोरेव दृष्टः, न 
त्वत्यन्तभिन्नयोर्दण्डघटयोरिति सोऽपि प्रमाणम् | तदुक्तं 
शिवज्ञानबोधे -

अन्यः सन्व्याप्तितो नान्यः --------------------- |
----------------------------------------------------- || इति ||
(शिव सू २)

१५) नन्वेवं निर्विकारत्वप्रतिपादकानि वचनानि व्याहन्येरन्निति चेत्, 
न; शिवाच्छक्तिमतः प्रभोः इत्यादिवचनानुसारेण 
मायाद्वयाख्यपरिग्रहशक्तिविशिष्टस्य शिवस्योपादानत्वेऽपि 
विशेषणीभूतमायाया एव विकारित्वात् | विकारित्वेऽपि केवलस्य 
निर्विकारत्वाविरोधात् | ननु शिवो नोपादानम्, चेतनत्वात्, 
पशुवदित्यनुमानेन बाधः प्रतिरोधो वा शिवोपादनत्वबोधकागमस्येति 
चेन्न; आगमस्यानुमानापेक्षया प्रबलत्वेन तस्यैवानुमानबाधकत्वात् 
| अन्यथा यागादिक्रिया न स्वर्गसाधनम्, क्रियात्वात्, 
वृथाचेष्टावदित्यनुमानेन 
यागादिस्वर्गसाधनताबोधकस्याप्यागमस्य बाधप्रतिरोधाद्यापत्तेः | 
ननु समवायिकारणस्य नानात्व एव 
तत्संयोगात्मकमसमवायिकारणं लभ्यते | शिवस्य तूपादानत्वे 
असमवायिकारणं न लभ्यत इति न तस्योपादानत्वं युज्यत इति चेन्न; 
भावकार्यस्यासमवायिकारणजन्यत्वनियमे मानाभावात् | प्रत्युत 
तदभावस्यैवोपादानत्वबोधकागमेन निश्चयात्, 
शब्दादिकार्येऽसमवायिकारणस्याभावेन व्यभिचाराच्च | न च तत्रापि 
भेर्याकाशसंयोगादिरसमवायिकारणम्; तद्व्यतिरेकप्रयुक्तस्य 
कार्यव्यतिरेकस्यादर्शनेन तस्य कारणत्वे मानाभावात् | अन्यथा 
तत्राकाशपरिमाणस्याप्यसमवायिकारणत्वकल्पनापत्तेः; 
एकतन्त्वारब्धे सूत्रे व्यभिचाराच्च | न च तत्रापि 
तन्त्ववयवानामेवारम्भकत्वम्, तेषां च संयोगः सम्भवतीति युक्तम्; 
मूर्तानां समानदेशताविरोधे तु तन्तुसमानदेशस्य सूत्रस्य 
निष्पत्ययोगात् | तन्तोरपि सद्भावप्रतीत्या तन्तुविनाशकल्पनाया 
बाधितत्वात् | एवं च शिवो नोपादानम्, कर्तृत्वात्, कुलालवदित्यनुमानं 
निरस्तम् | आगमबाधेन तस्याप्यनुत्थानात् | नन्वागमेनापि 
साक्षादुपादानत्वं न बोध्यते, किंतु तद्व्याप्यत्वम्, 
कार्येणाभिन्नत्वम्, तल्लयाद्यधिकरणत्वं च | तथा चानयोः 
सत्प्रतिपक्षत्वमेव स्यादिति नोपादानत्वनिश्चयो युक्तः | न च 
लयाद्यधिकरणत्वमागमेन बोधितमिति प्रबलमिति युक्तम्; कतृत्वस्यापि 
तेनैव बोधितत्वात् | यदि चागमबोधितस्य कर्तृत्वसम्बन्धिनः 
पक्षधर्मत्वस्य बोधेन तदीया व्याप्तिर्बोध्यते तदा 
लयाद्यधिकरणत्वस्य वा कर्तत्वस्य वा सा बाध्यताम्, विशेषाभावात् | 
तस्मात्सत्प्रतिपक्षत्वमेव ||

१६) अत एव नोपादानत्वनिश्चय इति, मैवम्; पञ्चम्याः प्रकृते 
प्रकृतित्वरूपोपादानत्वबोधकतया साक्षादेवागमेनोपादनत्वबोधनात् 
| नन्वेवं शिवो निमित्तं न भवेत्, उपादानासमवायिव्यतिरिक्तकारणस्यैव 
निमित्तशब्दार्थत्वादिति चेन्न; 
प्रकृतिभावेनोपादानत्ववदनुकूलचिकीर्षादियोगेन निमित्तत्वस्योपपत्तेः | 
निमित्तलक्षणमपि प्रकृतिभावादन्यादृशोपयोगवत्त्वम् | तच्च 
चिकीर्षादिनोपयोगवति शिवेऽप्यक्षतमिति शिव एवोपादानं निमित्तं चेति 
सिद्धम् || 

१७) नन्वेवम् -

निमित्तमीश्वरस्तेषामुपादानं स बिन्दुराट ||
(पौ तन्त्र प श्लो २८)

शिवो निमित्तं प्रकृतिः परापरा 
कार्यात्मतामस्य समाप्नुते जडा ||

इत्यादिवचनविरोध इति चेत्, न, एतादृशवचनानां 
मायावद्विकारितयोपादानत्वं नास्तीत्येवम्परत्वात् | यदपि बहु स्यामिति 
शक्तिमान्, यावन्ति चान्यान्यहमेव तानि इत्यादिवचनजातं 
केवलोपादानत्वमात्रपरं, तदपि अन्यः सन्व्याप्तितोऽनन्य इति कार्ये 
व्याप्तिसत्तालक्षणानुस्यूतिस्फूर्तिपरमिति न कश्चिद्विरोधः ||

१८) एवं च पतिपदार्थशिवस्य तदधिष्ठितमायायाश्च 
कार्यभूतप्रपञ्चस्य स्वधर्मसत्तास्फूर्तिप्रियादिरूपतया 
जडविकारादिरूपतया चोभयोरुपादानत्वम् | शिवस्य तु मायाया 
अधिष्ठातृतया निमित्तत्वमधिकमिति विशेषः | यथा धूमलक्षणे कार्ये 
आर्द्रेन्धनवह्न्योरुभयोरुपादानत्वेऽपि धूमकार्ये 
काष्ठधर्मकृष्णरूपमेव; न तु वह्निधर्मभास्वररूपम्; तथा 
प्रपञ्चस्य शिवमायोभयोपादानत्वेऽपि न चिदानन्दरूपत्वम् | किं तु 
जडमायाधर्मप्रकाश्यत्वविकारित्वरूपमिति | तत्र च वह्नेरिव शिवस्य 
निमित्तत्वमिति न तदुत्कृष्टधर्मवत्त्वम् | न च वह्निरपि धूमे 
निमित्तमात्रम्, न तूपादानमिति वाच्यम्; अन्यस्योपादानस्याभावेन 
परमाणुप्रक्रियायाश्च पराकरिष्यमाणत्वेन 
वह्नीन्धनयोरेवोपादानत्वात् | न च काष्ठमेवोपादानं वह्निस्तु 
निमित्तमात्रमिति वक्तुं शक्यम् | 
वह्निधर्मभूतौष्ण्यादेरप्युपलभ्यमानत्वेन ग्राहकतौल्यात् | 
तस्मान्मायाविशिष्टेश्वरस्य निमित्तत्वमुपादानत्वं च सिद्धम् |

१९) तदुपपादकवचनानि वातुले-

लिङ्गे सर्वं समुत्पन्नं लयस्तत्रैव चोच्यते |
लिङ्गं शंभुरिति ज्ञेयं पीठं शक्तिरुदाहृतम् ||
योनिलिङ्गप्रकारेण जगत्सृष्ट्यर्थकारणम् |
सदा संयोगभावत्वात्कामरूपमुदाहृतम् ||
लिङ्गे तु जायते तत्र जगत्स्थावरजङ्गमम् |
तस्माल्लिङ्गं विशेषेण कर्मरूपमुदाहृतम् ||
कार्मोदये तु सृष्टिः स्यात् कर्मान्ते संहृतिर्भवेत् |
एतत्कर्मेशरूपं तु सृष्टिस्थितिलयावहम् |
दक्षिणाङ्गभवो ब्रह्मा हरिः पूर्वाङ्गसम्भवः |
हृदयान्नीलरुद्रस्तु शिरसश्शिवसंज्ञकः ||
महेशस्य सहस्रांशाद्रुद्रदेवसमुद्भवः |
एतन्महेशकोट्यंशाद्ब्रह्मविष्णुसमुद्भवः |
नेत्रे तु सव्यवामोर्ध्वे सूर्यसोमाग्निसम्भवः |
प्राणे वायुः समुत्पन्नः श्रोत्रे कीलादिसम्भवः ||
आस्ये ज्ञानं समुत्पन्नं गणेशस्तद्गलोद्भवः |
षण्मुखो हृदये जातो नाभौ देवाः समुद्भवाः || 
पञ्चाशत्कोटिदेवाश्च महेशांशसमुद्भवाः |
ॠषयश्च तथा कोट्यो रोमकूपसमुद्भवाः || इति ||

ज्ञानं नाम वेदादिविद्या |

२०) नन्वेवमपि शिवस्यैव जगत्कर्तत्वमिति कथम् ? 
त्वयैवानन्तेश्वरादीनामपि कर्तृत्वाभ्युपगमात् |

कदाचित्सृष्ट्य शार्वाः कदाचित्पद्मजोद्भवाः |
कदाचिदपि वैष्णव्यः कदाचिन्मुनिनिर्मिताः ||

इति जगतोऽनियतकर्तृत्वश्रवणादिति चेन्मैवम्; प्रकृतिमायायां 
सृष्टौ ब्रह्माणमधिष्ठाय तस्यामेव मायायां सृष्टौ पालने च 
विष्णुमधिष्ठाय पुनश्च तस्यामेव सृष्टिस्थितिसंहारेषु 
रुद्रमधिष्ठाय अशुद्धमायायां 
सृष्टिस्थितिसंहारतिरोभावेष्वीश्वरमधिष्ठाय कारणत्वेऽपि 
शुद्धमायायां सृष्टिस्थितिसंहारतिरोभावानुग्रहेषु 
साक्षात्सदाशिवस्यैव कर्तृत्वम् ||

२१) नन्वन्यत्र सृष्ट्यादिकार्यत्रयस्यैव ब्रह्मादित्रयस्य 
कारणत्वमुक्तम्; न तु पञ्चसु कार्येषु पञ्चेश्वराणामिति चेत्, 
पञ्चकार्याणां पञ्चेश्वरकर्तृत्वप्रतिपादकानि 
कामिकाद्यागमवचनानि बहूनि सन्त्येव वेदोपबृंहितपुराणवचनानि 
चोच्यन्ते | काशीखण्डे -

पञ्चानामपि देवानां ब्रह्मादीनां समाश्रयम् |
ओङ्कारबोधितं लिङ्गं पञ्चायतनमुत्तमम् || इति ||

नसिंहपुराणे च -

आनाभेर्ब्रह्मणो रूपमागलाद्वैष्णवं वपुः |
आशीर्षाद्रुद्रमीशानं तदग्रे सर्वतःशिवम् || इति ||

श्रीशंकराचार्यैः सौन्दर्यलहर्यां च -

जगत्सूते धाता हरिरवति रुद्रः क्षपयते 
तिरस्कुर्वन्नेतत्स्वमपि वपुरीशस्तिरयति |
सदापूर्वः सर्वं तदिदमनुगृह्णाति च शिवः 
तवाज्ञामालम्ब्य क्षणचलितयोर्भ्रूलतिकयोः ||
(श्लो २४)

इत्युक्तत्वात् सिद्धं पञ्चेश्वराणां पञ्चकार्यकर्तृत्वम् |

२२) एवं च स्रष्टः परमेश्वरस्य चिच्छक्तेः सूक्ष्मशरीरतया 
परिग्रहबिन्दुशक्तेः स्थूलशरीरतया स्वदेहप्रवर्तकत्ववत् 
सृष्ट्यादिप्रवर्तकत्वमवगन्तव्यम् | तदेवं व्यवधानेनाव्यवधानेन 
वा शिवस्यैव सर्वप्रपञ्चकार्यकर्तृत्वम् | तच्च कार्यं 
परिणामारम्भसमूहविवर्तवृत्तिभेदेन पञ्चविधम् | तत्र वृत्तिरेव जगत्, 
न परिणामादिः | तथा हि - न तावज्जगत् परिणामः, 
पूर्वावस्थापरित्यागेनावस्थान्तरप्राप्तिर्हि परिणामः | यथा पयसः 
पयस्त्वावस्थापरित्यागेन दध्यादिरूपप्राप्तिः | न चेह 
पूर्वावस्थापरित्यागोऽस्ति | नाप्यारम्भः, यत्र हि नानाकरणैः 
परस्परसंयोगेनैकं कार्यमारम्भ्यते तदेवारम्भः, यथा घटादिः 
| अत्र त्वेकस्या एव मायायाः कारणत्वान्नारम्भपक्षः क्षोदसहः | न 
च मायाशिवयोः संयोगेनेहाप्यारम्भोऽस्त्विति युक्तम्; 
तयोस्तुल्यवदुपयोगाभावात् | माया हि विकारितयोपयुज्यते | 
तदधिष्ठातृतया तु शिव इति | संयोगस्य चरमकारणत्वेन सर्वदा 
कार्यापत्तेश्च | अत एव न समूहोऽपि; अनेकेषामेव लोम्नां 
चामरादिरूपसमूहदर्शनात् | प्रकृते च तदसम्भवात् | नापिविवर्तः; 
तस्य अतत्त्वतोऽन्यथाभावात्मकत्वेन जगतोऽत्यन्तासत्त्वप्रसङ्गात् | 
तस्माद्यथा पटस्य कुट्यवस्था अहेश्च कुण्डलावस्था 
अप्रच्युतपूर्वरूपस्यैवावस्थान्तरप्राप्तिरूपत्वाद्वत्तिः तथा जगदपि 
शिवाधिष्ठितशुद्धाशुद्धमाययोर्वृत्तिरेव ||

२३) अयं च स्वरूपज्ञप्तिविषयः | नात्यन्तमनवभास्यः | नापि 
प्रमाणभास्यः; तथात्वे तुच्छत्वजडत्वयोः प्रसङ्गात् | न च 
मनोरूपप्रमाणजन्यज्ञानविषये जीवात्मनि जडत्वाभावेन 
व्यभिचारः | तस्य प्रमाणजन्यज्ञानविषयत्वे तदभावे 
प्रकाशासम्भवेन कदाचिदहं वा नाहं वेति संशयस्य नाहमिति 
विपर्ययस्य च प्रसङ्गेन स्वप्रकाशत्वस्यैवोपेयत्वेन 
प्रमाणजन्यज्ञानविषयत्वायोगात् | न च प्रमाणागम्यत्वे शिवस्य 
प्रागुक्तमनुमानागमवेद्यत्वं व्याहन्येतेति युक्तम्; धर्मिणः 
स्वप्रकाशत्वेऽपि तद्धर्माणां कतृत्वोपादानत्वादीनां तद्गम्यत्वेन 
प्रागुक्तस्यानुमानादिप्रमाणगम्यत्वस्योपपत्तेः | इति सिद्धं शिवस्य 
स्वप्रकाशत्वम् ||

इति 
श्रीमदतिवर्णाश्रमाचार्यवर्यशैवपरिपालकशिवाग्रयोगीन्द्रज्ञान-
शिवाचार्यविरचितायां शैवपरिभाषायां पतिपदार्थनिरूपणं 
नाम द्वितीयः परिच्छेदः ||



तृतीयः परिच्छेदः

१) अथ चिद्रूपतया पत्यनन्यः पशुपदार्थो निरूप्यते | तत्र 
पशुर्नाम देहेन्द्रियादिव्यतिरिक्तो नित्यश्चिदात्मकोऽनेको 
विभुरनादिमलावृतोऽस्वतन्त्रकर्ता च | अत्र देहेन्द्रियादिव्यतिरिक्त इत्यनेन 
देहेन्द्रियप्राणबुद्ध्यात्मवादानां निरासः | नित्य इत्यनेन 
क्षणिकात्मवादस्य चिदात्मक इत्यनेन जडात्मवादस्य अनेक इत्यनेन 
एकात्मवादस्यविभुरित्यनेनाणुपरिमाणमध्यमपरिमाणात्म वादयोः 
अनादिमलावृतोऽस्वतन्त्र इत्याभ्यां आत्मेश्वरवादस्य च व्यावृत्तिः | 
कर्तेत्यनेन साङ्ख्यात्मवादनिरासः | तथा चोक्तम् -

अत सातत्यगमने व्युत्पन्ना ज्ञस्वभावतः |
परामर्शात्मकाद्धेतोर्गतेर्ज्ञानार्थता यतः ||

आत्मानो व्यापिनोऽनन्ताश्चिद्रूपाः पशवस्त्रिधा || इति ||

श्रीमन्मृगेन्द्रे च -

नाव्यापको न क्षणिको नैको नापि जडात्मकः |
नाकर्ताभिन्नचिद्योगी पाशान्ते शिवताश्रुतेः || इति || 
(मृ प्र ६ श्लो ७)

श्रीमत्पराख्ये च -

देहान्योऽनश्वरो व्यापी विभिन्नः समलोऽजडः |
स्वकर्मंफलभुक्कर्ता किञ्चिज्ज्ञः सेश्वरः पशुः || इति ||
(पराख्यं पशु प श्लो १५)

२) ननु कथमात्मनो देहव्यतिरिक्तत्वम्? देहस्यैवात्मत्वात् | तथा हि - 
यद्यस्मिन् सत्येव दृश्यते तत्तस्य कारणं दृष्टम् | तथा च 
चतुर्विधभूतपरिणामाद्देहाच्चैतन्यं स्वत एवोत्पद्यते 
किण्वाद्यणुशक्त्या मदरूपविचित्रकार्यवत् | 
तस्माद्भूतात्मकाद्देहादेव चैतन्यसम्भवः | 
तच्चैतन्यमधिष्ठातुमात्मा ईश्वरश्च नापेक्षणीयः, अत एव 
स्थूलोऽहं कृशोऽहमित्यादिसामानाधिकरण्यप्रत्ययोपपत्तिः | मम 
देहोऽयमित्यादिप्रत्ययस्तु राहोः शिर इत्यादिवदौपचारिकः; 
तस्माद्देहातिरिक्त आत्मा नास्तीति चेन्मैवम् | न वयं कारणशक्तिभिः 
कार्याणां वैचित्र्यं नेति व्रूमः; किं तु विरुद्धात्कारणाद्विरुद्धं 
कार्यं नोत्पद्यत इति | तथा च जडाद्देहात् कथं 
प्रकाशरूपचैतन्यसम्भवः | किं च गुणस्य नाशो 
गुणिनाशाद्विरोधिप्रादुर्भावाद्वा भवति | इह तु मृते देह 
उभयाभावेऽपि कथं तद्गुणभूतचैतन्यनाशः; 
देहारम्भकभूतैकदेशप्राणवायुनिर्गमादिति चेन्न; सुप्तौ 
तत्सद्भावेऽपि ज्ञानानुपलब्धेः | न च करणोपरमात्तदानीं 
चैतन्यानुपलब्धिरिति वाच्यम्, त्वन्मते करणोपरतिहेतुकर्माभावेन 
सुप्तावपि चैतन्योदयप्रसङ्गात् | तस्माद्यत्सद्भावे देहस्य चेष्टा, 
यदभावे तदभावः तच्चैतन्यं देहव्यतिरिक्तं आत्मत्वेनेष्टव्यम् | किं 
च बाल्ययौवनवार्धकेषु शरीरस्य भेदेन वाल्ये कृतस्य कथं वार्धके 
प्रतिसन्धानम् | तस्माद्देहात्मवादः प्रत्यक्षेणैव निराकृतः | अत एव 
मम देहोऽयमित्यादिप्रत्ययदर्शनम् | 
स्थूलोऽहमित्यादिप्रत्ययस्त्वौपचारिकः | किं च 
निर्दोषेन्द्रियार्थसन्निकर्षेऽप्यर्थग्रहो न दृश्यते | तत्कस्य हेतोः? 
व्यासक्तत्वादिति चेत्, हन्त ! तर्हि चित्तव्यसङ्गप्रयोजकः सूक्ष्म आत्मा 
अभ्युपेयः |

३) एतच्च प्रतिपादितं श्रीमत्पौष्करपराख्ययोः -

चैतन्यदर्शनाद्देहे नात्मा चैतन्यको भवेत् |
यद्यस्मिन् सति सन्दृष्टं तदिष्टं तस्य कारणम् ||
कारणत्वाविशिष्टोऽत्र देहश्चैतन्यसाधकः |
शरीरघटयोर्योगात् सुरापूपाख्यकार्ययोः ||
कारणं गुडपिष्टादिरविशिष्टोऽपि दृश्यते |
अपूपादसती पूर्वं मदशक्तिस्तदात्मनि ||
तस्माद्भूतात्मकादेव देहाच्चैतन्यसम्भवः |
तच्चैतन्यमधिष्ठातुं किमन्येनात्मनेश्वर ||

ईश्वरः -

केनोक्तं भिन्नकार्याणां वैचित्र्यं नेति शक्तिभिः |
विरुद्धात्कारणात्कार्यं विरुद्धं नोपजायते ||
विरुद्धमपि चैतन्यं जडाद्देहात्कथं भवेत् |
किं च यस्य तु यो धर्मस्तन्नाशाद्धर्मनाशनम् ||
विरोधिगुणसद्भावादथ स्यादन्यथा द्विजाः |
देहे सत्यपि चैतन्यं मृते किमिति नेष्यते ||
यद्भावयदभावाभ्यां चेष्टाचेष्टे भजेत्तनुः |
तच्चैतन्यमिति प्रोक्तं व्यतिरिक्तं तु देहतः ||
किं च बाल्ये च वार्धक्ये यौवने च विभेदतः |
शरीरस्यानुसन्धानं कथं बाल्ये कृतस्य च ||
स तावदनुसन्धत्ते प्राग्भुक्ता सेयमङ्गना |
इति तस्माच्छरीरात्मवादोऽध्यक्षनिराकृतः ||
तस्मात्स्थूलोऽहमित्यादिर्ज्ञेयो राहोः शिरो यथा |
किं च देहो ममेत्यादिप्रत्ययोऽस्त्येव पुष्कलः || इति ||
(पौ पशु प श्लो ६१-७१)
भूतानां समुदायेऽपि देहस्याध्यवसायतः |
वस्तुग्रहे प्रवृत्तस्य संशुद्धे लोचनेऽपि च ||
न यतोऽर्थग्रहो ह्यस्य योऽभिप्रेतोऽन्यचेतसः |
अतोऽप्यन्यः पुमानस्ति यो जातः शून्यमानसः ||
दृष्टा बाल्यादिकावस्था तावद्देहे चतुर्विधा |
परिणामविशेषेण या विभिन्ना पृथक् पृथक् ||
अन्यां यां योऽनुसन्धत्ते तामवस्थां गतामपि |
सोऽस्मिन्स्मर्ता स्मृतिर्ज्ञानं भिन्नं भूताक्षनिर्गतम् || इति ||
(पराख्यं पशु प श्लो १९-२०; २२; २४)

४) नन्विन्द्रियाणि ज्ञानहेतव इत्यन्वयव्यतिरेकसिद्धम् | अतो 
ज्ञातृत्वमपि तेषामेवास्तु | ज्ञात्रन्तरकल्पनायां गौरवात् | न 
चेन्द्रियाणां नानात्वेन गुणप्रधानभावाभावेन च 
युगपद्विरुद्धव्यापाराः प्रसज्येरन्निति वाच्यम् | स्वतो 
गुणप्रधानभावाभावेऽप्येकस्मिन् देहे विद्यमानानां 
तेषामेकग्रामवासिनामिव कार्यानुरोधेन गुणप्रधानभावोपपत्तेः | 
मास्तु वा गुणप्रधानभाव इन्द्रियाणाम् | तथापि 
युगपद्विरुद्धव्यापाराभाव उपपद्यते | मनोरूपसहकारिसाहित्येन 
प्रबलस्य व्यापारोपपत्तेः | न च तेषां कारणत्वान्न कर्तृत्वमिति वाच्यम् 
| करणत्वस्यास्माभिरनभ्युपगतत्वेनान्यतरासिद्धत्वात् | न च 
रूपाद्यपलब्धिकरणत्वेनैव तेषां सिद्धेर्नासिद्धिरिति युक्तम्; 
सहेतुकत्वानुमानेन तेषां सिद्ध्युपपत्तेः | तस्मान्मूकोऽहं 
बधिरोऽहमित्याद्यनुभवानुसारेणेन्द्रियाण्येवात्मेति, मैवम् | 
इन्द्रियाभावेऽपि स्वप्नादौ ज्ञानोपलम्भेन तेषां ज्ञातृत्वायोगात् | किं 
च श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि प्रतिनियतविषयाणि, आत्मा तु सर्वग्राहक 
इत्यनुभवसिद्धम् | अतस्तैः शब्दादिसर्वविषयग्राहक आत्मा 
अन्योऽभ्युपगन्तव्यः | किं चेन्द्रियाण्यपि प्रेर्याण्यनुभूयन्ते | न च 
स्वतन्त्रस्यात्मनः प्रेर्यत्वमस्ति, अतो न तेषामात्मत्वं सम्भवति | अपि च 
श्रोत्रादीनि न स्वरूपं जानन्ति | आत्मा तु श्रोत्रादिस्वरूपं जानाति | अतो 
विरुद्धधर्मयोगित्वान्न श्रोत्रादिरात्मा | किं च योऽहं चक्षुषा 
घटमद्राक्षं सोऽहमिदानीमान्ध्यदशायां तमेव त्वचा 
स्पृशामीति प्रत्यभिज्ञानमुपलभ्यते | तदिन्द्रियाणामात्मभावे न 
युज्यते | अन्येनोपलब्धेऽन्यस्य प्रत्यभिज्ञानाभावात् | किं 
चेन्द्रियाणामात्मत्वे युगपद्विरुद्धव्यापारयोगप्रसङ्गः | न 
चैकग्रामवासिनामिव कार्यानुरोधेन तेषां गुणप्रधानभावादीति 
पूर्वोक्तं युक्तम् | असाधारणकार्ये तेषामपि 
गुणप्रधानभावाभावात् | न च वरगोष्ठीन्यायेन 
गुणप्रधानभावः | युगपत्स्वस्वभोग्यप्रत्यासत्तिरहितेष्वेव 
तन्न्यायप्रवृत्तेः | वरेषु ह्येकस्य स्वभोग्यसन्निधाने 
तद्रहितानामितरेषां गुणभावाभ्युपगमो युज्यते | इन्द्रियेषु 
युगपत्स्वस्वविषयसन्निकृष्टेषु नैकस्यापि 
गुणप्रधानभावाभ्युपगमः सम्भवति | तस्मान्न 
वरगोष्ठीन्यायेनापि गुणप्रधानभावः | नापि 
मनस्साहित्यप्राबल्यात्कृतो व्यापारयोगः | एकत्र मनस्साहित्यमित्यस्यैव 
त्वन्मतेऽयुक्तत्वात् | मन्मते हि स्वतन्त्र आत्मा स्वाभिमतग्राहिणीन्द्रिये 
मनो निवेशयतीति युक्तमेकस्यैव साहित्यम् | त्वन्मते तु इन्द्रियाण्येव 
स्वतन्त्राणि | तत्परतन्त्रं मनः | न च प्रधानानां तेषां वैमत्ये 
गुणभूतस्यैकत्रागमनं युक्तम् | न चेन्द्रियमेव मनः समाकर्षति | 
विनिगमकाभावात् | तस्मादिन्द्रियाणामात्मत्वे 
युगपद्विरुद्धव्यापारप्रसङ्ग एव | तस्मान्नेन्द्रियाण्यात्मा ||

५) अस्तु तर्हि प्राणवायुरात्मा; अहं जीवामीत्यनुभवात् | न 
चैकस्मिन्देशे प्राणापानादिभेदेनात्मभेदप्रसक्तौ रुचिभेदेन 
युगपद्विरुद्धव्यापारयोगः स्यादिति युक्तम् | एकस्यैव व्यापारभेदेन 
प्राणादिसंज्ञाभेदोपपत्त्या प्राणापानादिभेदे मानाभावात् | न च 
सुषुप्त्यादावपि प्राणादीनां सत्त्वेन ज्ञातृत्वं स्यादिति युक्तम् | 
इन्द्रियव्यापारविरहेण तद्विरहस्योपपत्तेः | तस्मात्प्राणवायुरेवात्मेति, 
मैवम् | प्राणवायोरपि देहवन्नियम्यत्वानुभवेन तन्नियामकस्य 
कस्यचित्परस्यावश्याभ्युपगन्तव्यत्वात् | न च देहादिरेव कार्यनियन्ता | 
आत्मत्वेनाभ्युपगतस्य तस्य देहनियामकतया तन्नियम्यत्वायोगात् | 
वायुविशेषगुणस्य सति तस्मिन् ध्वंसायोगेन स्वापेऽपि तस्य 
ज्ञातृत्वप्रसङ्गाच्च | न चान्तःकरणवर्गस्यात्मत्वम् | तस्याचेतनतया 
तन्नियम्यत्वात् ||

६) नन्वस्तु ज्ञानसन्ततिरात्मा | न च ज्ञानस्य भेदाभावेन 
सन्तत्ययोगः | घटपटादिज्ञानभेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् | अथ 
सन्तानिव्यतिरेकेण सन्तानाभावात् सन्तानिनामात्मत्वं वाच्यम् | तच्च न 
सम्भवति | अन्यानुभूतेऽन्यस्यानुसन्धानाभावेन 
प्रत्यभिज्ञाद्यभावप्रसङ्गात् | अथ कथं 
क्षणिकविज्ञानस्यात्मत्वमिति, मैवम् | सन्तानैक्यवशेन 
प्रत्यभिज्ञाद्यपपत्तेः | यत्सन्तानप्रविष्टस्य हि ज्ञानस्यानुभवितृत्वं 
तत्सन्तानपतितस्य प्रत्यभिज्ञातृत्वम् | न च सन्तानस्यान्यस्याभावेन 
कथमैक्यमिति युक्तम् | वृक्षातिरिक्तस्य वनस्याभावेऽपि वनत्वस्य 
व्यासज्यवृत्तित्वेनैकं वनमितिवत् सन्तानत्वस्यापि व्यासज्यवृत्तितया 
सन्तानैक्योपपत्तेः | तस्मात्क्षणिकविज्ञानमेवात्मेति | अत्र प्रतिविधीयते | 
सुषुप्तौ तावज्ज्ञानसन्तानविच्छेदस्तवापि सम्मतः | अन्यथा 
तत्कालीनजन्यस्मरणादिप्रसङ्गात् | एवं च यत्पूर्वेद्युर्मया दृष्टं 
तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञा कथं स्यात् | पूर्वज्ञानसन्तानस्य सुषुप्तौ 
विच्छेदेन सन्तानैक्यस्याप्यभावात् | ननु सन्तानैक्यं मास्तु प्रयोजकम् | 
देहैक्यं तु भविष्यति | यद्देहसम्बन्धि ज्ञानमनुभवितृ, 
तत्सम्बन्ध्येव ज्ञानं प्रत्यभिज्ञात्रिति व्यवस्थोपपत्तेरिति चेन्न | त्वन्मते 
देहस्यापि क्षणिकत्वेन तदेकत्वस्याप्यभावात् | अथ देहसन्तानैक्यं 
प्रयोजकमिति मन्यसे; एवमपि बालस्याद्यप्रवृत्यनुकलजन्मान्तरानुभूत-
स्मरणादेरनुपपत्तेः | तत्र देहसन्तानैक्यस्याप्यभावात् | अत एव 
जन्मान्तरकृतकर्मफलभोक्तृत्वमपि न स्यात्; अन्येन कृते कर्मण्यन्यस्य 
फलभोगासम्भवात् | ज्ञानसन्तानैक्यस्य देहसन्तानैक्यस्य वा 
तद्भोक्तृताप्रयोजकस्याभावात् ||

७) नन्वनुभवितुः प्रत्यभिज्ञातृत्वं कर्तुश्च फलभोक्तृत्वं क्व 
दृष्टम् ? येन स्थायितया आत्मा स्वीकर्तव्यः स्यात् | न च स्थायित्वसिद्धेः 
पूर्वमैक्यस्य प्रयोजकत्वं भवता ज्ञातुं शक्यते | अतः 
परस्पराश्रयत्वमत्रेति चेन्न; देवदत्तादन्यस्य 
यज्ञदत्तादेस्तदनुभूतस्मर्तृत्वस्य तत्कृतकर्मफलभोक्तृत्वस्य 
चादर्शनेनैक्यस्य प्रयोजकत्वकल्पनायां स्थायित्वसिध्द्युपपत्तेः ||

८) ननु सर्वस्यापि क्षणिकत्वान्न स्थायित्वमात्मनः सम्भवति | 
तथा हि - एकस्य कालद्वयसम्बन्धो हि स्थायित्वम् | स च न सम्भवति; 
एककालसम्बन्धस्यापरकालसम्बन्धाभावेन व्याप्तत्वात् | नीलस्य 
पीतत्वाभावेन व्याप्तिग्राहकस्य सहचारग्रहादेः सत्त्वात् | 
स्थायिनोऽर्थक्रियाकारित्वरूपस्य सत्त्वस्यायोगेन सतः 
क्षणिकत्वावश्यम्भावाच्च | तथा हि - स्थायिनोऽर्थक्रियाकारित्वं 
क्रमेण युगपद्वा ? नाद्यः | तस्य तावदर्थक्रियाजननसामर्थ्ये 
समर्थस्य विलम्बायोगेन क्रमायोगात् | असामर्थ्ये तु सुतरां 
क्रमासम्भवात् | न च समर्थस्यापि कालान्तरेऽपि न तज्जनकत्वमिति 
सहकारिसन्निधानानुसारेण क्रमेण कार्यजनकत्वं सम्भवतीति युक्तम् | 
सहकारिणामतिशयानाधायकत्वेऽसहकारिभ्यो 
विशेषाभावेनाजनकत्वात् | अतिशयाधानाभ्युपगमे अतिशयस्य 
बीजाद्यपेक्षयाऽतिरेकेऽनवस्थाप्रसङ्गात् | अनतिरेकेऽङ्कुरजनकस्य 
बीजस्य तत्कालोत्पत्तिकत्वाङ्गीकारेण क्षणिकत्वाभ्युपगमप्रसङ्गात् | 
नापि द्वितीयः; युगपत्तावत्कार्योत्पादनसमर्थस्य क्षणान्तरेऽपि सत्त्वे 
तदापि तावत्कार्योत्पत्तिप्रसङ्गात् | क्षणान्तरेऽसद्भावे 
त्वस्मन्मतप्रवेशात् | तस्मात्सर्वस्यापि क्षणिकत्वमेव | न चैवं स 
एवायं घट इति प्रत्यभिज्ञानुपपत्तिः; तस्याः 
तत्सादृश्यविषयकत्वकल्पनात् | स एवायं दीप इत्यादौ तथा दर्शनात् | 
तस्मान्न स्थायित्वमात्मन उपपद्यत इति चेन्मैवम् | प्रत्यभिज्ञाया 
ऐक्यविषयत्वसम्भवेन सादृश्यविषयकत्वकल्पनस्यायुक्तत्वात् | न 
चोक्तयुक्त्या ऐक्यविषयकत्वासम्भवः ; एकस्यापि वृक्षस्य 
कपिपुरुषादिनानासम्बन्धवन्नानाकालसम्बन्धोपपत्तेः, स्थायिनोऽपि 
सहकारिसन्निधानानुरोधेन क्रमिककार्यजनकत्वोपपत्तेश्च | न 
चातिशयानाधायकत्वे सहकारित्वानुपपत्तिः; 
तथात्वेऽप्यन्वयव्यतिरेकादिना सहकारित्वोपपत्तेः | तस्मान्न 
क्षणकज्ञानरूप आत्मा |

९) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ऋषयः -

यद्यज्ज्ञानं भवेत्सर्वं न तच्चिच्छक्तिसम्भवम् |
तत्सर्वं बौद्धमेष्टव्यं विनाशित्वेन हेतुना ||

ईश्वरः -

तन्न बुद्धेर्जडत्वेन ज्ञानोत्पादकता कुतः |
अभिव्यञ्जकसम्बन्धात्कादाचित्कतया चितः ||
क्षणिकत्वं तु नित्याया अपि सद्योऽनुभूयते |
यावद्दीपः स्थितस्तावत् पदार्थानां प्रकाशकः ||
अभिव्यञ्जकहेतूनां सन्तत्यैव प्रवृत्तितः ||
धारावाहिकधीश्चापि क्षणिकैवानुभूयते |
अत एव हि भावानां क्षणिकत्वेन संविदः ||
क्षणिकत्वं ब्रुवाणानामाशापीडा निवारिता |

ऋषयः -

सत्त्वेन क्षणिकाभावो नेष्यते किमितीश्वर ||
अर्थक्रियाकारिता हि सत्ता सा क्षणिकेषु च |
क्रमाक्रमविभागाभ्यां स्थिरेषु तदयोगतः ||
विलम्बकारणायोगात्तथा स्थैर्यक्षतेरपि |
अलं स्वतोऽसमर्थस्य सहकारिशतैरपि ||
अर्थक्रियाकरत्वेन क्षणिकत्वमवस्थितम् |

ईश्वरः -

क्षणिकत्वे पदार्थानां कार्यकारणताक्षतिः ||
कार्यकारणरूपेण भवत्कारणतां व्रजेत् |
वर्तमानघटत्वेन मृत्पिण्डः कुम्भतां व्रजेत् ||
अतः क्षणद्वयस्थायी कार्योत्पत्तौ तु कारणम् |
तयोरर्थान्तरत्वेन तदुत्पत्तौ तु कारणम् ||
अन्यथा समकालोऽपि भावः कस्मान्न कारणम् |
द्वयोरर्थान्तरत्वेन कालभेदः कथं तयोः ||
कारणस्य कुतस्त्यो वा विशेषः सहकारितः |
कुतो वा घटनिष्पत्तिस्तन्तुभ्यो न भवेद्द्विजाः ||
कार्यकारणभावोऽतः स्थिरेष्वेव व्यवस्थितः |
अर्थक्रियाकरत्वं च स्थायिनां क्रमशः स्थितम् ||
समर्थस्य सदा कार्यकरत्वनियमेन च |
अग्निर्दाहसमर्थोऽपि स्फोटेऽङ्गुलिमपेक्षते ||
क्रमाक्रमविभागाभ्यां दुराशा क्षणिकत्वधीः |
किंच प्रागनुभूता या धीः सेयमुपजायते ||
क्षणिकत्वे कुतस्तस्याः प्रत्यभिज्ञा हि जायते |
क्षणिकत्वं पदार्थानामथ वास्तु जडात्मनाम् ||
कारणत्रयमात्रं यत् सर्वकार्येष्वपेक्ष्यते |
बिन्द्वादयोऽपि ये भावाः समानपरिणामिनः ||
ज्ञानमेव स्थिरं नित्यं जडवर्गस्य दीपकम् |
तस्य क्षणिकता ज्ञेया वस्तूनां क्षणिकत्वतः || इति ||
(पौ पुंस्त्व प श्लो २१४-२३२)

