####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00254
Uniform title: śaivasiddhāntaparibhāṣāmañjarī
Author : vedajñāna
Manuscript : IFP/EFEO transcript T0171

Description: 
Transcribed from IFP transcript T0171 which is copied from a manuscript belonging to śiva śri elukarai nātthu namabi sadāśivapaṇḍita sivācāryar maṭhādhipati ṭirueehengodu.

See Muktabodha IFP/EFEO on-line catalog for bibliographic details at www.muktabodha.org .


Notes: 
Data-entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: April 4, 2012

Internet publisher : Muktabodha Indological Research Institute
Publication year : 
Publication city : 
Publication country : India
####################################################


|| शिवमयम् || शुभमस्तु ||

शैवसिद्धान्तपरिभाषामञ्जरी

निगमज्ञान शिवाचार्यविरचिता

शैवसिद्धान्तपरिभाषामञ्जरी उपोद्घातः |

वन्दे कल्पकविघ्नेशं श्रितपश्चिमगोपुरम् |
फलोपहारसन्तुष्टमिष्टानां तुष्टिकारणम् || १ ||

श्रीमत्तिल्लवनाधीशं सातकुंभसमाचरे |
भजामि भूमिभृत्कन्यां लालितानन्दनृत्तनम् || २ ||

व्याघ्रपादं तथा शेषं स्वर्णवर्माणमेव च |
श्रीमद्व्याघ्रपुराधीशं भक्तानेतान् भजाम्यहम् || ३ ||

श्रीमद्व्याघ्रपुरावासं पूजितं शिवयोगिभिः |
आगमग्रन्थरत्नोदैः अपूर्णमठमन्दिरम् || ४ ||

वेदज्ञानगुरुश्चेति भुवि विघ्नान्तमाख्यया |
सर्वागमरहस्यज्ञं स्मरामि शिवयोगिनम् || ५ ||

प्. २)

लक्षिते शक भूताब्दे मन्दभाग्येति संख्यया |
विष्यन्ति मे हायने च तार्तीयीकहृतौ सुधीः || ६ ||

देवज्ञानाभिधानोऽसौ शैवं शास्त्राब्धिपारगः |
कालहस्तीश्वरेणात्र प्रविष्ठां प्रापितः परम् || ७ ||

तन्नामधारिणं तस्य शिष्येण गुणशालिनः |
एकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवादिभिः || ८ ||

संख्याभिः कथ्यते भाषामञ्जरी मञ्जुलोक्तिना |
अनुगृह्णन्तु तामेतां सन्तः संश्रितवत्सलाः || ९ ||

क्वचिदुद्देशः प्रोक्तः क्वचिल्लक्षणया सह |
घनदृष्टं शिवज्ञाने तदन्यत्र न विद्यते || १० ||

इत्युपोद्घातः ||

अथ परिभाषा मञ्जरी ब्रूमः |

आदिमध्यान्तनिर्मुक्त स्वभावविमल प्रभुः |
सर्वज्ञः परिपूर्णश्च शिवो ज्ञेय शिवागमे || १ ||

अप्रमेयमनिर्देश्यमनौपम्यमनामयम् |
सूक्ष्मं सर्वगतं नित्यं ध्रुवमव्ययमीश्वरम् || २ ||

प्. ३)

शिवतत्वमिति प्रोक्तं सर्वाध्वोपरि संस्थितम् |
एकैव खलु चिच्छक्तिः शिवस्य समवायिनी || ३ ||

सैव मुक्तिक्रियाभेदात् सदाशिवतनुर्मता |
तया धृतं जगत्सर्वं एकयाऽनेकरूपया || ४ ||

एक एव शिवस्तद्वत् शक्तिरप्यविकारिणी |
लयभोगाधिकारेषु तौ न तन्मात्ररूपिणी || ५ ||

एकोह्यनेक शक्ती च दृक्क्रियोश्चादकोमलः |
पुंसान्तुषकंबुकवत्ज्ञेया ताम्राश्रितकालिमा || ६ || ?

अङ्कुरं वास्तुयागञ्च पर्यग्निकरणं तथा |
मण्टपस्यार्चनं चैव समित्परिधि विष्टरम् || ७ ||

प्रणीता प्रोक्षणं पात्रं आधारपरिषेचनम् |
परिस्तृणादिमन्त्रान्तं एक एव समाचरेत् || ८ ||

एकाचार्येण कर्तव्यं मूर्तिहोमादिकं विना |
एकेन वर्तमानायां क्रियायां करणं विना || ९ ||

साचानेन कृतं चेत्तु तत्स्यादाचार्य सङ्करम् |
वैगुण्यात्करणस्यैव विरोधे सति यत्र तु || १० ||

सा क्रिया तस्य शिष्येण कर्तव्यं तेन शास्त्रतः |
अथान्येन कृतं चेत्तु कर्ता नाशो न संशयः || ११ ||

प्. ४)

अधुना सकलादीनां स्थापनक्रममुच्यते |
सहितस्थापनं यत्र एकदेशिकमाचरेत् || १२ ||

अङ्कुरादि प्रतिष्ठान्तं एकाचार्येण कारयेत् |
अन्यथा चेन्न कर्तव्यं राजा राष्ट्रं विनश्यति || १३ ||

इति प्रथम वर्गः ||


अथ द्वितीय वर्गः ||

ब्रह्मद्वयं समुद्दिष्टं शब्दब्रह्म परञ्च यत् |
परं ताच्छिवमुद्दिष्टं ब्रह्मशब्देन शब्दितम् || १ ||

शब्दब्रह्ममयं यत्तत् सदाशिवमिति स्मृतम् |
सदा शिवमनुः साक्षात् प्रणवं स्याज्जनार्दन || २ ||

सर्वकारण भूतोऽसौ देवदेवः सदाशिवः |
तस्यापि कारणत्वेन संस्थितस्स परश्शिवः || ३ ||

वाङ्मनोऽतीत रूपत्वात् परत्वेन स कथ्यते |
तस्मात्कारणभूतो यस्स एवाऽत्र शिवस्मृतः || ४ ||

एक एवाद्वयं ब्रह्म द्विविधं परिपाठ्यते |
परापर विभागेन परन्तु द्विविधं पुनः || ५ ||

प्. ५)

लौकिकं वैदिकञ्चैव शब्दब्रह्म प्रशस्यते |
परञ्च द्विविधं प्रोक्तं स गुणं शुद्धमित्यपि || ६ ||

ब्रह्माङ्गं स्थूलरूपञ्च सूक्ष्ममोङ्काररूपकम् |
सूक्ष्मरूपं शिवं प्रोक्तं स्थूलरूपं सदाशिवम् || ७ ||

कर्तृत्वं द्विविधा विप्राः सङ्कल्पात्करणादपि |
न सङ्कल्पेन मात्रेण कुलालैः क्रियते घटः || ८ ||

शिवसङ्कल्पमात्रेण बिन्दुक्षोभकरस्सदा |
करणञ्च न शक्त्यस्य शक्तिन्नाचेतना तथा || ९ ||

विषया नियमादेकं बोद्धा इत्ये च तत्तदा |
ज्ञानशक्ति क्रियाशक्ति शक्तिद्वयमिति स्मृतम् || १० ||

ज्ञानशक्त्या विजानाति क्रियायः कुरुते जगत् |
शिवसृष्टि तथा पूर्वा पशुसृष्टिद्वितीयका || ११ ||

शुद्धदेह समायुक्ता शिवसृष्टिरुदीरिता |
मलैरावृतशुद्धात्मा पशुसृष्टिः प्रकीर्तिता || १२ ||

मायातो द्विविधा सृष्टिः स्थूल सूक्ष्मा च कीर्तिता |
दृक्क्रिया व्यञ्जिका तात्वी सामान्यं भुवनात्मिका || १३ ||

कालस्तु द्विविधो ज्ञेय स्थूल सूक्ष्मोपलक्षितः |
लौकिक स्थूल एवोक्त सूक्ष्मश्चित्रात्मयोगिनाम् || १४ ||

प्. ६)

ज्ञानद्विविधमाख्यातं परं वाचा परं स्मृतम् |
परञ्चैवावबोधाख्यं अपरं शास्त्रमुत्तमम् || १५ ||

आद्यावभूद्विधाज्ञानं अधिकारद्विभेदतः |
परापरविभागेन पतिपश्वर्थदर्शकम् || १६ ||

शिवप्रकाशकं ज्ञानं शिवज्ञानं परं स्मृतम् |
वेदाद्यं परविज्ञानं पशुपश्वर्थदर्शकम् || १७ ||

यथा विलक्षणं चक्षुः क्षपायां नृबिडालयोः |
तथा विलक्षणं ज्ञानं परापर विभेदतः || १८ ||

परोक्षञ्चापरोक्षञ्च द्विविधं ज्ञानमिष्यते |
परोक्षं स्थावरं प्राहुः अपरोक्षन्तु सुस्थिरम् || १९ ||

महेशपादे गम्यं यत् परोक्षञ्च प्रवर्तते |
अपरोक्षं मुनिश्रेष्ठात् अनुष्ठानाद्भविष्यति || २० ||

द्विविधं कर्मभोज्यार्थं धर्माधर्मात्मकं पशोः |
आभोगस्थायि यद्विद्यात् फलद्वयविरोधि च || २१ ||

तच्चरीरद्विधा प्रोक्तं स्थूलसूक्ष्मं तथैव च |
सूक्ष्मस्य गोलकां विद्धि तच्छुभाशुभसाधनम् || २२ ||

जननं मरणञ्चैव जन्मना जायते यतः |
एवं स्थूलशरीरञ्च संक्षेपाद्वर्णितं मया || २३ ||

प्. ७)

सूक्ष्मस्य लक्षणं वक्ष्ये समासाच्छृणु तत्वतः |
प्रतिपुंश्च नियतं तत्वं कलाद्यवनि पश्चिमम् || २४ ||

जीवं तृणजलूकेव देहाद्देहं विशेत्क्रमात् |
संप्राप्योत्तरमंशेन देहं त्यजति पौर्विकम् || २५ ||

पशूनां स्थूलसूक्ष्मांश्च पन्नगांश्चाण्डजातिवत् |
योनिभेदाश्च योगीनां परकायप्रवेशयेत् || २६ ||

सूक्ष्मदेहे पशु स्थित्वा ततः स्थूलस्वरूपयुक् |
जाग्रतादियुदोऽवस्थः कर्मणा भोगभुक् स्थितः || २७ ||

एवं योनिषु सर्वासु परिक्रम्य क्रमेण तु |
कालान्तरवशाद्याति मानुष्यमति दुर्लभम् || २८ ||

मानुष्येऽपि च विप्रत्वं यस्संप्राप्त सुदुर्लभम् |
शरीरं द्विविधं प्रोक्तं पुंस्त्वञ्च स्त्रीत्वमेव च || २९ ||

लिङ्गेन लाञ्छितं पुंस्त्वं स्त्रीत्वं योन्याभिलाञ्छितम् |
लिङ्गमीशमयं प्रोक्तं योनिः शक्तिमयं स्मृतम् || ३० ||

तस्माद्वै शिवशक्तिस्तु सर्वमेतच्चराचरम् |
स्थूलञ्च सूक्ष्मकञ्चैव द्विविधं समयं भवेत् || ३१ ||

स्थूलं बाह्यमिति प्रोक्तं सूक्ष्ममभ्यन्तरं स्मृतम् |
साधाराऽथ निराधारा साधारा साकलस्य तु || ३२ ||

प्. ८)

निराधाराह्वया तेषां एवं दीक्षा द्विधा मता |
कुर्यान्निरोधापेक्षेण द्विधा शक्तिनिपातनात् || ३३ ||

शिव एवाऽनुगृह्णाति विज्ञाना प्रलया कलौ |
या क्रिया क्रियते साधु निराधारेति कीर्तिता || ३४ ||

गुरुमूर्ति समास्थाय मन्दतीव्राति भेदतः |
शक्त्या शंभुश्च कुरुते सा दीक्षा साधिकारिणी || ३५ ||

क्रियावती द्विधा ज्ञेया निर्बीजाऽथ स बीजिका |
तत्र निर्बीजिका या सा योज्या स मधि पुत्त्रयोः || ३६ ||

स बीजाऽथ भवेद्दीक्षा साधका चार्ययोरथ |
अथ निर्बीजिका दीक्षा प्रोक्ता सा द्विप्रकारिका || ३७ ||

एकनिर्वाणदा सद्यो द्वितीया देहपाततः |
प्रारब्धसञ्चिता गामी कर्मजालं विशोध्यति || ३८ ||

यथां त्यन्तविरक्तानां सद्यो निर्वाणदो भवेत् |
स बीजा च द्विधा भिन्ना प्रथमा शिवधर्मिणी || ३९ ||

शिखाखण्डन संयुक्ता दीक्षा सा शिवधर्मिणी |
अधर्ममात्र संशुद्धा द्वितीया लोकधर्मिणी || ४० ||

गृहीणां लौकिकी ज्ञेया लिङ्गीनां शिवधर्मिणी |
शिखाच्छेदो न चा त्रास्ति दीक्षा सा लोकधर्मिणी || ४१ ||

प्. ९)

विशेषद्विविधं प्रोक्तं बाह्यमभ्यन्तरं तथा |
जन्म वै द्विविधं प्रोक्तं दीक्षा प्रणवसंज्ञकौ || ४२ ||

नैष्ठिको नैष्ठिकांश्चैव गृहस्थो दीक्षयेत् क्रमात् |
भौतिकस्तु गृहस्थश्च नान्यदीक्षां समाचरेत् || ४३ ||

ब्रह्मचारी गृहस्थश्च द्विविधो देशिकोत्तमः |
दीक्षा प्रतिष्ठयोरेता उभावप्यधिकारिणौ || ४४ ||

किन्तु मोक्षैव युक्तानां विभूतिविकलात्मनाम् |
ब्रह्मचारी गुरुज्ञेयो गृहस्थश्च द्वयार्थिनाम् || ४५ ||

लोकानुग्रहकर्तारे परिब्राड् तापसौ न हि |
समत्वं कर्मणां नात्र निमित्तं तदनुग्रहे || ४६ ||

परिपाकोमलैक्येव किन्त्वनुग्रहकारिणम् |
यावत्सोन्मलिनी शक्तिः शिवरागेण संयुता || ४७ ||

नव तद्यतिते जाढ्या नित्यानुग्राह शालिनी |
यथा पुमान् विभुं नित्यो विनिष्टः शिवतां गतः (वतः) इति || ४८ |

एवं शक्ति निपातोऽपि प्रोच्यते सोपचारतः |
द्विविधोऽपि तिरोभावो स्थानप्राप्ति क्वचिद्भवेत् || ४९ ||

तत्र स्थितस्य तस्येह वासना सैव जायते |
तद्युक्तस्य विमोक्षस्य आत्मनाद विकल्पिकः || ५० ||

प्. १०)

अनेन क्रमयोगेन तिरोभावं गतो भवेत् |
ज्ञानाभिव्यक्तये व्यक्तं व्यक्तं तत्वमणं प्रति || ५१ ||

व्यक्तोऽसौ शिववद्भाति शिवं एव तनुक्षये |
शिवरुद्रात्मकं तत्र द्विविधं परिकीर्तितम् || ५२ ||

कामिकादीनि दशकं शिवभेदं प्रकीर्तितम् |
विजयाद्यष्टदशकं रुद्रभेदं प्रकीर्तितम् || ५३ ||

शिवरुद्रात्मकं तन्त्रं अष्टाविंशति संहिता |
संहिता स्याच्चतुष्पादं युक्ता कामिकपूर्विका || ५४ ||

आत्मशुद्धि ततः कुर्यात् द्विविधं परिकीर्तितम् |
आत्मनस्तु शरीरं स्यात् आत्मसंज्ञाऽत्र कथ्यते || ५५ ||

तयोस्तु शुद्धिरित्यात्मा शुद्धिरेषा प्रकीर्तिता |
पञ्चभूत समालब्धं शरीरं सर्वदेहिनाम् || ५६ ||

तस्मात्तेषु कृता शुद्धिः देहशुद्धिरिति स्मृता |
भूतांशेषु शरीरेऽस्मिन् मित्रभावा स्थितावपि || ५७ ||

व्यच्छेदस्थितं तेषां शुद्ध्यर्थं परिकल्पयेत् |
शुद्धिर्मन्त्रात्मिका यस्मात् तस्मान्मन्त्रेण शोधयेत् || ५८ ||

मन्त्रो द्विरूपो विज्ञेयो वाच्यवाचकभेदतः |
वाग्रूपो वाचकः प्रोक्तो वाच्यस्त्वर्थात्मकस्मृतः || ५९ ||

प्. ११)

वाच्यवाचकयोश्चैव तदर्थकं विदिष्यते |
खेटके भूतले वापि सौरपूजां समारभेत् || ६० ||

सृष्ट्यर्थं चैव मुक्त्यर्थं पूजा च द्विविधा भवेत् |
द्विविधं पूजनं प्रोक्तं स्थावरं जंगमं तथा || ६१ ||

नागरादि विमानेषु स्थापितं तत् परार्थकम् |
जंगमं पूजयेन्नित्यं आत्मार्थे तु विशेषतः || ६२ ||

सापेक्षं निरपेक्षञ्च द्विविधं शिवपूजनम् |
चललिङ्गे तु सा पेक्षा स्थण्डिले निरपेक्षकः || ६३ ||

चलञ्च द्विविधं प्रोक्तमंगप्राधानिकंत्त्विति |
चित्रादि प्रतिमादीनामर्चनं तत्तदग्रके || ६४ ||

पूजितं चांगमित्युक्तमन्यत्प्राधानिकं मतम् |
वह्निकार्यं द्विधा ज्ञेयं कुण्डं वा स्थण्डिलेपि वा || ६५ ||

अग्राकृतिर्यथा कुण्डं सर्वकामार्थसाधनम् |
स्थण्डिलं सर्वकामार्थं सिद्ध्यर्थञ्च विशेषतः || ६६ ||

स्थावरं जंगमं चैव द्विविधं लिङ्गमुच्यते |
स्थावरं स्थापितं लिङ्गं जङ्गमं दीक्षितं विदुः || ६७ ||

जंगमस्यावमानेन स्थावरं निष्फलं भवेत् |
तस्माल्लिङ्गद्वयं प्राज्ञो नावमान्येत सर्वदा || ६८ ||

प्. १२)

कृत्वावमानतो मोहात् अन्यस्तु नात्र संशयः |
मण्डूकं परमशायीति पदं तद्विविधं भवेत् || ६९ ||

मण्डूकं देवमानञ्च वास्तुनान्तु शिवं भवेत् |
देवीनाञ्चैव वास्तुनां शुभं परमशायिकम् || ७० ||

विपरीतकृतं चेत्तु राजाराष्ट्रं विनश्यति |
द्विधा बालालयं प्रोक्तं प्रथमञ्च द्वितीयकम् || ७१ ||

ग्रामे वा नगरेवाऽपि पत्तने राजधानिके |
एतेष्वन्यदेशेषु मूलस्थानस्य यत्पुरा || ७२ ||

वास्तुनिर्देशनस्यान्ते कल्पितं प्रथमं भवेत् |
पुनः प्रासादकरणे भिन्ने छिन्ने नवीकृते || ७३ ||

विश्लेषे च तथा पीठे लिङ्गे च प्रतिमासु च |
यत्कृतं तद्वितीयाख्यं तरुणालयमुत्तमम् || ७४ ||

अन्ये तु सर्वकर्माणि सामान्यमिति भाषितम् |
द्वितीयाख्यं प्रकर्तव्यं मासपक्षादिभिर्विना || ७५ ||

द्वितीयमिति विज्ञेयं तद्भेदं दशधा विदुः |
खड्गे च मूलबिम्बे च दर्पणे प्रतिबिम्बके || ७६ ||

कुंभे च स्थण्डिले चैव मण्डले पादुके तथा |
पटे वा भित्तिचित्रे वा बालबिंबार्थकं गृहेत् || ७७ ||

प्. १३)

स्वयमुद्भूतलिङ्गे वा दैविके चार्षकेऽपि वा |
गाणवे लोहजे चैव नदीप्रस्रवणादिषु || ७८ ||

एवमादिषु लिङ्गेषु नैव कार्यघटस्थितिः |
सप्ताहन्तञ्च पक्षाहं मासान्तञ्चेद्घटस्थितिः || ७९ ||

तदूर्ध्वं कुंभसंस्थञ्चेत् देवेशः सर्वदोषकृत् |
पञ्चाहमुत्तमं प्रोक्तं सप्ताहं मध्यमं भवेत् || ८० ||

मासं कनीयसं प्रोक्तं घटस्थं चैव बुद्धिमान् |
नित्यं नवजलं योज्य पूजयेत्पूर्ववत्क्रमात् || ८१ ||

कामकोष्ठाग्रके वापि गौरीबालगृहं नयेत् |
देवबालगृहे वाऽपि स्थापयेद्बालरूपिणीम् || ८२ ||

वेदोक्तमखिलं कर्म देव्याश्चापि समाचरेत् |
मन्त्रभेदो भवेत्तत्र क्रियाभेदेन विद्यते || ८३ ||

संपूज्य शिवपूजांते बलिहोमादिकं विना |
पृथक् बालगृहं चेत्तु देवपूर्वोक्तमार्गतः || ८४ ||

समभ्यर्च्य महादेवीं मंत्रेणैव तु देशिकः |
देवी बालप्रतिष्ठा चेद्देवस्य तरुणालये || ८५ ||

देवालयं समापाद्य गौरीं संस्थापयेद्बुधः |
देवीं विहाय देवो वा देवी वा केवला यदा || ८६ ||

प्. १४)

शतृभिः संगृहीता चेत् स्थितस्यैवानुरूपतः |
समापाद्येतरं तस्य प्रतिष्ठां च समाप्य च || ८७ ||

कल्याणं कारयेदंते विधिना देशिकोत्तमः |
बालस्थानं विना यत्र पुत्रपौत्रविनाशनम् || ८८ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन बाललिङ्गं प्रकल्पयेत् |
यागहोममथो वक्ष्ये देव्या संस्थापनोत्तरम् || ८९ ||

स्थापनं द्विविधं प्रोक्तं क्रियाख्यं योगभेदकः |
क्रमाद्देवन्तु निर्माय सह देवीं विधानतः || ९० ||

स्थाप्यते यत्र तत्प्रोक्तो क्रमाख्यं स्थापनं हरेः |
पूर्वं देवन्तु निर्माय देव्या सह विधानतः || ९१ ||

स्थाप्य देवं ततो देवीं कृत्वा कालान्तरेऽपि च |
स्थाप्यते विधिना शक्ति स्थापनोक्तेन यत्र तु || ९२ ||

स्थापनं तद्भवेद्योगं स्थापनानन्तरो यतः |
गौरीसंस्थापनात्पूर्वं शिवसंप्रोक्षणं भवेत् || ९३ ||

तदा बालालयाद्गौरीं समाकृष्य शिवालये |
देवाग्रे मण्टपे स्थाप्य पूर्वमार्गेण देशिकः || ९४ ||

पूजयित्वा विधानेन पश्चात्कल्याणमाचरेत् |
नित्यागमंतुकं नित्यं द्विविधं संप्रकल्पितम् || ९५ ||

प्. १५)

दिनं प्रत्यर्चयेन्नित्यं यजेन्मासं प्रति प्रति |
विशेषं यजनं यत्तत् आगमं नित्यमुच्यते || ९६ ||

नैमित्तिकं द्विधा ज्ञेयं नैमित्यांगन्तुकं तथा |
कर्षणादि प्रतिष्ठान्तं नैमित्तिकमिति स्मृतम् || ९७ ||

अन्यानि सर्वकर्माणि नैमित्यांगन्तुकं स्मृतम् |
काम्यञ्च द्विविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यन्तरं तथा || ९८ ||

बाह्यं सिद्धिप्रदं कर्म आत्मार्थञ्चान्तर स्मृतम् |
अब्दं प्रति विशेषेण मार्गशीर्षे तु मासके || ९९ ||

सिद्धिद्वयं यथा कामि तत्काले शिवमर्चयेत् |
तत्पूजा द्विविधा ज्ञेया नित्यनैमित्तिकेति च || १०० ||

वैदिकं शैवमित्येवं व्रतं हि द्विविधा भवेत् |
त्रैवर्णिकानां कर्तव्यं उपवीतानि वैदिकम् || १०१ ||

शिवदीक्षा प्रधानन्तु शिवमित्युक्तमुत्तमम् |
वाग्देवियोनिजातत्वात् शिवपुत्रस्तु कारणात् || १०२ ||

विप्रादि दशवर्णानां योगत्वमुपजातये |
स्वशास्त्रोक्तप्रकर्तव्यं परशास्त्रं विवर्जयेत् || १०३ ||

व्रतपूजादिकं यच्च परोक्तं परिवर्जयेत् |
प्रतितंत्रविरोधेन योऽर्थस्संगृह्य तत्र तु || १०४ ||

प्. १६)

तद्गुरो युक्तिदौर्बल्यात् विज्ञेयं वाग्विडम्बनम् |
यत्र यत्र यथान्यायं येन येन च वर्त्मना || १०५ ||

यदत्र शक्यते नेतुं तत्तथैव विचार्यताम् |
यथा विरोधतः सर्वं यदि तन्त्रं शिवात्मकम् || १०६ ||

तथा चार्येण कर्तव्यं नान्यथा मुनिपुंगव |
कर्तव्यं चेदनुष्ठेयं शैवधर्म विरोधि यत् || १०७ ||

विरुद्धं चेत्परित्याज्यं नतु शैवं परित्यजेत् |
संग्राह्य वैदिकं शैवं शैववाक्यविरोधि यत् || १०८ ||

ब्रह्मचारी द्विधाज्ञेय भौतिको नैष्ठिकः परम् |
विद्याव्रत समाप्ते तु गृहीत्वा तस्य वर्त्मना || १०९ ||

द्वितीयो नैष्ठिकः प्रोक्तो देहान्तं तस्य वर्त्मना |
उदासीनस्साधकश्च गृहस्थो द्विविधो भवेत् || ११० ||

कुडुंबभरणायुक्तस्साधकोऽसौ सुखी भवेत् |
ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य त्यक्त्वा भार्या धनादिकम् || १११ ||

एकाकी विचरेद्यस्तु उदासीनस्स मोक्षकः |
त्रयाणामाश्रमाणान्तु गृहस्थो योनिरुच्यते || ११२ ||

अन्ये तमुपजीवन्ति तस्माच्छ्रेयान् गृहाश्रमी |
अपुत्रस्य जगच्छून्यं अपुत्रस्य कुतस्सुखम् || ११३ ||

प्. १७)

पुत्रेण लोकां जयति श्रुतिरेषा सनातनी |
अपत्नीकस्सपत्नीको द्विविधश्शिवतोषणे || ११४ ||

वने वासोऽग्नि चिवनं कंदमूलफलाशनम् |
गृहस्थस्य व्रतं यत्तत् सपत्नीकस्तथैव च || ११५ ||

ब्रह्मचर्यञ्चरेन्नित्यं प्रतिग्रहविवर्जितः |
सुभूमौ वचने वापि कुशे वा शयनेऽथवा || ११६ ||

सर्वेषु चेन्द्रियार्थेषु सङ्गमन्तु विवर्जयेत् |
कृत्वा स्नानं त्रिकालेषु देवाग्निगुरुपूजनम् || ११७ ||

