####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00078
Uniform title: śataratnasaṃgraha
Author : umāpatiśivācārya

Description: 
Transcribed from theTantrik Texts Series volume  22 of John Woodroffe.


Notes: 
Transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: November 30, 2005

Publisher : Luzac and Co.
Publication year : 1944
Publication city : Calcutta
Publication country : India
####################################################



श्रीः

श्री-उमापतिशिवाचार्यकृत


शतरत्नसंग्रहम्


वन्दे कुन्देन्दुधवल-दन्तभिन्नान्तरायकम् |
दानधारापतद्भृङ्ग-संगीतं कुञ्जराननम् ||
श्रीमदभ्रसभामध्ये नित्यमानन्दताण्डवम् |
कुर्वाणमुमया देव्या सेव्यमानं शिवं भजे ||

कालादितत्त्व-परिणामधुरीणमाया-विक्षोभक-स्फुरदनन्तनियोगधुर्यः |
शुद्धाध्वजन्मपटुबिन्दुविजृम्भकारि-पाशान् विमोचयतु नः 
परमेश्वरोऽयम् ||

चिदम्बरे कॢप्तमठः शिवश्रीरुमापतिर्नाम शिवागमज्ञः |
स्वयम्भुनिश्वासमतङ्गदेव्यामतं मृगेन्द्रं किरणं पराख्यम् ||

श्रीदेवीकालोत्तरविश्वसारं 
ज्ञानोत्तरं वीक्ष्य दशापि चैकम् |
साराणि सूत्राणि शतं गृहीत्वा
चकार बन्धं शतरत्नरूपम् ||

कर्णभूषणयोग्यानामागमज्ञानशालिनाम् |
अमीषां शतरत्नानामुल्लेखः क्रियते मया ||

एषां च सूत्राणां रत्नत्वं राजनाद्भुक्ति-मुक्ति-रागोत्पादकत्वात् 
इष्टविधानाच्च | यथा रत्नत्रये-

राजनात् सर्वतत्त्वेषु रागादेभ्योऽधिकारयोः |
रत्नानीष्टविधानाच्च बिन्द्वाद्याः शिवशासने || इति ||


रत्नत्रये त्वेवमुक्तम्:-

राजनात् सर्वतत्त्वेषु रागादेव्योऽधिकारयोः |
ईश्वराणां शिवानाञ्च धारणीयतया धिया || ४
पुंसामप्रतिघोदारमरीचिनिचयेन च |
रत्नानीष्टविधानाच्च बिन्द्वाद्याः शिवशासने ||-रत्नत्रयम् || ५



इह जगति कलिकालावेशात् आगमार्थे लुप्ते पाषण्डमताभिवृद्धौ 
सत्यां गुरुशिष्यक्रमे च सङ्कीणें स्वशिष्यान् अनुग्रहीतुकामः 
परमकारुणिकोमापतिशिवाचार्यस्तावदखिलागमज्ञानकाण्डसारभूतं 
संसारपाशसन्दानितानां पशूनां पशुत्वनिवृत्ति-शिवत्वाभिव्यक्ति-हेतु-
ज्ञान-दीक्षास्वरूप-विवेचक-सिद्धान्तनिर्णयं सूत्ररत्नशतं 
संजग्राह | तस्य संग्रहस्य सद्यो-ज्योतिः पाद-रामकण्ठ-
नारायणकण्ठाघोरशिवादिव्याख्यानुसारेण 
अस्मद्गुरुसम्प्रदायानुसारेण च व्याख्या क्रियते | सा च व्याख्या का ?
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना |
आक्षेपोक्तिसमाधानं व्याख्यानं पञ्चलक्षणम् || इति |

तत्र प्रथमं ग्रन्थादावभीष्टदेवता-नमस्कारस्य वस्तु-निर्देशस्य च 
वक्तव्यतयाऽयं संग्रहकारस्तादर्थ्येन स्वायम्भुवसूत्रं प्रथमं 
गृह्णाति-

शिवं प्रणम्य परमं निधनेशमतः परम् |
ज्ञान-दीक्षे प्रवक्ष्यामि ते शृणुध्वं समाहिताः || १

अत्र शिवशब्देन सवार्थज्ञानकर्त्तृत्वलक्षणो विघ्ननिनाशहेतुरशिवापहः 
पशूनां च शिवप्रदः अप्रमेयत्वादिरूपः शान्त्यतीतः परमेश्वरः 
प्रतिपाद्यते | यथा तत्रैव -

अप्रमेयमनिर्देश्यमनौपम्यमनामयम् |
सूक्ष्मं सर्वगतं नित्यं ध्रुवमव्ययमीश्वरम् ||
अप्रमेयमनन्तत्वादनिर्देश्यमलक्ष्यतः |
अनौपम्यमसादृश्याद् विमलत्वादनामयम् ||
सूक्ष्मं चानुपलभ्यत्वाद् व्यापकत्वाच्च सर्वगम् |
नित्यं कारणशून्यत्वादचलत्वाच्च तद् ध्रुवम् ||
ओंकारात्मतया भाति शान्त्यतीतः परः शिवः | इति |

रत्नानि यथा लोके राजन्ते महार्घतया प्रकाशन्ते | समीपवर्त्तिनाञ्च 
रागमुत्पादयन्ति | पुरुषैश्चावयवैर्धार्यन्ते | दौप्तिमन्तीष्टविधायीनि 
च भवन्ति | तथा बिन्द्वादयः पदार्थाः सर्वेषु शक्त्यादिषु तत्त्वेषु 
उपादानतयाऽधिष्ठातृत्वेन च प्रकाशन्ते ईश्वराणामनन्तादीनां 
शिवानां च सदाशिवादिपदस्थानामात्मनामेभ्यो हेतुभूतेभ्यो 
यथास्वमधिकारयोरनुग्राह्यानुग्राहकत्वरूपयोः सदा रागो भवति | 
पुरुषाणां  चैते धिया ध्येयतया धार्यन्ते | अप्रतिहत-विलक्षणतेजसो 
भुक्तिमुक्त्याख्याभौष्टप्रदायिनश्च भवन्ति | तस्मादेतेऽपि शिवशास्त्रे 
रत्नानि प्रोच्यन्त दूत्यध्याहारः | अप्रतिहतविलक्षणतेजस्त्वया 
चैषामतिशयं दर्शितम् |-रत्नत्रयोल्लेखिनी पृ० ३



मुक्तात्मनामप्येतल्लक्षण-लक्षितत्वात् तेषामपि नमस्कार्यत्वं स्यात्, 
तन्मा भूदिति तस्य विशेषणतया परमपदमुक्तम् | परमः अनादिसिद्ध 
इत्यर्थः | मुक्तात्मनां तु तत्प्रसादलब्ध-शिवत्वयोगितया ततो वैषम्यम् | 
तदुक्तमाचार्यैः -

मुक्तात्मानोऽपि शिवाः किन्त्वेते तत्प्रसादतो मुक्ताः |
सोऽनादिमुक्त एको विज्ञेय----------इति | [तत्त्वप्रकाशः - ६]

तादृशं शिवं नमस्कृत्य | अतः परं शिवप्रसाद-विधूत-
बन्धनमाविर्भूतसर्वार्थज्ञानक्रियं सर्वानुग्राहकं स्वगुरुं 
निधनेश-नामानं तन्त्रावतारकं  रुद्रं च प्रणम्येति सम्बन्धः | 
तदुक्तं कामिके-

निधनेशात् स्वयंभूतं त्रिकोट्यर्धेन सम्मितम् |
निधनेशात् स्वयम्भूतं श्रुतवान् नलिनोद्भवः || इति | (१/५९)

अत्र स्वयम्भूतशब्देन स्वायम्भूव आगम उच्यते | ज्ञानदीक्षे 
प्रवक्ष्यामीति | ज्ञानं च दीक्षा च ज्ञानदीक्षे इति द्वन्द्वसमासः | 
प्रवक्ष्यामि प्रकर्षेण वक्ष्यामीति प्रतिज्ञावचनमिदम् | अनया 
ज्ञानप्रतिज्ञया पत्यादिपदार्थानामपि तज्ज्ञेयानामर्थात् 
प्रतिज्ञासिद्धिः | द्वन्द्वनिर्देशश्च द्वयोरपि प्राधान्यज्ञापनार्थः | 
कस्यचिज् ज्ञानं प्रधानं, कस्यचिद् दीक्षेति दीक्षाव्याख्या | तयोः 
कर्तुराचार्यस्य ज्ञानं प्रधानम्, मुमुक्षोस्तु दीक्षेति | ज्ञानदीक्षयोः 
पतिपदार्थेऽन्तर्भावेण तन्त्रार्थसारतया प्रवक्ष्यामीति प्रतिज्ञा कृता | 
ततः स्वयं शिवशक्तिनिपाताच्छिवदीक्षया संस्कृतान् 
ज्ञानार्थिनोऽधिकारयोग्यान् बालखिल्यान् षष्टिसाहस्रसंख्याकान् ऋषीन् 
समाधायावस्थापयति-ते शृणुध्वं समाहिता इति | ते प्रकृते ज्ञानदीक्षे 
समाहितमनसो भूत्वा शृणुध्वमित्यर्थः | अनेन प्रथमसूत्रसंग्रहेण 
संग्रहकारेणऽप्यनेन देवगुरुनमस्क्रिया -प्रतिज्ञा-
स्वशिष्यसावधानावस्थापनानि कृतानीति बोध्यम् | अध्यापकस्य 
बोध्यबोधकलक्षणः परादिकः पञ्चविधः सम्बन्धः | तत्र शिव-सदा-
शिवयोः सम्बन्धः परः, सदाशिव-निधनेशयोर्महान्, निधनेश-
स्वयम्भुवोर्दिव्यः, स्वयम्भु-बालखिल्यानां दिव्यादिव्यः, बालखिल्य-
मनुष्याणामदिव्य इति पञ्चविधः सम्बन्धः परादिको बोद्धव्यः | 
तथोक्तम्-

परो महांस्तथा दिव्यो दिव्यादिव्यस्तथैव च |
अदिव्यश्चेति पञ्चैते सम्बन्धाः परिकीर्तिताः ||

अस्य संग्रहस्य तु ज्ञानादिर्विषयः | तज्ज्ञानं फलम् | ज्ञान-दीक्षयोरस्य 
च प्रतिपाद्य-प्रतिपादकभावः सम्बन्धः | 

 

दीक्षितास्त्वधिकारिण इति विषय-प्रयोजन-सम्बन्धाधिकारिणो ज्ञेयाः || १ ||

अथात्म प्रतिज्ञातयोर्ज्ञानदीक्षयोः प्रतिपाद्य-प्रतिपादकभाव-सम्बन्ध-
प्रयोजन-निर्देशक-तया रौरवस्वायम्भुवस्यादिमं सूत्रं संगृह्णाति -

अथाऽऽत्म-मलमायाख्य-कर्मबन्ध-विमुक्तये |
व्यक्तये च शिवत्वस्य शिवाज् ज्ञानं प्रवर्तते || २

	अथ चिच्छक्तिसंनिरोध-कर्त्रधिकारक्षयाभिमुखभावादनन्तरम् | 
आत्ममलमायाख्यकर्मबन्धविमुक्तये-आत्मनामणूनां मलरूपो 
मायारूपः कर्मरूपो यस्त्रिविधो?बन्धस्तद्विमोचनाय | शिवत्वस्य व्यक्तये 
च शिवभावप्रकाशनाय च | शिवात् परमशिवात् ज्ञानं प्रवर्त्तते उत्पद्यत् 
इत्यर्थः | इदञ्च मूलसूत्रं, तन्त्रार्थ-निरूपकत्वादथ-
शब्दाद्यलङ्कृतत्वाच्च | तथा मृगेन्द्रे-

यत्र बीजमिवारूढो महातन्त्रार्थपादपः |
आभाति मूलसूत्रं तदथ शब्दाद्यलङ्कृतम् || इति ?

अत्रात्मनो व्यापकस्य शिवत्वसन्निरोधको मलः | तेन प्रतिबद्धशिवत्वोऽसौ 
नोपायं बिना ज्ञेयं कृत्यं वा ज्ञातुं कर्त्तु वा शक्नोति | तस्य हि 
भोगोपायापेक्षस्य मायाख्यो बन्धः कलादिकः प्रतिपाद्यते | माया 
जगद्योनिः | तदाख्यो बन्धो यः स तथाख्यायते | भोगसाधनोपेतस्य 
भोगाभिप्रेतस्य भोग्यं कर्म धर्माधर्मसमाख्यातमिति | अयमात्मनो 
मलादिकस्त्रिविधो बन्धः | यतो हि अनेन युक्तस्य न सर्वत्र युगपत् शिवत्वं 
प्रकाशते | तस्यात्मनोस्मात् त्रिविधाद् बन्धाद् विमुक्तये शिवत्वव्यक्तये च 
शिवाद्नुजिधृक्षोर्ज्ञानं प्रवर्त्तते | पशुभ्यः पाशेभ्यश्च यज् ज्ञानं 
प्रवर्त्तते, तत् पशुरूपव्यञ्जकत्वात् पाशरूपत्वाच्च प्रत्युत पाशानां 
द्रढिमानं जनयति |

? तत्त्वप्रकाशादिषु ग्रन्थेषु ऽअर्थपञ्चकं पाशऽ दूत्यादिना मल-
कर्म-स्थूलसूक्ष्ममाया-पाशानुग्राहकशिवशक्तीनां 
पञ्चानामर्थानां बन्धत्वमभिहितम्, अत्र तु त्रैविध्यमिति कथं न 
विरोध इति नाशङ्कनीयम् | मलकर्ममायाख्यातां * *?नां जडानां 
स्वकार्यकरणासांमर्थ्यात् तदनुग्राहकतया स्वीकृतायाः 
परमेश्वरशक्तेः गौणपाशत्वात् स्थूलसूक्ष्मभेदभिन्नाया मायाया 
एकत्वविवक्षया च बन्धत्रैविध्योपपक्तेः |

? मुद्रितभागे मृगेन्द्रे श्लोकोऽयं नोपलभ्यते |

 

शिवस्तु पशुपाशविलक्षणः पाशप्रतिपक्षभूतः सकलसामर्थ्योपचितः, 
तस्माद्यज् ज्ञानं प्रवर्त्तते, तत् पाशानां निवृत्तये पर्याप्तं दृढं च | 
समानजातीयस्य प्रतिबद्धशक्तिकस्य समानजातीयमेवाप्रतिबद्धशक्तिकं 
शक्तिव्यञ्जकम् | शिवश्चात्मनः समानजातीयः तस्य 
प्रतिबद्धशिवत्वस्याप्रतिबद्धशिवत्वोऽसौ शिवत्वव्यक्तये सत् ज्ञानं 
प्रवर्त्तयतीति युक्तम् | अत्र च ज्ञानपदेन शिवशक्तिवाचकेन अवबोधरूपं 
दीक्षारूपं च द्विविधमपि संगृहीतम् |

	ननु दीक्षायां कथं ज्ञानरूपत्वमिति चेत् ? उच्यते | यथा 
सवितुर्गभस्तिरर्थप्रकाशको दाहमपि कुर्वन् प्रकाशरूपतां न जहाति 
उभयरूपोऽपि प्रकाश इत्युच्यते | तत्रापि ज्ञानरूपतां न जहाति | 
तेनोभयरूपं ज्ञानमित्युक्तं |

	मल-मायाख्य-कर्मबन्धयुक्तत्वम् अनुग्राह्यलक्षणम् | एतद् व्यस्तं 
समस्तं ? च विवक्षितम् | केषाञ्चिन्मलयुक्तानामनुग्रहः | 
केषाञ्चिन्मलकर्मयुतानाम् | केषाञ्चिन्मलमायाख्ययुतानाम् | 
केषाञ्चिन्मलमायाकर्मयुतानामनुग्रहः | कुत एतद् व्यस्तं समस्तं च 
विवक्षितमिति | यतः अकलानामपि शोध्यत्वं बोध्यत्वं च वक्ष्यति | ते च 
अकला द्विरूपा विज्ञानाकलाः प्रलयाकलाश्च | तेषामुभयेषामपि 
मायाख्यस्तावन्नास्ति | विज्ञानाकलाः क्षीणकर्माणः | तेषामपि ये 
निरधिकारेणानुग्रहेणानुगृहीतास्ते शिवतुल्या भवन्ति | ये 
साधिकारेणाऽनुगृहीतास्ते मायातीता विद्याविद्येश्वरा भवन्ति | 
मलमायाख्ययुक्तानामपि अनुग्रहः सम्भविष्यति | कुतश्चिदुपायात् क्षीणे 
कर्मणि मायाख्यो बन्धः स्वकारणे प्रलयं याति | तस्य च 
प्रलयाभिमुख्यकाल एव कदाचित् परमेश्वरशक्तेरनुग्रहः, 
प्रवृत्तिकालस्यानियतत्वात्; आत्मनोऽपि 
चिच्छक्तिसंनिरोधकर्त्रधिकारक्षयाभिमुख्यकालस्य नियतत्वात् तदनुग्रहो 
भवत्येव | अस्मदादीनां मायादिमण्डलस्थानां च 
विद्याविद्येश्वराणां च मलमायाख्यकर्मबन्धप्रहाणमनुग्रहः, 
यतस्तेषामपि मायादिमण्डलस्थानां विद्याविद्येश्वराणां 
कलादियुक्तानां भोगभुजां सतामनुग्रहः | इदं तर्हि शिवाज्ज्ञानं 
प्रवर्त्तत इति अनुग्रहोपायलक्षणमव्यापकं, इच्छामात्रेणापि 
केषांचिदनुग्रह इष्यते | सा चेच्छा ज्ञाने अव्याप्तेति चेत् ? न | इच्छापि 
शिवशक्तिरेव | सा च दानक्षपणलक्षणत्वात् दीक्षान्तः पततीति 
बोधरूपत्वात्यागाच्च ज्ञानमित्यनेन व्याप्यत एवेति |

? व्यस्तं समस्तमिति | तथाचीक्तं तत्त्वप्रकाशे -

पशवस्त्रिविधा ज्ञेया विज्ञानप्रलयाकलाः सकलाः |
मलयुक्तस्तवाद्यो मलकर्मयुतो द्वितीयश्च || १ | ८
मलमायाकर्मयुतः सकल.......| इति |



 	नन्वेवं ज्ञानस्यैव निवृत्ति-तत्त्वाभिव्यक्तिहेतुतया क्रियादि-
योगचर्याणामानर्थक्यं प्राप्तमिति चेद् | वाढम् | तथापि चर्या-क्रिया-
योगानां विद्यातत्त्वादिक्रमेण शिव-सालोक्य-सामीप्य-सारूप्य-
सम्पादनद्वारा शिवसायुज्यदायकज्ञानहेतुत्वेन वैयर्थाद्यभावात् | 
यथा देवी-कालोत्तरे-