१०) श्रीमत्पराख्ये च -

क्षणभङ्गे स्थिते ज्ञाने कस्य कर्मार्जनं भवेत् |
न तत्कर्मफलं भोग्यं ज्ञाननाशे निरन्वये ||
या त्वया वासना प्रोक्ता किं नाविच्छिन्नलक्षणा |
भिन्नरूपा यदा सा न तत्क्षणान्तर्गता भवेत् |
तत्क्षणेन विनष्टेन सा विनष्टा भवेत्ततः |
अविच्छिन्ना स्थिरा चैका नानाज्ञानसमाश्रया ||
श्रुत्या विचारिता युक्त्या नात्मनो व्यतिरिच्यते |
जन्मान्तराङ्गसंयोगे शोकहर्षादिहास्यतः ||
जातिसंस्मरणेऽप्येवं प्राक्तनानुभवादितः |
स्थिरत्वं तत्स्मृतेर्गम्यं स्मृतिर्नानुभवादृते ||
स्मर्तानुभविता स्थैर्यात्तेन ज्ञाता स्थिरो विभुः || इति ||
(परा प्र प श्लो ३०-३५)

११) न चैवमात्मा क्षणिकविज्ञानयोगी | ज्ञातृत्वस्य 
नित्यात्मधर्मत्वात् | न हि लोके नित्योऽनित्यधर्मा दृष्टः | किं च तच्च 
ज्ञातृत्वं विम्वात्मधर्मत्वाद्विभु, न क्वाचित्कम् | अत एवात्मा 
सर्वार्थदृक्क्रियः | यदि त्वस्य ज्ञातृत्वं क्वाचित्कं स्यात् तस्यात्मनो 
विभुत्वं भज्येत | लोके हि धर्मिणो यावती व्याप्तिस्तावती धर्मस्यापि 
व्याप्तिर्दृश्यते | यथा पटगतं शौक्ल्यं पटमखिलं व्याप्य तिष्ठति | 
एवमात्मानमपि ज्ञातृत्वं व्याप्य तिष्ठति | न च विषयासन्निधाने 
ज्ञानस्यानुदय इति वाच्यम् | स्वरूपस्यैव विषयत्वात् | तदुक्तं 
श्रीमत्पौष्करे -

ज्ञातृत्वमपि तन्नित्यं धर्मत्वान्नित्यवस्तुनः |
नानित्यधर्मा धर्मी स्यान्नित्य आत्मा मुनीश्वराः ||
तच्चेह विभुधर्मत्वान्न च क्वाचित्कमिष्यते |
नित्यत्वमिव तेनात्मा स्थितः सर्वार्थदृक्क्रियः ||
ज्ञातृत्वमपि यद्यस्य क्वाचित्कं विभुता कुतः |
धर्मिणो यावती व्याप्तिस्तावद्धर्मस्य च स्थितिः ||
यथा पटस्थितं शौक्ल्यं पटं व्याप्याखिलं स्थितम् |
स्थितं व्याप्यैवमात्मानं ज्ञातृत्वमपि सर्वदा ||
न च निर्विषयं ज्ञानं परापेक्षं स्वरूपतः || इति || 
(पौ पशु प श्लो १००-१०४)

१२) नन्वात्मनो व्यापकत्वे सिद्धे तद्धर्मस्य व्यापकता सिद्ध्येत् | न 
च तत्सम्भवति | देहादन्यत्रानुपलम्भेनात्मनो व्यापकत्वायोगात् | 
तत्राणुपरिमाण एवात्मेति पाञ्चरात्रा वर्णयन्ति -

वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च |
भागो जीवः स विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते || इति ||
(श्वेताश्वतर - अध्याय ५, मन्त्रः ९)

१३) क्षपणकास्तु प्रदीपप्रभावत्सङ्कोचविकासवानात्मा 
देहानुरूपपरिमाणवानिति वर्णयन्ति | पक्षद्वयमपि न सङ्गच्छते | 
आत्मा विभुः, देहादन्यत्र स्थितार्थग्राहकत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं, 
यथा घटः | किं च आत्मा विभुः, सर्वत्रोपलभ्यमानकार्यत्वात्, इति 
व्यापकत्वसिद्धेः | किं च मध्यमपरिमाणत्व आत्मनो नित्यत्वं न स्यात् | 
यन्मध्यमपरिमाणं तदनित्यम्, यथा घट इत्यनुमानात् | 
तस्माद्व्योमवद्व्यापक आत्मा | तद्धर्मभूतमपि ज्ञानं व्यापकम् | 
तस्मात्प्रत्यक्षत एव निरस्तो वैशेषिकात्मवादः ||

१४) तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ऋषयः -

व्यापकत्वे ह्यणोः सिद्धे धर्मव्यापकता भवेत् |
अन्यत्रानुपलब्धस्य देहाद्व्यापकता कुतः ||

ईश्वरः -

न देहपरिमाणत्वमणूनामुपपद्यते |
तस्माद्देहादतोऽन्यत्र स्थितार्थग्राहकत्वतः ||
किं चाभिव्यञ्जको यत्र यत्र देहेन्द्रियादिकम् |
तत्र सर्वत्र तत्कार्यदृष्टेर्व्यापकतात्मनः ||
व्यापकोऽयममूर्तत्वाद्यथा व्योम ततस्तथा |
तद्धर्मभूतं ज्ञानं च व्यापकं विषयोन्मुखम् ||
यन्नित्यरूपं विज्ञानं तच्च निर्विषयात्मकम् |
पक्षोऽध्यक्षनिरस्तोऽयं स्वपरग्राहकत्वतः ||
अणोः प्रत्यात्मसिद्धत्वान्नानुमाध्यक्षबाधिका |
नेह ग्राहकता बुद्धेः साधितत्वाज्जडत्वतः ||
किं चैतद्ग्राहकत्वं च न भेदादात्मनां स्थितम् |
स्वरूपं तु ततस्तेषां ग्राहकत्वेन संस्थितेः ||
न ह्यंशेन पदार्थानां विचारः शोभते क्वचित् |
अग्निश्शक्तिं विना कीदृगिति चिन्ता न कुत्रचित् ||
स्वपरग्राहकस्तस्मात्सर्वदात्मा व्यवस्थितः || इति ||
(पौ पशु प श्लो १०५-११३)

अन्यत्र -

व्यञ्ज्कं यत्र यत्र स्याच्छरीरं तत्र तत्र तु |
भोगार्थं स्याद्गुणव्यक्तिर्व्यापित्वं तेन गम्यते || इति च ||

१५) न च साङ्ख्योक्तरीत्या आत्मनामज्ञातृत्वम्; 
तेषामर्थग्राहकत्वस्य दर्शनात् | न च वाच्यमात्मनो ज्ञप्तिमात्रत्वेऽपि 
महत्तत्त्वापरपर्यायस्य बुद्धितत्त्वस्य ज्ञातृत्वमिति | तस्य जडत्वेन 
ज्ञानाभिव्यञ्जकत्वात् | किं च आत्मा स्वपरप्रकाशकोऽनुभूयते | 
परप्रकाशकत्वं च ज्ञातृत्वमात्मन एव गुणः | बुद्ध्या 
ऐक्यमापन्नस्यात्मनो ज्ञातृत्वमिति वाच्यम् | 
बुद्ध्यैक्यसाधकस्याध्यासस्यैवासिद्धेः | किंचाध्यासस्यापि परत्र 
पूर्वदृष्टावभासत्वेनात्मव्यतिरिक्तस्य ज्ञातृत्वं वक्तव्यम् | तच्च न 
सम्भवति | बुद्धेर्जडत्वेन ज्ञातृत्वाभावस्योक्तत्वात् | अथ 
चित्प्रतिबिम्बत्वेन बुद्ध्यादेर्ज्ञातृत्वं, तर्हि बुद्धिरपि चेतना स्यात् | किं च 
चिद्रपस्य प्रतिबिम्बनमेव न सम्भवति | बुद्धेर्हि परिणामिनो जडस्य 
प्रतिबिम्बनम् | तस्मात् बुद्धावात्मनः प्रतिबिम्बनं वक्तुं न युज्यत 
इत्यध्यासेनात्मनः कर्तृत्वं बुद्धिपरिकल्पितम् ||

१६) तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ज्ञाता चायं न तु ज्ञप्तिमात्रोऽर्थग्राहको यतः |

ऋषयः -

ज्ञप्त्यात्मैवायमुद्दिष्टो ज्ञातृत्वं महतो मतम् ||
महानध्यवसायात्मा तन्त्रेऽप्यस्मिन्महेश्वर |

ईश्वरः -

सर्वे ज्ञातार एवेह दृश्यन्ते प्राणिनः सदा ||
न बौद्धमेतज्ज्ञातृत्वं युक्तं तस्या जडत्वतः |
किं तु बुध्यादिभिर्ज्ञानं व्यज्यतेऽत्र सदैव हि ||
किं चानुभूयते ह्यात्मा स्वपरात्मप्रकाशकः |
परप्रकाशकत्वं च नित्यं नित्यगुणो यतः ||
ज्ञातृत्वं नैतदद्यासकृतं भवितुमर्हति |
अन्यत्र दृष्टधर्माणामन्यत्राध्यास इष्यते ||
आत्मेतरस्य ज्ञातृत्वासिद्धेर्नाध्यास इष्यते |
अथ चित्प्रतिबिम्बेन बुद्ध्यादेर्ज्ञातृता भवेत् ||
तर्हि चित्प्रतिबिम्बेन बुद्ध्यादिरपि चिद्भवेत् |
न चेतनो यतो बुद्धौ चिद्रूपः प्रतिबिम्बितः ||
न चायं प्रतिबिम्बोऽपि चिद्रूपस्यात्मनो मतः |
जडे जडस्य सङ्क्रान्तिर्युज्यते परिणामिनः ||
बुद्ध्यादेः प्रतिबिम्बोऽपि न स्यादात्मन्यसम्भवात् |
अन्योन्याध्यासवादोऽयं कुदृष्टिपरिकल्पितः || इति ||
(पौ पशु प श्लो ९१-९९)

१७) नन्वात्मभेदे किं मानम् ? प्रत्यक्षमिति चेन्न; 
तस्यामूर्तद्रव्यत्वेन बाह्येन्द्रियाविषयत्वात् | नाप्यहं सुखी अहं 
दुःखीत्यादिमानसप्रत्यक्षेणात्मभेदसिद्धिः | तत्प्रत्ययस्य 
भेदप्रयोजकत्वाभावात् | न च आत्मानः परस्परं भिन्नाः, 
परस्परविरुद्धधर्माश्रयत्वात्, दहनतुहिनवदित्यनुमानं मानमिति 
वाच्यम्; परस्परविरुद्धधर्माणां तदवच्छेदकोपाधिपरिकल्पिततया 
आत्मनिष्ठत्वाभावाद्धेतोरसिद्धेः | न ह्येकस्मिन् घटाकाशे 
रजोधूमादिभिर्युज्यमाने मठाकाशादयोऽपि युज्यन्ते | 
तस्मात्परिदृश्यमानस्य भेदस्यौपाधिकतयात्मभेदः कथमिति चेत्, 
उच्यते - आत्मानो भिन्नाः, परस्परविरुद्धजन्ममरणादिधर्मवत्त्वात्, 
यदेवं तदेवं, यथा घटपटादि | न चात्मनां जन्माद्यभावेन 
हेतोरसिद्धिः | देहादेरेव जन्माद्यपगमे तत्र चैतन्यमेव न दृश्यते | 
अतश्चैतन्ययुक्त एव देहादिरुत्पद्यते ||

१८) ननु नित्यस्य चैतन्यस्य कथमुत्पत्तिः ? यथा तव नित्यानां 
देहेन्द्रियादीनामुत्पत्तिस्तथात्मनोऽपि सम्भवति | अथैवंरूपेण 
दहेन्द्रिया दयो न नित्याः, किं तु कारणात्मनेति ब्रूषे तदा 
ममाप्यात्मानोऽवच्छिन्नरूपेणोत्पत्यादिमन्तः, अनवच्छिन्नास्तु नित्या इति 
सिद्धमुत्पत्तिलयधर्मकत्वमात्मनाम् | ननु यथा उत्पत्त्यादयो धर्माः 
कुम्भकलशोदञ्चनादीनां, न तु तदवच्छिन्नस्याकाशस्य | 
एवमुत्पत्त्यादयो धर्मा देहादीनामेव | न तु तदवच्छिन्नस्यात्मन इति 
चेन्न; आत्मधर्मस्यैव भोजनगमनादिविषयकस्येच्छादेर्भिन्नत्वे-
नैवात्मभेदसिद्धेः | न च तस्याप्यौपाधिकत्वम्; तस्यात्मनो रूपं 
दृक्क्रियानन्त्यलक्षणम् इति लक्षणाभिधानात् | न च भिन्नतया 
मेयत्वेनात्मनां मातृत्वं न सिद्ध्येदिति वाच्यम् | 
मेयत्वमातृत्वयोर्विरोधाभावात् | अन्यथा आत्मानां मेयत्वायोगेन 
शिवस्य सर्वज्ञत्वं भज्येत | किञ्चैकस्य मुक्तौ सर्वेषां मुक्तिः 
प्रसज्येत | न चेष्टापत्तिः | प्रपञ्चस्य युगपद्विनाशप्रसङ्गात् | तथाच 
मोक्षे यत्नोऽपि विफलः स्यात् | तस्माद्भिन्ना एवात्मानः ||

१९) तथा  चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ऋषयः -

आत्मानो बहवः प्रोक्ता बहुत्वं केन गम्यते |
नाध्यक्षगम्यं तत्तावन्नानुमाविषयं ततः ||
भेदस्य मेयधर्मत्वान्माता मेयः कथं भवेत् |
न हेतुसाधनाभावोऽप्यात्मभेदोपपादकः ||
सोपाधिकात्मधर्मस्य भेदात्सोपाधिकान्तरे |
यथैकस्मिन् घटाकाशे रजोधूमादिभिर्युते || 
न सर्वे सम्प्रयुज्यन्ते तद्वज्जीवाः सुखादिभिः |
तस्मादेकात्मभावेऽस्मिन् परिहारो विधीयताम् ||

ईश्वरः -

आत्मानो बहवो जन्ममरणादिविभेदतः |
जन्मनाशादयो धर्मा दृश्यन्ते भिन्नवस्तुषु ||
ततस्तु जन्मनाशाद्या आत्मनो भेदकाः स्थिताः |
न देहस्यैव जन्माद्या देहाद्यैः सह चात्मनाम् ||
देहादेर्यदि जन्माद्या न स्याच्चैतन्यदर्शनम् |
तद्देहे जातबालानामपि चैतन्यमिष्यते ||
चैतन्येनावियुक्तः सन् देहादिरुपजायते |
जन्मादिभेदवन्तोऽतो देहाश्चिद्भेदसाधकाः ||
चैतन्यस्येह नित्यस्य कथं जन्मेति चेन्मतिः |
अत्यल्पमिदमेते च नित्या देहेन्द्रियादयः ||
नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः |
तस्मादेकात्मवादोऽयं कल्पितो मूढचेतनैः ||

ऋषयः -

अथाकाशं यथा कुम्भकलशोदञ्चनादिषु |
एकमेव स्थितं तद्वद्देहेष्वात्मा व्यवस्थितः ||

ईश्वरः -

तच्चैकरूपमाकाशं नैवं चैतन्यमिष्यते |
भोक्तुमिच्छा यदैकस्य गन्तुमिच्छापरस्य च ||
तदेवमात्मचैतन्यं भिन्नरूपमिव स्थितम् |
यद्यभिन्नं तु सर्वेषां भोक्तुमिच्छैकदा भवेत् ||

ऋषयः -

सोपाधिकात्मधर्मस्य भेदादिति ननूदितम् |

ईश्वरः -

अणोरभेदे संसिद्धे तथा वक्तव्यमग्रजाः ||
युक्तिभिः साधिते भेदे नासिद्धिस्वीकृतिः शुभा |
अत एव घटाकाशे रजोधूमादिभिर्युते ||
न सर्वे सम्प्रयुज्यन्ते यथान्ये तन्न दूषणम् |
भेदस्य मेयधर्मत्वादिति यच्चोदितं पुरा ||
स च हेतुरसिद्धोऽत्र मेयामेयार्थयोर्धृतः |
भेदोऽप्युभयनिष्ठः स्यान्न च मातुरमेयता ||
शिवस्य मेया ह्यात्मानो न चेत्सर्वज्ञताक्षतिः || इति ||
(पौ पशु प श्लो ७४-९१)

अन्यत्र -

स्थितायां सर्वतो मुक्तौ भवोच्छेदः प्रसज्यते |
न चास्ति स भवोच्छेदस्तेन ते बहवो मताः || इति ||

२०) एवं चात्मनो देहाद्यन्यत्वनित्यत्वचिद्रपत्वकर्तृत्वनानात्वानि 
च सिद्धानि | सर्वज्ञत्वमपि स्वतः सिद्धम् | किञ्चिज्ज्ञत्वं तु 
मलरूपकारणात् | तदुक्तं तत्रैव -

अणोः प्रत्यक्षसिद्धत्वान्नानुमाध्यक्षबाधिका |
नेहा ग्राहकता बुद्धेः साधितत्वाज्जडत्वतः ||
किं चैतद्ग्राहकत्वं च न भेदादात्मनां स्थितम् |
स्वरूपं तु ततस्तेषां ग्राहकत्वेन संस्थितिः ||
न चांशेन पदार्थानां विचारः शोभते क्वचित् |
-----------------------------------------------------------
तद्वत् स्वतोऽमी सर्वज्ज्ञाः किञ्चिज्ज्ञत्वं तु कारणात् |
निरुद्धं येन सार्वज्ञ्यं स मलः परिपठ्यते || इति ||
(पौ पशु प श्लो ११०-११२, ११४)

२१) नन्वयं साकारो निराकारो वा ? आद्येऽपि दृश्याकारो वा 
दृश्यादृश्याकारो वा ? नाद्यः | देहमध्येऽन्यस्यादर्शनात्; न द्वितीयः; 
दृश्यादृश्यत्वयोरेकत्र विरोधात् | काष्ठाग्निवच्छाखाचन्द्रवच्चोभय-
मपि कालभेदेन सम्भवतीति चेत्, न; तद्वदेव कदाचिददर्शनप्रसङ्गात् | 
नापि तृतीयः; सूक्ष्मशरीराव्यतिरेकप्रसङ्गात् | नापि निराकारः; 
तत्संबन्धेन शरीरे चेष्टाद्ययोगात् | न ह्याकाशसंयोगेन 
कुत्रचिच्चेष्टा भवति; चेष्टावत्संयोगस्यैव दृतिप्रभृतिषु 
चेष्टाजनकत्वदर्शनात् | किं चात्मनश्चिद्रूपत्व इन्द्रियाणां 
वैयर्थ्यमापतेत् | न हि चितो ज्ञातृत्वेऽचित्साहित्यमपेक्ष्यत इति युक्तम् | अपि 
चात्मनो व्यापकत्वे 
ललाटादिनियतदेशवृत्तित्वायोगेनावस्थापञ्चकानुपपत्तिप्रसङ्ग 
इत्यनुपपत्तिपराहृतमात्मस्वरूपमिति; उच्यते - निराकार एवायमात्मा | न 
चैवं शरीरे चेष्टानुपपत्तिः; क्रियाशक्त्या तदुपपत्तेः न च तस्याः 
सर्वदा सद्भावेन चेष्टापि सर्वदा स्यादिति वाच्यम्; तस्या 
आणवावृतत्वेनासत्कल्पतयाभिव्यञ्जकबुद्धिवृत्तिरूपसंरम्भसापेक्ष
-तया कार्यस्य कादाचित्कत्वोपपत्तेः | न चैवं संरम्भ एव 
चेष्टाप्रयोजकोऽस्तु, किं क्रियाशक्त्येति वाच्यम्;  संरम्भमात्रस्य 
जडधर्मतया चेष्टाप्रयोजकत्वानुपपत्तेश्चेतनशक्तेरावश्यकत्वात्-
संरम्भोत्पादनाय क्रियाशक्तेरावश्यकत्वाच्च | 
ज्ञानक्रिययोर्मूर्तित्वोपचारेण मूर्तिमानपि भवति | 
एवमात्मनश्चिद्रूपत्वेऽपि नेन्द्रियापेक्षानुपपत्तिः | 
चैतन्यशक्तेर्मलावृतत्वेन तदभिव्यक्तये बुद्धिरूपबोधोत्पादनाय 
तदपेक्षोपपत्तेः | बुद्धिवृत्तेर्जडत्वेन तदभिव्यक्तचिच्छक्तेरेव 
प्रकाशकत्वात् | एवं व्यापकत्वेऽप्यस्य न काप्यनुपपत्तिः | 
जाग्रदाद्यवस्थापरिकरस्य ललाटादिवृत्तित्वेन तदवच्छिन्नस्यापि 
ललाटादिनियतदेशकत्वोपपत्तेः | सूक्ष्मदेहस्य गतिमत्त्वेन 
तदवच्छिन्नस्य सकलावस्थस्य परलोकगत्याद्युपपत्तेश्च ||

२२) तथा हि - आत्मनस्तिस्रोऽवस्थाः | केवलावस्था, सकलावस्था, 
शुद्धावस्था चेति | तत्र यदा द्विविधेन देहेन प्राणेन्द्रियान्तःकरणैश्च 
विनाकृतोऽत एवाभिव्यञ्जकविधुरतयाणवावतसङ्कल्पज्ञानक्रिया-
शक्तिः किमप्यबुध्यमान आस्ते तदा केवलावस्था | यदा 
सूक्ष्मदेहेनान्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमय-
कोशैश्चावच्छिन्नस्तदा सकलावस्था | यदा कर्मसाम्ये 
तन्नियतशक्तिनिपाते च सति 
गुरुकृपावशाच्छिवानन्दाभिव्यक्तेर्मलत्रयनिवृत्त्या 
शिवैक्याभिव्यक्तिस्तदा शुद्धावस्था | तत्र सकलावस्थातः 
केवलावस्थाप्राप्तिसमयेऽवस्थाभेदः पञ्चविधः | 
नादादिपृथिव्यन्तषट्त्रिंशत्तत्त्वैः सह यदा ललाटस्थः सर्वान् 
विषयाननुभवति तदा सप्रतिभा जाग्रदवस्था | सैव सकलावस्था | 
विषयभोजकादृष्टाभावेन प्रेरकाणि शुद्धानि पञ्चतत्त्वानि 
भोजयितृकाणि सप्ततत्त्वानि पञ्चमहाभूतानि च; एतेषु 
सप्तदशसूपरतेषु श्रोत्रादीनि पञ्च, वागादीनि पञ्च, 
मनोबुद्ध्यहङ्कारचित्तानि चत्वारि, शब्दादीनि पञ्च, तात्त्विकानि 
वचनादीनि पञ्च, प्राणादीनि दश चेत्येतैः सह क्षेत्रज्ञनामक आत्मा 
पञ्चत्रिंशो यदा मुखे तिष्ठन्नपि 
प्रेरकभोजयितृकाण्डयोर्निर्व्यापारत्वेनाणवातिशयाज्जाग्रन्नपि विषयान् 
सम्यङ्न जानाति तदा अप्रतिभा जाग्रत् | सूक्ष्मदेहभोगनिमित्तानि 
शब्दादीनि पञ्च, वचनादीनि पञ्च, प्राणादीनि दश, 
मनोबुद्ध्यहङ्कारचित्तानि चत्वारि, एतैः सह पञ्चविंशकः 
क्षेत्रज्ञनामक आत्मा यदा कण्ठे स्थितो व्यावहारिकविषयान्विहाय 
तात्कालिकप्रतिभासिकविषयाननुभवति तदा स्वप्नावस्था | 
स्थूलसूक्ष्मदेहभोगान् त्यक्त्वा यदा हृदये चित्तप्राणवायुभ्यां सह 
तृतीय आत्मा तिष्ठति तदा सुषुप्त्यवस्था | यदा नाभिस्थाने प्राणवायुना 
द्वितीय आत्मा तिष्ठति तदा तुरीयावस्था | यदा तु मूलाधारे 
तत्त्वतात्त्विकादीन् सर्वान्विहाय आत्मैवैक आणवावृतस्तिष्ठति तदा 
तुर्यातीतावस्था | सैव नित्यकेवलावस्थेत्यादिना केवलावस्था चतुर्विधा ||

२३) ननु महाप्रलये तत्त्वातात्त्विकादीनां सर्वेषां 
लीनत्वादात्मनः केवलत्वेनावस्थानं सम्भवतु; इदानीं 
तत्त्वानामाप्रलयावस्थायिनां विभोरात्मनश्च सत्त्वेऽपि कथं 
तत्तद्व्यापाराभाव इति चेत्, सत्यं, अग्नेरयसश्च सत्त्वेऽपि 
संयोजकपुरुषव्यापाराभावाद्यथायसो न दाहक्त्वं तथा 
विद्यमानानामपि तत्त्वानां भोजकादृष्टाभावप्रयुक्तायाः 
शिवशक्तिप्रेरणाया अभावान्न विषयभोजकत्वम् | तदुक्तं -

अयसाग्नेर्यथा योगो वियोगोऽग्नेर्यथायसा |
तत्त्वानामात्मनश्चैव शक्त्या कर्मवशाद्भवेत् || इति ||

२४) अथ निर्मलजाग्रदाद्यच्यते - 
अकारोकारकारबिन्दुनादाधिष्ठातृशिवशक्तियोगेन निर्मलान्तःकरण 
आत्मा हृदये तिष्ठन् सर्वं दृश्यमानं प्रपञ्चं शिवाकारतया 
वैषयिकसुखं च स्वरूपानन्दतयानुभवति तन्निर्मलजाग्रत् | 
जाग्रदवस्थाकारणस्याकारस्योकारे वाह्यविषयग्राहकस्य 
मनसश्चाहङ्कारे लये सति अहङ्कारादिचतुष्टयस्योकारादिचतुष्टयेन 
सह कण्ठे सोहम्भावनयावस्थानं निर्मलस्वप्नः | 
स्वप्नावस्थाकारणस्योकारस्य मकारे 
अहमित्यभिमानकारणस्याहङ्कारस्य च बुद्धौ लये सति 
बुद्ध्यादित्रयस्य तत्प्रेरकस्यमकारादित्रयस्य च 
सुषुप्तिस्थानभूततालुमूले 
देहेन्द्रियवृत्तिरहितवाचामगोचरज्ञेयज्ञातृज्ञानत्रिपुटीरूपेणावस्थान्
अं निर्मलसुषुप्तिः | सुषुप्त्यवस्थाकरणमकारस्य बिन्दौ 
निर्णायकबुद्धेश्च चित्ते लये सति चित्तसहितात्मनो बिन्दुनादाभ्यां सह 
तुर्यावस्थास्थानभूते भ्रूमध्ये बाह्यान्तःकरणव्यापारराहित्येन 
ज्ञप्तिमात्रेणावस्थानं निर्मलतुरीयम् | 
तुर्यावस्थाकारणबिन्दुनादयोः कुटिलायां चित्तस्य च प्रकृतौ लये सति 
तुर्यातीतावस्थास्थानब्रह्मरन्ध्र आत्मनोऽन्तर्बहिर्व्यापितयैकस्यैव 
तिष्ठतोऽखण्डाकारसच्चिदानन्दाद्वयपरिपूर्णशिवानन्याभिव्यक्तिः, 
सैव निर्मलतुर्यातीतम् | तदेव शुद्धावस्था |

२५) तदुक्तं सिद्धान्तसारावल्याम् -

बाह्यान्तःकरणैरणोः स्वविषयज्ञानं तु जाग्रत्ततः
स्वप्नोऽन्तःकरणस्थवृत्तिविषयज्ञानं सुषुप्तिः परम् |
देहे त्विन्द्रियवृत्तिहीनमवचोग्राह्या मतिस्तुर्यकं 
देहाक्षोपरतौ स्वचिन्मतिरथातीतं शिवत्वोदयः || इति ||
(सि सा - योगपादे श्लो ८)

सिद्धान्तबोधे च -

जाग्रत्कारणमेवार्णयोगसंवेदनं हृदि |
उभयेन्द्रियवृत्त्याथ लीनमाकारवेदनम् ||
स्वप्नोऽन्तःकरणैरेव केवलैर्गलदेशतः |
पूर्वविषयाख्याणुयोगेन संवेदनं यदा ||
लीनान्तकरणं वृत्तेः सुषुप्तिस्तालुदेशतः |
बुन्दूदयस्तु तुर्यं तु भ्रूमध्ये व्यतिरेकतः ||
कार्यकारणयोरत्र वृत्त्यार्थादेश्च सङ्ग्रहः |
सर्वार्थदृक्क्रियावृत्तिहेतोर्नादस्य वेदनम् ||
तुर्यातीता च रन्ध्रोऽत्र दण्डान्तादेश्च सङ्ग्रहः || इति ||

२६) तदेवमवस्थाभेदोपेतो मलसम्बद्धचिद्रूपो व्यापकः पश्रुरिति 
सिद्धम् ; एष च पशुरूपाधिभेदेन त्रिविधः सकलः प्रलयाकालो 
विज्ञानाकलश्चेति | तत्र सकलो नाम मलोपरुद्धदृक्छक्तित्वे सति 
तत्प्रसाराय कलादिमत्त्वे सति भोगाय कर्मसम्बद्धः | प्रलयाकलो नाम 
प्रलये उज्झितकलत्वे सति दीक्षया प्रायश्चित्तेन भोगाद्वा 
अशुद्धाध्वविषयकर्मपरिक्षयवत्त्वे सति 
भोक्ष्यमाणमिश्राध्वकर्मणा स्ववशीकृतकलासम्बन्धवान् | 
विज्ञानाकलो नाम विज्ञानादिना सर्वकर्माणि कलाश्च विहाय 
दृक्क्रियावरकाणवमलमात्रयुक्तो विज्ञानकेवलः |

२७) तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

पशवस्त्रिविधा ज्ञेयाः सकलः प्रलयाकलः |
विज्ञानाकल इत्येषां शृणुध्वं लक्षणं क्रमात् ||
मलोपरुद्धदृक्छक्तिस्तत्प्रसृत्यै कलादिमान् |
भोगाय कर्मसम्बन्धः सकलः परिपठ्यते ||
प्राग्वन्निरुद्धदृक्छक्तिः कर्मपाकात्कलोज्झितः |
कर्मणैष्यत्कलायोग्यो यस्स च प्रलयाकलः ||
मलोपरुद्धशक्तित्वाच्छून्यकल्पस्वदृक्क्रियः |
तृतीयः पठ्यते तन्त्रे नाम्ना विज्ञानकेवलः || इति || 
(पौ पशु श्लो २-५)

२८) तत्र 
सकलानामवस्थानमशुद्धमायाधोभागेऽशुद्धाध्वनि | 
प्रलयाकलानां तु अशुद्धमायामध्यभूतमिश्राध्वनि | 
विज्ञानकेवलानामशुद्धमायोपरि शुद्धविद्याधोभागे | 
एतच्चावस्थानं विभुत्वेऽप्युपाधिवशाल्लक्ष्यते | तदुक्तं तत्रैव -

मायादावुदरे चान्ते क्रमेणैषां व्यवस्थितिः |
अवस्थानं च बन्धेन लक्ष्यतेऽणोर्विभुत्वतः || इति ||
(पौ पशु प श्लो ६)

२९) ननु विज्ञानकेवलानां मलमात्रावृतत्वेन मलस्य च 
व्यापकतया एकदेशे मायान्ते कथमवस्थानम् ? उच्यते - 
अशुद्धमायाया भुक्तत्वेन 
तत्रेच्छाभावाद्भोक्ष्यमाणशुद्धमायायाश्च वुभुक्षितत्वेऽपि 
तत्प्रापकशिवेच्छाया अभावात्तयोर्मध्येऽवस्थानमित्युक्तम् | ते च 
शिवेच्छया शुद्धाध्ववर्तिनो भवन्ति | तद्वर्तिनामपि तेषां न सकलत्वम् 
| किं तु शिवेच्छया अधिकारमलसहितत्वेन केवलं विज्ञानकलत्वमेव | 
विज्ञानरूपा कला येषामिति विज्ञान कलाः ||

३०) तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ॠषयः -

विज्ञानकेवलाणूनां बन्धस्तु मल एव हि |
मलस्य व्यापकत्वेन मायान्ते संस्थितिः कथम् ||

ईश्वरः -

भद्रं विप्रा महाप्राज्ञाः शुद्धाध्वा यः पुरोदितः |
भोक्ष्यमाणतया तस्य भुक्तत्वेनेतरस्य च ||
अर्थादेव स्थिता मध्ये प्रोक्ता विज्ञानकेवलाः |
विज्ञानकेवलाः साक्षात्त एव मुनिपुङ्गवाः ||
शुद्धाध्ववर्तिनः पश्चाद्भविष्यन्ति शिवेच्छया |
अणोर्नियामकत्वेन मायावच्छुद्धवर्त्मनः ||
तद्वर्तिनो न सकलाः किं तु विज्ञानकेवलाः |
अधिअकारमलोपेताः शिवेच्छानुमताः सदा || इति ||
(पौ पशु प श्लो ७ - ११)

३१) तेषां मायाकर्मराहित्ये हेतुरपि तत्रैवोक्तः -

विज्ञानकेवलानं तु सिद्ध्यै युक्तिरिहोच्यते |
कलातत्त्वान्तरोधिन्या दीक्षया ज्ञानतोऽपि वा ||
योगेन भोगतो वाथ सन्न्यासाद्वा परिक्षये |
कर्मणां तु तदायत्तमायायाश्च परिक्षयात् ||
मल एकोऽवशिष्टः स्यात्तस्माद्विज्ञानकेवलाः |
बौद्धादिदृष्टिमुक्तानां कैवल्यमपि नेष्यते ||
यतस्तद्बुद्धितत्त्वोर्ध्वकर्मणामपरिक्षयः |
सकला एव ते ज्ञेयाः कलायोगो यतः स्थितः ||
एवमेवाणवो युक्तिसिद्धाः प्रलयकेवलाः |
तत्त्वानामुपसंहारे प्रलयात्कर्मणोऽथ वा ||
त्यक्तसूक्ष्मबहिर्देहा एष्यद्भोगनिबन्धनैः |
अपक्वैः कर्मभिर्युक्ता इष्यन्तां प्रलयाकलाः ||
सकलास्तु कलायोगात् सूक्ष्मा स्थूला च सा द्विधा |
प्रतिपुंनियतं तत्त्वं कलाद्यवनिपश्चिमम् || इति ||
(पौ पशु प श्लो १२-१८)

३२) विज्ञानकेवलाश्च प्रशान्तकलुषा अप्रशान्तकलुषाश्चेति 
द्विविधाः | तेषु कांश्चन मलपरिपाकं निरीक्ष्यैव शिवः 
शुद्धाध्वन्यधिकारे योजयति | कांश्चिद्भोगाख्ये तत्त्वे योजयति | तत्र 
योजिताश्च तेऽभीप्सितविविधभोगान् भुञ्जानाः पत्युरिच्छयाधिकारेषु 
प्रवर्तन्ते | ये त्वीश्वरतत्त्वं प्रापिता अधिकारगुणोपेता 
महान्तश्चक्रवर्तिनो यथापूर्वगुणोत्तरा अष्टावनन्ताद्या विद्येश्वराः | 
केचन पुनर्विद्याख्यं तत्त्वं प्राप्ताः सप्तकोटिमहामन्त्राः | एतेषां 
मध्ये यस्य स्वाधिकारे वैराग्यं जायते तं 
मलपरिपाकानुगुण्येनैवेश्वरोऽनुगृह्य परमां मुक्तिं प्रापयय 
सादाख्यतत्त्वगतानां पदे ईश्वरतत्त्वगतन्, ईश्वरतत्त्वगतानां पदे 
विद्यातत्त्वगतान्, तत्रत्यानां पदे मायामस्तकगतांश्च योजयति |

३३) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

इच्छयैवानुगृह्यादौ शिवो विज्ञानकेवलान् |
मलपाकमपेक्ष्यैव कांश्चिच्छुद्धाध्वगोचरे ||
योजयत्यधिकारेषु कृत्वा दृक्क्रिययोत्कटान् |
तत्त्वे भोगाह्वये चान्यान् योजयत्यीश्वराह्वये ||
अन्यान् विद्याह्वये तत्त्वे सर्वज्ञान्बलशालिनः ||
सदाशिवगुणोपेता भोगाख्यं तत्त्वमाश्रिताः |
मनोऽभिलषितान्भोगान्भुञ्जाना विविधानपि ||
पतिकृत्याधिकारेषु प्रवृत्ताः पत्युरिच्छया |
ये प्राप्तास्तत्त्वमैशानं विशेषेण क्रियाधिकाः ||
अधिकारगुणोपेता महान्तश्चक्रवर्तिनः |
अष्टावनन्तसूक्ष्माद्या यथापूर्वं गुणाधिकाः ||
अतिसौन्दर्यलावण्या अक्षीणमनसः सदा |
विद्याविद्याद्वयं प्राप्ताः सङ्ख्यया सप्तकोटयः ||
प्रशान्तकलुषाः सर्वे महात्मानोऽमितौजसः |
एतेषां यस्य वैराग्यमुपजातं महात्मनः ||
किमेतेनाधिकारेण श्रेयसः परिपन्थिना |
इति तं परमेशानो मलपाकमपेक्ष्य सः ||
स्वेच्छयैवानुगृह्णाति मुक्तिव्यक्त्यर्थया दृशा |
ततो मुक्त्यर्थमासन्नं कनिष्ठं तत्पदे विभुः ||
नियुनक्त्यनुगृह्यान्यं तत्पदे नियुनक्त्यपि || इति ||
(पौ पशु प श्लो ४९- ५८)

३४) एवं प्रलयाकला अपिद्विविधाः | पक्वमला अपक्वमलाश्चेति | तत्र 
शिवः पक्वमलाननुगृहा तेभ्यो भुवनपतित्वं ददाति | प्रलयकालेषु 
अपक्वमलाः प्राकृतभोगकर्मवशात्पुर्यष्टकदेहयुताश्च सकला 
भवन्ति | तदुक्तं तत्रैव -

स्वेच्छयैवानुगृह्णाति प्रलयाणूनपीश्वरः || इति ||
(पौ पशु प श्लो १९)

अन्यत्र च -

प्रलयाकलेषु येषां पक्वे मलकर्मणि व्रजन्त्यन्ये |
पुर्यष्टकदेहयुक्तां योनिषु निखिलासु सूक्ष्मकर्मवशात् ||
कांश्चिदनुगृह्य वितरति भुवनपतित्वं महेश्वरस्तेषाम् || इति ||

३५) सकला अपि त्रिविधाः; सांसिद्धिकवैनयिकप्राकृतभेदात् | तत्र 
सांसिद्धिको नाम पूर्वजन्मनि 
कृतश्रवणमनननिदिध्यासनोऽनिष्पन्नशिवसाक्षात्कारस्तदर्थं 
शुकवामदेवजडभरतादिवत्परिगृहीतदेहोऽविच्छिन्ननिदिध्यासनवास-
नया शिवावानुग्रहाच्छिवसाक्षात्कारवान् | वैनयिको नाम गुरौ 
विनयशीलः सन् दीक्षां लब्ध्वा मनोवाक्कायिकशिवधर्मैः शुद्धः 
लौकिकशिवशास्त्रयोः परिज्ञानवान् | तदनुग्रहप्रकारं दीक्षापरिच्छेदे 
वक्ष्यामः | प्राकृतो नाम स्वप्नज्ञानवत् ज्ञाताज्ञातबोधः 
प्रकृतिजन्यदेहेन्द्रियादिष्वात्माभिमानवान् | तदुक्तं श्रीमृगेन्द्रे -