वने तु वासयेन्नित्यं फलमूलादि भक्षणम् |
अवस्था द्विविधा प्रोक्ता शुद्धाशुद्धविभेदतः || ११८ ||

जाग्रादि द्विविधा ज्ञेय भवमोक्ष गतिप्रदा |
भवप्रदाऽधोमुखी स्यात् ऊर्ध्वा मोक्षप्रदायिनी || ११९ ||

अपराधो द्विधा ज्ञेय स्वकृतैश्च परैः कृतः |
एकैकन्तु द्विधा ज्ञेय अकामाकाम भेदतः || १२० ||

स्वेष्टलिङ्गे साधकैस्तु परेणैव कृतो यदा |
द्विगुणं स्वकृते प्राहुः प्रायश्चित्त विशुद्धये || १२१ ||

साधकेभ्यो देशिकस्य शोधनद्विगुणं मतम् |
भौतिकाज्जन्माध्वरीणां शोधनद्विगुणं मतम् || १२२ ||

प्. १८)

प्रकाशं तिमिरं चैव स्थूलसूक्ष्मं तथैव च |
अन्तिकञ्च तथादूरं हेयोपादानमेव च || १२३ ||

नित्यनैमित्तिकञ्चैव परञ्चापरमेव च |
संहृतञ्च प्रकीर्णञ्च सत्यञ्चासत्यमेव च || १२४ ||

सञ्चासञ्च सुरश्रेष्ठ कर्तृहर्तृ तथैव च |
(सच्चासच्च सुरश्रेष्ठ कर्तृहर्तृ तथैव च) | इति पाठः |
हृद्यं चैव तथा हृद्यं अद्यश्वञ्च तथैव च || १२५ ||

वाच्यं च वाचकं यत्तत् आधाराधेयमेव च |
शीतमुष्णञ्च यत्प्रोक्तं सुखदुःखं तथैव च || १२६ ||

पवित्रञ्चापवित्रञ्च मृदुतीक्ष्णं तथैव च |
रागद्वेषञ्च जन्तूनां यत्नालस्यं तथैव च || १२७ ||

उन्नतञ्चानतञ्चैव संपच्चासंपदे तथा |
सुस्थितं दुस्थितञ्चैव चलञ्चाचलमेव च || १२८ ||

सर्वमेतत्स एवेश तस्मादन्यं न विद्यते || १२८ � ||

इति द्वितीयवर्गः समाप्तः ||


अथ तृतीयवर्गः ||

पशुःपशः पतिश्चैव त्रिपदार्थ उदाहृतः |
पशुरात्मा स्वतन्त्रश्च चिन्मात्रो मलदूषितः || १ ||

स मूढो नित्यसंसारी किञ्चिज्ञो निश्वरो क्रियः |
आत्मनो व्यापिकोऽनन्ता चिद्रूपा शव स्मृताः || २ ||

सकलाकलभेदेन एकद्वित्रिमलाः क्रमात् |
माया कर्ममलच्छिन्नस्सकलस्सोऽभिधीयते || ३ ||

साष्टौ कलादियोगो येत एव सकला मता |
मल कामावृतो यस्तु स भवेत्प्रलयाकलः || ४ ||

मलैकबन्धसंबद्धो विज्ञानकल उच्यते |
कलातत्वोध्व भुवने कैवल्यं संभवेत्पशोः || ५ ||

महामाया च माया च प्रकृतिश्च विशेषतः |
उपादानत्रयं एतत् कारणं तमुदाहृतम् || ६ ||

सा च कुण्डलिनी शंभोश्शक्तिश्शुद्धा जडात्मिका |
स्थूल सूक्ष्मा परेत्येव महामाया भवेत्त्रिधा || ७ ||

भुज्यादि भोज्यजननी प्रकृतिः पुरुषस्य सा |
सूक्ष्मकालादि तत्त्वानां अविभाग स्वरूपिणी || ८ ||

जननी मोहिनी माया सर्वशुद्धाध्वकारणा |
मंत्रयोनिः परा माया नित्या कुण्डलिनी तु या || ९ ||

प्. २०)

उपादानं शरीराणां विद्या विद्येश्वरात्मनाम् |
शुद्धेध्वनि शिवः कर्ता प्रोक्तोऽनन्तो सिते प्रभुः || १० ||

अशुद्धेऽध्वनि रुद्रस्तु कर्त्तां त्रिविध इष्यते |
सदाशिवो महेशश्च रुद्रश्चेति त्रिधा मता || ११ ||

शिवदेह इति प्रोक्तो विद्यादेहस्स उच्यते |
निमित्तमीश्वराख्यं यत् तद्दृष्टं सह कारणम् || १२ ||

उपादानञ्च यत्सूक्ष्मं सर्वकार्येषु संहितः |
तत्कार्यकारिका शक्तिः क्रियाख्या सूक्ष्मरूपिणी || १३ ||

स्थूलकार्यस्य सूक्ष्माभिः स्थिता न्यग्रोधबीजवत् |
सूक्ष्मा शुद्धाध्वनिगरां स्थूलमिश्राध्वसंस्थिता || १४ ||

अशुद्धाध्वनि तापा च स्थिता स्थूलतरा स्थिरा |
तत्र शब्दास्त्रियोद्वानः त्रयश्चार्थ समीरिताः || १५ ||

मन्त्राध्वा च पदाध्वा च वर्णाध्वाश्चेति शब्दिताः |
भुवनाध्वा च तत्वाध्व कलाध्वार्थतः क्रमात् || १६ ||

ज्ञात्वेतास्तु कला सम्यक् स्थूलसूक्ष्मविमिश्रकाः |
स्थूलात्पञ्च भूताय अधिष्ठात्री यथा तथा || १७ ||

सर्वाध्वा व्यापिका पूर्वा(सूक्ष्मा) सादाख्यभुवनात्परः |
समिश्रका निवृत्याद्या लोके शक्तिः कलात्मिकाः ||

प्. २१)

शरीरं त्रिविधं प्रोक्तं स्थूललिङ्गपरं स्मृतम् |
स्थूलं भूतशरीरञ्च सूक्ष्मं पुर्यष्टकं भवेत् || १९ ||

परं बिन्दुसमुत्पन्नं त्रिविधं समुदाहृतम् |
आणवं चैव मायेयं कर्मेयं स्यात् मलत्रयम् || २० ||

आणवं सहजं प्रोक्तं तुषकंबुकवत्क्रमात् |
सहजं मलसंबद्धं केवलं तमुदाहृतम् || २१ ||

शक्तिकाचन बध्नाति कलाद्यवनि लक्षिताम् |
मायेयं तद्विजानीया पुण्यपापाख्यकर्मजम् || २२ ||

मायेयमाणवं कर्म एतावदनुबन्धनम् |
कर्मेयं त्रिविधं दृष्ट्वा दृष्टजन्मोपभोग्यकम् || २३ ||

आयुर्योगगलूच्यादि सिद्धमन्त्रप्रभावतः |
तज्जन्मन्येव फलदो दृष्टभोगं न मुच्यते || २४ ||

स्वराज्यवीचिभोग्ये यौ देहान्ते पुण्यपाप्मनाम् |
अदृष्टवेदनीयं तत् कर्मोक्तं शिवदर्शने || २५ ||

तथा नियति कालोपभोग्यं चेति समासतः |
अद्यात्ममधिभूतञ्च आदिदैविकमेव च || २६ ||

त्रिविधं दुःखमाप्नोति तेषां भेदमनेकधा |
अधर्मो भेदविज्ञेया चित्तवृत्तिप्रभेदतः || २७ ||

प्. २२)

स्थूलसूक्ंआ सुसूक्ष्मा च कोटिभेदैरनेकधा |
स्वापे विभागमभ्येति तत्सृष्टावुपयुज्यते || २८ ||

मायायां वर्तते चांते ना मुक्तं क्षीयतेति च |
प्रारब्धं सञ्चितं कर्म आगामि च त्रिधा भवेत् || २९ ||

इच्छानिच्छा परेच्छा च प्रारब्धं त्रिविधं भवेत् |
कञ्चुकत्रिविधं विद्धं कालेन कलितं शनैः || ३० ||

नियत्या लिङ्गितं याति प्राङ्मनावोपवर्त्मना |
सृष्टिकालः स्थितेः काल संहारश्च त्रिधा मता || ३१ ||

त्रिषु कालेषु वर्तन्ते अतीतानागतं ततः |
(वर्तमानाख्ये का कालमुच्यते पृथक् ||) प्रति
यदा शेषसमाप्तन्तु तदादितमिति स्मृतम् || ३२ ||

सापेक्षकञ्च यत्काले तदानागमुच्यते |
असमाप्तं यदारब्धं वर्तमानमुदाहृतम् || ३३ ||

सत्वं रजस्तमश्चैव गुणत्रयमुदाहृतम् |
सम्यक् ज्ञानं तपो मौनं स्मृतिर्मेधा धृति क्षमाः || ३४ ||

उत्साहो निश्चयं दैर्घ्यं एवं वै सात्विको गुणाः |
दर्पं महदहंकारं विषादा प्रियवाचकम् || ३५ ||

प्. २३)

उद्वेगं मात्सरं प्रोक्तं राजसं गुणमुच्यते |
आलस्यं मोहनिद्रा च चापल्यं हीनवृत्तिकम् || ३६ ||

पापिष्ठं परनिन्दा च तामसं गुणमुच्यते |
प्रकृते गुणतत्वन्तु भिद्यते न च तत्वतः || ३७ ||

अव्यक्तगुणसाम्यन्तु प्रधानं परिपठ्यते |
विभक्तगुणसाम्यन्तु गुणतत्वमिहोच्यते || ३८ ||

देवत्वं सात्विकात्यादि मनुष्यत्वं हि राजसात् |
तिर्यक्त्वं तामसः प्रायात् इत्येषा त्रिविधा गतिः || ३९ ||

सत्वं रजः क्रिया हेतुः तमस्त्वावरणात्मकम् |
अहंकारत्रिधा प्रोक्तं जीवसंरंभगर्वकम् || ४० ||

संरंभोऽहङ्कृतिर्व्यक्ति अन्योर्थ प्रत्ययो परः |
पञ्चकर्मकृतो वायो जीवनाय प्रवर्तकः || ४१ ||

न देवग्रामसामान्य वृत्तिः संरंभ इष्यते |
कः कर्ता क्रियते तस्य यत्कृतं जगतो मया || ४२ ||

स एवाहं विभक्तात्मा तत्वज्ञानांग उच्यते |
स च त्रिविधमुद्दिष्टः प्रथमस्तत्र तेजसः || ४३ ||

वैकारिका द्वितीयं स्यात् तथा भूताधिकः परः |
सत्वेनोत्कृष्टभावो य स्वतेजस इहोच्यते || ४४ ||

प्. २४)

वैकृतो राजसोत्कृष्टो भूताधिस्तमसाधिकः |
भूतानामादि भूतत्वात् भूतादिरिति कथ्यते || ४५ ||

केवलस्सकलश्शुद्ध त्र्यवस्थः पुरुषस्मृतः |
शुद्धावस्थानमात्मानं शिववक्तुं न संशयः || ४६ ||

तीण्यवस्थादयो ज्ञात्वा पुनर्जन्म न विद्यते |
अचेतनस्य मायादेः प्रवर्तकतया पतिः || ४७ ||

सिद्धिः सर्वार्थकृत्कर्ता व्यापकस्सततो दितः |
साधकानां हितार्थाय स्वेच्छया गृह्यते तनुम् || ४८ ||

तच्छरीरं त्रिधा ज्ञेयं निष्कलञ्चोभयात्मकम् |
सकलञ्च तथा शास्त्रो त्रिभेदं विद्यते क्रमात् || ४९ ||

परं निष्कलमित्युक्तमपरं सकलं स्मृतम् |
परापरं तथा प्रोक्तं भवेत्सकलनिष्कलम् || ५० ||

परापरं यथा ध्यात्वा स मुक्तः पाशहा भवेत् |
लयभोगाधिकारञ्च त्रिभेदं विद्यते क्रमात् || ५१ ||

शतोद्युक्तप्रवृत्तिश्च कर्ता त्रिविध इष्यते |
शक्तो प्रवृत्तिभेदेन भेदस्तस्योपचारतः || ५२ ||

ईशस्सदाशिवश्शान्त इति नाम्ना त्रय स्मृतः |
शिवस्सदाशिवश्चैव महेशश्च त्रिधा स्मृतः || ५३ ||


तत्त्वमूर्तिप्रभावश्च त्रिभेदो विद्यते क्रमात् |
शिवादि तत्वमित्युक्तं मूर्तिस्सदाशिवादयः || ५४ ||

तयोर्योगेन यद्रूपं तद्रूपं भावमुच्यते |
हरिणी जननी चैव रोधयन्त्री त्रिधा मता || ५५ ||

हरिणी या शिवस्योक्ता सर्वाभरणशालिनी |
अथवाऽपरसंस्थानं नयेदाहृत्य पुद्गलम् || ५६ ||

यस्मादस्मादियं शक्तिर्हरिणीत्युच्यते बुधैः |
जननी जगतोर्जन्म स्वभावस्यादिति द्युतिः || ५७ ||

रोधयित्र्यण सङ्घस्य प्रलये नियमस्थितम् |
भोगेष्वपि च तस्यापि विदधाति यतस्तथा || ५८ ||

एतास्तु शक्तयस्तिस्र शरीरकरणात्मिकाः |
नित्यसिद्धि विभोर्विप्रा यत एव स्वकं बलम् || ५९ ||

इच्छा ज्ञानक्रिया चैव शक्तित्रयमुदाहृतम् |
ज्ञानशक्त्या विजानाति क्रियाया कुरुते जगत् || ६० ||

शिवे च सर्वजज्ञानं अकारुण्ये तदा हृतम् |
तिस्रस्तु शक्तयो ज्ञेयाः कारणस्याव्ययात्मना || ६१ ||

वामज्येष्ठा च रौद्री च शक्तयस्समुदाहृतः |
रौद्री शक्तिः समावेशात् ब्रह्मविष्ण्वादि पूर्वकः || ६२ ||

प्. २६)

सर्वकृत्येषु यत् ज्ञानं व्यापित्वं येन सान्वयम् |
निखिलज्ञानयोगित्वात् सर्वज्ञः परमेश्वरः || ६३ ||

आगमेनापि सर्वज्ञो गुणमाहात्म्य दर्शनात् |
यथा विकासयत्येव रविपद्मानि भानुभिः || ६४ ||

समन्तविकसत्येव स्वस्वकर्मानुरूपतः |
अचेतनत्वात् प्रकृते राज्ञत्वात्पुरुषस्य च || ६५ ||

जगच्च कर्ता सापेक्ष सर्वञ्चावयव स्मृतः |
ममेव जगतः कर्ता महादेवो महेश्वरः || ६६ ||

पाश्यपाशयिता पाशत्रयमेव व्यवस्थितम् |
साध्यसाधन भावोक्त्या यथावत्प्रकटं भवेत् || ६७ ||

पशवस्त्रिविधा ज्ञेया परापरविभेदतः |
शिवस्सदाशिवश्शान्तो गुरवाः परमा मताः || ६८ ||

अनन्तश्री शिवश्चोमास्कन्दो विष्णुस्वधिस्तुषात् |
परापरे वरे देवा मुनयो त्रिगुरुत्तमाः || ६९ ||

ब्रह्मा शिवश्चोग्रज्योति सद्यो ज्योति वृहस्पतिः |
पादान्तैराकण्ठाद्या शिवशास्त्रप्रवर्तकः || ७० ||

अपरे च स्वगुर्वन्तगृहस्थो ब्रह्मचारिणः |
चोदको बोधकश्चैव मोक्षदञ्च तृतीयकः || ७१ ||

प्. २७)

शिववत् पूजयेत्सर्वान् यतस्ते मोक्षदा नृणाम् |
या प्रेरयति च ज्ञानं शिवे परमकारणे || ७२ ||

प्रेरणात्प्रेरकं प्राहुः गुरुद्वौतेय उत्तमः |
दीक्षागुरुर्मोक्षदस्तु बोधकः शास्त्रदर्शकः || ७३ ||

बोधकस्तु प्रयत्नेन पूजितव्यस्तथैव हि |
चोदकादि विभेदेन यथा गुर्वादि भेदतः || ७४ ||

दीक्षामात्रो गुरुः कर्ता व्याख्याता चैव देशिकः |
आचार्यश्च प्रतिष्ठादौ परशिष्यावबोधने || ७५ ||

आचार्यस्सद्गुरुः स्वामी त्रिविधं गुरुरूपकम् |
आचार्यो बालशिक्षार्थमन्त्रबोधन सद्गुरुः || ७६ ||

मोक्षोपदेशं कुर्वन्ति स स्वामी चेति कथ्यते |
शांभवी चैव शाक्ती च मन्त्री चेति शिवागमे || ७७ ||

दीक्षोपदिश्यते त्रेधा शिवेन परमात्मना |
गुरुरालोकमात्रेण स्पर्शनाद्भाषणादपि || ७८ ||

सद्यः सञ्जायते ज्ञानं सा दीक्षा शांभवी स्मृता |
शक्तिज्ञानवती दीक्षा शिष्यदेहं प्रविश्य च || ७९ ||

गुरुणा योगमार्गेण क्रियते ज्ञानचक्षुषा |
मंत्री क्रियावती दीक्षा कुण्डमण्डलपूर्विका || ८० ||

प्. २८)

मानं प्रमाणमुन्मानं त्रिविधं परिकीर्तितम् |
मानमयाममित्युक्तं प्रमाणं विस्तरं भवेत् || ८१ ||

उन्मानं नाहमित्युक्तं त्रिधा मानमुदाहृतम् |
मानाङ्गुलन्तु प्रथमं मात्राङ्गुल्यद्वितीयकम् || ८२ ||

देहलब्ध तृतीयन्तु अङ्गुलं त्रिविधं भवेत् |
परमाणुरधश्चैव पिशुकेशाग्र एव च || ८३ ||

लिक्षायुका यवास्तत्र क्रमशोऽष्टगुणैर्युतम् |
मानांगुलमिति प्रोक्तं ततो मात्राङ्गुलं शृणु || ८४ ||

आचार्यदक्षिणे हस्ते मध्यमाङ्गुलिमध्यमे |
पर्वदीर्घसमं नाहं नाहं त्रिविधमुच्यते || ८५ ||

प्रासादमण्टपादौ तु प्राकाराणान्तु गोपुरे |
ग्रामाद्यक्षेत्रगण्येषु मानाङ्गुलविधानतः || ८६ ||

मात्राङ्गुलेन कर्तव्यं ग्रहाश्च स्रुक् स्रुवादिकम् |
अन्यमानं न कर्तव्यं कर्तव्यं चेत्तु निष्फलम् || ८७ ||

देहलब्धाङ्गुलेनैव प्रतिमादीनि कारयेत् |
उत्तमादि विभेदेन देहलब्धं त्रिधा भवेत् || ८८ ||

अङ्गुष्ठतर्जनीयुक्तं प्रादेशमिति कीर्तितम् |
अङ्गुष्ठानामिका युक्तं विधस्तिरिति चोच्यते || ८९ ||

प्. २९)

कनिष्ठाङ्गुष्ठयोर्युक्तं गोकर्णमिति संज्ञकम् |
प्रादेशश्च विधस्तिश्च गोकर्णश्च इमे त्रयः || ९० ||

यज्ञादिके प्रयोक्तव्यं प्रासादादौ न दापयेत् |
मध्यमाङ्गुष्ठसंयुक्तं तत्तालमिति कथ्यते || ९१ ||

प्रासादादौ प्रयोक्तव्यं तालगण्येन बुद्धिमान् |
प्रतिमायास्तु दुत्सेधं तालगण्येन भाजयेत् || ९२ ||

चतुर्विंशत् शतञ्चैव उत्तमं दशतालकम् |
विंशच्छतं मध्यमन्तु कन्यसं षोडशादिकम् || ९३ ||

द्वादशाधिकशतं यावत् तालोत्तमं भवेत् |
अष्टाशतं चतुश्शतं मध्यमं कन्यसं तथा || ९४ ||

शतं षण्णवतिश्चैव नवद्युत्तरकं द्वयम् |
अष्टतालमिदं प्रोक्तं त्रिविधं पूर्ववत्ततः || ९५ ||

इत्येवं भागहीनं स्यादेकतालान्तमेव हि |
त्रिविधं दशतालेन त्रिमूर्तीनां प्रकीर्तितः || ९६ ||

त्रिविधं नवतालेन देवानां योषितामपि |
अष्टतालेन मर्त्यानां सप्ततालेन रक्षताम् || ९७ ||

षट्तालेन तु गंधर्वान् पञ्चतालं गणाधिपः |
वामनस्य तथैव स्यात् चतुस्तालन्तु भूतकान् || ९८ ||

प्. ३०)

त्रितालं कीनराणान्तु यक्षाणां तु द्वितालकम् |
अण्डजातं तथैकस्य पिशाचानां विशेषतः || ९९ ||

भक्ता वितानुसारेण कुर्यात्प्रासादसञ्चयम् |
अल्पे महति वा तुल्यं फलमाढ्य दरिद्रयोः || १०० ||

तस्मात्त्रिभागं वित्तस्य जीवनार्थमथात्मनः |
भागद्वयञ्च धर्मार्थं यतो नित्यं हि जीवितम् || १०१ ||

भक्त्या वित्तानुसारेण अल्पवित्तोपि मानवः |
वित्तशाठ्येन यः कुर्यात् धर्मशाठ्येन वा नरः || १०२ ||

न तत्फलमवाप्नोति प्रलाभाक्रान्तमानसः |
प्रासादं त्रिविधं प्रोक्तं नागरादि विभेदतः || १०३ ||

नागरं द्राविडं चैव वेसरञ्च त्रिधा मतम् |
कण्ठादारभ्य वृत्तं यत् तद्वेसरमिति स्मृतम् || १०४ ||

ग्रीवादारभ्य चाष्टाश्रं विमानं द्राविडाख्यकम् |
सर्वं वै चतुरश्रं यत् प्रासादं नागरं त्विदम् || १०५ ||

लिङ्गमानवशाद्गेहं त्रिविधं वक्ष्यतेऽधुना |
नागरे नागरं लिङ्गं वेसरे वेसरं तथा || १०६ ||

द्राविडे द्राविडं चैव त्रिधा लिङ्गमुदाहृतम् |
द्विजस्य नागरं प्रोक्तं द्राविडं क्षत्रियस्य तु || १०७ ||

प्. ३१)

वेसरं वैश्यशूद्राणां जातिभेदमिति स्मृतम् |
ईशः पितामहश्चैव विष्णुस्तत्राधिदैवतम् || १०८ ||

नागरं पुंविमानञ्च द्राविडं स्त्रीत्वमेव च |
नपुंसकं वेसरञ्च त्रिधा प्रासादमुच्यते || १०९ ||

पादव्यवस्थितं प्रोक्तं प्रतिबन्धासनं भवेत् |
वर्तमानस्य लिङ्गस्य स्थितं प्रासादकं कुरु || ११० ||

पादव्यवस्थितं लिङ्गं प्रतिबन्धासनं भवेत् |
शिवाधिकानां लिङ्गानां आसीनं तत्र कारयेत् || १११ ||

त्रैराशिकस्य लिङ्गस्य शयनं प्रासादमुच्यते |
पादं व्यवस्थितं प्रोक्तं प्रतिबन्धासनं भवेत् || ११२ ||

पद्मबन्धन्तु शयनं ज्ञेयः पादविभेदतः |
आर्षकं स्थानकं चैव स्वायंभुवमथार्हतम् || ११३ ||

मानुषं राक्षसं बाणं गाणवं शयनं भवेत् |
दैविकं यानवं प्रोक्तमेवं लक्षणमुच्यते || ११४ ||

चतुरश्रस्य पीठस्य स्थितलिङ्गमिहोच्यते |
सुवृत्तमानसंप्रोक्तमष्टाश्रं शयनं भवेत् || ११५ ||

एकद्रव्यकृतं शुद्धं मिश्रं द्विद्रव्य निर्मितम् |
त्रिद्रव्यनिर्मितं यत्तु सङ्कीर्णं तत्प्रकीर्तितम् || ११६ ||

प्. ३२)

एकद्रव्येण निर्माणं धाम स्वायंभुवादिषु |
तस्यैव जीर्णता काले तमेव बन्धयेद्दृढम् || ११७ ||

अन्यद्रव्यकृतं चेत्तु राजा राष्ट्रं विनश्यति |
शिरस्थूपि गलं मञ्जं पादाधिष्ठानमंशकम् || ११८ ||

उपांगं कूटशालौ च प्रत्यंगं नासि पञ्चरम् |
हेमादि स्थूपिपर्यन्तं स्थूललिङ्गमिति स्मृतम् || ११९ ||

स्थूललिङ्गं विमानं स्यात् सूक्ष्मलिङ्गं सदाशिवम् |
बलिपीठं भद्रलिङ्गं लिङ्गत्रयमुदाहृतम् || १२० ||

देहं प्रासादमित्युक्तं देही लिङ्गमिति स्मृतम् |
उभयोरन्तरं नास्ति तस्मादित्थं प्रभावयेत् || १२१ ||

अथवाऽन्य प्रकारेण स्थूललिङ्गं सदाशिवम् |
अन्तर्लिङ्गे शिवं ज्ञेयं भावयेद्देशिकोत्तमः || १२२ ||

व्व्यापकं व्याप्तिरूपेण लिङ्गमेव विमानकम् |
विमानहीने यत्कर्मं तत्कर्म निष्फलं भवेत् || १२३ ||

तस्मात्सर्व प्रयत्नेन विमानस्थापनान्वितम् |
यथा तु विहितं कर्म हर्म्यमण्टपगोपुरम् || १२४ ||

प्राकारादि व्यवस्थानमिति लिङ्गवशात्कुरु |
स्वायंभुवं बाणलिङ्ग दैविकं चार्षकं तथा || १२५ ||

प्. ३३)

सिद्धविद्याधरश्चापि स्थापितं यन्महात्मभिः |
तेषां लिङ्गवशाद्विद्वान् प्रासादं परिकल्पयेत् || १२६ ||

अतः पौर्षलिङ्गस्य प्रासादं कथ्यते मया |
पूर्वस्मिन् स्थापिते तस्मिन् अज्ञाते पूर्वमन्दिरे || १२७ ||

लिङ्गमानवशेनैव प्रासादं परिकल्पयेत् |
त्रिविधं लिङ्गमित्युक्तं व्यक्ताव्यक्तोभयात्मकम् || १२८ ||

व्यक्तं तत्सकलं ज्ञेयमव्यक्तं निष्कलं मतम् |
ज्ञानज्योतिर्मयं लिङ्गं व्यक्ताव्यक्तमिति स्मृतम् || १२९ ||

चलं चलाचलञ्चैव अचलञ्च त्रिधा भवेत् |
चलं निजात्मनि पूज्यं बाणलिङ्गं चलाचलम् || १३० ||

गोपुरादीनि यत्तत्र अचलं तत्प्रशस्यते |
अनन्तस्य शिरः कंपात् कालाग्नेः कोपमुच्यते || १३१ ||

तत्कोपात् विस्फुलिङ्गानां त्रिधा स्वायंभुवं भवेत् |
निर्मूलञ्च समूलञ्च सुपूर्वकमिति स्मृतम् || १३२ ||