ज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं तु क्रियाचर्याः प्रकीर्त्तिताः |
तथाच सुप्रभेदे-योगाभ्यासं ततः कृत्वा ज्ञानं तत्र तदाभ्यसेत् |
तदाऽज्ञानान्धकारं च ज्ञानदीपेन नाशयेत् ||

शिवज्ञानबोधसंग्रहे-

अथचर्या-क्रिया-पादं योगपादं तथैव च |
ज्ञानपादं क्रमाच्चैव शिवेन परिभाषितम् ||
एतच्चतुर्विधं मार्गं सालोक्यादि-फलप्रदम् |

सुप्रभेदे-

सालोक्यं चैव सामीप्यं सारूप्यं सायुज्यकं तथा |

अत्र चर्यादि-चतुष्टयेऽपि दीक्षायाः अधिकारसम्पादकतया साम्येऽपि 
ज्ञानफलसायुज्यरूपोर्ध्वगतिसम्पादकतया ज्ञानेन 
समप्राधान्यमुक्तम् | तथा वक्ष्यति संग्रहकारः -

यस्मात् प्रवितताद् बन्धात् परसंस्थानिरोधकात् |
दीक्षैव मोचयत्यूर्ध्वं शैवं धाम नयत्यपि || इति |

अत्र च दीक्षाभेदः क्रियाकरणमण्डने प्रदर्शितः -

निर्वी(र्वि)शेषकृता तूषाधिकरणाचार्यस्थितेनाऽमुना
साधारा तु चतुर्विधा सह बिना बीजाधिकारक्रमात् |
द्वेधाद्या शिवलोकधमभजनात् तत्रादिमा भौतिकी 
नैष्ठिक्यप्यपरा तु जातिचरिता त्यागात् कृता संस्क्रिया ||

निर्बीजा द्विविधा नृणाममृतदा सद्यश्चिरेणापि या 
नित्याद्याश्रयवजनात् तु सदधिकाराधिकारोज्झिता |
साधारेति चतुर्विधा पुनरियं ज्ञानक्रियाभ्यां द्विधा
ज्ञानी ज्ञानवतां क्रिया त्वविदुषां या चक्षुषीपूर्विका || इति || २

अथ ज्ञानपदोपात्तदीक्षारूपाद् व्यतिरिक्तज्ञानस्य द्वैविध्यं 
देव्यामतसूत्रेण संगृह्णाति -

ज्ञानं द्विविधमाख्यातं परं चैवापरं स्मृतम् |
परं चैवावबोधाख्यमपरं शास्त्रमुत्तमम् || ३ ||



 	तत्र परापरभेदेन ज्ञानं द्विविधम् | परमवबोधरूपम् | अपरं 
कामिकादि-तन्त्ररूपमित्यर्थः | तथा सात्वतसंहितायाम् |

ज्ञानं शिवं परं बोधमपरं तन्त्रसंज्ञितम् | इति |

अवबोधरूपं ज्ञानं च शिवस्य शक्तिरेव | सा च द्विविधा समवायवर्त्तिनी 
परिग्रहवर्त्तिनी चेति | तत्र समवायवर्त्तिन्यपि द्विविधा बोधरूपा क्रियारूपा 
चेति |  तत्र बोधरूपा सर्वार्थपरिच्छेत्त्री | क्रियारूपापि द्विविधा | 
अनुग्रहपरूपा  तिरोभावरूपा चेति | तथा चोक्तम् -

अनुग्रह-तिरोभावौ द्वौ धर्मौ हि सदाशिवे | इति |

अत्र परावबोधरूपं 
ज्ञानमपरज्ञानरूपशब्दारूढमेवार्थेषु प्रवर्त्तते | नन्विदं 
ज्ञानं दीक्षायाः फलम्, अतः कथं 
ज्ञानदीक्षयोनुग्रहोपायतासाम्यमुक्तम् ? सत्यम् | किन्तु ज्ञानमाचार्यं 
साध्यं साधनं च ज्ञापयति | स च तस्माद् 
विदितसाध्यसाधनोऽनुग्राह्याणां साध्यसिद्धये साधनं प्रयोक्तुं 
शक्नोति | सर्वत्र च मुक्तिवादिनो मुक्तिसिद्धये ज्ञानमेव प्रतिजानीते | न 
चानुष्ठानं विंनासौ भवितुमर्हति | यत्रापि च ज्ञानादेवेति, तत्रापि च 
साधनानुष्ठानमवश्यम्भावीति | तस्माद् ज्ञानदीक्षयोरुभयोरपि 
समानतयाऽनुग्रहोपायत्वं पूर्वसूत्रोक्तमुपपन्नम् || ३ ||

अथावबोधरूपस्य परज्ञानस्य दर्शनात्मताप्राप्तिक्रमं 
मृगेन्द्रसूत्रेणदर्शयति -

सृष्टिकाले महेशानः पुरुषार्थ-प्रसिद्धये |
विधत्ते विमलं ज्ञानं पञ्चस्रोतोऽभिलक्षितम् || ४ ||

सृष्टिकाले सर्गारम्भे महेशानः परमेश्वरः पुरुषार्थप्रसिद्धये 
पुरुषार्थस्य परापरमुक्तिभुक्त्यात्मनः संप्राप्त्यर्थम् | विमलमिति | 
अवबोधात्मनो नादरूपत्वेन प्रथमं प्रसृतत्वाद्गृहीतोपाधिभेदम् | 
पञ्चस्रोतोभिलक्षितं पञ्च  च तानि स्रोतांसि पञ्चस्रोतांसि ऊर्ध्व-पूर्व-
दक्षिणोत्तर-पश्चिमाननानि अभितः समन्तात् लक्षितं प्रसृतत्वेन लक्षितम् | 
सदाशिवरूपेण कामिकादिभिन्नदर्शनात्मतां प्राप्तमिति यावत् | तादृशं 
ज्ञानं शास्त्ररूपं विधत्ते निर्मिमीते | निष्कलाच्छिवात् अवबोधरूपं 
ज्ञानमेव प्रथमं नादरूपत्वेन प्रसृतम् | पश्चात् सदाशिवरूपात् 
तन्त्राकारतां प्राप्तमित्यर्थः | तदुक्तं पौष्करे - 

अदृष्टविभवाच्छान्ताच्छिवात् परमकारणात् |
नादरूपं विनिष्क्रान्तं शास्त्रम् ...... || इति ||

 

तत्रैव-

सदाशिवोऽपि भगवान् नादरूपतयागतम् |
षट्पदार्थमयं ज्ञानमनेकच्छन्द एव तत् ||

ननु निष्कलशिवस्य वागिन्द्रियादिरहितस्य कथं नादोत्पादकत्वमिति चेत् ? न | 
इन्द्रियादि-रहितस्यापि अयस्कान्तस्य लोहाकर्षणसामर्थ्यवच्छिवस्यापि 
तत्समर्थ्योपपत्तेः |

तदुक्तं पराख्ये-

सन्निधानेन यस्याऽस्मिन् सर्वकार्यस्य सम्भवः |
अक्षहीनेऽपि समर्थ्यं दृष्टंतत्कर्षणात्मनि ||
सामर्थ्यं तद्वदीशस्य सर्वकृत्ये निसर्गजम् | इति |

पौष्करे च -

वागीन्द्रियानपेक्षस्य शक्तिः सर्वत्र निःसृता |
अत्यन्तविमलत्वेन तया वक्ति किमद्भुतम् | इति |

तथा किरणे -

निष्कलः किन्न कल्योऽसौ यद्वाकल्यः कथं जगत् |
यथाऽत्र कुरुते शक्त्या तथा शास्त्रं न किं प्रभुः || इति |

अत्र शास्त्रशब्दनिर्वचनम् -

शुद्धात्मनां हितं शास्त्रं त्रायते यद् भवार्णवात् |
तच्छासनपरित्राणाच्छास्त्रमित्यभिधीयते ||

	तत्र लौकिक-वैदिकाध्यात्मिकातिमार्गिक-मान्त्रिकभेदेन सदाशिवस्य 
प्रतिमुखं  पञ्चविधभिन्नानि पञ्चविंशतिस्रोतांसि भवन्ति | 
तेष्वेवान्तर्गतं सकलं वाङ्मयं शास्त्रजालम् | तथा कामिके-

लौकिकं वैदिकं चैव तथाध्यात्मिकमेव च |
अतिमार्गं च मन्त्राख्यं तन्त्रभेदमनेकधा ||
सद्योवाम-महाघोर-पुरुषेशानमूर्त्तयः |
प्रत्येकं पञ्चवक्त्राः स्युस्तैरुक्तं लौकिकादिकम् ||
पञ्चविंशतिभेदेन स्रोतोभेदः प्रकीर्त्तितः |
एष्वेवान्तर्गतं वस्तु वाङ्मयं वस्तुवाचकम् ||

तथा सोमसिद्धान्ते -

पञ्चधा लौकिकं तन्त्रं तथा तन्त्रं च वैदिकम् |

 

तन्त्रमाध्यात्मिकं तद्वदतिमार्गं तथैव च ||
तथैव मन्त्रतन्त्राख्यं तेषु यद् बहुधेरितम् | इति |

	एतल्लौकिकादिस्वरूपं सर्वात्मशम्भुकृत-सिद्धान्तदीपिकायां 
प्रपञ्चितमिह ग्रन्थ-गौरव-भयान्न लिखितम् | तत्रैवाऽवधार्यताम् | तत्र 
मान्त्रिकं पञ्चविधमपि क्रमेण ऊर्ध्वपूर्व-कुबेर-वरुण-याम्य-
सम्बन्धात् मुक्तिप्रदसिद्धान्त-सर्वविषहरणगारुड-सर्ववशीकरण-वाम-
भूतग्रहनिवारकभूततन्त्र-शत्रुक्षयकरभैरव-संज्ञकम् | तथा 
कामिके-

तथैव मन्त्रतन्त्राख्यं सदाशिवमुखोद्भवम् |
सिद्धान्तं गारुडं वामं भूततन्त्रञ्च भैरवम् ||
ऊर्ध्व-पूर्व-कुबेरा-प्य-याम्य वक्त्राद् यथाक्रमम् |

एतानि सिद्धान्तादीनि कामिके यथा-

सामान्यञ्च विशेषञ्च शैवं वैशिष्टिकं वचः |

अत्र च शास्त्ररूपज्ञाने वेदादिज्ञानमपरम् | सिद्धान्तज्ञानं परम् | 
सिद्धान्तज्ञानेऽपि शिवज्ञानं परम् | रुद्रज्ञानमपरम् | शिवज्ञानमपि 
प्रवक्तृक्रमादाद्यजनकक्रमाच्च परापरत्वमादध्यात् | एवं 
रुद्रज्ञानमपि | तथा उपभेदानामपि परापरत्वमिति परापरभेदा 
बोध्याः | एवं शब्दरूपज्ञानवत् अवबोधरूपज्ञानस्यापि 
शुद्धमार्गाऽशुद्धमार्ग-शिव-सदाशिव-पशु-माया-
प्रकाशकत्वादिभिः परापरभेदा मन्तव्याः | तथा 
दीक्षारूपज्ञानस्यापि नैष्ठिक-भौतिक-निर्बीज-सबीज-शिवधर्मि-
लोकधर्म्यादिभिः परापरभेदा ऊहनीयाः | उक्तं स्वायम्भुवे-

तदेकमप्यनेकत्वं शिववक्त्राम्बुजोद्भवम् |
परापरेण भेदेन गच्छत्यर्थप्रतिश्रयात् ||

तथा कामिके-

आदावभूद् द्विधा ज्ञानमधिकारिविभेदतः |
परापरेण भेदेन पतिपश्वर्थदर्शकम् ||
शिवप्रकाशकं ज्ञानं शिवज्ञानं परं स्मृतम् |
वेदाद्यपरविज्ञानं पशुपाशार्थदर्शकम् ||
यथा विलक्षणं चक्षुः क्षपायां श्वबिडालयोः |
तथा विलक्षणं ज्ञानमेवमेतत् परापरम् | इति |

	सिद्धान्तज्ञानं कामिकादीनि प्रणवाद्यंशुपर्यन्तानि प्रणीतानि 
यानि तानि शिवभेदाभिधेयानि शिवाधिकरणज्ञानं शिवभेद इत्युच्यते | 
विजयादीन्यष्टादशसंख्यातानि तन्त्राण्यनादिरुद्रादिरुद्राणां 
यान्यभिहितानि तानि रुद्रभेदाभिधेयानि रुद्राधिकरणज्ञानं रुद्रभेद 
इति | 



अत एव रुद्रात्मभिन्नमष्टादशसंख्यकमिति शिवरुद्रात्मकं 
तन्त्रमष्टाविंशतिसंख्यकम् |

स्वायम्भुवे-

चिन्तामणिरिवात्राऽसौ स्थितः सर्वस्य कारणम् |
एकमेव शिवज्ञानं विभिन्नं दशधा पुनः ||
तथाष्टादशधाभिन्नं भेदान्तरविसर्पितम् |

श्रोतृभेदो मुकुटतन्त्रे वर्णितः -

श्रोतारः शिवभेदानां पारम्पर्यास्त्रयस्त्रयः |
द्वौ द्वौ तु रुद्रभेदानां षष्टिरुक्ता षडुत्तरा ||

तद्भेदः किरणे प्रपञ्चितः -

सृष्ट्यनन्तरमेवेशः शिवान् सृष्ट्वा दशात्मजान् |
ज्ञानमेवं विभज्यैकं तेषां तत्संख्ययाऽवदत् ||
कामिकं प्रणवाख्यस्य सुधाख्यस्य तु योगजम् |
दीप्ताख्यस्यापि चिन्त्यं तु कारणाख्यस्य कारणम् ||
अजितं सुशिवाख्यस्य ईशस्यापि सुदीप्तकम् |
सूक्ष्मं तु सूक्ष्मसंज्ञस्य कालस्यापि सहस्रकम् ||
सुप्रभेदं गणेशस्य ह्यंशुसंज्ञस्य चांशुमान् |
एवं प्राथमिकं प्रोक्तं पुनरन्यो गुरुक्रमः || 
प्रणवात् त्रिकलः प्राप्तः कामिकं त्रिकलाद्धरः |
सुधाख्याद् योगजं तन्त्रं भस्मसंज्ञस्ततः प्रभुः ||
दीप्ताद्रुद्रात् तु चिन्त्यं च गोपतिश्च ततोऽम्बिका |
कारणं कारणाच्छर्वस्ततः प्राप्तः प्रजापतिः ||
अजितं सुशिवात् प्राप्त उमेशोऽप्यच्युतस्ततः |
ईशाद् दीप्तं त्रिमूर्त्तिस्तु ततः प्राप्तो हुताशनः ||
सूक्ष्मं सूक्ष्माद् भवः प्राप्तस्तस्मात् प्राप्तः प्रभञ्जनः |
कालसंज्ञात् सहस्राख्यं भीमो धर्मस्ततः खगः ||
गणेशात् सुप्रभेदाख्यं त्वविघ्नेशस्ततः शशी |
अंशुमच्चांशुज्ञात् तु प्राप्तो ह्यग्रस्ततो रविः ||



एवमेते शिवाः ख्याताः शिवभेदा दशाद्यके |
दशाष्टसंख्ययाऽप्यन्यो रुद्रभेदः परो मतः ||
दशाष्टसंख्यया रुद्रान् पूर्वमुत्पाद्य बुद्धिमान् |
शिवस्तत्संख्ययैवेह पुनस्तान् बोधयत् खगः ||
रुद्रस्याऽनादिसंज्ञस्य विजयं तन्त्रमुत्तमम् |
पारमेशं महातन्त्रं श्रीरूपस्य प्रभाषितम् ||
निश्वासं यद् दशार्णस्य प्रोद्गीतं नाम शूलिनः |
मुखबिम्बं प्रशान्तस्य बिन्दोः सिद्धमतो मतम् ||
शिवनिष्ठस्य सन्तानं सिंहं सौमस्य चोदितम् |
चन्द्रहासमनन्तस्य भद्रं सर्वात्मतो मतम् ||
निधनस्य स्वयम्भूतं विरजं तेजसः स्मृतम् |
कौरव्यं ब्रह्मणेशस्य शिवाख्यस्य च माकुटम् ||
किरणं देवपितुः ख्यातं ललितं चालयस्य तु |
आग्नेयं यच्च तद् व्योम्नः शिवस्यापि पुनः परम् |
एते  जाताः सहज्ञाने शिवदेहात् पुनः शृणु ||
प्राप्तश्चानादिसंज्ञात् तु विजयं परमेश्वरः |
श्रीरूपात् पारमेशं तु प्राप्तोऽस्मादुशना मुनिः ||
दशाक्षराच्च निश्वासं संप्राप्ता शैलसम्भवा |
प्रोद्गीतं रुद्रसंज्ञात् तु कचाख्यो मुनिसत्तमः ||
प्रशान्तो मुखबिम्बन्तु दधीचिर्नाम यो मुनिः |
बिन्दुसंज्ञाच्च यत् सिद्धं प्राप्तश्चण्डेश्वरो गणः ||
शिवनिष्ठाच्च सन्तानं संप्राप्तो हंसवाहनः |
नारसिंहं तु यत् सौम्यान् नृसिंहः प्राप्तवान् महान् ||
अनन्ताच्चन्द्रहासं तु प्राप्तो देवपुरोहितः |
भद्रं सर्वात्मदेवात् तु वीरभद्रो महागणः ||
स्वायम्भुवं तु निधनात् संप्राप्तः पद्मसम्भवः |
विरजं तेजसः प्राप्तः प्रजारक्षणतत्परः ||
कौरव्यं ब्रह्मणेशात् तु सम्प्राप्तो नन्दिकेश्वरः |
 ईशानात् मुकुटं प्राप्तो महादेवो ध्वजाश्रयः ||
किरणं देवपितृतः प्राप्तः संवर्तको मुनिः |
आलयाल्ललितं प्राप्तो रुद्रो भैरवरूपवान् ||
आग्नेयं व्योमसंज्ञात् तु सम्प्राप्तो हुतभुक् पुनः |
तन्त्रभेदो मया प्रोक्तश्चात्र संक्षिप्तलक्षणः ||
येषु भेदेषु यो भेद उपभेदः स उच्यते |
भेदोऽयमुपचारेण कल्पितः स यतस्ततः ||
फलभेदो न कल्प्योऽत्र ज्ञानभेदः प्रकल्प्यते |

इदं ज्ञानं क्रमेण सदाशिवानन्त-श्रीकण्ठमुनिगण-परम्परया 
भूमौ प्रवर्त्तते |

तथा-
अनुष्टुप्छन्दसा पूर्वं निबद्धं बहुकोटिभिः |
सदाशेवेन देवेन ततोऽनन्तेन धीमता || ?