विशिष्टधर्मसंस्कारसमुद्दीपितचेतसाम् |
गुणः सांसिद्धिको भाति देहापायोऽपि पूर्ववत् ||
लोकधीगुरुशास्त्रेभ्यो भाति वैनयिको गुणः |
सम्मार्जितो वैनयिको मनोवाक्तनुचेष्टया ||
प्राकृतो देहसंयोगे व्यक्तः स्वप्नादिबोधवान् || इति ||
(प्र १०, श्लो २६-२८)

३६) अस्य च सकलस्य बन्धमोक्षप्रकाराववस्थाभेदश्च 
श्रीमत्किरणे प्रतिपादितः |

गरुडः -

यद्येवं स पशुस्तावत् कीदृशो बद्ध्यते कथम् |
मुच्यते कथमाख्याहि सन्देहविनिवृत्तये ||

भगवानुवाच -

पशुर्नित्यो ह्यमूर्तोऽज्ञो निष्क्रियो निर्गुणोऽप्रभुः |
व्यापी मायोदरान्तस्थो भोगोपायविचिन्तकः ||
तस्याशुद्धस्य सम्बन्धं समायाति शिवात्कला |
तयोद्बलितसामर्थ्योऽविद्यादर्शितगोचरः ||
रागेणरञ्जितश्चापि प्रधानेन गुणात्मना |
बुद्ध्यादिकरणानीकसम्बन्धाद्बध्यते पशुः ||
ततो नियतिसंश्लेषात्स्वार्जिते विनियम्यते |
कालेन कालसङ्ख्यानकार्यभोगविमोहितः ||
एवं तत्त्वकलाबद्धः किञ्चिज्ज्ञो देह संयुतः |
मायाभोगपरिष्वक्तस्तन्मयः सहजावृतः ||
ततः सुखादिकं कृत्स्नं भोगं भुङ्क्ते स्वकर्मतः |
समे कर्मणि संज्ञाते कालान्तरवशात्ततः ||
तीव्रशक्तिनिपातेन गुरुणा दीक्षितो यदा |
सर्वज्ञः स शिवो यद्वत् किञ्चिज्ज्ञत्वविवर्जितः ||
शिवत्वव्यक्तिसम्पूर्णः संसारी न पुनस्तदा |
एवं क्रमेण बद्धः स मुच्यते क्रमयोगतः ||
केवलः सकलः शुद्धस्त्र्यवस्थः पुरुषः स्मृतः |
मलिनत्वाच्चितेर्मोक्षः प्राप्यते निर्मलाच्छिवात् ||
पशुरेवंविधः प्रोक्तः किमन्यत्परिपृच्छसि || इति ||
(किर पशु प श्लो १४-२४)

३७) एतद्भेदोपाधिभूतमलमायाकर्मणां लक्षणं पाशपटले 
वक्ष्यते | नन्वात्मनि सिद्धे तद्भेदो युज्यते | तत्सद्भावे किं मानम् ? 
उच्यते; चेष्टमानो देहादिश्चेतनाधिष्ठितो भवितुमर्हति, जडत्वात्, घटवत्; 
एवं च जडप्रवर्तकत्वेनात्मा सिद्धः | यथा वा ईश्वरकर्तृकं 
तनुकरणभुवनादिकं कस्यचिदुपभोगाय भवितुमर्हति, जडत्वात्; न 
चेश्वर एव तदुपभोक्ता, तस्यावाप्तसकलकामत्वात् | नापि भुवनादिकमपि 
तदुपभोक्तृ; स्वस्यैव भोग्यभोक्तृत्वासम्भवात् | न च वैयर्थ्यम् ; 
प्रेक्षावत्कार्यत्वात् | तस्मात्पारिशेष्याज्जडेश्वरयोरन्येन तदुपभोक्त्त्रा 
भवितव्यम् | स चात्मेति सिद्धम् |

३८) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ऋषयः -

सत्यात्मनि च संसिद्धे प्राक्प्रोक्तं सफलं भवेत् |
तत्सद्भावे ततः शम्भो ! प्रमाणमभिधीयताम् ||

ईश्वरः -

प्रवर्तमानो देहादिश्चेतनाधिष्ठितः सदा |
स्वतः प्रवृत्तिशून्यत्वाज्जडत्वेन घटादिवत् ||
यस्तु प्रवर्तकः सोऽयमात्मेति परपठ्यते || इति ||
(पौ पशु प श्लो ५९-६१)

३९) श्रीमन्मृगेन्द्रे च -

कार्यं क्षित्यादि कर्तेशस्तत्कर्तुंर्नोपयुज्यते |
न स्वार्थमप्यचिद्भावान्नानर्थ्यं कर्तृगौरवात् ||
परिशेष्यात्परार्थं तत् क्षेत्रज्ञः स परस्तयोः |
परो देहस्तदर्थत्वात् परार्थाः क्ष्मादयो ननु ||
कायोऽप्यचित्त्वादान्यार्थ्यं सुतरां प्रतिपद्यते |
चेतनश्चेन्न भोग्यत्वाद्विकारित्वाच्च जातुचित् ||
भोग्या विकारिणो दृष्टाश्चिद्विहीनाः पटादयः || इति ||
(मृ प्र ६ श्लो. २-५)

इति श्रीमदतिवर्णाश्रमाचार्यवर्यशैवपरिपालकशिवाग्रयोगीन्द्र-
ज्ञानशिवाचार्यविरचितायां शैवपरिभाषायां 
पशुपदार्थनिरूपणं नाम 
तृतीयः परिच्छेदः ||



चतुर्थः परिच्छेदः

१) अथ पाशपदार्थो निरूप्यते | तत्र पाशत्वं नाम 
शिवानन्दाभिव्यक्तिविरोधित्वम् | तच्चाणवमलस्याच्छादकतया, 
तिरोधायकशक्तेस्तु तच्चोदयितृत्वेन, बिन्दुमायाकर्मणामपि 
भोगभोग्यसम्पादनद्वारा वैषयिकसुखादिजनकत्वेन च बोध्यम् | अयं 
च पाशः पञ्चविधः | आणवं तिरोधायकशक्तिर्बिन्दुर्माया कर्म चेति | 
तत्र चत्वारः पदार्था जडरूपाः | तिरोधायकशक्तिस्तु चिद्रूपापि 
पाशानुग्राहकत्वात् पाश इत्युपचर्यते | तत्राणवत्वं नाम आत्मनो 
दृक्क्रियारोधकत्वम् | अस्य चाणवत्वोक्तिर्विभोरात्मनोऽणुत्वसम्पादनात् |

२) नन्वस्य सद्भावे किं मानम् ? न तावत्प्रत्यक्षः, 
तस्यातीन्द्रियत्वाभ्युपगमात् | नाप्यनुमानम्; तस्य क्वचिदप्यदर्शनेन 
सहचारग्रहविरहेणान्वयिनोऽसम्भवात् | व्यतिरेकस्योक्तन्यायेन 
प्रत्यक्षानुमानावगम्यतया तदभावे व्यतिरेकव्याप्तेरग्रहे 
व्यतिरेकिणोऽप्यनवतारात् | तस्मान्मलसद्भावे न किञ्चिन्मानं 
पश्यामः | अत्रोच्यते - आत्मा किञ्चिदावृतसार्वज्ञ्यः, किञ्चिज्ज्ञत्वात्, यः 
किञ्चिदावृतसार्वज्ञ्यो न भवति स किञ्चिज्ज्ञोऽपि न भवति, यथा शिव इति 
व्यतिरेक्यनुमानेन मलसिद्धिः | न चात्मनां सर्वज्ञत्वे न 
किंचिन्मानमिति वाच्यम्; तेषां ज्ञानशक्तिः सर्वविषया, 
ज्ञानशक्तित्वात्, ईश्वरशक्तिवत्, इत्यस्य तत्र मानत्वात् | न 
चास्याप्रयोजकत्वम्; विषयनैयत्यप्रयोजकस्य 
तत्तद्विषयसम्बद्धकरणजन्यत्वस्याभावेन नियतविषयत्वायोगात् | 
स्वाभाविके वा तेषां किञ्चिज्ज्ञत्वे मुक्तौ सर्वज्ञत्वश्रुतिविरोधाच्च | 
एवं च ज्ञानशक्तेर्न 
स्वाभाविकसर्वगोचरत्वमित्याच्छादनाधीनमेवाभ्युपेयम् | 
तच्चाच्छादकजन्यमित्याच्छादक्त्वेन मलसिद्धिः | उक्तं च 
श्रीमत्पौष्करे -

आत्मा मलावृतः सर्वज्ञत्वे किञ्चिज्ज्ञता यतः |
न किञ्चिज्ज्ञस्तु यः सोऽयं मलेनापि न संवृतः ||
यथा शिवस्तथा नायं मलेनैव समावृतः || इति ||
(पौ पशु प श्लो १२४-१२६)

३) न चाज्ञानेनार्थान्तरत्वम्; विकल्पासहत्वात् | तथाहि - 
तदज्ञानं ज्ञानाभावः अन्यथाज्ञानं वा ? नाद्यः; 
अभावस्याकिंचित्करत्वात् | न हि घटाद्यभावाः किंचित्कार्यं कुर्वन्ति | 
किं च स च ज्ञानाभावः प्रागभावः प्रध्वंसाभावः अत्यन्ताहावो 
वा ? नाद्यः; कालान्तर एव ज्ञानोदयप्रसङ्गात् | न द्वितीयः; कालान्तरे 
ज्ञानानुदयप्रसङ्गात् | नापि तृतीयः; बाधात् | नाप्यन्यथाज्ञानम् ; 
तस्य दोषं विनानुदयात् | किंञ्चेदमन्यथाज्ञानमागन्तुकं 
स्वाभाविक्ऽम् वा ? आगन्तुकं चेन्नित्यचिच्छक्तेर्बाधकं न स्यात् | नापि 
द्वितीयः; तस्य स्वाभाविकत्वेऽन्यथात्वायोगात् |

४) तथा चोक्तं श्रीमत्पौष्करे -

तदिह ज्ञानमात्रं चेज्ज्ञानाभावः किमज्ञता |
अन्यथाप्रतिभासो वा गतिरन्या न विद्यते ||
ज्ञानाभावोन चाज्ञानं तस्याकिञ्चित्करत्वतः |
नाभावोऽपि घटस्येह जलमाहरति क्वचित् ||
ज्ञानस्य प्रागभावश्चेज्ज्ञानोत्पत्तिः प्रसज्यते |
नाप्येतदन्यथाज्ञानं तस्याप्यनुदयात्स्वतः ||
शुक्तिकारजतज्ञानं न भवेत्पटलं विना |
किञ्चैतदन्यथाज्ञानमागन्तुकमथेतरत् ||
आगन्तुकं चेच्चिच्छक्तेर्बाधक न कदाचन |
यद्यनागन्तुकं तर्हि नान्यथाज्ञानमेव तत् ||
अनित्यमेव तज्ज्ञेयं रजतज्ञानवद्द्विजाः |
किञ्चैतदन्यथाज्ञानं न सम्यग्ज्ञानबाधकम् ||
न दृष्टं शुक्तिकाज्ञानं रजतज्ञानबाधितम् | इति ||
(पौ पशु प श्लो ११५-१२१)

५) अयं च मलो द्रव्यरूपो भवितुमर्हति; अनेकशक्तिमत्त्वात्, अनलवत् | 
उक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

किञ्च द्रव्यं मलोऽनेकशक्तिमत्त्वाद्यथानलः | इति || 
(पौ पशु प श्लो ११५)

अत एवायमात्मनो न गुणः; गुणत्वे गुणगुणिसम्बन्धस्य नित्यत्वात् 
तस्य निवृत्त्यभावप्रसङ्गेन मुक्तौ तन्निवृत्तिश्रवणविरोधात् | न 
चाणवसाधकस्यानुमानस्य रागेणार्थान्तरत्वम्; तस्य निर्मले 
अकिंचित्करत्वात् | यदि निर्मलेऽपि स्यान्मुक्तात्मस्वपि स्यात् | किञ्च 
बुद्धिधर्मस्य रागस्य प्राकृतत्वेना नित्यतया 
नित्यायाश्चिच्छक्तेर्बाधकत्वं न सम्भवति |

६) उक्तं च पौष्करे -

रागोऽस्ति कारणं सक्तेरिति चेत्किं मलेन तु |
सत्यं रागोऽस्ति तद्धेतुर्न स किञ्चित्करोऽमले ||
अमलेऽपि स चेत्सक्त्यै स्यन्मुक्तेप्यविशेषतः |
न हि मुक्तः शिवो वापि भोगासक्तः कदाचन ||
किञ्चायं प्रत्ययात्मोक्तो रागो बौद्धो यतस्ततः |
बुद्धिश्च प्रकृतेः सिद्धा तस्मादेष विनश्वरः ||
चिच्छक्तेर्नित्यसिद्धाया बाधकः कथमिष्यते || इति ||
(पौ पशु प श्लो १२७-१३०)

७) नापि कर्मणा अर्थान्तरत्वम्; तस्य चिच्छक्तिसाध्यतया 
ज्ञानात्मकभोगहेतुतया च तदावारकत्वायोगात् | आवारकत्वे वा तस्य 
बुद्धिधर्मधर्माधर्मरूपतया बुद्धितत्त्वादूर्ध्वं 
बन्धकत्वायोगाच्च | किञ्च भोगैकव्यापृतयोस्तयोरावरणे कथं 
व्यापारः ||

८) नन्वेवं तदेव कार्यद्वयसाधकमस्तु; किं 
पदार्थान्तरकल्पनक्लेशेनेति चेत्, हन्त तर्ह्येकयैव विद्यया 
समस्तकार्यसंसिद्धौ कार्यभेदादर्शनात्तत्त्वान्तरकॢप्तिर्व्यर्था स्यात् | 
तस्मान्न चिच्छक्तेरावारकमिति स्थितम् | उक्तं च तत्रैव -

कर्मणापि न च ज्ञानबाधः सम्भवति द्विजाः |
साध्यत्वात्कर्मणः पुंसः साधकत्वेन संस्थितेः ||
किञ्च भोगैकहेतुस्तत्कथं भोगस्य बाधकम् |
यतो ज्ञानात्मको भोगो न हि तेन तदावृतिः ||
धर्माधर्मात्मकं कर्म तौ च बौद्धौ व्यवस्थितौ |
व्याप्त्यभावात्तयोरूर्ध्वं बन्धकौ सर्वतः कथम् ||
किं च भोगप्रवृत्तौ तौ व्याप्रियेते कथं वृतौ |
अन्यत्रापि प्रवृत्तस्य यद्यप्यत्रापि हेतुता ||
अनेकतत्त्वसंकॢप्तिः कार्यभेदाद्विहन्यते |
तस्मान्न कर्म चिच्छक्तेर्बाधकं संव्यवस्थितम् ||
किञ्चाभिव्यञ्जकं कर्म चिच्छक्तेर्बाधकं कथम् | इति ||
(पौ पशु प श्लो १३०-१३५)

९) न च माययार्थान्तरत्वम्; तस्याः कार्यान्तरजनकतया 
कॢप्तत्वेनावरणरूपकार्यान्तरजनकत्वायोगात् | किञ्च 
कलाद्यृत्पादनद्वारा दृगादिशक्तिव्यक्तिं प्रति हेतुतया 
तद्विरुद्धाच्छादनहेतुत्वासम्भवाच्च | उक्तं च तत्र -

न च माया मलस्तस्माद्यतः कार्यात्प्रकाशिका |
कार्यात्प्रकाशकं यत्तु स्वात्मनाच्छादकं न तत् ||
यथा प्रकाशकौ दृष्टौ वह्निदीपावुभावपि |
न दीपकारणं वह्निः क्वचिदप्यप्रकाशकः ||
न च माया स्वरूपेण पुंसां कार्यकरी स्थिता |
कार्यैरणूपकारित्वाद्यदित्थं तन्न चात्मना ||
यथा तन्तुः स्वकार्येण पटेनैव न चात्मना || इति ||
(पौ माया प श्लो ५१- ५४)

१०) अत एव न देहस्याप्याच्छादकत्वम्; तस्यापि 
बुद्धिवृत्त्याद्युत्पादनद्वारा तदभिव्यञ्जकत्वात् | तस्मादात्मनां 
दृक्क्रियावारकप्रत्यात्मस्थस्वकालान्तापायिशक्तिसमूहवदेकमना-
दिव्याप्याणवमिति सिद्धम् | युक्तं च श्रीमन्मृगेन्द्रे -

तदेकं सर्वभूतानामनादिनिबिडं महत् |
प्रत्यात्मस्थस्वकालान्तापायि शक्तिसमूहवत् || इति ||
(मृ प्र ७ श्लो. ४)

११) एतदनुग्राहिका शिवस्य रोधकशक्तिः | तदुक्तम् -

तासां माहेश्वरी शक्तिः सर्वानुग्राहिका शिवा |
धर्मानुवर्तनादेव पाश इत्युपचर्यते || इति || 

तथान्यत्र - (सिद्धान्तसारावल्यां)

नीहारोऽनादिरेको मनुजसहभवस्ताम्रगा कालिकेव
स्वाधीकारान्तनाशिप्रतिपुरुषदृगावारकानेकशक्तिः |
पाश्यः शोध्यश्च बोध्यः स तु भवति यतो भोक्तृता पारतन्त्र्यं
कर्मादेर्योग एतत्कृतिमनुकलिता रोधयित्रीशशक्तिः || इति ||
(सि सा श्लो ६)

१२) अयं च मलो मोहमदरागविषादतापशोषवैचित्र्याख्यकार्य-
भेदात्सप्तधा | तत्र मोहो नामात्मनामनादिः सहजो मदादीनां 
षण्णां हेतुः जानतामपि वनितादिषु मोहकारी मलः | स्वकीयतया 
प्राप्तेष्वङ्गनादिष्वतिशयाभिमानो मदः | रागो नाम विषयाभिलाषः | 
तदलाभे विषण्णत्वं विषादः | ततः प्रलापरूपस्तापः | 
पुत्रमित्रकलत्रादिभिर्धनादिभिश्च मत्समो नास्तीत्यादिविषयचिन्ता 
वैचित्र्यम् | तद्विनाशे स्तब्धात्मकत्वं शोषः |

१३) उक्तं च पौष्करे -

मलोऽपि सप्तधा ज्ञेयो मोहश्चापि मदस्तथा |
रागोऽन्यश्च विषादाख्यस्तापः शोषश्च सप्तमः ||
वैचित्र्यमपि सर्वेषां मलिनानां प्रकीर्तितम् |
मोहो नाम मलः पुंसां सहजोऽनादिमानिह ||
योनिः षण्णां मदादीनां प्रधानत्वाद्द्विजोत्तमाः |
यस्मिन्सत्यात्मनो मोहो जानतोप्यङ्गनादिषु ||
स मोह इति विख्यातो वर्ज्यावर्ज्याविभागतः |
प्राप्तामपि स्त्रियं येन स्तौति नास्याः पराङ्गना ||
दिव्याङ्गनेयमेवेति स मदः परिठ्यते |
तदलाभे विषण्णत्वं बाष्पलोचनता यतः ||
स विषादो मलो नाम प्राणिनामतिदुःखदः |
ततस्तापो भवेदन्तःप्रलापात्मातिविस्तरः ||
स ताप इति विख्यातो मलः शोषो भवेत्ततः |
स्तब्धात्मा तु यदा यस्मान्मलोऽतीव सुदुस्तरः ||
एष बन्धुरियं भार्या मृष्टं चेदं धनं मही |
कृतार्थोऽहमतो यद्वा कस्त्राता मामकस्य च ||
कुटुम्बस्यैवमाद्या तु चिन्ता येन नृणां भवेत् |
नानामतिकरः सोऽयं मलो वैचित्र्यसंज्ञितः ||
सप्तैते सहजाः प्रोक्ता मला मलवतां नृणाम् || इति ||
(पौ पशु प श्लो १३७-१४६)

१४) कः पुनरात्ममलयोः संबन्धः ? समवाय इति चेत्; मलस्य 
गुणत्वप्रसङ्गः | न चेष्टापत्तिः; गुणस्य जडत्वे गुणिनोऽपि 
जडत्वप्रसङ्गात् | किं च समवायस्य नित्यतया अनिर्मोक्षप्रसङ्गाच्च | 
तस्माद्द्रव्यमेव मलोऽयुतसिद्धभावेन गुणवद्भाति | अतस्तयोः 
सम्बन्धः संयोग एव ||

१५) ननु युतसिद्धयोः सम्बन्धः संयोग इति संयोगलक्षणात् 
संयोगोऽपि न सङ्गच्छते | सत्यम्; तस्य जन्यसंयोगलक्षणत्वात् | 
संयोगमात्रस्य तूपादानोपादेयभावरहितयोर्द्रव्ययोः सम्बन्ध इति 
लक्षणं द्रष्टव्यम् | तदेवमाणवं तदनुग्राहिका रोधकशक्तिरिति 
पाशाख्यं सिद्धम् ||

१६) अथ बिन्दुर्निरूप्यते - शुद्धस्य तादृशानां च 
तत्त्वानामुपादानं बिन्दुः | सा च जडरूपा भगवतः परिग्रहशक्तिः 
कुण्डलिन्यपरपर्याया | अत्रैव शिवस्य लयादिरवस्थाभेदो रुद्राणूनां 
प्रबोधो विमुक्तिश्च | उक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

लयादिभेदः प्रागुक्तो यदुपाधौ शिवस्य तु ||
स बिन्दुरिति मन्तव्यः सैव कुण्डलिनी मता |
किं च रुद्राणवो येन बध्यन्ते यत्र वा स्थिताः ||
बिमुच्यन्ते यतो वायं स बिन्दुरिति गम्यताम् | इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो १-३)

१७) तत्सद्भावे मानं तु अनन्तेश्वरादिशरीराणि 
तदाधारभूततत्त्वभुवनादिकं च सोपादानं, कार्यत्वात्, घटवत् इति | 
न चाश्रयासिद्धिः | कलादिक्षित्यन्तं कार्यं शरीरकर्तृकम्, 
दुःखानुषक्तकार्यत्वात्, सम्मतवदित्यनुमानेन 
समस्तमायेयकार्यकरणत्वेनानन्तेशशरीरस्य सिद्धिः | तथा - 
तच्छरीरं भुवनवृत्ति, शरीरत्वात्, तच्च भुवनं तत्त्वजन्यं, 
भुवनत्वात् सम्मतवदिति तत्त्वभुवनयोरपि सिद्धिसम्भवात् | न च 
माययार्थान्तरत्वम्, अनन्तशरीरादेः समस्तमायाकार्यजनकतयैव 
सिद्ध्या मायाकार्यत्वायोगात् | अन्यथा तत्रापि 
शरीरान्तरकल्पनाप्रसङ्गात् | तथा अनन्तेशः सविकल्पकज्ञानवानेव सन् 
कार्यं करोति, प्रयोज्यकर्तृत्वात्, 
कुलालवदित्यनुमितसविकल्पकज्ञानविषयतया शुद्धशब्दसिद्धौ 
तद्धेतुतयापि बिन्दुसिद्धिः | न च 
तदीयसविकल्पकज्ञानविषयत्वमशुद्धस्यैव शब्दस्यास्त्विति वक्तुं 
युक्तम्; कलादिसृष्टेः पूर्वमशुद्धस्य शब्दस्यासम्भवात् | तथा 
शुद्धाध्ववर्तिनामवकाशप्रदातृतयापि तत्सिद्धिः | मायेयस्याकाशस्य 
तत्रावकाशप्रदातृत्वायोगात् |

१८) उक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

किं च मायाद्युपादानं देहेन्द्रियकरं नृणाम् |
क्षुब्धं कार्यकरं तस्य कर्तुर्देहेन्द्रियादिकम् ||
यदुपादानतो जातं स बिन्दुरिति गम्यताम् |
किं च शब्दानुसंविद्धा जायन्ते प्रत्यया नृणाम् ||
न ह्यकारणकाः शब्दाः सम्भवेयुः कदाचन |
तेषां यत्कारणं विप्राः ! स बिन्दुर्बहुवृत्तिकः || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो १२-१४)

मायापि नात्रोपादानं मोहकत्वात्स्वतेजसा |
यतः प्रबुद्धपुंकायकरणानां न कारणम् ||
शुद्धाध्ववर्तिनः सर्वे प्रबुद्धाः शिवतेजसा |
देहेन्द्रियादिमन्तोऽपि नाबुद्धास्तेषु ते पुनः ||
किं च कर्मोज्झिताः सर्वे पुद्गलाः शुद्धवर्त्मनि |
कथं कर्मानुसारेण माया परिणता सती ||
तेषां देहेन्द्रियादीनामुपादानं भवेद्द्विजाः |
तस्माच्छुद्धाध्वनश्चास्य स्वानुकार्येव कारणम् ||
इष्यतां कुण्डलिन्याख्यं शुद्धमेतद्द्विजोत्तमाः |
सा च कुण्डलिनी शम्भोः शक्तिः शुद्धा जडात्मिका ||
न तादात्म्यात्स्थिता किं तु वर्तमाना परिग्रहे |
शिवे कर्तरि तादात्म्यान्नेयं कुण्डलिनी स्थिता ||
उपादानत्वतो हेतोः कुलाले मृत्तिका यथा || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो ६-१२)

१९) न चात्र शिवशक्तिरेवोपादानम्; चिद्रूपत्वात् | अचितः खलु 
परिणामः | ननु चितो विवर्त एवास्तु; तथा च शिवशक्तिरेव तत्तदाकारेण 
विवर्तत इति चेन्न; तथा सति कार्यजातस्य मिथ्यात्वप्रसङ्गात् | न 
चेष्टापत्तिः; सर्वप्रमाणसिद्धस्य जगतस्तथात्वानुपपत्तेः | उक्तं च 
तत्रैव -

नात्र शक्तिरुपादानं चिद्रूपत्वाद्यथा शिवः |
परिणामोऽचितः प्रोक्तश्चिद्रूपस्य न युज्यते ||
चितो विवर्त एवेष्टस्तथात्वे कार्यशून्यता | 
सर्वप्रमाणसंसिद्धं चिद्विवर्तं कथं जगत् || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो ४-५)

२०) अत्र शब्दवृत्तिश्चतुर्धा, सूक्ष्मा पश्यन्ती मध्यमा वैखरी 
चेति | तत्र ज्ञानैकाश्रया अर्थसामामान्यप्रकाशिका वाणी सूक्ष्मा | 
मयूराण्डरसवदविभक्तवर्णार्थविशेषबोधनाक्षमा वाणी 
पश्यन्ती | बुद्ध्युपारूढवर्णा तत्क्रमविशेषोपेता 
प्राणवृत्त्यगोचरीभूता सैव मध्यमा | प्राणवृत्त्याभिव्यक्ता 
श्रोत्रग्राह्यार्थविशेषबोधनक्षमा सैव वैखरी | तत्र सूक्ष्मा 
पश्यन्त्याः, पश्यन्ती मध्यमायाः, मध्यमा वैखर्याश्च कारणं 
द्रष्टव्यम् | एताश्च वृत्तयोऽणूनां प्रत्ययात्मिकाः | तत्र तिस्रोन्तरेव 
स्थिताः | अन्या बहिः स्थिता | एते च शब्दाः शुद्धाध्वनि सूक्ष्माः, 
मिश्राध्वनि स्थूलाः, अशुद्धाध्वनि स्थूलतराः ||

२१) तदुक्तं तत्रैव -

शब्दाश्चतुर्विधास्तेऽपि वैखर्यादिविभेदतः |
वैखरी मध्यमाख्या च पश्यन्ती सूक्ष्मसंज्ञिता |
वैखरी श्रोत्रविषया स्थूलवर्णपरिग्रहा |
स्थानेष्वपि धृते वायौ प्रयोक्तुरुपकारिणी ||
बुद्ध्य वर्णानुसन्धानपूर्वमर्थस्य वाचिका |
प्राणवृत्तिमतिक्रान्ता वागेषा मध्यमाह्वया |
वर्णरूपानुसन्धानविरहान्तः समुज्ज्वला |
मायूराण्डरसो यद्वन्निर्विशेषार्थधारिका |
पश्यन्ती वागियं ज्ञेया तृतीया शिवशासने |
सूक्ष्मा चिदेकशरणा निवृत्ताशेषशक्तिका || 
वैखर्याः कारणं मध्या पश्यन्ती मध्यमां प्रति |
पश्यन्त्याः कारणं सूक्ष्मा निर्विकल्पस्वरूपिणी ||
एताश्च वृत्तयोऽणूनां चतस्रः प्रत्ययात्मिकाः |
अन्तरेव स्थितास्तिस्रो बहिरन्या व्यवस्थिता ||
आगोपालाङ्गनाबालं म्लेच्छाः प्राकृतभाषिणः |
अन्तर्जलगताः सत्त्वा नित्यं जल्पन्ति ता गिरः ||
आभ्यो न परमो बन्ध आभ्यो मुक्तिस्तु नापरा |
तन्निवृत्त्यविनाभूतो दृक्क्रियावारको यतः ||
विविक्तान्मन्वते तेभ्यः पुद्गलाः स्वान्न कुत्रचित् |
दुःख्यहं सुख्यहं चेति मतिर्या शब्दताडिता ||
सूक्ष्माः शुद्धाध्वनि गिरः स्थूला मिश्राध्वनि स्थिताः |
अशुद्धाध्वनि ता वाचः स्थिताः स्थूलतराः सदा || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो २०-३०)

२२) किं च निवृत्त्यादिकलाहेतुत्वेनापि बिन्दुसिद्धिः | उक्तं च तत्र -

अन्याश्च वृत्तयो बिन्दोर्निवृत्त्यादिकलात्मिकाः |
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिस्तथैव च ||
शान्त्यातीता च पञ्चैताः शुद्धमार्गे पुरात्म्काः |
मिश्राशुद्धाध्वनोरेतास्तत्त्वाद्याधारिकाः स्थिताः ||
वस्तुरूपाः कला ज्ञेयाः शब्दरूपाः परोदिताः |
शब्दवस्तूभयात्मासौ बिन्दुर्नान्यतरात्मकः || इति ||
(पौ बिन्दु श्लो ३०-३२)

२३) अत्र बिन्द्वारब्धानि शिवशक्तिसदाशिवेश्वरशुद्धविद्याख्यानि 
पञ्च (?) तत्त्वानि | उक्तं च तत्रैव -

वृत्तिस्तत्त्वात्मिका चास्य चतुर्धा संव्यवस्थिता |
शिवतत्त्वं सदेशाख्यमैशं विद्याह्वयं तथा || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो ३३)

२४) तत्र शिवतत्त्वे सूक्ष्माभिधाना वाग्वृत्तिः | अत्रैव 
शान्त्यतीतभुवनानामवस्थितिः | उक्तं च -

विकल्पबोधायाणूनां तत्त्वानां स्थितये कलाः |
पञ्च तत्त्वानि लोकांश्च मन्त्रादीनसृजच्छिवः ||
शान्त्यतीता पुराधारं शिवतत्त्वं पुराभवत् || इति ||

२५) अस्य च शिवाधिष्ठितत्वेन शिवतत्त्वव्यपदेशः | शिवतत्वविकारः 
शक्तितत्वम् | अत्रैव पश्यन्त्याख्याया वाग्वृत्तेः निवृत्यादिकलानां 
चावस्थानम् | अस्य च शिवशक्त्यधिष्ठानत्वेन शक्तितत्वपदवाच्यता | 
शक्तितत्वविकारः सदाशिवतत्वम् | इदमेव मध्यमाभिधानाया वाण्या 
अधिष्ठानम् | तथा कामिकादितन्त्रभेदकारणानां प्रणवादीनां 
सामीप्यादिमुक्तिभाजां च तनुभुवनादिकारणम् | ईश्वरतत्वविकारो 
विद्यातत्वम् | इदमेव वैखर्याख्याया वाग्वृत्तेरधिष्ठानम् | तथा 
करणभूतानां सप्तकोटिसंख्यानां मन्त्राणां विद्याराज्ञीनां 
च तनुभुवनादिसम्पादकम् ||

२६) उक्तं च श्रीमन्मृगेन्द्रे -

भृगुणी ब्रह्मवेताली स्थाणुमत्यम्बिका परा |
रूपिणी नन्दिनी ज्वाला सप्त सप्तार्बुदेश्वराः ||
विद्याराज्ञ्यः समाख्याता विद्यायां रुद्रसंस्तुताः |
तासामुपरि दीप्तश्रीर्देवो विद्याधिपः स्थितः ||
मन्त्रेशेशचिदाविष्टरुद्रव्यूहाष्टकानुगः |
उच्छुष्माश्चम्बराश्चण्डा महावीर्यपदद्रुगाः ||
रुद्रा गणाश्च दिक्पालाः शास्त्राणि पतयःस्थिताः |
ते चानन्तप्रभृतयो गदिता एव नामतः ||
स्वरूपतश्च ते विप्राः पूर्वं प्रश्नानुषङ्गतः |
सदाशिवे पवित्राङ्गः सकलादिपरिच्छदः ||
देवः सदाशिवो बिन्दौ निवृत्त्यादिकलेश्वराः |
नादे ध्वनिः पतिः शक्तौ सर्वश्क्तिमतां वरः ||
योनिर्विश्वस्य वागीशाः पतयः परतः शिवः || इति ||
(मृ प्र १३ श्लो १५७-१६२)

२७) अन्ये तु पञ्चानामपि शिवद्वारकं लक्षणं वदन्ति | 
ज्ञानमात्रयुक्तेन परमात्मनाधिष्ठितं तत्वं शिवतत्वम् | 
क्रियामात्रयुक्तेनाधिष्ठितं शक्तितत्वम् | 
समप्रवृत्तोभयवताधिष्ठितं सदाशिवतत्त्वम् | 
अधिकक्रियावताधिष्ठितमीश्वरतत्वम् | अधिकज्ञानवताधिष्ठितं 
विद्यातत्वमिति | केचित्तु शिवादितत्वपञ्चकमपि साक्षादू 
बिन्दुकार्यमेवेत्याहुः | एतच्च शिवतत्वादिकं बिन्द्वादिविशिष्टशिवस्य 
वृत्तिरूपं कार्यम् | न परिणामः; सर्वत्र कारणानुस्यूततया 
पूर्वावस्थापरित्यागाभावात् | नाप्यारम्भवादः पुञ्जवादो वात्र 
सङ्गच्छते | एकस्यैव हि शिवस्य कारणत्वेन निश्चितत्वात् | एतच्च वृत्तिरूपं 
कार्यं कारणात्मनैव सत् | कार्यात्मनापि सत्त्वे 
तत्वानामवस्थापायरूपप्रलयायोगात् | 
तत्वव्यपदेशस्त्वाकल्पावथायितया न विरुध्यते | अयं च शुद्धाध्वा न 
बन्धकः; कर्मान्वयाभावात् ||

२८) ननु शुद्धाध्ववर्तिनां कथं विचित्रभोगः ? तद्धेतोः 
कर्मणोऽभावात् | कथं वा ज्ञानोदयः ? तद्धेतोः कलाया अभावात् | 
कथं वा विषयाभिमुख्यम् ? तद्धेतोर्विद्याया अभावात् | कथं च 
विषयेष्वासक्तिः ? रागाभावात् | कथं वा भोगेयत्तापरिच्छेदः ? 
कालाभावात् | कथं च भोक्तृविशेषनियमः ? नियतेरभावात् | उच्यते - 
सन्ति तावच्छुद्धाध्वनि बैन्दवानि कलादीनि तत्वानि 
तनुकरणभुवनभोगादयश्च | तत्र यद्यपि भोगवैचित्र्यकारणं कर्म 
नास्ति, तथापि मलपरिपाकवशाद्विचित्रो भोगः सम्भवति | तथा हि - यस्य 
प्रकृष्टो मलपरिपाकः स साधाख्ये भोगं भुङ्क्ते | यस्य तु 
प्रकृष्टतरः स त्वीश्वरतत्वे विद्यातत्वे च | तस्मान्न कर्मात्र 
भोगकारणम् | किं त्वीश्वरेच्छैव | न च शिवस्यात्र वैषम्यनैर्घृण्ये; 
तत्र दुःखरूपभोगाभावात् | तस्माच्छुद्धाध्वनि मलपरिपाकाधीनः 
सुखात्मैव भोगः |

२९) उक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

किञ्च कर्मान्वयाभावाच्छुद्धाध्वानो न बन्धकाः || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो ४३)

तथा -

अध्वायं भोग्य उद्दिष्टो भोगो रागादिभिः स्थितः |
अत्र तेषामभावेन कथं भोगो महेश्वर ||

ईश्वरः -

अत्रापि कलामुख्यानि सन्ति तत्त्वान्यधो यथा |
किन्तु तान्यत्र शुद्धानि बैन्दवानि द्विजोत्तमाः ||
(पौ बिन्दु प श्लो ५६-५७)

तथा -

शुद्धान्येतानि तत्त्वानि रुद्राणूनां महात्मनाम् |
विचित्रपुरमालाभिः खचितानि महान्ति च ||
दिव्यश्रीभिर्महाश्चर्यैर्भोगैर्दुःखविवर्जितैः |
तनुभोगेन्द्रियाद्यैश्च वर्जितान्युन्नतानि च || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो ३४-३५)

तथा -

शुद्धाध्वनि महाभोगः कर्म नास्तीति चोदितम् |
कथं तद्वर्तिनां भोगो विचित्रस्तद्वदेश्वर ||

ईश्वरः -

न कर्म भोगवैचित्र्ये कारणं शुद्धवर्त्मनि |
मलस्य परिपाको यो विचित्रः सोऽत्र कारणम् ||
यस्य प्रकृष्टस्तत्पाको भोगतत्त्वे स भोगभुक् |
इतरस्त्वीशविद्याख्यतत्त्वयोर्भोगभाग्भवेत् ||
किं कर्मणात्र विप्रेन्द्रा यत्रेच्छाभोग इष्यते || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो ४५-४८)

तथा -

नैवेह शम्भोर्नैर्घृण्यं भवतीह कदाचन ||
दुःखेषु हि नियुञ्जानो निर्घृणो नापरत्र च |
शुद्धेऽध्वनि सुखात्मैव भोग एवं स च स्मृतः || इति ||
(पौ बिन्दु प श्लो ५२-५३)

एतच्च शुद्धतत्वजातं प्रलयाकलसकलानां प्रेरककाण्ड 
इत्यभिधीयते ||

३०) अथ माया निरूप्यते | सा च मयति ददाति विश्वमिति वा, 
मात्यायाति विश्वमत्रेति वा अन्वर्था ||  तदुक्तं पौष्करे -

मयत्यस्माज्जगद्विश्वं माया तेन समीरिता || इति ||
(पौ मा प श्लो १)

अन्यत्र -

माति यत्र जगत्सुप्तौ सृष्ट्वा वा याति सा ततः |
माया तेन समाख्याता तत्त्वमुक्तं गुरुत्तमैः || इति ||