निर्मूलञ्च जले मग्नं समूलं पर्वताश्रयम् |
आप्तवाक्यं सुपूर्वं स्यात् स्वायम्भुवमिति स्त्रिधा || १३३ ||

नाना चिह्न समायुक्तं नानावर्ण समायुतम् |
कर्कशं सुषिराद्यैश्च नियतं दृश्यते भुवि || १३४ ||

प्. ३४)

नागेष्वापि च सर्वत्र एवमेव हि कीर्तितम् |
शिरसोद्वर्तनं तद्वत् सूत्रवर्तनमेव च || १३५ ||

नाहोत्सदादिमानञ्च न कदाचित्प्रदृश्यते |
पीठप्रासादिकं तस्तु लिङ्गमानाद्विधीयते || १३६ ||

स्वयं भूतमिति प्रोक्तं सर्वलोकसुखावहम् |
दृश्यभागमधस्तात्तु मूललिङ्गं न शोधयेत् || १३७ ||

मोहादज्ञानतो वापि रुद्रं खात्वा निरीक्षते |
कर्तृश्च ग्रामवासीनां राज्ञस्यान्नाशयेत्तु तत् || १३८ ||

तस्मान्मूलं न वीक्षेत पूर्वांशस्य वशात्कुरु |
चित्रं चित्रार्धकं चैव चित्राभासमिति स्त्रिधा || १३९ ||

सर्वावयवसंपूर्णं चित्रं तद्दृश्यमुच्यते |
अर्धावयव संदृश्यं मध्यचित्रमिहोच्यते || १४० ||

पादे भित्तौ च धो लिख्यं चित्राभासमिति स्मृतम् |
आसनं संप्रवक्ष्यामि शृणु चारुवनानल || १४१ ||

अखण्डखण्डतुण्डं हि त्रिविधं भेदमुच्यते |
पातालादि परांतं स्यात्तदखण्डं प्रशस्यते || १४२ ||

वसुदादि वनान्तं स्यात् एतत्खण्डमिति स्मृतम् |
शक्त्यादीनि शिवान्ता स्यात् तत्तुण्डमिति कीर्तितम् || १४३ ||

प्. ३५)

अखण्डं निष्कले कल्प्यं खण्डतुण्डौ तु बिम्बके |
क्षणिके चललिङ्गे च तुण्डमेवं प्रकल्पयेत् || १४४ ||

अखण्डं स्थापितं लिङ्गं खण्डन्तु प्रतिमा भवेत् |
भित्तिचित्रादिकं चैव तुण्डलिङ्गं प्रशस्यते || १४५ ||

सर्वमंत्रं समुच्चार्योपांशुर्वाचक मानस |
उपांशुयजने प्रोक्तं वाचिकं होमकर्मणि || १४६ ||

मानसं मन्त्रजप्ते तु सर्वमन्त्रमुदा स्मृतम् |
यजनं त्रिविधं प्रोक्तमुत्तमं मध्यमाधमम् || १४७ ||

केवलं शिवमंत्रैस्तु यजनं चोत्तमं भवेत् |
वैदिकैश्शिवमंत्रैस्तु यजनं मध्यमं भवेत् || १४८ ||

केवलं वैदिकैर्मन्त्रैः यजनञ्चाधमं भवेत् |
तस्मात्तु शैविकैर्मन्त्रैः यजेदात्मार्थमुत्तमम् || १४९ ||

उत्तमं मध्यमञ्चैव अधमञ्चार्चनं भवेत् |
केवलैश्शुद्धशैवोक्तै मन्त्रैरुत्तममुच्यते || १५० ||

मध्यमञ्चैव वेदार्थैरधमं वैदिकैर्मतम् |
शैवमन्त्रसमं मंत्रं नास्तीति भुवनत्रये || १५१ ||

तत्रापि मूलमन्त्रन्तु बीजात्मा श्रेष्ठ उच्यते |
वैदिकं मिश्रकं शैवमग्निकार्यं त्रिधामतम् || १५२ ||

प्. ३६)

केवलं विहितैर्मन्त्रैर्विहिते वैदिको भवेत् |
मंत्रैर्वैदिकशैवस्तु विहितो मिश्र उच्यते || १५३ ||

केवलं शिवमन्त्रैस्तु विहितं शैव उच्यते |
वैदिकं ब्राह्मणानान्तु राज्ञां वैदिकतन्त्रिकः || १५४ ||

तान्त्रीकं वैश्यशूद्राणां सर्वेषां तान्त्रिकन्तु वा |
मन्त्रन्तु त्रिविधं ज्ञेयं मालाबीजं पदक्रमात् || १५५ ||

शुद्धं मिश्रञ्च सङ्कीर्णं मन्त्ररूपं त्रिधा भवेत् |
शुद्धमेकाक्षरं मन्त्रं मिश्रमेकाक्षरं भवेत् || १५६ ||

सङ्कीर्णमन्त्रं बहुधा मन्त्ररूपं त्रिधा भवेत् |
ह्रस्वदीर्घप्लुता मात्र एकद्वित्रि क्रमाद्विदुः || १५७ ||

एकमात्रे भवेद्ध्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते |
त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयो व्यञ्जनंत्त्वर्धमात्रकम् || १५८ ||

ह्रस्वं बिन्दुगतं दीर्घं ब्रह्मरन्ध्रगतं प्लुतम् |
द्वादशान्तसमायुक्तं प्रासादं मन्त्रशुद्धये || १५९ ||

ह्रस्वो दहति पापानि दीर्घो मोक्षप्रदो भवेत् |
आप्यायते प्लुतञ्चैव बिन्दुना मूर्ध्नि भूषितम् || १६० ||

स्थूलदेहास्त्रयः प्रोक्तवश्योच्चाटनमारणे |
प्लुतं हि सदा वश्यं कुरुते नात्र संशयः || १६१ ||

प्. ३७)

दीर्घश्चोच्चाटयेत्क्षिप्रं षट्कारेण नियोजितः |
आदावंते व ह्रस्वस्य षट्कारो मारणे हितः || १६२ ||

आदावंतेव हृदयं अकर्षस्संप्रकीर्तितः |
ब्राह्मणी ह्रस्वनी प्रोक्तं दीर्घस्यांगानि षण्मुख || १६३ ||

अनुस्वरो भवेन्मन्त्रं सर्वेषाञ्चोपरि स्थितम् |
स्थूलसूक्ष्मपरं ज्ञत्वा कर्म कुर्याद्यथेप्सितम् || १६४ ||

स्थूलं शब्दमयं प्रोक्तं सूक्ष्मं चिन्तामयं भवेत् |
चिन्ताया सहितं यत्तु तत्परं परिकीर्तितम् || १६५ ||

स्थूलसूक्ष्मपरश्चेति प्रासादः कथितो मया |
प्रासादं येन बुध्यन्ति तेन बुध्यन्ति शङ्करः || १६६ ||

प्रासादं येन जानन्ति पञ्चमन्त्रमहातनुम् |
अष्टत्त्रिंशत्कलायुक्तं न स आचार्य उच्यते || १६७ ||

प्रासादं सम्यगज्ञात्वा ये दीक्षा कुरुते गुरुः |
अधस्थाच्छिष्यमात्मानं न दग्धे नात्र संशयः || १६८ ||

प्रासादाब्जशिवान्तस्थैर्यस्तु दीक्षां करोति हि |
आचार्यस्सह शिष्यैस्तु शिवसायुज्यतां व्रजेत् || १६९ ||

कर्षणादि क्रियास्सर्वा मन्त्रेणैव प्रकीर्तिताः |
तस्मान्मन्त्रक्रियार्थत्वात् मन्त्रं हित्वा क्रिया न हि || १७० ||

प्. ३८)

मंत्रेण देवतां स्थाप्यं मन्त्रेण यजनादयः |
स्नानमाचमनं मन्त्रैः मन्त्रेणाहुतिर्तर्पणम् || १७१ ||

प्रायश्चित्तादिमंत्रेण दीक्षामंत्रेण चैव हि |
मन्त्रेण तु अणिमादीनि सालोकादि च संभवेत् || १७२ ||

मन्त्रेण पादकादीनि सर्वपापविनिर्गतः |
माननं सर्ववेदित्वात् त्राणसंसारसागरात् || १७३ ||

माननत्त्राणधर्मत्वात् मन्त्रमित्यभिधीयते |
शुद्धं केवलसंमिश्रं आत्मार्थं त्रिविधं भवेत् || १७४ ||

शुद्धं वा शक्तिरहितं केवलं शक्तिसंयुक्तम् |
सौरादि चण्डपर्यन्तं मिश्रं चेत्तु प्रकीर्तितम् || १७५ ||

केवलं सहजं मिश्रं यजनं त्रिविधं क्वचित् |
केवलं लिङ्गमेकं स्यात् सहजं पञ्चबेरकम् || १७६ ||

महेश्वरादिबेराणां सहितं मिश्रमुच्यते |
गणेश स्कन्दबेरञ्च शक्तिश्च वृषभं तथा || १७७ ||

लिङ्गेनैव समायुक्तं सहजं चेति कीर्तितम् |
सहजेन समायुक्तं महेशं नृत्तमूर्तिनम् || १७८ ||

काम्यार्थं यानि बेराणि सहितं मिश्र उच्यते |
जितेन्द्रियार्चितं शुद्धं शैवं केवलमर्चयेत् || १७९ ||

प्. ३९)

आचार्यो मिश्रकञ्चैव केवलं शुद्धमर्चयेत् |
स्थिरलिङ्गे सदाकार्यं सिद्धिकामैः प्रयत्नतः || १८० ||

भुक्तिमुक्तिप्रदं पुंसां चललिङ्गे शिवार्चनम् |
शुद्धं मिश्रा च संकीर्णा परार्थे तु त्रिधा मता || १८१ ||

शुद्धा हविः प्रदानान्तमिश्रा नित्योत्सवान्तका |
सङ्कीर्णा शुद्धनृत्तान्तं पूजात्त्रिविधमुच्यते || १८२ ||

प्रातः मध्याह्नसायेषु या पूजा क्रियते जनैः |
शुद्धमिश्रा प्रकूर्वीत सङ्कीर्णेव विशेषतः || १८३ ||

संपत्स्था पथ सर्वासु चोपसंध्यासु सर्वथा |?
मिश्रसङ्कीर्णयोः प्राप्तिः नेष्यते तत्र जाननः || १८४ ||

ता संध्या चैव पूजा स्यादिति शास्त्रस्य निश्चयः |
शुद्धं मिश्रञ्च सङ्कीर्णं पूजा च त्रिविधं भवेत् || १८५ ||

शुद्धं स्वायंभुवं लिङ्गं मिश्रं मानुषकेपि च |
सङ्कीर्णं पञ्चमूर्तीनां परार्थं त्रिविधा मता || १८६ ||

स देशपूजनं मोक्षं धनार्थं विष्णुपूजनम् |
दुर्गाशतृजयार्थञ्च विशेषात्पुत्रकाम्यदम् || १८७ ||

काम्यदं स्कन्दपूजा च पञ्चबेरार्चनात्फलम् |
आत्मार्थं पूजयेद्विद्वान् यथा शक्त्यानुरोधतां || १८८ ||

प्. ४०)

दीपान्तञ्च हविष्यान्तमात्मार्थे तु परार्थके |
दीपान्तमर्चनं प्रोक्तं नैवेद्यान्तन्तु पूजनम् || १८९ ||

बल्यन्तं शान्तिकं प्रोक्तं पूजा च त्रिविधं भवेत् |
सावश्यं दीपतोयान्तं सौभाग्यं हविषान्तकम् || १९० ||

सौम्यं नित्योत्सवान्तन्तु पूजा च त्रिविधा भवेत् |
दीपान्तमर्चनं प्रोक्तं फलं वै कन्यसत्रयम् || १९१ ||

होमान्तं बीजयं प्रोक्तं उत्सवान्तन्तु शान्तिकम् |
स्तोत्रान्तं पौष्टिकं प्रोक्तं फलं वै कन्यसत्रयम् || १९२ ||

सौख्यन्तु मुक्तिवृद्धिं स्यात् चुलुकान्तं श्रियावहम् |
प्राणाग्निहोत्रसफलं नवधा चैव तत्फलम् || १९३ ||

दीपान्तञ्च निवेद्यान्तं बल्यन्तं कन्यसत्रयम् |
होमान्तमुत्सवान्तञ्च स्तोत्रान्तं मध्यमत्रयम् || १९४ ||

सौख्यञ्च चुलुकोदान्तं प्राणाग्निहोत्रमेव च |
उत्तमत्रयमाख्यातं पूजाफलमहर्द्धिदम् || १९५ ||

शुद्धञ्च विकटञ्चापि बहुचारी तथैव च |
त्रिविधा नृत्तभेदास्तु कथिता नृत्तवेदिभिः || १९६ ||

पूजांते शुद्धनृत्तन्तु सर्वलक्षणसंयुतम् |
रुद्रकन्या प्रकर्तव्या नान्येषान्तु कदाचन || १९७ ||

प्. ४१)

ध्वजाङ्कुरन्तु प्रथमं द्वितीयं चोत्सवाङ्कुरम् |
तीर्थांकुरतृतीयन्तु तृतीयञ्चोत्सवाङ्कुरम् || १९८ ||

प्रथमञ्च द्वितीयञ्च मङ्गलाङ्कुरमुच्यते |
तृतीयं चोत्सवाङ्गं स्यात् अङ्कुरं त्रिविधं भवेत् || १९९ ||

उत्सवं त्रिविधं प्रोक्तं केतुरोहणपूर्वकम् |
भेरीताडनपूर्वञ्च अङ्कुरार्पणपूर्वकम् || २०० ||

ध्वजारोहणपूर्वं स्यात् उत्सवं त्रिगुणे दिने |
भेरीताडनपूर्वन्तु तद्दिने द्विगुणं मतम् || २०१ ||

अङ्कुरार्पणपूर्वन्तु नवाहन्तु विधीयते |
शिवोत्सवारंभकाले तु नेष्टमन्योत्सवं गुह || २०२ ||

अन्यदेवोत्सवे काले महादेवोत्सवं कृतम् |
पुरारब्धान्यदेवानां उत्सवं न च दोषभाक् || २०३ ||

तस्मिन् शिवोत्सवे मध्येत्त्वारब्धस्सर्वदोषभाक् |
शिवाङ्गञ्चान्ययागञ्च एककाले कृतं यदि || २०४ ||

विफलं तदवाप्नोति उत्सवं चैकवास्तुनि |
ध्वजञ्चान्यं न कर्तव्यं कर्तव्यं वृषभध्वजम् || २०५ ||

देवकल्याणकाले तु नृकल्याणं न कारयेत् |
कारयेद्यदि मोहेन व्याधिरोग भयं भवेत् || २०६ ||

प्. ४२)

नित्यनैमित्तिकञ्चैव काम्यञ्चेति त्रिधा |
दिवसं प्रत्यनुष्ठेयं तं नित्यमिह कथ्यते || २०७ ||

स्नपनोत्सवशान्त्यादि कर्म नैमित्तिकं मतम् |
दीक्षा चैव प्रतिष्ठा च नैमित्तिकमिदं भवेत् || २०८ ||

अणिमादि प्रसिद्ध्यर्थं काम्यं वैश्यादिकं भवेत् |
काम्यञ्च सिद्धयो ज्ञेया सिद्धयो बहुधा स्मृताः || २०९ ||

कन्यसं भूपतिस्त्वं च मध्यमं बलिसिद्धयः |
उत्तमं खेसरत्वञ्च श्रेष्ठदेवसमानतः || २१० ||

विद्यते बहुधैर्कैकं विद्येशत्वादि भेदतः |
विद्येशत्वञ्च रुद्रत्वं ब्रह्मत्वं वैष्णवं पदम् || २११ ||

या कार्ये अमरेशादि रुद्रस्थानेषु यत्सुखम् |
अपरं तत्परं विद्यादनन्तादि पदस्थितः || २१२ ||

नित्यनैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं स्नपनं मतम् |
नित्यनैमित्तिके कुर्यात् प्रत्यवायजिगांक्षया || २१३ ||

काम्यार्थ काम्यकर्मेष्टं निषिद्धं न समाचरेत् |
कर्तव्यं वा न कर्तव्यं इति संदेहसंगतौ || २१४ ||

करणेऽभ्युदये ज्ञेयो करणे दोष इत्यते |
तस्मात्तावत्तु शैवोक्तं कर्तव्यमन्यशास्त्रतः || २१५ ||

प्. ४३)

प्रशस्तं नोदितं तत्र शास्त्रान्तरमथाश्रयेत् |
तद्वितानुपपन्ने च तत्रा पृष्ठ विधीयते || २१६ ||

प्रायश्चित्तादिकेनुक्ते स्वशास्त्रे परशास्त्रतः |
वर्तमाने तु शास्त्रार्थे तदङ्गं स्रुक् स्रुवादिकम् || २१७ ||

स्वशास्त्रसिद्ध वा ग्राह्यं अथ शास्त्रान्तरोदितम् |
एवमादिकमालोच्य कारयेद्ये नृपोत्तमाः || २१८ ||

साऽचिरेण तु कालेन सकलाधिपतिर्जयेत् |
तस्याप्यायुषमारोग्यं मनसा कल्पितं च यत् || २१९ ||

सर्वं तस्य भवेत्तस्य शिवे भक्तिश्च जायते |
विपरीतक्रियां दृष्ट्वाप्यौदासीन्यं करोति यः || २२० ||

स राजा क्षयमाप्नोति नात्रकार्या विचारणा |
तस्मादाचार्य युक्तञ्च पञ्चगोचरवर्त्मना || २२१ ||

शैवांगं परिविज्ञान परागेण क्रियावता |
क्रिया नृवृत्तनीया स्यात् स्वस्वराष्ट्राभिवृद्धये || २२२ ||

गुरोर्गुरुतरोर्ग्राह्य शिवशास्त्र विशारदः |
तेनैव स्नपनाद्यन्तु कारयेत् मुनिसत्तमः || २२३ ||

नित्यनैमित्तिकं काम्यमाचार्यस्योदितं त्रयम् |
गुरुणापि त्रयं कार्यं स्थापनेन विना सुतम् || २२४ ||

प्. ४४)

नित्यादि त्रितयं कार्यं व्याख्यानं देशिकेन तु |
नित्यं काम्यं साधकस्य स्वशास्त्रोक्तं षडानन || २२५ ||

समयी पुत्रकाभ्यान्तु नित्यमेवं प्रकीर्तितम् |
प्राक्सन्ध्या संयुतस्तस्य विशिष्टस्याह्निकं द्वयम् || २२६ ||

निर्वाणं दीक्षितस्यात्र संध्यात्रयमुदाहृतम् |
आचार्यस्य विशेषेण अर्द्धरात्रौ विधीयते || २२७ ||

परापरपरञ्चैव अपरञ्च त्रिधा मता |
एकैव वस्तुत शैवी या शक्ती निर्मला परा || २२८ ||

अविना भाविनी शंभोः शुचेरुष्णमिलं प्रभोः |
तयात्मशिवयोस्सन्धि शिवबोधपरापरा || २२९ ||

संध्येत्त्वुदीरिता सेयं पुनश्चैव त्रिधा मता |
यास्तु क्रिया दृगिश्चाख्यशक्तयश्शुद्धवर्त्मनि || २३० ||

ताभिरात्मस्वसादाख्यो शिवानां शक्तिभिस्सह |
सा संध्या बिन्दुनादान्तं शमना शक्तिकामिनी || २३१ ||

एता कर्मवशात्प्रोक्त संध्यः तिस्रः परात्पर |
निर्वाणदीक्षितैर्ध्यायहृत्फालकपिलेषु च || २३२ ||

पराख्या या समाख्याता सा तुर्यो जनान्तका |
गुणत्रयान्विता ब्राह्मी वैष्णवी शांकरी तथा || २३३ ||

प्. ४५)

एताश्च शक्तयस्त्रिस्रस्संध्या ज्ञेया मनीषिभिः |
अपरे वै समाख्यात समश्चैव पुत्रकैः || २३४ ||

हृद्बिन्दु ब्रह्मरन्ध्रेषु भावनीया इमे क्रमात् |
एवं संध्यास्तदाश्चण्ड च साक्षिणः सर्वकर्मणाम् || २३५ ||

उत्तमं मध्यमञ्चैव अधमञ्च गुणस्त्रयः |
आदित्या वसवोरुद्रा साध्याश्च मरुतस्तथा || २३६ ||

विश्वेदेवाश्च पितरमातरो ग्रहदेवताः |
अंगिराश्चाश्विनी देवास्तथा स्त्रिदेवता गणाः || २३७ ||

लोके नक्षत्राणि चा * * * * * च पक्षदा |
तत्वानां पतयश्चैव उत्तमाः परिकीर्तिताः || २३८ ||

सिद्धाश्च मेषयो नाग असुरा राक्षसा अपि |
यक्ष विद्याधरश्चैव प्रजानां पतयस्तथा || २३९ ||

मर्त्याश्चैव रोहिण्या गणास्ते मध्यमा स्मृताः |
भूता प्रेता पिशाचाश्च कुश्माण्डा प्रथमा अपि || २४० ||

स्कन्दबालग्रहश्चैव त्रैहलाश्चैव भैरवः |
किन्नराश्चैव वेताला अपस्मारगृहादयः || २४१ ||

योगिन्यैश्चैव डाकिन्याश्शाकिन्याश्चैव कालिका |
लिहिन्याश्चैव सर्वेषु जघन्याः परिकीर्तितः || २४२ ||

उत्तमा मध्यमाश्चापि परिवारेषु संमितः |
रुद्रालयोन्ददा प्रोक्ता परिवारेषु कीर्तिताः || २४३ ||

शान्तिं सौम्यञ्च रौद्रञ्च त्रिविधं स्नानकं स्मृतम् |
जर्जोप्सु संपदस्य त्र्यङ्गुलं चरणा स्मृतम् || २४४ ||

तद्वै विषमपादस्य अग्रं नवाङ्गुलं मतम् |
तत्पार्ति द्वयमध्यात्तु परिज्ञेय विभागकम् || २४५ ||

ऋज्वाख्यं विधि वैशान्तं सौम्यवामप्रसारितः |
रौद्रं तद्वत्यया ज्ञेया मनयोर्लक्षणं समम् || २४६ ||

तत्राद्यमोक्षदं प्रोक्तं द्वितीयं भोगमोक्षदम् |
रौद्रं निवृत्तिं रागाणां स्थानमार्गप्रदर्शितम् || २४७ ||

आनन्दं त्रिविधं ज्ञेयं परं चैवापरं तथा |
परात्परतरञ्चैव त्रिविधं परिकीर्तितम् || २४८ ||

वामदक्षिण सिद्धान्तं त्रिविधाश्शुद्धशैवकम् |
मूलावतारतंत्राणि शास्त्रं यत् वामशैवकम् || २४९ ||

स्वच्छन्दादिभि शास्त्राणि दक्षिणं शैवमुच्यते |
कामिकादीनि तन्त्राणि सिद्धान्तं शैवमुच्यते || २५० ||

विभक्तयस्तथा सप्त प्रत्येकञ्च त्रिधा मता |
एकद्विबहुसंख्यानः प्रयोक्तव्याः क्रमेण तु || २५१ ||

प्. ४७)

पुलिङ्गं चैव स्त्रीलिङ्गं नपुंसकं तृतीयकम् |
लिङ्गार्थमात्रे प्रथमा तथा च मन्त्रणोदिता || २५२ ||

शेषाः कर्माणि कारेण संप्रधाने प्रकल्पयेत् |
अपदाने च संबन्धे तथा निर्द्धरुनो हिताः ? || २५३ ||

विषये सप्तमी योज्य ज्ञात्वा चार्थस्य सङ्गतिम् |
षष्ठ्यर्थे सप्तमी योज्य सप्तम्यर्थे तु सा पुनः || २५४ ||

अनेन क्रमयोगेन व्यवहारं समाचरेत् |
अर्थानुसारतो योज्यः कारकास्सप्त कर्मभिः || २५५ ||

श्रुतेनानुमितेनैव तथाद्याहरतस्सदा |
व्याख्या कार्या प्रयत्नेन पदे वाक्ये समाहितः || २५६ ||

यथार्थहीनं लोकेऽस्मिन् वचनं संप्रवर्तते |
अपशब्दस्तु तत् ज्ञेयं संस्कृतं प्राकृतेपि च || २५७ ||

गमकाश्चैव सप्ताश्च ऋषिकं देवभाषितः |
आगमाद्यपशब्दानि वर्णयन्ति विदुर्बुधः || २५८ ||

संस्कृते विकृतेनानेन मृदुना ललितेन च |
अविद्यारागवाक्येन संसारक्लेशहेतुना || २५९ ||

यत् श्रुत्वा जायते पुण्यं पापादीनां परिक्षयः |
विशिष्टमपि तद्वाक्यं विज्ञेयमतिशोभनम् || २६० ||

प्. ४८)

प्रथमो मध्यमश्चैव चोत्तमः पुरुषस्त्रिधा |
वचनत्रययोगेन प्रत्येकं कवयो विदुः || २६१ ||

नामप्रयोगे प्रथमा ततो युग्मादि मध्यमः |
अस्मदुत्तमशब्दे तु धातुमादौ निरुपयेत् || २६२ ||

अर्थतः प्रतिपदिकं कर्णिकं वस्फुटान्तिकम् |
वर्तमानादि कार्येषु प्रयोगं चात्र निर्दिशेत् || २६३ ||

आत्मने पदनिर्देशं परस्मै उभयात्मकम् |
व्यञ्जनानि स्वराश्चैव संधयोऽथ विभक्तयः || २६४ ||

नामा ख्यातोपसर्गाश्च पादतस्तद्धितस्तथा |
तैरङ्गं विविधानैस्तु नाना धातुविवक्षितम् || २६५ ||

पादबन्धा प्रकर्तव्य वृत्तबन्धन्तु चूर्णिका |
विभक्त्यन्तपदं ज्ञेयं शब्दशास्त्रविशारदैः || २६६ ||

निर्बन्धाक्षर संयुक्तं पदच्छेद समन्वितम् |
निर्बन्धन्तु पदं ज्ञेयं प्रमाणं नियतात्मकम् || २६७ ||

षड्विंशति पदानीह पदैच्छन्दांसि संख्यया |
समं चार्धसमञ्चैव तथा विषयमेव च || २६८ ||

छन्दोयुक्तं समासेन त्रिविधं वृत्तमिष्यते |
अङ्घयोर्यस्तु चत्वारस्तुल्यलक्षणलक्षितः || २६९ ||

प्. ४९)

तच्छंदशास्त्रतत्वज्ञा समवृत्तं प्रचक्ष्यते |
प्रथमाङ्घ्रिसमो यस्य तृतीयश्चरणो भवेत् || २७० ||

तृतीयस्तु यवद्वृत्तं तदर्धं सममुच्यते |
यस्य पादचतुष्केपि लक्ष्मभिन्नं परस्परम् || २७१ ||

तदाहुर्विषमं वृत्तं छन्दशास्त्रविशारदाः |
अतिबन्धपदश्छेदं तदा चानियताक्षरम् || २७२ ||

अर्थापेक्षाक्षरपदं ज्ञेयचूर्णपदं बुधः |
पद्यं गद्यञ्च मिश्रञ्च तत्त्रिधैव व्यवस्थितम् || २७३ ||

पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातीरिति द्विधा |
अपादं पदसन्दर्भं ज्ञात्वा तत्क्रियते कविः || २७४ ||

गद्यपद्यात्मिका वाणी चंपुरित्यभिधीयते |
स्त्रीपुंनपुंसकं काव्यं तेषां भेदमुदाहृतम् || २७५ ||

पुंकवित्वं प्रशस्तञ्च मध्यमं रमणीयकम् |
क्लीबं चैवाधमं ज्ञात्वा तत्क्रियते कविः || २७६ ||

मनो कवित्वं पुंज्ञेयं भयौ स्त्री भयहारिणौ |
अन्ये गणाश्च ते सर्वे क्लीबास्ते ते प्रकीर्तिताः || २७७ ||

अथ चेन्द्रियसापेक्षं निरपेक्षं तथैव च |
अन्तःकरण सापेक्षं प्रत्यक्षं त्रिविधं भवेत् || २७८ ||

प्. ५०)

तत्रेन्द्रियानपेक्षञ्च सर्वथा त्यक्तबन्धय |
चिच्छक्त्यास्सर्वभावानां योगस्वाभिविको मतः || २७९ ||

अन्यद्वेन्द्रिय संपेक्षं स्याच्छाटननिवृत्तये |
इन्द्रियापेक्षया शक्त्या तद्वारेणार्थवीक्षणम् || २८० ||

अन्तःकरणसापेक्षं चिच्छक्तेः ध्येयसंगतिः |
अन्वयव्यतिरेके च केवलव्यतिरेकि च || २८१ ||

केवलान्वथ चेत्येतत् क्रमेण परिलक्ष्यते |
पक्षिधर्मसपक्षासद्व्यावृत्तश्च विपक्षितः || २८२ ||

अपायो स प्रतिपक्षो व्यतिरेक्यान्वयात्मकः |
साध्यधर्मयुतः पक्षस्सपक्षस्समधर्मयुक् || २८३ ||

तद्विधर्मो विपक्ष स्यात् साध्यमानान्तरोद्भवम् |
सन्ध्यान्वयो स्त्री रूपत्वं प्रेता सत्प्रतिपक्षता || २८४ ||

निर्पापक्षोन्वयी हेतुः निस्सपक्षस्तथा परः |?
सां निर्देशः समूधूत्वादन्यो रसपतिर्यथा || २८५ ||

कोप्यधिष्ठितं विश्वं कार्यस्याद्वमन्तु भावता |
यतयस्त्रिविधा ज्ञेय तपस्वी विवर्षस्तथा || २८६ ||

विद्वानिति त्रिधा प्रोक्तास्तेषां लक्षणमुच्यते |
तपोनिष्ठास्तपस्वीति तस्य वृत्तिस्तु संवृत || २८७ ||

प्. ५१)

नाध्येतव्यं न सङ्कल्पो न श्रोतव्यं कदाचन |
शिष्याणां संग्रहं चैव नैव विद्याप्रकाशनम् || २८८ ||

न वदेत्संस्कृतां भाषां न दण्डी न कमण्डलुः |
लिङ्गं क्षणिकमभ्यर्च्य भक्तिमात्रेण संयुतः || २८९ ||

एकाकी वृक्षमूले वा मौने वा मौनवर्जिता |
अनाद्भीति समायुक्ते वसेद्बाहूपधानकः || २९० ||

वसनं येन केनापि तथैवाशनपाशनम् |
पाणिपात्रोत पात्रे वा याचितानेन जीवनम् || २९१ ||

इत्युक्तस्तु तपस्वी स्यात् साधको यति मानवान् |
विदुषोश्च यतेश्चापि वर्तनं नन्दिकेश्वर || २९२ ||

अध्यापनञ्चाध्ययनं श्रवणं चिन्तनं तथा |
एतच्चतुष्टयं तस्य विदुषोश्च विशेषतः || २९३ ||

विद्वद्यतेर्विशेषोस्ति व्याख्यानं चिन्तनं भवेत् |
सदाचार्याभिषेकेण न मुक्तोद्यत्समाख्यकः || २९४ ||

यतीनां त्रिविधं ज्ञेयं शैवानां चतुराश्रमे |
आश्रमाणान्तु भेदोस्ति निष्ठा भेदो न विद्यते || २९५ ||

एक फलद्वयं भुङ्क्ते मोक्षार्थधारणस्तयोः || २९५ � ||

|| इति तृतीयवर्गः ||

प्. ५२)

|| अथ चर्थवर्गः ||

सर्वेष्वेव हि शास्त्रेषु ज्ञेयं वस्तु चतुष्टयम् |
पशुः पाशः पतिश्चैव शिवश्चेति यथाक्रमम् || १ ||

पशुरात्मा स्वतन्त्रश्च चिन्मात्रामलदूषितः |
समूढो नित्यसंसारी किञ्चिज्ञोऽनिश्वरो क्रियः || २ ||

गुणभूता स्मृता पाश धर्मा धर्मौ मलस्मृतौ |
सहजा सर्वजन्तूनां ताम्रकालिकवत्स्थितौ || ३ ||

ईश्वरो व्यञ्जकस्तेषां भवेत्कर्मानुरूपतः |
पतिस्सदाशिवो ज्ञेयो मन्त्रात्मा मन्त्रविग्रहः || ४ ||

शिवं तस्तु परं तस्मान्मन्त्रातीतो निरञ्जनः |
वैखरी मध्यमाचान्या पश्यन्ती सूक्ष्मसंज्ञका || ५ ||

वैखरी श्रोत्रविषय सविकल्पा तु मध्यमा |
निर्विकल्पा तृतीया च आद्यां करणमन्तिमा || ६ ||

वैखर्याः करणं मध्य पश्यन्ती मध्यमां प्रति |
पश्यन्त्याः करणं सूक्ष्मा निर्विकल्पा स्वरूपिणी || ७ ||

प्. ५३)

मात्राश्च वृत्तयोसूनां चतस्रः प्रत्ययात्मकः |
अन्तरावस्थितास्तिस्रो बहिरन्या व्यवस्थिताः || ८ ||

नादस्सूक्ष्मो भवेद्बिन्दुः पश्यन्ती मध्यमाक्षरम् |
सङ्घोषं घोषरहितं बिन्दुक्षोभयं चतुष्टयम् || ९ ||

मातृका वैखरी ज्ञेय नादाद्या सुशिवादयः |
सैषा चतुर्विधा वृत्ति निवृत्यादि कलाश्रयः || १० ||

पञ्चधा भिद्यते भूयः कलाद्या बिन्दुवृत्तयः |
ऋग्यजुस्सामाथर्वण वेदाश्चत्वार ईरिताः || ११ ||

मीमांसन्याय शास्त्रञ्च पुराणस्मृतिरित्यपि |
चत्वार्येतान्युपाङ्गानि बहिरङ्गानि तानि वै || १२ ||

आयुर्वेदोऽर्थवेदैश्च धनुर्वेदैस्तथैव च |
गांधर्ववेदश्चेत्येवं उपवेदाश्चतुर्विधाः || १३ ||

मीमांसा सर्ववेदार्थ पुरुषार्थ प्रवर्तकम् |
धर्मश्रमानुरूपेण धर्माधर्मविभागतः || १४ ||

धर्मशास्त्रमनुष्ठेयं धर्माणान्तु नियामकम् |
हेतु लिङ्गौषधस्कन्धैरायुरारोग्य दर्शकम् || १५ ||

आयुर्वेदोह्यनुष्ठानं सर्वेषां तेन वर्तनम् |
अर्थवेदोन्नपानादि प्रधानमुत तत्परः || १६ ||

प्. ५४)

दक्षिणाज्यपुरोडाशं चरुसंपादनादिभिः |
तत्पालनात् चतुर्वक्त्र पुरुषार्थ प्रसादकम् || १७ ||

धनुर्वेदो भवेत्तत्र परिबन्धिनिरासकः |
सप्तस्वरप्रयोगं हि सामगन्धर्ववेदयोः || १८ ||

उपाङ्गान्युपवेदाश्च प्रत्येकं प्रवदन्ति हि |
बौद्धमार्हतनञ्चैव पाञ्चरात्रञ्च शैवकम् || १९ ||

समयं चतुर्विधं स्यात्तु तत्तद्भेदमनेकधा |
शास्त्रं चतुर्विधं ज्ञेयं वामदक्षिणमिश्रकम् || २० ||

सिद्धान्तेन समायुक्तं चतुर्थैवं प्रकीर्तितम् |
वामादि शास्त्रभेदेषु ये दीक्षां वर्तिते क्रमात् || २१ ||

वामी च दक्षिणी मिश्री सिद्धान्ती चेति कीर्तिता |
वामां हि शांभवं शास्त्रं दक्षिणं भैरवात्मिकम् || २२ ||

मिश्रं यामलमित्युक्तं सप्तमात्रप्रधानकम् |
सिद्धान्तं सर्वसारं हि शुद्धशैवमिति स्मृतम् || २३ ||

वामञ्च दक्षिणञ्चैव मिश्रकञ्च त्रिधा अमी |
शैवबाह्यास्समाख्यातास्ते तु शैवेप्यपूजिताः || २४ ||

शैवं चतुर्विधं प्रोक्तं सिद्धान्तं द्विविधं भवेत् |
कर्मान्तमेवं ज्ञानान्तं शैवमूर्ध्वं परं स्मृतम् || २५ ||

चर्या चैव क्रिया चैव कर्मणां साधनं भवेत् |
चर्या क्रिया योगयुक्तं ज्ञानिनश्च भवेत्तदा || २६ ||

शैवं परात्परं ज्ञेयं सर्वतन्त्रैकनायकम् |
सर्वतन्त्रमयं ज्ञेयं सर्वमन्त्रमयं भवेत् || २७ ||

जन्मान्तरतपोभिश्च सन्मार्गज्ञानसंभवम् |
देशिको मंत्रवृत्तिश्च पुत्रकः समयी च सः || २८ ||

चत्वार एते शैवास्युः यतिनो वृत्तिनोऽपि वा |
सर्वेषामेव वर्णानां शिवमन्त्रनिषेवणम् || २९ ||

शिवधर्मे शिवेनोक्त धर्मकामार्थमुक्तये |
ब्रह्मणक्षत्रियो वैश्यो स्त्रीशूद्रोवाश्रमी तथा || ३० ||

गृहस्थो भिक्षुकश्चैव ब्रह्मचारी तथैव च |
वानप्रस्थश्च इत्येते आश्रमाश्च उदाहृताः || ३१ ||

चत्वारो गोचराश्शंभोः साक्षान्मूर्तिसमुद्भवाः |
शिवगोत्रं शिखागोत्रं ज्योतिर्गोत्रं तृतीयकम् || ३२ ||

सावित्रीगोत्रमित्येते शैवगोत्रं चतुष्टयम् |
लोकानुग्रहकर्तारो शैवा ज्ञेया न चेतरे || ३३ ||

शुद्धादिकारणोद्भूतस्तेन ज्ञानक्रियान्विताः |
दधीची स्थापितं स्थानं गोविदारमिति स्मृतम् || ३४ ||

प्. ५६)

स्थानमामर्दकं नाम श्रीदूर्वासनिषेवितम् |
तस्माद्विनिर्गतं स्थानं रणभद्रञ्च गोलकम् || ३५ ||

एतत्स्थान समुद्भूताः शैवास्ते च चतुर्विधाः |
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतिस्तथा || ३६ ||

एतेषामपि सन्यासो योग्यमुख्ये विधीयते |
सन्यासाश्रममत्यन्तमुत्तमं दीक्षितो भवेत् || ३७ ||

तस्माद्ब्रतमुक्तिस्तु नास्ति कैवल्यकारिणम् |
दीक्षाख्य ज्ञानसंस्पर्शात् लोके मुक्तिमुखा द्विजाः || ३८ ||

नित्यनैमित्तिकं काम्यं विमलञ्च चतुर्विधम् |
दानं पात्रे प्रदातव्यं न पात्रेप्यणुमात्रकम् || ३९ ||

दानं फलमनुद्दिश्य सर्वदा यत्प्रदीयते |
तद्दानं नित्यमित्युक्तं देवदेवेन शंभुना || ४० ||

दानं पापविशुद्ध्यर्थं श्रद्धया यत्प्रदीयते |
प्रोक्तं नैमित्तिकं दानं ऋषिभिर्वेदवादिभिः || ४१ ||

पुत्रार्थं साधनार्थं वा स्वर्गार्थं वा यतो विना |
यद्दानं दीयते भक्त्या काम्यमित्यभिधीयते || ४२ ||

हरस्य प्रीणार्थञ्च शिवभक्त्या प्रदीयते |
दानं तद्विमं प्रोक्तं केवलं मोक्षसाधनम् || ४३ ||

प्. ५७)

स्थपतिग्रहिणं सूत्र पक्षकिं तक्षकिं तथा |
स्थापकेनोदितं (सर्वं) शिवशास्त्रेण निर्दिशेत् || ४४ ||

विश्वकर्माख्य नामा च पुत्रस्थपतिरुच्यते |
मयस्य तनयस्तस्य सूत्रग्राहीति कीर्तितः || ४५ ||

अष्टा देव-ऋषेः पुत्रो वर्धकीति प्रकथ्यते |
मानोः पुत्रस्तक्षकाख्यो स्तपत्यादि चतुष्टयः || ४६ ||

प्रासादादि प्रकर्तव्य सोपीह स्थपति स्मृतः |
सूत्रग्राही च मानज्ञो द्रव्ययाञ्चो च वर्धकी || ४७ ||

तनुकरणयोग्यो यस्त्वसौ दक्षक उच्यते |
छेद्ये च छेदयेत्सर्वान् भेद्ये तु द्रव्यभेदकः || ४८ ||

मध्यैस्तु वेदये द्रव्य शिल्पिकर्मस्त्रिधा भवेत् |
स्थपतिस्सूत्रग्राही च प्रासादात्प्रतिमादिकान् || ४९ ||

कुर्यात्तदक्षिमोक्षादीन् दक्षकेन समाचरेत् |
शेषे तु वर्जयेत्तत्र मन्त्रकर्मसु सर्वदा || ५० ||

शेषा तु शिल्पिकार्ये तु स्थपनैस्तु नियोगतः |
स्थविरे ते शिल्पिकार्ये स्थापकस्यानुसारतः || ५१ ||

स्थपतिः शास्त्रकर्मज्ञो कृतकर्माभिजात्यवान् |
न हीनाङ्गोऽतिरक्ताङ्गो धर्मिष्ठः सत्यवाचकः || ५२ ||

प्. ५८)

फलज्ञानान्वितः साधु दृढबन्धुरतद्रुतः |
ईदृशं शिल्पिनं ग्राह्यं प्रारभेत्सर्वकन्तकम् || ५३ ||

लिङ्गं चतुर्विधं ज्ञेयं स्थावरं शास्त्रचोदितम् |
दैविकं चार्षकं चैव गाणवं मानुषं तथा || ५४ ||

एवं चतुर्विधं लिङ्गं दैविके लक्षणं शृणु |
दीर्घाकारं भवेल्लिङ्गं निम्नोन्नतसमन्वितम् || ५५ ||

रेखकोटरसंयुक्तं मुखे धारा यथोन्नतम् |
पर्वताग्रं कृतं रन्धं बहुग्रन्थिशिखायुतम् || ५६ ||

कराभ्यां संपुटाकारं ब्रह्मसूत्रविवर्जितम् |
इत्येते लक्षणैर्युक्तं दैविकं लिङ्गमुच्यते || ५७ ||

मूलस्थूलं भवेल्लिङ्गमग्रस्थूलं तथैव च |
मध्यस्थूलन्तु लिङ्गन्तु नालिकेरफलाकृतिम् || ५८ ||

कदलीफलसङ्काशं बिल्ववृक्षफलाकृतिम् |
तल्लिङ्गमार्षमाख्यातं ब्रह्मसूत्रविवर्जितम् || ५९ ||

कुश्माण्डफलसंकाशं मातुलुङ्गफलाकृतिम् |
उर्वारुकफलाकारं कपित्थफलसन्निभम् || ६० ||

तथा तालफलाकारं गाणवं लिङ्गमुच्यते |
द्वारं वा गर्भमानं वा हस्तमानं यथापि वा || ६१ ||

प्. ५९)

शिल्पिशास्त्रोक्तमानं वा छत्राकारशिरोदयम् |
एतद्वर्णं शिरो स्निग्धं ब्रह्मसूत्रसमन्वितम् || ६२ ||

इत्येते लक्षणैर्युक्तं लिङ्गं मानुषमुच्यते |
प्रथमं सर्वतो भद्रं द्वितीयं वर्तमानकम् || ६३ ||

शैवाधिक्यं तृतीयन्तु त्रैराशिकं चतुर्विधम् |
एवं चतुर्विधं लिङ्गं महालिङ्गमितीरितम् || ६४ ||

एकैकन्तु चतुर्भेदं एकैकन्तु चतुर्विधम् |
चतुष्षष्टिविधं लिङ्गं समासात्परिकीर्तितम् || ६५ ||

सहस्रधारालिङ्गन्तु चतुर्मूर्त्यादि लिङ्गकम् |
महालिङ्गमिति प्रोक्तं धारालिङ्गं सहस्रकम् || ६६ ||

नागरं सर्वतो भद्रं द्राविडं वर्तमानकम् |
शिवाधिक्यं वेसरञ्च त्रैराशिकन्तु मिश्रकम् || ६७ ||

क्रमाच्चतुर्विधं लिङ्गं स्थापयेद्विधिपूर्वकम् |
धारालिङ्गसहस्राणि मिश्रके स्थापयेद्बुधः || ६८ ||

आसनं शयनं स्थानं यानकञ्च चतुर्विधम् |
यानन्तु देविकादीनां मातुष्यं स्थानकं विदुः || ६९ ||

स्वायम्भुवमथासीनमन्येषां शयनं भवेत् |
वर्तमानस्थितं लिङ्गमासनञ्च शिवाधिकम् || ७० ||

प्. ६०)

यानं त्रैराशिकं ज्ञेयं शयनं समखण्डकम् |
शिरसोद्वर्तनं तत्र चतुर्विधमिदं भवेत् || ७१ ||

कुक्कुटाण्डसमं चैव छत्राकारं तथैव च |
खण्डेन्दु सदृशाकारं बुद्बुदाकारमेव च || ७२ ||

विप्राणां बुद्बुदाकारं चित्राकरन्तु भूभृताम् |
विशां खण्डेन्दुसदृशं शूद्राणां कुक्कुटाण्डवत् || ७३ ||

छत्राकारन्तु सर्वेषां भजेल्लिङ्गं शिरो नृणाम् |
सर्वविप्रस्य निर्दिष्टं छत्राकारत्रयं नृपे || ७४ ||

विशां खण्डेन्दुसदृश द्वयमेवं प्रकीर्तिताः |
शूद्राणामेकमेवोक्तं कुक्कुटाण्डनिभं हरे || ७५ ||

दीपान्तञ्च हविष्यन्तं बल्यन्तं ताण्डवान्तकम् |
दशोपचारदीपान्तं हविष्यन्तञ्च षोडशम् || ७६ ||

बल्यन्तं पञ्चविंशच्च षट्तृंशत्ताण्डवान्तकम् |
आवाहनादि पाद्यादि तथैवाचमार्घ्यकम् || ७७ ||

स्नानं गन्धञ्च पुष्पञ्च धूपदीपविसर्जनम् |
दशोपचारमित्येवं दीपान्तन्तु शिवार्चनम् || ७८ ||

आवाहनं तथा स्थाप्य पाद्यमाचमनार्घ्यकम् |
स्नानं वस्त्रोपवीतञ्च भूषणं गन्धपुष्पकम् || ७९ ||

प्. ६१)

धूपदीपनिवेद्यञ्च नमस्कारविसर्जनम् |
षोडशैवोपचारञ्च हविष्यन्तन्तु पूजनम् || ८० ||

आवाहनं तथा स्थाप्य स्वागतञ्चानुमान्यकम् |
पाद्यमाचमनीयार्घ्यं नववस्त्रोत्तरीयकम् || ८१ ||

भूषणं गन्धपुष्पञ्च धूपदीपं तथैव च |
नीराञ्जनञ्च भस्मा च चामरं तालवृन्तकम् || ८२ ||

दर्शनं दशमुद्राणां पञ्चावरणपूजनम् |
नैवेद्यं होमकर्मञ्च बलिदानञ्च पञ्चधा || ८३ ||

जपस्तोत्रप्रमाणञ्च नृत्तगीतञ्च तालकम् |
उदकञ्चाप्यमुद्वाहं षट्त्रिंशदुपचारकम् || ८४ ||

अङ्गप्रत्यङ्ग साङ्गञ्च उपांगं चतुरो भवेत् |
शिरोवक्तञ्च हृदयमङ्गञ्चेति प्रकीर्तितम् || ८५ ||

वक्षः कण्ठस्तनौ बाहून् नाभिगुह्योदरस्तथा |
ऊरुजानुद्वयञ्चैव प्रत्यंगं चेति कीर्तितम् || ८६ ||

नेत्रनासाग्रकर्णौ च पाणिपादतलाङ्गुली |
जटामकुटकञ्चैव साङ्गं चेति प्रकीर्तितम् || ८७ ||

आसनाभरणादीनि उपाङ्गमिति कीर्तितम् |
सकलानान्तु सर्वेषां कर्तव्यो बालबिंबके || ८८ ||

प्. ६२)

तरुणा प्रतिमां वापि पीठं वा चेष्टका मयम् |
जान्वन्तं कन्यसंप्रोक्तं वाह्वन्तं मध्यमं भवेत् || ८९ ||

तन्मानमुत्तमं प्रोक्तं बालबिंबस्य लक्षणम् |
प्रतिमां वापि पीठं वा देवाग्रे स्थापयेद्बुधः || ९० ||

मन्त्रभेदो भवेदत्र क्रियाभेदो न विद्यते |
प्रत्यङ्गादीनि सर्वेषां छिन्नभिन्ने च संभवे || ९१ ||

पूर्वलक्षणयन्मानं तन्मानं योजपोत्ततः |
रहस्यं कल्पयेत्तत्र पुनस्सन्धानमाचरेत् || ९२ ||

उमास्कन्दादिदेवानां शक्त्यायुधविहीनके |
पूर्ववत् शक्तिसहितं कल्याणं कारयेद्बुधः || ९३ ||

प्रमादात् जीर्णिते काले पूजा नैवेद्यकादिभिः |
उत्सवादीनि सर्वाणि कृतञ्चेद्राक्षसास्पदम् || ९४ ||

जीर्णं यथा च देहीति त्यक्त्वाऽन्यं परिगृह्यते |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन जीर्णमुद्धृत्य कारयेत् || ९५ ||

सावनं चान्द्रनक्षत्रं सौरं चैव चतुष्टयम् |
दर्शान्तः पौर्णमान्ते च चान्द्रमासः प्रकीर्तितः || ९६ ||

सौरं राश्यन्तकं मानं सावनं त्रिंशद्दिनं मतम् |
अश्विन्यादि च पौर्णान्तं मासनक्षत्रमीरितम् || ९७ ||

प्. ६३)

आयुर्दाय विपाकौ च प्रायश्चित्तादिका क्रियाः |
सावनेनैव कर्तव्य भृत्यानां वेदनं तथा || ९८ ||

सौरमासे विधेयं स्यात् साल्यं पावनोत्सवम् |
सावनं चान्द्रनक्षत्रं मासेषु शक्तिमंगलौ || ९९ ||

एता चतुर्विधा मासतीर्थोद्दिश्यं शिवोत्सवम् |
मुक्तिदं चान्द्रमासे तु नक्षत्रं पापनाशनम् || १०० ||

प्रजावृद्धिकरं सौरं सावनं शान्तिकं स्मृतम् |
तिथिप्रधानतीर्थान्तं चान्द्रमासोक्तमुत्तमम् || १०१ ||

मासर्क्ष पूर्णचन्द्रेण संयुक्तं प्रतिमासके |
सावने चोत्सवं ज्ञेयं सा प्रतिष्ठोत्सवं गुह || १०२ ||

मासे मासे तथा न्यूनं मासर्क्षं सममेव तु |
ज्ञात्वा परिहरेत्तद्वत् स तीर्थर्क्षेश्चेद्विजोत्तमः || १०३ ||

तीर्थर्क्षे द्वे तु संप्राप्ते चैकमासे परं वरम् |
नेष्टं प्रथमर्क्षे तु अन्यर्क्षे तीर्थमाचरेत् || १०४ ||

कृतं चेत्पूर्व ऋक्षे तु तत्कर्ता च विनश्यति |
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन तीर्थमन्यर्क्षमाचरेत् || १०५ ||

चतुर्विधं भवेद्वाद्य मातोद्यमिति कीर्तितम् |
ततञ्च विततञ्चैव घनं सुषिरमेव च || १०६ ||

प्. ६४)

ततं वीणादिकं प्रोक्तं विततं मुखादिकम् |
घनञ्च कांस्यतालाद्यं वंशादिसुषिरं तथा || १०७ ||

मनश्चतुर्विधं प्रोक्तं तस्य भेदमिदं शृणु |
संसृष्टञ्च बलिम्नश्च विक्षिपेच्च गतागतिः || १०८ ||

विषयान् गृहमानोऽपि विज्ञेयत्वमधिगच्छति |
न च तैर्युज्यते ज्ञानं तत्संसृष्टिमुदाहृतम् || १०९ ||

न मनो नापि मन्तव्यो न मन्ता च विभाव्यते |
स्वलीनो विषयैर्मुक्त एकीभूत सुषुप्तिवत् || ११० ||

ज्ञानो विशिष्यते यस्मात् इन्द्रियार्थपरायणः |
त्रिकालमाकुलो नित्यं स तु विक्षिप्त उच्यते || १११ ||

अज्ञानात् गच्छति ज्ञानं ज्ञानादज्ञानमेव च |
चलते यस्य दोर्बल्यात् तस्यासौ च गतागतिः || ११२ ||

स्वलीनश्चोत्तमस्तत्र गुणातीतो निरामयः |
मध्यमस्स तु विज्ञेयस्संहृष्टस्सात्विको मतः || ११३ ||

मध्यमश्चाधमश्चैव राजसो गतिरागतिः |
तामसस्स तु विक्षिप्त चतुर्थो ह्यधमो यतः || ११४ ||

ध्याता ध्यानं ततो ध्ययं यद्वा ध्यानप्रयोजनम् |
एतच्चतुष्टयं ज्ञात्वा योगं युञ्जीत योगवत् || ११५ ||

प्. ६५)

ज्ञानवैराग्य संपत्तौ श्रद्धधानक्षमान्वितः |
शिवभक्तस्सदोत्साही ध्यातोयं पुरुषस्मृतः || ११६ ||

ध्याचिन्तायां स्मृतोध्यातु शिवचिन्ता मुहुर्मुहुः |
ज्ञानेन परिशुद्धेन ज्ञानध्यानमिति स्मृतिः || ११७ ||

सकलस्स तनुश्शान्तस्सर्वज्ञस्सर्वगः प्रभुः |
नानारूपविकल्पेन ध्येयस्सिद्ध्यर्थमीश्वरः || ११८ ||

विमुक्तिः प्रत्ययं पूर्वं ऐश्वर्यञ्चाणिमादिकम् |
इत्येते द्विविधं ज्ञेयं शिवध्यानप्रयोजनम् || ११९ ||