पौष्करे-
तेनोक्तं परमेशेन श्रीकण्ठाय महात्मने |
श्रीकण्ठादृषयो लब्धास्तेभ्यो लब्धाः सुमानवाः ||

एतन्महातन्त्रं चतुष्पादात्मकं भवति | तथा मृगेन्द्रे-

त्रिपदार्थं ? चतुष्पादं महातन्त्रं जगत्पतिः || इति || ४ ||

अन्यशब्दरूपस्य ज्ञानस्योन्मुखे विरसत्वेऽपि परिणामसुखतया 
भेषजवत् तस्य ग्राह्यत्वमिति प्रतिपादयितुं पराख्यसूत्रेण तस्य 
भेषजत्वनिरूपणं करोति-

ज्ञानमेतच्छिवक्ष्मोत्थं संगृहाणात्मभेषजम् |
परिणामसुखं स्वादु विशेषगुणदर्शकम् || ५ ||

	आत्मभेषजमेतज् ज्ञानं संगृहाण | गृह्यतामित्यर्थः | औषधस्य 
सर्वस्य भूम्युद्भवत्वात् अस्य ज्ञानरूपौषधस्यापि उत्पत्तिभूमिं 
दर्शयति-शिवक्ष्मोत्थमिति | शिव एव क्ष्मा भूमिः, तदुत्थं 
तदुत्पन्नमित्यर्थः |

? मातङ्गपारमेश्वरे त्वेवमुक्तम्-

अनुष्टुप्छन्दसा पूर्वं निबद्धं कोटिसंख्यया |
सदाशिवेन देवेन ततोऽनन्तेन धीमता ||
-मातङ्गपारमेश्वरम् | १/३१

? त्रिपदार्थमिति | पति-पशु-पाशरूप-पदार्थत्रयप्रतिपादकम्, 
पदार्थान्तराणामत्रैवाऽन्तर्भावात् | चतुष्पादमिति | क्रिया-चर्या-योग-
विद्यापादैर्विभक्तमित्यर्थः |



पुनः कीदृशम् ? परिणामसुखम् | परिणामः उदर्कः ? उत्तरकालसुखकरम् | 
स्वादु अमृतसमानत्वात् | विशेषगुणदर्शकं 
सर्वज्ञत्वादिगुणानामभिव्यञ्जकम् | औषधपक्षे विशेषगुणस्य 
स्वास्थ्यस्यदर्शकम् | अनेन विशेषणत्रयेणाऽपि ज्ञानस्याऽस्य 
अग्राह्यताशङ्का निरस्ता | लोके उदर्कसुखकराणाममृतरूपाणां 
विशेषगुणसंपादकानां पदार्थानां सर्वैरपि ग्राह्यत्वादिति | 
आत्मभेषजमित्यस्याऽभिप्रायः - यथा चक्षुषः प्रकाशनशक्तिः 
वर्तमाना पशुत्वमलरुद्धा गुरुरूपेण परमशिववैद्येन 
परमकृपालुना तद्भेषजज्ञानप्रयोगेण पशुत्वनिरसनद्वारा 
पुनरभिव्यज्यत इति | तदुक्तं शिवधर्मोत्तरे-

व्याधीनां भेषजं यद्वत् प्रतिपक्षः स्वभावतः | 
तद्वत् संसारदोषाणां प्रतिपक्षः शिवः स्मृतः || 
औषधस्य च सामर्थ्याद् यथा दोषं विसर्जयेत् |
तथात्मज्ञानभैषज्याद् दोषं च विनिवर्तते ||
तस्मात् स पण्डितः शान्तस्तपस्वी विजितेन्द्रियः |
शिवज्ञानस्य सम्बन्धाद् भावमालोच्य मुच्यते || ५ ||

	इयता प्रबन्धेन ज्ञानस्य वक्तव्यतां प्रतिज्ञाय तस्य 
प्रयोजनमुपवर्ण्य तद्द्वैविध्यमभिधाय तस्य बहुतन्त्रभेदाकारितां 
प्रसाध्य सर्वैरवश्यग्राह्यत्वं च समर्थितम् | इदानीमनेन शिवज्ञानेन 
प्रतिपाद्यानां पति-पशु-पाशरूपाणां त्रयाणामपि पदार्थानां 
सद्भावावेदकतया अनुमानं प्रमाणयितुं 
प्रथममनुमानस्वरूपचतुष्टयं मतङ्गसूत्रेण गृह्णाति-

धर्मेण साध्यते धर्मी क्वचित् कार्येण कारणम् |
कारणेन क्वचित् कार्यं क्वचिदाम्नायदर्शनात् || ६ ||

	अत्र प्रथमपादेन सामान्यमिति अनुभयात्मकमिति 
लब्धसंज्ञाद्वयमनुमानमुक्तम् | धर्मेण गन्धादिरूपेण 
अधिष्ठेयपदार्थेन धर्मी पृथिव्यादिरूपः आधाररूपः पदार्थः 
साध्यते ज्ञायते | कार्यकारणरूपव्यतिरेकेण 
धर्मधर्मिस्वभावमात्रप्रतिबन्धमूलत्वादिदमनुभयात्मकं 
सामान्यमित्युच्यते | तथा योगपादे-

शेषवत् पूर्ववच्चान्यत् सामान्यमपरं स्मृतम् |

? उदर्कः फलमुत्तरमित्यमरः |



	एतेनाऽनुमानेन क्वचित् पतिपदार्थप्रकरणे शक्तिरूपधर्मेण 
शक्तिपतिर्धर्मीसाध्यते | यथा वा पशुपदार्थप्रकरणादौ 
ज्ञानक्रियालक्षणेन धर्मेण पशुपदार्थलक्षणो धर्मी साध्यते | यथा 
गन्धादेः कस्तूरिकादिः | तथा द्वितीयपादेन कार्यलिङ्गमिति विशेषवदिति च 
लब्धसंज्ञाद्वयमनुमानमुक्तम् | क्वचित् कार्येण कारणं तद्वत् 
पदार्थप्रकरणे पृथिव्यादिरूप-कार्येण तन्मात्रादि-मायान्तं कारणं 
साध्यते | यथा मदगन्धादिभिर्मत्तगजानुमानम् | तथा-

योगपादे-

स्थूलावृत्तशकृत्पुञ्जभूपृष्ठं मदगन्धि च |
स्तम्भशययादिभिश्चिह्नैरत्रासीन्मत्तवारणः || 
अतीतो ह्यनुमानेन साध्यः शेषवता बुधैः | इति |

तृतीयपादेन कारणलिङ्गमिति पूर्ववदिति च 
लब्धसंज्ञाद्वयमनुमानमुक्तम् | क्वचिद् भोगपदार्थप्रकरणे 
सुकृतदुष्कृतानुष्ठानेन आगमसिद्धकारणभावेन कार्यम् 
आमुष्मिकभोगपदार्थः सुखात्मको दुःखरूपो वाऽनुमीयते | 
उपेयपदार्थानुष्ठानेन सिद्धिमुक्तिलक्षणं च फलमनुमीयते | यथा 
विशिष्टघनादिभिः कारणैर्वष्ट्यादिकार्यमनुमीयते | यथाऽत्रैव 
योगपादे-

कृष्णाञ्जननिभैरुच्चैः सागोपैर्निविडैर्घनैः |
निर्विघ्नैर्विपुलैः स्निग्धैस्तडिन्निर्घोषसङ्कुलैः ||
प्रवृट्समयसम्प्राप्तैर्दृष्टैर्वृष्टिः प्रमीयते |
एवं पूर्ववता साध्यमनुमानेन वृट् सदा || इति |

चतुर्थेन पादेन आगमानुमानमुक्तम् | क्वचित्=यत्र तु त्रिविधस्यापि 
कार्यकारणधर्मस्वरूपप्रतिबन्धस्याऽपगमः, तत्र विषये | आम्नायस्य 
दर्शनात् आगमसिद्धेनानुमानेन साध्यते यथा मन्त्रमन्त्रेश्वरादीनां 
बैन्दवशरीरादिरित्यनुमीयते |

	ननु धर्मः शौक्लयादिरनेकत्र वर्तमानो नियतधर्मिणं 
व्यभिचरतीति कथं ततो विशिष्टधर्मिसिद्धिः | तथा कार्यमपि 
वह्नेश्चक्रमूर्धादेर्धूमादि दृश्यते | कारणमपि धनादि कायं 
वृष्ट्यादिकं कदाचित् करोति कदाचिन्नेत्यनैकान्तिकत्वात् कथं ताभ्यां 
कारण-कार्ये साधयितुं शक्येते इति |

	अत्रोच्यते | न धर्ममात्रस्याऽस्य हेतुत्वमिष्यते | अपितु 
अव्यभिचारविशिष्टधर्मिणः कस्यचिदेव विशिष्टधर्मस्य, तथास्वभावत्वेन 
निश्चयात् | न तु तस्य व्यभिचारः सम्भवति | 



यस्य व्यभिचारः पाण्डुत्वादेर्न तस्य हेतुत्वम् | तस्य चाभ्यासतो 
नियतधर्मिगत-विशेषग्रहणेन व्यभिचाराभावाद्धेतुत्वमेव | तदुक्तम् -

न सुष्ठु विवेचितो धर्मिणं व्यभिचरतीति |

तथा कारणमपि मेघादि | यद्वश्यं कार्यजनकस्वभावं न तद् 
ब्रह्मणापि प्रतिबद्धुं शक्यम् | यत् तु अजनकस्वभावं न तदिन्द्रेणापि 
जनकं शक्यं कर्तुमिति न सुष्टुं विवेचितं कारणं कार्यं व्यभिचरतीति 
तदुक्तम् -

यदभावि न तद् भावि यद्भावि न तदन्यथा |
इति चिन्ताविषघ्नोऽयमगदः किन्न पीयते || इति |

एवं वक्ष्यमाण-पत्यादिपदार्थनिरूपणोपोद्घाततया षट्सूत्राणि 
गृहीतानि | यथा -

चिन्तां प्रकृतिसिद्ध्यर्थामुपोद्घातं प्रचक्षते || ६ ||

इति उपोद्घातप्रकरणम् |

एवं पदार्थसिद्धये अनुमानचतुष्टयं प्रमाणतयोपन्यस्य प्रथमं 
तावत् पतिपदार्थो विशेषवताऽनुमानेन साधयितुं विश्वसारोत्तरं 
गृह्णाति -

अचेतनस्य मायादेः प्रवर्त्तकतया पतिः |
सिद्धः सर्वार्थवित् कर्त्ता व्यापकः सततोदितः || ७ ||

सर्वार्थवित् सर्वज्ञः | कर्ता सर्वकर्ता | व्यापकः सर्वव्यापी | सततोदितः 
नित्यमुक्तः पतिः अचेतनस्य जडस्य | मायादेः माया-महामायाप्रमुखस्य 
जगतः प्रवृत्तिजनकतया सिद्धः परिज्ञातः | एतदुत्कं भवति-
मायादेरचेतनस्य प्रवृत्तिः चेतनाधिष्ठानपूर्विका, अचेतनप्रवृत्तित्वात्, 
रथादिप्रवृत्तिवदिति प्रवृत्तिरूप-कार्यलिङ्गानुमानेन तत्कारणतया 
पतिसिद्धिरिति | एवं क्षित्यादिकं सकर्तृकं कार्यत्वात् 
घटवदित्याद्यनुमानेन निरुद्धज्ञानक्रियाशक्तिकपशुविलक्षणतया 
सर्वज्ञपतिसिद्धिरूहनीया वायवीये -

अस्ति कश्चिद्पर्यन्त-रमणीय गुणाश्रयः |
पतिर्विश्वस्य निर्माता पशुपाशविलक्षणः || इति |



पौष्करे -
 
अचेतनं जगद् विप्राश्चेतनप्रेरणं विना | 
प्रवृत्तौ वा निवृतौ वा न स्वतन्त्रं रथादिवत् ||
योऽत्र प्रवर्तकः शक्तः स पतिः परिपठ्यते | (१ प०)
विवादाध्यासितं विश्वं विश्ववित्-कर्तृपूर्वकम् |
कार्यत्वादावयोः सिद्धं कार्यं कुम्भादिकं यथा || (१ प०) इति |

मतङ्गे -

एवं हि परतन्त्रत्वाज् जगतोऽस्याऽखिलस्य तु |
प्रवृत्तिर्दृश्यते यस्मात् तस्मात् कर्ता महेश्वरः || इति |

	पतिः शिवभट्टारकः | कथमवसीयते? पातीति पतिरित्यनेन शब्देन 
कारणमात्रमेवाऽवगम्यते | स विशिष्ट एवेति || ७ ||

एवं लक्षण-प्रमाणाभ्यां  वस्तुसिद्धिरिति न्यायेन प्रमाणसिद्धस्य 
पतेरसाधारणधमरूपं लक्षणं पराख्यसूत्रेणाह -

दृक्क्रियात्मकमैश्वर्यं यस्य तद् दात्रपूर्वकम् |
ईश्वरः सोऽत्र मन्तव्यः शक्तिद्वययुतः प्रभुः || ८ ||

	यस्य दृक्क्रियात्मकं ज्ञानक्रियास्वरूपम् ऐश्वर्यम् ईश्वरत्वं 
दात्रपूर्वकं पूर्वं न विद्यते दाता यस्य तद् दात्रपूर्वकं, पूर्वं 
केनापि न दत्तं, स्वाभाविकमित्यर्थः | स शक्तिद्वययुतः ज्ञानक्रिया-
शक्तियुक्तः | ज्ञानशक्तेः प्रयोजनं जगद्विषयज्ञानम्, क्रियाशक्तिस्तु 
जगत्कारणम् | तदुक्तं रत्नत्रये -

ज्ञानशक्त्या विजानाति क्रियया कुरुते जगत् |

इति | प्रभुः स्वतन्त्रः अनीश्वरः ईश्वरः अत्र अस्मिन् शास्त्रे मन्तव्यः 
ज्ञातव्यः |

	अत्र स्वभावनिर्मलदृक्क्रियालक्षणशक्तिमत्त्वं पतिलक्षणमित्युक्तं 
भवति | तत्र शक्तिमत्त्वमित्युक्ते मले अतिव्याप्तिः, तदर्थ - दृक्क्रियालक्षणेति | 
एतावत्युक्ते बद्धात्मन्यतिव्याप्तिः, तदर्थ - निर्मलेति | तावत्युक्ते 
प्रसादमुक्तेऽतिव्याप्तिः, तदर्थं - स्वभावेति | तेषां शक्तिनैर्मल्यस्य 
शिवप्रसादाधीनतया स्वाभाविकत्वाभावात् | तदुक्तं पराख्ये -

चिद्रूपमात्मनो रूपं दृक्क्रियागुणलक्षितम् |
ज्ञानरूपस्थितस्यापि स्वरूपं दृक्क्रियात्मकम् ||



 वक्ष्यति च -
 
कर्तृशक्तिरणोर्नित्या विभ्वीचेश्वरशक्तिवत् |
तमश्छन्नतयाऽर्थेषु नाभाति निरनुग्रहा ||

पौष्करे -

ज्ञान-क्रिये शिवे प्रोक्ते सर्वार्थे निर्मले परे | इति च || ८ ||

ननु लक्षण-प्रमाणाभ्यां सर्वज्ञत्वेन सर्वकर्तृत्वेन च पतिः 
साधितः | तत्र कर्तृत्वं मूर्त्तिमन्तरेणाऽनुपपन्नमित्याशङ्क्य तस्य 
मूर्त्तिरपि स्वशक्तिरेवेति प्रतिपादयितुं सार्धद्वयमतङ्गसूत्रं (३/१-३) 
गृह्णाति -

अथ पत्युरधिष्ठानं स्वशक्ति-किरणात्मकम् |
तस्यां दिवि सुदीप्तात्मा निष्कम्पोऽचलमूर्त्तिमान् || ९ ||

	अथ शब्दः पटलादौ मङ्गलार्थः | पत्युः परमेश्वरस्य 
पतिपदार्थत्वेन संगृहीतस्य अधिष्ठानम्  अधिक्येन 
सर्वकार्यव्याप्त्याऽधिष्ठीयते यत्तदधिष्ठानं विशिष्टस्थानमेव, 
प्रोच्यत इत्यनुषङ्गः | तच्च तस्य विद्याविद्येश्वरादीनामिव न व्यतिरिक्तम्, अपि 
तु स्वशक्तिकिरणात्मकं स्वशक्तिरेव ज्ञानक्रियात्मिका किरणास्तदात्मकं 
तत्स्वरूपम् | सवितृरुचिरिव दाहप्रकाशादिकर्तृत्वात् तदात्मिकाः शक्तय एव 
तत्राधिष्ठेयत्वेनोपचर्यन्ते इति | ये तावत् तत्रापि विद्यात्मकं बैन्दवं वा 
भुवनं ऽबिन्दुरूपः शिवो ध्येयऽ इत्यादन्यार्थश्रुतिजनितभ्रान्त्या कल्पयन्ति, 
अनेन ते प्रतिक्षिप्ताः | यथा चास्यां दिवि सविता दाहकप्रकाशकस्वभाव 
एव, तथा तस्यां शक्तिकिरणात्मिकायां परस्यां दिवि क्रीडास्थाने 
सुद्दिप्तात्मा सुष्ठु दीप्तः सर्वविषयज्ञानैश्वर्यदीप्तिभिरात्मा स्वभावो 
यस्य सः तत्स्वरूप एव पतिरित्यर्थः | नतु मनःसंयोगान्नैयायिकादि-
सिद्धेश्वरस्येव बुद्धिसंयोगात् पातञ्जलसिद्धस्येव वा तस्य संज्ञानं 
दीप्तिः ? | किञ्च निष्कम्पः निर्गतः कम्पः परिणामो यस्मात् स निष्कम्पः | 
बिन्दुसदाशिवात्मभेदेन वा मन्त्रमन्त्रेश्वरभेदेन वा 
मायादिपृथिव्यन्तभेदेन वा परिणामिनी प्रकृतिरुपादानम्, अन्यथा 
मृदादिवदचैतन्यप्रसङ्गादित्यर्थः | ततश्च यैः 
कौलादिशास्त्रवासनावासितैः विवर्त-परिणामपक्षयोरन्यतराभ्युपगमे 
पत्युरद्वैतवादः समारोप्यते | अनेन ते प्रतिक्षेप्याः अन्यैस्तु 
पाञ्चरात्रादिभिः -