इयमपि कलादेः पृथिव्यन्तस्य कार्यजातस्योपादानभूता जडा 
भगवतः परिग्रहशक्तिः | सा चैका | बहुत्वे प्रमाणाभावात् | नित्या; 
मूलकारणत्वात् | अनित्यत्वे प्रलये कर्मणां निराश्रयत्वप्रसङ्गात् | न च 
बिन्दुस्तदाश्रयः; तस्य कर्मोत्तरत्वात् | नाप्यात्मानः ; तेषां 
जडत्वप्रसङ्गात् | सा च व्यापिनी; सर्वत्र कार्योपलम्भात् |

३१) तदुक्तं पौष्करे -

नित्यैका व्यापिनी वस्तुरूपा कर्माश्रयाशिवा || इति ||
(पौ मा प श्लो २)

श्रीमन्मृगेन्द्रे च -

तदेकमशिवं बीजं जगतश्चित्रशक्तिमत् |
सहकार्यधिकारान्तसंरोधि व्याप्यनश्वरम् ||
कर्तानुमीयते येन जगद्धर्मेण हेतुना |
तेनोपादानमप्यस्ति न पटस्तन्तुभिर्विना ||
तदचेतनमेव स्यात्कार्यस्याचित्त्वदर्शनात् |
(मृ प्र ९ श्लो २-४)

तदाधाराणि कार्याणि शक्तिरूपाणि संहृतौ ||
विकृतौ व्यक्तिरूपाणि व्याप्रियन्तेऽर्थसिद्धये || इति ||
(मृ प्र ९ श्लो १३)

तथा पौष्करे -

नित्यैषाऽशेषकार्याणां कारणत्वाद्यदन्यथा |
न तन्नित्यं यथा तन्तुस्तस्मान्मायाप्यनश्वरा ||
अनित्यैषा यदीष्येत कर्मणां कुत्र संस्थितिः |
न बिन्दुः कर्मणां स्थानं बिन्दुः कर्मोत्तरो यतः ||
न चात्मनि स्थितिस्तेषां यस्मादात्मा जडो भवेत् || इति ||
(पौ मा प श्लो २७-२९)

३२) अस्याश्च विचित्रशक्तित्वं विचित्रकार्यजनकतया | अनात्मनि 
देहादावात्मभ्रमहेतुतया मोहिनीत्वं च | एषा च सर्वेषां सकलानां 
साधारणी, प्रलये लीनदेहानां तेषां सूक्ष्मस्थूलात्मकदेहादेः 
कारणम् | उक्तं च पौष्करे -

साधारणी च सर्वेषां सकलानां मुनीश्वराः |
प्रलये लीनदेहस्य कर्मिणोऽणोरहर्मुखे ||
देहादेः कारणं माया सूक्ष्मस्थूलात्मकस्य तु || इति ||
(पौ मा प श्लो २-३)

इयंच वस्तुरूपा वस्त्वात्मकस्य जगतः कारणत्वात् |

३३) ननु प्रपञ्चस्य वस्त्वात्मकत्वमसिद्धम्; 
प्रमाणप्रमेयसम्बन्धानां दुर्निरूपत्वात् | तथा हि - न 
तावत्प्रत्यक्षम्; प्रमात्रादिभेदरूपस्येतरनिषेधस्य घटमहं 
जानामीति विधिविषयकप्रत्यक्षविषयत्वाभावात् | अतः 
प्रमातृभिन्नप्रमेयसद्भावे न प्रत्यक्षं प्रमाणम् | व्याप्तेरपि 
तन्मूलत्वेनानुमानमपि नात्र प्रमाणम् | 
प्रत्यक्षादिविरुद्धविषयस्यागमस्य ग्रावप्लवनादिवाक्यवन्न स्वार्थे 
प्रमाण्यम् | तस्मात्प्रपञ्चसद्भावे न किञ्चिन्मानम् | अस्तु वा 
प्रमाणप्रेमयसद्भावः; कस्तयोः सम्बन्धः ? न 
तावत्तादात्म्यलक्षणः सम्बन्धः; तथात्वे स्वप्नज्ञानजनकस्य 
स्वाप्निकपदार्थस्य सत्यत्वप्रसङ्गः | तस्मात्प्रपञ्चमिथ्यात्वे 
तन्मूलभूतमायापि मिथ्येति |

३४) अत्रोच्यते - अस्ति तावत्सत्यप्रमेयगोचरं प्रत्यक्षम् | तथा हि - 
स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशये नायं पुरुषः; स्थाणुरेवेति 
कोट्यन्तरनिषेधपुरस्सरं जायमानं प्रत्यक्षं कथं न 
तद्भेदगोचरम् ? न चास्य सविकल्पत्वेन भ्रान्तत्वम्; बाधाभावात् | न हि 
वक्रकोटरादिमत्वेन स्थाणुत्वे निश्चिते तस्य कदाचिद्बाधः सम्भवति | न 
च रज्जुसर्पादावेवं बाधाभावः | तस्य सर्वलोकसिद्धत्वात् | किं च 
रज्जुसर्पयोः साम्येन भ्रान्तिस्तत्र सम्भवति | चैतन्यस्य घटादिरूपतया 
प्रतीतौ न किञ्चन सादृश्यं पश्यामः | अपि च प्रमेयस्य 
निर्विकल्पकविषयत्वेऽपि भेदप्रत्यक्षसिद्धिः | अन्यथा अगृहीतभेदस्य 
पुंसो देवदत्तो ब्राह्मणोऽयमिति व्यावृत्तविषयकमुत्तरं सविकल्पकं 
कथं जायेत | किञ्च प्रपञ्चमिथ्यात्वगोचरं प्रमाणं मिथ्या वा न 
वा ? आद्ये प्रपञ्चस्य सत्यत्वं सिद्धम् | द्वितीये तु मिथ्यात्वहेतोस्तत्र 
व्यभिचारः | तस्मात् प्रपञ्चस्य सत्यत्वं सिद्धम् | न च ज्ञानज्ञेययोः 
सम्बन्धानुपपत्तिः; विषयविषयिभावस्य सम्बन्धस्य विद्यमानत्वात् | 
तस्मात्सर्वस्य जगतः सत्यत्वात्तन्मूलभूतमायापि सत्येति सिद्धम् ||

३५) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

न हि प्रपञ्चो वस्त्वात्मा प्रमाणानामभावतः |
प्रमेयाभावतस्तद्वत्सम्बन्धाभावतोऽपि च ||
प्रपञ्चोऽयं प्रमात्रादिभेदात्मा नाक्षगोचरः |
यतः प्रत्यक्षमर्थानां विधातृ न निषेधकम् ||
निषेधमन्तरा भेदो न समस्ति कदाचन |
तस्मात्प्रपञ्चसद्भावे प्रत्यक्षं न तु साधकम् ||
व्याप्तेस्तत्पूर्वकत्वेन नानुमानमपि प्रमा |
प्रत्यक्षादिविरुद्धेऽर्थे नागमस्य प्रमाणता ||
तस्मात्प्रमेयाभावोऽपि प्रमाणाभावतः स्थितः |
अस्तु मानं प्रमेयं च सम्बन्धो दुर्लभस्तयोः ||
न तावज्ज्ञानघटयोर्योगस्तादात्म्यलक्षणः |
ज्ञानस्याभ्यन्तरत्वेन घटश्चाभ्यन्तरो भवेत् ||
नोत्पाद्योत्पादकात्मा प स्वप्नेऽप्यर्थस्तु सन् भवेत् |
एवं प्रपञ्चावस्तुत्वे वस्तु माया कथं भवेत् ||
अस्ति प्रमाणं सद्भावे प्रपञ्चस्य पुरातनम् |
प्रत्यक्षं तावदर्थानां प्रमाणं भेदगोचरम् ||
स्थाणुर्वा पुरुषो वेति सन्देहे स्थाणुरेव सः |
पुरुषो नेति भेदात्मा दृश्यते प्रत्ययोऽक्षतः ||
भ्रान्तोऽयं सविकल्पत्वाद्रज्जुवन्नेष्यतामिति |
सर्वेषां सर्वदा कुम्भः कुम्भ एवेष्यतेऽक्षतः ||
नैवं रज्जुः कदाचित्तु यतः सर्पायते नृणाम् |
मालायते तदन्येषां नैवं कुम्भघटादयः ||
किं चाहिरज्ज्वोस्साम्येन भ्रान्तिरत्रोपपद्यते |
चितो घटादिरूपेण प्रतीतौ का समानता ||
निर्विकल्पाक्षबोधेऽपि भेदात्मा प्रत्ययः स्थितः |
अन्यथोत्तरविज्ञानं व्यावृत्तं नोपजायते ||
अगृहीतार्थभेदस्य तन्नामादिविशेषवत् |
किं च येन प्रमाणेन प्रपञ्चाभाव उच्यते ||
तत्प्रमाणं प्रमाणं वा न वेति परिचिन्त्यताम् |
प्रमाणं चेत्प्रपञ्चोऽस्ति तत्तदन्तर्गतं यतः ||
यद्यप्रमाणं सुतरां भावरूपं जगद्भवेत् |
सम्बन्धो ज्ञानघटयोर्ज्ञाप्यज्ञापकलक्षणः ||
एवं वस्त्वात्मकं विश्वं भवेत्कथमवस्तुजम् |
तस्माद्वस्त्वात्मिका माया स्थिता विश्वस्य कारिणी ||
(पौ मा प श्लो १०-२६)

३६) अस्याः सद्भावे मानं तु, कलादिक्षितिपर्यन्तं 
तत्त्वजातमविभागेन कारणे कुत्रचित्प्रलीनम्, एकस्य कार्यत्वे सति 
विभक्तत्त्वात्, बीजे स्कन्धपलाशादिवत्; कलादिकं सोपादानम्, कार्यत्वात्, 
घटवत्; प्रलयकालीनं कर्म किंचिदाश्रितम्, संस्कारत्वात्, 
सम्मतवदित्याद्यनुमानानि | न च कालेनार्थान्तरत्वम्; कालस्य 
वक्ष्यमाणरीत्या विनाशित्वेन तदानीमाश्रयत्वायोगात् |

३७) ननु कर्मणि सिद्धे तदाश्रयत्वेन मायासिद्धिः, तत्सद्भावे किं 
मानम् ? उच्यते - प्राणिनां सुखदुःखभोगः किंचिदायत्तः, 
अस्याभाविकत्वात्, पाकजरूपवत्, इष्टापूर्तादिकं 
फलोत्पत्तिप्राक्क्षणवर्तिव्यापारकम्, तदुत्पत्तिपूर्वं विनष्टत्वे सति 
तज्जनकत्वात्, कृषिचिकित्सादिवदिति | न चेश्वरप्रसाद एव व्यापारोऽस्त्विति 
युक्तम्; तस्याविलम्बितत्वेन फलजनकतया समनन्तरमेव 
फलोत्पत्तिप्रसङ्गात् | उक्तं च पौष्करे -

अविशिष्टे तु भोक्तृत्वे भुञ्जते दिवि केचन |
केचनावीचिमुख्येषु न स्यादेतदहेतुकम् ||
यत्तत्र हेतुः कर्मेति मन्तव्यं मुनिपुङ्गवाः |
उभयोः कृषिसाम्ये तु कश्चिद्धान्यानि यच्छति ||
न किंचिदपरस्तस्य कर्म कारणकं द्विजाः || इति ||
(पौ मा प श्लो ३१-३३)

३८) न च तत्प्रकृतिजन्यमिति वाच्यम्; प्रकृतेर्भोग्यत्वेन 
भोजकत्वायोगात् | ननु प्राकृतमेव बुद्धिधर्मरूपं कर्म, 
भावात्मतया भोग्यम्, कर्मात्मकतया भोजकमस्त्विति चेत्, 
बुद्धिधर्मरूपस्य तस्य भावमात्रात्मकत्वात् | तेषां च 
साम्याभावेन केनचित्प्रयोजकेन भवितव्यम् | न च स्वयमेव स्वस्य 
प्रयोजकमिति वाच्यम्; स्वात्मनि क्रियाविरोधात् | तथा चोक्तं पौष्करे -

न चात्र प्रकृतिर्हेतुर्भोग्यत्वेन विरोधतः |
यद्भोग्यं भोजकं नैकं तस्मात्कर्मान्यदिष्यताम् ||
प्रकृतेः परिणामो यो बौद्धो भावाष्टकात्मकः |
स स्यात्कर्मात्मकोऽन्यस्तु भोग्यः स्यादिति चेन्मतिः ||
तदप्यसारं भावानां प्रत्ययात्मकता यतः |
प्रत्ययास्ते च विविधा दृश्यन्तेऽणुषु सर्वदा ||
न समास्तत्र केनापि हेतुना भाव्यमग्रजाः |
न च स्वयं स्ववैविध्ये हेतवस्त्वनवस्थितेः || इति ||
(पौ मा प श्लो ३३-३७)

३९) एतच्च कर्म त्रिविधम् | मनोवाक्कायरूपकारणभेदात् | तत्र 
मनोजन्यमिष्टदेवतानुध्यानपरस्त्रीजिहीर्षादिरूपम् | वाचिकं 
मन्त्रजपपरापवादादिरूपम् | कायिकं देवतार्चनागम्यागमनादि-
रूपम् | तथा तन्न कारणत्रैविध्यात् त्रिविधकर्मकार्यं च सुखदुः-
खादिकमाध्यात्मिकादिभेदेन त्रिविधम् | तत्र चित्तप्रसादोद्वेगादिक-
माध्यात्मिकम् | चन्दनानुलेपनखड्गघातादिजन्यमाधिभौतिकम् | 
अभिमतानभिमतवर्षातपादिजन्यमाधिदैविकम् | तथा 
लौकिकवैदिकाध्यात्मिकाधिमार्गिकमान्त्रभेदेन पञ्चविधं कर्म | तत्र 
वापीकूपादिनिर्माणाभक्ष्यभक्षणादिजनितं 
निवृत्तिकलाव्याप्ताध्वावधिभोगस्य तद्धेतुशरीरादेश्च जनकं लौकिकम् 
| ज्योतिष्टोमाद्यनुष्ठानजनितं 
प्रतिष्ठाकलाव्याप्ताध्वावधिभोगजनकं वैदिकम् | वैराग्यादिजन्यं 
विद्याकलाव्याप्ताध्वावधिभोगजनकमाध्यात्मिकम् | योगजन्यं 
शान्तिकलाव्याप्ताध्वावधिभोगजनकमाधिमार्गिकम् | विज्ञानजन्यं 
शान्त्यतीतकलाव्याप्ताध्वावधिभोगजनकं मान्त्रम् | 
तदेतत्पञ्चविधमपि कर्म वैषयिकसुखदुःखादिहेतुतया पाशः | 
एतत्कर्माश्रयत्वेन सिद्धाया मायायाः साक्षात्परम्परया चा जातानि 
कलादीन्येकत्रिंशत्तत्त्वानि | तत्र भोगेयत्तापरिच्छेदात्मकस्य कलनस्य 
हेतुः कालः लवत्रुट्यादिप्रतीतिविशेष्यो मायायाः प्राथमिको विकारः | 
केचित्तु कलैव प्रथमो विकार इत्याहुः | अयं च सृष्टिकालः स्थितिकालः 
संहारकालश्चेति त्रिविधः ||

४०) नन्वस्य कथं कार्यत्वम् ? एकत्वे सति प्रवाहानादिकार्यजन-
कत्वेनानादित्वात् | न च विशेषणासिद्धिः; भेदे मानाभावेन 
लाघवसहकृतेन मानेन कालसिद्धौ तदेकत्वस्यापि सिद्धेः | अत एव जडत्वे 
सत्यनेकत्वेन कार्यत्वमस्यानुमीयत इत्यपि न युक्तम्; विशेष्यासिद्धेः | न 
च पूर्वापरादिभेदः कालेऽनुभूयत इति वाच्यम्; य एव पूर्वः स 
एवान्यदा पर इति पूर्वापरादिभेदस्यौपाधिकत्वावश्यम्भावात् | 
तस्मात्कालोऽनादिरेवेति, मैवम्; कालभेदस्यौपाधिकत्वे सर्वत्रोपाधिनैव 
तत्तत्कार्योपपत्त्या कालस्यैवासिद्धिप्रसङ्गात्, कालस्यैकत्वेऽधिकरणत्वेन 
तस्य सर्वकार्यहेतुतया कालविशेषव्यतिरेकप्रयुक्तस्य 
कार्यविशेषव्यतिरेकस्यानुपपत्तिप्रसङ्गाच्च | क्षणलवादिभेदे 
उपाधेरभावाच्च | तस्मात्कालस्य स्वाभाविक एव भेदः | अत एव जडत्वे 
सत्यनेकत्वादुत्पत्तिविनाशावपि ||

४१) नन्वेवं कथमात्मनां नित्यत्वम् ? नित्यकालवृत्तित्वस्यैव 
नित्यशब्दार्थत्वादिति चेत्, न; कालावच्छेदराहित्यस्यैव 
तदर्थत्वेनात्मनां नित्यत्वसम्भवात् | तौक्तं पौष्करे -

कलादिभिस्त्रिभिस्तत्त्वैः प्रवृत्तं पुरुषं ततः |
लवत्रुट्यादिभिः कालः कलयत्यात्मवृत्तिभिः ||
ताश्च भौवनदेहोर्ध्वा एव यस्मात्क्रियास्तदा |
अतीतवर्तमानेष्यद्वृत्तीनां कारणं तु यत् ||
स काल इति मन्तव्यो भोग्यार्थोत्पादको नृणाम् || इति ||
(पौ पाश प श्लो ४७-४९)

तथा -

काल एको विभुर्नित्य इष्यते कैश्चिदीश्वर |
तथा किमिति नेष्टोऽत्र भगवन्वक्तुमर्हसि ||

ईश्वरः -

काल एको यदीष्येत क्रियातो नातिरिच्यते |
यस्मात्स्वतः क्रियायास्तु नास्त्यतीतादिरूपता ||
तस्या एव यदीष्येत सैव कालः प्रसज्यते |
ततश्च वर्तमानादिपदार्थानां मुनीश्वराः ||
वर्तमानादिरूपैस्तु कालैर्भिन्नैर्व्यवस्थितिः |
ततश्च नैकः कालोऽयं किंत्वनन्तात्मवृत्तिकः || इति ||
(पौ पाश प श्लो ५३-५६)

तथा -

जडत्वे सत्यनेकत्वान्न नित्योऽयं यथा घटः |
अनित्यस्य सतस्तस्य विभुत्वं विनिवारितम्  || इति || 
(पौ पाश प श्लो ६१)

ऋषयः -

अनित्यः काल उद्दिष्टस्तत्कथं नित्यतात्मनाम् |
नित्यकालानुवर्तित्वं नत्यत्वं तद्वदेश्वर ||

ईश्वरः -

कालावच्छेदशून्यत्वान्नित्यत्वं कालवत्स्थितम् |
न हि कालस्य नित्यत्वं कालवस्त्वनवस्थितेः || इति ||
(पौ पाश प श्लो ६४-६५)

४२) न च महार्थसंहारे कालस्याप्युपसंहारात्तत्रापि 
कालान्तरापेक्षेति वाच्यम्; ईश्वरेच्छयैव तदुपपत्तेः | तदुक्तं तत्रैव -

ऋषयः -

मायोत्थत्वेन कालस्य विनाशित्वं व्यवस्थितम् |
कथं महार्थसंहारे नियमः कालतो भवेत् ||

ईश्वरः -

स्वेच्छयैवोपसंहारे नियमं विदधाति सः |
ततः क्रियोपसंहारे कालापेक्षा न संमता ||
प्रलयेऽप्यनुगृह्णाति सृजत्यवति हन्ति च |
तिरोदधाति भगवान्न कालापेक्षया सदा || इति ||
(पौ पाश प श्लो ६८, ७०-७१)

४३) दिक्तु न तत्त्वान्तरं स्यात्; प्रेरकभोगभोग्यकाण्डेषु 
नियमेनापेक्षाभावात् | ननु किं सर्वात्मना दिशो न सन्त्येव ? न ; तास्तु 
सूर्याद्युपाधिघटिताः साधारणाः प्रतिपदार्थापेक्षया 
असाधारणाश्च धर्माधर्मव्यवस्थार्थमङ्गीक्रियन्ते ||

४४) नियमनस्य कारणं तत्त्वं नियतिः | इयं च मायाया एव 
द्वितीयो विकारः | नियमनं तु दुष्कर्मकर्तुस्तत्फलेन योजनम्, 
सुकृतफलस्याकर्तृसम्बन्धव्यावर्तनम्, तच्छरीरादेः 
पुरुषान्तरसम्बन्धिभोगाजननं च | इदमेव कार्यं नियतितत्त्वे 
प्रमाणम् | नियतितत्त्वाभावे हि दुष्कृतफलं न कश्चिदपि भुञ्जीत | 
परकृतस्यापि सुकृतस्य फलमपरो भुञ्जीत | यज्ञदत्तशरीरमपि 
देवदत्तस्य भोगं जनयेत् |

४५) ननु दुष्कृतस्य फलजनकत्वनियमात्तदनुपभोगो ह्यप्रसक्त एवा 
न हि सामग्रीसत्त्वे कार्याभावप्रसक्तिवारणाय तत्त्वान्तरमुपेयते | न च 
दुष्कृतस्य फलजनकत्वनियमोऽसिद्धः; निषेधकशास्त्रस्यैव तत्र 
मानत्वात् | एवंसुकृतस्यापि कर्तृगतं फलं प्रत्येव 
स्वरूपयोग्यत्वादकर्तुः फलभोगोऽप्रसक्तः | अतो न तत्त्वान्तरं 
तद्वारणायाङ्गीकर्तव्यम् | न हि जलस्य दाहकत्ववारणाय तत्त्वान्तरं 
स्वीक्रियते | न च तस्य जनकत्वं कर्तृगतफलं प्रत्येवेत्यसिद्धम्; 
कर्तृगामिफले विहितेनात्मनेपदेन तत्सिद्धेः; कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् 
(ब्र सू २-३-३३) इत्यादिन्यायेन तत्सिद्धेश्च | अन्यथा अनुष्ठानस्य 
वैफल्यप्रसङ्गाच्च | एवं शरीरस्यापि तत्तत्कर्मार्जितत्वेनैव 
तत्तद्भोगजनकत्वनियम उपपद्यत इति न तदनुरोधेनापि नियतितत्त्वसिद्धिः | 
तस्मादन्यथासिद्धत्वान्नियमस्य न तादर्थ्येन नियतिरङ्गीकार्येति, 
मैवम्; दुष्कृतस्य फलजनकत्वनियमेऽपि न कर्तुः फलभोगनियमः; 
अन्यस्य फलसम्बन्धेनापि तदुपपत्तेः | एवं सुकृतस्यापि 
फलजनकत्वमात्रं श्रुत्या अवधारितम्, न तु कर्तरि 
फलसम्बन्धप्रापकत्वमपि | नन्वात्मनेपदादिना 
फलस्यकर्तृसम्बन्धोऽवधारित इति चेत् - सत्यम् | अत एव तत्कारणतया 
नियतितत्त्वमुपेयम् | न च कर्मैव तत्रापि जनकम्; कृष्यादेः सस्यादिकं 
प्रतीव तस्य फलस्वरूपजनन एव चरितार्थत्वात्; 
पुरुषविशेषसंबन्धप्रापणाय राजाज्ञादेरिव नियतेरप्यपेक्षितत्वात् | 
एवं शरीरस्यापि तत्तत्कर्मार्जितत्वेऽपि न नियत्यभावे नियम उपपद्यते | 
राजाज्ञाभावे तत्तत्कृष्यार्जितस्यापि सस्यादेस्तत्तद्भोगजनकत्वदर्शनात् | 
ननु सर्वमपीदं नियमनं शिवशक्त्यैव भवतीति नियतिर्व्यर्थेति चेन्न; 
तस्य कॢप्ततत्तत्कारणसाहित्येन तत्तत्कार्यजनकतया 
केवलायास्तज्जनकत्वायोगात् | तस्मान्नियमनाय नियतितत्त्वमङ्गीकार्यम् ||

४६) नन्वातिवाहिकशरीरानुप्रविष्टेऽसाधारणे नियतितत्त्वे 
नियमनहेतुत्वसद्भावेऽपि साधारणस्य भुवनाद्याधारस्य न 
तद्धेतुत्वमिति कथं नियतितत्त्वम् ? तत्सद्भावे वा किं मानमिति चेन्न; 
तज्जातीयत्वेन तस्यापि नियमनजनकत्वात् | तत्सद्भावे त्वागम एव मानम् | 
तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

समासेनाथ नियतिं शृणुध्वं मुनिपुङ्गवाः |
भोगायाभिप्रवृत्तस्य कलाविद्यादिवृत्तिभिः ||
कर्मणामार्जितानां तु फलापहरणे सति |
तद्विनाशे प्रवृत्तेयं नियतिः शिवशासने ||
न तद्वन्नियमेनापि मलमायाख्यकर्मणाम् |
प्रवृत्ता किन्तु तद्युक्तपुरुषस्यैव हे द्विजाः ||
अपि भोगेष्वनिच्छन्तं नियोजयति सा बलात् |
स्वार्जितेष्वेव नेहान्यैरार्जितेषु कदाचन ||
यदि सा न भवेदन्ये भुञ्जीरन्नार्जितं परैः |
राजाज्ञामन्तरा यद्वद्भुञ्जते दस्यवः परैः |
आर्जितानि तथैवेयमसामञ्जस्यनाशिका |
अनया नियतं तच्च यच्छरीरेन्द्रियादिकम् ||
अथ चेच्छाङ्करी शक्तिर्या सैव स्यान्नियामिका |
सत्यं न सा स्वतः किं तु नियतिव्यवधानतः ||
तत्सम्बन्धाद्विमुच्येरन् सैव चेन्नियतिर्यदि |
न कर्म स्वफलं पुंसां सम्बन्धयितुमर्हति ||
कर्मत्वात्कृषिवत्तस्मान्नेह कर्म नियामकम् || इति || 
(पौ पाश प श्लो ७९-८७)

४७) आत्मनो दृक्क्रियारूपचैतन्याभिव्यञ्जकं तत्त्वं कला | 
अभिव्यक्तिश्चाच्छादकमलनिवृत्तिः | सापि नाच्छादकस्य स्वरूपविनाशः; 
किं त्वाच्छादनशक्तिविनाशेन तद्विशिष्टशक्तिनिवृत्तिः | 
शैवालोदकन्यायेन कार्याक्षमत्वम् | एतत्सद्भावे मानं तु 
चैतन्याच्छादकस्य निवृत्तिः असाधारणकिञ्चिदायत्ता, कार्यत्वात्, 
संमतवत्, इत्यनुमानम् | अदृष्टादेः साधारणत्वान्न तेनार्थान्तरत्वम् 
| इयं च पुंसां कर्मानुसारेण मलस्यैकदेशनिवर्तनं करोति | उक्तं 
च -

चैतन्यं ज्ञत्वकर्तृत्वरूपं तद्बलमात्मनः |
कलया व्यज्यते तत्तु तस्यैव हि तिरस्कृतम् ||
सर्वात्मना कला नैतच्चैतन्यं व्यञ्जयत्यणोः |
किं तु कर्मानुसारेण कला वृत्त्यैकदेशतः || इति ||

४८) ननु दृक्क्रियाशक्त्यभिव्यक्तिर्बुद्धिधर्मेण यत्नेन भवतु; 
यत्नस्य चाभिव्यञ्जकत्वं त्वयाप्यभ्युपेयम्; अन्यथा 
मृत्पिण्डादिगोचरयत्नं विनापि कलामात्रेण दृक्क्रियाभिव्यक्त्या 
कुलालादेर्घटादिकर्तृत्वापत्तेरिति चेन्न; तस्य 
दृक्क्रियाशक्त्यभिव्यक्त्यनन्तरभावित्वेनाभिव्यञ्जकत्वानुपपत्तेः | तथा 
हि - मृत्पिण्डादिगोचरो यत्नो मृदादिगोचरेण ज्ञानेन | तदपि 
मनोव्यापारेण | सोऽपि तद्गोचरेणाधिष्ठानेन | अधिष्ठानं 
चाभिव्यक्तदृक्क्रियाशक्तिरूपम् | न च तदभिव्यक्तिर्यत्नेन सम्भवति; 
यत्नस्याप्यभिव्यक्त्यधीनमनोव्यापाराधीनत्वात् | तस्मादन्यत्र यत्नस्य 
दृक्क्रियाशक्त्यभिव्यञ्जकत्वेऽपि प्राथमिके मनोव्यापारादौ कलाया एव 
दृक्क्रियाशक्त्यभिव्यञ्जकत्वमभ्युपेयम् | तस्माद् 
दृक्क्रियाशक्त्यभिव्यक्तये कलातत्त्वमभ्युपेयम् ||

४९) कलोद्वलितचैतन्यानां पुंसां विषयेषु प्रवर्तकं तत्त्वं 
विद्या | बुद्धि संवेदनं सकरणम्, क्रियात्वात्, 
संमतवदित्यनुमानेनेयं सिद्धा | तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

कलाया कर्तृभूतस्य बुद्धिलक्षणकर्मणः |
आलोकने यत्करणं सा विद्या शिवशासने ||
बुद्धिर्हि कर्म ग्राह्यत्वादात्मनो घटकुड्यवत् |
ग्राह्यं करणसापेक्षं दृष्टं रूपादिकं यथा |
ततस्तु चक्षुराद्यैश्च क्रमेणार्थे विनिश्चिते |
बुद्ध्यन्तैर्निश्चितार्थैस्तां पुमान् संवेत्ति विद्यया || इति ||
(पौ पाश प श्लो ९-११)

५०) न च मनसा अर्थान्तरत्वम् | तद्व्यापाराधीननिश्चयायत्तत्वात् | 
बुद्धिव्यापारस्य च बुद्धिसंवेदनायत्तत्वात् | तस्माद्बुद्धिसंवेदनस्य 
मनोव्यापारात्पूर्वभावितया न तत्र मनो जनकम् | मनसः 
सङ्कल्पादिमात्रहेतुत्वेनैव सिद्धत्वाच्च | यद्यपि चिच्छक्त्यभिव्यक्तौ 
बुद्धिप्रकाशो हेतुतयाऽवश्यं कल्पनीयः; तथापि 
बुद्धिप्रकाशानुकूलेन्द्रियादिगोचरचिच्छक्त्यभिव्यक्त्यादौ विद्यैव हेतुः ||

५१) विषयानुरञ्जकं तत्त्वं रागः | तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

कलातो जायते रागः सद्यः पुंसां प्रवृत्तये |
अनिच्छन्नहि भुञ्जानो दृश्यते क्वचिदप्यणुः |
रागाद्भोग्येषु सक्तत्वाद्भोग्यं भोक्तुमतोऽर्हति || इति ||
(पौ पाश प श्लो २६-२७)

अयं च 
प्राथमिकेन्द्रियादिव्यापारानुकूलेच्छाशक्त्यभिव्यञ्जकत्वेन सिद्धः | 
अन्यत्र बुद्धिधर्मस्याभिषङ्गाभिव्यञ्जकत्वेऽपि तत्र रागतत्त्वस्यैव 
व्यञ्जकत्वात् | तथा बुद्धिधर्मस्याभिषङ्गहेतुत्वेनापि 
तत्सिद्धिर्द्रष्टव्या ||

५२) ननु तत्र सुखादिसाधनताज्ञानमेव जनकम् | न च विरक्तस्य 
तस्मिन्सत्यपि अभिषङ्गो नोपलभ्यत इति युक्तम्; तत्र तस्य 
विषयदोषदर्शनादिना तदनुत्पत्तेस्त्वयाप्यभ्युपेयत्वात् | अन्यथा 
रागतत्वेन तत्र तस्य त्वन्मतेऽप्यभिषङ्गोत्पत्तेरप्रतीकारात् | 
नियतविषयाभिलाषं प्रति रागतत्वस्य हेतुत्वा योगेन 
सुखादिसाधनताज्ञानस्यैव हेतुत्वौचित्याच्च | 
तस्माद्बुद्धिधर्मोऽभिषङ्गो विषयसौन्दर्यायत्तो न रागतत्वाधीन इति, 
मैवम्; विषयसौन्दर्याधीनस्यापि विषयविशेषाभिषङ्गस्य 
माञ्जिष्ठकादिरागस्य त्रिफलाकषायाधीनत्ववदिच्छाशक्तिसामान्या-
भिव्यञ्जकरागतत्वाधीनत्वात् ||

५३) आत्मनः प्रकृतिभोक्तृत्वप्रयोजकं तत्वं पुरुषतत्वम् | इदं च 
कलादिपञ्चकञ्चुकेनाविद्यया चारब्धम् | एतच्च सकलस्यैवाणोर्भोजकम् 
| न विज्ञानप्रलयाकलयोः | तयोः कलादिसंस्पर्शाभावात् | न च 
कलादिकमेव तत्र प्रयोजकमस्तु, किमन्तरा तत्वान्तरेणेति वाच्यम् | तस्य 
कार्यान्तरजनकतयैव कॢप्तत्वादिहापि तस्यैव प्रयोजकत्वे 
तत्वसाङ्कर्यप्रसङ्गात्; विज्ञानाकलस्येव सकलस्यापि भोक्तृत्वायोगाच्च | 
नाप्यविद्यादिः पुंस्त्वप्रयोजकः; कलाद्यभावे पुंसः कर्तृत्वायोगात् | 
तस्मात्प्राकृताविद्यादिसहितकलाद्यारब्धं प्राकृतभोगप्रयोजकं 
पुंस्तत्वमभ्युपेयम् |

५४) उक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

पञ्चकञ्चुकसंयुक्तः प्रकृतिं भोक्तुमुद्यतः |
अविद्यादिसमायुक्तः पुरुषः परिकीर्तितः ||
न विज्ञानाकलस्तेन नापि प्रलयकेवलः |
पुरुषाख्यां लभेद्यस्मान्नाविद्यादिविवर्जितः ||
तस्मात्सकल एवाणुर्लभते पुरुषाह्वयम् |
कलादिपञ्चकस्यैव यदि पुंस्त्वे निमित्तता ||
तदा प्रकृतिभोक्तृत्वं न स्याज्ज्ञानाकले यथा |
तथाऽविद्यादिमात्रस्य नापि पुंस्त्वे निमित्तता ||
कलाद्यभावे कर्तृत्वाभावाद्भोक्ता कथं भवेत् |
प्राकृतो यस्त्वविद्यादिः पुंसां पुंस्त्वमलः स्मृतः ||
तदाक्रान्तः कलाद्याढ्यः पुरुषस्तेन संमतः || इति ||
(पौ पुं प श्लो १-६)

प्रयोगश्च - अणोः प्रकृतिभोगः प्रतिनियतकिञ्चिदायत्तः, कार्यत्वात्, 
संमतवदिति | इदं च तत्वं प्रतिपुरुषनियतमेव ||

५५) ननु दीक्षायां पुंस्तत्वे भुवनान्युक्तानि | कथं तेषां 
तत्रावस्थानमिति चेदुच्यते | गङ्गायां घोष इत्यादिवद्भोग्यतया 
पुरुषसन्निकृष्टायाः प्रकृतेर्मस्तक एव तेषामवस्थानसम्भवात् | 
उक्तं च तत्र -

दीक्षायां च पुरा पुंसि भुवनान्युदितानि हि |
कथमत्र स्थितिस्तेषां छिन्धि सन्देहजं तमः ||

ईश्वरः -

यत्र लक्षणया वृत्त्या भुवनस्थितिरीरिता |
ततस्तत्प्रान्तवर्तिन्यां प्रकृतावेव कल्प्यताम् ||
गङ्गायां ग्राम इत्युक्ते तत्तटे कल्प्यते तथा || इति ||
(पौ पुं प श्लो ७-९)

एतानि मायादीनि पुरुषान्तानि सप्त तत्त्वानि शुद्धाशुद्धरूपाणि 
भोजयितृकाण्ड इत्यभिधीयन्ते ||

५६) गुणादिपृथिव्यन्तमूलोपादानं प्रकृतिः | इयं च 
श्रीकण्ठशक्तिक्षोभ्या कलातो जायते | ननु गुणोपादानं न प्रकृतिः; 
किं तु साम्यावस्थां प्राप्ता गुणा एव | ते च परमकारणम् | कार्यत्वे 
मानाभावात् | तत् एव महदहङ्कारादयः प्रकृतिविकृतिरूपा जायन्त इति 
चेन्न; गुणानां जडत्वे सत्यनेकत्वेन कार्यतया परमकारणत्वायोगात् | 
न च गुणानां नानात्वेऽपि तेषां साम्यमेकमेव | तदेव च प्रकृतिरिति 
युक्तम्; साम्यस्यैकत्वेऽपि गुणानां नानात्वेनोपादानसापेक्षतया 
उपादानान्तरस्य कल्पनीयत्वात् | गुणवैषम्ये सति साम्यस्योपादानस्य 
निवृत्त्या कार्यस्यापि निवृत्तिप्रसङ्गाच्च | तेषां गुणत्वान्न तत्त्वेषु 
गणना | उक्तं च -

गुणादिक्षितिपर्यन्तं तत्त्वजातं यतो भवेत् |
तदव्यक्तमिति प्रोक्तं क्षोभ्यं श्रीकण्ठविक्रमैः ||

ऋषयः -

गुणा एव समावस्थां प्राप्ताः प्रकृतिरुच्यते |
तत्कथं तदुपादानं प्रकृतिः प्रतिपाद्यते ||

ईश्वरः -

न गुणानां समावस्था प्रकृतिः शिवशासने |
अचेतनत्वेनैकत्वाद्गुणानां मुनिपुङ्गवाः ||
इष्टं कारणपूर्वत्वं तत्तु प्रकृतिसंज्ञितम् || इति || 
(पौ पुं प श्लो १८-२१)

५७) एतानि कलादिपर्यन्तानि सप्त तत्त्वानि भोजयितृकाण्ड इत्युच्यन्ते | 
अस्मादेव प्रकृतितत्त्वाद्वैषम्योन्मुखगुणत्रयरूपं 
ज्ञानोल्लेखमात्रजनकं गुणाव्यक्तापरपर्यायं चित्ताख्यं 
तत्त्वमुत्पद्यते | चित्तं महान् गुणः अव्यक्तमिति 
कार्यमायापरपर्यायप्रकृत्यधोभागपर्यायनामानि | अयं च गुणः 
सत्त्वरजस्तमोभेदेन त्रिविधः | तत्र प्रकाशवृत्तिकं सत्त्वम् | 
प्रवृत्त्यादिवृत्तिकं रजः | नियमनादिवृत्तिकं तमः | उक्तं च -

क्रिया प्रकाशनिष्ठात्मा रजादिगुण ईरितः ||

तथा -

स्थैर्यं धैर्यं तथा दाक्ष्यं मार्दवं लघुतापि च |
सन्तोषमार्जवं शौचं व्यवसायः क्षमा स्मृतिः ||
सौहित्यं परमौत्सुक्यं दान्तिः शान्तिर्दया परा |
सत्त्वस्य वृत्तयः प्रोक्ताः रजसश्चाथ कथ्यते ||
शौर्यं क्रौर्यं महोत्साहः साभिमानः सकल्कता | 
दार्ढ्यं च निर्दयत्वं च भोगो डम्भो रजोगुणाः ||
अरतिर्मन्दता दैन्यं पैशुन्यं गुरुता तथा |
निद्राधिक्यं मदालस्यं निरोधो मूढता च या |
तमसो वृत्तयः प्रोक्ता विभिन्नाः सर्वजन्तुषु |
एवं संक्षेपतो विप्रा गुणतत्त्वमुदाहृअतम् || इति ||
(पौ पुं प श्लो २१; ३७-४१)