सन्मार्गादि क्रमेणापि चतुर्विधमिहोच्यते |
सन्मार्गस्सह मार्गञ्च पितृमार्गं तथा परः || १२० ||

दासमार्गी चतुर्थे च क्रमाद्वै शिष्यमुच्यते |
चर्यामार्गं दासमार्गं पुत्रमार्गं क्रमाद्विदुः || १२१ ||

सहमार्गं योगपादं सन्मार्गं ज्ञानमेव च |
दासमार्गं शिवो ध्यानं लिङ्गबिंबालयादि कृत् || १२२ ||

शैवनृत्तनटी स्तोत्र गानकृद्रोहिमर्दकः |
पुत्रमार्गी शिवार्चादि जपहोमपरायणः || १२३ ||

प्रवेशकः शिवज्ञानीत्त्वौपदेशिक एव वा |
सहमार्गी भवेत्सैव शैवागमविशारदाः || १२४ ||

प्. ६६)

पुत्रीकृतजनश्चैव चार्यास्सान्तानिकाश्च सः |
सन्मार्गीत्युक्त संसारी समत्वशुचिमत्वयुक् || १२५ ||

सदृकी निरहंकारी शिवज्ञानकृतश्श्रमः |
एतच्चतुर्विधं मार्गं सालोक्यादि फलप्रदम् || १२६ ||

सालोक्यं चैव सामिप्यं सारूप्यं सायुज्यकं तथा |
ध्यानाल्लोकन्तु संप्राप्य सालोक्यं तद्विधीयते || १२७ ||

तद्देशस्य समीपस्थं सामीप्यमिति चोच्यते |
तत्तद्द्रूपस्य संप्राप्तिः तत्सारूप्यमिति स्मृतम् || १२८ ||

शिवे संयोजिते रूपं सायुज्यमिति गद्यते |
गलिते सर्वदा बन्धे विमुक्ते चाणवे बले || १२९ ||

सर्वत्र द्योतिकाशक्ति शिवस्येव विजृंभते || १२९ � ||

|| इति चतुर्थ वर्गः ||


|| अथ पञ्चमवर्गः ||

सकलो निष्कलश्चैव तथा सकलनिष्कलः |
सूक्ष्मभिन्ने (कल) कलश्चेति पञ्चधावस्थितश्शिवः || १ ||

प्. ६७)

कलैश्शान्त्यादिभिर्युक्तो सकलः परिपठ्यते |
निष्कलः केवलो बिन्दोरध्यापि सकल निष्कलः || २ ||

ज्वालिन्यादि समायुक्तः सूक्ष्मोसौ बिन्दुरुच्यते |
स्वरैर्षोडशभिर्भिन्नो भिन्नात्मा बिन्दुरीरितः || ३ ||

व्यापयेद्भुवनं सर्वं व्यापयेत्सह देहिषु |
अवस्थितञ्च सर्वत्र तेनासौ सकलस्मृतः || ४ ||

कालाकालपरहितस्सर्वत्र समतांगतः |
निष्प्रपञ्चो निराभासो विमलो निष्कलश्शिवः || ५ ||

व्योमस्थनिष्कलं तत्वं वाच्यवाचकवर्जितम् |
निदानकलयातीतः स वै निष्कल उच्यते || ६ ||

यत्तत् परतरं रूपं मन्त्रदेहमतीव तत् |
परं तत्तु विजानीयात् रूपं सकलनिष्कलम् || ७ ||

परमाणुः स सूक्ष्मोऽसौ हृदि मध्ये व्यवस्थितः |
प्रेरते च जगत्सर्वं स वै सूक्ष्मः प्रकीर्तितः || ८ ||

अकारादिक्षकारान्तं रूपं मन्त्रकलात्मकम् |
भिद्यते यस्तु बहुधा सकलो भिन्न उच्यते || ९ ||

पदार्थ पञ्चकं विद्धि अस्मिन् ज्ञाने परेरिते |
पशुवागीश्वरो विद्ययोनिमुक्तिरिभान्तिम || १० ||

प्. ६८)

रौरवे च तथा पञ्च पदार्थास्समुदीरिताः |
प्रथमं शिवसादाख्यं अमूर्तिन्तु द्वितीयकम् || ११ ||

तृतीयं मूर्तिसादाख्यं चतुर्थं कर्तृनामकम् |
पञ्चमं कर्म सादाख्यं इति सादाख्यपञ्चकम् || १२ ||

लिङ्गपीठप्रकारेण कर्मसादाख्यलक्षणम् |
नादं बिन्दुरिति ज्ञेयं बिन्दुपीठमुदाहृतम् || १३ ||

नादबिन्दुयुतं रूपं कर्मसादाख्यमुच्यते |
चत्वारि कर्तृरूपादि केवलं नादमुच्यते || १४ ||

पञ्चसादाख्यशेषेण मूर्त्यादीनां समाश्रितम् |
कर्तृसादाख्यरूपं हि स मूर्त्यादीन् समाश्रितम् || १५ ||

कर्मरूपं क्रमेणैव कर्तृकादीन् समाश्रितम् |
कर्मेशं पूर्ववक्त्रं स्यात् कर्तुस्सव्याननं भवेत् || १६ ||

पश्चिमाननमूर्तिं स्यात् अमूर्तिं चोत्तराननम् |
ऊर्ध्वन्तु शिवसादाख्यमेवं पञ्चाननं विदुः || १७ ||

सन्ततं शिवभावत्वात् सादाख्यमिति कीर्तितम् |
स्वयम्भुश्शिवसादाख्यं बाणलिङ्गममूर्तिकम् || १८ ||

मानुषं कर्मसादाख्यं दैविकं कर्तृनामकम् |
महेशं मूर्तिसादाख्यं पञ्च सादाख्यमुच्यते || १९ ||

प्. ६९)

मूर्तिब्रह्मं तथा पूर्वं तत्वब्रह्मं द्वितीयकम् |
भूतब्रह्मं तृतीयन्तु पिण्डब्रह्मं चतुर्थकम् || २० ||

पञ्चमन्तु कलाब्रह्मं पञ्चब्रह्मं प्रकीर्तितम् |
साकल्यादिति यत्पञ्च मूर्तिब्रह्मं तदुच्यते || २१ ||

सर्वेषाञ्चैव तत्वानां शिवतत्वं प्रभु स्मृतम् |
तस्माच्छुद्धादिचात्मानं तत्वब्रह्मं प्रकीर्तितम् || २२ ||

प्रथमं मांसबीजं स्यात् द्वितीयो मेदसोद्भवम् |
तृतीयो षष्ठभेदन्तु चतुर्थं सप्तमं तथा || २३ ||

पञ्चमं पञ्चमं विद्यात् पञ्चभौतिकमुच्यते |
मांसं वै पार्थिवं बीजं मेदसो आप उच्यते || २४ ||

षष्ठ तेजो विनिर्दिष्टं सप्तमं मारुतात्मकम् |
पञ्चमं व्योमबीजं स्यात् भूतब्रह्म प्रकीर्तितम् || २५ ||

प्रणवादि चतुर्थ्यन्तं स्वनामपदमध्यगम् |
नमस्कारान्त संयुक्तं सद्यादीत्युच्यते क्रमात् || २६ ||

शिवार्णे जीववर्णानि संयोगात्पिण्डमुच्यते |
कर्मेशं पिण्डरूपत्वात् पिण्डब्रह्मेप्युदाहृतम् || २७ ||

ईशानस्य कलाः पञ्च पुरुषस्य चतुष्कला |
अघोरस्य कलाश्चाष्टौ वामदेवे त्रयोदश || २८ ||

प्. ७०)

अष्टौ सद्यकला ज्ञेय कलाब्रह्म प्रकीर्तितः |
मूर्तितत्वं तथाभूतं पिण्डं चेति कला तथा || २९ ||

पञ्च ब्रह्माणि चैतानि सर्वकार्येषु योजयेत् |
मन्त्रब्रह्मं क्रियाब्रह्मं तत्वब्रह्मेति च स्मृतम् || ३० ||

बीज ब्रह्म मुखब्रह्म पञ्चब्रह्मेति कीर्तितम् |
ईशानं पुरुषं चैवाप्यघोरं वाममेव च || ३१ ||

सद्योजातमिति प्रोक्तं मन्त्रब्रह्मेति च स्मृतम् |
आवाहनस्थापनञ्च सान्निध्यं सन्निरोधनम् || ३२ ||

अवकुण्ठनमित्युक्तं क्रियाब्रह्म इति स्मृतम् |
ब्रह्मविष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिवः || ३३ ||

एते पञ्चविधा प्रोक्ता तत्व ब्रह्म इति स्मृतम् |
लकारञ्च वकारञ्च रकारञ्च यकारकम् || ३४ ||

हकारं बीजमित्युक्तं बीजब्रह्म इति स्मृतम् |
सद्यं वाममघोरञ्च पुरुषेशानमेव च || ३५ ||

एते पञ्च विधाःप्रोक्ता मुखब्रह्ममिति स्मृतम् |
इत्येते पञ्च भेदत्वात् पञ्चब्रह्ममुदाहृतम् || ३६ ||

शान्त्यातीताश्च शान्त्यश्च विद्या स्थिति निवृत्तयः |
भुवनानि महत्तेजो संज्ञा पञ्च लभेच्छिवः || ३७ ||

प्. ७१)

ईशानः पुरुषोघोर वामजातार्थिकां क्रमात् |
एतास्सदाशिवावस्था भोगस्थानस्समाश्रितः || ३८ ||

पञ्चमूर्तिमयी शुभ्रा नित्या सकलनिष्कलः |
मूर्तिस्सदाशिवज्ञेय सर्वकार्यप्रवर्तिका || ३९ ||

एवं मन्त्रास्तु पञ्चैते तैर्निबन्धतनुश्शिवः |
वस्तुतस्तु न भिन्नास्ते यातोऽनन्य स्वशक्तितः || ४० ||

शिवास्त्रं क्षुरिकास्त्रञ्च तथा पाशुपदास्त्रकम् |
व्योमास्त्रं चैवाघोरास्त्रं पञ्चास्त्रञ्चेति कीर्तितम् || ४१ ||

षडक्षरं शिवास्त्रं स्यात् क्षुरिकावर्णमष्टकम् |
नवार्णं पाशुपदं ज्ञेयं व्योमास्त्रन्तु दशाक्षरम् || ४२ ||

चत्वारिंशदघोरास्त्र एवं पञ्चास्त्रमुच्यते |
मोक्षदञ्चाभ्यवृद्धिञ्च काम्यं शान्तिकपौष्टिकम् || ४३ ||

मोक्षं पञ्चाक्षरं विद्यात् अभिवृद्धिषडक्षरम् |
काम्यमष्टाक्षरं विद्यात् शान्तिकन्तु नवाक्षरम् || ४४ ||

पौष्टिकं दशबीजं स्यात् मन्त्रं पञ्चविधं स्मृतम् |
एते पञ्च विधाः प्रोक्ताः मन्त्राः पञ्चाक्षरादयः || ४५ ||

मन्त्रमेवं समाख्यातं मन्त्रन्यासमथ शृणु |
लिङ्गस्य स्थापने काले तत्वमन्त्राश्च विन्यसेत् || ४६ ||

प्. ७२)

कुंभेष्वन्तर्गतान् मन्त्रान् लिङ्गात् पूर्णाश्च ताश्च हि |
तयोर्योगक्रियावस्था सा प्रतिष्ठा प्रकीर्तिता || ४७ ||

प्राणप्रकृतियोगन्तु ज्ञात्वा स्थापनमारभेत् |
प्राणमन्त्रमिति प्रोक्तं प्रकृतिं मूर्तिरुच्यते || ४८ ||

मन्त्रमूर्तिसुसंयोगात् देवसान्निध्यकारणम् |
तस्माद्वै मन्त्रमूर्तिश्च लिङ्गमध्ये तु विन्यसेत् || ४९ ||

मूर्ध्नि प्रविन्यसेच्छुद्धं मूलं स्यात् सूत्रमध्यमे |
तत्वं सव्ये तु विन्यस्य दादिं वामे तु विन्यसेत् || ५० ||

आत्मानं सूत्रमूले तु विन्यसेत्तु विचक्षणः |
मन्त्रन्यासमिति प्रोक्तं तत्त्वन्यासमिहोच्यते || ५१ ||

कर्मेशं पुरतोन्य स्यात् कर्तृसव्ये तु विन्यसेत् |
मूर्तिश्चैवापरेन्यस्यादमूर्तिश्चोत्तरे न्यसेत् || ५२ ||

ऊर्ध्वे तु शिवसादाख्यं पञ्चतत्वानि विन्यसेत् |
पञ्चमूर्तिमयं देवं सर्वकारणकारणम् || ५३ ||

अष्टत्त्रिंशत्कलोपेतं मध्ये तु सकलीकृतम् |
आवाहयेत्ततो देवं स पञ्चाक्षरमंत्रतः || ५४ ||

षडक्षरेण मंत्रेण स्थापयेत्तु विचक्षणः |
अष्टाक्षरेण मन्त्रेण सान्निध्यकरणं कुरु || ५५ ||

प्. ७३)

रोधनन्तु नवार्णेन दशबीजेन पूरय |
पाद्यं गन्धादिकं दद्यात् ब्रह्माङ्गैस्सह बुद्धिमान् || ५६ ||

सकलस्थापने काले तद्बीजं हृदि विन्यसेत् |
क्रियाशरीरमित्युक्तं मन्त्रं जीवमिति स्मृतम् || ५७ ||

क्रियाक्रमप्रयोगेन शिवसान्नित्य कारणम् |
तस्माज्जीवशरीरञ्च ज्ञात्वा कर्म समाचरेत् || ५८ ||

प्रथमञ्चात्मशुद्धिं स्यात् द्वितीयं स्थान शोधनम् |
तृतीयं द्रव्यशुद्धिं स्यात् चतुर्थं मन्त्रशोधनम् || ५९ ||

पञ्चमं लिङ्गशुद्धिं स्यात् उच्यते पञ्च शुद्धयः |
अनन्ताख्यासनं पूर्वं सिंहासनमतः परम् || ६० ||

योगासनत्तृतीयन्तु पद्मासनमतः परम् |
पञ्चमं विमलं प्रोक्तं कल्पयेदुपरि क्रमात् || ६१ ||

अष्टासनसमायुक्तमनन्तासनमुच्यते |
धर्मज्ञानञ्च वैराग्यमैश्वर्यञ्च चतुष्टयम् || ६२ ||

राजवर्तिनिभास्सर्वे सिंहासनमुदाहृतम् |
शुद्धकर्मवदाकारं योगासनमिति स्मृतम् || ६३ ||

वामादि शक्तिनवकं पद्मासनमिति स्मृतम् |
गणांबिकामुत्तरे तु महादेवीञ्च पूर्वतः || ६४ ||

प्. ७४)

तन्नो गौरी तु याम्ये च वारुणीति प्रचोदयात् |
एताभिश्शक्तिभिस्सार्धं कल्पयेद्विमलासनम् || ६५ ||

चतुरश्राववृत्तञ्च पिण्डिकाभेदमुच्यते |
एकैकं पञ्चधा प्रोक्तं चतुरश्रादि भेदतः || ६६ ||

भद्रा यक्षी च वज्री च श्रीकरा विजयेति च |
पद्मा चक्रा तथा वेदी सौम्या रम्या च पञ्चमी || ६७ ||

आत्मा चैवान्तरात्मा च बाह्यात्मा चैव सुन्दरी |
निरात्मा परमात्मा च कथयामि यथार्थतः || ६८ ||

प्रधान सममाश्रित्य सुखदुःखविवर्जितः |
इदं तस्मिन् स्थितो देवी तदात्मा सैव उच्यते || ६९ ||

पुर्यष्टकसमायोगात् चर्यते सर्वयोनिषु |
अन्तरात्मा स विज्ञेयो निर्बन्दस्तु शुभाशुभैः || ७० ||

बुद्धिकर्मेन्द्रियैर्युक्तो महाभूत समावृतः |
बाह्यात्मा तु तदा देवी निष्ठया भोगभुक् सदा || ७१ ||

भूतभावविनिर्मुक्तास्तत्वाकर्ममलोन्वितः |
मलकर्मैकयुक्तात्मा मायाधर्ममतिः कृतः || ७२ ||

निरात्मा तु तदा देवी प्रोच्यते प्रभुख्ययः |
आत्मानमन्तरात्मानं परमात्मानमेव हि || ७३ ||

प्. ७५)

तत्वा चैव भूतामा आत्मभूता प्रकीर्तितः |
आत्मानं दण्डमध्यस्थं अन्तरात्मा तदनन्तरम् || ७४ ||

परमात्मा पद्ममध्यस्थं तत्वात्मा पार्श्वदक्षिणम् |
भूतात्मा वामपार्श्वे तु पञ्चात्मा स्थानमेव च || ७५ ||

भूतात्मा योनिजं विद्वान् अन्तरात्मा दहेत्पुनः |
तत्वात्मा अमृतं पूर्वं शुद्धात्मा चान्तयेत्पुनः || ७६ ||

सकलः सूक्ष्मदेहस्तु प्रलयाकल एव हि |
विज्ञानकेवलश्शुद्धं पञ्चावस्थः पुमांस्मृतः || ७७ ||

पञ्चकञ्चुकसंयुक्तः पुरुषः परिकीर्तितः |
न विज्ञानकलास्तेन नापि प्रलयकेवलः || ७८ ||

पुरुषार्थान् लभेद्यस्मात् अविद्यादि विवर्जितः |
तस्मात्सकल एवायं लभते पुरुषाह्वयम् || ७९ ||

पुष्णन्ति प्रकृतिं यस्मात् तस्मात्पुरुष उच्यते |
मलकर्म महामायमायोर्थमखिलं जगत् || ८० ||

तिरोधानकरी शक्ति पाशत्वेनाथ पञ्चकः |
उल्कावृत्तिं तदन्तेषु स्थित्वा स्थित्वा तदाज्ञया || ८१ ||

लोकत्रयञ्च निमिषां आत्मा कुर्याद्गतौ गतिः |
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्याशान्तिरनन्तरम् || ८२ ||

प्. ७६)

शान्त्यतीतेति पञ्चैते नाददेशे समुद्भवाः |
कला विद्या च रागश्च कालो नियतिरेव च || ८३ ||

पञ्चैतानि च तत्वानि मायेयाति द्विजोत्तमः |
अन्नप्राणमनोज्ञान मया कोशास्तथात्मनः || ८४ ||

आनन्दमयकोशाश्च पञ्चकोशा इतीरिताः |
अन्नमादिमयं देवीत्त्यन्योन्यं सूक्ष्मरूपकम् || ८५ ||

आत्मयुक्तस्य रूपस्य मायोपादानकारणम् |
आत्मत्त्वेन भ्रमन्त्यत्र वादिनं कोशपञ्चके ||

मनोविकारे विहिता इत्यानन्दो मयो विदुः |
गृह्णात्यन्नमयात्मानं देहो लोकायतः खलु || ८७ ||

देहैः परिणतं प्राणं मयमप्योतहता विदुः |
विज्ञानमयमात्मानं बन्धा गृह्णन्ति नापरम् || ८८ ||

आनन्दमयमात्मानं वैदिकाः केचिदूचिरे |
अहङ्कारात्मनातीतं प्राहुः प्रायो मनोमयः || ८९ ||

ज्ञानसंस्कारसंज्ञानां वेदानां रूपयोरपि |
समूहस्कन्धशब्दार्थं तत्तत्सन्तति वाचकः || ९० ||

ज्ञानसन्ततिरेवात्र विज्ञानस्कन्ध उच्यते |
संस्कारस्कन्ध इत्युक्तो वासनानन्तसन्ततिः || ९१ ||

सुखदुःखात्मिका बुद्धिः तदपेक्षात्मिकं ततः |
वेदानां स्कन्ध इत्युक्तो संज्ञा स्यात्स्कन्धनाम यत् || ९२ ||

रूपस्कन्धो भवेद्यत्र मूर्तिभूतस्य सन्ततिः |
आमपक्वमलं गर्भं मूत्राशयेति पञ्चकम् || ९३ ||

अवस्था पञ्चकस्तस्य मलरुद्ध स्वदृक्क्रियः |
वितन्यक्षाणि पुंसार्धां न स्वयं सोपि शंभुना || ९४ ||

मुखे जाग्रमिति ज्ञेयं स्वप्नन्तु हृदयान्तिकम् |
हृदयादि समारभ्य नाभ्यान्तन्तु सुषुप्तिकम् || ९५ ||

तस्मादधस्तु तुर्यन्तु तुर्यातीतन्तु लिङ्गकम् |
जाग्रादि स्वप्नमेवं हि प्रवर्तकमिहोच्यते || ९६ ||

पञ्चत्रिंशति जाग्रे स्यात् स्वप्नेस्मिन् पञ्चविंशतिः |
सुषुप्तौ मूर्तिसंज्ञस्यात्तुर्ये युग्मं यथा क्रमम् || ९७ ||

तुर्यातीते भवेदेकं आत्मानं तत्र संस्मरेत् |
किन्तु गुह्यमिदं वक्ष्ये शृणुत्वं नन्दिकेश्वर || ९८ ||

स्थूलं सूक्ष्मं सुसूक्ष्मञ्च अतिसूक्ष्मं ततोऽधिकम् |
स्थूलं जाग्रमिति ज्ञेयं सूक्ष्मं स्वप्नमिहोच्यते || ९९ ||

सुषुप्तिस्तु सुसूक्ष्मं स्यात् अतिसूक्ष्मन्तु तुर्यकम् |
ततोऽधिकमतीतं स्या देवं पञ्चविधं स्मृतम् || १०० ||

प्. ७८)

जाग्रादि पञ्चावस्थायामतीतं ज्ञानरूपकम् |
सद्गुरोरूपदेशेन प्रकाशेनैव निश्चयः || १०१ ||

ब्रह्मचर्यजपो मौनं क्षान्तिराहारसंगमः |

इति पाठभेदः (क्षान्तिनाहरलासवम् |)

इत्त्येतत्तपसो रूपं सुघोरं पञ्चलक्षणम् || १०२ ||

आदिशैव महाशैवानु शैवान्तरशैवकाः |
अवान्तरश्च पञ्चैते शैवप्रोक्तास्समासतः || १०३ ||

शिवशक्ति सदा शान्तमीश्वरस्तु तथैव च |
अनादिसंज्ञ शैवास्ते महाशैवानथ शृणु || १०४ ||

अनन्तादि शिखण्ड्यान्ताष्ट विद्या महेश्वराः |
मन्त्रेश्वराश्च मन्त्राश्च महाशैवैस्सदेशजाः || १०५ ||

मायाद्यवनिपर्यन्तं तत्वप्रादेषु संस्थिताः |
रुद्रत्वनन्तशिष्यास्ते आदिशैवाः प्रकीर्तिताः || १०६ ||

ब्रह्मविष्ण्वादयो देवाः दैत्यां किं पुरुषस्तथा |
ऋषयस्सिद्धगंधर्व यक्षो रक्षोरगादयः || १०७ ||

श्रीकण्ठशिष्यास्ते सर्वे उमादेव्यादि शक्तयः |
अनुशैवा इमे प्रोक्ता अन्तरान् शृणु तान्व्रतम् || १०८ ||

प्. ७९)

ब्राह्मणादि चतुर्वर्णाः परमेशप्रसादतः |
दूर्वासोऽगस्त्य ऋषिकाः दधीचिमुनिवंशजाः || १०९ ||

अवान्तर इमे प्रोक्ताः शैवो शिवपदानुगाः |
अथ शैव समाख्यात कारेण तु शिवागमे || ११० ||

प्रथमोऽनादि शैवस्तु स एवस्तु यदा शिवः |
आदौ सदाशिवेनैव दीक्षितास्त्वादि शैवकाः || १११ ||

कौशिकः काश्यपश्चैव भारद्वाजोऽथ गौतमः |
अगस्त्यश्चैव पञ्चैते पञ्चवक्त्रेषु दीक्षिताः || ११२ ||

तृतीयस्तु महाशैवः स शैवो विप्र उच्यते |
चतुर्थस्त्वनुशैवश्च नृपो वैश्य इति स्मृतः || ११३ ||

पञ्चमोऽवान्तरश्चैव स शूद्रश्चेति कथ्यते |
लौकिकं वैदिकञ्चैव तथाध्यात्मिकमेव च || ११४ ||

अतिमानञ्च मन्त्राख्य तन्त्रभेदस्तु पञ्चधा |
लौकिकं ज्योतिषं ज्ञेयं वैदिकं न्यायमेव च || ११५ ||

अध्यात्मवैदिकं प्रोक्तमतिमार्गन्तु रौद्रकम् |
मन्त्राख्यं शुद्धशैवन्तु पञ्चवक्त्रसमुद्भवाः || ११६ ||

शास्त्रनिर्णयकन्याय कलापमुनिपुंगवः |
सूत्रं भाष्यं वार्तिकञ्च व्याख्याप्रकरणं तथा || ११७ ||

प्. ८०)

पञ्चग्रन्थित्व मे देही ग्रन्थानां तद्विदो विदुः |
अल्पाक्षरमसंदिग्धं सारवद्विश्वतो मुखम् || ११८ ||

अस्तोभमनवद्यञ्च सूत्रं सूत्रविदो विदुः |
यत्र बीजमिवारूढो महामंत्रार्थपादपः || ११९ ||

आलाप मूल सूत्रं तदथशब्दाद्यलङ्कृतम् |
सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र वाक्यैस्सूत्रानुसारिभिः || १२० ||

स्वीपदानी च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदुः |

(स्थापदा) इति पाठभेदः |

पदच्छेदः पदार्थोक्तिः विग्रहो वाक्ययोजना || १२१ ||

आक्षेपञ्च समाधानं व्याख्यानं पञ्चलक्षणम् |
उक्तानुक्तद्विरुक्तादि चिन्ता यत्र प्रवर्तते || १२२ ||

तद्ग्रन्थं वार्तिकं प्राहुर्वार्तिकज्ञो मनीषिणः |
शास्त्रैकदेश संसिद्धं शास्त्रकार्यान्तरे स्थितम् || १२३ ||

आहुः प्रकरणं नाम शास्त्रभेद विचक्षणः |
सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशमन्वन्तराणि च || १२४ ||

वंशानुचरितञ्चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् |
पाठकृत्वा तु कर्तव्याः पदच्छेदस्तु धीमता || १२५ ||

प्. ८१)

पदार्थोक्तिस्ततश्चैवमन्वयार्थ मतः परम् |
समासमिति विज्ञेयं श्रवणं पञ्चधा स्मृतम् || १२६ ||

सहायस्साधनोपायो विभागो देशकालयोः |
विभक्ते च प्रतीकार सिद्धः पञ्चांगमित्यपि || १२७ ||

परो महांस्तथा दिव्यो दिव्यादिव्यस्तथैव च |
अदिव्यश्चेति पञ्चैते संबन्धाः परिकीर्तिताः || १२८ ||

तच्चैह पञ्चावयवं प्रतिज्ञो हेतुरेव च |
दृष्टान्तोपनयावेतौ निगमश्चाथ पञ्चमः || १२९ ||