अशरीरो ह्यधिष्ठाता नात्मा मुक्तात्मवद् भवेत् |

इत्येतद्दोषभयात् पतिः शरीरयुक्त एवाभ्युपगतः | तद्व्यावर्तनायाह - 
अचल-मूर्तिमानिति | 

? प्रचलितन्यायादि-निबन्धेषु मतमिदं नैव समुपलभ्यते | तेषु सर्वत्र 
ईश्वरस्य नित्यज्ञानाभ्युपगमात् |



 अचला मूर्तिर्यस्य स अचलमूर्तिमान् | द्विधा हि आत्मनां मूर्त्तिः चला अचला 
चेति | तत्र चला तु तत्त्वभौवनशरीरात्मिका, अचला तु ज्ञानक्रिया-स्वभावा | 
अयं च पतिरचलमूर्त्तिमान् | नतु भौवन-शरीरयुक्त इत्यर्थः |

काष्ठा सैव परा सूक्ष्मा सर्वदिक्काऽमृतात्मिका |
प्रध्वस्तावरणा शान्ता वस्तुमात्राऽतिलालसा || १०
आद्यन्तोपरता साध्वी मूर्त्तित्वेनोपचर्यते |

अस्यार्थः - सैवाऽचलमूर्त्तिलक्षणा शक्तिः परा प्रकृष्टा काष्ठा निष्ठा 
सर्वोत्कृष्टेत्यर्थः | 
एतेनाऽस्मदादिभ्यश्चलमूर्त्तिमद्भ्योऽतिशयितोऽचलमूर्तिमानधिष्ठातेति 
दर्शितम् | तथाच परमेश्वरादधिको मोक्ष इति ये वदन्ति ते निरस्ताः | नहि 
सर्वज्ञत्व-सर्वकर्तृत्व-प्राप्तेरन्यः प्रकर्षस्तस्यापि 
प्रकृष्टतरावस्थेत्यादि-तरतमादि-प्रत्यय-प्रतिपाद्य-
मोक्षभेदावस्थितेरनवस्थैव मुक्तौ भवेत् | नतु परमेश्वरादाधिक्यमेव | 
कल्पित-व्यपदेशमात्रभेदस्य न क्वचिदप्यपसृतिः | सूक्ष्मा 
परमाण्वादेरप्यतिसूक्ष्मा | सर्वदिक्का सर्वदिग्गता | 
वक्ष्यमाणतत्त्त्कार्यव्याप्तेरित्यर्थः | अत्र सूक्ष्मपदेन स्थूलमूर्त्तियुक्त-
हिरण्यगर्भरूप-विकारेश्वर-वादिनो निरस्ताः | सर्वदिक्केति पदेन 
अव्यापकशरीर-प्रकृतिजन्य-
प्रद्युम्नादीश्वरत्वस्थापकपाञ्चरात्रवादोऽपि निरस्तः | अमृतात्मिका 
अमृतो मरणरहितः आत्मा स्वभावो यस्याः सा अमृतात्मिका | अनेन 
मीमांसकसिद्ध-पुरुषेश्वरवादोऽपि निरस्तः | तस्य पुरुषस्य 
मूर्तेर्मृतिस्वभावत्वादिति | तस्य सुकृताद्यर्जनमात्रसामर्थ्येऽपि तनुकिरण-
भुवननिर्माणादौ सामर्थ्यादृष्टेरनीश्वरत्वमेवेति भावः | 
प्रध्वस्तावरणा-प्रध्वस्तं  विनिवृत्तमावरणं समस्तबन्धनं यस्याः 
सा प्रध्वस्तावरणा | एतेन सदाशिवस्याऽप्यनुग्रह-तिरोभावरूप-
पाशसंसर्गप्रतिपादनेन पशुत्वं वदन्तः प्रक्षिप्ताः | सदाशिवस्य 
पाशसंबन्धे जगत्कर्त्तृत्वानुपपत्तेः | न चानुग्रह-तिरोभावयोश्च 
पाशत्वम् | विमतौ न पाशभूतौ तत्कृत्यविशेषात्मकत्वात् सृष्ट्यादिवत् 
इत्यनुमानेन पाशत्वनिराकरणात् | अत एव न तस्य पशुत्वमिति | शान्ता 
रागद्वेषरहिता | अनेन भगवतः सर्वेश्वरत्वेऽपि आराधन-
तदभावाभ्यामिष्टानिष्टफलप्रदत्वेन 
नृपत्यादेरिवरागद्वेषाभ्युपगमवादो निरस्तः | तदाराधनस्य चोदितत्वे सति 
श्रेयःसाधनत्वेन ज्योतिष्टोमादेरिव विशिष्टेष्टफलप्रदत्वात् 
नृपत्यादिसाधर्म्याभावादिति | अत एवाऽतिलालसा | लालसा तृष्णातिरेकः, 
साऽतीव विद्यते यस्याः साऽतिलालसा | 



 राग-द्वेषाभावेऽपि पितेव पुत्रादीन् योग्यतानुसारेण सर्वं जगत् 
पातीत्यर्थः | वस्तुमात्रा | पतिलक्षणवस्तुमात्रा, तस्यास्तु लयभोगादिको 
भेदो नात्र विवक्षितः | नन्वसौ विद्येश्वर-मुक्त-शिवसम्बन्धि-
प्रवाहनित्येश्वरवादिवदङ्गीक्रियतामित्यत आह-आद्यन्तो-परतेति | 
आद्यन्तशून्येत्यर्थः | विद्येश्वराणां त्वाद्यन्तयुक्ता मूर्त्तिः | 
मुक्तशिवानां त्वादियुक्ता | उभयत्राप्याद्यन्त-रहितत्वमसिद्धमित्यर्थः | 
न च प्रवाहनित्येश्वरपक्षोऽपि सम्भवति | ईश्वरभावस्य 
स्वरूपव्यक्तिलाभात्मकत्वेन विनाशासम्भवात् | तत्सम्भवे हि भवेत् 
प्रवाहनित्येश्वरपक्षः |

यद्येवं मुक्तशिवानामपि पतिसमत्वेन ईश्वराणां 
बहुत्वाच्चातुल्यमतित्वेन सर्वकार्यानिर्वाह इति चेत् | न | सर्वज्ञत्वाद् 
यथार्थदर्शनप्रवृत्तत्वेन तेषामतुल्यमतित्वासिद्धेः, 
रागद्वेषातुल्यज्ञानादियुक्तानामेव नॄणां दोषदर्शनात् |

यद्येवं प्राप्तप्रापणीयत्वेन प्रयोजनाभावादस्या मूर्त्तेर्न 
निसर्ग-निर्माणप्रवृत्तिरुपपद्यते | ऽप्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्त्ततऽ 
इति न्यायादित्यत आह-साध्वीति | साध्वी करुणायुक्ता स्वप्रयोजनाभावेऽपि 
करुणावन्तः परार्थ प्रवर्तमाना दृश्यन्त इति नात्र प्रयोजनाभावदोषः |

ननु पत्युः सुदीप्तात्म-स्वभावत्वेनोक्तत्वात् कथं सा तस्य मूर्तिः ? 
व्यतिरिक्ता हि मूर्तिः सर्वत्र कथ्यत इत्यत आह-मूर्त्तित्वेनोपचर्यत इति | 
मूर्त्तित्वेन शरीरत्वेनोपचर्यते | नतु मुख्यतया पति-व्यतिरिक्ता सा 
मूर्त्तिरित्यर्थः | प्रोक्तं च श्रीमत्पौष्करे -

ज्ञान-क्रिये शिवे प्रोक्ते सर्वार्थे निर्मले परे | इति |

सैवेत्यवधारणप्रधानादत्र च मन्त्रमन्त्रेश्वराणां मुक्तात्मनां वा 
दीक्षयाबिन्दु-सदाशिवत्वयोजितानामपि मूर्त्तिरुपचर्यत इति व्यावर्तते | ततश्च 
तेषां मुख्यैव शुद्धमायोपादाना मूर्त्तिरित्युक्तं भवति | तदुक्तं 
रत्नत्रये -

बिन्दूपादानजत्वे(न्ये)न एषां बैन्दवमुच्यते |
विद्याश्च विद्याधीशाश्च नादाख्यमभिदेवताः ||
लयभोगाधिकारेण तनुभोगेन्द्रियाणि च | ? | इति |

	तथा किरणे - शुद्ध-योनिमयं तस्य वपुरुक्तमकल्मष(र्मज)म् | इति |

	अत्र विद्याविद्येश्वरादीनां वास्तवशरीरयोगत्वे असर्वज्ञत्वप्रसङ्ग 
इत्याद्यनुमाना-वस्कराणामनैकान्तिकत्वादिभिर्निरासः साधनीयः | 
तन्निरसनप्रकारस्तु रामकण्ठविरचितायां मतङ्गवृतौ विस्तारेण 
प्रतिपादितः | 

? मुद्रिते रत्नत्रयेऽयमंशो न दृश्यते |



तत्रैव द्रष्टव्यः | इह तु ग्रन्थगौरवभयान्नलिख्यते | अत एव 
सदाशिवाद्याकार-कल्पनमप्यस्य ध्यानार्थमेव | पौष्करे -

साधकस्य तु लक्ष्यार्थं तस्य रूपमिदं स्मृतम् |

तत्त्वप्रकाशेऽपि -

चिदचिदनुग्रहहेतो रूपाण्येतानि स प्रभुः कृत्वा |

कुरुते चितामनुग्रहमनादिमलरुद्धशक्तीनाम् || (२/१४) इति || १० ||

	ननु ज्ञानक्रिया-लक्षणा शक्तिः पत्युरव्यतिरेकादौपचारिकी 
मूर्त्तिरस्तु | तथापि कृत्यानां करणे मुख्यमूर्त्तिव्यतिरेकेण कथं हेतुता ? 
इत्याशङ्क्य तस्य तादृशं वपुरपि तत्तत्कृत्याधिकारि-शरीरमेव नतु 
पारमार्थिकमिति मृगेन्द्रसूत्रमुदाहरति -

वपुषोऽविद्यमानत्वाद् यद् यत् कृत्यं करोति सः |
तत्र तत्राऽस्य तत्कर्त्तृवपुषाऽनु कृतं वपुः || ११ ||

	स पतिः वपुषो हस्तपादादिशरीरस्य अविद्यमानत्वादसम्भवात् यद् यत् 
कृत्यं सृष्ट्यादि करोति | तत्र तस्मिन् कृत्ये अस्य पत्युः वपुः शरीरं 
तत्कर्तृवपुषा तत्तत्कृत्याधिकारिशरीरेण अनु सदृशतया कृतं कल्पितम् | 
अधिकारि-शरीरमेव तत्तत्कृत्येषु मुख्यं शरीरमित्यर्थः | अथवा 
तत्कर्त्तवपुषा तत्कर्तॄणां पञ्चकृत्योपयोगिनां वपुषा 
पञ्चब्रह्मरूपेण शाक्तेन शरीरेण कल्पितमित्यर्थः | तदुक्तं 
श्रीमन्मृगेन्द्रे एव -

तद्वपुः पञ्चभिर्मन्त्रैः पञ्चकृत्योपयोगिभिः |
ईशतत्पुरुषाघोर-वामाजैर्मस्तकादिकम् || (वि० ३/८) इति | ?

	वस्तुतस्तु पर्मार्थस्वभावेन मूर्त्तित्वे भगवतःस्वशक्तिमहिम्नैव 
घटते | तथापि अशरीरस्य च कार्यनिष्पत्त्यदर्शनात् यद् यत् किञ्चित् कार्यं 
विधत्ते, तत्र तत्र तत्कर्त्तॄशरीरमस्य वपुः प्रसादादौ प्रसन्नरूपं 
क्रोधादौ सक्रोधमाप्यायनादावाप्यायितरूप-
मित्यर्थिभिश्चिन्तनीयमित्यर्थः | यथोक्तं सर्वस्रोतःसंग्रहसारे -

येन येन हि रूपेण साधकः संस्मरेत् सदा |
तस्य तन्मयतां याति चिन्तामणिरिवेश्वरः || इति |

	वपुषा न कृतं वपुरिति पाठे अयमर्थः - स पतिर्यद् यत् कृत्यं करोति, 
तत्र स्थले तत् कृत्यं पत्युः कर्त्तृवपुषा भवतीति शेषः |

? यथाक्रमम् अनुग्रह-तिरीभावादान रक्षणीत्पत्तिलक्षणे 
कृत्यपञ्चकेऽवश्यमुपयोगो येषां तैरीशानादिभिः पञ्चभिर्मन्त्रैस्तत् 
मूर्धादिवपुः ऽदेवस्योच्यतेऽ दूत्यध्याहारः | भक्तानुग्रहाय 
तत्तदाकारग्रहणस्य आगमेषुपदिष्टत्वात् | तथाचोक्तं श्रीमत्पौस्करे-
साधकस्य तु लक्ष्यार्थं तस्य रूपमिदं स्मृतम् | इति (रामकण्ठवृत्तिः)



करोतीति कर्त्तृ, तद्रूपं वपुः क्रियाशक्तिस्वरूपं शरीरं, तेन सर्वमपि 
कृत्यं घटत इत्यर्थः | कृतं वपुर्न, कत्तृरूप-क्रियाशक्ति व्यतिरेकेण 
कृतमुत्पादितमन्यद् वपुर्नास्तीति भावः | अत्र हेतुः-ऽ 
वपुषोऽविद्यमानत्वादिऽति | कारणत्रयाभावेन शक्तिव्यतिरिक्तस्य 
कार्यशरीरस्याऽस्मादादिवच्छिवस्याऽसम्भवादित्यर्थः |

	अयमभिप्रायः -पत्युः शरीराभ्युपगमे तस्य शुद्धस्य 
भौतिकदेहायोगाद् बैन्दवदेहं वक्तव्यम् | तस्य बिन्दुरूपादानं 
वक्तव्यम् | तच्चात्र न सम्भवति तथाहि -सर्वत्र क्षुब्धबिन्दोरेवोपादानत्वम् 
| तत्क्षोभः स्वतो वा? शिवतो वा ? नाद्यः | आत्माश्रयदोषापत्तेः | द्वितीये 
शिवस्य तत्क्षोभक्रियायां वपुरस्ति तद्वपुषःसाधकबिन्दुक्षोभार्थं 
पुनर्वपुरन्तरकल्पनायामनवस्थापत्तेः | यदि तत्राऽचलमूर्त्तिमात्रेणैव 
बिन्दुक्षोभः, तर्हि तस्य सृष्ट्यादि-क्रियासु किं शरीरान्तरकल्पनया | एवमेव 
शरीराधीन-सहकारिणोरदृष्ट-निमित्त-कारणयोर्निरासः | तस्माच्छिवस्य 
कारणत्रयाभावेन कृतशरीराभावेऽपि स्वदेहस्पन्दादावात्मनः 
कर्तृत्ववत् सृष्ट्यादि-क्रियाकर्त्तृत्वोपपत्तिरिति | तदुक्तं श्रीमत् पौष्करे -

अदेहस्यापि कर्त्तृत्वं स्वदेहप्रेरणे यथा | (१/३४) इति || ११ ||

	ननु जगत्-सृष्टि-स्थित्यादिरूपाः पत्युः क्रिया नाऽकरणिका क्रियात्वात् 
छित्तिक्रियावत्, अतस्तस्यापि करणेन भवितव्यमित्याशङ्क्य तत्करणं 
मृगेन्द्रसूत्रेण दर्शयति-

करणं च न शक्त्यन्यच्छक्तिर्नाचेतना चितः |
विषयानियमादेकं बोधे कृत्ये च तत्तथा || १२ || (वि० ३/४) (१२)

	शिवस्य शक्त्यन्यत् शक्तेरन्यत् इतरद् वस्तु करणं न भवति | अत्र 
निषेधमुखेन विधिरुच्यते | शक्तिरेव करणं, तथैव 
तत्तत्क्रियानिष्पादनादित्यर्थः | चितः-चिद्रूपस्य | सम्बन्धे षष्ठी | 
चित्सम्बन्धिनी सा शक्तिश्च अचेतनस्वरूपा न भवति, चित्स्वभावायाः 
शक्तेरचिद्रूपत्वायोगादित्यर्थः | यस्मात् ज्ञेयानां करणीयानां 
चानन्त्यं, तस्माच्चास्य करणैरनन्तैर्भवितव्यम् | अपरिमितविषयं च 
परमेश्वरस्य ज्ञानं कृत्यं च | तदुक्तं तत्रैव -

तदेकं विषयानन्त्याद् भेदानन्त्यं प्रपद्यते |
कर्त्तृत्वं तदभिन्नत्वात् तद्वदेवोपचारतः || (५/१७) इति |

तस्माद् विषयस्य करणीयस्य च अनियतत्वात् 
अनवच्छिन्नत्वाद्धेतोरेकमपि तत् शक्तिरूपं करणं बोधे कृत्ये च 
ज्ञानविषये कार्यविषये च तथा अनियतम् अनवच्छिन्नम् अनन्तमेवेत्यर्थः | 



तथा सिद्धान्तसारावल्याम् -

शक्तिश्चित्तनुरीश्वरस्य करणं ज्ञेयेषु कार्येषु तद्
भेदैः सोपहिता प्रयाति गुणतो भेदं क्रियाज्ञानतः |
नित्यं तत् सकलान्यकर्त्तृनिहिता वर्त्मन्यशुद्धे सिते 
कृत्यं सैव करोति पत्यनुगता वामादिशक्त्यात्मिका || इति || १२ ||

	अथ ज्ञानक्रियारूप-शक्तेः ईश्वरस्य मूर्त्तित्वेनोक्तवात् कथं तस्य 
कारणत्वमित्याकाङ्क्षायामिच्छाशक्तेरेव करणत्वम्, अमूर्त्तित्वेऽपि 
कर्त्तृत्वमविरुद्धमिति प्रतिपादयितुं किरणसूत्रं गृह्णाति -

यथा कालो ह्यमूर्त्तोऽपि दृश्यते फलसाधकः |
एवं शिवो ह्यमूर्त्तोऽपि कुरुते कार्यमिच्छया || १३ || (२)