५८) यद्यपीन्द्रियतन्मात्रादीनां 
अहंकाराख्यैकतत्त्वोपादानकत्वेऽपि यथा नैकतत्त्वता तथा 
गुणानामप्येकतत्त्वता न युक्ता; तथापि सम्भूयैव कार्यकारित्वेन 
तत्त्वैक्यं युक्तम् | न च सर्वत्र कार्ये सर्वस्य गुणस्य जनकतया इदं 
सात्त्विकमिदं राजसम् इत्यादिव्यपदेशः कथमिति युक्तम्; तत्तद्वत्तीनां 
प्रकाशादीनां प्राचुर्येण तस्योपपत्तेः | गुणसद्भावे मानं तु - 
सुखदुःखमोहादिकं किञ्चिज्जन्यम्; कार्यत्वात्, संमतवदिति | न च 
विषयविशेषज्ञानेनैव तदुपपत्तिः; एकस्यैव वनितादेर्विषयस्य 
पुरुषभेदेन सुखदुःखादिजनकत्वात् | तथा हि - चैत्रस्य पद्मावत्यां 
प्रीतिः, तामविन्दतो मैत्रस्य दुःखम्, तत्सपत्नीनां च मात्सर्यान्मोहः | 
पद्मावत्यां च सर्वे भावा व्याख्याताः | न च 
स्वीयत्वपरकीयत्वाभ्यां विशेषः; साधारणेऽपि सङ्गीतादौ 
पुरुषभेदेन सौमनस्यवैमनस्यादेर्दर्शनात् | न च तथापि 
गुणक्रियारब्धे विषये कथं पुरुषभेदेन सुखदुःखादिकमिति युक्तम्; 
यस्य गुणस्य यदा यं प्रत्युद्भवस्तदा तं प्रति तत्कार्यं 
सुखादिकमुत्पद्यत इति व्यवस्थोपपत्तेः |

५९) अस्मादेव चित्ततत्त्वादुद्भूतसत्त्वं न्यग्भूतरजस्तमस्कं 
बुद्धितत्त्वमुपजायते | सा बुद्धिर्द्विविधा | अध्यवसायिनी अनध्यवसायिनी 
चेति | तत्राध्यवसायिन्यां बुद्धौ संस्कारस्यावस्थानम् | एतत्सद्भावे 
मानं तु इष्टापूर्तादिजनितमपूर्वं किञ्चिदाश्रयकम्, संस्कारत्वात्, 
संमतवत् | न चात्मनां तदाश्रयत्वम्; विकारित्वप्रसङ्गात् | तथा 
निश्चयः किञ्चिदायत्तः, कार्यत्वात्, संमतवत् | तथा धर्मज्ञानादयो 
गोणाः किञ्चिन्निष्ठाः, गुणत्वात्, संमतवत्; तथा 
स्मृतिजनकसंस्काराश्रयत्वेनापि तत्सिद्धिः |

६०) उक्तञ्च -

गुणतत्त्वापरा बुद्धिरभवन्मुनिपुङ्गवाः |
रजस्तमोभ्यां न्यग्भूता वृत्तिः सत्त्वेन चोत्कटा ||
सा बुद्धिरुदिता तन्त्रे विषयाध्यवसायिनी |
बोधोऽत्र द्विविधो प्रोक्तो विषयाध्यवसायकः ||
अन्योऽनध्यवसायात्मा व्यवसायात्मकस्तु यः |
सा बुद्धिरितरस्त्वात्मस्वभावो ग्राहकात्मनः ||
किञ्च प्रपातटाकादिक्रियाः कॢप्ताः फलार्थिभिः |
समनन्तरमेवेह न यच्छन्ति फलानि तु ||
आमुष्मिकत्वात्किं तूर्ध्वं विनष्टा अपि ताः क्रियाः |
फलकालानुवर्तित्वात् संस्कारोऽपूर्वसंज्ञितः ||
कल्प्यते न स पुंसि स्याद्विकारित्वेन हेतुना |
कृष्यादेरपि संस्कारो न पुंसि परिदृश्यते ||
कुर्वन्ति यत्र संस्कारं क्रिया साष्टगुणा मता |
एवं ज्ञानादिसंस्कारोऽप्यूह्यतां मुनिपुङ्गवाः || इति ||
(पौ पुं प श्लो ४२-४९)

६१) ते चाष्टगुणाः 
धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्याधर्माज्ञानावैराग्यानैश्वर्याणि | तत्र 
धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्याणि सात्त्विक्यो वृत्तयः | अवैराग्यं तु राजसम् | 
अधर्माज्ञानानैश्वर्याणि तामसानि | अत्र धर्मो द्विविधः यमो, 
नियमश्चेति | तत्र यमः पञ्चविधः, 

अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमकल्कता || इति ||

नियमोऽपि पञ्चविधः, 

अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं संतोष आर्जवम् | इति ||

६२) तत्राहिंसा नाम परेषु द्रुह्यत्स्वपि तेषु दुःखानुत्पादनम् | 
शास्त्रीयहिंसाप्याहिंसा | सत्यं तु आपद्भीतिगतेनाप्यसत्यानुल्लेखः | 
गुरुदेवताब्राह्मणार्थेऽसत्योल्लेखश्च सत्यम् | अस्तेयं नाम अनीत्या 
परवित्तस्य स्वीकाराभावः | श्रुतदृष्टविशिष्टवस्तुनस्तृणीकारोऽपि | 
ब्रह्मचर्यं नाम प्रार्थयन्त्यामपि स्त्रियां मातृवद्बुद्धिः, 
विकाराभावोऽपि | अपकारेऽपि कालुष्याभावोऽकल्कता | एते च यमाः पञ्च 
| अक्रोधो नाम ताडनेऽपि कोपाभावः | गुरुशुश्रूषा नाम 
गुर्वादीनामाज्ञानुपालनम्, नित्यादिकर्मसु श्रद्धा च | शौचं नाम 
मृदम्भोभिः शरीरशोधनम्, भावशुद्धिश्च | संतोषो नाम 
लाभालाभयोः समत्वम् | आर्जवं नाम कौटिल्याभावः | एते पञ्च 
नियमाः | ज्ञानं तु दशविधम् | तन्मुक्तिप्रकरणे वक्ष्यते | वैराग्यमपि 
व्याध्यादिसकलविषयानुभवतृप्त्याध्यात्मिकादिदुःख - 
द्रव्यार्जनादिदुःख - स्निग्धवियोग - स्त्रीदोषदर्शनदेहदुष्पूरताप्रति-
ग्रहादिशास्त्रज्ञानहेतुकं प्राक्तनपुण्यपरिपाकमात्रहेतुकं चेति 
दशविधम् | ऐश्वर्यमप्यणिमादिभेदेनाष्टविधम् | 
तल्लक्षणमप्युदाहरिष्यमाणवचनेषु स्फुटम् | अधर्मोऽपि हिंसा - 
चौर्य -मिथ्याकथनागम्यागमनापकार - प्रत्यपकार - मात्सर्य - 
नित्यकर्मादिलोपाशौचासंतोष - कौटिल्यभेदेन दशविधः | अज्ञान-मपि 
तमो- मोह- महामोह-तामिस्रान्धतामिस्रभेदेन पञ्चविधम् | तत्र तमो 
नामानात्मन्यात्मभावः | तच्च चार्वाकादिदर्शनभेदेन दशविधम् | 
मोहो नाम अणिमाद्यष्टैश्वर्यसिद्धौ तत्परत्वप्रतिपत्तिः | महामोहस्तु 
दिव्यादिव्यभेदेन दशधा भिन्नेषु शब्दादिषु परत्वाध्यवसायः | 
तामिस्रो नाम दिव्यादिव्यभेदेन दशविधानां शब्दादीनां 
अणिमाद्यष्टकस्य च नाशात्तापः | अन्धतामिस्रो नाम 
शब्दादिष्वणिमादिषु च परेण भुज्यमानेषु तदसहनम् | 
अवैराग्यमप्यतुष्टिवैचित्र्याच्छतविधम् | अनैश्वर्यमप्यष्टविधम् | 
इदञ्चाशक्तिवशाद्भवति, अशक्तिश्च षट्सप्तत्यधिकशतसङ्ख्याका | 
एवं च धर्मो दशविधः | ज्ञानमशीतिः | शतसङ्ख्यो विरागः | 
चतुष्षष्टिविधमैश्वर्यम् | अधर्मो दशविधः | अज्ञानं चतुष्षटिः | 
अवैराग्यं शतम् | अनैश्वर्यं चतुरशीत्यधिकं शतम् | आहत्य 
बुद्धेर्वृत्तयो द्वादशाधिकषट्छतसङ्ख्याकाः |

६३) उक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं बुद्धिवृत्तयः |
त्रयोऽत्र धर्ममुख्यास्तु सात्त्विकाः परिकीर्तिताः ||
रागस्तु राजसः शिष्टास्तामसाः परिकीर्तिताः |
एते धर्मादयश्चाष्टौ भावयन्ति यतस्ततः ||
लिङ्गाभावाः समुद्दिष्टाः पठ्यन्ते ते क्रमेण तु |
धर्मश्च द्विविधस्तत्र यमश्च नियमस्त्विति ||
चित्तस्य संयमस्तत्र स यमः परिपठ्यते |
अशास्त्रीयक्रियात्यागाच्छास्त्रीयेष्वपि कर्मसु ||
नियमः पठ्यते शास्त्रैर्योऽयमिन्द्रियसंयमः |
यमः पञ्चविधोऽहिंसा सत्यमस्तेयमेव च ||
ब्रह्मचर्यमकल्कत्वं यम एवं तु पञ्चधा |
अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं संतोष एव च ||
आर्जवं चेति नियमः पञ्चधा परिकीर्तितः |
परेषु दुःखानुत्पादोऽहिंसा द्रोहशतैरपि ||
सा न हिंसेति विज्ञेया या हिंसा शास्त्रचोदिता |
आपदो भीतितो वापि न तथ्यं सत्यमुच्यते ||
असत्यमपि तत्सत्यं गुरुदेवप्रयोजनम् |
अदत्तास्वीकृतिस्त्यागो वित्तस्यान्यायजस्य च ||
श्रुतस्य परिदृष्टस्य तृणीकारोऽप्यचोरता |
कर्मणा मनसा वाचा श्रवणाद्दर्शनादपि ||
मातृवन्मन्यते नित्यं प्रार्थयन्त्यामपि स्त्रियाम् |
तदेव ब्रह्मचर्यं स्याच्छेषा व्रतविडम्बकाः |
स्वच्छता समता प्रीतिरपकारशतैरपि ||
कालुष्यं नोत्सहेद्वैरं सेयमुक्ता ह्यकल्कता |
एते पञ्च यमाः प्रोक्ता यतीनां सुशिवात्मनाम् ||
नित्यं प्रध्वस्तकालुष्यो न कोपस्ताडनादपि |
देवानां शिवभक्तानां पित्रोरपि गुरोरपि ||
आज्ञानुपालनान्नित्यं काम्यनैमित्त्यकर्मणाम् |
दानोपवासतीर्थानां श्रूताध्ययनयोरपि ||
श्रद्धया करणं पुंसां शुश्रूषा परिकीर्तिता |
गात्रप्रक्षालनं शौचं मृदम्भोभ्यामुदाहृतम् ||
सन्तोष उदितस्तन्त्रे लाभेऽलाभे समा मतिः |
जानन्नपि च विप्रेन्द्रा जडवन्मूकवत्तथा ||
निवृत्तः परपीडायाः श्रद्धधानश्च भावतः |
आर्जवं तस्य तत्प्रोक्तं नियमस्त्विति पञ्चधा ||
ज्ञानं बुद्ध्यात्मकं यत्तद् गुणाव्यक्तान्तगोचरम् |
तस्मात्कैवल्यसंसिद्धिरिति तत्सिद्धिरुच्यते ||
अशीतिसंख्यया सा च संक्षेपात्परिकीर्तिता |
(पौ पुं प श्लो ४९-६७)

६४) अथ वैराग्यभेदोऽपि संक्षेपेणाधुनोच्यते ||
व्याध्यादिपीडितस्यास्य स्वदेहेऽपि विरागता |
सन्तुष्टः सर्वकार्येषु निःस्पृहत्वाज्जुगुप्सति ||
आध्यात्मिकादिदुःखेभ्यो वैराग्यं नियतं भवेत् |
आर्जने रक्षणे चोरहरणे द्रविणस्य यत् ||
दुःखं तन्मन्यमानस्य वैराग्यं सहसा भवेत् |
स्निग्धाद्वियुज्यमानः सन् रुदन् दुःखेन पीडितः ||
दुःखस्य कारणं स्नेह इति मत्वा विरज्यति |
कामुकस्तु स्त्रियां दृष्ट्वा किञ्चिद्वैराग्यकारणम् ||
सद्यो वैराग्यमायाति श्रेयसः प्राप्तिकारणम् |
सत्यन्ने ध्रियते देहः पानीयादौ च नान्यथा ||
एकहस्याप्यपाने च ग्लानिं बध्नाति तत्क्षणात् |
दुष्पूरोऽयमतो हेतोर्वैराग्यमुपजायते || 
क्वचित्प्रतिग्रहादिभ्यो वैराग्यमुपगच्छति |
अकस्माज्जायते कश्चिद्विरक्तः पुण्यवैभवात् ||
इत्येवं तुष्टयः प्रोक्ता दशधा शिवशासने |
अत्रैवान्तर्गताः सर्वास्तुष्टयोऽन्या द्विजोत्तमाः ||
एताश्च भूताद्यव्यक्ततत्त्वानां प्रापकत्वतः |
संभूय शतसंख्यास्तु तुष्टयः शिवशासने ||
अथैश्वर्यंविभेदोऽपि लक्ष्यते लेशतोऽधुना |
बुद्ध्यात्मनोर्विभागेन स्थितमैश्वर्यमष्टधा ||
धर्मिणो ज्ञाननिष्ठस्य विरागेच्छोश्च धीमतः |
सत्त्वमुत्पादयेद्बौद्धमणोरैश्वर्यमिच्छया ||
अणिमा परमण्वादेरपि सूक्ष्मतरा स्थितिः |
लघिमा शीघ्रवेगित्वं पङ्कादावप्यमज्जनम् ||
महिमा व्याप्यवस्थानं बृहद्देहेन्द्रियादिभिः |
तृतीयं कार्यतः सिद्धमैश्वर्यमणिमादिकम् ||
प्राप्त्यादयो गुणाः पञ्च योगिनः करणात्मजाः |
मनसाभीष्टसंसिद्धिः प्राप्तिर्नाम गुणालयः ||
निर्माय स्त्रीसहस्राणि क्रीडाप्राकाम्यमाशु या |
आज्ञाविधानं ब्रह्मादौ तत्पूजा चेशिता मता ||
वशीकृतिर्वशित्वं स्याज्जगन्निर्माणमेव च |
भुञ्जानस्यास्य धर्माद्यैरबाधे गरिमा मतः || इति ||
(पौ पुं प श्लो ८७-१०३)

६५) एतच्चैश्वर्यं पार्थिवं पिशाचानामष्टगुणम् | राक्षसानां 
पार्थिवाप्यं षोडशगुणम् | यक्षाणां पार्थिवाप्यतैजसं 
चतुर्विंशतिगुणम् | गन्धर्वाणां पार्थिवाप्यतैजसवायव्यं 
द्वात्रिंशद्गुणम् | इन्द्रस्य पार्थिवाप्यतैजसवायव्याकाशीयं 
चत्वारिंशद्गुणम् | सोमस्य 
पार्थिवाप्यतैजसवायव्याकाशीयमानसमष्टाचत्वारिंशद्गुणम् | 
प्रजापतेस्तु पार्थिवाप्यतैजसवायव्याकाशीयमानसाहंकारिकं 
षट्पञ्चाशद्गुणम् | ब्रह्मणस्तु 
पार्थिवाप्यतैजसवायव्याकाशीयमानसाहंकारिकबौद्धं 
चतुष्षष्टिगुणम् | उक्तं च शिवधर्मोत्तरे -

तत्राष्टगुणमैश्वर्यं पार्थिवं पिशिताशिनाम् |
तत्सायुज्यगतानां च नराणां तत्समं स्मृतम् ||
रक्षसां षोडशगुणं पार्थिवाप्यं च तद्द्विधा |
एतन्निरवशेषेण यक्षेष्वन्यच्च तैजसम् ||
गन्धर्वाणां च वायव्यं याक्षं च सकलं स्मृतम् |
पाञ्चभौतिकमिन्द्रस्य चत्वारिंशद्गुणं महत् ||
सोमस्य मानसं दिव्यं यच्चाधः पाञ्चभौतिकम् |
सौम्यात्प्रजापतिस्थानमहंकारगुणान्वितम् ||
चतुष्षष्टिगुणं ब्राह्मं बौद्धमैश्वर्यमुत्तमम् || इति ||

६६) तथा श्रीमत्पौष्करे -

पिशाचानां यथोद्दिष्टमणिमादिगुणाष्टकम् |
रक्षसां द्विगुणं ज्ञेयं यक्षाणां त्रिगुणं भवेत् ||
चतुर्गुणं तु गान्धर्वमैन्द्रं पञ्चगुणं भवेत् |
सोमानां षड्गुणं सप्तगुणं स्यात्तु प्रजापतेः ||
चतुष्षष्टिगुणं बौद्धमैश्वर्यं ब्रह्मणः स्मृतम् |
ततः समासादैश्वर्यं चतुष्षष्टिगुणं मतम्  ||
ततस्त्वैश्वर्यभोगेन विषयेष्वपि संस्थिताः |
चरन्ति क्षीणकर्माणः शुचीनां श्रीमतां गृहे ||
ततो धर्मेण युज्यन्ते भोगनिद्रामदाकुलाः |
हिंसायामपि चौर्ये वा मिथ्याकथन एव वा ||
गुर्वङ्गनाधिगमनेऽप्यपकारप्रतीकृतौ |
क्रोधे नित्यादिलोपे वाशौचे वातोष एव वा ||
अनार्जवे च सततं प्रवर्तन्तेऽन्धदृष्टयः |
अधर्मवृत्तयस्त्वेता दशसङ्ख्यास्तु पूर्ववत् ||
अथाधर्मे प्रवृत्तं तमणुमज्ञानसन्ततौ |
नियुनक्ति महेशानो यथा मूढो न पश्यति ||
तमो मोहो महामोहस्तामिस्रञ्चान्धपूर्वकम् |
तामिस्रमिति पञ्चैव मता अज्ञानवृत्तयः ||
अनात्मन्यात्मभावो यः स तमः परिकीर्तितम् |
भूताद्यव्यक्तपर्यन्तं तत्त्वदर्शनभेदतः ||
दशधा तम उद्दिष्टं मोहस्त्वष्टविधो मतः |
अणिमादिषु लब्धेषु परत्वप्रतिपत्तितः ||
दिव्यादिव्यविभेदेन शब्दादिषु दशस्वपि |
परताध्यवसायो यो महामोहः प्रकीर्तितः ||
शब्दादीनां दशानां च दिव्यादिव्यविभेदतः |
अणिमाद्यष्टकस्यापि वैकल्यात्साधनेऽथ वा ||
प्राप्तानां नाशतस्तापो यस्तामिस्रं प्रकीर्तितम् |
शब्दादावणिमादौ च भुज्यमाने परेण तु ||
तत्सुखाहरणे यत्तत्तामिस्रं चान्धपूर्वकम् |
ततश्चाज्ञानभेदोऽयं चतुष्षष्टिविधो मतः ||
अवैराग्यं च शतधा तुष्टीनां व्यत्ययात्मतः |
न जुगुप्सादयः सर्वपदार्थेषु तदा नृणाम् ||
अष्टभेदमनैश्वर्यमैश्वर्यव्यत्ययात्मकम् |
तच्चाशक्त्या भवेत्सा च षट्सप्तत्यधिकं शतम् ||
अज्ञानातुष्टिरूपत्वाच्चतुष्षष्ट्युत्तरं शतम् |
बुध्द्यशक्तिश्च तुष्टिः स्यात्कारणस्यार्कसंख्यया ||
अशक्तिरेवं संक्षेपात् षट्सप्तत्यधिकं शतम् |
इति धर्मादयो भावा बुद्धिस्था वासनात्मना ||
क्रमेण प्रत्ययात्मानः प्रोक्तास्तद्वृत्तिभेदतः |
प्रत्याययन्ति क्षेत्रज्ञं तेन ते प्रत्ययाः स्मृताः ||
धर्मो दशविधो ज्ञानमशीतिशतसंख्यया |
विरागोऽष्टाष्टधैश्वर्यमधर्मो दशधा मतः ||
अज्ञानं च चतुष्षष्टिरवैराग्यं शतं भवेत् |
अष्टसंख्यमनैश्वर्यं षट्त्रिंशच्च चतुश्शतम् ||
षट्सप्तत्यधिकाशक्तिः संख्यया शतधा मता |
संम्भूय वृत्तयो बुद्धेः षट्शतं द्वादशाधिकम् ||
एवं संक्षेपतः प्रोक्ता बुद्धिर्भावाष्टकात्मिका |
अष्टारेऽस्मिन्महाचक्रे पर्यटन्ति पुनः पुनः ||
पुद्गलास्तेन तेषां तु नान्तं पश्यन्ति पुद्गलाः || इति ||
(पौ पुं प श्लो १०४-१२८)

६७) ननु धर्मादयो भावाः परस्परविरुद्धाः 
कथमेकस्मात्कारणाज्जाताः ? उच्यते - धर्मादयः परस्परविरुद्धा न 
भवन्ति, प्रत्ययात्मकत्वात् | अत एव ज्ञानाभावो नाज्ञानम्; 
किन्त्वन्यथाज्ञानमेव | ततश्चाधर्मादीनामपि ज्ञानत्वेन 
सामान्यविशेषभावाद्विरोधाभावः | उक्तं च पौष्करे -

अष्टौ धर्मादयो भावा विरुद्धास्तु परस्परम् |
गुणाः सत्त्वादयश्चैवमेककारणकाः कथम् ||

ईश्वरः -

न विरुद्धास्तु धर्माद्या यतस्ते प्रत्ययात्मकाः |
ज्ञानाभावोऽत्र नाज्ञानमन्यथाज्ञानमेव तत् ||
तस्माज्ज्ञानविशेषास्ते सर्वे धर्मादयः स्थिताः |
न विशेषास्तु सामान्याद्विरुद्धा हि कदाचन || इति ||
(पौ मा प श्लो ४४ - ४६)

६८) अस्मादेव बुद्धितत्त्वादिन्द्रियाद्यारम्भकं तत्त्वमहंकारः 
स्वोपधानेन आत्मन्यहंबुद्धिहेतुश्चोत्पद्यते | 
एतद्व्यापारात्प्राणादीनां संचारः | एतत्सद्भावे मानं तु 
अहमाकाराध्यवसायः किंचित्कारणकः, कार्यत्वात्, 
संमतवदित्यनुमानमेव | न च बुद्ध्यैव तुदुपपत्तिः; बुद्धेः 
कार्यस्याध्यवसायस्य प्रत्यर्थं भिन्नरूपत्वं 
विषयग्राहकरूपत्वं च, अहमाकाराध्यवसायस्य त्वेकरूपत्वं 
विषयिग्राहकरूपत्वं चेति, बुद्धिकार्यादध्यवसायादस्य विलक्षणत्वात् | 
बुद्धेरहमध्यासहेतुत्वे विषयग्रहे सर्वत्राहमुपरागप्रसङ्गाच्च | न 
च विषयग्रहे आत्मभानसामग्र्यनुप्रवेशाननुप्रवेशाभ्यां 
तदुपरागानुपरागयोरुपपत्तिः; आत्मनः संयोगस्य 
सर्वत्रानुप्रवेशेनाननुप्रवेशाभावात् | अस्मन्मते तु 
अहंकारव्यापाराव्यापाराभ्यामुपरागानुपरागावुपपन्नाविति न 
काप्यनुपपत्तिः | तदेवमहमाकाराध्यवसायहेतुत्वेनाहंकारसिद्धिः ||

६९) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

अत ऊर्ध्वमहंकारतत्त्वं संक्षिप्य वर्ण्यते |
प्रत्यात्मनियतं तच्च प्रसिद्धमहमात्मकम् ||
मनः पूर्वमधस्तत्त्वं यत एवोपजायते |

ऋषयः -

प्रत्ययोऽधोऽहमात्मात्र व्यवसायात्मको यतः ||
बुद्धिरेव ततो भूयात्किमनेन वदेश्वर |

ईश्वरः -

विषयाध्यवसायो यः प्रत्यर्थं भेदतः स्थितः |
अयमित्यात्मकः सर्वो बुद्धिशब्देन गण्यते ||
अहमात्मैकरूपस्तु सर्वतः संव्यवस्थितः |
ग्राहकव्यवसायात्मा बुद्धिरेषा कथं भवेत् ||
विषयाभिमुखी बुद्धिरहं विषयसङ्ग्रहः |
ऐक्यं कथं तयोर्विप्राः कथ्यतेऽत्यन्तभिन्नयोः ||

ऋषयः -

अहंकृदेकमेष्टव्यं सर्वेषां अहमात्मनः |
प्रत्ययस्योदयात्तत्किं प्रत्यात्मनियतं भवेत् ||

ईश्वरः -

इदमित्येव सर्वत्र धीस्तावदुपजायते |
नैतावता तदेकत्वं वाच्यं प्रत्यक्षबाधतः ||
किं च सर्वेषु कुम्भेषु कुम्भ इत्येव जायते |
सर्वेषां प्रत्ययो वापि कुम्भैक्यं न प्रदृश्यते ||
प्रत्यात्मनियतोऽहंकृद्गच्छामीति च वर्तते |
एकस्यान्यस्य पश्यामीत्येवं बुद्ध्युदयस्तथा ||
अन्यथैकप्रकाराहंमतिः स्यादुभयोरपि |
अहंकारः पृथक्सार्वजनीन इति बुद्ध्यताम् ||
यद्यभिन्नमहंकृत्स्याद्देवदत्तेऽप्यहंमतिः |
अन्यस्य चोपजायेत नात्मैकत्वं ततः स्थितम् || इति ||
(पौ पुं प श्लो १२९-१४०)

७०) अयं चाहंकारः प्रथमं तावज्जीवनसंरम्भगर्वभेदेन 
त्रिविधः | तत्र जीवनो नाम पञ्चप्राणवायुधारकः | संरम्भो नाम 
प्रयत्नः | गर्वो नामाहमिति ग्राहकाध्यवसायः | उक्तं च तत्त्वप्रकाशे 
- स्यात्त्रिविधोऽहंकारो जीवनसंरम्भगर्वभेदेन इति | मृगेन्द्रे -

संरम्भाद्यस्य चेष्टन्ते शरीराः पञ्च वायवः | इति ||

अन्यत्र च -

संरम्भोऽहंकृतो वृत्तिः ------------------------ | इति च ||

७१) अयं पुनः सात्त्विकादिभेदेनापि त्रिविधः | तत्र तैजसः 
सात्त्विकसंज्ञः, राजसो वैकारिकाभिधः, तामसो भूतादिनामा | तत्र 
तैजसाहंकारात्मनः चक्षुरादीनि पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि चोत्पद्यन्ते | 
वैकृतादहंकाराद्वागादीनि पञ्च कर्मेन्द्रियाण्युत्पद्यन्ते | 
भूतादेरहंकाराच्छब्दादीनि पञ्च तन्मात्राण्युत्पद्यन्ते | तत्र 
सङ्कल्पविकल्पकारणं तत्त्वं मनः | चक्षुरादिनालोचिते अयं 
ब्राह्मणः इत्यादिनिश्चयः सङ्कल्पः | सम्यग्विशेषणविशेष्यभावेन 
अर्थकल्पनारूपत्वात् | तादृशेऽर्थे अयं ब्राह्मणो वा क्षत्रियो वा 
इत्यादिसंशयो विकल्पः | विविधकल्पनारूपत्वात् | तत्सद्भावे मानं तु 
सङ्कल्पविकल्पप्रत्ययः सकारणकः, कार्यत्वादिति | अयं च नाहंकारिको 
नापि बौद्धः; बुद्ध्यहंकारयोर्निश्चयाहंप्रत्यययोर्हेतुत्वेन 
कॢप्तत्वात् | न चायमैन्द्रियिकः; चक्षुरादिदृष्टस्यार्थस्य मानसैव 
बुद्ध्युपारोहणात् | अन्यथा घटे दृष्टे पटस्यापि निश्चयः स्यात् | न च 
बुभुत्सैव तन्नियामिकेति वाच्यम् | बुभुत्साया इच्छारूपत्वेन 
मनोजन्यत्वात् | तस्मात्सङ्कल्पविकल्पकारणत्वेन मनः सिद्धम् ||

७२) इदं च मनो महत् | ननु क्रमेणार्थप्रकाशनादण्वेव | 
महत्त्वे सर्वदा सर्वपदार्थप्रकाशनप्रसङ्ग इति चेन्मैवम् | मनसो 
महत्त्वेऽपि कर्मवशात्सामग्र्यपेक्षणात्तमसाभिभवादपि ज्ञानस्य 
क्रमिकत्वोपपत्तेः | किं च मनसोऽणुत्वे अणोरेव पदार्थस्यावभासनं 
स्यात् | यस्य कारणस्य यावती व्याप्तिस्तावत्येवार्थभासनस्य 
प्रदीपसूर्यादौ दृष्टत्वात् | न च महताल्पस्य ग्रहणमयुक्तमिति वाच्यम् | 
विरोधाभावात् | तस्मान्मनो महदिति स्थितम् | तच्च प्रत्यात्मनियतम् |

७३) उक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

स च त्रिविध उद्दिष्टः प्रथमस्तत्र तैजसः |
वैकारिको द्वितीयः स्यात्तथा भूतादिकः परः ||
सत्त्वेनोत्कृष्टभागो यः स तैजस इहोच्यते |
वैकृतो रजसोत्कृष्टो भूतादिस्तमसाधिकः ||
तैजसादप्यहङ्कारान्मनो बुद्धीन्द्रियाणि च |
पञ्च कर्मेन्द्रियाणि स्युरहङ्कारात्तु वैकृतात् ||
अहङ्कारात्तु भूतादेर्जाता तन्मात्रसंहतिः |
यः सङ्कल्पविकल्पात्मा प्रत्ययोऽन्तर्गतो नृणाम् ||
स नाहङ्कारिको नापि बौद्धो व्यापारभेदतः |
स तु मानस एवेष्टस्तन्त्रेऽस्मिन्मुक्तिसागरे ||
चक्षुषालोकिते ह्यर्थे तमर्थं बुद्धिगोचरम् |
विदधातीह यद्विप्रास्तन्मनः परिपठ्यते ||
अन्यथालोचिते कुम्भे पटेऽपि स्याद्विनिश्चयः |
किं च सास्नादिमत्पिण्डे गोशब्दमनुभूय यत् ||
भूयस्तत्सदृशे दृष्टे गोशब्दोच्चारहेतुकम् |
तन्मनः कथ्यते तन्त्रे विकल्पप्रत्ययात्मकम् ||
केचिन्मनोऽणुमिच्छन्ति क्रमेणार्थविराजनात् |
महच्चेत्सर्वदा सर्वपदार्थावगतिर्भवेत् ||
तदसत् कर्मवशतः क्रमाज्ज्ञानोदयो नृणाम् |
सामग्र्यपेक्षातश्चापि तमसाभिभवादपि ||
मनोऽणु चेदणुद्रव्यग्राहकं सर्वदा भवेत् |
यावती ग्राहकव्याप्तिस्तावद्ग्राह्यं च गृह्यते ||
दीपेन ग्रहणं यद्वत्तथा आदित्यरश्मिभिः |
अल्पार्थग्राहकत्वेन मनोऽल्पमिति चेन्मतिः || 
तदसन्महतोऽप्यल्पग्रहणं परिदृश्यते |
महदेव मनस्तत्त्वं प्रत्यात्मनियतं च तत् || इति || 
(पौ पुं प श्लो १४०-१५३)

७४) एतानि च चित्तबुद्ध्यहंकारमनांसि बाह्यार्थालोचने 
असामर्थ्यादन्तःकरणानि | तथा च न 
श्रोत्रादिवद्वर्तमानमात्रग्राहकाणि  | अपि तु भूतभविष्यतोरपि 
ग्राहकाणि | सात्त्विकराजसाहंकारान्यतरप्रभवं तत्त्वमिन्द्रियम् | तच्च 
द्विविधम् | बुद्धीन्द्रियं कर्मेन्द्रियं चेति | तत्र 
सात्त्विकाहंकारप्रभवं ज्ञानेन्द्रियम् | प्रकाशकत्वात् | 
राजसाहंकारप्रभवं कर्मेन्द्रियम् | क्रियाजनकत्वात् | तत्र 
ज्ञानेन्द्रियं श्रोत्रादिभेदेन पञ्चविधम् | तत्र शब्दग्राहकमिन्द्रियं 
श्रोत्रम् | स्पर्शग्राहकं त्वक् | रूपग्राहकं चक्षुः | गन्धग्राहकं 
घ्राणम्  |  रसग्राहकं रसनम् | उक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

बुद्धीन्द्रियाणि कथ्यन्ते श्रोत्रं त्वक्चक्षुरेव च |
जिह्वा घ्राणं च पञ्चेति सुप्रसिद्धानि तानि च ||
प्रत्यक्षविषयत्वेन तेषां सिद्धेर्न युक्तयः |
कथ्यन्ते तान्यहङ्कारादुपजातानि सात्त्विकात् || इति ||
(पौ पुं प श्लो १५८, १५९)

७५) ननु श्रोत्राद्यधिष्ठानत्वाभिमतानि कर्णशष्कुल्यादीन्येव 
शब्दादिग्राहकाणि सन्तु | कृतं श्रोत्रादिभिरिन्द्रियैः | न च 
प्राप्यकारित्वानुरोधेनाधिष्ठानातिरिक्तमिन्द्रियं स्वीकर्तव्यमिति युक्तम् | 
त्वगाद्यधिष्ठानस्यैव प्राप्यकारित्वोपपत्तेः | चक्षुःश्रोत्रयोः 
प्राप्यकारित्वासिद्धेश्च | न चैवं 
कुड्यादिव्यवहितस्याप्युपलम्भप्रसङ्गः | कुड्याद्यभावस्यापि तत्र 
हेतुत्वेन कुड्यादिसत्वे तदनुपलम्भोपपत्तेः | स्फटिकाद्यन्तरितस्यापि 
दर्शनाच्च | प्राप्यकारित्वे शाखाचन्द्रयोर्युगपदुपलम्भायोगाच्च | 
तस्मादधिष्ठानातिरिक्तमिन्द्रियं नोपेतव्यमिति मैवम् | चक्षुषः 
प्राप्यकारित्वाभावे कुड्यादिव्यवहितस्याप्युपलम्भप्रसङ्गात् | न च 
कुड्यं प्रतिबन्धकम् | तस्य साक्षात्प्रतिबन्धकत्वे कुड्याद्बहिः 
स्थितस्येव कुड्यपुरुषयोर्मध्यगतस्यापि अनुपलम्भप्रसङ्गेन 
सन्निकर्षविघटनद्वारैव प्रतिबन्धकत्वस्याङ्गीकार्यत्वात् | न च 
ग्राह्यग्राहकमध्यगतत्वेन तत्प्रतिबन्धकम्; मध्यावस्थानस्यापि 
सन्निकर्षविघटनायैवापेक्षितत्वात् | अन्यथा अभिमुखस्थितस्येव 
पश्चाद्भागस्थितस्यापि ग्रहणप्रसङ्गाच्च | ग्रहीतृग्राह्ययोर्मध्ये 
अन्यस्याभावात् | स्फटिकान्तरितानुपलम्भप्रसङ्गस्तु तवापि समानः | 
त्वन्मतेऽपि मध्यवर्तिपदार्थस्य प्रतिबन्धकस्य सद्भावात् | अस्वच्छस्य 
तस्य प्रतिबन्धकत्वे मन्मतेऽपि सन्निकर्षे तस्यैव प्रतिबन्धकत्वं 
सुवचम् | तस्मात्सन्निकृष्टमेव चक्षुर्ग्राहकम् | न च नयनगोलकस्य 
घटादिभिः सन्निकर्षः सम्भवतीति तदधिष्ठानकं 
सङ्कोचविकासधर्मकमन्यदेव चक्षुरङ्गीकार्यम् | न च 
चक्षूरश्मीनां घटादिसन्निकर्षे अन्तरा पुरुषादिव्यवधानेऽपि 
तद्ग्रहः स्यात् | सनिकर्षविघटनहेतोराश्रयविनाशस्यान्यतरकर्मणो वा 
अभावादिति वाच्यम् | गवाक्षपिधाने तदन्तर्गतानां सूर्यरश्मीनां 
विनाशवदपसरणवद्वा इहापि विनाशापसरणान्यतरसम्भवेन 
संयोगविघटनस्यैवोपपत्तेः ||

 ७६) ननु श्रोत्रस्य कथं विषयसम्बन्धः ? न च चक्षुर्वृत्तेरिव 
श्रोत्रवृत्तेर्बहिर्निर्गमेन सम्बन्धोपपत्तिः | दूरदेशस्थस्य तारस्येव 
मन्द्रस्यपि ग्रहणप्रसङ्गादिति चेन्न | वीचीतरङ्गन्यायेन सन्तत्या 
कर्णदेशोत्पन्नस्य शब्दस्य ग्रहणोपपत्तेः | न च कर्णदेशोत्पन्नस्येव 
दूरदेशोत्पन्नस्य श्रोत्रसंयुक्त आकाशे समवायेन ग्रहः स्यादिति 
वाच्यम् | कर्णावच्छिन्नाकाशसमवायस्यैव ग्राहकत्वात् | नन्वेवं 
वीचीतरङ्गन्यायेनोत्पत्त्यभ्युपगमे कर्णस्यैव 
सन्निकर्षसम्भवादतिरिक्तेन्द्रिये मानं नास्तीति चेत्, बधिरस्य सत्यपि कर्णे 
शब्दानुपलब्ध्या तदधिष्ठानकस्यान्यस्याभ्युपेयत्वात् | 
तस्मात्कर्णशष्कुल्यवच्छिन्ननभोदेशाधिष्ठानकं श्रेत्रेन्द्रियं 
सिद्धम् | तच्च वीचितरङ्गन्यायेन सन्तत्या 
कर्णदेशोत्पन्नशब्दग्राहकमिति | यत्त एवं सति अतिदूरोत्पन्नोऽपि शब्दः 
सन्तत्या श्रोत्राकाशदेशेऽपि शब्दमुत्पादयेदिति तदसत्; तथात्वे 
मन्द्रतारशब्दभेदेन समीपदूरग्रहव्यवस्थापि न स्यात् | 
तस्मान्निमित्ततारतम्यादेकस्यैव बाणस्य यथा दूरसमीपपातित्वं 
तथा एकः शब्द एव निमित्ततारतम्याद्दरसमीपस्थपुरुषकर्णप्रदेशं 
प्राप्नोति | एवं कुष्ठादिना त्वगाद्युपघाते स्पर्शाद्यप्रतीत्या 
तदधिष्ठानमिन्द्रियमङ्गीकार्यम् | कुष्ठादेः स्वतो दोषत्वे 
मानाभावात् |