इष्टार्थोक्ति प्रतिज्ञास्तु हेतुस्तद्व्याप्ति मद्वचः |
दृष्टान्तस्तद्विधाद्युक्त हेतुस्तद्वत्प्रतीक्षते || १३० ||

दृष्टान्तपक्षयोर्वापि प्रस्तारोपनयो भवेत् |
पुनः प्रतिज्ञा नियमो निगमस्य स हेतुकः || १३१ ||

हेतूनां भूषणं न्यत्र पञ्चोक्तानि शिवागमे |
असिद्धः प्रथमाहेतोः विरुद्धश्च द्वितीयकः ||१३२ ||

अनेकान्तस्तृतीय स्यात् तुर्यं प्रकरणं तथा |
कालस्सत्यपदिष्टैस्तु पञ्चमः परिकीर्तितः || १३३ ||

प्रतिष्ठा स्थापनञ्चैव स्थिति स्थापनमेव च |
आस्थापनं चतुर्थन्तु प्रोक्तमुत्थापनं तथा || १३४ ||

प्. ८२)

प्रतिष्ठा पञ्चधाज्ञेयं प्रोच्यते तद्विनिर्णयः |
यत्र ब्रह्मशिलामध्ये लिङ्गमादौ विधाय च || १३५ ||

अव्यक्तमुखलिङ्गं वा पीठबन्धनपूर्वकम् |
क्रियते सा प्रतिष्ठा स्यात् स्थापनं कथ्यते पुनः || १३६ ||

धातुरत्नमयं लिङ्गं बाणं लोहमथापि वा |
स्थाप्यते पिण्डिका मध्ये स्थापनं तदुदीरितम् || १३७ ||

अभिन्नपिण्डिका लिङ्गे स्फाटिकादौ विधीयते |
मनसा यत्र संस्कार स्थितस्थापनमुच्यते || १३८ ||

चतुर्हस्तादिकं लिङ्गं व्यक्तं लिङ्गमथापि वा |
संस्कार क्रियते यत्र तदास्थापनमीरितम् || १३९ ||

व्यङ्ग्यादि दोषदुष्टं यत् लिङ्गमुद्धृत्य यत्नतः |
अन्यसंस्थापिते यत्र तदुत्थापनमुच्यते || १४० ||

अण्डजं मुण्डजं चैव रोमजं चर्मजं तथा |
वामजं शयने पञ्च तल्पस्त्वेते प्रकीर्तिताः || १४१ ||

अण्डजं चात्र बोद्धव्यं पक्षीपञ्चसमुद्भवम् |
कार्पासेन कृतं यत्तु मुण्डजं तत्प्रकीर्तितम् || १४२ ||

आविकादिमृगाणान्तु रोमजं रोजं स्मृतम् |
चर्मजं व्याघ्रसिह्मादि कौशेयं वामजं स्मृतम् || १४३ ||

प्. ८३)

सोमास्कन्दन्तु पूर्वं स्यात् सुखासनमतः परम् |
कल्याणसुन्दरञ्चैव चन्द्रशेखरमेव च || १४४ ||

गङ्गाधरञ्च पञ्चैते सृष्टिमूर्तिरुदाहृताः |
वृषभवाहनञ्चैव अर्धनारीश्वरं तथा || १४५ ||

किरातश्चैव वीरेशं भिक्षाटनमतः परम् |
एते वै पञ्चमूर्तिस्तु स्थितिमूर्तिरुदाहृताः || १४६ ||

इरक्षण विरक्षण द्विरक्षण विचक्षणम् |
हस्तमेनेन नामानि स लक्षण समन्वितम् || १४७ ||

इरक्षणं नवहस्तं स्यात् द्विरक्षणं दशहस्तकम् |
द्विरक्षणं रुद्रसंख्यायां विचक्षणं रविसंख्यकम् || १४८ ||

सलक्षणं पञ्चसंख्यायां प्राकारं पञ्चधा भवेत् |
प्राकारां परितः कुर्यात् प्रासादस्य प्रमाणतः || १४९ ||

प्रासादस्य तु विस्तारं तद्दण्डमिति कथ्यते |
दण्डार्धेन कृतं यत्तदन्तर्मण्डलमेव च || १५० ||

एकदण्डान्तर्हारे तु मध्यहारे द्विदण्डतः |
चतुर्दण्डप्रमाणे तु कृतमर्यादिकं स्मृतम् || १५१ ||

महामर्यादिभित्ति स्यात् सप्तदण्डप्रमाणतः |
एवं प्राकारमाख्यातं गोपुरस्य विधीयते || १५२ ||

प्. ८४)

मण्डले द्वारशोभा च द्वारशाला च हारके |
प्रासादमध्यहारायां मर्यादौ हर्म्यमुच्यते || १५३ ||

गोपुरन्तु महामर्ये एवं पञ्चविधं स्मृतम् |
जगज्जन्मस्थिति ध्वंसतिरोभावविमुक्तयः || १५४ ||

पञ्चकृत्यानि मेतानि तादृशस्य विमोहितः |
इदमेव परं दिव्यं ताण्डवं परिकीर्तितम् || १५५ ||

कर्मयज्ञस्तपो यज्ञजपञ्च ध्यानमेव च |
ज्ञानयज्ञस्ततः प्रोक्त इति यज्ञस्य पञ्चकम् || १५६ ||

अथ पूजाग्निकार्याद्यैर्भेदैर्बहुविधैस्ततः |
कर्मयज्ञस्समाख्यातः तपश्चान्द्रायणादिकम् || १५७ ||

स्वाध्यायश्च जपः प्रोक्तः शिवमन्त्रस्य संज्ञया |
ध्यानयज्ञस्समाख्यात शिवचिन्ता मुहुर्मुहुः || १५८ ||

अध्यापनञ्चाध्ययनं व्याख्याश्रवणचिन्तनम् |
इति पञ्चप्रकारेण ज्ञानयज्ञाः प्रकीर्तिताः || १५९ ||

वरिष्ठस्सर्वयज्ञानां असंख्यातैर्महागुणैः |
यस्मात्तस्माद्विशुद्धोयं अपवर्गफलप्रदाः || १६० ||

मार्ज्यमाणो यदा नित्यं दर्पणे निर्मलो भवेत् |
ज्ञानाभ्यासात् तदा पुंसां बुद्धिर्भवति निर्मला || १६१ ||

प्. ८५)

यज्ञैर्देवत्वमाप्नोति तपोभिः ब्राह्मणः पदम् |
ध्यानेन विविधान् भोगान् ज्ञानान्मुक्तिमवाप्नुयात् || १६२ ||

आचार्यस्साधकश्चैव पुत्रकस्समयी च |
माहेश्वरेण पञ्चैते पूर्वं पूर्वगुणाधिकाः || १६३ ||

ब्राह्मणादि क्रमेणापि ज्ञात्वा वै शिष्यमादरात् |
पूजयेद्देवकल्याणे पवित्रारोहणादिके || १६४ ||

सर्वेषामपि चैतेषां देशिको मुख्य ईरितः |
देशिकोहमिति प्रोक्तो येन तेन गुरुर्वरः || १६५ ||

देशिकाज्ञा ममाज्ञा च समैवोक्तं शिवागमे |
तस्मादादौ तु सर्वेषां पूजनीयो यथार्हकम् || १६६ ||

समयस्थाद्विशेषस्य श्रेष्ठं तस्मात्तु पुत्रकः |
पुत्रकात्साधकश्श्रेष्ठात् तस्मादाचार्य सत्तमः || १६७ ||

रुद्राक्षमुपवीतञ्च उष्णीषञ्चोत्तरीयकम् |
भस्मं चैवादिशैवानां पञ्चमुद्राः प्रकीर्तिताः || १६८ ||

सिद्धान्ते दीक्षिता ये तु व्रतस्था ब्राह्मणादयः |
पञ्चमुद्रधरास्सर्वे भवन्ति क्वचिदागमे || १६९ ||

आसनं योगपट्टञ्च वेणुतण्डकमण्डलुः |
अक्षसूत्रञ्च पञ्चैते योगीनां योगपञ्चकम् || १७० ||

प्. ८६)

कुण्डिकाकुण्डलञ्चैव उरगं च शिखामणिः |
रोमयज्ञोपवीतञ्च पञ्चमुद्रा महाव्रते || १७१ ||

हेमाङ्गुलीयकटकं केयूरं कुण्डलं तथा |
हेमयज्ञोपवीतञ्च पञ्चांगभूषणं तथा || १७२ ||

नर्तको मर्दकश्चैव गायको वंशिकस्तथा |
तथा मौरविकश्चैव पञ्चाचार्याः प्रकीर्तिताः || १७३ ||

चातुर्वर्णानुलोमार्था नाट्यवेदक्रमश्रमाः |
भावनागेयनृत्तादि वाद्यज्ञानविशारदाः || १७४ ||

नवनाटससंज्ञाश्च मद्भक्ता वीतकल्मषाः |
तेषु श्रेष्ठ इति प्रोक्ता नर्तको नर्तशास्त्रवित् || १७५ ||

स्वतन्त्रगानकृद्वीणा मन्त्रगानादितत्पराः |
पञ्चाचार्याश्च मत्कन्य देवदास्यश्च वादकाः || १७६ ||

क्रमेणैषाञ्च वैशिष्यं स्वस्वकर्म गदीरितम् |
अनुक्तानामतोऽन्येषां तत्तत्कर्मानुसारतः || १७७ ||

नन्दा भद्रा च सुरभिः सुशीला सुमनास्तथा |
इति गोमातः पञ्च शिवलोकव्यवस्थिताः || १७८ ||

क्षीरं दधिघृतं चैव गोमूत्रं गोमयं तथा |
पञ्चगव्यमिति प्रोक्तं महापातकनाशनम् || १७९ ||

प्. ८७)

अलाभे च दधिक्षीरं क्षीरालाभे भवेद्दधि |
गोमूत्रं गोमयालाभे तदलाभे तु गोमयः || १८० ||

पञ्चगव्येषु यत्न स्यात् अलाभे यद्घृतं भवेत् |
दीक्षान्ते च प्रतिष्ठान्ते पवित्रान्ते च कारयेत् || १८१ ||

पञ्चगव्यविधानेन ब्रह्मकूर्चं प्रकल्पयेत् |
यः पिबेच्च ततो भक्त्या शिवसायुज्यतां व्रजेत् || १८२ ||

अष्टम्याञ्च चतुर्दश्यां कृष्णपर्वणि चादरात् |
शिवप्रियं विशेषेण शिवपूजां समाचरेत् || १८३ ||

क्षीरं दधिघृतं क्षौद्रं शर्कराद्यैर्कुशोदकैः |
पञ्चामृतमिति प्रोक्तं पञ्चपातकनाशनम् || १८४ ||

खण्डाभावेक्षुसारञ्च मध्वभावे घृतं पिबेत् |
कोष्ठं पात्रञ्च मंत्राणि पूर्ववत्परिकल्पयेत् || १८५ ||

कदलीपनसं चैव नालिकेरफलं तथा |
आम्रकं मातुलुङ्गञ्च एते पञ्चफला स्मृताः || १८६ ||

कननोद्धारदहना पूरणाशुद्धवालुकैः |
गोष्पदस्पर्शनान्तञ्च पञ्चैते स्थानशुद्धयः || १८७ ||

गन्धपुष्पञ्च धूपञ्च दीपनैवेद्यमेव च |
पञ्चोपचार एते स्युः दीपान्तं वापि संमतम् || १८८ ||

प्. ८८)

गर्भादानं पुंसवनं सीमन्तं जातकर्म च |
वह्नेस्तु नामकरणं पञ्चसंस्कारकं भवेत् || १८९ ||

अथातः संप्रवक्ष्यामि पञ्चप्रत्ययकं स्मृतम् |
शुभं पाशप्रत्ययञ्च पशुप्रत्ययकं तथा || १९० ||

प्रत्ययन्तु ततः पश्चात् तालपत्रस्य लेखनम् |
कुंभसर्पविधिश्चैव पञ्चप्रत्ययमीरितम् || १९१ ||

सत्यानृतविशुद्ध्यर्थं प्रत्ययं कारयेद्बुधः |
अङ्गारे सूर्यवारे च कारयेद्देशिकस्सदा || १९२ ||

सत्यमुद्दिश्य यद्द्रव्यं धर्मार्थाय निवेदयेत् || १९२ � ||

|| इति पञ्चमवर्गः ||


|| अथ षष्ठवमवर्गः ||

पतिर्विद्या तथा विद्या पशुपाशश्च कारणम् |
तन्निवृत्ता इति प्रोक्त पदार्थः षट्समाचरेत् || १ ||

पशूनां भुक्तिमुक्त्यर्थं आप्तः पशुपति स्मृतः |
लयभोगाधिकाराख्यं स्त्रितत्वोक्ति निदर्शनात् || २ ||

प्. ८९)

पदार्थः पतिनामासौ प्रथमः परिकीर्तितः |
भोग्यभोक्तृत्वसंबन्ध मायाधारसुरञ्चिते || ३ ||

क्रियाज्ञानात्मिका ये च ये च धर्म पथौ स्फुटाः |
शक्त्याख्यस्संपदार्थोयः द्वितीयः परिभाष्यते || ४ ||

ये भूता भावतत्वाख्य मायाता क्षुरिकास्सदा |
सपदार्थं त्रिपर्वोयं तृतीयश्शिवसाधने || ५ ||

यो स्वतन्त्रपशुर्भोक्ता क्षेत्रीपशुपुमांस्फुटम् |
पदार्थपशुनामासौ चतुर्थो मुनिपुंगव || ६ ||

धर्माधर्म विपाकाख्या स्थितौ भोक्तुमिहागताः |
साध्यसाधनभावेन संस्थिता ये परस्परम् || ७ ||

पञ्चमस्स तु बोद्धव्यो पदार्थो भोगसंज्ञकः |
ये मन्त्रः शुद्धमार्गस्था शिवभट्टाकरादयः || ८ ||

मुक्ताश्च शक्तिपूर्णा स्युः ये चार्था परिविस्मृताः |
पादत्रयेषु सोपानः संसारोद्धारकारणम् || ९ ||

षष्ठोभ्यभिहितस्तन्त्रे पदार्थपरमेश्वरे |
प्रत्यक्षमनुमानञ्च शब्दश्चोपमया सह || १० ||

अर्थापत्तिरभावश्च षट्प्रमाणमिति स्मृतम् |
अक्षादिकारणैर्दृश्यं प्रत्यक्षं तदिहोच्यते || ११ ||

प्. ९०)

लिङ्गेन लिङ्गविज्ञान मनुमानमिति स्मृतम् |
आप्तोक्तिर्वचनैर्गम्यं शब्दश्चेत्तमुदाहृतम् || १२ ||

तत्सादृश्याद्यथा गम्या ह्युपमा चेति कीर्तिताः |
दिवा भोजनमस्तीति रात्रौ नास्तीति गम्यते || १३ ||

भ्रान्त्याभावे स्वयं ज्ञानं अभावमिति कीर्तितम् |
एवमादि प्रमाणैस्तु दुर्लक्ष्यं तच्छिव स्मृतम् || १४ ||

अङ्गषड्भेदमित्युक्तं तस्मात् षडङ्गमुच्यते |
षडङ्गमङ्गभेदानि भेदाः षट्त्रिंशति स्मृतः || १५ ||

शिवांगं चैव भूताङ्गं कूटाङ्गञ्च तथैव च |
विद्याङ्गञ्चैव शक्त्यांगं सामान्याङ्गं तथैव च || १६ ||

शिवांगे तु यजेद्देवं स्थापनादीनि सर्वथा |
भूताङ्गैस्तु यजेद्देवं स्थापनादि सर्वशः || १७ ||

भूताङ्गैस्तु च वै वत्स पादादि भूतशोधनम् |
अणुनामानि संयोज्य भूताङ्गैश्च समाचरेत् || १८ ||

कूटाङ्गैश्चैव विद्याङ्गैः प्रायश्चित्तन्तु कारयेत् |
शक्तीनां स्थापने काले शक्त्यङ्गैस्तु समाचरेत् || १९ ||

अन्येषां सर्वदेवानां सामान्याङ्गैस्तु योजयेत् |
नमस्स्वाहा तथा वौषट् हुं षट् फट् च जायतः || २० ||

प्. ९१)

क्रूरजाति युता क्रूराश्शान्तास्युश्शान्तजातयः |
हुं फट् जातिषु क्रूरे तु शेषाश्शान्ता प्रकीर्तिताः || २१ ||

भूतात्माह्यन्तरात्मा च तत्वात्मा जीवसंज्ञकः |
मन्त्रात्मा परमात्मेति षड्विधेन व्यवस्थितः || २२ ||

भूतात्मा भूतसंयोगात् तत्वात्मा तत्वसंस्थितः |
मन्त्रात्मा मन्त्रयो ज्ञेयं अन्तरात्मा गिरान्वितः || २३ ||

भोक्ता तु सुखदुःखानां प्रकृतिस्थो गुणान्वितः |
जीवस्तु जीवनं तेषां एभिर्मुक्तः परस्मृतः || २४ ||

स स्वयं मनसा युक्त इन्द्रियैस्सह युज्यते |
इन्द्रियाणि ततोऽर्थेषु नित्यमेव प्रवर्तते || २५ ||

सत्वं प्रकाशकं भावं रजो रागात्मकं गुह |
ततो मोहात्मकं भावं उत्पादयति देहिनाम् || २६ ||

एवं विधोपभूतात्मा पुरुषं इति चोच्यते |
योऽन्तरे वर्तते शब्दः तस्य वाच (प्र)वर्तकः || २७ ||

प्राणापानसमायोगात् सोत्तरात्मा प्रकीर्तितः |
सूक्ष्मा वै पञ्च तन्मात्रं मनोऽहङ्कारमेव च || २८ ||

बुद्धिरष्टगुणा ज्ञेय गुणाव्यक्तञ्च पौरुषम् |
कलाकालस्तथा माय विद्याविद्येश्वरश्च यत् || २९ ||

प्. ९२)

सदाशिवं तथा तत्वं अष्टाविंशान्तमेव च |
एतेषामेव संयोगात् तत्त्वात्मा पुरुष स्मृतः || ३० ||

देहं सर्वगतस्सूक्ष्मः पुराणो शाश्वतो ध्रुवः |
व्यापकस्सर्वतत्वानां अजोव्यक्तस्सनादिनीम् || ३१ ||

अश्वतन्त्रो निबद्धश्च चिन्मात्रो मलदूषितः |
समूढो नित्यसञ्चारी किञ्चित्ज्ञो निश्वरो क्रियः || ३२ ||

योधस्यैव भवेन्मन्त्रो वाच्यवाचकभेदतः |
स्थूलसूक्ष्मपरस्यैह मन्त्रात्मा पुरुषस्मृतः || ३३ ||

स्थूलं शब्द इति प्रोक्तं सूक्ष्मं चिन्तामयं भवेत् |
चिन्तया रहितं यत्तु तत्परं परिकीर्तितम् || ३४ ||

स्थूलञ्च वाचिकं विद्धि सूक्ष्मो योगञ्च गच्छति |
परः परमनिर्वाणि यः प्राप्य न निर्वते || ३५ ||

इति मन्त्रात्मकः पुरुषः प्रोक्तस्सर्वार्थ साधकः |
सर्वज्ञस्सर्वगश्शान्तस्सर्वात्मा सर्वतोमुखः || ३६ ||

अतीन्द्रियो निरालंब स सूक्ष्मश्शाश्वतोऽव्ययः |
सुनिष्कलो निराकारो नाव्ययो व्यापको ध्रुवः || ३७ ||

निरौपम्योप्रमेयश्च परमात्मा प्रकीर्तितः |
सर्वकामप्रदो ह्यात्मा ह्येकोपि बहुधा स्थितः || ३८ ||

प्. ९३)

मरणादीनि कार्याणि निर्मितानीश्वरेण तु |
आयुष्यं विभवं कर्मं विद्या च निधनं सुखम् || ३९ ||

षट्कं संप्राप्य तत्रैव ततो गर्भाशयं विशेत् |
अस्थिस्तु युग्ममज्जा च पितृकं त्रयमेव च || ४० ||

त्त्वक्मांस श्रोणितं चैव मातृकं त्रिकमेव च |
इदं षट् कौशिकं प्रोक्तं शरीरान्ते तु जायते || ४१ ||

लिङ्गमीशमयं प्रोक्तं योनिश्शक्तिमयं स्मृतम् |
तस्माद्वै शिवशक्तिस्तु सर्वमेतच्चराचरम् || ४२ ||

बोद्धक्षपण चार्वाकौ सांख्याकेकौ तथैव च |
मीमांसा चेति कथ्यन्ते दर्शनानि च षड्बुधैः || ४३ ||

वारुणञ्च तथाग्नेयं मंत्रं मानसमेव च |
वायव्यं चैव माहेन्द्रं स्नानं षड्विधमीरितम् || ४४ ||

वारुणं वारिणा स्नानमाग्नेयं भस्मना भवेत् |
सद्योजातादिभिर्मन्त्रैः अंभोभिरभिषेचनम् || ४५ ||

मन्त्रस्नानं भवेदेवं वारुणाग्नेययोरपि |
मनसा मूलमन्त्रेण प्राणायामपुरस्सरम् || ४६ ||

कुर्वीत मानसं स्नानं सर्वत्र विहितं हि तत् |
गोसङ्घमध्यगं कुर्यात् तत्खुरोद्घातरेणुभिः || ४७ ||

प्. ९४)

पवमानेति मन्त्रेण स्नानं तद्वर्मणा तथा |
सूर्यांशुवर्षसंपर्को प्राङ्गुखेनोर्ध्वबाहुना || ४८ ||

माहेन्द्रस्नानमीशेन कार्यं सप्तपदाविधिः |
छर्दितेप्युदिते सूर्ये स्मश्रुकर्मणि मैथुने || ४९ ||

दुस्वप्ने दुर्जनस्पर्शे स्नानं षट्सु विधीयते |
प्रातस्सन्ध्या जपो होम स्वाध्यायपितृतर्पणम् || ५० ||

वैश्वदेवातिथेः पूजा षट्कर्माणि दिने दिने |
पूजाकाले जपे होमे मलोत्सर्गे विशेषतः || ५१ ||

स्नानभोजनकाले च मौनं षट्सु विधीयते |
अथ गोदेहसंभूत षडङ्गविधिना शिवः || ५२ ||

लिङ्गे संपूजितश्शीघ्रं नराणां सुप्रसीदति |
गोमयं रोचनं मूत्रं क्षीरं दधिघृतं गवाम् || ५३ ||

षडङ्गानि पवित्राणि सर्वसिद्धिकराणि च |
गवां मूर्धसि गङ्गाद्याः वेदयन्त्यो स मन्त्रकाः || ५४ ||

संस्थितस्सर्वदेवाश्च तामसाङ्गानि संश्रितः |
तस्माद्गोदेहजैष्षड्भिः मूत्राद्यै रोचनान्तकैः || ५५ ||

शिवप्रियैर्विशेषेण शिवपूजां समाचरेत् |
मधुरात्रौ तथा तिक्त कषायौ लवणस्तथा || ५६ ||

प्. ९५)

कटुश्चेतिह कथ्यन्ते भूतजास्तां रसासु षट् |
सूर्योपस्थानमात्मेज्य लिङ्गाग्निगुरुपुस्तकम् || ५७ ||

इति नित्यं समाख्यातं षडाधारं शिवार्चनम् |
अनन्तधर्मज्ञानञ्च वैराग्यैश्वर्यकं तथा || ५८ ||

पद्मं चैव षडेतानि षडुत्थमिदमासनम् |
गोमुखं स्वस्तिकञ्चैव पद्मञ्चैवार्धचन्द्रकम् || ५९ ||

वीरं योगासनं चैव प्रोक्तं षड्विधमासनं |
स्वस्तिकं सर्वतो भद्रं गौरीतिलकमेव च || ६० ||

पार्वतीकान्तमप्येवं लिङ्गाब्जं स्वस्तिकं तथा |
लतालिङ्गोद्भवञ्चेति मण्डलं षड्विधं स्मृतम् || ६१ ||

प्रागग्रमुदगग्रञ्च पञ्चसूत्रं प्रसारयेत् |
लिङ्गमेकं पदं विद्धि त्रिपदं पीठमेव हि || ६२ ||

चतुर्लिङ्गसमायुक्तं मुखं वर्णैश्च भूषयेत् |
तन्मध्ये श्वेतवर्णन्तु भोगमोक्षफलप्रदम् || ६३ ||

एवं स्वस्तिकमाख्यातं सर्वतो भद्र उच्यते || ६३ � ||

अष्टाष्टांशे पङ्कजं वेदभागे
बाह्ये वीथीं व्योमतः वीतयुक्तम् |
षड्भागस्याचारमिन्द्रादिदिक्षु
कोणे षट् षट् सर्वतो भद्रमीरितम् || ६४ � ||

प्. ९६)

सर्वतो भद्रमेव हि भोगमोक्षफलप्रदम् || ६५ ||

गौरीतिलकममलं सूत्रैस्सप्तदशात्मकैः |
मध्यवेदपदं श्वेतं चतुर्लिङ्गं चतुर्दिशि || ६६ ||

लिङ्गपीठञ्च कमलं कर्णं कमलपीठकम् |
चतुष्षष्टि युगान्तेऽत्र चतुःषड्भिः पदैः क्रमात् || ६७ ||

मुखे वर्णैश्च संभूष्य देवीवेदपदेः पुनः |
विदिक्षु कर्णपुष्पाणि भिन्नवर्णैः प्रकल्पयेत् || ६८ ||

प्रत्येकं सर्वकोणेषु पञ्चविंशत्पदैः क्रमात् |
नानाविधैः प्रकर्तव्य लतावर्णैर्मनोरमैः || ६९ ||

गौरीतिलकमाख्यातं भोगमोक्षफलप्रदम् |
प्रागग्रमुदगग्रञ्च द्वात्त्रिंशत्पदसंयुतम् || ७० ||

तस्य मध्ये तु नलिनं अष्टाष्टपदसंयुतम् |
तद्बहिः त्रीधैः पीठैः तद्बाह्येन विधानतः || ७१ ||

निर्गमञ्च विवर्णं स्यान्नानाचित्रैर्विचक्षणः |
अन्यानि पद्मपर्यन्तं श्वेतवर्णैश्च भूषितम् || ७२ ||

लिङ्गानि कृष्णवर्णानि द्वाराणि मुखवर्णकैः |
एतच्च पार्वतीकान्तं सर्वकर्मसु योग्यकम् || ७३ ||

प्. ९७)

षड्विंशत् सूत्रविन्यासं पूर्वाग्रं चोत्तराग्रकम् |
नन्दनन्दपदं मध्ये पद्माकारं समालिखेत् || ७४ ||

बाह्ये वीथिसमायुक्तं पदमेकं चतुर्दिशि |
मध्यमे श्वेतपद्मं स्यात् श्यामवर्णन्तु वीथिका || ७५ ||

द्वारे द्वारे विशेषेण नानावर्णैर्विचित्रयेत् |
हेमं कृष्णं सुरक्तञ्च सितवर्णमयं तथा || ७६ ||

लिङ्गे वर्णे प्रकूर्वित विचित्रेण समाहितः |
अष्टलिङ्गद्विरष्टौ तु वर्णभेदं विधीयते || ७७ ||

कोणे कोणे विधिः प्रोक्तं श्वेताब्जन्तु विधीयते |
प्रोक्षयेत्कुशतोयेन शंखसन्निभमुद्रया || ७८ ||