	यथा लोके कालः क्षण-मुहूर्त्तादिकः षडृतुरूपः फलं कार्यं 
तस्य साधकः, अमूर्त्तोऽपि अशरीरोऽपि कालः स्वस्वोचितपुष्पफलादीनां 
प्रतिक्षणं द्रव्यपरिपाकस्य बाल्ययौवनादेश्च साधकः कर्ता दृश्यते 
प्रख्यायते | एवममूर्त्तोऽपि शिवः कार्य क्षित्यादिकं जगत् कुरुते हि | अनेन 
शिवस्य शरीराभावेऽपि कर्त्तृत्वाभावः परिहृतः | तस्य करणस्वरूपमाह 
- इच्छया | इच्छाशक्त्या कुरुत इत्यर्थः | तथाच योगिन इव शिवस्य सर्वासु 
क्रियासु इच्छैव करणमित्यभिप्रायः | तदुक्तमत्रैव -

इच्छैव करणं तस्य यथा तद् योगिनां मता | इति |

	नचेन्द्रियादि-करणाभावे कर्त्तृत्वासिद्धिरित्यपि वाच्यम् | 
अक्षहीनस्याप्ययस्कान्तस्य लोहाकर्षणकर्त्तृत्ववत् तदुपपत्तेः | यथा 
श्रीमत्किरणे -

शल्याकृष्टिकरो दृष्टो ह्यक्षहीनोऽपि कर्षकः | इति |

श्रीपौष्करे च -

अनादिरूपो भगवानिच्छयाऽस्यावतारकः | इति || १३ ||

	इत्थं स्वशक्त्यात्मक-शरीरकरणस्य वास्तव-शरीरकरण-रहितस्य 
कर्तुः पतिपदार्थस्य त्र्यैविध्यं मृगेन्द्रसूत्रेणाह-

शक्तोद्युक्तप्रवृत्तश्च कर्ता त्रिविध इष्यते |
शक्तेः प्रवृत्तिभेदेन भेदस्तस्योपचारतः || १४ || (६)



 	अत्र कर्ता पतिः शक्तोद्युक्तप्रवृत्तः शक्तश्च उद्युक्तश्च प्रवृत्तश्च 
शक्तोद्युक्तप्रवृत्तः | द्वन्द्वैकवद्भावः | 
नपुंसकलिङ्गाभावश्छान्दसः | समानाधिकरणस्तत्पुरुषो वा | शक्त इति 
उद्युक्त इति प्रवृत्त इति च त्रिविधस्त्रिप्रकार इष्यते | तस्य प्त्युर्भेदः 
शक्तादिभेदः शक्तेः चिच्छक्तेः प्रवृत्तिभेदेन व्यापारभेदेन 
औदासिन्योद्योगप्रवृत्तिरूपव्यापारैरित्यर्थः | उपचारत इति | भवतीति शेषः |

	तथाचायमर्थः - अत्र यच्छक्तत्वं कार्यं प्रति योग्यत्वम् असौ 
निष्कलावस्था, तद्वान् शान्त इत्युच्यते | यद् उद्युक्तत्वं सकलनिष्कलावस्था 
सदाशिव कथ्यते | प्रवृत्तक्रियत्वं तु स्थूलत्वात् ईश्वर इति | 
कृत्यविषयोऽयमवथाभेदः, तेनोपचारत् एतत् तत्त्वत्रयं भिन्नमित्युच्यते; न 
परमार्थत्वादिति | तथा किरणे-

प्रोक्तः स निष्कलः स्थूलस्तथा सकलनिष्कलः |
ईशः सदाशिवः शान्त इति नाम्ना स्थितिस्त्विह ||
इच्छानुग्रहकर्त्तृत्वाल्लयभोगाधिकारवान् |
त्रिविधः कृत्यभेदेन कथितो नामभेदतः || इति |

मतङ्गे -

शान्त्यतीतं परं तत्त्वमविनाश्यव्यया(शिवा)त्मकम् |
योनोन्मीलितसद्भावाः (सामर्थ्यात्) पशवः शिवतां गताः ||
सदाशिवस्य देह(व)स्य लयस्तत्त्वेऽतिनिष्कले |
चतुर्मूर्त्तिमयं शुभ्रं यत् तत् सकलनिष्कलम् ||
तस्मिन् भोगः समुद्दिष्टः पत्युर्विश्वस्य सर्वदा | (३ | ३२ | १)
अथाऽधिकारिणः पत्युः क्रीडतः परमं पदम् |
स्वतन्त्रस्यापि वक्तव्यं स्वभावोऽस्य यतः पुरा | (४ | १)
तथा शिवैकरूपं च स्यान्नटे बहुरूपवत् || इति ||

पौष्करे -

लयभोगाधिकाराणां न भेदो वास्तवः शिवे |
किन्तु बिन्दोरणूनां च वास्तवा एव ते मताः || इति ||

	तत्र कार्योपसंहार-कार्योद्योग-कार्यसम्पत्तिरूपाऽवस्था लय-
भोगाधिकारात्मा | बिन्दुरपि त्रिविधः | तद्यथा | वास्तवबिन्दुभेदा 
लयभोगाधिकार -तत्त्वाधिकरणवशेन | शिवस्यापि लयभोगाधिकारेण 
त्र्यैविध्यम् | निष्कलादिरूपेण त्र्यैविध्यम् | परमेश्वरशिव-सदाशिवाह्वयेन 
च त्र्यैविध्यम् | औपचारिकं सर्वम् | शक्तोद्युक्तप्रवृत्तश्चेत्यनेन चकारेण 
संगृहीतम् |



	ननु शिव-सदाशिवयोस्तर्हि भेदो यदि शिवान्नादाभिव्यक्तं 
सदाशिवेन चेत् पदादिनियमेन स्थापितम् | तदा अनयोस्तत्त्वयोर्भेदः स्याद्, 
भेदे शास्त्रविरोधः |

एकमेव हि तत् तत्त्वं परमं शुद्धमव्ययम् |
ईशः सदाशिवः शान्तः पर्यायास्तस्य संस्थिताः ||

	इत्युच्यते | सत्यम्-एकमेव तत् तत्त्वं किन्तु कृत्यभेदाद् भेदव्यपदेशो 
मणिवदिति | यथा मणिद्रव्यमुपधानवशादनेकप्रत्ययभाग् भवति | एवं 
शिवतत्त्वं लयाधिकारभोगदातृत्वात् नानाव्यपदेशभाग् भवतीति सकल-
निष्कलत्वादिभेदेन भेदश्चात्मवदिति | यथा आत्मा शरीर-योगात् सकलः, 
प्रलयावस्थायामकलः, कुक्त्यवस्थायां पर इत्युच्यते | शिवोऽप्येवं सकल-
निष्कलभेदाद् भिन्न इत्युपचर्यते || १४ ||

	एवम्भूतस्य कर्त्तुरीश्वरस्य प्रपञ्चं प्रति निमित्तत्वमुपादानत्वं 
चास्ति | अभिन्ननिमित्तोपादानत्वाङ्गीकारादिति केचिद् वदन्ति | तान् निराकर्त्तुं 
सर्वस्याऽपि कार्यस्य पृथक्तया कारणत्रय-सद्भावं पराख्यसूत्रेण 
दर्शयति-

निमित्तमीश्वराख्यं तद् यद् दृष्टं सहकारणम् |
उपादानं च यत् सूक्ष्मं सर्वकार्येषु संहितम् || १५ || 

	ईश्वराख्यं ज्ञान-क्रिया-शक्तिरूपैश्वर्येण ईश्वर इत्याख्या यस्य 
तदीश्वराख्यं यन्निमित्तं निमित्तकारणम्, यच्च दृष्टं दण्ड-चक्रादि 
सहकारणं सहकारिकारणं, यच्च सूक्ष्मं मृदादि उपादानकारणं, 
तत् त्रितयमपि सर्वकार्येषु संहितं सम्बद्धम् | तथाच कारणत्रयं 
ऽसर्वकार्येषु संहितमिऽत्येतदुत्तरवचनेन सर्वकार्यस्य पृथक्तया 
कारणत्रयव्याप्ति-प्रतिपादनेन प्रपञ्चस्याऽपि कार्यस्य पृथक् 
कारणत्रयावश्यकतया अभिन्ननिमित्तोपादानत्वं निरस्तम् |

	ननु ऊर्णनाभि-जन्तोर्लूतातन्तुं प्रति निमित्तत्वमुपादानत्वं च 
दृष्टमिति चेत् | न | तत्रापि तदास्यगत-लालाया एव तत्र उपादानत्वात् | किञ्च 
ईश्वरस्योपादानत्वे तस्य परिणामित्वमचिद्रूपत्वं च प्रसज्येत् | 
तदुपादेयस्य सर्वस्य प्रपञ्चस्याऽपि चिद्रूपत्वापत्तिश्च | अत एव 
तत्समवायिशक्तेरपि नोपादानत्वम् | चिद्विवर्त्तत्वाङ्गीकारे जगदसत्यतापत्तिः 
| न चेष्टापत्तिः | सर्वप्रमाण-सिद्धस्य जगतोऽपह्नोतुमशक्यत्वात् | तदुक्तं 
पौष्करे -

नास्ति शक्तिरुपादानं चिद्रूपत्वाद् यथा शिवः |
परिणामोऽचितः प्रोक्तश्चेतनस्य न युज्यते || 



चितो विवर्त्त एवोक्तस्तथात्वे कार्यशून्यता |
सर्वप्रमाण-संसिद्धं चिद्विवर्त्तः कथं जगत् || (२ | ४-५) इति

अत्र च प्रपञ्चस्य ईश्वरो निमित्त-कारणम् | शक्तयः सहकारि-कारणम् | 
बिन्दुरुपादान-कारणम् | यथाऽत्रैव (पौष्करे ८ | १७) -
 
निमित्तमीश्वरस्तेषामुपादानं स बिन्दुराट् |

अन्यत्र-

तपने दीधितिश्चन्द्रे चन्द्रिकौष्ण्यमिवाऽनले |
समवेता शिवे शक्तिः कारणं सहकारणम् ||
स्वशक्तिश्चेश्वरो माया मृच्चक्रक-कुलालवत् |

	तत्रापि शुद्धेऽध्वनि शिवस्य निमित्तत्वं,  बिन्दोरुपादानत्वम् | 
अशुद्धेऽध्वनि तु अनन्तेशस्य निमित्तत्वं मायाया उपादानत्वं वेदितव्यम् | 
तथा च किरणे -

शुद्धेऽधवनि शिवः कर्त्ता प्रोक्तोऽनन्तोऽसिते प्रभुः |

	शुद्धेऽध्वनीति शुद्धाशुद्धयोर्बिन्दु-माययोः शुद्धाशुद्ध-
कार्यव्यत्यास-कारणत्वमुचितम् उक्तम् | श्रीपौष्करे (२ | ६) -

मायापि नात्रोपादानं मोहकत्वात् स्वतेजसा |

	अत्र शुद्धेऽध्वनीत्यर्थः | नच - माया-काल-कर्मादीनामेव 
जगन्निमित्तत्वं, नेश्वरस्येति वाच्यम् | तेषामचेतनानां चेतनप्रेरणं विना 
कार्यकारकत्वानुपपत्त्या तत्प्रेरक-चेतनावश्यम्भावे सति अस्मदादीनां 
निरुद्धदृक्क्रियतया तत्प्रेरकत्वाभावेन सर्वज्ञस्य सर्वकर्त्तुरीश्वरस्यैव 
तत्सम्भवेन सकलप्रपञ्चं प्रति तस्यैव निमित्तकारणत्वौचित्यात् | 

	निमित्तमीश्वराख्यं यददृष्टं सहकारणमिति पाठे - 
अदृष्टशब्दवाच्य-कर्मणः सहकारिकारणत्वमुक्तम् | 
यथाऽत्रैवारणेयपटले (पौष्करे ८ | १८ ) -

निमित्तमिश्वरस्तेषामुपादानं स बिन्दुराट् |
नृकर्म सहकारि स्यात् कार्यमेतत् त्रिहेतुकम् ||

तस्मात् प्रपञ्चकार्यस्य निमित्तादि-कारणत्रयरूपत्वमीश्वरादित्रयस्येति 
सर्वैरभ्युपेयमिति || १५ 

	अथ ऽ न कदाचिदनीदृशं जगदिऽति न्यायेन प्रपञ्चनित्यत्ववादिनं 
निराकर्त्तुं प्रपञ्चस्य कार्यत्वं पराख्यसूत्रान्तरेण साधयति -

मूर्त्ताः सावयवा येऽर्था नानारूप-परिच्छदाः |



स्थूलावयव-शिष्टत्वाद् बुद्धिमद्धेतुपूर्वकाः ||
अतोऽस्ति बुद्धिमान् कश्चिदीश्वरः समवस्थितः || १६ ||

	मूर्त्ताः आकृतिमन्तः | सावयवाः अवयव-सहिताः | नानारूप-
परिच्छदाः नाना बहुविधैः रूपैः संस्थान-विशेषैः परिच्छदः 
आवरणं येषां ते नानारूप-परिछदाः | एवम्भूता ये अर्थाः 
पृथिव्यादयः एते पक्षत्वेनोपात्ताः | मूर्त्तादीनि पक्षविशेषणानि 
कार्यत्वसाधने प्रत्येकं  हेतुत्वसूचकतया उपात्तानि | न तु बाधादि-
निवारकाणि | तस्य प्रतिज्ञामाह-बुद्धिमद्धेतुपूर्वकाः | बुद्धिर्यस्यास्ति स 
बुद्धिमान् | स चासौ हेतुश्च सोऽयं बुद्धिमद्धेतुः 
पूर्वःपूर्वावधिर्येषां ते तथाविधाः | उपादानादि-
गोचरापरोक्षज्ञानवत्-कर्त्तृका इत्यर्थः | हेतुपूर्वकत्व-साधनमात्रेण 
कार्यत्वसिद्धावपि कर्त्तृविशेषसिद्धि-विवक्षया बुद्धिमत्पदं प्रयुक्तम् | 
तत्र हेतुमाह - स्थूलावयव-शिष्टत्वादिति | 
स्थूलैरस्मदादिबाह्येन्द्रियग्राह्यैरवयवैः शिष्टत्वात् सम्बद्धत्वात् | अत्र 
चावयवानामप्रत्यक्षतया अवयवयुक्तत्वहेतोरसिद्धिपरिहारसूचकतयैव 
स्थूलपदमुपात्तं, नतु व्यभिचारवारकतया | अत्र 
घटादिवदित्युदाहरणमध्याहर्त्तव्यम् | निगमनमाह-अतः 
सावयवत्वादेव बुद्धिमान् समवस्थितः प्रमाणसिद्धः कश्चिदीश्वरः 
कर्त्तास्ति | पृथिव्यादीनामिति शेषः | तथा वायवीये-

प्रधान-परमाण्वादि यावत् किञ्चिदचेतनम् |
न तत् कर्त्तृ स्वयं दृष्टं बुद्धिमत् कारणं बिना ||
जगच्च कर्त्तृसापेक्षं कार्यं सावयवं यतः |
तस्मात् कार्यस्य कर्त्तृत्वं पत्युर्न पशु-पाशयोः ||

	अनेन च सकर्त्तृकत्व-साधनेन पृथिव्यादीनां कार्यत्वं सिद्धम्, 
अतः कार्यत्वसाधनस्य सुलभत्वेऽपि सकर्त्तृकत्व-साधनद्वारेण 
तत्साधनमीश्वरसिद्धि-नान्तरीयकतया निरीश्वरवादनिराकरणार्थमिति | 
इदञ्च पञ्चरूपोपपन्नत्वादन्वयव्यतिरेक्यनुमानम् | तदुक्तं 
श्रीमत्पौष्करे (७ | ४०) -

पक्षधर्मः सपक्षे सद् व्यावृत्तश्च विपक्षतः |
अबोधोऽसत्प्रतिपक्षो व्यतिरेकान्वयात्मकः || इति || १६ ||

	इदानीमीश्वरकृत्यस्यैव इयत्तया परिच्छेदं साधन-प्रयोजनवत्वं  
च मृगेन्द्रसूत्रेणाह -

जगज्जन्म-स्थिति-ध्वंस-तिरोभाव-विमुक्तयः |
कृत्यं सकारक-फलं ज्ञेयमस्यैतदेव हि || १७ || (२ | ३ )

	जन्म च स्थितिश्च ध्वंसश्च तिरोभावश्च विमुक्तिश्चेति द्वन्द्वः | जगतो 
जन्मेत्यादि षष्ठीतत्पुरुषः |



एते जगज्जन्मादयः पञ्च | एतत् पञ्चविधम् अस्यैव परमेश्वरस्यैव सम्बधि 
कृत्यम् | सकारकफलं कारकैः शक्त्यादिभिः फलेन भुक्तिमुक्त्यात्मना च 
सहितं ज्ञेयम् अवबोद्धव्यम् |

	अत्र जगच्छब्देन जन्मवज्-जन्तुचक्रमुच्यते | तस्य जन्म शिवस्यैकं 
कृत्यम् | साक्षाच्छिवसृष्टिः शुद्धाध्वविषये बिन्द्वात्मकादुपादानात् 
शुद्धतत्त्व-भुवनाद्युत्पादन पूर्वं तद्भुवन-वासिनां 
विद्याविद्येश्वराणां च बैन्दवशरीर-योजनान्नादादिक्रमेण 
शब्दोत्पादनम् | अनन्तादिद्वारकसृष्टिः अशुद्धाध्वविषये 
मायाख्यादुपादानात् अशुद्धतत्त्वभुवनाद्युत्पादनपूर्वं भोगोपयोगि-
परिकरसहितस्य पौनःपुन्येन तत्तद्विविधयोनिषु उद्भावनं च जन्मशब्देन 
गृहीतम् | तत्रैवोक्तम् |

तत्रादौ केवलाणूनां योग्यानां कुरुतेऽष्टकम् |
वामादि-शक्तिभिर्युक्तं सप्तकोटिपरिच्छदम् ||
तेषामनन्तः सूक्ष्मश्च तथा चैव शिवोत्तमः |
एकनेत्रैकरुद्रौ च त्रिमूर्त्तिश्चामितद्युतिः ||
श्रीकण्ठश्च शिखण्डी च राजराजेश्वरेश्वराः |-मृगेन्द्रे २ | ३-४

	अत्र राजानो लोकेशा-इन्द्रादयस्तेषां राजानः शतरुद्राः, 
तदीश्वराणां मण्डलिप्रभृतीनामप्येते ईश्वराः प्रभवः, 
विद्यामहेश्वरा इति यावत् | एते च सर्वे शिवप्रेर्या न स्वतन्त्राः | तथा -