७७) नन्वेकमेवेन्द्रियमधिष्ठानभेदेन भिन्नविषयग्राहकमस्तु; 
कृतमिन्द्रियभेदेन; अन्धबधिरत्वादिव्यवस्थापि तत्तच्छक्तिविनाशेन 
भविष्यतीति चेन्न | धर्मिग्राहकेणोक्तेन प्रमाणेन 
भिन्नतयैवेन्द्रियाणां सिद्धेः | अभेदे प्रमाणसिद्धे 
कथञ्चिच्छक्तिभेदेन व्यवस्थोपपादनीया | न च तत्र प्रमाणमस्ति | 
तदेवमिन्द्रियाणि भिन्नानि |

७८) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ननु गोलकमेवेष्टं चक्षः कैश्चित्सहेतुकम् |
सान्तरग्रहणाच्छाखाचन्द्रयोर्युगपत्स्थितेः ||
स्थूलार्थग्रहणाच्चैव तथा किमिति नेष्यते |

ईश्वरः -

गोलकादीन्द्रियत्वेन सान्तरग्रहणं मतम् ||
व्याप्तमेवं हि गृह्येत ग्राहको दीपवन्मतः ||
गोलकस्य तदव्याप्त्या चाक्षुष्यं दूरवारितम् |
पृथ्वर्थग्रहणं यत्तद्व्यापकत्वेन युज्यते ||
नो चेद्गोलकमात्रस्य भावस्य ग्रहणं भवेत् |
एककाले तु शाखेन्द्वोर्ग्रहणं व्यापकत्वतः ||
वस्तुस्थित्या तु शाखेन्द्वोर्ग्रहणं नैककालजम् |
आशुत्वेनाभिमानं तत्सहस्रदलभेदवत् ||

ऋषयः -

ननु गोलकमेवेष्टमाधारत्वेन चक्षुषः |
यत्रैवाधारसद्भावस्तत्राधेयो व्यवस्थितः ||
व्यापकत्वेन या सत्ता सा त्वकिञ्चित्करी मता |
व्यापकोऽपि यथा जीवो व्योमदेशे न बोधकः ||
कथं पुनर्दविष्ठार्थं प्राप्य गृह्णाति लोचनम् |

ईश्वरः -

तदसत्तैजसत्वेन गोलकस्य बहिष्कृतेः |
दीपवत्तत्कृतास्थानं चक्षुर्गृह्णाति नोद्भुतम् ||
दीपेनोपकृतं चक्षुस्तमसा वार्थसञ्चयम् |
ततो गन्धादिनोक्तेन प्रसङ्गो दूरवारितः ||
चक्षुराधारभूतस्य गोलकस्य प्रवृत्तितः |
ननु नायनतेजोभिर्निस्सृतैर्मिलितैरपि ||
अर्थो गृह्येत तन्नाशुविनाशान्मीलनोत्तरम् |
घटान्तस्थस्य दीपस्य प्रभा इव पिधानतः ||
दृशो गोलकमात्रत्वे ह्यप्राप्तग्रहणं भवेत् |
यद्यप्राप्तं च गृह्णीयात्तत्तु स्याद्व्यवधानतः ||
तस्माद्व्यापकमेष्टव्यं चक्षुर्दूरार्थदर्शने |
एवं सति त्वगादेश्च गत्वार्थग्रहणं भवेत् ||
इति चेत्तन्न वायवादिभूताधिष्ठानगोचरम् |
गत्वार्थग्रहणं नैषां किं तु प्राप्तार्थमापकाः ||

ऋषयः -

नेत्रवच्छ्रवणं गत्वा न गृह्णाति यदि ध्वनिम् |
दिग्देशोपहितः शब्दः कथमत्रोपगृह्यते ||

ईश्वरः -

तदसद्वेगतः शब्दः सन्तत्या श्रोत्रमागतः |
बाणादिपातवत्सद्यो दिग्देशाननुमापयेत् ||
तदा प्रागनुभूत्यैव भेर्याद्यनुमितिश्च या |
गृह्णाति प्राप्तमेवार्थमिन्द्रियाणीत्यतः स्थितिः ||
नैकमिन्द्रियमेष्टव्यं चक्षूरूपाद्यवेदनात् | इति ||
(पौ पुं प श्लो १७३-१९१)

७९) नन्वेतानि कथमाहङ्कारिकाणि ? प्रतिनियतगुणग्राहकत्वेन 
भौतिकत्वस्यैवोचितत्वात् | यथा हि - श्रोत्रादीनि शब्दाद्याश्रयप्रकृतिकानि, 
तदभिव्यञ्जकत्वात्, यद्यस्याभिव्यञ्जकं तत्तदाश्रयप्रकृतिकम्, यथा 
कुङ्कुमगन्धाभिव्यञ्जकं घृतमिति, मैवम्; नीलाभिव्यञ्जकेन 
तदाश्रयपृथिवीप्रकृतिकत्वरहितेन चक्षुषानैकान्तिकत्वात् | नन्वेषां 
प्रकृतिभेदाभावे कथं विषयप्रतिनियम इति चेत्, न प्रकृतिभेदप्रयुक्तो 
विषयनियमः | किं तर्हि ? नियतिविशेषप्रयुक्तः | किं च विषयप्रतिनियमः 
कीदृग्रूपः ? किं यत्प्रकृतिकं यदिन्द्रियं तत्तस्यैव गुणं गृह्णाति 
नान्यस्येति ? किं वा यदिन्द्रियं यत्प्रकृतिकं तत्तद्गुणमेव गृह्णाति न तु 
तद्गुणान्यदिति | नाद्यः ; चक्षुषा पृथिवीगुणस्य नीलादेरग्रहप्रसङ्गात् | 
न द्वितीयः; कर्मसामान्यादेरग्रहप्रसङ्गात् | नन्विन्द्रियाणि तत्तदा-
श्रयप्रकृतिकानि, शब्दादिषु पञ्चसु मध्ये तत्तन्मात्राभिव्यञ्ज-
कत्वादिति चेत्, न | शब्दमात्रव्यञ्जकत्वादित्यत्र दृष्टान्ताभावात् | एवं 
रसमात्रव्यञ्जकत्वादित्यत्रापि जलस्य नवशरावादिगन्धव्यञ्जकत्वाद्-
दष्टान्ते साधनवैकल्यम् | सर्वत्र वाप्रयोजकत्वमाहङ्कारिकत्व-
बोधकागमबाधितत्त्वं च | तस्मान्न भौतिकानीन्द्रियाणि, किं 
त्वाहङ्कारिकाणीति सिद्धम् ||

८०) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

ऋषयः -

यदभिव्यञ्जकं यस्य सजातीयं हि तस्य तत् |
यथाभिभूतगन्धस्य निम्बत्वक्चन्दनस्य च ||
शब्दाभिव्यञ्चकं श्रोत्रमाकाशात्मकमेव तत् |
त्वगादेश्चैवमुन्नेयमाहंकारिकता कथम् ||

ईश्वरः -

भौतिकत्वेन मूर्तत्वमिन्द्रियाणां घटादिवत् |
ग्राह्यत्वं चेन्द्रियैरन्यैरवस्थानं न कुत्रचित् ||
किं च मूर्तोपरोधेन मूर्तानां ग्रहणं न हि |
स्फटिकान्तर्गतं वस्तु न गृह्णीयात्तु लोचनम् ||
पानीयान्तर्गतं वापि तस्माच्चक्षुर्न तैजसम् |

ऋषयः -

यद्येवं सति कुड्यान्तर्निहितस्यापि वस्तुनः ||
ग्रहणं स्यादमूर्तत्वेनाहंकारोद्भवत्वतः |

ईश्वरः -

तदसत्तामसत्वेन कुड्यादेर्गतिरोधतः ||
व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोर्यत्तु सजातीयत्वमीरितम् |
तदप्यचारु यत्कर्मजात्योर्दृग्विषयत्वतः ||
रूपैकविषयं नातस्तैजसत्वं च हीयते |
तथात्वे तद्दविष्टार्थग्रहणं नोपपद्यते ||
नाप्राप्तग्रहणं दृष्टं यत्किंचिद्व्यवधानतः |
प्राप्तमेवेन्द्रियं सर्वं गृह्णाति त्वग्यथेन्द्रियम् ||
किं च मूकाद्यनुत्पत्तिर्देहाङ्गत्वे प्रसज्यते |
घ्राणाद्यवयवोपेतो मूकादिः परिदृश्यते ||
ततो व्यापकमेवेष्टं चक्षुर्दूरार्थदर्शने |
श्रोत्रादीनि क्रमोक्तानि तद्ग्राह्याः पञ्च च क्रमात् ||
भूतपञ्चकसम्बन्धशब्दानां ग्राहिका श्रुतिः |
ततोऽवशिष्टभूतेषु स्पर्शस्त्वग्ग्राह्य इष्यते ||
एवमन्येष्वपि ज्ञेयं तद्ग्राह्याः पञ्च च क्रमात् |
श्रोत्रत्वग्लोचनादीनां क्रमेणोत्पत्तिरीरिता || इति ||
(पौ पुं प श्लो १६०-१७२)

८१) कर्मेन्द्रियाणि तु वाक्पादपाणिपायूपस्थानि | तेषां 
व्यापारास्तु वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाः | ते च 
सत्यपीन्द्रियाधिष्ठानत्वाभिमते क्वचिन्नोत्पद्यन्ते | 
तस्मादधिष्ठानातिरिक्तेन्द्रियसिद्धिः | तदुक्तं पौष्करे -

कर्मेन्द्रियाणि वाक्पादपाणिगुह्यगुदानि च |
वचनादानगमनानन्दोत्सर्जनहेतवः || इति ||

८२) तामसाहङ्कारप्रभवं तत्त्वं तन्मात्रम् | तच्च पञ्चविधम् | 
शब्दतन्मात्रं स्पर्शतन्मात्रं रूपतन्मात्रं रसतन्मात्रं 
गन्धतन्मात्रं चेति | तत्र 
ध्वनित्ववर्णत्वतारत्वमन्द्रत्वादिविशेषहीनं शब्दसामान्यं 
शब्दतन्मात्रम् | शीतोष्णत्वादिविभागरहितं स्पर्शसामान्यं 
स्पर्शतन्मात्रम् | शुक्लत्वादिविशेषशून्यं रूपसामान्यं 
रूपतन्मात्रम् | मधुरत्वादिविभागविधुरं रससामान्यं 
रसतन्मात्रम् | सुरभित्वादिविशेषानाक्रान्तं गन्धसामान्यं 
गन्धतन्मात्रम् ||

८३) ननु तन्मात्रसद्भावे किं मानम् ? न तावत् आकाशादीनि 
भूतानि उपादानारब्धानि, कार्यत्वात्, इत्यनुमानं मानम्; 
तामसाहङ्कारेण परमाणुभिर्वार्थान्तरत्वात्; नापि तारादयो विशेषाः 
सामान्यपूर्वकाः, विशेषत्वादित्यनुमानम्; खण्डमुण्डादिषु 
विशेषेषु गोसामान्यपूर्वकत्वाभावेन विरुद्धत्वात् | तस्मात् 
तन्मात्रसद्भावे मानं नास्तीति, मैवम्; 
तामसाहङ्कारस्याकाशादिकारणत्वे 
आकाशादिषूत्तरोत्तरगुणाधिक्यस्यादृष्टमात्रहेतुकत्वं स्यात् | अतो 
दृष्टहेतुकत्वात् शब्दतन्मात्रादिहेतुकत्वमभ्युपेयम् | एवं ह्याकाशस्य 
शब्दतन्मात्रारब्धतया शब्दगुणकत्वम् | वायोः 
शब्दस्पर्शतन्मात्रारब्धतया गुणद्वयकत्वम् | तेजसः 
शब्दस्पर्शरूपतन्मातारब्धतया गुणत्रयकत्वम् | जलस्य 
शब्दस्पर्शरूपरसारब्धतया गुणचतुष्टयाधिकरणत्वम् | पृथिव्याः 
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धतन्मात्रारब्धतया 
गुणपञ्चकाधिकरणत्वं युज्यते | न च 
तत्तद्गुणाधिकरणपरमाणूपादानतया 
तत्तद्गुणाधिकरणत्वमेतेषामिति युक्तम्; सूक्ष्मस्य गुणस्यैव 
कारणत्वसम्भवे गुणाधिकरणस्य सूक्ष्मस्य कारणत्वकल्पनायां 
गौरवात् | तस्मात्तन्मात्राण्येव भूतानामुपादानत्वेनाभ्युपेतव्यानि |

८४) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

तन्मात्राण्यपि वर्ण्यन्ते क्रमात्प्राप्तानि सम्प्रति |
बाह्येन्द्रियपरिच्छेद्यगुणत्वाद्भूतसंहतिः ||
प्रत्यक्षत्वेऽस्मदादीनां स्थिता कारणपूर्विका |
यत्तत्र कारणम् विप्राः सा तु तन्मात्रसंहतिः ||
विशेषत्त्वाच्च शब्दादेस्ते च सामान्यपूर्वकाः |
यत्तत्रापि च सामान्यं तन्मात्रमिति भावयेत् ||
एकद्वित्रिचतुःपञ्चगुणास्तन्मात्रसंहतिः |
अत एव हि भूतानामभियोगो गुणैः क्रमात् ||
स्थौल्यसौक्ष्म्यकृतो भेदो भूततन्मात्रयोरिव || इति ||
(पौ पुं प श्लो २४१-२४५)

८५) तन्मात्ररभ्यं तत्त्वं भूतम् | 
इन्द्रियग्राह्य(जातीय)गुणाधिकरणं वा | तच्चाकाशादिभेदेन 
पञ्चविधम् | तत्रावकाशप्रदानव्यापारकं तत्त्वमाकाशः | 
स्पर्शतन्मात्रानुपादेयत्वे सति शब्दतन्मात्रोपादेयं वा | अस्य च शब्द 
एव गुणः | गुणत्वं चास्योत्कर्षापकर्षयोगित्वेनानुमेयम् | ननु शब्दस्य 
भेर्यादिगुणत्वोपपत्तेः कथमाकाशसिद्धिरिति चेन्न; श्रोत्रसन्निकर्षाय 
शरपातन्यायेन शब्दं प्रत्युपादानत्वेनाकाशसिद्ध्युपपत्तेः 
भेर्यादिर्नोपादानम्; किन्तु निमित्तमेव | नन्वस्य कथं शब्द एव गुणः ? 
नीलं नभ इत्यनुभवेन रूपस्यापि सत्त्वात् | निस्पर्शत्वादिना 
नीरूपत्वानुमानस्य प्रत्यक्षबाधितत्वादिति चेन्न; यस्मिन्नेव प्रदेशे 
दूरान्नीलोपलम्भस्तत्रैव समीपोपसर्पणेन तदभावोपलब्धेः 
तज्ज्ञानस्य दूरत्वादिदोषजन्यतया भ्रमत्वनिश्चयात् | न चास्य 
सकलमूर्तद्रव्याभावत्वेनोपपत्तेस्तत्त्वान्तरत्वकल्पनं निरर्थकमिति 
वाच्यम्; शब्दगुणस्य निराश्रयत्वप्रसङ्गात् | अभावस्य 
समस्तभूतावकाशप्रदानगमनागमनाद्याधारत्वरूपभाव-
धर्मानुपपत्तेश्च |

८६) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

महाभूतानि जायन्ते क्रमात्तन्मात्रपञ्चकात् |
आकाशं पवनस्तेजस्तोयं भूरिति संज्ञया ||
गमागमादिव्यापारो यस्मिन्सति नृणां भवेत् |
तद्धेतुभूतमाकाशमिष्यतां मुनिपुङ्गवाः ||
नो चेत्तदवकाशाख्यं विहरेयुः क्व जन्तवः | 
न हि भूम्यन्तरा दृष्टौ प्राणिनां तु गमागमौ ||
तस्मादाकाशमेष्टव्यमवकाशस्य कारणम् |
किं च तीव्रादयः शब्दा गुण्यपेक्षा गुणत्वतः ||
गुणी चाकाशमित्युक्तं तच्च नॄणामतीन्द्रियम् |

ऋषयः -

ननु प्रत्यक्षमाकाशमुत्पतत्खगदर्शनात् ||
अनक्षं चेन्न दृश्येत पक्षिणो दिवि यद्गतिः |

ईश्वरः -

एवं चेन्मूर्तमाकाशं स्पर्शादिगुणयोगतः ||
इत्यादि वदतः पृथ्वीसाधर्म्येणातिशोभते |
अन्यस्य कार्येणान्यस्य स्वरूपपरिनिश्चये ||
आलोकेन हि संयोग आकाशे दृश्यते तयोः |
नीलं व्योमेति तन्मिथ्या दूरत्वादिनिबन्धनात् ||
व्योमानक्षं दविष्टत्वाद्यथा तन्मात्रसंहतिः |

ऋषयः -

व्योमाह्वयकृतः कश्चिद्भावो नास्त्यवकाशतः ||
अवकाशश्च पृथ्व्यादेरभावात्मक एव सः |
इत्याहुरपरे तत्र समाधानं विधीयताम् ||

ईश्वरः -

अभावो भावधर्मस्तु तथा भावोऽपि तद्गतः |
यद्यभावो न तद्ध्र्मो घटाभावः पटस्य च ||
अभावोऽयं पदार्थस्य धर्मश्चेच्छशशृङ्गवत् |
सर्वदानुपलम्भः स्यादिति चैतदचोदनम् ||
अभावोऽनुपलब्धिर्हि सा च कार्यसमाश्रिता |
तद्धेतोः कार्यभूता सा तामसोद्रेकतः स्थिता ||
अभावः शक्त्यवस्थातो भावकार्यात्मना स्थितिः |
भावाभावौ न चैकत्र भावानां तेन संमतौ ||
मूर्ताभावोऽप्यभावत्वान्मूर्तेष्वेव व्यवस्थितः |
तत्कथं तदभावोऽयमवकाशो भवेदिह ||
यो यस्य धर्मस्तस्येह युक्ता तद्ध्र्मिणि स्थितिः |
अवकाशः पुनः सोऽयं व्यापी सर्वत्र दृश्यते || इति ||
(पौ पुं प श्लो २७९-२९४)

८७) रूपतन्मात्रानारब्धत्वे सति स्पर्शतन्मात्रारभ्यो वायुः | अस्य 
च शब्दस्पर्शौ गुणौ | ननु शब्दो न वायुगुणः, श्रोत्रग्राह्यत्वात्, यो 
वायुगुणः स न श्रोत्रेण गृह्यते, यथा स्पर्शः; वायुर्वा न 
शब्दगुणकः, आकाशेतरत्त्वात्, यः शब्दगुणकः स आकाश 
इत्यनुमानाभ्यां शब्दस्य वायुगुणकत्वाभावनिश्चयात् कथं 
शब्दस्य वायुगुणत्वमिति चेन्न; शकशकादिध्वनेर्वायुगतत्वेनोपः 
लम्भेनानुमानयोः प्रत्यक्षबाधितत्वात् | एवं धमधम, छलछल, 
खडखडादिध्वनीनामग्न्यादिगतत्वानुभवात्तेजःप्रभृतीनामपि 
शब्दगुणकत्वम् | अयं च त्वगिन्द्रियजप्रत्यक्षविषयः; वायुं 
स्पृशामीत्यनुभवादुद्भूतस्पर्शवत्त्वाच्च | न च नीरूपस्य कथं 
प्रत्यक्षविषयत्वमिति युक्तम्; रूपस्य चाक्षुषतायामेव प्रयोजकत्वात् |

८८) रसतन्मात्रानारभ्यत्वे सति रूपतन्मात्रारभ्यं तेजः | अस्य च 
शब्दस्पर्शरूपाणि गुणाः | तस्य च यद्यपि प्रकाशस्वभावतया 
ज्ञानेन्द्रियवत्सात्त्विकाहंकारारब्धत्वमेवोचितम्; तथापि 
घटाद्यपेक्षया प्रकाशकत्वेऽपि इन्द्रियापेक्षया प्रकाश्यत्वात् 
परम्परया तामसाहंकारारब्धत्वमुक्तमिति द्रष्टव्यम् |

८९) गन्धतन्मात्रानुपादेयत्वे सति रसतन्मात्रोपादेयं जलम् | अस्य 
रसोऽपि गुणः | अस्य च शब्दः छलछलः, स्पर्शः शीतो, रूपं शुक्लं 
रसो मधुरः | कूपादिषु रसभेदप्रतीतेराश्रयभेदकृतत्वात् ||

९०) गन्धतन्मात्रारभ्या पृथिवी | अस्याश्च गन्धोऽपि गुणः | अत्र 
रूपं श्वेतनीलपीतहरितरक्तकपिशभेदभिन्नम् | रसोऽपि 
मधुराम्ललवणतिक्तकटुकषायभेदभिन्नः | स्पर्शोऽनुष्णाशीतः | 
गन्धः सुरभिरसुरभिश्च | स च पाकजापाकजभेदेन द्विप्रकारः | 
अस्याश्च शब्दः खडखडः | एते च प्रकृत्यादयः पृथिव्यन्ता 
अप्यशुद्धभोग्यकाण्ड इत्यभिधीयन्ते | इन्द्रियादीनां स्वतो 
भोग्यत्वाभावेऽप्यालोचनादिद्वारा बुद्धौ विषयार्पकत्वेन 
विषयावच्छिन्नबुद्धिरूपभोग्यसम्पादकत्वेन भोग्यत्वमिति 
भोग्यकाण्डान्तर्भाव उपपन्नः |

९१) तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे -

वायवादीनां समुत्पत्तिः क्रमेणैवाभिधीयते |
वायुरग्निस्तथा तोयं पृथ्वीत्येतच्चतुष्टयम् ||
अनिलः स्पर्शतन्मात्रादभवद्व्यूहनात्मकः |
उत्क्षेपणादिव्यापारहेतुत्वेनोपकारकः ||
दशधा वर्तमानोऽन्तःशरीरे सर्वजन्तुषु |
प्राणापानसमानादिव्यानोदानादिसंज्ञया ||
अनलो रूपतन्मात्राज्जायते पक्तिलक्षणः |
स च त्रिधा स्थितो लोके गार्हपत्यादिसंज्ञया ||
अतोऽन्य एव शैवाग्निस्ततो बिन्दूदरान्तरे |
यद्यदश्नाति लोकोऽयं तदनेनैव पच्यते ||
अतोऽयमनलोऽत्यन्तं प्राणिनामुपकारकः |
अभवद्रसतन्मात्रात्तोयं सङ्ग्रहणक्रियम् ||
तोयेनैव प्रतिष्ठास्य स्थिता लोकस्य वस्तुनः |
स्वतो धूल्यात्मकत्वेन पृथ्वी चानेन वै दृढा ||
पृथिवी गन्धतन्मात्रादभवद्धारणक्रिया |
नाकाशाज्जायते वायुर्न वायोरग्निसम्भवः ||
नाग्नेरापस्ततः पृथ्वी धर्मातिशयदर्शनात् |
कारणाद्गुणसंक्रान्तिर्युक्ता कार्येषु न स्वतः ||
व्योम्नः पञ्चगुणत्वं स्यात्तथा सृष्टिक्रमो यदि |
तन्मात्रपञ्चकाज्जातं ततो व्योमादिपञ्चकम् || इति ||
(पौ पुं प श्लो ३४९-३५८)

९२) तथा श्रीमन्मतङ्गे -

अभवच्छब्दतन्मात्रं सूक्ष्मं नैवोपलभ्यते |
तन्मात्रशब्दः शेषार्थविनिवृत्यर्थमुच्यते ||
अतोऽन्यत्स्पर्शतन्मात्रं किञ्चिच्छब्दसमन्वितम् |
रूपतन्मात्रमप्येवं शब्दस्पर्शसमन्वितम् ||
ततोऽन्यद्रसतन्मात्रं प्रागुक्तत्रितयान्वितम् |
गन्धतन्मात्रमप्येवं चतुष्टयसमन्वितम् || इति ||
(मतङ्ग अहं प श्लो १०१-१०४)

श्रीमन्मृगेन्द्रे च -

व्योमप्रभञ्जनाग्न्यम्बुभूमयो भूतपञ्चकम् |
शब्दाद्येकोत्तरगुणमवकाशादिवृत्तिमत् ||
धूननज्वलनप्लावखरत्वावेदिनो गुणाः |
शब्दा वायवादिषु व्योम्नि सवर्णप्रतिशब्दगाः ||
व्यूहोऽवकाशदानं च पक्तिस्तद्ग्रहधारणाः |
वायुव्योमहुताशाम्बुधरणीनां च वृत्तयः || इति ||
(मृ प्र ११ श्लो १७-१९)

अन्यत्र -

खविशेषगुणः शब्द आश्रयादन्यतः स्थितेः |
हेतुर्वैशेषिकोक्तोऽयं हेत्वाभासोऽवगम्यते ||
कालात्ययोपदिष्टश्च प्रत्यक्षागमबाधतः |
पृथिव्यां खडखडः शब्दो जले छलछलोऽनले ||
धकधकः शकशको वायौ व्योम्नि प्रतिध्वनिः || इति ||

९३) श्रीमन्मृगेन्द्रे च -

इति पञ्चसु शब्दोऽयं स्पर्शो भूतचतुष्टये |
अशीतोष्णौ महीवायवोः शीतोष्णौ वारितेजसोः ||
भास्वदग्नौ जले शुक्लं क्षितौ शुक्लाद्यनेकधा |
रूपं त्रिषु रसोम्भस्सु मधुरः षड्विधः क्षितौ ||
गन्धः क्षितावसुरभिः सुरभिश्च मतो बुधैः |
व्यूहोऽवकाशदानं च पक्तिसङ्ग्रहधारणाः ||
वायुव्योमहुताशाम्बुधरणीनां च वृत्तयः |
देहेऽस्थिमांसकेशत्वङ्नखदन्तेषु चावनिः ||
मूत्ररक्तकफस्वेदशुक्लादौ वारि संस्थितम् |
हृदि पक्तौ दृशोः पित्ते तेजस्तद्धर्मदर्शनात् ||
प्राणादिवृत्तिभेदेन नभस्वानुक्त एव ते || इति ||
(मृ प्र १२ श्लो २६-३०)

९४) एतैश्च कलाद्येकत्रिंशत्तत्त्वैरारब्धानि शरीराणि पुंसां 
भोगसाधनानि | लोकान्तरगत्यागतिहेतुभूतं तु पुर्यष्टकाख्यं 
सूक्ष्मशरीरम् | तच्च तन्मात्रपञ्चकमनोबुद्ध्यहंकारात्मकम् | 
तदुक्तं त्रिशतीकालोत्तरे -

शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः |
मनो बुद्धिरहङ्कारः पुर्यष्टकमुदाहृतम् || इति ||

एतत्सद्भावेऽनुमानमपि - आत्मनः परलोकगत्यादिकं, 
किञ्चित्करणसाध्यम्, क्रियात्वात्, स्थूलशरीरक्रियावत् | न 
चैतद्व्यापकस्यात्मनः स्वतः सम्भवतीति औपाधिकं 
वाच्यमित्युपाधित्वेन तत्सिद्धिः ||

तदेवं तिरोधानशक्तिमलबिन्दुमायाकर्मरूपाः पञ्च पाशा इति 
सिद्धम् ||

इति श्रीमदतिवर्णाश्रमाचार्यवर्यशैवपरिपालकशिवाग्रयोगीन्द्र-
ज्ञानशिवाचार्यविरचितायां शैवपरिभाषायां 
पाशपदार्थो नाम चतुर्थः परिच्छेदः ||



पञ्चमः परिच्छेदः

१) एतेषां च पाशानामसंस्पर्शे शिवैक्येन शिवानन्दाभिव्यक्ति-
लक्षणां मुक्तिं क्रमेणायमात्मा प्राप्नोति | तथा हि - ब्राह्मणः 
क्षत्रियो वैश्यः सच्छूद्रः सवर्णाद्यनुलोमजातिश्च यदा कर्मसाम्य-
मलपरिपाकाभ्यां युज्यते तदा तस्मिन् पारमेश्वरी शक्तिः पतति | तदा 
तस्य श्रेयोवेदने श्रद्धा जायते | विषयेभ्यश्च दोषदर्शनाद्यधीनं 
वैराग्यं भवति | एवं सञ्जातवैराग्यः श्रेयोवेदनाय गुरुकुलमुपसर्-
पति | तस्माच्च गुरोर्भक्त्याद्यनुमितस्वाधिकारात् समयदीक्षां लब्ध्वा 
समयिधर्मान् शिवारामपरिपालनशिवालयसंमार्जनशिवपूजोपयुक्त-
पुष्पाद्याहरणशिवभक्तपूजाभस्मोद्धूलनत्रिपुण्ड्ररुद्राक्षादि-
धारणादीननुतिष्ठति ||

२) एवमनुतिष्ठतोऽस्य पूर्व मन्दतरतया स्थितः शक्तिपातो मन्दो 
भवति | तदा अस्य शिवपूजागमाध्ययनादौ श्रद्धा जायते | अनन्तरं 
तादृशश्रद्धापरिपाकाभिज्ञाद्गुरोरागमाध्ययनशिवपूजाद्यधि-
कारभूतां विशेषदीक्षां लभते | तदनन्तरं 
गुरूपदिष्टागमाध्ययनादौ श्रद्धा जायते | शिवपूजादीन् 
पुत्रकधर्माननुतिष्ठति | एवमागमोक्तपुत्रकधर्मान् वैदिकांश्च 
नित्यादीनाचरतोऽस्य पूर्वं मन्दतया स्थितः शक्तिपातस्तु तीव्रो भवति | 
तदा चातिपक्वमलतया प्रथममापातप्रतिपन्नेषु आगमार्थेषु 
पूर्वापराविरोधेन तत्त्वजिज्ञासा जायते | अनन्तरं 
तदभिज्ञाद्गुरोस्तत्त्वज्ञानप्रतिबन्धकर्तृसकलसञ्चितकर्मनिबर्हणीं 
निर्वाणदीक्षां प्रपद्यते | अनन्तरं  स्वात्मनः किञ्चिज्ज्ञत्वादि 
कर्ममलादिकृतं, शिवैक्येन सर्वज्ञत्वादिकमेव स्वाभाविकमिति 
गुरूपदेशेन प्रतिपद्यते | अनन्तरं च तमेवार्थं युक्तिभिः प्रतिष्ठाप्य 
निरन्तरं ध्यायते | एवं निरन्तराभ्यासे तत्परिपाकसहकृतया 
गुरुकृपया स्वरूपज्ञानमभिव्यज्यते | तस्मिन्नेव क्षणे मलेन च 
विनिर्मुक्तो भवति | एवं मलविमुक्तोपि प्रारब्धेन 
कर्मणादेहबन्धमनुभवन्नास्ते | एवं निष्पन्नतत्त्वज्ञानतया 
तदुत्पादककर्मणोऽनपेक्षितत्वेऽपि कदाचित् तदनुतिष्ठति | कदाचित् 
तत्परित्यजति | कदाचिन्निबिडमपि कर्मानुतिष्ठति | न  च  तैर्लिप्यते | एवं 
प्रारब्धकर्मफलं सुखं दुःखं वानुभवति | तथापि तत्र न सज्जते | 
न वा विषीदति | एवं  स्थितः प्रारब्धभोगान्ते मलकर्मणोरभावेन 
मायाया अपि देहादिद्वारा बन्धकत्वासम्भवेनैकीभूतः सन् 
अलौकिकमद्भूतं वाचामगोचरं अखण्डाकारसच्चिदात्मकं 
शिवानन्दं लभते | इयमेव मोक्षावाप्तिः | एतत्सर्वं क्रमेणोपपाद्यते |

३) तथा हि - दीक्षायां चत्वारो वर्णाः 
षडनुलोमाश्चाधिकारिणः | अनुलोमाश्च सवर्णादयः | तत्र 
क्षत्रियायां ब्राह्मणाज्जातः सवर्णः | वैश्यायां तस्मादेव जातो 
निषादः | तस्मादेव शुद्रायां जातः पारशवः | वैश्यायां 
क्षत्रियाज्जातो महिष्यः | तस्मादेव शुद्रायां जातो दौष्यन्तः | 
शूद्रायां वैश्याज्जात उग्रः | एतेभ्यो दशभ्योऽतिरिक्ता दीक्षायां 
नाधिकारिणः | तेषामागमपुराणादिश्रवणस्य -

अन्ये च ब्राह्मणा विष्णो राजानश्च तथैव च |
वैश्याश्च तारतम्येन ज्ञानाभ्यासेऽधिकारिणः ||
अस्ति शूद्रस्य शुश्रूषोः पुराणेनैव वेदनम् |
अन्येषामपि सर्वेषां ज्ञानाभ्यासो विधीयते ||
भाषान्तरेण कालेन तेषां सोऽप्युपकारकः |

इत्यादिना भाषान्तरश्रवणविधानमुखेन निषिद्धत्वात् | यद्यपि चात्र 
अन्य शब्द अनुलोमानामप्युपस्थापकः, तथापि 
जामदग्न्यविदुरादीनामनुलोमानां 
वेदाध्ययनभागवतश्रवणादेस्तत्र तत्रोक्ततया तदन्यविषयः | एवं च 
वर्णानुलोमातिरिक्तानामागमाध्ययनं प्रत्यनधिकारे 
तदङ्गभूतदीक्षायामप्यनधिकार एव | प्रधानाधिकारिण 
एवाङ्गेऽधिकारात् | यद्यपि शूद्रस्यापि -

दीक्षा कार्या हि सर्वेषां तच्छक्तिविधियोगिनाम् |
त्रयाणामपि वर्णानां न तु शूद्रान्त्यजातिषु ||

इति दीक्षायामधिकारो निषिद्धः, तथापि -

अमद्यपास्तु ये शूद्राः शौचाचारक्रियादराः |
शिवभक्ताश्च ये तेषां दीक्षा कार्यान्यथा न हि ||

इति निषेधोऽसच्छूद्रविषयतया व्यवस्थापित इति 
सच्छूद्रस्यैवाधिकारः |

४) तथा मलपरिपाकः कर्मसाम्यं चाधिकारिविशेषणम् |

परिपाको मलस्यैव किं त्वनुग्रहकारणम् |

इत्यादिवचनात् |

तस्य शिष्यस्य विप्रेन्द्राः कर्मसाम्ये सति द्विजाः |
शाम्भवी शक्तिरत्यन्तं तस्मिन् पतति चिद्घना ||

इत्यादि वचनाच्च | तत्र कर्मसाम्यं समबलयोः विरुद्धफलयोः 
पुण्यरूपयोरपुण्यरूपयोः पुण्यापुण्यरूपयोर्वा 
युगपत्फलौन्मुख्यम् | इदं च तिरोधानशक्तिनिवर्तनद्वारा 
अनुग्रहशक्तिनिपाते हेतुरित्यधिकारिविशेषणम् | अतुल्यबलत्वे 
अविरुद्धफलत्वे च तत्फलभोगस्यावश्यकत्वेन 
तिरोधानशक्तेर्निवर्तयितुमशक्यत्वान्न तत्र कर्मसाम्यमिति 
तद्व्यावर्तनाय तुल्यबलत्वं विरुद्धफलत्वं च विशेषणमुपात्तम् | 
मलस्य परिपाको हि विश्लेषौन्मुख्यावस्थाविशेषः | मलपरिपाकादियुक्ते 
अधिकारिणि शक्तेः पातोऽपि परिपाकादेः पूर्वं संवतायाः 
परिपाकादौ सति सुव्यक्तायास्तस्या अनुग्रहौन्मुख्यमेव | अस्य च 
शक्तिपातस्य संसारविद्वेषमुमुक्षाशिवभक्त्यादीनि चिह्नानि | 
एतैश्चिह्नैरधिकारिणं ज्ञात्वैव गुरुणा दीक्षा कर्तव्या | गुरुश्च 
चातुर्वर्णिक एव | तत्र ब्राह्मणो ब्राह्मणादीनां चतुर्णामनुलोमानां 
च षण्णां गुरुः | क्षत्रियः क्षत्रियादीनां नवानाम् | वैश्यो 
वैश्यादीनामष्टानाम् | शूद्रः शूद्रस्यैव | आश्रमक्रमेऽपि सन्न्यासी 
सन्यासिप्रभृतीनां चतुर्णाम् | वानप्रस्थो वानप्रस्थादीनां 
त्रयाणाम् | गृहस्थो गृहस्थब्रह्मचारिणोः | ब्रह्मचारी तु यदि 
नैष्ठिकस्तदा सन्न्यासिव्यतिरिक्तानां त्रयाणाम् | | उक्तरूपस्य 
गुरोरसम्भवे क्षत्रियो ब्राह्मणस्य गुरुः | वैश्योऽपि क्षत्रियस्य | शूद्रस्तु 
शूद्रस्यैव | न कदाचित् स्वोत्तमवर्णस्य गुरुः | एवमाश्रमक्रमेऽपि 
वानप्रस्थः सन्न्यासिनोऽपि गुरुः | गृहस्थो वानप्रस्थसन्न्यासिनोरपि | 
ब्रह्मचारी गृहस्थवानप्रस्थसन्न्यासिनामपि | चातुर्वर्णिकोपि 
वृत्तवयोयोनिगुणाकारादिसम्पन्नो दोषहीन एव गुरुः | गुरुश्च न 
पशुत्वयोगी | किं तु 
निगमागमादिश्रवणमनननिदिध्यासनपरिपाकाधीनसाक्षात्कारेण 
सम्पन्नशिव भावः |

आचार्यमूर्तिमास्थाय चतुर्धा शक्तिपाततः |
भगवाननुगृह्णाति स एव सकलानपि ||
आचार्यः शिव एवाहुः -------------------------- |

इत्यादिवचनात् | कुम्भादिष्विव गुरौ सन्निधानेन 
शिवस्यानुग्रहकर्तृत्वमिति औपचारिकार्थपरिग्रहस्य 
मुख्यार्थबाधाभावेऽयुक्तत्वात् | एवं 
विधाद्गुरोरुक्तरूपेणाधिकारिणा प्रथमं समयदीक्षा लब्धव्या ||