मण्डलस्य तु नाम्ना तु लिङ्गाम्बुजमिति स्मृतम् |
शालिपिष्टादिकार्पास सूत्रेण च पदं न्यसेत् || ७९ ||

पूर्वादि पश्चिमान्तन्तु त्र्यस्त्रिंशत्पदं न्यसेत् |
दक्षिणोत्तर सूत्रन्तु त्रयस्त्रिंशद्भवेत्पुनः || ८० ||

पुनर्विंशति संयुक्तं सहस्रपदपङ्क्तिकम् |
षट्त्रिंशैकपदस्तत्र मध्ये पद्मं प्रकल्पयेत् || ८१ ||

अष्टपत्रसमायुक्तं कर्णिकाकेसरोज्वलम् |
तत्त्रिभागैकभागेन कारयेत्केसराणि वै || ८२ ||

प्. ९८)

कर्णिकापीतवर्णेन रक्तवर्णेन केसरान् |
मूले तत्र तदग्रे च श्वेतवर्णेन लेखयेत् || ८३ ||

कर्णिकावीतसंयुक्ता श्वेतरक्तसमन्विता |
दलाष्टकं तथा रक्ता रेखा श्वेतेन लेखयेत् || ८४ ||

कृष्णेनास्यान्तकं ज्ञेयं वृत्तं श्वेतमिति स्मृतम् |
पूर्वे कुंकुमलिङ्गन्तु दक्षिणे कृष्णलिङ्गकम् || ८५ ||

उत्तरे हेमलिङ्गन्तु श्वेतलिङ्गन्तु पश्चिमम् |
आग्नेयादि तद्वर्ण लतया कृतभावयेत् || ८६ ||

लता लिङ्गोद्भवं ह्येवं मण्डलं परिकल्पितम् |
विप्राणां सर्वतो भद्रं गौरीलता नृपस्य तु || ८७ ||

वैश्यानान्तु लतालिङ्गं शूद्राणां स्वस्तिकं भवेत् |
मण्डलं मासपूजा च वसन्तादि च षड्रु तु || ८८ ||

वसन्तश्च तथा ग्रीष्म ततः प्रावृट् च तत्परः |
हेमन्तः शिशिरश्चेति कथिता ऋतवश्च षट् || ८९ ||

वसन्ते स्वस्तिकाब्जञ्च ग्रिष्मे स्यात्सर्वभद्रकम् |
प्रावृड्भद्रमाख्यातं लिङ्गाब्जं स्वस्तिकं तथा || ९० ||

शरदेव तु हेमंते पार्वती कान्तमण्डलम् |
पद्मं स्वस्तिकमाख्यातं शशिरे तु विशेषतः || ९१ ||

प्. ९९)

मेषादि मीनपर्यन्तं एकाहे सति पूजनम् |
षट्कमण्डलमाराध्य द्रव्याण्यप्यधिवासयेत् || ९२ ||

महामण्डलसंज्ञन्तु शिवस्य हृदयङ्गमम् |
पवित्रारोहणे शस्तं दीक्षायाञ्च विशेषतः || ९३ ||

सर्वान् कामानवाप्नोति महामण्डलपूजनात् |
लिङ्गाब्जन्तु यजेद्धीमान् व्रतानाञ्च समर्पणे || ९४ ||

लिङ्गोद्धारे च कर्तव्यं प्रायश्चित्ते विशेषतः |
अथाचार्याभिषेकार्थं नवनाभं प्रकल्पयेत् || ९५ ||

काम्यानामपि सर्वेषां नवनाभं फलप्रदम् || ९५ � ||

चन्द्राश्विन्यौ स्थाणुशितांशुयुग्मं
शैवं कुंभे मूर्ध्नि कर्णे च कण्ठे |
पादौ पादाधारकेऽष्टांशकुंभे-
ष्वे * * * सर्गस्याच्चैकभूमिम् || ९६ � ||

|| इति षष्ठमस्सर्गः ||


|| अथ सप्तमस्सर्गः ||

स्वयंभुर्दैविकं चैव दिव्यं मानुषमार्षकम् |
राक्षसं बाणलिङ्गञ्च सप्तधा लिङ्गमुच्यते || १ ||

प्. १००)

मलोऽपि सप्तधा ज्ञेयो मोहाश्चापि मदस्तथा |
रागोऽन्यश्च विषादाख्यस्तापश्शेषस्तथैव च || २ ||

वैचित्र्यमपि सर्वेषां मलिनानां प्रकीर्तितम् |
मोहो नाम मलं पुंसां सहजोऽनादिमानिह || ३ ||

यो निषण्णमदादीनां प्रधानत्वाद्विजोत्तमः |
यस्मिन् स्यादात्मनो मोहो जायतेप्यङ्गनादिषु || ४ ||

स मोह इति विख्यातो वर्ज्यावर्ज्यविभागतः |
प्राप्तामपि स्त्रियां येन स्थितिना स्यात्पराङ्गना || ५ ||

दिव्याङ्गनेयमेवेति सा मदः पठ्यते बुधैः |
येन निर्भर्स्यमानोपि तस्य मानोपि भूरिश || ६ ||

प्राप्तामशक्तसन्त्यन्तु स रागं परिपठ्यते |
तदभावे विषण्णत्वं वाष्पलोचनता यतः || ७ ||

स विषादमलोनाम प्राणिनामति दुःखतः |
यतिस्तापो भवेदन्तः प्रलापात्मनि विस्तरः || ८ ||

स ताप इति विख्यातो मलश्शेषा भवेत्ततः |
मध्यात्मा तु यदा यस्यां मलादित्व सुदुस्तरम् || ९ ||

एषबन्धरियं भार्य मृषा चेद्रथनं महत् |
कृतार्थोहमतो यद्वा कस्त्राता मामकस्य च || १० ||

प्. १०१)

कुटुंबस्यैवमाद्या तु चिन्ता येन नृणां भवेत् |
नानाभ्रान्तिकरैः सोयं मलो वै चित्रसन्नृतः || ११ ||

सप्तैते सहजा प्रोक्त मलं मलवता नृणाम् |
सत्स्वेतेष्वपि ये पाश मायाताः क्षयिताः कलाः || १२ ||

तदुद्बलितवीर्येण भुङ्क्ते प्रकृतिजान् गुणान् |
प्रथमं प्राणविषुवं मन्त्रस्य विषुवं तथा || १३ ||

नाडिका विषुवं पश्चात् प्रशान्तविषुवं तथा |
पञ्चमं शान्तिविषुवं कालस्य विषुवं तथा || १४ ||

सप्तमं शिवचैतन्यं लयाख्यं विषुवं विदुः |
प्रणवं हृदयं मन्त्र विषुवं ब्रह्मरन्ध्रकम् || १५ ||

नाड्यान्तद्वादशान्तन्तु प्रसान्तं कुण्डली तथा |
शक्त्यन्तं समना शक्ती कालश्चैवोन्मनान्तकम् || १६ ||

तत्वन्तु विषुवं प्रोक्तं नाड्यसंज्ञमतः परम् |
शिष्यात्मप्राणमनसां संयोगाः प्राणसंज्ञकम् || १७ ||

आत्मनोदरमध्ये तु लयं सञ्चिन्त्यया हितः |
तत्कारोकारवर्णादीन् संयोगञ्च वियोगता || १८ ||

हृदयादि बिलान्तन्तु विषुवं मन्त्रसंज्ञकम् |
मेढ्रोर्ध्वे कन्धनाभिश्च हृदयं कण्ठकूपतः || १९ ||

प्. १०२)

कण्ठस्याग्रं भ्रुवोर्मध्यं ललाटं ब्रह्मणो बिलम् |
शक्तिश्च द्वादशान्तञ्च दशग्रन्थिमनुक्रमात् || २० ||

मूलमन्त्रं त्रिशुद्धेन हित्वा नादं प्रवर्तते |
नादनाडी समायोगात् तन्नाडीविषुवं मतम् || २१ ||

अकारोकारवर्णौ च मकारं बिन्दुसंज्ञकम् |
नादनादान्तसंज्ञौ वा त्यक्त्वा ब्रह्मादिषु क्रमात् || २२ ||

सप्तमे शक्तिमध्ये तु शिष्यात्मानं लयं नयेत् |
प्रशान्तं तद्विजानीयात् प्रशान्ते क्रियगोचरम् || २३ ||

शक्तिमध्ये गते नाद समानान्तं प्रसर्पति |
तच्छक्तिविषुवं प्रोक्तं उन्मन्यकालसंज्ञकम् || २४ ||

साधिकारे परो धाम्नि विषुवं तत्वसंज्ञकम् |
इदं सप्तविधं ध्यात्वा विषुवं देशिकोत्तमः || २५ ||

तदूर्ध्वे चिद्घना शक्तेर्नित्ये सर्वगुणान्विते |
मनसः कारणातीते पुनरावृत्तिवर्जिते || २६ ||

आत्मानं विलयं नीत्वा शनैः पूर्णानि पातयेत् |
सदाशिवस्य देहस्य क्रीडतो याः पुरोदिताः || २७ ||

चतस्त्रो मूर्तयस्सेका स्नानवाच्यमुमुक्षवः |
योगवीर्यबलोपेत दीक्षया वा नियोजिताः || २८ ||

रमन्ती सूक्ष्मविभव यथा विद्धि मुनीश्वराः |
सदाशिवसमास्सर्वे न चैते कारणेश्वराः || २९ ||

न शिवत्वमनुप्राप्तास्तेषां धर्मोच्यतेऽधुना |
सामीप्याश्शान्तिनिलयाः ज्ञानकेवलिनो मताः || ३० ||

काम्याश्चैव निवृत्तिश्च मूर्तिकेवलिन स्मृताः |
सादाख्ये चैव ये तत्वे संस्थिताः परमाणवः || ३१ ||

मूर्तिकेवलिनस्तेऽपि रोषा रुद्राः प्रकीर्तिताः |
मोक्षः सप्तप्रकारोयं विभागेनोपवर्णिताः || ३२ ||

एभ्यः एकः परस्सूक्ष्मः कार्यकारणगोचरः |
अतीतः परिपूर्णश्च स्वतन्त्रः सर्वतो मुखः || ३३ ||

एको निरीश्वरस्वस्थ षडन्येशेस्वरा मताः |
पञ्चकृत्यानि कुर्वन्ति पत्युराज्ञा नियोगतः || ३४ ||

तस्मिन् सृष्ट्यादि सङ्कल्प समं तेषां तथा भवेत् |
नैच सङ्कल्प्य वैषम्यं तेषां तत्वेध्व भावतः || ३५ ||

येऽपि तत्पदमापन्नाश्शैवस्साद्धनयोगतः |
तेऽपि स्थित्यन्तमाह्लादं प्राप्य यान्ति परं पदम् || ३६ ||

महेन्द्रो मलयस्सह्य शक्तिमान् रक्षापर्वतः |
विन्ध्यश्च पारियात्राश्च सप्तैते कुलपर्वताः || ३७ ||

प्. १०४)

लवणेक्षु सुरासर्पि दधिदुग्धजलैः क्रमात् |
समुद्रास्सप्त विख्यात द्विगुणाचोत्तरोत्तराः || ३८ ||

जंबुशाककुशक्रौञ्च शाल्मलीर्हेमपुष्पकरान् |
सप्तद्वीपास्समाख्याता समुद्रान्तरिता महत् || ३९ ||

शाके शाकाग्रमस्तुङ्गे शाकस्संज्ञनिबन्धनः |
कुशे हृत्काञ्चनं कोशे स्वयंभुविधि यक्षति || ४० ||

क्रौञ्चे क्रौञ्चहतो दत्यः क्रौञ्चाद्रौ हेमकुन्दरे |
क्रौञ्चेन युध्वा सुचिरं चित्रमायीं सुमायिना || ४१ ||

स चैलस्तस्य दैत्यस्य खातचित्रेण कर्मणा |
केतु नामागमुक्तस्य नाम्ना क्रौञ्चंतमुच्यते || ४२ ||

शाल्मले शाल्मलीवृक्षो हैमस्तंभ सहस्त्रिकः |
प्रियोमराणां तत्केतुः सतदाख्या निबन्धनः || ४३ ||

गोमेदे गोमतिं नाम राजभृद्गो सवेद्यतः |

याज्यो भद्वह्निकल्पानां मौनध्यानमनोकुले || ४४ ||

एतेषु हरियज्ञाय प्रवृत्तेषु भ्रशून् गुरून् |
वव्रे तं गौतमः कोपात् असपत् सोममक्षयम् || ४५ ||

यज्ञवाटे स्यता गावो दग्धा कोपाग्निना मुनेः |
तन्मेदसा महिच्छिन्ना गोमेदस्सन्ततो भवेत् || ४६ ||

प्. १०५)

नदी पुष्करिणी नाम हेमपुष्करमण्डिताः |
तत्पा स पुष्करद्वीपः ख्यापितस्सुरसेवितः || ४७ ||

अग्निधृतसमाख्यातो जंबूद्वीपे वरानने |
शाके मेधातिथिर्नाम वसुश्च कुश संज्ञिते || ४८ ||

क्रौञ्चे च राजा ज्योतिष्मान् साल्मल्यां दुंदुमान् स्मृतः |
गोमेधे हव्यवाहस्तु वसवः पुष्करो तथा || ४९ ||

त्रेतायुगसमं कालं शाकगोमेधवासिनाम् |
आदित्यस्याश्वनामानि प्रत्येकं वच्मि सांप्रतम् || ५० ||

गायत्री च वृहत्युष्णिक् बृहती पङ्क्तिरेव च |
अनुष्टुप् तृष्टुपित्युक्तं छन्दांसि हरयो हरे || ५१ ||

श्वेतश्च हरितश्चैव जीमूतो लोहितस्तथा |
वैद्युतो मानसश्चैव सुप्रभोभ्राणि सप्त वै || ५२ ||

आवाह प्रवहश्चैव तथैवानुवहः परः |
संवाहो विवहस्तस्मात् ऊर्ध्वं स्यात्तु परावहः || ५३ ||

तथोपरि वहश्चोर्ध्वं वायोर्वै सप्त नेमयः |
मृगपक्षीव पशवः चतुर्थस्य सरीसृपः || ५४ ||

स्थावरान्मानुषं देवं सप्तैवेति हि योनयः |
ऊर्ध्वपुच्छन्तु यद्ध्रस्वं मृगं विद्याद्विनायकम् || ५५ ||

प्. १०६)

अधो दीर्घश्च ये पुच्छा पशुजातिरुदीरिताः |
द्विपक्षः पक्षमित्याहुः सरीसृपमुरप्लवम् || ५६ ||

वाचा वदन्ति ये वर्णास्तें नरास्तीति कीर्तिताः |
स्थावरं स्थापितं प्रोक्तं देवयोन्यजगं तथा || ५७ ||

मागध्यवन्तिका प्राच्य शूरसैन्यस्य मागधिः |
बाह्विका दाक्षिणात्याश्च सप्तभाषा प्रकीर्तिताः || ५८ ||

खननोद्धारदहनं पूरणं गोनिवासिनम् |
विप्रोच्छिष्टञ्च गव्यञ्च सप्तैते स्थानशुद्धयः || ५९ ||

शिलायान्तु शिलाघर्षे भूमिर्वा सप्त शुद्धये |
इष्टिका च सुधा चैव प्रादेशमवटं त्यजेत् || ६० ||

आवाहनार्घ्यपात्रेषु स्नाने चाचमने तथा |
निवेद्य विसर्जने चैव वारिसप्तसु योजयेत् || ६१ ||

पूजाचक्रं प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः |
स्नानाचार्यो फणीकर्मी समयी समयाधिपः || ६२ ||

देशाधिपस्वदेशी च सप्तैते चक्रनायकः |
पञ्चवक्त्रसमायुक्तं सप्तजिह्वा विराजितम् || ६३ ||

हिरण्या कनका रक्ता कृष्णा तदनु सुप्रभा |
अतिरक्ता बहुरूपा सप्तजिह्वाः प्रकीर्तिताः || ६४ ||

प्. १०७)

ऊर्ध्वे स्तिस्रस्थितास्तिस्रः शेषाः प्रागादितः क्रमात् |
व्रतांगान् संप्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः || ६५ ||

मेखला दन्तकाष्ठञ्च अजिनंत्र्यायुषं तथा |
संध्यामग्ने रूपासञ्च भिक्षां वै सप्तमं विदुः || ६६ ||

मेखलादीनि सप्तैते ब्रह्मचारी समाचरेत् |
नियन्तृकाणि दृष्टाणि दीक्षाकाले वरानने || ६७ ||

भूतेशं पाशुपत्यञ्च गणांश्चैव गणेश्वरम् |
उन्मत्तकोसिधानञ्च व्रतेशं सप्तमं स्मृतम् || ६८ ||

सप्तैतानि च दृष्टाणि व्रतानि ब्रह्मचारिणाम् |
अष्टका पर्वणि श्राद्धं श्रावण्यां श्रावणी तथा || ६९ ||

चैत्री चाश्वयुजी ज्ञेय सप्तैते पाकयज्ञकाः |
आधेयञ्चाग्निहोत्रञ्च दर्शं चैव ततः परम् || ७० ||

पौर्णमासि तथा ज्ञेय चातुर्मास्यं तथैव च |
पशुबन्धः समुद्दिष्ट सौत्रामाणिरितः परम् || ७१ ||

हविर्यज्ञः समाख्यातः सप्तैते पावन स्मृताः |
अग्निष्टोमममान्याग्नि कार्ये षोडशकं स्मृतः || ७२ ||

वाजपेयातिरात्रञ्च अप्तोर्यामस्तु सप्तमः |
सोमयज्ञाः समाख्यात दीक्षाकाले विशोधयेत् || ७३ ||

इह सप्त पदार्था स्युः जीवाजीवस्त्रयस्त्रयः |
संवरे निर्जरश्चैव बन्धमोक्षावुभावपि || ७४ ||

स्याद्वादलाञ्छितश्चैव सर्वेनैकान्ति तत्वतः || ७४ � ||

|| इति सप्तम वर्गः ||


|| अथ अष्टमवर्गः ||

समलिंगं वर्तमानञ्च शैवाधिक्यञ्च स्वस्तिकम् |
सर्वतो भद्रलिङ्गञ्च सर्वदेशिकमेव च || १ ||

धारालिङ्गं मुखलिङ्गञ्च लिङ्गमष्टविधं भवेत् |
पीठनामानि वक्ष्यंते सांपृतं ते शचीपते || २ ||

प्रथमा तु कलानाम द्वितीया च पयोधरम् |
तृतीया तु भवेद्वापि चतुर्थी वज्रसंज्ञिता || ३ ||

इन्द्राख्यः पञ्चमी ख्यात षष्ठा चैवामृता भवेत् |
संवर्तः सप्तमी केश नान्दिकाख्या तु चाष्टमी || ४ ||

लिङ्गमानञ्च गर्भञ्च द्वारस्तम्भञ्च तालकम् |
हस्ताङ्गुलञ्च कर्तारस्त्वष्टधा दीर्घमुच्यते || ५ ||

आचार्यः शिल्पिकर्तॄणां इष्टमानेन कारयेत् |

प्. १०९)

सर्वावयवदृश्यत्वात् प्रतिमाणिति चोच्यते || ६ ||

यत्र या स्थापिता धाम्नि प्रतिमास्तत्र कल्पिताः |
द्वारतः पादतो वापि मानार्था परिकल्पयेत् || ७ ||

बेरोत्सेधगुणांशे तु व्योमांशमिदमासनम् |
रत्नलिङ्गेष्ठभेदं स्यात् लोहजं च तथैव च || ८ ||

माणिक्कञ्च प्रवालञ्च वैडूर्यं स्फटिकं तथा |
वज्रं मरतकं नीलं पुष्यरागन्तु रत्नजम् || ९ ||

माणिक्कं श्रीप्रदं ज्ञेयं प्रवालं वश्यदं भवेत् |
वैडूर्यं पुत्रसंसिध्यै स्फटिकं सर्वसिद्धिदम् || १० ||

धनधान्यप्रदं नीलं पुष्यरागन्तु भोगदम् |
आकर्षणं स्यान्वज्राख्यं पुष्टिं स्यान्मरतकं तथा || ११ ||

मौक्तिकं सर्वसिद्धिः स्यात् रत्नजानां फलं भवेत् |
अंगुलादिविधस्त्यन्तं कुर्याल्लिङ्गन्तु रत्नजम् || १२ ||

आयामसदृशं नाहं शिरोद्वर्तन संयुतम् |
स्वप्रमाणेन कर्तव्यं रत्नलिङ्गस्य पीठिका || १३ ||

एवं रत्नजमाख्यातं लोहजं लिङ्गमुच्यते |
सौवर्णं रजतं ताम्रं कांस्यं चैवारकूटकम् || १४ ||

प्. ११०)

अयसं सीसकञ्चैव त्रपुकं चैव लोहजम् |
सौवर्णं श्रीप्रदं ज्ञेयं रजतं राजसिद्धिदम् || १५ ||

ताम्रं पुत्रप्रदं चैव विद्वेषं कांस्यमेव च |
उच्चाटनं द्वारकूटं क्षपाकरमथायसम् || १६ ||

सीसकं रोगहरणं त्रिपुरायुष्यवर्धनम् |
अनन्तश्चैव सूक्ष्मश्च शिवोक्तमेकनेत्रकः || १७ ||

एकरुद्रस्त्रिमूर्तिश्च श्रीकण्ठश्च शिखण्डिनः |
अनन्तादि शिखण्ड्यन्ता नष्टविद्येश्वरान्यजेत् || १८ ||

भवश्शर्व तथेशानः पशुपत्युग्रकौ यथा |
रुद्रभीमो महादेवः कीर्तितास्त्वष्टमूर्तयः || १९ ||

स्थानेष्वेतेषु ये रुद्रा प्यायन्ति प्रणमंति च |
तेषामष्टतनुर्देवो ददाति परमं पदम् || २० ||

सूर्यो जलं दही वायुर्वह्निराकाशमेव च |
दीक्षितो ब्राह्मणश्चन्द्र इत्येते चाष्टमूर्तयः || २१ ||

शब्दस्पर्शश्च रूपश्च रसो गन्धश्च पञ्चमः |
बुद्धिर्मनस्त्वहङ्कारः पुर्यष्टकमुदाहृतम् || २२ ||

पुरी मूर्तौ भूतमात्रे खेन्तश्च गुणकारणम् |
कलादिकञ्च मायेद्वे तनुवर्गाष्टकामिका || २३ ||

प्. १११)

अथात्मैकगुणानष्टौ प्रवक्ष्यामि समासतः |
दया वै सर्वभूतेषु क्षान्तिश्च अनसूयता || २४ ||

शौचं चैव अनायासो मङ्गल्यञ्च ततः परम् |
अकार्पण्या स्पृहाश्चैव अष्टावात्मगुणा स्मृताः || २५ ||

शिष्यान् सुसमयान्ब्रूयात् देवदेवस्य चाग्रतः |
शिवशास्त्रमपि त्वं हि दीक्षितो प्रविशेत्सदा || २६ ||

आचार्य ज्येष्ठयेश्च्छायां लिङ्गच्छायां न लङ्घयेत् |
तथेश्वरविमानस्य छायां चैव न लंघयेत् || २७ ||

नार्या दीक्षा विना भार्यो योषिद्भिर्नैव संगमम् |
निर्माल्यन्तु न भुञ्जीत शिवभक्तान्न निन्दयेत् || २८ ||

इत्यष्टौ समयानेतान् दीक्षितस्य प्रकाशयेत् |
अथ बुद्धेर्विकासोऽथ सुधर्मेणानुदीयते || २९ ||

यत् ज्ञानञ्च वैराग्यं ऐश्वर्यञ्च तथा परम् |
अधर्मश्च तथा ज्ञानमवैराग्यमनैश्वरम् || ३० ||

भोक्तुं भोगाभिलाषेण बुद्धिरष्टगुणेरिताः |
अणोरध्यवसायेन प्रयुक्ताऽध्यवसायिनी || ३१ ||

लोकस्य व्यवहारार्थं मृतस्थाल्यादयोरथ |
वस्तुनिश्चाप्य भेदोपि व्यक्तिभेदात्पृथक् पृथक् || ३२ ||

प्. ११२)

अमरेशश्च प्रभासश्च नैमिशः पुष्करस्तथा |
आषाढी दण्डिमुण्डी च भारभौती भवान्तिकः || ३३ ||

लकुलीशश्च विख्यात गुह्याष्टकमुदाहृतम् |
श्रीपर्वतो हरिश्चन्द्रो जप्यश्चार्द्राति केश्वरः || २४ ||

मध्यमेशो महाकालो केदारो भैरवस्तथा |
एतद्गुह्यादि गुह्यञ्चाप्यष्टकं परिकीर्तितम् || ३५ ||

गया चैव तु कुरुक्षेत्रं नखालं नखलं तथा |
विमलश्चाष्टहासञ्च माहेन्द्रं भीममष्टकम् || ३६ ||

अति गुह्याष्टकं नाम सर्वपापप्रमोचनम् |
छगलण्डद्विरण्डञ्च माकोटमण्डलेश्वरम् || ३७ ||

कालाञ्जरश्शंकुकर्ण स्थूलेश्वर स्थलेश्वरः |
पवित्राष्टकमित्येते महपुण्यविवर्धनम् || ३८ ||

वस्त्रपादो रुद्रकोटि रविमुक्तो महालयः |
गोकर्णो भद्रकर्णश्च स्वर्णाक्षश्चाथ दीप्तिमान् || ३९ ||

स्थाण्वीश्वरञ्च विख्याता त्रिषु लोकेषु विश्रुतः |
स्थानाष्टकमिदं ज्ञेयं रुद्रक्षेत्रं महोदयम् || ४० ||

अतिगुह्याष्टका रुद्रास्त्विति गुह्याष्टकास्तथा |
गुह्याद्गुह्याष्टकश्चैव पवित्राष्टक एव च || ४१ ||

स्थाण्.वष्टकाश्च पञ्चैते नियोद्भूमि वासिनः |?
अनुग्रहाय लोकानां लिङ्गभूतां प्रतिष्ठिताः || ४२ ||

तेषामेव समीपस्थं यद्यत्तोयं षडानन |
तत्तीर्थं परमं पुण्यं तत्र स्नात्वा शिवं व्रजेत् || ४३ ||

रुद्रावतारस्थानानि पुण्यक्षेत्राणि निर्दिशेत् |
अत्र यान्ति मृतास्सर्वे रुद्रस्य परमं पदम् || ४४ ||

पञ्चाष्टकमिदं ज्ञेयं रुद्रक्षेत्रस्य लक्षणम् |
द्यानाद्यापथं कूपं उद्यानं दैवतालयम् || ४५ ||

स्थानेष्वेतेषु यः कुर्यात् सोऽक्षयं फलमाप्नुयात् |
अष्टा षष्टिमहाक्षेत्रं स्वयंभूस्थानं विधीयते || ४६ ||

देवालयं प्रभाञ्चैव सभास्थाने मठं तथा |
तपस्समाधिजपतां देवानामर्चन्तु यत् || ४७ ||

अक्षययं फलमाप्नोति नात्रकार्या विचारणा |
विवाहमष्टधा प्रोक्तं शिवेन परमात्मना || ४८ ||