ईषदप्राप्तयोगित्वान्नियोज्याः परमेष्ठिनः ||
सर्वज्ञत्वादियोगेऽपि नियोज्यत्वं मलांशतः |
परस्परं विशिष्यन्ते मन्त्राश्चैवमधः स्थिताः ||
ते च मन्त्रेश्वरव्यक्त-शिवशक्तिप्रचोदिताः |
कुर्वन्त्यनुग्रहं पुंसां यदा येषां स युज्यते ||-मृगेन्द्रे २ | ४-६

	ते च मन्त्राः परापरमन्त्रेश्वरव्यक्तया शिवशक्त्या व्यपारिताः 
योग्यतानुरूपेण कदाचित् केषाञ्चिदनुग्रहं कुर्वन्ति | नतु योग्यतानपेक्षम् |

प्रयोक्तृ-देहसापेक्षं तदर्धमखिलेऽध्वनि |
कृत्वाधिकारं स्थित्यन्ते शिवं विशति सेश्वरम् ||



विनाधिकरणेनान्यत् प्रधानविकृतेरधः |
कृत्वाऽधिकारमीशेष्टमपैति साध्वरांहृतौ ||
ततोऽनन्ताद्यभिव्यक्तः पतीनां ग्रन्थितत्त्वतः |
कलाद्यारब्धदेहानां करोत्यष्टादशं शतम् ||
तानप्याविश्य भगवान् साञ्जनान् भुवनाधिपान् |
येभ्यः सर्वमिदं येषां शक्तिः कर्मनिबन्धना ||
प्रणेतॄन् पशुशास्त्राणां पशूंस्तदनुवर्तकान् |
स्वसाध्यकारकोपेतान् कालधामावधिस्थितान् || इति |-मृ० ४ | ४-११

	स्थितिः तदिच्छानिरुद्धस्य स्वदृष्टस्य सर्वलोकस्य पुरुषार्थसिद्धये 
व्यापारप्रसिद्धये नियोजनं स्थापनं द्वितीयं कृत्यम् | यथा तत्रैव -

स्थितौ सकारकानेतान् समाक्रम्य स्वतेजसा |
युनक्ति स्वार्थसिद्ध्यर्थं भूतैरनभिलक्षितः || इति || मृ० ४-१२

	ध्वंसः स्थित्यन्ते शुद्धाशुद्धाध्व-भोगसाधन-तनुकरण-
भुवनादीनां बिन्दुमायात्मक-कारणे सशक्त्यात्मनां 
विलयनद्वाराऽन्तर्निहिताणुसंघकाधिष्ठानेन 
भवाध्वभ्रमणश्रान्तानां संसारिणां विश्रमायाऽवस्थापनं 
तृतीयकृत्यम् | यथा तत्रेव -

भोगसाधनमाक्षिप्य कृत्वा कारणसंश्रयम् |
तच्च सात्मकमा(श्रित्य)क्रम्य विश्रमायाऽवतिष्ठते ||
भविनां भवखिन्नानां सर्वभूतहितो यतः |-मृ० ४ | १३-१४

	अयमेव च ध्वंसः प्रलय इत्युक्तः | स च त्रिविधः अधम-
मध्यमोत्तमभेदेन | ब्रह्मणो 
दिनान्तस्वापेकालाग्निरुद्रोर्ध्वावलोकनवह्निना भूर्भुवः स्वर्लोकानां 
त्रयाणां लयोऽधमः प्रलयः | श्रीकण्ठस्य दिनान्तस्वापे भूततत्त्वादि-
गुणतत्त्वान्त-लयो मध्यमः प्रलयः | कालाग्नि-भुवनादि-नादान्त-लयः 
उत्तमः प्रलयः | एतत् सर्वं मतङ्गे विस्तरेण प्रदर्शितम् | 
ग्रन्थविस्तरभयान्नेह प्रतन्यते | अस्मिन् महाप्रलये  माया-पुरुष-शिव-
व्यतिरेकेण सर्वेषामुपसंहार एव | तथाऽचिन्त्यविश्वे -

महार्थ संहारकाले मायाऽऽत्मानश्च सर्वशः |
शिवश्चाऽशुद्धमायाभिस्तिष्ठन्त्यन्यश्च लीयते ||
आत्मना मुपभोगार्थमेते तिष्ठन्ति सर्वतः || इति |



तथाचाचार्यैः-

माया पुरुषः शिव इत्येतत् त्रितयं महार्थसंहारे |
अवशिष्यते पुनस्तत् प्रवर्त्तते पूर्ववत् सृष्टौ || इति |-तत्त्वप्र० ६९

	तिरोभावः पाशानुग्रहेण पशूनां यथानुरूपाद् 
भोगादप्रच्युतिश्चतुर्थं कृत्यम् | अयमेव संरक्षणाख्यतया अन्यत्रोक्तः | 
यदाहुः श्रीवार्त्तिककारः -

स्वसंस्कारोचिताद् भोगादप्रच्यावः शरीरिणाम् |
प्रोक्तं संरक्षणं नाम न्यायेन परिपालितम् ||

	विमुक्तिश्च अनुध्यानमनुग्रहः पाश-तिरोधानेनाऽणूनां 
परापरमोक्षदानम् | तत्राऽपरमोक्षः षड्विधः | परस्त्वेकविधः | तथा 
मतङ्गे -

मोक्षः सप्तप्रकारोऽयं विभागेनोपवर्णितः |
एभ्यो ह्येकः परः सूक्ष्मः कार्यकारणगोचरः ||
अतीतः परिपूर्णश्च स्वतन्त्रः सर्वतोमुखः |
एको निरीश्वरः स्वस्थः षडन्ये सेश्वरा मताः ||
संरुद्धशक्तयश्चान्ये स्थूलभेदाः प्रकीर्त्तिताः | इति |

	इदमनुग्रहरूपं कृत्यं शिवः सृष्टिकाले संहारकालेऽपि करोति | 
तदुक्तमत्रैव-

यान् विमोचयति स्वापे शिवाः सद्यो भवन्ति ते |
संहृतौ वा समुद्भूतावणवः पतयोऽथवा ||
रुद्रमन्त्रपतीशानपदभाजो भवन्ति ते |
स्थितौ याननुहृह्णाति गुरुमास्थाय चिद्वतः ||-मृगेन्द्रे वि० ५ | २-३

	स्वायम्भुवे कृत्यस्य प्रयोजनमुक्तम् -

एवमाख्यमिदं कृत्यं किंकारणमुदाहृतम् |
पशूनां देहसंयोगो भोगमोक्षाय कथ्यते ||
तथापि सह चेत्याहुरनादिमलमोचकः | इति |

	अत्र एवकारेण शिवस्यैव एतत् पञ्चकृत्यं विद्याविद्येश्वरादीनां 
तत्प्रेरणयेति दर्शयति | तथा श्रीमद्रौरवे -

अधिकारं प्रकुर्वन्ति शिवेच्छा-विधिचोदिताः | इति |

	एतच्च कृत्यं न मायादिभिः कर्मभिर्वा निर्वर्त्तयितुं शक्यम्, 
अचेतनत्वात् | नापि पुरुषेण, तस्य मलनिरुद्ध-शक्तिकत्वात् | सकारकमित्यनेन 
साधनापेक्षा च शिवस्य दर्शिताः | 



अन्यथा निर्हेतुको मोक्षः स्यात् | अन्यानपेक्षणात् सर्वस्यैव म्यात्,  कस्यापि वा 
न स्यात् | यथाहुः -
 
नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वा हेतोरन्यानपेक्षणात् |
अपेक्षातो हि भावानां कादाचित्कत्वसम्भवः || इति || १६ ||

	परमेश्वरस्य स्वापे विक्रियादिशक्तयस्तत्तत्कार्यनिष्पादनोद्युक्तं 
भवन्तीति मृगेन्द्र सूत्रान्तरेणाह -

स्वापेऽप्यास्ते बोधयन् बोधयोग्यान् 
रोध्यान् रुन्धन् पाचयन् कर्मिकर्म |
मायाशक्तीर्व्यक्तियोग्याः प्रकुर्वन् 
पश्यन् सर्वं यद् यथावस्तुजातम् ||

	स्वापे जाग्रदवस्थायामिव स्वापावस्थायामपि बोधयोग्यान् 
मलपरिपाकतारतम्याद्यपेक्षया प्रबोधनार्हान् बोधयन् तेषां बोधनं 
कुर्वन् रोध्यान् रोधनार्हान् रोधशक्त्या निरुन्धन् | कर्मिणां कर्मवतां 
कर्म शरीरेन्द्रियजात्यायुर्भोगकारणमिति | सूक्ष्मरूपं कर्म पाचयन् 
फलदानोन्मुखमापादयन् | तथा वक्ष्यति -

तथा बीजं शरीरादेः पाचयत्यानिवेशनात् |-मृगेन्द्रे वि० ५ | ११

इति भावः | उक्तमत्रैव -

न योग्यताङ्गमभजत् सद्यः स्यादौषधादिवत् | इति |-मृगेन्द्रे वि ५ | ११

	पाकयोग्यमपि तत् स्वयमात्मनात्मानं न पाचयितुमीशम् | सर्वस्य हि 
परिणामिनो वस्तुनः क्षीरादेरयं साधारणो धर्मः यत् किमप्यपेक्ष्य 
परिणामित्वं नान्यथेति | तस्मात् परिणामित्वात् कर्मणोऽपि अन्यापेक्षः पाक 
इति | तथा -

पाकार्हमपि तत् पक्तुं नेशत्यात्मानमात्मना |
धर्म-सामान्य एवायं सर्वस्य परिणामिनः ||-मृगेन्द्रे वि० ५ | १२

इति | मायाशक्तीः शुद्धाशुद्धमाययोः शक्तीः तत्तत्कार्यजनकशक्तीः 
व्यक्तियोग्याः प्रसवाभिमुखीः प्रकुर्वन् प्रकर्षेण कुर्वन् | अत्रापि परिणामि-
कर्मिकर्मवन्मायाशक्तीनामपि स्वत एव प्रसवाभिमुख्यापादनं न 
घटत इति भावः | सर्वं चिद्चित्-तत्त्वभावभूतभुवनात्मकं वस्तुजातं 
वस्तुसमूहं यत् यथास्थितं तत् तथा पश्यन् अवलोकयन् भूत्वा आस्ते | शिव 
इति शेषः | यथावत् पश्यन् इत्यनेन शिवस्यास्मदादिवदयथावत्-
स्थितवस्तुभासोनिरस्तः बोधयन् रुन्धन् पाचयन् प्रकुर्वन्नित्यनेन शिवस्य 
सर्वकर्त्तृत्वं, पश्यन्नित्यनेन सर्वज्ञत्वं च दर्शितम् |



सर्वविषयज्ञानं विना सर्वकर्त्तृत्वानुपपत्तेः | यो हि यद्यत्क्रियासिद्धिं 
तदङ्गानि तत्फलानि च जानाति तस्यैव 
विचित्रतत्तत्कारकोपयोगाभिसन्धानवतस्तत्तत्-कर्तृत्वं घटते, कुविन्दादेरिव 
पटादिकृतौ | अतो यस्तु तत्राऽज्ञः, स तत्कार्यकरणाय नालम् | बालिश इव 
न्यायविद्याद्युपन्यासे इति | तदुक्तमत्रैव (मृगेन्द्रे ५/१३)-

सर्वज्ञः सर्वकर्त्तृत्वात् साधनाङ्गफलैः सह |
यो यज् जानाति कुरुते स त देवेति सुस्थितम् || इति |

	आस्त इत्यनेन महाप्रलये शिवस्य सद्भावश्च बोधयोग्यानित्यादिना च 
पुरुषसद्भावश्च मायाशक्तीरित्यनेन बिन्दुमायात्मनोः सद्भावश्च 
प्रदर्शितः | प्रलयकालेऽपि शिवस्य पञ्चकृत्यानि दर्शितानि | तद् यथा 
पौष्करे-
प्रलयेऽप्यनुगृह्णाति सृजत्यवति हन्ति च |
तिरोदधाति भगवान् न कालापेक्षया सदा || इति |

	एवमचेतन इत्यादि-त्रयोदशश्लोकैः पतिलक्षण-प्रमाण-
धिष्ठानमूर्ति-कारणदेहाद्यन-पेक्षकर्तृत्वौपाधिक-
सहकार्युपादानापेक्ष-सर्वज्ञत्व-पञ्चकृत्यानि प्रतिपादितानि | एवं-
प्रकारेण पतिस्वरूपवेदनयैव संसारमुक्ता भवन्ति | नतु पाशरूपतया 
ईश्वरवेदिनाम् तदुक्तं मृगेन्द्रे (५|१८)-

सत्ता-स्वरूप-करणार्थ-विधेय-दृग्भिर्लेशोदिताभिरिति ये विदुरीसतत्त्वम् | 

ते मोचयन्ति भविनोभवपङ्कमग्नान् नो विस्तरेण पुरुषाः पशुपाशरूपम् || 
? इति ||
	अत्राऽप्यचेतनस्य मायादेरित्यनेन ईश्वरस्य सत्ता साधिता | अथ 
पत्युरधिष्ठानमित्यनेन तत्स्वरूपं वर्णितम् | करणं चेत्यनेन करणं 
कथितम् | स्वापेऽप्यास्त इत्यनेन तस्यार्थः प्रयोजनं भुक्तिमुक्तिरूपं 
वर्णितम् | जगज्जन्मस्थितिध्वंसेत्यनेन पञ्चकृत्यरूप-विधेयमुक्तम् | 
पश्यन् सर्वं यद् यथा वस्तुजातमित्यनेन दृक्पदवाच्य-तत्त्वज्ञान-
स्वरूपमुक्तं वेदितव्यम् | ब्रह्मणो जीवैक्यं सार्वात्म्यं च वदन्तो 
वेदान्तिनः

? अचेतनस्य मायादेरित्यादिना पश्यन् सर्वं यद् यथावस्तुजात मित्यन्तेन 
ग्रन्थेनोक्ताभिः सत्ता-स्वरूपकरणार्थ-विधेयदृग्भिरीश्वरतत्त्वं ये 
विदुस्ते एव संसारमुक्ताः पुरुषाः संसारपङ्कमग्नान् संसारिणः 
पुरुषान् मोचयन्ति | ये तु आत्मैवेदं सर्वं पुरुष एवेदं सर्वमिति 
पशुपाशरूपमीश्वरं मन्वन्ते, न ते संसारमुक्ता भवन्तीत्यर्थः |

 

पशुपाशरूपेश्वरवादिनः | कालकर्मेश्वरवादिनः 
पाशरूपतामीश्वरस्य ब्रुवते || १७ 

	इत्थं पतिलक्षणमुक्त्वाऽन्ते चिद्विलक्षणतया पशुस्वरूपं 
पराख्यसूत्रेण प्रतिपादयति-

देहान्योऽनश्वरो व्यापीविभिन्नः समलोऽजडः |
स्वकर्मफल-भुक् कर्ता किञ्चिज्ज्ञः सेश्वरः पशुः || १८ ||

	आत्मा देहान्यः शरीर-व्यक्तिरिक्तः | अनेन चार्वाकस्य निरासः | इत्थं 
हि चार्वाका वदन्ति-कृशोऽहं स्थूलोऽहमिति शरीर एवाऽहंप्रत्ययस्य 
दृष्टेर्न तद्व्यतिरिक्त आत्मा उपलक्ष्यते | अथ-परार्थाश्चक्षुरादयः, 
संघातत्वात् शयनाद्यङ्गवदित्यादिना करणानां 
कर्त्तृप्रयोज्यत्वादित्यनेन वानुमानेनात्मा प्रसाध्यते | नैतद् युक्तम् | 
तस्यात्मा पलापिनश्चार्वाकान् प्रत्यसिद्धेः | न ह्येषां प्रत्यक्षादन्यत् 
किञ्चित् प्रमाणम् | सिद्धावपि अनुमेयस्यात्मनो देवदत्तादिवत् परत्वं 
प्रसज्येत | यत् किल स्वयं प्रकाशते, स एवात्मा | तत्प्रकाश्यस्तु पर इति 
विविक्ततयात्मपरभावस्य प्रकाशमानस्यैव सङ्करोऽनवस्था च स्यात् | 
तदुक्तम्-

आत्मा यदि भवेन्मेयस्तस्य माता भवेत् परः |
पर आत्मा तदानीं स्यात् स परो यस्तु मीयते ||

तथा-

प्रकाशते संविदेका तदन्यत् तु प्रकाश्यते |
प्रकाश्यं च भवेत् कर्म तच्च कर्त्रा विना कथम् || इति |

	तस्मान्नाऽनुमाने देहव्यतिरिक्त आत्मा उपलक्ष्यते | नच देहस्य 
चैतन्याभावेन कथमात्मत्वमिति वाच्यम् | किण्वादि-द्रव्यविकारे 
मदशक्त्युत्पत्तिवत् चतुर्भूतविकारे देहेऽपि सम्बिदुद्भवात् |

	अपिच यस्मिन्नुपचिते यस्योपचयः, यदपचये वा अपचयः, तत् तदात्मकम् 
| यथा वह्न्युपचयापचयावनुगच्छदौष्ण्यम् | तथा यौवन-स्थाविर-
भोजन-तदभावहेतुकौ च देहसम्बन्धिनावुपचयावनुकुर्वद् विज्ञानं 
देहात्मकमेव | अतो देह एव चेतन आत्मेति | तदयुक्तम् | तथाहि-देहश्चेतनः 
कदाचिन्न भवति, भोग्यत्वात् विकारित्वाच्च | ये ये केचन विकारिणः परिणामिणो 
भोग्याश्च, ते ते ह्यचेतना दृष्टाः | यथा पटादयः | स 
देहोऽप्येवंविधस्तस्मान्न चेतनः |

	ननु अङ्गनादिभिर्भोग्यत्वमनैकान्तिकम् | भोग्यत्वेऽपि 
तत्राऽचैतन्याभावात् | नाऽनै-

 

कान्तिकम् | तदीयस्यदेहस्यैव भोग्यत्वात् | यद्येवं निर्जीवस्य देहस्य कथं 
नो-पभोगः ? भवत्येव तदवस्थोचित उपभोगः क्रव्यादादेः, न पुनः 
कान्तादेः | कामिन्याद्यवस्थाया अन्यावस्थान्तरापत्तेर्विकारित्वेन 
वीभत्सरसहेतुत्वात् | तदुक्तिरत्रैव