५) दीक्षासामान्यलक्षणं तु आगमिकनित्याद्यधिकारागम-
श्रवणाद्यधिकारान्यतरनिर्वर्तनसमर्थशिवव्यापारत्वम् | तत्र 
समयदीक्षा विशेषदीक्षा च शिवालयपरिचर्याशिवपूजादिनित्याद्य-
धिकारसम्पादिका | निर्वाणदीक्षा तु आगमश्रवणमननाद्यधिकार-
सम्पादिका | चातुर्वर्णिकत्वादिनियतव्यापारानुलोमनियतव्यापार-
व्यावृत्तये शिवव्यापारग्रहणम् | इयं च दीक्षा चाक्षुष्यादिभेदेन 
सप्तविधा | तत्र पाशबन्धविमोक्षाभिप्रायेण वीक्षणं चाक्षुषी 
दीक्षा | तेनैवाभिप्रायेण दक्षिणहस्तेन स्पर्शनं स्पर्शदीक्षा | 
तदुद्देशेनैव संहितामन्त्रोच्चारणं वाचिकी दीक्षा | अस्य पाशविमोक्षो 
भवत्विति मनसाभिध्यानं मानसदीक्षा | तदभिप्रायेण 
शास्त्रप्रदानं शास्त्रदीक्षा | तदुद्देशेनैव शिवे संयोजनं 
योगदीक्षा | कुण्डमण्डपादियुक्ता हौत्री | सापि द्विविधा, ज्ञानवती 
क्रियावती चेति | यत्र कुण्डमण्डपादिषु क्रियमाणं कर्म क्रमेण 
मनसैव निर्वर्त्यते सा ज्ञानवती | इयं च ज्ञानवती दीक्षा 
शैवसन्न्यासपद्धतौ स्पष्टमुक्ता तत्र द्रष्टव्या | यत्र तु 
कायव्यापारेण सा क्रियावती | क्रियावत्यपि द्विविधा | निर्बीजा सबीजा चेति | 
तत्र स्त्रीबालवृद्धव्याधिग्रस्तादीनामसमर्थानां 
समयाचारसंशोधनेन समयाचारहीना निर्बीजा | इयमपि द्विविधा | 
सद्योनिर्वाणदा असद्योनिर्वाणदा चेति | यत्र प्रारब्धकर्मणोऽपि 
विशोधनं सा सद्योनिर्वाणदा | यद्यपि प्रारब्धस्य भोगेनैव तत्र तत्र 
विनाशः प्रतिपादितः, तथापि स तीव्रवेगप्रारब्धविषयः | प्रारब्धं हि 
तीब्रवेगमन्दसुप्तभेदेन चतुर्विधम् | तत्र तीव्रवेगयोः भोगं विना न 
विनाशः | मन्दस्य दीक्षायां संयोजनसञ्जननपूर्वक भोगभोजनेन 
विनाशः | सुप्तस्य तु भोगभोजनं विनैव नाशः | एवं च यत्र 
शिष्यगतं तीव्रतरं शक्तिनिपातं तादृशं च मलपरिपाकं मन्दं 
सुप्तं च प्रारब्धं ज्ञात्वात्यन्तसमर्थेन गुरुणा भोगभोजनेन 
तद्विना वा विनाशः क्रियते, सा सद्योनिर्वाणदा | यत्र 
प्रारब्धसंशोधनं नास्ति सा असद्योनिर्वाणदा | 
समयाचारसमर्थानां क्रियमाणा सबीजा | इयमपि शिवधर्मिणी 
लोकधर्मिणी चेति द्विविधा | धर्माधर्मयोरुभयोरपि यत्र संशोधनं 
सा शिवधर्मिणी | अधर्ममात्रस्य यत्र संशोधनं सा लोकधर्मिणी | 
क्रियावती प्रकारान्तरेण त्रिविधा | समयदीक्षा विशेषदीक्षा 
निर्वाणदीक्षा चेति | यत्र रुद्रपदे योजनं क्रियते सा समयदीक्षा | 
यत्रेश्वरपदे योजनं सा विशेषदीक्षा | अनयोरुभयोरपि नास्ति 
शिखाच्छेदः | यत्र शिवपदे योजनं सा निर्वाणदीक्षा | यत्र 
निर्वाणदीक्षापूर्वकं सन्न्यासः तत्र त्वस्ति शिखाच्छेदः | 
निर्वाणदीक्षायामध्वशुद्धिः कार्येति अध्वा निरूप्यते |

६) अध्वा च मन्त्रपदवर्णभुवनतत्त्वकलाभेदेन षड्विधः | तत्र 
उत्तरोत्तरः पूर्वपूर्वव्यापकः | मन्त्रा एकादश | पदान्येकाशीतिः | 
वर्णाः पञ्चाशत् | भुवनानि चतुर्विंशत्यधिकद्विशतसंख्यानि | 
तत्त्वानि षट्त्रिंशत् | कलाः  पञ्च | तत्र निवृत्तिकलायां पृथिव्याख्यं 
तत्त्वमेकम् | कालाग्न्यादीनि अष्टोत्तरशतं भुवनानि | तत्र 
ब्रह्माण्डकरण्डमध्ये षट् | प्राच्याद्यासु दशसु दिक्षु दश दश | 
ऊर्ध्वं द्वे | तदेवमष्टोत्तरशतं भुवनानि | सद्योजातहृदयाख्यौ 
मन्त्रौ | अष्टाविंशतिः पदानि | वर्ण एकः | पदवर्णानां 
स्वरूपमन्यत्र प्रदर्शितम् | वर्णः पीतः | मण्डलं चतुरश्रम् | 
गन्धादयो विषयाः | ब्रह्मा कारणम् | प्रतिष्ठाकलायां तत्त्वानि 
त्रयोविंशतिः | तानि च जलादीनि प्रकृत्यन्तानि | षट्पञ्चाशद्भुवनानि | 
तानि चामरेशादीनि श्रीकण्ठान्तानि | तानि जलतेजोऽनिलाकाशेषु 
तन्मात्रेन्द्रियमनोगर्भेऽहङ्कारे बुद्ध्यव्यक्तयोश्चाष्टावष्टौ | 
शिरोवामदेवौ मन्त्रौ | एकविंशतिः पदानि | वर्णास्त्रयोविंशतिः | वर्णः 
शुक्लः | मण्डलमर्धचन्द्राकारम् | विषया रसादयः | कारणं विष्णुः 
| विद्याकलायां तत्त्वानि सप्त | तानि च पुरुषादिमायान्तानि | भुवनानि 
सप्तविंशतिः | तानि च वामादीन्यङ्गष्ठमात्रान्तानि | तत्र पुरुषे षट् | 
रागनियतिमायासु  पञ्च पञ्च | इतरेषु द्वे द्वे | शिखाघोरौ मन्त्रौ | 
विंशतिः पदानि | वर्णाः सप्त | वर्णः शोणः | मण्डलं त्रिकोणम् | 
विषया रूपादयः | कारणं रुद्रः | शान्तिकलायां तत्त्वानि त्रीणि | तानि 
(शुद्ध) विद्यादीनि सदाशिवान्तानि | भुवनान्यष्टादश | तानि वामादीनि 
सदाशिवान्तानि | तत्र विद्यायां नव | ईश्वरे अष्टौ | सदाशिव एकम् | 
तत्पुरुषकवचौ मन्त्रौ | पदान्येकादश | वर्णास्त्रयः | मण्डलं 
षट्कोणम् | विषयाः स्पर्शादयः | कारणमीश्वरः | शान्त्यतीतकलायां 
शक्तिशिवाख्ये तत्त्वे | भुवनानि पञ्चदश | तानि निवृत्त्यादीनि 
अनाश्रितान्तानि | तत्र शक्तितत्त्वे चत्वारि | शिवतत्त्वे एकादश | शिवास्त्रेशाना 
मन्त्रास्त्रयः | पदमेकम् | वर्णाः षोडश | (शुक्लवर्णः) स्फटिकाभः | 
मण्डलं वृत्तम् | विषयः शब्दः | कारणं सदाशिवः | तदेवं 
पञ्चाध्वगर्भितासु कलासु संयोजनादिक्रमेण शुद्धिः कार्या ||

७) तदेवं स्थिते समयदीक्षां लब्ध्वा गुरुणा शिक्षितान् 
समयिधर्माननुतिष्ठेत् | समयिधर्माश्च 
शिवालयशिवभक्तपरिचर्यादयः त्रिपुण्ड्ररुद्राक्षधारणादयश्च | अस्य 
च समयिधर्मस्य दासमार्ग इति व्यवहारः | एतच्च 
त्रिपुण्ड्ररुद्राक्षधारणादिकं न केवलं समयिमात्रस्यानुष्ठेयम् | 
किं तु सर्वेषामपि नित्यकर्मवन्नित्यतयानुष्ठेयम् | अननुष्ठाने 
पातकादिश्रवणेनानुष्ठानश्रद्धाप्रशंसया नित्यत्वोक्त्यादिभिश्च 
तस्य नित्यतया विधानात् | तथा हि - स्कान्दे अकरणे पातकं श्रूयते -

त्रिपुण्ड्रोद्धूलनादौ च तन्मानश्रवणेऽपि च |
वाञ्छा न जायते येषां ते महापापसंयुताः || इति ||

वासिष्ठलैङ्गे -

येषां भस्मनि विद्वेषो वर्तते हृदये सदा |
संकीर्णा तु भवेद्ब्रह्मंस्तेषां वंशपरम्परा | 
(अ ५ श्लो २६-२७)

येषां क्रोधो भवेन्नित्यं ललाटे भस्मदर्शनात् |
तेषामुत्पत्तिसांकर्यमनुमेयं विपश्चिता | (अ ५ श्लो २२)

ये भस्मधारिणं दृष्ट्वा वाचा निन्दन्ति मानवाः |
तेषां शूद्रेण सम्भूतिरनुमेया विपश्चिता | (अ ५ श्लो २३)

ये भस्मधारिणं दृष्ट्वा नराः कुर्वन्ति ताडनम् ||
तेषाम् चण्डालतो जन्म ब्रह्मन्नूह्यं विपश्चिता | (अ ५ श्लो २४)

येषां श्रद्धा मुने नास्ति श्रौतभस्मनि सर्वदा ||
गर्भाधानादिसंस्कारस्तेषां नास्तीति निश्चयः || (अ ५ श्लो २५-२६)

इत्यादिना अननुष्ठातॄणां जन्मसाङ्कर्यं 
द्विजसंस्काराभावश्च श्रूयते |

८) तथा पराशरोपपुराणे -

त्वद्भक्ता ब्राह्मणाः साक्षात्त्रिपुण्ड्रे भस्मकुण्ठने |
भवेयुर्विमुखा नित्यं वेदसिद्धे विमुक्तिदे || (अ ३ श्लो ३५)

इति तत्परित्यागस्य शापफलत्वं श्रूयते || तथा तत्रैव -

वेदोत्कर्षे शिवोत्कर्षे विद्योत्कर्षे तथैव च |
त्रिपुण्ड्रोद्धूलनोत्कर्षे श्रद्धा पुण्यवतो भवेत् ||
अनेकजन्मसिद्धानां श्रौतस्मार्तानुवर्तिनाम् |
वेदोक्तेनैव मार्गेण त्रिपुण्ड्रे जायते मतिः ||
(अ.	६ श्लो. २१, अ. ४ श्लो. २७-२८)

इति त्रिपुण्ड्रादिश्रद्धा महापुण्यफलत्वेन स्तूयते | तथा तत्रैव -

ब्राह्मणो विधिनोत्पन्नं त्रिपुण्ड्रं भस्मनैव तु |
ललाटे धारयेन्नित्यं तिर्यग्भस्मावकुण्ठनम् ||
(अ.	५ श्लो. २५- २६)

इति नित्यशब्दयोगेन विधानं दृश्यते 

आदिब्राह्मणभूतेन त्रिपुण्ड्रं भस्मना धृतम् |
यतोऽत एव विप्रस्तु त्रिपुण्ड्रं धारेयत्सदा ||
भस्मना वेदसिद्धेन त्रिपुण्ड्रं धारयेत्सदा |
(पराशरोप अ ५ श्लो २७-२८)

इत्यादिना सदाशब्दयोगेन विधानं दृश्यते | किं च तत्रैव -

भस्मना वेदसिद्धेन त्रिपुण्ड्रं देहकुण्ठनम् |
रुद्रलिङ्गार्चनं चापि मोहतो वापि न त्यजेत् || इति || 
(पराशरोप अ १० श्लो ४०)

स्कान्दे च -

त्रिपुण्ड्रं धारयेद्भक्त्या मनसापि न लङ्घयेत् |

इति त्यागो निषिध्यते |

९) तथा रुद्राक्षधारणमपि अकरणे दोषकीर्तनादिभिर्नित्यम् | तथा 
हि स्कान्दे -

अरुद्राक्षधरो भूत्वा यत्किञ्चित्कर्म वैदिकम् |
कुर्वन् विप्रस्तु मोहेन नरके पतति ध्रुवम् ||

इत्यकरणे दोषः कीर्त्यते | बृहन्नारदीये -

बहूनां जन्मनामन्ते महादेवप्रसादतः |
रुद्राक्षधारणे श्रद्धा स्वभावादेव जायते ||

इति श्रद्धायाः पुण्यफलत्वोक्तिः | स्कान्दे -

कण्ठे मूर्ध्न्युंपवीते वा कर्णे कारयुगेऽथवा |
रुद्राक्षं धारयेन्नित्यं भक्त्या परमया युतः ||

इति नित्यशब्दः | वायवीये -

नाभक्त्या धारयेदक्षान् सदा भक्त्यैव धारयेत् |

इति सदाशब्दयोगेन विधानं द्रष्टव्यम् | अयं च समयिधर्मः 
तज्जन्मनि विशेषनिर्वाणदीक्षाद्यलाभे सालोक्यफलं दत्वा 
जन्मद्वयव्यवधानेनैकजन्मव्यवधानेन वा मुक्तिं जनयति | 
शिवधर्मोत्तरे -

अथ ये सततं भक्त्या भजन्ति शिवयोगिनः |
ते विन्दन्ति महाभोगानन्ते योगं च शाङ्करम् ||
भोगयोगार्थिभिस्तस्मात्सम्पूज्याः शिवयोगिनः |
प्रतिश्रयान्नपानेन शययावस्त्रासनादिभिः ||
इति यः कुरुते भक्तिं सततं शिवयोगिनाम् |
स द्वितीये तृतीये वा देहे योगमवाप्नुयात् ||

इत्यादिवचनैस्तथा प्रतिपादनात् | एते च समयिधर्मा यद्यपि सर्वेषामपि 
पुत्रकानां साधकानाञ्च साधारणाः, तथापि 
तेषामसाधारणधर्मान्तरसत्त्वादेते समयिधर्मा इत्युच्यन्ते | इत्थं 
समयिधर्मानुष्ठानाद्विशेषदीक्षाधिकारलाभे विशेषदीक्षां कृत्वा 
शिवपूजागमाध्ययनादिपुत्रकधर्माननुतिष्ठेत् |

इत्थं समयदीक्षायां विशिष्टायां विशेषतः |
वह्निहोमागमज्ञाने योग्यः सञ्जायते शिशुः ||

इति प्रतिपादितस्य समययुक्तविशेषदीक्षारूपस्य तदधिकारस्य सद्भावात् 
| तत्र शिवार्चनं मानसं प्रशस्तम् | तत्राशक्तस्तु 
पञ्चविधशुद्धिकरणपूर्वकं 
अभिषेकालङ्करणनिवेदनस्तोत्रपाठनमस्कारादिकं 
बहिर्यागशब्दाभिधेयं कुर्यात् | तथा वर्णाश्रमधर्मानप्यनुतिष्ठेत् 
| तेषां तत्त्वज्ञानसाधनत्वात् ||

१०) नन्वस्तु तेषां साक्षादेव मुक्तिसाधनत्वम् | 
गौतमधर्मस्कान्दादिषु तथा प्रतिपादनात् | तत्र गौतमधर्मे - यस्यैते 
चत्वारिंशत्संस्कारा अष्टावात्मगुणाः स ब्रह्मणःसायुज्यं 
सलोकतामाप्नोति इति कर्मणां साक्षान्मोक्षहेतुत्वं प्रतिपादितम् | तथा 
स्कान्देऽपि -

वर्णाश्रमसमाचारादेव मुक्तिर्न चान्यथा | इति ||

अन्यत्रापि -

कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः |
(भगवद्गीता अ ३ श्लो. २०)

इति श्रूयते | न च तेषां फलान्तरे उपयुक्तत्वान्मोक्षफले न सम्बन्ध इति 
युक्तम् | तथा सति कर्मणां ज्ञानफलेऽपिसम्बन्धाभावप्रसङ्गात् | 
यद्युत्पत्तिवाक्यावगतस्वरूपाणां कर्मणामधिकारवाक्यद्वयेन 
परस्परानपेक्षया फलद्वयसम्बन्धः संयोगपृथक्त्वन्यायेन 
बोधयितुं शक्यत इत्युच्यते, तर्हि प्रकृतेऽपि मोक्षफलसम्बन्धोऽपि तथा 
वक्तुं शक्यत इति समानम् ||

११) ननु कमनुष्ठानस्य पुण्यजननद्वारा भोगहेतुत्वं 
नोपपद्यत इति चेत्, न; भोगकामनयानुष्ठितानां तेषां भोगहेतुत्वेऽपि 
मोक्षकामनयानुष्ठितानां मोक्षजनकत्वाविरोधात् | अन्यथा तवापि 
ज्ञानोत्पादाय तदनुष्ठाने तैर्भोगजननप्रसङ्गात् | न 
चानेकजन्मार्जितानां सञ्चितकर्मणां ज्ञानं विना निवर्तकाभावात् 
केवलकर्मभिर्न मोक्षः सम्भवतीति युक्तम् | 
योगादिसम्पादिताणिमाद्यैश्वर्यायत्तेन कायव्यूहपरिग्रहेण 
भोगद्वारैव तेषामपोह्यत्वात् | वर्णाश्रमसमाचारादेव - इत्यादिना 
कर्मणोऽपीतरव्यवच्छेदेन कारणत्वस्य 
प्रतिपादनाद्वचनद्वयाविरोधाय परस्परनैरपेक्ष्येण विकल्पेन 
साधनत्वस्य कल्पयितुमुचितत्वात् | तस्मात्साक्षात्कर्मणां 
मोक्षजनकत्वम् | न तु ज्ञानद्वारा इति, मैवम् | ज्ञानतिलके -

न दानैर्न तपोयज्ञैर्न होमैर्न यमैर्व्रतैः |
न स्नानतीर्थसम्पातैर्लभ्यते परमं पदम् ||
अनेकैः पापसङ्घातैरनेकैः पुण्यसञ्चयैः |
बध्नन्ति सर्वदात्मानं कोशागारक्रिमिर्यथा ||

इत्यादिना कर्मणां मोक्षहेतुत्वाभावस्य प्रत्युत बन्धहेतुत्वस्य च 
प्रतिपादनात् | किञ्च मलनिवृत्तिं विना न मोक्षः सम्भवति | 
शिवानन्दानुभवाच्छादकस्यानुवत्तेः | न चाज्ञानरूपस्य मलस्य 
ज्ञानेन विना विनिवृत्तिर्युज्यते |

ज्ञानेन च तदज्ञानं निवर्तेत न कर्मभिः |
ज्ञानं लब्ध्वाचिरादेव शिवसायुज्यमाप्नुयात् ||

इति शिवधर्मोत्तरे मलस्य ज्ञानमात्रनिवर्त्यताप्रतिपादनात् | 
ज्ञानाभावे सञ्चितकर्मणां प्रक्षयानुपपत्तेश्च | भोगेन प्रक्षये, 
पुनः पुनः कर्मार्जनस्यानिवारणात् | कर्मानुष्ठाने 
आनुषङ्गिकस्याधर्मस्यानिवृत्तेश्च | तस्मान्न केवलकर्मणा मोक्षः ||

१२) नन्वस्तु तर्हि ज्ञानकर्मणोः समप्राधान्येन समुच्चिततया 
मोक्षहेतुत्वम् | अत एव न विकल्पप्रयुक्तदोषष्टकमपि | एवञ्च न दानैः 
इत्यादिनिषेधोऽपि ज्ञानं विना कृतकर्मविषयकतयोपपद्यते | 
समप्राधान्येन समुच्चये तु -

ज्ञानं प्रधानं न तु कर्महीनं 
कर्म प्रधानं न तु बुद्धिहीनम् |
तस्मात्तयोरेव भवेत् प्रसिद्धिः
न ह्येकपक्षो विहगः प्रयाति ||

यथान्नं मधुसंयुक्तं मधु चान्नेन संयुतम् |
एवं तपश्च विद्या च संयुक्तं भेषजं महत् ||

इत्यादिकं वचनं मानम् | तस्माज्ज्ञानकर्मणी समप्रधान्येन 
मोक्षसाधनमिति | मैवम् |

न कर्म करणीयं हि बहिस्तस्य महात्मनः |
ज्ञानामृतेन तृप्तस्य भक्त्या च विवशात्मनः |

इति शिवधर्मोत्तरे, 

न लिङ्गं नाश्रमाचारः परमात्मनि संस्थितौ |
(विद्यापादे श्लो ७)

इति सर्वज्ञानोत्तरे, 

न ध्यानं न तपः पूजा न होमो नैव साधनम् |
अग्निकार्यादिकार्यं च नैव तस्य महेश्वरि ||
नियमोऽपि न तस्यास्ति क्षेत्रपीठादिसेवनम् |
नार्चनं पितृकार्यं च तीर्थयात्राव्रतानि च ||

इति देवीकालोत्तरे च सञ्जातज्ञानस्य कर्मनिषेधेन कर्मणां 
ज्ञनार्थत्वावगमात् | कर्मणां हि ज्ञानवत्साक्षान्मोक्षहेतुत्वे 
जातेऽपि ज्ञाने तानि कर्तव्यानि स्युः | ज्ञानद्वारा तु साधनत्वे द्वारस्य 
निष्पन्नतया तदर्थानि कर्माणि न कर्तव्यानीति तन्निषेध उपपद्यते | 
कर्मणां दृष्टज्ञानद्वारकत्वसम्भवेऽदृष्टद्वारकत्वकल्पनस्या-
युक्तत्वाच्च | ज्ञानं प्रधानं इत्यादिवचनमप्युक्तनिषेधपर्यालोच-
नया, ज्ञानं प्रधानं, साक्षात्कारणम् | तत्त कर्मणा स्वजनकेन 
विहीनं चेत् स्वस्यैवानिष्पत्त्या कार्याजनकम् | तथा, कर्म प्रधानं, 
ज्ञानोत्पादकतया अवश्यापेक्षणीयम् | अत एव द्वारभूतया बुद्ध्या 
विनाकृतं न जनकम् | अत उभयोः सत्त्व एव मुक्तिर्भवतीति 
द्वारद्वारिभावसमुच्चयपरतया योजनीयम् |

१३) कर्मणां ज्ञानजनकत्वे -

वेदानुवचनेनापि यज्ञेनाध्ययनेन च |
दानेन तपसा देवास्तथैवानशनेन च ||
वेत्तुमिच्छति यो विद्वान् स मुनिर्नेतरो जनः |

इति स्कान्दवचनं मानम् | न च वेदानुवचनादेस्तृतीयान्तस्य, प्रधान्येन 
इच्छतीत्यनेनान्वयादिच्छासाधनत्वमेव; न ज्ञानसाधनत्वमिति युक्तम् | 
अश्वेन गन्तुमिच्छतीत्यत्र शब्दतोऽप्रधानेऽपि गमनेऽर्थतः 
प्राधान्यादश्वस्येव वेदानुवचनादेः सर्वापेक्षा च 
यज्ञादिश्रुतेरश्ववत् (ब्र सू ३-४-२६) इति न्यायेन वेदने सम्बन्धात् | 
शब्दतः प्राधान्याश्रयणेऽपि तादृशेच्छाद्वारा वेदनसम्बन्धाद्वा 
लौकिकव्युत्पत्त्याश्रयणेऽपि कर्मणां वेदनसाधनत्वलाभात् | वस्तुतस्तु 
मीमांसाशास्त्रीयव्युत्पत्त्याश्रयणे तु इच्छतीति पञ्चमलकारस्य 
वेदानुवचनादिसम्बन्धे विविदिषुं प्रति वेदानुवचनादि विहितमिति 
कर्मणां वेदनसाधनत्वमस्माद्वाक्यात्प्रतीयत एव | अथवा यस्यैते 
चत्वारिंशत्संस्काराः इति वाक्यं कर्मणां ज्ञानसाधनत्वे 
मानम् | संस्कारा हि प्रोक्षणादिजनितसंस्कारवत्स्वतः 
फलकरणत्वाभावादुपकार्यं फलकरणमपेक्षन्ते | प्रकृते 
शिवसायुज्यरूपफलकरणं ज्ञानमेव | ज्ञानादेव तु 
कैवल्यमित्याह परमा श्रुतिः इत्यादिना तस्य फलकरणत्वेनोपस्थितत्वात् 
| उपस्थितपरित्यागेन अनुपस्थितकल्पने गौरवात् | 
तस्माच्चत्वारिंशत्संस्कारोपकृतेन ज्ञानेन शिवसायुज्यं 
भवतीत्येवमर्थकतया संस्कारवाक्यं भवति कर्मणां 
ज्ञानसाधनत्वे मानम् | तथा यागादीन्यपि कर्मणि 
ज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं तु क्रिया चर्या प्रकीर्तिता  इति 
वचनाज्ज्ञानजनकान्येव | एवं काशीमरणादिकमपि ज्ञानद्वारैव 
मोक्षसाधनम् | मलस्य ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वेन तेन विना 
मुक्तेरसम्भवात् | अत एव स्कान्दे -

श्रीमद्वाराणसी पुण्या पुरी नित्यं मम प्रिया |
यस्यामुत्क्रममाणस्य प्राणैर्जन्तोः कृपाबलात् ||
तारकं ब्रह्मविज्ञानं ददामि श्रेयसे हरे |

इति तस्य ज्ञानसाधनत्वं प्रतिपादितम् |

१४) न च तत्र कथं सञ्चितकर्मणां निवृत्तिरिति युक्तम् | ज्ञानेन 
शिवकृतया दीक्षया वा तेषां निवृत्त्युपपत्तेः | तस्मात् कर्माणि 
ज्ञानद्वारैव मुक्तिसाधनानि | तेन वैदिकान्यागमिकानि च कर्माणि 
ज्ञानार्थिना कर्तव्यानि | न केवलं वेदागमयोर्विहितान्येव 
कर्माणिज्ञानजनकानि; अपि तु यानि तत्र अविहितानि प्रतिषिद्धानि पातकानि 
तान्यपि शिवाराधनत्वेन कृतानि ज्ञानजनकानि | स्कान्दे -

यानि लोके निषिद्धानि कर्माण्यविहितानि च |
तानि शंभोः परा पूजेत्येतज्ज्ञानं महामखम् ||
यानि कर्माणि सर्वाणि निषिद्धानि श्रुतौ स्मृतौ |
तानि चाराधनं शंभोरिति ज्ञानं महामखम् ||
ईश्वरार्थधिया पापान्यपि कर्माणि सुव्रताः |
भवन्ति पूतान्यत्यन्तं सत्यमेव न संशयः |
आर्द्रं काष्ठं महानग्निः शुष्कं कृत्वा दहेद्यथा |
तथेश्वरधिया पापं विशुद्धं ज्ञानदं भवेत् ||
वैदिकं तान्त्रिकं हित्वा मार्गं स्वप्रज्ञया द्विजाः |
सोऽपि यज्ञ इति प्रोक्तो मया वेदार्थवित्तमाः ||
श्रद्धया सहितं सर्वं श्रेयसे भूयसे भवेत् ||

इत्यादिना तथा प्रतिपादनात् | अयं च प्रपन्नधर्मः |

१५) अप्रपन्नस्य वर्णाश्रधर्मा एवानुष्ठेयाः | एवं 
पुत्रकधर्माननुतिष्ठतो यदा दैववशेन निर्वाणदीक्षाया 
असम्भवस्तदा सामीप्यफलमनुभूयान्ते जन्मान्तरे मुक्तिर्भवति | यदा 
तु तीव्रतीव्रतरशक्तिनिपातयोरन्यतरलाभेन निर्वाणदीक्षां लभते तदा 
तया सञ्चितकर्मणां निवृत्त्या तत्त्वज्ञानप्रतिबन्धकदूरितविगमेन 
तत्त्वज्ञानार्थं श्रवणादिकं कुर्यात् |

शुद्धशैवमिदं तन्त्रं न देयं न प्रकाशयेत् |
दीक्षितस्य च धीरस्य शिवभक्तिपरस्य च ||
श्रावणीयं न चान्यत्र कथनं हि प्रशस्यते |

इति श्रवणाधिकारत्वेन प्रतिपादिताया दीक्षाया निष्पादात् | 
यद्यप्यधीतागमस्य पदपदार्थव्युत्पत्तिमात्रेणार्थज्ञानं भवति, 
तथापि तात्पर्यापरिज्ञाने आपाततः पूर्वापरविरोधप्रतिसन्धानेन 
सन्देहादिकलुषितमेव स्यादित्यकलुषितप्रतिपत्तये तात्पर्यपरिज्ञानरूपं 
श्रवणमादरणीयम् | एतच्च -

यावत्कालं शिवज्ञानं दृढीभवति तस्य तु |
तावत्कालं च कर्तव्यं श्रवणादि विशेषतः ||

इत्यादिना विहितम् |

१६) यद्यपि तात्पर्यज्ञानं वाक्यार्थज्ञानजनकतया लोकत एव 
प्राप्तमिति न विधातव्यम्, तथापि निगमागमादिविचारेणैवायमर्थो 
निश्चेतव्यो न भाषाप्रबन्धादिविचारेणेतीतरव्यवच्छेदाय विधीयते | 
तथा चावघातादिविधिवदयं नियमविधिः | न च तत्र 
नियमदृष्टसाध्यं परमापूर्वमस्तीति नियमविधित्वं युक्तम्; इह तु 
तत्साध्यं नास्तीति न तद्युज्यत इति वाच्यम् | साक्षात्कारस्य 
तत्साध्यत्वोपपत्तेः | अत एव भगवता बादरायणेन सर्वापेक्षा च 
यज्ञादिश्रुतेरश्ववत् (ब्र सू ३-४-२६) इति सर्वादृष्टसाध्यत्वं 
ज्ञानस्याभिहितम् | एवं श्रवणेन जायमानं ज्ञानं च स्वस्य 
शिवेनाभेदावगाहि | न तु नियन्तृनियाम्यभावादिना भेदावगाहि |

अहमात्मा शिवो ह्यन्यः परमात्मेति यः स्मृतः |
एवं यो भावयेन्मोहान्न शिवत्वमवाप्नुयात् ||
शिवोऽन्यस्त्वहमेवान्यः पृथग्भावं विवर्जयेत् |
(सर्व वि पा श्लो ३९-४०)

इति भेदज्ञाननिषेधपूर्वकं -

यः शिवः सोऽहमेवेति अद्वैतं भावयेत्सदा ||
(सर्व वि पा श्लो ४०)

इत्यनेन सर्वज्ञानोत्तरवचनेनाभेदज्ञानस्यैव मुक्तिसाधनतया 
बोधनात् | इदं चाचार्यमूर्तिस्थाद्गुरोः निर्वाणदीक्षापुरस्सरं 
श्रवणं सकलानाम् | विज्ञानाकलप्रलयाकलयोऽस्तु निरधिकरणस्य 
शिवस्यानुग्रहमात्रेण दीक्षा तत्त्वज्ञानं च भवतीति वेदितव्यम् | एवं 
श्रवणे निर्वृत्ते युक्तिभिस्तदर्थस्यानुचिन्तनरूपं 
मननमयोग्यतानिरासेन श्रवणप्रतिष्ठार्थं कर्तव्यम् | अनन्तरं च 
श्रुतस्यार्थस्यानुध्यानरूपं निदिध्यासनं विपरीतभावनानिवृत्तये 
चित्तैकाग्र्याय च करणीयम् | अनादिजन्मानुवृत्ता विपरीतवासना हि न 
सकृच्छ्रवणमात्रेण निवर्तते; किं तु ध्यानाहितयैव वासनया | न 
विपरीतवासनायां सत्यां साक्षात्कारः सम्भवति | तथा चित्तैकाग्र्यं 
विना न सूक्ष्मवस्तुसाक्षात्कारः | केशादिसाक्षात्कारे तथा दर्शनात् | 
अतो विपरीतवासनानिवृत्तये चित्तैकाग्र्याय च निदिध्यासनं कर्तव्यम् | 
श्रवणादिकं च यदा साक्षात्काराय न पर्याप्तं तदा अर्चिरादिद्वारा 
फलभोगाननुभूय प्रलयसमये शिवानुग्रहे सति तत्र तदैव मुक्तिः | 
तदा शिवानुग्रहाभावे गुरुणा जन्मान्तरे मुक्तिः | यदा तु पर्याप्तं 
तदा गुरुकृपापरिपाकेन सूर्यकिरणसन्निधानेनेव 
स्वात्मज्ञानमभिव्यज्यते | अयमेव साक्षात्कारोदयः फलसाधनमपि ||

१७) नन्वाच्छादके मले सति कथमभिव्यक्तिः | न च 
मलनिवृत्त्यनन्तरमभिव्यक्तिरस्त्विति वक्तुं युक्तम् | अभिव्यक्तिसाध्यत्वेन 
मलनिवृत्तेस्त्वया स्वीकारात् | तस्मादभिव्यक्तिमलनिवृत्त्योः 
परस्पराश्रयपरिहाराय मलस्य दीक्षानिवर्त्यत्वमेवाभ्युपगन्तव्यम् | 
युक्तञ्चैतत् | मलस्य द्रव्यत्वेन काचादिदोषस्य चिकित्साव्यापारेणेव 
शिवव्यापारेणैव निवर्तनीयत्वात् | न चाज्ञानत्वेन मलस्य 
ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वं युक्तम् | अज्ञानशब्दस्य भ्रान्तिवाचकत्वे वा 
मलस्य भ्रान्तित्वाभावेन पक्षधर्मत्वाभावात् | एवं 
ज्ञानाभाववाचकत्वेऽप्यपक्षधर्मत्वमेव | 
भ्रान्तिहेतुद्रव्यवाचकत्वे तादृशक्रियानिवर्त्यत्वस्यैव दर्शनेन विरोधात् | 
आणववाचकत्वे तस्यैव पक्षतया सहचारग्रहस्थलाभावात् | तस्मात् 
साक्षात्कारः फलमेव; न साधनम् | न चैवं फलस्याविधेयतया 
साक्षात्कारस्य विधेयत्वमनुपपन्नं स्यादिति वाच्यम् | इष्टापत्तेः | 
श्रूयमाणो विधिस्तु यथा साक्षात्कारो निष्पद्यते तथा 
यतितव्यमित्येवमर्थकतया योजनीयः | तस्मात् दीक्षैव साधनम् | अत एव -

दीक्षैव मोचयत्यूर्ध्वं परं धाम नयत्यपि |

इत्यादिकं वचनमपि  सङ्गच्छते | तस्मान्न साक्षात्कारः 
फलसाधनमिति |

१८) मैवम् -

ज्ञानेन हि तदज्ञानं निवर्त्येत न कर्मभिः |

इत्यादिना अज्ञानस्य ज्ञाननिवर्त्यताविधानपूर्वकं 
कर्मनिवर्त्यतानिषेधात् | अप्रकाशरूपस्य मलस्य प्रकाशेनैव 
निवर्तनीयत्वाच्च | अप्रकाशरूपस्य तमसः आलोकादिना प्रकाशेन 
निवृत्तिरनुभूयत इति न सहचारग्रहस्थलस्याभावः | न च द्रव्यत्वेन 
कर्मनिवर्त्यत्वं ज्ञानानिवर्त्यत्वं वा अनुमातुं शक्यते | 
अज्ञानान्यत्वस्योपाधित्वे पक्षेतरत्वस्याप्युपाधित्वापत्तेरिति वाच्यम् | 
आगमबाधितत्वात् | न चाभिव्यक्तिमलनिवृत्त्योः परस्पराश्रयत्वम् | 
तमोनिवृत्तिप्रकाशयोरिव तदभावोपपत्तेः | तत्रापि हि सति तमसि न 
प्रकाशोदय इति तमोनिवृत्तिः प्रकाशोदये अपेक्षिता | प्रकाशोदयश्च तमो 
निवृत्ताविति प्रसक्तः परस्पराश्रयः | स च - सत्येव तमसि उदितेन प्रकाशेन 
निवर्तते तमः; तमःप्रकाशयोरपि क्षणमात्रमस्त्येव सहावस्थानमिति 
वा, एककालीनेनापि प्रकाशेन तमोनिवृत्तिर्जायते; जनकत्वं न 
पूर्वभावित्वम्; किं तु शक्तत्वमिति वा परिहार्यः | तद्वदेवात्रापि 
परिहारः सम्भवतीति न काप्यनुपपत्तिः | दीक्षैव मोचयति इत्यपि वचनं 
दीक्षाया आवश्यकत्वमात्रपरम् | न तु ज्ञानव्यवच्चेदपरमिति न 
तद्विरोधोऽपि | तस्मात्साक्षात्कारेणैव मलनिवृत्तिः | अभिव्यक्तं 
स्वरूपज्ञानमेव साक्षात्कारः | न तु बुद्धिवृत्त्यादिरूपः | तस्य चेतने 
अप्रवृत्तेः | कारणाभावाच्च | न च शब्द एव कारणम् | तस्य 
परोक्षज्ञानजनकत्वस्व भावत्वेनापरोक्षज्ञानजनने 
सामर्थ्याभावात् न चापरोक्षत्वादौ करणस्वभावो न प्रयोजकः | अपि तु 
विषयस्वभाव इति वाच्यम् | पुरोवर्तिनि घटे  अयं घटः 
इत्यादिवाक्येनापरोक्षज्ञानजननप्रसङ्गात् | न चेष्टापत्तिः | 
निमिलिताक्षं प्रति तस्य परोक्षज्ञानजनकतयैव सर्वसम्मतत्वात् | 
यस्यापि तत्रेन्द्रियसन्निकर्षोऽस्ति तमनिमीलिताक्षं प्रति 
प्रयोजकत्वेऽन्यस्यापि तदुत्पत्त्यापत्तेः | दशमस्त्वमसीत्यत्रापि शब्दात् 
परोक्षज्ञानानन्तरं ऐन्द्रियिकमेवापरोक्षज्ञानं जायते | न 
चैन्द्रियिके ज्ञाने शब्दापेक्षा किमर्थेति युक्तम् | 
दशत्वसंख्यापूरकतया 
स्वगतैकत्वस्यापेक्षाबुद्धावभानाद्दशमस्त्वमसीतिवाक्येन 
स्वगतमपि एकत्वं संख्यापूरकमिति ज्ञापिते युक्तस्तत्साक्षात्कारः | अत 
एव स्वात्मगतैकत्वस्य तत्संख्यापूरकत्वाभिज्ञं प्रति न 
तद्वाक्यमुपयुज्यते | तस्माच्छब्दस्य न साक्षात्कारजनकत्वम् |

१९) एवमभिव्यक्तस्वरूपज्ञानतया साक्षात्कारान्मुक्तो जीवन्मुक्त 
इत्युच्यते | अस्य च करणीयं कर्म किमपि नास्ति | तथापि ज्ञानोत्पत्तेः 
प्राङ्निरन्तरकर्मानुष्ठानवासनाबलात् प्रारब्धनाशाय 
लोकसंरक्षणाय च कर्मानुष्ठाने प्रवर्तते | न च कर्मभिर्जनितेन 
पुण्येन सम्बध्यते | न च कर्मणः पुण्यजननसमर्थस्य कथं 
तदजनकत्वमिति वाच्यम् | अग्निस्तम्भाभिज्ञं प्रति अग्नेरदाहकत्ववदत्र 
तत्त्वज्ञानिनं प्रति कर्मणोऽप्यजनकत्वस्योपपत्तेः | एवं 
प्रारब्धभोगार्थ निषिद्धानुष्ठानेऽपि अधर्मस्यानुत्पत्तिरुपपन्ना | 
कर्मणस्तज्जनकताबोधको निगमागमादिरपि प्रमाणम्; तस्य 
तत्त्वज्ञानरूपप्रतिबन्धकाभावसहकृतं कर्म 
तज्जनकमित्येवम्परत्वात् | विहितस्य निषिद्धस्य च सुहृद्दर्हृदोः 
धर्माधर्म जनकत्वस्य सद्भावाच्च | 
कर्मकर्तृगतपुण्यापुण्यजनकत्वप्रतिपादकवचनस्य सामान्यविषयस्य 
विशेषविषयेण तत्त्वज्ञानिना कृतं कर्म तस्य सुहृदि दुर्हृदि वा 
पुण्यादिकं जनयतीत्येतदर्थप्रतिपादकेन वेदवचनेन सङ्कोचोपपत्तेः ||