ब्राह्मञ्च दैविकञ्चैव प्राजापत्यं तथार्षकम् |
पञ्चमं त्त्वासुरं प्रोक्तं गान्धर्वं राक्षसं तथा || ४९ ||

पैशाचं चाष्टधा ज्ञेयं उच्यन्ते तानि वै बुधाः |
वयसो वृत्तिसपन्न वृत्तारुपाहि (संपदां) जान्यजां || ५० ||

प्. ११४)

कन्यां दत्वा समाहूय गोभूमि स हिरण्यकाम् |
तद्ब्रह्ममिति निर्दिष्टं विवाहेषूत्तमं स्मृतम् || ५१ ||

यज्ञेषु ऋत्विजश्चैव कन्यादानन्तु दैविकम् |
विप्रस्य वसुशीलस्य विवाहापेक्षितस्य च || ५२ ||

होमकर्म स्वयं कृत्वा वस्त्राभरणकन्निकाम् |
विधिपूर्वन्तु यद्दत्तं प्राजापत्यमिति स्मृतम् || ५३ ||

स्वरूपं कन्यकां चैव दत्वा गोमिथुनद्वयम् |
अथ गोमिथुनैकं वा विवाहमार्षकं स्मृतम् || ५४ ||

आरोप्या भरणं कन्यां याच्य माता मुहुर्मुहुः |
धनं दत्वा तु बन्धुभ्यः कन्यासंग्रहणन्तु यत् || ५५ ||

तथा सुरमिति ज्ञेयं विद्वद्भिरुदितं मतम् |
उभयोरपि संवादे स्त्रीपुंसौ यदि रागतः || ५६ ||

दानं तस्यैवमित्युक्तं गान्धर्वमिति पठ्यते |
कृत्वा युद्धमहद्घोरं वयवन्दनताटनैः || ५७ ||

अपहृत्य बलात्कन्यां रुदन्तीं राक्षसंत्विदम् |
कन्यां सुप्तां प्रमत्ताञ्च चौर्यादपहृतन्तु यत् || ५८ ||

पैशाचमिति (विज्ञेयं) प्राक् पञ्चोदकपूर्वकम् (ख्यातं) |
तेषां पूर्वचतुष्कन्तु ब्राह्मणस्य महात्मनः || ५९ ||

प्. ११५)

कर्तव्यमासुरं वापि त्रीणि चान्यानि वर्जयेत् |
गर्भं पुंसवनं चैव सीमन्तं जातकर्म च || ६० ||

नामनिष्क्रमणं चैव अन्नंप्राशनचौलकौ |
एतैर्निवृत्तितो देवी ततस्वं जायते द्विजः || ६१ ||

पृथक् तन्त्रेण वा कार्यं अष्टाङ्गं देशिकोत्तमः |
मेदिनी संग्रहं बालस्थापनं प्रथमेष्टिका || ६२ ||

गर्भमूर्धेष्टका धाम लिङ्गसंस्थापनं तथा |
संप्रोक्षणं क्रमेणैव चाष्टाङ्गमिति कीर्तितम् || ६३ ||

पाद्यमाचमनं चार्घ्यं गन्धपुष्पञ्च धूपकम् |
दीपञ्चाथ निवेद्यञ्च अष्टाङ्गं संप्रकीर्तितम् || ६४ ||

अष्टाङ्गेन समायुक्तं पूजयेत्परमेश्वरम् |
आपक्षीर कुशाग्राणि तण्डुलास्समनस्तिलाः || ६५ ||

अर्घ्योष्टाङ्गमिति प्रोक्तं यवैस्सिद्धर्थकैस्सह |
आवाहनार्घ्य पात्रेषु स्नाने धूपे विलेपने || ६६ ||

नैवेद्ये च विसर्गे च पुष्पमष्टसु योजयेत् |
अर्कपङ्कजविल्वञ्च नंद्यावर्तञ्च पाटली || ६७ ||

करवीरं चंपकञ्चैव नीलोत्पलमठाष्टकम् |
मकुटे मूर्ध्नि कण्ठे च हृदये नाभिगुह्यके || ६८ ||

प्. ११६)

जानुके पादुके चैव अष्टपुष्पं तथार्चयेत् |
आसनं मूर्तिमूलाङ्गैः नेत्रहीनाष्टपुष्पिका || ६९ ||

दरिद्राणामनाथानां बालस्त्रीवालिशेषु च |
भोगीनां व्याधितुष्टानां तथा ध्यानार्पितात्मनाम् || ७० ||

शिवशास्त्रानुरक्तानां नानासिद्धिहितात्मनाम् |
अनुरक्तविरक्तानां कथिताऽष्टपुष्पिका || ७१ ||

निर्माल्यो वासनारम्भे स्नानारम्भे तदन्तके |
धूपकाले हविष्यादौ हविष्यान्ते तथैव च || ७२ ||

नृत्तोत्सवान्ते नृत्तान्ते घण्टामष्टसु ताडयेत् |
रुद्रक्षेत्रे हृदा नद्यां कुलिरे तु स केहले || ७३ ||

वृषस्यैव तु शृङ्गे तु गजदन्तेऽष्टमृद्भवेत् |
घोषो खस्वनश्शब्द स्फोटो नादो ध्वनिस्तथा || ७४ ||

झंकारोर्ध्वकृतिश्चैव शब्द एवाष्टमस्मृतः |
प्रत्ययानां तुलादीनां अष्टकं परिकीर्तितम् || ७५ ||

तुलानापो विषं कोशं तप्तमाषस्ततः परम् |
तण्डुलानुपदश्चेति दिव्यानामष्टकं क्रमात् || ७६ ||

शिवालयेषु सर्वेषु दुर्गासूर्यालयेषु च |
विनायकगुहस्थान नदीमध्येषु तीरयोः || ७७ ||

प्. ११७)

तटाकतीरे वा कुर्यात् नृपब्राह्मणसन्निधौ |
सर्वेषामपि कालस्य द्वारसूर्यादि वारयोः || ७८ ||

यमनियमासनं चैव प्राणायाममतः परम् |
प्रत्याहारस्ततो ध्यानं धारणा च समाधिकम् || ७९ ||

अष्टांगमिति विज्ञेयं योगीनां योगसाधनम् |
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमकल्मता || ८० ||

शौचसन्तोदकं तत्र तपस्वाध्यायमेव च |
ईश्वरप्रणिधानञ्च नियमं पञ्चधा भवेत् || ८१ ||

गोमुखं स्वस्तिकादीनि आसीनं परिकीर्तितम् |
कृत्वा चैवकमेतेषां ततो योगं समाचरेत् || ८२ ||

योगार्थं तस्य पूर्वे तु प्राणायामत्रयं कुरु |
रेचनाद्रेचकं प्रोक्तं पूरणात्पूरकं तथा || ८३ ||

कुंभकन्तु निरोधेन प्रणवेनाभ्यसे त्रयम् |
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु प्रतिस्थाने व्यवस्थितः || ८४ ||

यावत्तावत्स्थितिर्भूतः प्रत्याहारस्स उच्यते |
आधारेषु च संकल्प्य यथा वस्तु स्वरूपकम् || ८५ ||

आधारे धारणं प्रोक्तं आधेयन्तु समाधिकम् |
योगाष्टाङ्गो विजानीयात् सर्वदुःखनिवारणम् || ८६ ||

प्. ११८)

अणिमा महिमा चैव लघिमा गरिमास्तथा |
प्राकाम्यञ्च तथेशित्वं वशित्वं शिवतत्वतः || ८७ ||

यथेस्तयत्यजेत्स्थूलं अणुमात्रं शरीरतः |
अणुमात्रं लभेद्यस्मात् अणिमेत्यभिधीयते || ८८ ||

सहस्त्रैव यथा गत्वा मूलवर्णप्रदेशकम् |
स्वेच्छया लभते यस्मात् तस्मात्सा लघिमा स्मृताः || ८९ ||

भूमौ वनोपमी कृत्य पूज्यते स्तोत्रवासिभिः |
सर्वत्र पूज्यते यस्मात् तस्मात्सा महिमा भवेत् || ९० ||

सर्वद्रव्याणि संप्राप्तिः प्राप्तिरेषामुदाहृता |
प्राकाम्यन्तु शरीरेषु प्राकाम्यन्तु प्रवेशिता || ९१ ||

सूर्यादिभवनप्राप्तिः तदीशित्वमुदाहृतम् |
यदीशत्वा तु तत्रैव तद्वीशित्वं विधीयते || ९२ ||

शिवसायुज्यसामीप्यात् तच्छिवत्वमिति स्मृतम् |
अणिमाद्यष्टमासिद्धिं लभेद्योगी विशेषतः || ९३ ||

सर्वज्ञत्वं विभुत्वञ्च जगत्कर्तृत्वमेव च |
निर्मलत्वञ्च नित्यत्वं सर्वानुग्राहकं तथा || ९४ ||

ऐश्वर्यत्वं प्रभुत्वञ्च शिवस्याष्टगुणास्तथा || ९४ � ||

|| इति अष्टमवर्गः ||


प्. ११९)

|| अथ नवमवर्गः ||

निष्कलन्तु चतुर्भेदं सकलन्तु तथा भवेत् |
कलाकलद्विमिश्रं यत् तस्मात्सकल निष्कलम् || १ ||

पुष्पन्तु सकलं विद्यात् गन्धस्तत्र तु निष्कलम् |
परं निष्कलमित्युक्तं अपरं सकलं भवेत् || २ ||

परापरं तथा प्रोक्तं सकलं निष्कलं भवेत् |
निष्कलन्तु लयस्थानं सकलंत्वधिकारकम् || ३ ||

उभयं भोगमेवं स्याल्लयभोगाधिकारवान् |
परात्परं यथा ज्ञात्वा स मुक्ताः पाशहा भवेत् || ४ ||

नवतत्वमिदं प्रोक्तं भक्तानां मुक्तिदायकम् |
शिवश्शक्तिर्नादबिन्दुः सादाख्येश्वररुद्रकाः || ५ ||

विष्णुर्पितामहस्तेषां एकैकोद्भवमुच्यते |
शिवतत्वात्सहस्रांशात् शक्तितत्वसमुद्भवः || ६ ||

तस्माच्चैव सहस्रांशात् नादतत्वसमुद्भवः |
तस्माच्चैव सहस्रांशात् बिन्दुतत्वसमुद्भवः || ७ ||

तस्माद्दशैकभागेन तत्वं सादाख्यमुद्भवम् |
तस्माद्दशैकभागेन ईश्वरस्य समुद्भवम् || ८ ||

प्. १२०)

ईश्वरस्य सहस्रांशात् रुद्रस्योद्भवमुच्यते |
ईश्वरस्य तु कोट्यंशात् विष्णोश्चैव समुद्भुवः || ९ ||

ईश्वरस्य तु कोट्यंशात् ब्रह्मणश्च समुद्भवः |
ईश्वरस्सृष्टिसंहार रक्षणेषु प्रभुस्मृतः || १० ||

ब्रह्मणस्सर्वमुत्पन्नं विष्णुना सर्वपालनम् |
जगतां सर्वसंहारं शिवेन परमेष्ठिनः || ११ ||

यद्वत् शंभोः समुत्पन्ना तद्वत् शक्तेः समुद्भवः |
आधारं प्रथमं प्रोक्तं स्वाधिष्ठां द्वितीयकम् || १२ ||

तृतीयं मणिपूरं स्यात् चतुर्थन्तु अनाहकम् |
पञ्चमन्तु विशुद्धाख्यं कण्ठमूले तु योजयेत् || १३ ||

क्रिया पद्मं तालुमूले दिव्यामृतयुतः परम् |
कोदण्डद्वयमध्यस्यात् सप्तमं ज्ञानबिंबकम् || १४ ||

ललाटं चाष्टमं प्रोक्तं चन्द्रबिंबे द्वयान्वितम् |
तदूर्ध्वे ब्रह्मरन्ध्रं स्यात् नवाधारमिहोच्यते || १५ ||

नवाधारस्थितान् देवान् यावदावनुपूर्वशः |
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्याशान्तिस्तथैव च || १६ ||

शान्त्यतीता क्रियाशक्ति ज्ञानशक्तिस्तथैव च |
इच्छाशक्तिः पराशक्ति नवधारेषु भावयेत् || १७ ||

प्. १२१)

आत्मतत्वञ्च विद्याञ्च शिवतत्वमनन्तरम् |
महेश्वरञ्च सादाख्यं बिन्दुञ्च तदनन्तरम् || १८ ||

नादन्तु शक्तिदान्तन्तु क्रमादेतानि भावयेत् |
मरीची भृग्वंगिरसः पुलस्त्य पुलहक्रतुः || १९ ||

दक्षश्चात्त्रिवसिष्ठश्च सो सृजद्योगविद्यया |
नवब्राह्मण इत्येतान् पुराणेषु वदन्ति हि || २० ||

अथ पूर्वोक्त संख्यानां पावकानां विशेषतः |
नामरूपञ्च वै तेषां पयोगासनमेव च || २१ ||

क्रमाद्वक्ष्ये महासेन नवधा तु प्रजा(य)पते |
शिवाग्निं प्रथमं विद्यात् वृद्ध्याग्निञ्च द्वितीयकम् || २२ ||

तृतीयं गार्हपत्यन्तु तुर्यमाहवनीयकम् |
पञ्चमं दक्षिणाग्निन्तु यौवनाग्निन्तु षष्ठमम् || २३ ||

सप्तमं केवलाग्निन्तु बालाग्निञ्चाष्टमो भवेत् |
सामान्याग्निञ्च नवमं अग्निभेदाः प्रकीर्तिताः || २४ ||

नामभेदं समाकार्यमंशुरूपं यथाक्रमम् |
सदाशिवस्य हृदयं शिवशक्ति स्वरूपकम् || २५ ||

उभयोरन्तरं नास्ति वायुरंबरयोरिव |
शिवशक्तिपरा योगात् माताशक्तिपितामहः || २६ ||

प्. १२२)

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन अग्निरुद्भवमुच्यते |
प्रतिष्ठोत्सवकालेषु दीक्षाकाले तथैव च || २७ ||

बालाग्निरुत्सवार्थन्तु प्रतिष्ठार्थन्तु यौवनम् |
नित्याग्निं योजयेद्वृद्धमन्यत्रापि यजेद्बुधः || २८ ||

विवाहादि शुभे कार्ये गार्हपत्यमुदाहृतम् |
पितृयुक्तेषु कृत्येषु दक्षिणाग्निं प्रकल्पयेत् || २९ ||

देवकार्येषु सर्वेषु भवेदाहवनीयकम् |
शैवाग्निं कल्पयेद्विप्र शृणु तस्मिन् समाहितः || ३० ||

पञ्चवक्त्रयुतं रक्तं सप्त जिह्वा विराजितम् |
दशहस्तं त्रिणेत्रञ्च सर्वाभरणभूषितम् || ३१ ||

रक्तवस्त्रपरीधानं पंकजोपरि संस्थितम् |
बद्धपद्मासनासीनं दशायुध समन्वितम् || ३२ ||

कनका बहुरुपा च अतिरिक्ता ततः परम् |
सुप्रभा चैव कृष्णा च रक्ता चान्या हिरण्मयी || ३३ ||

ऊर्ध्ववक्त्रे स्थितस्तिस्रो शेषा प्रागादि दिक् स्थिताः |
देवको पितृया गार्हपत्यं स्याद्दक्षिणानलम् || ३४ ||

ततस्स्वाहवनीयं हि तेषां मन्त्रप्रकीर्तिताः |
रक्तवर्णद्विनेत्रञ्च एकवक्त्रं चतुर्भुजम् || ३५ ||

प्. १२३)

शुक्लवस्त्रसमायुक्तं सर्वाभरणभूषितम् |
त्रिपादयुक्तं तेष्वेकं कुञ्चितोर्ध्व व्यवस्थितम् || ३६ ||

दक्षिणाभयहस्तञ्च वामे वरदसंयुतम् |
सृक्स्रुवौ द्वितयं हस्ते धारणन्तु प्रशस्यते || ३७ ||

मेषारूढोग्ररूपं स्यात् ससूक्तिसहितास्तथा |
एवं गार्हपत्याग्नेः स्वरूपं कथ्यते बुधः || ३८ ||

वक्ष्येत्वाहवनीयाग्नि रूपमुद्भवपूर्वकम् |
दक्षिणाग्ने सहस्रांशात् उद्भूतस्य चतुर्मुख || ३९ ||

द्विमुखञ्च त्रिपादञ्च नासिकाद्वयसंयुतम् |
त्रिमेखलसमायुक्तं षण्णेत्रं पिङ्गलप्रभम् || ४० ||

चतुःशृङ्गवृषारूढं बालार्कसमकेशयुक् |
सप्तजिह्वा समायुक्तं दक्षवामक्रमेण तु || ४१ ||

सव्यवक्त्रे चतुर्जिह्व वामवक्त्रे त्रयं तथा |
सव्यभागे वेदहस्तं अग्निजिह्वापसव्यके || ४२ ||

सृक्स्रुवं चाक्षमाला च स शक्तिः सव्यहस्तके |
तोमरं व्यजनञ्चैव घृतपात्रन्तु वामके || ४३ ||

एवंत्त्वाहवनीयाग्नेः दक्षिणाग्नेरथोच्यते |
द्विमुखं षड्भुजं सूत्रं सितञ्चासितवक्त्रकम् || ४४ ||

प्. १२४)

जटामकुटसंयुक्तं षण्णेत्रं पिङ्गलप्रभम् |
रौद्रदृष्टं महाकायं किञ्चित्प्रहसिताननम् || ४५ ||

सव्येऽभयं सृजं खड्गे धारितञ्चाभयङ्करम् |
वरदं कूर्चकापालं वामांशे धारिणं पुनः || ४६ ||

उक्षारूढं त्रिपादन्तु स्वाहासहितरूपकम् |
गार्हपत्यो गृहस्थानां पितॄणां दक्षिणानलम् || ४७ ||

दैवैस्त्वाहनीयन्तु चान्येषामपि संस्थितम् |
बालश्च यौवनो वृद्धः क्रमेण परिकीर्तिताः || ४८ ||

दक्षिणाग्निस्वरूपन्तु यौवनाग्निमथोच्यते |
दक्षिणाग्नेः सहस्रांशात् केवलाग्निसमुद्भवः || ४९ ||

द्विनेत्रं द्विभुजं दण्डो वरदाभयसंयुतम् |
शुक्लवस्त्रपरीधानं श्वेतवर्णसमद्युतिः || ५० ||

केवलाग्निरिति ख्यातो बालाग्निश्चाथ कथ्यते |
केवलाग्ने सहस्रांशात् महानस समुद्भवः || ५१ ||

एकवक्त्रो द्विबाहुश्च मेषारूढवृषन्तु वा |
रक्तांबरसमायुक्त स्त्रिशिखा च समन्वितः || ५२ ||

चतुशृङ्गं त्रिणेत्रञ्च स्रुवं स्याद्दक्षिणे करे |
प्रसारितकरोपेता सिताङ्गो दर्विहस्तकः || ५३ ||

प्. १२५)

महानसमिति ख्यातो व्यक्तरूपं पितामह |
शृङ्गारहासकरुण वीररौद्रभयानकः || ५४ ||

बीभत्साहुतशान्ताश्च नवनाट्यरसास्तथा |
शृङ्गारो जायते हास्ये रौद्राश्च करुणारसः || ५५ ||

वीराच्चैवोद्भुतो ज्ञेयो बीभत्सा च भयानकः |
शान्ता स्वतन्त्र इत्युक्तो रसभावस्तु नर्तकैः || ५६ ||

विभावैरनुभावैश्च सात्विकैर्व्यभिचारिभिः |
आनीयमानस्वाद्यत्वं स्थायीभावो रसस्मृतः || ५७ ||

आनन्दताण्डवं पूर्वं कालीनृत्तमतः परम् |
संध्याताण्डवसंज्ञन्तु मुनिग्रहणमतः परम् || ५८ ||

गौरीताण्डवसंज्ञन्तु ततः संहारताण्डवम् |
त्रिपुरताण्डवं पश्चात् भुजङ्गललितं तथा || ५९ ||

भिक्षाटनं ततः पश्चात् इत्येते नव ताण्डवम् |
निर्माल्योद्वासनारम्भे स्नानारंभे तदन्तके || ६० ||

धूपकाले हविष्यादौ अन्त्ये नित्योत्सवान्तिके |
नृत्तान्ते च महाघण्टां नवकाले तु ताडयेत् || ६१ ||

|| इति नवमः सर्गः ||
प्. १२६)

|| अथ दशम वर्गः ||

दमिदाज्यचरुं लाजान् सर्षपांश्च यवस्तिलान् |
वेणुमुद्गश्च शालिश्च दशद्रव्यमिहोच्यते || १ ||

शमी वा सद्यमन्त्रेण आज्यं वामेन (जू)यते (भू) इ पा |
अघोरेण चरुं हुत्वा लाजं च पुरुषेण तु || २ ||

सर्षपन्त्वीशमन्त्रेण यवं हृदयमन्त्रतः |
तिलान्वै शिखया हुत्वा वैणवं कवचेन तु || ३ ||

मुद्गन्तु नेत्रमन्त्रेण शालिमस्त्रेण होमयेत् |
अष्टोत्तरशतं वापि पञ्चाशत्पञ्चविंशतिः || ४ ||

हुत्वा चैव समायुक्तं द्रव्यं प्रति विशेषतः |
द्रव्यान्ते चैव मन्त्रान्ते व्याहृतिं जुहुयाद्बुधः || ५ ||

कुर्यादध्ययनं तत्र चत्वारो वेदपारगः |
प्रासादमन्त्रं जप्त्वा तु स्तोत्रं जप्त्वा विशेषतः || ६ ||

समिदर्काङ्गुलीनश्च कन्याङ्गुलन्तु मध्यमम् |
कलाङ्गुलोत्तमं प्रोक्तं समिदायामलक्षणम् || ७ ||

कत्वं कर्षार्धकं चैव कर्षद्वित्रयमेव च |
उत्तमादि क्रमेणैव घृताहुतिमथाचरेत् || ८ ||

प्. १२७)

स्रुवपूर्णप्रमाणेन व्याहृतिं जुहुयात्ततः |
स्रुगावटेन संपूर्णं पूर्णाहुतिमथाचरेत् || ९ ||

ततः पूर्णाहुतिं दद्यात् शिवमन्त्रेण देशिकः |
ततो वह्निं समभ्यर्च्य परिषिच्यार्थमापयेत् || १० ||

प्रधानहोमस्वाचार्यो विधिना होममाचरेत् |
तस्य पुत्रास्तु शिष्यो वा कुर्यादन्यत्र होमयेत् || ११ ||

होमान्ते तु हविर्दध्यात् होमादाहुतिभिर्भवेत् |
प्राणोपानश्च व्यानश्च उदानस्समनाय च || १२ ||

नागः कूर्मः कृकश्चैव देवदत्तधनञ्जयः |
दश वायुरिति ज्ञेय तथा नाडी दश शृणु || १३ ||

इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च तथैव च |
गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी || १४ ||

अलंपूषा कुहुश्चैव शङ्खिनी दशनाडिका |
इत्येते सर्वनाडीनां प्रधाना दश नाडयः || १५ ||

इडादिनाड्यस्तत्र शरीरे व्यावृतस्तथा |
नाडिमध्ये ततो वायुः सञ्चारे क्रमशस्तथा || १६ ||

कुण्डल्याख्या महानाडी नाभिमध्ये प्रकीर्तितः |
अष्टवर्तुलमेवन्तु कुण्डली नागसुप्तवत् || १७ ||

प्. १२८)

नाभेरूर्ध्वं भवेत्पद्मं तटाकाब्जन्तु पूर्ववत् |
तस्य मध्ये स्थितो जीवः सूर्यकोटिसमप्रभः || १८ ||

तस्यान्तस्थं समाख्यातं सूर्यसोमाग्निमण्डलम् |
तेषां मध्ये स्थितो देवः सूर्यायुतसमप्रभः || १९ ||

वामपार्श्वे इडानाडी पिङ्गला दक्षनाडिका |
सुषुम्ना मध्यमे नाड्यां यावदङ्गुष्ठकास्तथा || २० ||

गान्धारी दक्षिणे नेत्रे हस्तिजिह्वा च वामके |
पूषा वै दक्षिणे कर्णे यशस्वी वामकर्णके || २१ ||

अलंपूषा तु मेढ्रान्तं कुहुश्चैव गुदे स्थितः |
शङ्खिनी नाडिमध्ये तु दशनाडी व्यवस्थितः || २२ ||

अशेषा नाड्यस्सर्व चक्रवद्व्यावृतास्तनुम् |
चक्रवद्व्यावृतो यस्मात् नाडी चक्री मिहोच्यते || २३ ||

शूलं परशुहस्तञ्च खड्गपाशं तथोत्पलम् |
घण्टानागञ्च वह्निञ्च क्षुरिका च दशायुधः || २४ ||

एकतालप्रमाणन्तु भूतानामुपरि स्थितम् |
भूतावभूतमानेन कारयेत्सर्वमानकैः || २५ ||

यद्वर्णमायुधस्योक्तं तद्वर्णं नाम तद्भवेत् |
एवं दशायुधं प्रोक्तं सदाशिवकरे धृतम् || २६ ||

प्. १२९)

सर्वमंगलकार्येषु उत्सवे यानकर्मणि |
पूजयेत्तु विशेषेण लोकपालायुधं तथा || २७ ||

अथा हिं सादया सत्यं तिस्रश्चेन्द्रियनिग्रहम् |
दानमित्यातपो ध्यानं दशकं धर्म लक्षणम् || २८ ||

देहपाशनतो वक्ष्ये * * * * * * * * |
* * * * * * * * * * * * * * * *  ||

अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमकल्मता |
अक्रोधे गुरुशुश्रूष शौचं सन्तोषमार्जवम् || २९ ||

एवं दशविधो धर्म येनोक्तो धर्मकृत्तमैः |
गोभूतिलहिरण्याज्य वासोधान्यगुलानि च || ३० ||

रौप्यं लवणमित्याहुर्दशधान्याननुक्रमात् |
ज्ञानवैराग्यमैश्वर्यं तपस्सत्यं क्षमा धृतिः || ३१ ||

स्रष्टत्वमात्मसंयोज्य अधिष्ठातृत्वमेव च |
अव्ययानि दशैतानि नित्यं तिष्ठति शंकरे || ३२ ||

दश दीक्षाविधानेन शिक्षाणामक्षसंभवः |
स्नानभूतिप्रकाशेन साक्षान्मोक्षप्रकाशकम् || ३३ ||

प्. १३०)

प्रथमं तत्वरूपाणि द्वितीयं तत्वदर्शनम् |
तृतीयं तत्वशुद्धिञ्च चतुर्थं तत्वरूपकम् || ३४ ||

पञ्चममात्मसंदर्शं षष्ठमञ्चात्मशोधनम् |
सप्तमं शिवरूपाणि अष्टमं शिवदर्शनम् || ३५ ||

नवमं शिवयोगञ्च दशमं शिवरूपकम् || ३६ ||

|| इति दशमस्सर्गः ||

पुण्डरीकपुरवासि निगमज्ञानशिवयोगिशिष्यः निगमज्ञानदेव विरचितायां पर्यायमञ्जर्याख्या निघण्डुः संपूर्णः ||
###########   END OF FILE  #######