क्वैतत् तद् वक्त्रमत्र क्व तदधरमधु क्वाऽऽयताक्ष्याः कटाक्षाः | ? 
इत्यादि ||

एवं गजाश्वादावपि ज्ञेयम् | तस्मात् स्थितमेतद् विकारित्वाद् 
भोग्यत्वाच्च देहस्याऽचैतन्यम्, अचेतनत्वाच्च पारार्थ्यमिति | न चात्मनो 
देहान्यत्वे कृशोऽहमित्यादिप्रत्ययबाधः | तस्य ऽदेहऽ इति भेदग्राहि-प्रत्ययेन 
बाधात् | न चात्मनोऽनुमेयत्वे परत्वं स्यादिति वाच्यम् | तस्य स्वसंवेदन-
सिद्धस्याऽऽत्मनः विप्रतिपन्नं प्रति प्रतिपादनार्थमेवाऽनुमानप्रयोगात् | 
न चानुमान-प्रामाण्य-निरासस्तेन शक्यः कर्त्तुम् | तदनुमान-प्रामाण्य-
निरासक-युक्तेरेवाऽनुमानतया स्वव्याघातापत्तेः | नच चैतन्यस्य 
देहानुविधायित्वं, शवशरीरे व्यभिचारात् | तस्मादनुभव-
स्मरणयोरेकांधिकरण्यात् चेतनो देहान्य एवात्मेति |

	अत्र च देहान्यत्व-वचनेन तत्सम्बन्धिनामिन्द्रियादीनाम् आत्मत्वं 
निरस्तम् | तथाहि-बहिर्गृहीतार्थ-धारक-मनः-प्रेरित-वागिन्द्रियजन्य-
शब्दप्रपञ्चस्य व्यवहर्त्तृपुरुषाशय-प्रकटकतया दर्पण-स्थानीयत्वेन 
अचेतनानामिन्द्रियाणां करणत्वमेव समुचितम् |

	तथा च मतङ्गे -

वागिन्द्रियेण स्पष्टेन मनसान्त[पू]रितेन तु |
यः प्रपञ्चोऽनुमानाख्यः सामान्यो व्यवहर्त्तृषु ||
तेनाऽनुमीयते ह्यात्मा दृक्-दर्पण-निदर्शनात् |-६-१६/१७

अपिच - 

यो यः संहतः, स भोक्त्रर्थः, यथा शयनादि | संहतश्चायं 
चक्षुरादीन्द्रियवर्गः 
अतस्तस्यापि भोक्त्रा भवितव्यमिति इन्द्रियं-व्यतिरिक्त-भोक्त्तृसिद्धिः |

अनश्वरः नित्यः | तस्य हि सौगतादिवत्  क्षणिकत्वे विनाशित्वे 
वाऽभ्युपगम्यमाने कर्मानुष्ठान-फलभोगादिकं पूर्वानुभूत-
स्मरणादिकं च नोपपद्यते | तथाऽत्रैव-

क्षणभङ्गे स्थिते ज्ञाने न च कर्मार्जनं भवेत् |
न तत्कर्मफलं भोग्यं ज्ञाननाशे निरन्वये ||

शिह्णनकृते शान्तिशतके चैवं दृश्यते-क्वैतद्-वत्कारविन्दं क्व 
तदधरमधु क्वाऽऽयतास्ते कटाक्षाः, क्वालापाः कोमलास्ते क्वच 
मदनधनुर्भङ्गुरी भ्रुविलासः |-शा० २७ |

 

स्थिरत्वं तद्गतिगम्यं स्मृतिर्नाऽनुभवादृते |
स्मर्ताऽनुभविता स्थैर्यात् तेन ज्ञाता स्थिरो भुवि || इति ||

व्यापीव्यापकः | क्षपणकवत् तस्याऽव्यापकत्वे काश्मीरकस्य दक्षिणापथे 
परिदृश्यमानभोग इव देशान्तरफलभोगो नोपपद्येत, तस्या मूर्त्ते 
राकशस्येवाचेतनेन कर्मणा वा देशान्तर-नयनासम्भवात्; शरीर-
परिमितत्वे संकोच-विकाश-धर्मित्वे वा परिणामित्वाचेतनत्वादि-
दोषप्रसङ्गाच्च | तथा तत्रैव-

देशान्तरफलायत् स्यात् अविमुक्तोऽपि योगतिः (?) |
मूर्तत्वे न फलं भोग्यं यतो मूर्तिर्विनश्वरा ||
अमूर्ता नियते व्यापे केनचित् कर्मणाऽथवा (?) |
अतैनं यत् तत् कथं नयते पटु (?)
तत् फलं भिन्नदेशस्थं विभुत्वात् तनुयोगजम् | इति |

	विभिन्नः अनेकः | नतु वेदान्तवादिनामिव एकः, तस्य परमार्थत 
एकत्वे बन्ध-मोक्ष-साधक-विद्याऽविद्या विभागेन द्वैतापत्तेः, एकमुक्तौ 
सर्वभवोच्छेद-प्रसङ्गात् भोगसाम्यादिदोषप्रसङ्गाच्च तथा तत्रैव-

चिद्रूपत्वात् तदेकत्वं तद्भेदो भिन्नभोगतः |
स च तस्य स्वकर्मोत्थः साऽविद्या बन्धलक्षणा ||
तच्छेदिका भवेद् विद्या द्वयमस्ति यदा तव |
विद्याविद्या-विभागेनागतो द्वैतपरिग्रहः ||
स्थितायां सर्वतो मुक्तौ भवोच्छेदः प्रसज्यते |
नचाऽस्ति स भवोच्छेदस्तेन ते बहवो मताः ||

श्रीमत्पौष्करे - 

यद्यभिन्नं तु सर्वेषां भोक्तुमिच्छैकदा भवेत् |
भोक्तुमिच्छायदैकस्य गन्तुमिच्छा परस्य च ||
तदैवतस्माच्चैतन्यं भिन्नरूपमिति स्मृतम् |

	समलः मलेन सहितः | मलशब्देन ज्ञानावारकं कर्मभिन्नं 
रागकारणमज्ञानमुच्यते | तथा तत्रैव-

तेन तत्कर्मणो भिन्नमज्ञानं रागकारणम् |

 

प्रावृणोति तदज्ञानममूर्त्तं विषशक्तिवत् ||
तेनाऽशुद्धः पशुरसावनुपातिगुणाश्रयः |

	अजडः जडो न भवतीत्यजडः, ज्ञानक्रिया-स्वभाव इत्यर्थः | 
चैतन्याभावे कर्त्तुः प्रवृत्त्ययोगात् | तथा पौष्करे (६/१८६)-

प्रवर्तमानो देहादिश्चेतनाधिष्ठितः सदा |
स्वतः प्रवृत्तिशून्यत्वाज् जडत्वेन प(घ)टादिवत् ||
यस्तु प्रवर्त्तकः सोऽयमात्मेति परिपठ्यते |

तथा तत्रैव - 

सर्वकार्ये यतः कर्त्तुर्भावमालोच्य वस्तुगम् |
प्रवृत्तिर्दृश्यते यस्मात् स भावः सत्त्ववाचकः ||
तेन तत्प्राक् चितेर्भावः कर्मवत् किं न मन्यसे | इति |

	स्वकर्मफलभुक् | स्वस्य कर्म स्वकर्म धर्माधर्मात्मकं, तस्य 
फलं भुङ्क्त इति स्वकर्मफलभुक् | युगपत् सेवा-कृष्यादि-प्रवृत्तयोर्द्वयोः 
पुरुषयोरेकस्य फलसिद्धेरितरस्यादर्शनाच्च | 

तथा - 

सेवाप्रवृत्तयोर्द्वयोः समानगुणशीलयोः |
एकस्य फलसम्पत्तिस्तेन तत्-कारणपदम् ||
अदृष्टं सूक्ष्महेतुत्वाद् गम्यते कार्ययोगतः |
कारणं कर्मसंज्ञं तद् धर्माधर्मात्मकं स्थितम् ||

पौष्करे (३/४०)-

उभयोः कृषिसाम्येऽपि कश्चिद् धान्यानि गच्छति |
न किञ्चिदपरस्तस्य कर्म कारणकं द्विजाः || इति 

कर्ता पूर्वोक्तस्य कर्मणः सम्पादयिता, अचेतनस्य शरीरादेः 
कर्त्तृत्वायोगात् कर्मणः करणसापेक्षत्वेऽपि कुठरादिवदप्रशस्यतया 
पुरुषस्यैव प्राधान्याच्च | तथा तत्रैव-

तत्कर्त्त्ता पुरुषः प्रोक्तो न शरीरस्य कर्त्तृता |
अचेतनं यतस्तस्मात् कर्त्तृत्वममृते ततः ||
कर्त्तृत्वं करणे सद्धि तथाप्यस्य प्रधानता |
वृक्षच्छेदे यथा लोको  न कुठारं प्रशंसति ||
स कर्त्ता कारणैस्तेन प्राधान्यात् पुरुषः स्मृतः | इति |
	
किञ्चिज्ज्ञः किञ्चिदल्पं जानातीति किञ्चिज्ज्ञः | एतत् किञ्चिज्ज्ञत्वं 
विभुः सन् इत्यादिना उत्तरत्र ग्रन्थकार एव वक्ष्यति | सेश्वरः ईश्वरेण 
प्रेरकेण सहितः |

 

न सांख्यानामिव स्वतन्त्र इत्यर्थः | कर्मणा देहेत्यादिना उत्तरत्र वक्ष्यति | 
पशुः पशुत्वमलयुक्तः, मुक्तस्य पशुत्वासम्भवात् | तथा पौष्करे (४/१)-

पशुः पशुत्वसंयोगान्न मुक्तः पशुरुच्यते |

	अयं च पशुः विज्ञानकल-प्रलयाकल-सकल-भेदेन त्रिविधः | ते च 
क्रमेणैक-द्वि-त्रि-मला भवन्ति |

यस्मात् स्वदृक्क्रियाशालि-कलाहीनोप्यनीश्वरः |
व्यापकश्चिन्मयः सूक्ष्मः शिववत् संव्यवस्थितः || इति | (-पौष्करे ४/२)

किञ्चिज्ज्ञत्वं च उत्तरत्र सूत्रकारेण प्रदर्शितम् || १८ ||
इत्थं पशुलक्षणमुक्वा तद्-विलक्षणेषु पञ्चसु पाशेषु 
पृथग्भूतमाणवं मलं स्वायम्भुवसूत्रेण निरूपयति-

अथाऽनादिमलः पुंसां पशुत्वं परिकीर्त्तितम् |
तुष-कम्बुकवद् ज्ञेयं मायावापाङ्कुरस्य तत् || १९ ||

अथ पशु-लक्षणानन्तरं मलादयो व्याक्रियन्त इति शेषः | 
अनादिश्चासौ मलश्चानादिमलः, मलिनीकरोति दृक्क्रियात्मकं तेजः 
प्रच्छादयतीति मलः | मलशब्द आच्छादकपर्यायः कृत्-प्रत्ययान्तः | न 
विद्यते आदिर्यस्य सः अनादिः | अत्र पाचक-विशेषणीभूत-शोभनपदवद् 
आछादकाज्ञानविशेषणानादिपदेन 
आच्छादनक्रियासम्बन्धस्याऽनादित्वप्रतिपादन-द्वारा तत्सम्बन्धिनो 
मलस्याप्यनादित्वमुक्तम् | अयं मलः पुसां पुरुषाणां पशुत्वमिति 
कीर्त्तितम् | तत्र मलस्वरूपे दृष्टान्तमाह-तुषकम्बुकवदित्यादि | तत् 
मलरूपं पङ्कम् | मायावापाङ्कुरस्य आवापश्चाङ्कुरश्च 
आवापाङ्कुरः, द्वन्द्वैकवद्भावः | मायाया आवापाङ्कुरं 
मायावापाङ्कुरं तस्य, तुष-कम्बुकवत् तुष-कम्बुकमिव ज्ञेयम् | यथा हि 
तुष-कम्बुकः शालितण्डुलानामावापस्य उच्छूनतायाः 
प्रसवाभिमुखभावस्य अङ्कुरोपत्तेर्निमित्तम् | एवं मायाया 
शिवेच्छावशादावापस्य प्रसवाभिमुखभावस्य कलादिकार्यादेश्च 
तन्निमित्तमिति | एतदुक्तं भवति-यस्येदमस्ति, तं प्रति माया प्रसवाभिमुखी 
भवति कलादींश्चोत्पादयतीति |

	ननु आत्मनि तुषकम्बुकस्थानीयो मलो वर्त्तते | मायायां च 
कलाद्यङ्कुरजन्मेति भिन्नाधिकरणत्वात् कथमेकाधिकरणो दृष्टान्त इति चेत् | 
सत्यम् | नायं सर्वथा दृष्टान्तः, किन्तु निमित्तनिमित्तीभावमात्र इत्यदोषः |



अत्र तुष-कम्बुकदृष्टान्तेन शास्त्रान्तरोक्त-
ताम्रकालिकादृष्टान्तोऽप्युपलक्षणीय इति | तदुक्तं श्रीमन्मतङ्गे 
(पुंप्रधानेश्वरसाधनपटले ८०)-

ताम्रकालिकवद् योगात् सहजः परिकीर्तितः | इति |

	अत्रापि यथा ताम्रस्य कालिका रसशक्त्या निवर्त्तते | तथा मलः 
शिवशक्त्या निर्वर्त्तत इत्येतावति दृष्टान्तत्वम् | नतु सर्वथा 
साधर्म्यादितिबोध्यम् | अस्य च पर्याय-नामानि मृगेन्द्रे दर्शितानि | यथा-

पशुत्व-पशुनीहार-मृत्यु-मूर्च्छा-मलाञ्जनैः |
अविद्यावृतिरुग्ग्लानि पापमूलक्षयादिभिः ||-मृ० १/७/७

सुप्रभेदे च - 

मलोऽज्ञानं तमोऽज्ञत्वं तिरस्कारकरस्तथा |
पतिः पशुरविद्येति मलपर्यायवचकः || इति || १९ ||

	अत्र पुंसामिति बहुवचन-निर्देशाद् मल इत्येकवचननिर्देशाच्च 
मलस्यैकस्यैव बहुपुरुष-क्रियावारक-शक्तिवैचित्र्यमस्तीति ध्वनितमर्थं 
मृगेन्द्रसूत्रेण (१/७/८) मुखतो दर्शयति-

तदेकं सर्वभूतानामनादि निविडं महत् |
प्रत्यात्मस्थ-स्वकालान्ता-पायिशक्तिसमूहवत् || २० ||

	तद् आवरणं सर्वभूतानां चतुर्दशविधानामपि 
प्राणनामेकमेव | कस्मादित्यत्र विशेषणद्वारेण हेतुमाह-अनादीति | अनादि 
न मायीयबन्धनवदागन्तुकम् | अत एवैकम् | अनेकत्वे हि तस्याऽचेतनत्वात् 
कारणान्तर-पूर्वकत्वेनाऽनादित्वानुपपतीः | नच कारणान्तर-
पूर्वकत्वेऽपि कलादिना पारम्पर्येण बन्धकत्वात् अनादित्वं भवतीति 
वाच्यम् | तस्य प्रवाहानादित्वानङ्गीकारात् | तदङ्गीकारे तु पुंसां 
मलाभावा वस्थावस्यकतया तदानीं शिवस्येव 
पुनर्बन्धाभावप्रसङ्गात् | तस्मान्न कर्मवत् प्रवाहानादित्वं मलस्य | 
किन्तु कारणाभावादेवाऽनादित्वं मायावत् |

	निविडं घनम्, अभेद्यमित्यर्थः | व्यापकानामात्म-
नामावारकत्वात् महत् | ननु मलस्यैकत्वे एकमुक्तौ सर्वमुक्तिप्रसङ्ग इत्यत्र 
आह-प्रत्यात्मस्थ-स्वकालान्नापायि शक्तिसमूहवदिति | प्रत्यात्मस्थाः प्रति 
पुरुषं वर्त्तमानाः स्वकालान्ता

 

पायिन्यः स्वस्वपरिणाम-कालापसारिण्यः या शक्तयस्तासां समूहः 
सोऽस्यास्तीति तद्वत् | तथोक्तं तत्त्वत्रय निर्णये-

मलशक्तयो विभिन्नाः प्रत्यात्मं चैव तद्गुणावरिकाः | इति |

	एवञ्च सति मलस्यैकत्वेऽपि तदीयावारक-शक्तीनामानन्त्यात् 
तदावार्याणामपि भेदाद् नैकमुक्तौ सर्वमुक्तिप्रसङ्गः |

	अनेन सुत्रेण मलस्यैकत्वादि-प्रतिपादकेन तत्स्वरूप-लक्षणमुक्तम् | 
तत्र प्रमाणं तु मोहादिलक्षण-कार्यलिङ्गं शेषवदनुमानं 
द्रष्टव्यम् | तद् यथा-मोहादिकं कार्यं सकारणकं कार्यत्वाद् घटवत् | 
अत्र च मायादीनां प्रकाशकतया मोहकारणत्वासिद्धेः परिशेषात् 
मोहकारणतया मलस्य सिद्धिः | तथा किरणे-

प्रकाशो व्यक्तिशब्देन मलशब्देन चावृतिः |
व्यक्तिर्याऽणोमलः प्रोक्तः स्फुटं दीपान्धकारवत् | इति

मतङ्गे च - 

तस्माद् द्वयं मलो माया सदा दिपान्धकारवत् |
द्वयोः स्वभावभेदश्च त्वयाऽऽख्यातमिदं मुने || इति |

	मोहादीनि मलकार्याणि सप्तविधानि भवन्ति | तद् यथा तत्रैव 
(मातङ्गपारमेश्वरे (६/१०३)-

मोहो मदश्च रागश्च विषादः शोप एव च |
वैचित्त्यं चैव हर्षाख्यः सप्तैते सहजा मलाः ||

	एतेषां स्वरूपं मतङ्गादौ द्रष्टव्यम् || २० ||
	
नचैता मलस्य शक्तयः स्वातन्त्र्येण रुन्धन्ति अपसरन्ति वा, किन्तु 
परमेश्वर-रोधशक्त्यधीनाः | साऽपि रोधशक्तिरुपचारात् पाश इति 
[मृगेन्द्र]सूत्रद्वयेन [७/११] प्रतिपादयति |

तासां माहेश्वरी शक्तिः सर्वानुग्राहिका शिवा |
धर्मानुवर्त्तनादेव पाश इत्युपचर्यते || २१ ||

	माहेश्वरी शैवीशक्तिः तासां मलशक्तीनां धर्मानुवर्त्तनात् 
धर्मस्य दृक्क्रिया-सन्निरोधकत्व-लक्षणस्य अनुवर्तनात् अनुसरणादेय | 
हेतुपञ्चमीयम् | पाशतया पाशत्वेन उपचर्यते | 