२०) नन्वस्य तत्त्वज्ञानोत्पत्त्यनन्तरमेव सर्वाणि कर्माणि नश्यन्ति |

यथा वह्निर्महादीप्तः काष्ठमात्रं च निर्दहेत् |
तथा शुभाशुभं कर्म ज्ञानाग्निर्दहति क्षणात् ||

---------- ------------------- ----------------- --------------- ----------
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ||
(भगवद्गीता अ ४ श्लो ३७)

इत्यादिवचनात् | एवं च कर्मणोऽभावाद्भोगोऽपि न सम्भवतीति न 
तदर्थस्य देहस्यावस्थानं युज्यते | अस्तु वा प्रारब्धकर्मणोऽवस्थानम् 
| तथापि निवृत्तमलस्यानावृतज्ञानतया कथं 
वैषयिकसुखदुःखादिभोगः | तस्य रागादिसाध्यत्वात् | निर्मलस्य च 
रागाद्यभावात् | तस्मात्तत्त्वज्ञानिनो देहावस्थानमयुक्तमिति 
जीवन्मुक्तिरनुपपन्नेति | मैवम् |

प्रारब्धं भोगतो नश्येच्छेषं ज्ञानेन दह्यते |

इत्यादिवचनानुसारेण यथा वह्निः इत्यादेः प्रारब्धेतरविषयकत्वं 
कल्पनीयमित्यतोऽस्त्येव प्रारब्धकर्मणोऽवस्थानम् | तेन तदधीनस्य 
भोगस्योत्पादनाय देहस्यावस्थानमपेक्षितमेव | न च निर्मलस्य कथं 
रागाद्यधीनो भोग इत्यपि युक्तम् | रागाद्यभावेऽपि 
प्रारब्धविनाशाभिसन्धिना भोगोपपत्तेः | अथवा रागादिवासनया 
भोगः | अत एव प्रारब्धकर्मणोऽपि विनाशे तया वासनयैव भोग 
उपपद्यते ||

२१) केचित्तु -

नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि |
(वासिष्टलैङ्गे अ १० श्लो. ३३)

इत्यादिवचनात् सर्वमपि कर्म भोगनाश्यम् | ज्ञानाग्निः इत्यादिकमपि 
उक्तवचनाविरोधाय कायव्यूहपरिग्रहपूर्वकभोगोत्पादनद्वारक-
विनाशपरमेवेति वदन्ति | तन्न युक्तम् | सर्वस्यापि भोगनाश्यत्वे 
प्रारब्धाप्रारब्धयोर्विशेषाभावेन -

प्रारब्धं भोगतो नश्येच्छेषं ज्ञानेन दह्यते |

इत्यादिवचनव्याकोपप्रसङ्गात् | नाभुक्तं इत्यादिवचनमपि अनेनैव 
वचनेन प्रारब्धविषयतया निवेदितमिति न तद्विरोधोऽपि | 
जीवन्मुक्तलक्षणं तु मायिकदेहादियुक्तत्वे सति निर्मलत्वम् | निर्मलत्वञ्च 
न मलध्वंसवत्त्वम् | मलस्यैकत्वेनैकमुक्तौ सर्वमुक्तिप्रसङ्गात् | किं 
तु मलसंयोगध्वंसवत्त्वम् | संयोगस्तु प्रतिपुरुषं भिद्यत इति एकस्य 
विनाशेऽप्यन्यस्याविनाशान्नोक्तदोषः | अन्ये तु - तत्तदावरणशक्तीनां 
विभेदेनोक्तदोषं परिहरन्ति |

२२) अस्य च जीवन्मुक्तस्य हासक्रन्दनवल्गनादीनि चिह्नानि | 
यद्यप्येतान्युन्मत्तादिसाधारणानि, तथापि उन्मादादिहेतुकेभ्यस्तेभ्यो 
विलक्षणानि तत्त्वज्ञानकारुण्यादिजनितान्येतानि चिह्नानि | यथा हि - तत्र 
शिवशास्त्रोक्तमार्गे विद्यमाने पशुशास्त्रोक्तमार्गमाचरन्त्यज्ञानतो 
जनाः | अहो! प्रत्यक्षेऽपि विषये इत्थं मोहो जातः - इति ज्ञानं 
हासजनकम् | ल्पस्य वैषयिकसुखस्याभिलाषेण 
महद्दुःखमनुभवत्ययं जनः, कथमेतन्निराकरणीयमिति कारुण्यं 
क्रन्दजनकम् | स्वात्मनः संसारसमुद्रादुत्तीर्णताज्ञानं वल्गनहेतुः 
| तदुक्तं तत्त्वसारे -

धृतिधैर्यसमायुक्तः सदानन्दसमावृतः |
हसते नृत्यते चैव क्रन्दते वल्गतेऽपि च ||

कार्तिकेय उवाच -

हसनादि त्वया प्रोक्तं योगीन्द्राणां च चेष्टितम् |
तस्यार्थं नैव जानामि किमर्थं कुर्वते प्रभो ||

ईश्वर उवाच -

सुव्यक्तं दूषयित्वा तु विमार्गेण जनो रतः |
तं दृष्ट्वा हसते योगी अहो! व्यामोहितं जगत् ||

ज्ञात्वा भवस्यासद्भावं क्रीडन्ते भवमध्यतः |
क्रीडान्तोऽपि न लिप्यन्ते तेन नृत्यन्ति योगिनः ||

रसलुब्धो यथा मत्स्यो लोहशक्तिं न पश्यति |
सुखलुब्धस्तथा लोको यमलोकं न पश्यति ||

तत्त्वहीनो महद्दुःखं सहतेऽतीव दारुणम् |
तेनासौ क्रन्दते योगी दृष्ट्वा दुःखं जनस्य च ||
 अपारस्य समुद्रस्य पारं हि तरितं मया |
इति मत्वा च गर्वित्वा वल्गन्ते तेन योगिनः || इति ||

इत्थमेवागमान्तरोक्तानि चिह्नान्तराणि ज्ञेयानि | एतैश्च चिह्नैः 
जीवन्मुक्तं विनिश्चित्य तस्मिन् परां प्रीतिं कुर्यात् | न कदाचिदपि द्वेषम् | 
यतो द्वेषे कृते तदीयनिषिद्धकर्मभिः स्वस्मिन् पापं जायेत | ईदृशे च 
जीवन्मुक्ते स्वरूपसाक्षात्कारेण निवृत्तावरणतया शिवानन्दः 
प्रकाशते | तथापि वैषयिकसुखदुःखादिकमपि विक्षेपवशाज्जायेत | अतः 
परममुक्तिरेव परमः पुरुषार्थः ||

२३) तस्याश्च परममुक्तेः स्वरूपं वादिनः 
स्वस्वमत्यनुसारेणान्यथान्यथा वदन्ति | तथाहि - चार्वाकास्तावत् - 
देहस्यैव दुःखनिदानत्वात् तद्विनाशे दुःखानुत्पत्तेः 
सकलदुःखनिदानभूतदेहरूपात्मनाश एव मोक्ष इत्याहुः | तन्न | 
अपुरुषार्थत्वात् | यद्यपि मोक्षदूशायां दुःखमूलस्य विनाशः 
सर्ववादिसम्मतः, तथापि स स्वयं न पुरुषार्थो भवितुमर्हति | न हि 
सर्पकण्टकादिनिवृत्तिरेव पुरुषार्थः | दुःखाभाव एव पुरुषार्थ इति चेत् 
स किं दुःखध्वंसः ? उत दुःखप्रागभावः ? नाद्यः | तदानीं 
दुःखस्यानुत्पत्तौ तद्ध्वंसाभावात् | उत्पत्तौ च तज्ज्ञानादेव नाश इति 
पुरुषप्रवृत्तिवैफल्यात् | न द्वितीयः | दुःखप्रागभावस्यानादेः 
साध्यत्वाभावेन पुरुषार्थत्वायोगात् | अस्तु तर्हि दुःखनिदाननाश एव 
पुरुषार्थ इति चेत्; न | पूर्वोक्तदोषात् | देहरूपस्यात्मनो भोक्तुः 
मुक्तिदशायामभावेनाभुज्यमानत्वेनापुरुषार्थत्वाच्च | नावेद्यः 
पुरुषार्थः इति न्यायात् | पुरुषार्थो हि तत्प्रेप्सुना भुज्यमानः सन्नेव 
पुरुषार्थः | न च स्वात्मनाशः स्वेन भुज्यते | देहस्य दुःखनिदानत्ववत् 
सुखनिदानत्वस्यापि सद्भावेन तन्नाशस्योद्देश्यत्वायोगाच्च | 
शरीरात्मवादश्च पूर्वमेव निरस्तः | एतेन ज्ञानसन्ततिविच्छेदो मोक्ष इति 
माध्यमिकपक्षोऽपि निरस्तः | ज्ञाननाशस्यानुद्देश्यत्वाच्च | 
ज्ञानक्षणिकत्ववादश्च पूर्वमेव निरस्तः | विषयोपरागाभावेन 
निरुपप्लवा ज्ञानसन्ततिर्मोक्ष इति योगाचारमतमप्ययुक्तम् | ज्ञानहेतोः 
शरीरादेरभावात् | न च विषयावच्छिन्नज्ञान एव शरीरस्य हेतुता | 
लाघवेन ज्ञानमात्र एव तस्य हेतुत्वात् ||

२४) साङ्ख्यास्तु - प्रकृतिपुरुषविवेकख्यातौ 
प्रकृतिकार्यमहदाद्यनुपधानेनावस्थानरूपं कैवल्यं 
मोक्षमाचक्षते | तथा हि - पुरुषस्य भोगनिमित्तं प्रकृतिर्महदादिसृष्टौ 
प्रवर्तते | निर्लेपस्य च पुरुषस्य स्वतो 
भोगासम्भवाद्भोक्तृभूतबुद्ध्यविवेकादेव भोगो वाच्यः | बुद्ध्या च 
पुरुषस्य विवेकोदयेऽविवेककृतभोगासम्भवेन  प्रकृतौ 
महदादिकार्यानिष्पत्तेस्तदुपधानविरहेणैवावस्थानरूपं कैवल्यं 
सम्भवतीति | तदयुक्तम् | चैतन्यप्रकाशविरहेण पाषाणताकल्पेऽस्मिन् 
कैवल्ये सदाशिवादितत्तद्भुवनभोगपरित्यागेन लिप्साया अनुदयात् | 
सांसारिकदुःखासंस्पृष्टं निरतिशयं सुखं यदि मुक्तौ स्यात्तदा 
तत्रेच्छा स्यात् | सकलभोगविरोधिकैवल्यमात्रे तु न कस्यापीच्छा 
उदेतुमर्हति | तस्मान्न कैवल्यं पुरुषार्थः ||

२५) एतेनात्यन्तिको दुःखोच्छेदो मोक्ष इति नैयायिकमतमप्यपास्तम् | 
तन्मते मुक्तिदशायामात्मनो विशेषगुणशून्यत्वेन 
दुःखाभावस्याज्ञायमानत्वेन अपुरुषार्थत्वात् | ननु दुःखाभावस्य 
स्वरूपेण पुरुषार्थत्वम्, न तु ज्ञायमानतया | न हि दुःखाभावं 
जानीयाम् दत्युद्दिश्य प्रवृत्तिः | अपि तु दुखं मे मा भूत् दुःखं मे 
इदानीं जायमानं नश्यतु इत्येवम् | सुखादावपि स्वरूपेणैव 
पुरुषार्थत्वम् | ज्ञानं तु नान्तरीयकमेवेति चेत्, न, अज्ञायमानस्य 
दुःखभावस्य मूर्च्छादिसाधारण्येनापुरुषार्थत्वात् | तदुक्तम् -

दुःखाभावोऽपि नावेद्यः पुरुषार्थतयेष्यते |
नहि मूर्च्छाद्यवस्थार्थं प्रवृत्तो दृश्यते सुधीः || इति ||

एतेनात्यन्तिको दुःखसाधनध्वंसो मोक्ष इति नैयायिकैकदेशिमतं 
चापास्तम् ||

२६) भाट्टास्तु - नित्यसुखाभिव्यक्तिर्मुक्तिरित्याहुः | तदपि न 
अभिव्यक्तिर्जन्या अजन्या वा ? आद्येऽपि अभिव्यक्तिरावरणनिवृत्तिर्वा ? 
ज्ञानं वा ? आवरणनिवृत्तिरिति चेत् तस्यास्मन्मतत्त्वेन तवापसिद्धान्तात् | 
ज्ञानमिति चेत् यत्कृतं तदनित्यम्  इति न्यायेन तस्य विनाशित्वेन 
मुक्तेरनित्यत्वप्रसङ्गात् | अभिव्यक्तेरजन्यत्वे पुरुषासाध्यत्वेन 
पुरुषार्थत्वायोगात् ||

२७) आर्हतास्तु - आत्मनः सततोर्ध्वगमनमेव मोक्षः | 
तस्योर्ध्वगमनं च बन्धविगमेन भवति | 
संसारदशायामधोगमनं च स्वतो लघोरपि 
कर्मबन्धनेनालघुभूतस्य तस्य लोहपञ्जरान्तःस्थितस्यालाबुकस्य जले 
क्षिप्तस्येव युक्तम् | ऊर्ध्वगमनमपि कर्मबन्धविगमेन 
लोहपञ्जरविच्छेदेनालाबुकस्येव युक्तमेवेत्याहुः | तदप्ययुक्तम् | 
आत्मनोऽणुमध्यमपरिमाणयोर्निरस्तत्वेन व्यापकस्य गमनासम्भवात् 
| ऊर्ध्वगमनस्य सुखदुःखाभावेतरत्वेनापुरुषार्थत्वाच्च |

२८) रुद्रविष्णिवन्द्रादिपदप्राप्तिर्मुक्तिरित्यपि न युक्तम्, तस्य 
विनाशित्वात् | तन्मुक्तित्वप्रतिपादकपुराणादिवचनानामपि 
गौणमुक्तिपरत्वात् || 

२९) केचित्तु सत्त्वमुक्तिरेव मुक्तिरित्याहुः | तथा हि पुरुषस्य 
प्रकृतिभोक्तृत्वमनादि | सादित्वे ततः पूर्वं पुरुषस्यापि सत्त्वे 
मानाभावेन तस्यापि सादित्वप्रसङ्गात् | न चानादेर्निवृत्तिः कल्पयितुं 
युक्ता | पुरुषस्यापि निवृत्त्यापत्तेः | ततो मुक्तिदशायामप्यस्यैव 
भोक्तृत्वम् | इयांस्तु भेदः | यत् संसारदशायां कर्मवशेन 
दुःखमोहान्तरितसुखरूपा प्रकृतिर्भोग्या; मुक्तौ 
कर्मणामभावान्निरतिशयानन्दात्मकसत्त्वरूपा प्रकृतिर्भोग्येति | 
एतदपि भोगजन्यत्वाजन्यत्वविकल्पेन भाट्टमतनिरासेनैव निरस्तम् ||

३०) शिवसाम्यमपि न मोक्षः | तच्च साम्यं 
उत्पत्तिसङ्क्रान्तिसमावेशाभिव्यक्तिभिश्चतुर्धा सम्भवति | तत्र 
महाव्रतिनः उत्पत्त्या साम्यमुपगच्छन्ति | तथा हि - मुक्तौ 
तावच्छिवसाम्यमस्ति | तच्च सर्वज्ञत्वादिरूपम् | तच्च तदैवोत्पद्यते | 
अन्यथा पूर्वमपि तत्प्रसङ्गात् | तस्माच्छिवगुणसदृशगुणोत्पत्त्यैव 
शिवसाम्यमिति ||

३१) पाशुपताः सङ्क्रान्त्या साम्यमुपगच्छन्ति | तथा हि - 
कस्तूरिकाद्यामोदः पटादाविवेश्वरस्थं सार्वज्ञ्यादिकं मुक्तपुरुषे 
सङ्क्रामति | तस्माच्छिवगुणसङ्क्रान्त्या साम्यमिति ||

३२) कापालिकाः समावेशेन साम्यमुपगच्छन्ति तथा हि - यथा 
ग्रहाः पुरुषेष्वाविशन्ति तथेश्वरगुणा मुक्तेष्वाविशन्ति | 
तस्माच्छिवगुणसमावेशेन साम्यमिति ||

३३) दौवैकदेशिनः अभिव्यक्त्या साम्यमुपगच्छन्ति | तथा हि - 
शिवस्येव जीवानामपि सार्वज्ञ्यादिकं पूर्वमेवास्ति | किन्तु 
संसारदशायां मलरुद्धं न प्रकाशते | मुक्तौ तु 
मलविगमेनाभिव्यज्यते | तस्मात् स्वीयगुणाभिव्यक्त्या शिवसाम्यमिति ||

३४) तत्र उत्पत्तिसाम्यपक्षस्तावदयुक्तः | मुक्तौ 
ज्ञानोत्पादकशरीराद्यभावान्न तावत्सार्वज्ञ्यस्योत्पत्तिः सम्भवति | 
तस्योत्पत्तिमत्त्वेऽनित्यत्वप्रसङ्गात् स्वर्गादिभ्यो मुक्तेरविशेषप्रसङ्गाच्च ||

३५) सङ्क्रान्तिसाम्यपक्षोऽप्ययुक्तः | तथा हि - किं 
स्वाश्रयपरित्यागेन आश्रयान्तरप्राप्तिः सङ्क्रमः? उत तदपरित्यागेन ? 
नाद्यः | ईश्वरज्ञानस्य मुक्ते सङ्क्रान्त्यभ्युपगमे ईश्वरस्य 
ज्ञानाभावप्रसङ्गात् | नापि द्वितीयः | ज्ञानस्य निरंशत्वेनांशेन 
सङ्क्रमस्यायोगात् | तथा विज्ञानसद्भावे मानाभावाच्च | 
शिवज्ञानं नान्यत्र सङ्क्रमते, गुणत्वादित्यनुमानेन 
सङ्क्रान्त्यभावसाधनाच्च | न चाप्रयोजकत्वम् | गुणपरित्यागेन 
गुणस्यान्यत्र गमने गुणितादात्म्यभङ्गप्रसङ्गेन 
गुणत्वस्यैवायुक्तत्वात् | तदुक्तम् -

त्यक्त्वा स्वगुणिनं यान्ति न च गुण्यन्तरं गुणाः | 
गच्छतां च व्यवस्थेयं पदार्थानां विरुध्यते || इति ||

ननु-

निन्दनाद्द्विजसाधूनां पापानामथ सेवनात् |
पापं सङ्क्रमते पुंसां स्वपुण्यमपयाति च ||
क्षमावति त्वनाक्रोशात् पुण्यवद्भिः सह स्थितेः | 
पुण्यं सङ्क्रमते पुंसां पापं याति ततोऽन्यतः ||

इति स्मृत्यादौ पुण्यपापादेः सङ्क्रमणं प्रतिपाद्यते | तथा 
आचार्यनिष्ठज्ञानस्य शिष्ये सङ्क्रमणं श्रूयते स्वायम्भुवादौ 
आचार्याभिषेके -

अद्य संक्रमितो योऽयमधिकारो मया त्वयि |
स कर्तव्यस्त्वया तावद्यावत्सङ्क्रमितोऽन्यतः || इति ||

एवञ्च पूर्वोक्तगुणत्वहेतोर्व्यभिचार इति चेन्न | स्मृत्यादौ पुण्यपापयोः 
सङ्क्रान्तिप्रतिपादकवचनस्य तज्जातीयोत्पत्तिपरत्वात् | 
ज्ञानसङ्क्रान्तिप्रतिपादकवचनस्यापि गुरुनियोगेन गुरुवद्व्याख्यानादौ 
स्वातन्त्र्यप्रतिपादनपरत्वात् | तथा च तत्र न मुख्या सङ्क्रान्तिः | न च 
कस्तूरिकामोदादेः पटे सङ्क्रान्तिदर्शनाद्व्यभिचारः | तत्रापि 
कस्तूरिकावयवानामेव सङ्क्रान्तेः | तत्र च गुणत्वाभावेन 
हेतोरभावात् | न च वह्निगतस्यौष्ण्यस्य जले सङ्क्रान्तिः दृश्यते; अन्यथा 
जलसम्बन्धे करादौ दाहो न स्यादिति व्यभिचार इति वाच्यम् | तत्रापि 
जलस्थस्यानुद्भूतरूपवह्नेरेव दाहकत्वात् | तथा च न गुणस्य 
स्वाश्रयादन्यत्र सङ्क्रम इति सिद्धम् | तस्मात्सङ्क्रान्तिसाम्यपक्षः 
अयुक्त एव ||

	३६) नाप्यावेशसाम्यम् | तथा सति 
भूताविष्टस्येवास्वातन्त्र्यापत्त्या पुरुषार्थत्वायोगात् ||

३७) अभिव्यक्तिसाम्यपक्षोऽप्ययुक्तः | 
ज्ञानक्रियाभिव्यक्त्यात्मनस्तस्य सुखदुःखाभावेतरत्वेन स्वतः 
पुरुषार्थत्वायोगात् | न च तत्कालीनो दुःखाभावः पुरुषार्थः | तस्य 
त्वया मोक्षत्वेनानङ्गीकारात् | ज्ञानक्रियाभिव्यक्तेरेव 
साम्यपदाभिधेयायास्तथात्वेनाभ्युपगमात् | 
विविधतत्तद्भुवनभोगहानेन तुल्यायव्ययतया तस्य 
पुरुषार्थत्वायोगाच्च | शिवाद्भिन्नस्य शिवसमस्य मुक्तस्य 
पारतन्त्र्यनिवृत्तौ शिवस्य सर्वेश्वरत्वविघातापत्तेश्च | मुक्तानां 
पारतन्त्र्यनिवृत्तौ जगत्कारणशक्तिमत्त्वेन स्वयमपि 
जगन्निर्माणप्रसङ्गाच्च | किं च मुक्तस्य शिवस्य च भेदकाभावाद्भेदो 
न युक्तः | शिवसाम्यस्य मुक्तित्वे एकदेशेन साम्यं वा सर्वात्मना 
साम्यं वा मुक्तिः ? आद्ये बद्धानामपि यत्किञ्चित्साम्यसत्त्वेन 
बद्धमुक्ताविशेषप्रसङ्गः | द्वितीयेऽपि मुक्तस्य सावयवत्वाभावे 
निरवयवस्य सार्वज्ञ्यादिगुणवतः स्वतन्त्रस्य च मुक्तस्य तादृशस्य 
शिवस्य च भेदकाभावेन मुक्तः शिव एव स्यात् | न शिवसमः | मुक्तस्य 
सावयवत्वाङ्गीकारे सावयवत्वं बैन्दवादिशरीरयोगित्वमेव वाच्यम् | 
अन्यादृशस्य तस्यासम्भवात् | तथा च मुक्तस्य बद्धस्य 
चाविशेषप्रसङ्गः | किं च सर्वथा साम्यस्याभेद एव पर्यवसानम् | 
तस्मान्न शिवसाम्यं मुक्तिः ||

३८) किं च शिवैकीभावेन शिवानन्दानुभव एव मोक्षः | तथैव 
स्वस्मिन् परमशिवाभेदज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वेन 
श्रीमत्सर्वज्ञानोत्तराद्यागमेषु बोधितत्वात् | तथा हि सर्वज्ञानोत्तरे 
वचनानि -

योऽसौ सर्वगतो देवः सर्वात्मा सर्वतोमुखः |
सर्वतत्त्वमयोऽचिन्त्यः सर्वस्योपरि संस्थितः ||
सर्वतत्त्वव्यतीतश्च वाङ्मनोनामवर्जितः |
सोऽहमेवमुपासीत निर्विकल्पेन चेतसा ||
यदेवं निष्फलं ज्ञानं शाश्वतं ध्रुवमव्ययम् |
निर्विकल्पमनिर्देश्यं हेतुदृष्टान्तवर्जितम् ||

अलिङ्गमक्षरं शान्तं विषयातीतगोचरम् |
अविभाव्यमसन्देहं तदहं नात्र संशयः ||

अहमेव परो देवः सर्वमन्त्रमयः शिवः |
सर्वमन्त्रव्यतीतश्च सृष्टिसंहारवर्जितः ||

मया व्याप्तमिदं सर्वं दृश्यादृश्यं चराचरम् |
अहमेव जगन्नाथो मत्तः सर्वं प्रवर्तते ||

अनेकाकारसम्भिन्नं विश्वं भुवनसञ्चयम् |
शिवाद्यवनिपर्यन्तं तत्सर्वं मयि संस्थितम् ||

यच्च किञ्चिज्जगत्यस्मिन् दृश्यते श्रूयतेऽपि वा |
बहिरन्तर्विभागेन तत्सर्वं व्यापितं मया ||

अहमात्मा शिवो ह्यन्यः परमात्मेति यःस्मृतः |
एवं यो भावयेन्मोहान्न शिवत्वमवाप्नुयात् ||

शिवोऽन्यस्त्वहमप्यन्यः पृथग्भावं विवर्जयेत् |
यः शिवः सोऽहमेवेति अद्वैतं भावयेत्सदा ||

अद्वैतभावनायुक्तः सर्वत्रात्मनि संस्थितः |
सर्वगं सर्वदेहस्थं पश्यते नात्र संशयः ||
एवमेकात्मभावेन संस्थितस्य तु योगिनः |
सर्वज्ञत्वं प्रकल्प्येत विकल्परहितस्य च ||

योऽसौ सर्वेषु शास्त्रेषु पठ्यते ह्यज ईश्वरः ||

अकायो निर्गुणो ह्यात्मा सोऽहमस्मि न संशयः |
अविज्ञातः पशुः सोऽसौ सृष्टिधर्मं समाश्रितः ||

विज्ञातः शाश्वतः शुद्धः स शिवोऽत्र न संशयः |
तस्मादात्मा सदा वेद्यः सुविचार्य विचक्षणैः || इति ||

एतेषां वचनानां गौणार्थतामवलम्ब्य महता प्रयासेन 
द्वैतपरतया रचितान्येकदेशिनां व्याख्यानान्तराणि न समञ्जसानीति 
सर्वज्ञानोत्तरव्याख्यानेऽस्माभिः प्रतिपादितम् ||

३९) ननु सर्वज्ञेन नित्यमुक्तेन शिवेन किञ्चिज्ज्ञस्य बद्धस्य 
पशोरैक्यं कथं सम्भवति ? विरुद्धधर्माणां भिन्नेष्वेव 
सम्भवात् | अन्यथा पशुशिवयोरभेदे पशुधर्मस्य बन्धस्य शिवे, 
शिवधर्मस्य नित्यमुक्तत्वस्य च पशौ प्रसङ्गः | न चैकस्मिन्नेव 
बदरीफले कालभेदेन श्यामरक्तरूपयोरिवैकत्रैव 
सर्वज्ञत्वकिञ्चिज्ज्ञत्वादिविरुद्धधर्मयोः सम्भव इति वाच्यम् | तथा सति 
शिवस्यैव पशुत्वदशायां बद्धत्वापत्त्या तस्य 
नित्यमुक्तत्वाभ्युपगमविरोधप्रसङ्गात् | अत एव शिवस्य 
बद्धमुक्तावस्थाप्रसङ्गेन घटे नष्टे घटाकाशस्य 
महाकाशैक्यमिव मायादिबन्धापगमे जीवस्य शिवैक्यमिति पक्षोऽपि 
निरस्तः | नदीनां समुद्रे विलयेन ऐक्यमिव मायादिबन्धविगमे 
पशूनां शिवे विलयेनैक्यमित्यपि न युक्तम् | लये एकीभावस्य एकीभावे 
लयस्य चासम्भवात् | लीनस्य मुक्तिरूपपुरुषार्थानुभवायोगाच्च | न च 
पशूनां लयोक्तिरत्र न स्वरूपलयः, किन्तु पशुत्वावस्थाविलयः; 
नदीनामपि समुद्रैक्ये नदीभावलय एव, न स्वरूपलय इति वाच्यम् | तथा 
सति यानि जलानि पूर्वं नदीभावेनावस्थितानि तान्येव प्राक्तनं 
नदीभावं विहाय समुद्रेणैकीभूतानीत्यनेन किं विवक्षितम् ? किं 
प्राक्तनजलानि प्राक्तनसमुद्रेण मिलित्वा कञ्चिदवयविनमारभन्त इति 
विवक्षितम् ? उत एकजातीयतया संश्लेषः ? अथ  
पूर्वतनभेदलयेनाभेदोत्पत्तिः? आद्ये पक्षे तद्वदेव जीवचैतन्यस्य 
शिवेन सह मेलनेन कस्यचिदवयविन आरम्भकत्वं स्यात्; न च 
तथाभ्युपगम्यते | द्वितीयपक्षे शिवजीवयोः संश्लेषसिद्धावपि 
अभेदासिद्धिः | तृतीयपक्षे भेदस्य नित्यत्वेन नाशायोगः | अभेदस्य च 
जन्यत्वे विनाशावश्यम्भावेन मुक्तेरनित्यत्वप्रसङ्गः | किं च 
भेदध्वंसेनाभेदोत्पत्तिपक्षे मुक्तिदशायामेकस्यैव विद्यमानत्वं 
वाच्यम् | तथा सति मुक्तौ विद्यमानः शिवो वा? जीवो वा ? आद्ये शिवस्यैव 
सत्त्वेन मुक्तिफलभोक्त्रभावप्रसङ्गः | द्वितीये जीवस्यैव सत्त्वेन 
शिवाभावेन भोग्यशिवानन्दाभावप्रसङ्गः | तस्माज्जीवस्य न 
शिवस्वरूपैक्यं सम्भवति | किं तु ताम्रस्य रसगुडिकादिवेधेन 
कालिमविगमेन स्वर्णताप्राप्तौ स्वर्णैक्योक्तिरिव, 
विश्वामित्रमुनेस्तपोबलेन क्षत्रियत्वविगमेन ब्राह्मण्यप्राप्तौ 
ब्राह्मणैक्योक्तिरिव च, जीवस्य ज्ञानबलेन पशुत्वविगमेन 
स्वगतशिवधर्मभूतशिवत्वाभिव्यक्तौ 
शिवैक्योक्तिरित्येवाभ्युपगन्तव्यमिति चेत्; उच्यते ||

४०) गुणगुणिनोरिव प्रकाशतदाश्रययोरिव च ईषद्भेद एवैक्यम् | अत 
एव बद्धमुक्तादिव्यवस्थोपपत्तिः | यथा हि - गुणगुणिनोरभेदसत्त्वेऽपि 
गुणस्य रूपस्यैव धर्मत्वं चक्षुर्मात्रग्राह्यत्वं च, गुणिनो 
घटादेरेव धर्मित्वं त्वगिन्द्रियेणापि ग्राह्यत्वं चेति व्यवस्थोपपद्यते | 
तयोर्भेदस्यापि सत्त्वात् | तथैव शिवजीवयोरैक्यसत्त्वेऽपि जीवस्यैव 
किञ्चिज्ज्ञत्वं बन्धादियोगश्च, शिवस्यैव सर्वज्ञवं 
नित्यमुक्तत्वादियोगश्चेति व्यवस्थोपपद्यते | 
शिवजीवयोर्भेदस्याप्यङ्गीकारात् | तच्चैक्यं न मुक्तिदशायामुत्पद्यते | 
तथात्वे विनाशित्वप्रसङ्गात् | तथा च संसारदशायामप्यैक्यमस्त्येव | 
किं तु आवरणवशात्तदा अनभिव्यक्तं आवरणापगमे 
मुक्तावभिव्यज्यते | यथा ह्यरणिप्रभृतिषु काष्ठेषु तादात्म्येना वस्थित 
एव काष्ठाकारतिरोहितो वह्निः पश्चान्मथनक्रियादग्धावारकगुरु-
कठिनद्रवपार्थिवाप्यावयवरूपकाष्ठाकारत्वेनाभिव्यज्यते तद्वत् ||

४१) न च तथा सति वस्त्रस्थाप्यावरणभूततन्त्वाकारापगमे सति 
अभिव्यक्तेरेवोत्पत्तिरूपत्वेन अत्राप्यावरणापगमे अभिव्यक्तेरुत्पत्तिरूपत्व-
मेवेति मुक्तेरनित्यत्वप्रसङ्गदोषतादवस्थ्यमिति वाच्यम् | यत्र कारण-
रूपाश्रयगतावस्थाविशेषेणावृतं तदवस्थापनयनेनाभिव्यज्यते 
तत्रोत्पत्तिः; यत्र तु आश्रयगतद्रव्यान्तरेणावृतं तन्निवृत्त्याभिव्यज्यते 
तत्राभिव्यक्तिरित्युत्पत्त्यभिव्यक्त्योर्भेदाभ्युपगमात् | वस्त्रस्याश्रयभूत-
तन्त्ववस्थारूपावरणापगमे अभिव्यक्तेरुत्पत्तिरूपत्वेऽपि प्रकृते 
आश्रयभूतात्मनि विद्यमानमलरूपद्रव्यान्तरेणावतत्वात् शिवैक्यस्य 
तदावरणनिवृत्तौ तृणशैवालाद्यपगमे कूपे पूर्वमेव विद्यमान-
जलस्येवाभिव्यक्तेरुत्पत्तिरूपत्वाभावान्नानित्यत्वदोषप्रसङ्गः | एतेन 
शिवैक्यस्य पूर्वमेव सत्त्वे तादर्थ्येन पुरुषप्रवृत्तिवैयर्थ्यमित्येतद-
पास्तम् | तदाच्छादकमलनिवृत्तौ कृतिसाध्यत्वपर्यवसानात् | तथा च 
घटाकाशमहाकाशदृष्टान्तेन नदीसमुद्रदृष्टान्तेन च 
वेदागमेष्वैक्योक्तिरुक्तेषद्भेदगर्भाभेदरूपतादात्म्यमात्रसा-
धर्म्यविषया | न त्वात्यन्तिकाभेदांशपूर्वसिद्धभेदहान्यंशावपि 
दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोस्तत्र विवक्षितौ | न हि दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोस्तत्र 
सर्वात्मना साम्यं विवक्षणीयम् | तयोरभेदापत्त्या 
दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकभावस्यैवोच्छेदापत्तेः | तथा च न पूर्वोक्तदोषः 
||

४२) ननु तथापि शिवैक्यमात्रमपि न मोक्षः | तस्य 
सुखदुःखाभावेतरत्वेन स्वतः पुरुषार्थत्वाभावात् | न 
चानन्दानुभवेन पुरुषार्थत्वम् | आनन्दसद्भावे मानाभावात् | 
आनन्दभोगसद्भावे भोगस्याध्यासरूपत्वेन संसारित्वापत्तेः | 
क्वचिदानन्दादिश्रवणस्य पूर्णत्वादिपरत्वादिति चेत्; न |

निस्तत्त्वे निष्कलीभूते विन्दत्यात्मनि यत्सुखम् |
निर्विकल्पमचिन्त्यं च हेतुदृष्टान्तवर्जितम् ||

तत्सुखं परमं प्रोक्तमात्यन्तिकमनौपमम् |
निरस्य विषयासङ्गं मनोवृत्तिं विवर्जयेत् ||

यदा यात्युन्मनीभावं तदा तत्परमं सुखम् |

इति सर्वज्ञानोत्तरगतवचनेन सुखस्य प्रतिपादनात् | अत्र 
दुःखनिवृत्त्यात्मकं सुखमिति केषाञ्चिद्व्याख्यानं 
सुखशब्दमुख्यार्थपरित्यागे हेत्वभावादनुपपन्नम् ||

४३)  न च सुखस्य जन्यत्वनियमात् सुखानुपपत्तिः | एवं सति 
ज्ञानस्याप्यभावप्रसङ्गात् | प्रमाणबलान्नित्यज्ञानाभ्युपगमे 
नित्यसुखस्याप्यविरोधात् | अत एव सुखभोक्तृत्वे संसारित्वं 
स्यादित्यपास्तम् | अनित्यसुखभोक्तृत्व एव संसारित्वोपगमात् | अन्यथा 
ज्ञानादिमत्त्वेन संसारित्वापत्तेः | तस्मान्न नित्यशिवानन्दभोगेन 
संसारित्वप्रसङ्गः ||

४४) न चैवं शिवैक्यापन्नजीवस्यापि सुखस्वरूपत्वेन 
मोक्षस्वरूपसुखानुभव एवास्तु, किं शिवानन्दानुभवाभ्युपगमेनेति 
वाच्यम् | यथा रसवदपि रसनेन्द्रियं स्वेतरद्रव्यगतमेव रसं गृह्णाति 
| न तु स्वगतम् | यथा वा प्रकाशवदपि चक्षुरिन्द्रियं न स्वप्रकाशेन 
सूर्यादिप्रकाशं गृह्णाति | तथा सति सूर्यादिप्रकाशं विनैव 
घटादिरूपग्रहणापत्तेः | किं तु सूर्यादिप्रकाशेनैव चक्षुर्गृह्णाति | 
तथा च सूर्यादिप्रकाशानुभवे चक्षुःप्रकाश उपयुज्यते | तद्वदेव 
शिवानन्दानुभव एव जीवन्मुक्तस्य ज्ञानानन्दस्वरूपमुपयुज्यते | न तु 
स्वात्मगतसुखानुभव इति सम्प्रदायः ||

४५) एतेन मन्त्रौषधादिवीर्येण विषशक्तिप्रतिबन्धवज्ज्ञानावार-
काज्ञानस्यापि ज्ञानेन शक्तिप्रतिबन्धमात्रं क्रियते | न तु ज्ञानेन 
निवृत्तिः क्रियत इति मतमपास्तम् | तथा सति शिवैक्यालाभात् | लाभे च 
शिवेऽप्यज्ञानप्रसङ्गात् | शिवागमेषु 
अज्ञाननित्यत्ववचनानामनादित्वेन बहुकालावस्थायित्वपरत्वात् ||

४६) तस्मात्पूर्वोक्तप्रकारेण तत्त्वसाक्षात्कारोदये मलासंस्पर्शे 
आगामिकर्मास्पर्शे च सति सञ्चितकर्मणां च दीक्षया निवृत्तौ 
प्रारब्धस्य च भोगेन क्षये मलकर्मोभयाभावेन 
मायाद्वयस्यागामिशरीराद्युत्पादनशक्तिविलोपेन प्रारब्धकर्मभोगेन 
वर्तमानशरीरादिनाशे शिवानन्दानुभवविरोधिपाशापगमेन 
शिवेनैक्यं प्राप्यालौकिकनिरतिशयशिवानन्दानुभवात्मकपरम-
मुक्तिं प्राप्नोतीति सिद्धम् ||

इति श्रीमदतिवर्णाश्रमाचार्यवर्यशैवपरिपालकशिवाग्रयोगीन्द्र- 
ज्ञानशिवाचार्यविरचितायां शैवपरिभाषायां 
मुक्तिनिरूपणं नाम पञ्चमः परिच्छेदः ||


###########   END OF FILE  #######