नचात्र मुख्यं पाशत्वं | तत्र हेतुतया रोधशक्तिं विशिनष्टि-
सर्वानुग्राहिका शिवेति | सा सर्वानुग्राहिका सकल-जगदनुग्रह-स्वभावा 
शिवा तच्छ्रेयः प्रसाधिका यतः, ततो न मुख्यत्वमित्यर्थः || २१ ||

	नन्वस्या रोधशक्तेः रोधनैकस्वभावायाः 
कथमनुग्रहकारित्वमित्याशङ्क्याह-

परिणामयत्येताश्च रोधान्तं कार्कचित्त्विषा |
यदोन्मीलनमाधत्ते तदानुग्राहिकोच्यते || २२ || (मृ० ७/१२)

	एताश्च सर्वभूतगताः मलसम्बन्धिनी आवरणशक्तिः रोधान्तं 
तदधिकार-कालं यावत् तावत् परिणामयति परिणामेन योजयति | 
परिणामशब्दात् प्रातिपदिकाद्धात्वर्थे इति णिचि कृते परिणामयतीति रूपम् | 
अत्र णौह्रस्वाभाव श्छान्दसः | सा पतिशक्तिः कार्क चित्त्विषा | क एवार्क 
कार्कः चित्त्विषा चिद्रूप-त्विषा तया कार्कचित्त्विषा | क शब्देन मूर्धा 
सदानुग्रहैकव्यापार ईशान उक्तः, ईशानो मूर्द्धेति मन्त्रलिङ्गात् | स एव 
सकलजगदनुग्रहे नित्योद्युक्तत्वात् अर्केणादित्येनोपमितः | ततः प्रवृत्तया 
परश्रेयः-प्रकाशिकया चित्त्विषा ज्ञानभासा हेतुभूतया यदा यस्मिन्काले 
उन्मीलनम् अनुन्मीलित-स्वरूपाणामणुवर्गाणाम्  आशयविकाशनमाधत्ते 
करोति, तदा तस्मिन् काले अनुग्राहिका अनुग्रहकरी उच्यते भण्यते | यद्यपि 
रोधशक्तेर्मलपरिपाकान्तमेव निरोधानैकस्वभावत्वं, तथापि 
तदनन्तरमणुवर्गाणामाशयविकासनहेतुत्वादनुग्राहकत्वमित्यर्थः | 
तथा च इयमेव एतिशक्तिर्यावन्मलपरिपाकमचिद्रूपाणि मल-कर्म-
मायातत्कार्याण्यनुगृह्णाति, चिद्रूपतामात्मनस्तिरोदधाति | 
पाकानन्तरमात्मनोऽनुगृह्णाति | पाशं तिरोदधातीति चिदचितां 
सर्वेषामनुग्रहकारित्वात् सर्वानुग्रह-कारिकेत्यपि सिद्धम् | तद् यथा-

शिवस्य शक्तिः सर्वेषां सदाऽनुग्रहकारिणी |
पाशधर्म-निरोधेन पाशानां पाशहेतुना ||
निवृत्तियोग्यतां तेषां करोतीति यतस्ततः |
पाशधर्मनिरोधाच्च विधत्ते पश्वनुग्रहम् ||
तादात्मिकेन रोधेन रोधिकेत्युपचर्यते इति || २२ ||

 

एवं मल-तिरोधानशक्तिरूप-पाशद्वयमभिधाय अवशिष्ट-पाशेषु 
मायोपरि महामाये त्युक्तत्वात् मायादेरभ्यर्हितं महामायारूपं 
विश्वसारोत्तरसूत्रेण दर्शयति 

वागीश्वरी च शुद्धाध्व-मूलोपादानकारणम् |
नोपादानं विना कार्यं कदाचिदुपलभ्यते || २३ ||

	शुद्धस्याऽध्वनो मूलभूतमुपादानकारणम् | चशब्दो 
वधारणार्थः | सैव वागीश्वरी महामाया | तदुक्तं श्रीमत्पौष्करे-

परा वागीश्वरी विद्या मायाऽविद्याऽपरा स्मृता | इति |

महामायाया नादादीनि बहूनि पर्यायनामानि | तथा 
नादकारिकायाम्-

सिद्धोनादः परसुमङ्गला (?) मालिनी महामाया |
समनानाहत बिन्दुरधोषा वाग् ब्रह्मकुण्डलिनीतत्त्वम् (?) ||
विद्याख्यं चेत्युक्तस्तैस्तैः शब्दैस्तदागमेष्वित्थमिति |

	अनेन महामायाया शुद्धाध्वोपादानत्वरूपं लक्षणं 
प्रदर्शितं | तेन च कार्यलिङ्गकमनुमानं तत्सद्भाव-साधकं 
प्रमाणमाक्षिप्तम् | तथाहि-शुद्धध्वाऽयं सोपादानः कार्यत्वात् 
घटवत् | नचात्र समवेतशक्तेरेवोपादानत्वेन सिद्धिरित्वति वाच्यम् | तस्या 
उपादानकारणत्वेऽचेतनत्वापत्त्या चेतनशिव-समवायायोगात् | यथा 
श्रूयते पौष्करे (२/११)-

शिवे कर्त्तरि तादात्म्यान् नेयं कुण्डलिनी स्थिता |
पादानत्वतो हेतोः कुलाले मृत्तिका यथा || इति |

	अत्र मायाप्रकृत्योर्मोहकत्वेन प्रबुद्धपुरुष-कायकरणरूप-
शुद्धाध्व-कारणत्वायोगेन परिशेषात् तदनुकारि-कारणतया 
महामायासिद्धिः | तथा पौष्करे (२/६-७/१०)-

मायापि नात्रोपादानं मोहकत्वात् स्वतेजसा |
यतः प्रबुद्धपुंस्कायकरणानां न कारणम् ||
शुद्धाध्ववर्त्तिनः सर्वे प्रबुद्धाः शिवतेजसा |
तस्माच्छुद्धाध्वनश्चा (स्त)स्य स्वानुकार्येव कारणम् ||
इष्यतां कुण्डलिन्याख्यं शुद्धमेतद् द्विजोत्तमाः | इति 

 

ननु कार्यस्य सोपादानत्वमसिद्धम् | प्रध्वंसे 
व्यभिचारादित्याशङ्क्याह-उपादान मित्यादि | उपादानं उपादानकारणं 
विना अन्तरेण कार्यं कदाचिदपि नोपलभ्यते न दृश्यते | 
कार्यत्वहेतोर्भावत्व-विशेषणदानेन व्यभिचारः परिहरणीय इति भावः | 
अस्मादपि शुद्धाध्ववासिनां परमोक्षं प्रति बन्धकत्वात् पाशत्वमेव | 
यथा श्रीमत्पौष्करे (२/२-३)

किञ्च रुद्राणवो येन बध्यन्ते यत्र वा स्थिताः |
विमुच्यन्ते यतो वाऽयं स बिन्दुरिति गम्यताम् || २३ ||

अथ [स्वतन्त्रतन्त्रीय-] सूत्रान्तरेण तस्य सकलजगदुत्पत्तिहेतुभूतं 
शुद्धाध्वकार्यं दर्शयति-

याऽथ कुण्डलिनी शक्तिर्मायाकर्मानुसारिणी |
नादबिन्द्वादिकं कार्यं तस्या इति जगत् स्थितिः || २४ ||

	अत्राऽथ-शब्दः शिवसमवाय-शक्त्यपेक्षः, समवायिशक्तेः शिवस्य 
च मायोर्ध्वत्व-प्रतिपादनात् | तथा सर्वज्ञानोत्तरे श्रूयते-

निष्कला परमा शक्तिरचिन्त्या सर्वतोमुखी |
संसूक्ष्मानिर्मला नित्यानन्दा वर्वाणदायिनी ||
या विजृम्भति तत्त्वेषु ....चैव हि (?) |
तया धृतं जगत् सर्वमेकयाऽनेकरूपया ||
अस्या ऊर्ध्वं निरालम्बं निराधारं निरामयम् |
अचिन्त्यं व्यापकं शान्तं सृष्टि-संहार-वर्जितम् || इति |

	एवं समवायिशक्तेरधो वर्तमाना मायाकर्मानुसारिणी माया च 
कर्म च मायाकर्मणी, मायाकर्मणोऽनुसारः मायाकर्मानुसारः, 
सोऽस्याऽस्तीति मायाकर्मानुसारिणी | निवृत्त्यादि-कलारूपेण मायाकार्य-
पृथिव्यादि-तत्त्वाधारभूता तद्वर्त्तिनां कर्मानुगुण वाक्शक्तिरूपा 
चेत्यर्थः | यद्वा मायाक्षोभकानन्तदेव-शरीरोत्पादकत्वेन तस्या 
मायानुकूलत्वम् | कर्मजन्य-भावप्रत्ययानुवेधशब्दोत्पादकत्वात् 
कर्मानुकूलत्वम् | कुण्डलिनी कुण्डलिन्याख्या या शक्तिः शिवस्य 
परिग्रहशक्तिः | तदुक्तं रत्नत्रये (१६६)-

मन्त्रयोनिर्महामाया या परिग्रहवर्त्तिनी | इति |

यथा सर्वज्ञानोत्तरवृत्तौ-अत्र कुण्डलिनी-शब्दवाच्या तु 
भुजङ्गकुटिलाकारेण नादात्मना स्वकार्येण प्रतिपुरुषं 
भेदेनाऽवस्थिता, नतु स्वरूपेण प्रतिपुरुष मवस्थितेत्यर्थ इति |

 

श्रीमत्त्रयोदशशक्तिकायाम्-भुजङ्गकुटिलाकारेति | तस्याः महामायायाः 
कार्यभूतं नादबिन्द्वादिकं नादश्च बिन्दुश्च नादबिन्दू, तौ आदिर्यस्य 
तन्नादबिन्द्वादिकं जगत्प्रपञ्चः शुद्धाध्वा, इति इत्थं स्थितिः सिद्धान्तः 
| अत्र चादिशब्देन नादाख्येश्वर-तत्त्वानां नादादिपञ्चतत्त्ववर्ति-
भुवनतनुकरणादीनां कामिकादीनां तन्त्राणां च ग्रहणम् | 
अथवादिशब्देन शुद्धेतराण्यपि तत्त्वानि गृह्यन्ते, कुण्डलिन्याः साक्षात् 
परम्परया च सकलप्रपञ्चकारणत्वात् | यथा चाहुः कालोत्तरे-

पञ्चत्रिंशतितत्त्वं हि शिवतत्त्वाद् विनिर्गतम् |
तत्र स्थितिश्च वृद्धिश्च तत्रैव च लयो भवेत् ||

	अत्र शिवेन समवायिशक्त्या क्षुब्धाया महामायायाः 
सकाशान्नादाभिधानं तत्त्वं प्रथममुत्पद्यते | इयमेव 
शिवाधारकतया शिवतत्त्वमित्यपि वदन्ति | ततः सकाशाद् बिन्दुसंज्ञकं 
तत्त्वमुत्पद्यते | इदञ्च तत्त्वं शक्त्याधारकतया शक्तितत्त्वम् | ततः 
शक्तितत्त्वात् सदाख्यं तत्त्वम् | ततः सदाख्यादीशाख्यं तत्त्वम् | 
ईशाख्याद् विद्याख्यं तत्त्वमिति क्रमेण शुद्धानि पञ्चतत्त्वानि जायन्ते | 
तत्र विद्यातत्त्वे विद्यातत्त्वाधिपतिश्च, भृगुण्यादयः सप्त विद्याराज्ञ्यश्च, 
तदधीनाः सप्तकोटिमहामन्त्राश्च, वाचकशब्दा 
व्योमव्याप्यक्षरादयश्च, वैखर्यादयश्च कामिकाद्यष्टाविंशति-
तन्त्राणि च वर्त्तन्ते | यथा मृगेन्द्रे (१३/१५६)-

भृगुणी ब्रह्मवेताली स्थाणुमत्यम्बिका परा |
रूपिणी नन्दिनी ज्वाला सप्त सप्तार्वुदेश्वराः || १९ ||

श्रीमतङ्गे - 

प्राधान्येन स्थिता ह्येता विद्या मन्त्राश्च सुव्रत |
एकाशीतिपदा देवी या सा शक्तिः शिवात्मिका ||
शा[न्तौ]न्ताद् विनिर्गता पूर्वं स्थानं तस्यास्तदात्मकम् |
लये च शिवतत्त्वाख्यं व्यक्तौ बिन्द्वा[त्मकं] ह्वयं परम् ||
भो[गः]गे सदाशिवस्था[ने]नं ईश्वरा[ख्ये]ख्यं च शास[नं]ने |
विद्यातत्त्वेऽधिकारः स्याद् योनिर्ज्ञेया सदैव हि ||
त[अ]स्यामेव स्थिता मन्त्रा विद्याश्च विविधा मुने !  |
इयं तावन्महाशक्तिः शिवस्य परमात्मनः || इति || (मा० ७/३०-३४)

 

अत्र लयभोगाधिकारप्रदस्य शिवस्य आत्मनां 
भौवनशरीरप्रदस्यापि व्योमव्याप्यक्षरसमूहस्याऽभिव्यक्तिस्थान-
शरीरतया लयभोगाधिकार-सम्बन्ध उक्तः | नतु स्वाभाविकः, 
साधिकरणनाशाकारकोरकोशावशानायानामक्षराणामिवाऽचेतनत्वेन 
तदयोगात् (?) तस्मादस्या विद्यातत्त्वे एवाऽक्षरयोनौ मुख्यः सम्बन्ध इति | 
ईश्वरतत्त्वेऽनन्तादयोऽष्टौ विद्येशाः, तदधिष्ठात्र्यस्त्वष्टौ 
वामादिशक्तयः, तद्विलासिन्यः शक्तयोऽष्टौ भानुमत्यादयः, 
उच्छुष्मादयश्च पञ्च रुद्राः सिद्धान्तशास्त्रैः प्रपूजिताः 
नन्द्याद्यष्टौ गणेश्वराः, इन्द्रादयो लोकपालास्तेषामायुधानि च 
शिवासनभूता धर्मादयोऽष्टौ च स्थिताः | तदाह मृगेन्द्रे (१३/१५८)-

उच्छुष्माः शाम्बराश्चण्डा महावीर्याः पदद्रुहः |
रुद्रा गणाः सदिक्पालाः शास्त्राणि पतयस्ततः || इति |

श्रीमतङ्गे - 

विद्या भानुमती नाम भासुरप्रतिमा तु सा |
ततोऽन्यापि महाभागा रौद्री रुद्रेण कर्मणा ||
विश्वा च काली कापाली विद्याऽन्यापि महोदया |
सुखोदयाऽन्या विख्याता तथा वज्रीति कीर्तिता ||
अष्टावेता यशस्विन्यो विद्येशानां महात्मनाम् |
क्रिडनार्थं विलासिन्यः पशूनां पाशमोचिकाः || इति (मा० ७/१९-२२)

सदाशिवतत्त्वे तु तदधिकारावस्थः सदाशिवः, प्रणवाद्या दश 
अणवः, सदाशिवश्च पञ्च ब्रह्म, षडङ्गानि च, 
अक्षरबिन्दुस्थूलध्वनिरूपो नादश्च वर्त्तते | तदुक्तं स्वच्छन्दे-

ओंकारेशः शिवो दीप्तः कारणेशो दशेशकाः |
सुशिवश्चैव कालश्च सूक्ष्मरूपोंऽशुतेजसः || इति |

श्रीमतङ्गे (विद्यातत्त्वपटले २५)-

ब्रह्माण्यङ्गानि यानि स्युस्तानि सादाख्य गोचरे |
नादो बिन्दुः सकलः सादाख्यं तत्त्वमाश्रितौ कथितौ |

एतत् सदाशिव-तत्त्वं प्राप्ताः  सर्वेऽपि तत्समा भवन्ति | यथा मतङ्गे 
(४/५५)-

मेरुपृष्ठं यथा प्राप्तास्तृणलोष्टादयो भृशम् |
पाप्नुवन्ति सुवर्णत्वं तद्वत् सादाशिवे पदे || इति |

 

बिन्दुतत्त्वे तु भुवनरूपोनिवृत्तिमदादिसंज्ञः सद्योजातादि-संज्ञः 
सकलनिष्कलाख्यः शिवश्चाक्षरबिन्दुहेतुस्वरूप-सूक्ष्मनादश्च वर्त्तते | 
मृगेन्द्रे (१३/१६१)

बिन्दौ निवृत्त्यादिकलेश्वराः | इति |

	तत्त्वप्रकाशवृत्तौ-सूक्ष्मनादस्य शक्तितत्त्वान्तर्भावत्वेन 
चोक्तत्वादिति वाक्येन सूक्ष्मनादस्य बिन्दुतत्त्वावस्थानं प्रकटितम् | 
सर्वात्म शम्भुकृतसिद्धान्तदीपिकायामयमर्थः | 

	नादतत्त्वे तु ध्वनिपतिरिन्धिका वा दीपिका वा रेचिका वा 
निवृत्त्यादिभुवनपतिसंज्ञः शिवो वर्त्तते | चिच्छक्तौ शक्तिमद्-वरिष्ठः 
परमेश्वरः सकलजगत्परमकारणं कुण्डलिनी च वागीशां पतयश्च | 
तदुर्ध्वं केवलः परः शिव इति | तदुक्तं मृगेन्द्रे (१३/१६२)

नादे ध्वनिपतिः शक्तौ सर्वशक्तिमतां वरः |
योनिर्विश्वस्य वागीशाः पतयः परतः शिवः || इति |

श्रीमत्स्वतन्त्रे-

तत्र कुण्डलिनी शक्तिर्माया कर्मानुसारिणी |
भुवनाधिपतीनां च हेतुस्तद्वासिनां प्रिये ! ||
तदतीतं वरारोहे परं तत्त्वं निरामयम् | इति |

सुप्रभेदे च-

तदूर्ध्वं बिन्दुतत्त्वं तु तदूर्ध्वे नाद एव तु |
तदूर्ध्वं शक्तितत्त्वं हि तत्त्वं तत्त्वे तदूर्ध्वतः (?) |
अतोर्ध्वे शिवतत्त्वं स्यात् सर्वतत्त्वोपरिस्थितम् ||
शिवाद्यवनिपर्यन्तं व्यापकं तेन तेजसा |

	इदं नादतत्त्वमेव परमकारणं नित्यम् | तदेव महामायेति 
केचिदाचार्या वदन्ति | तेषां पक्षे चत्वार्येव कार्याणि शुद्धतत्त्वानि | 
यथा-

शुद्धानि पञ्चतत्त्वान्याद्यन्तेषु स्मरन्ति शिवतत्त्वम् |
शक्ति-सदाशिवतत्त्वे ईश्वर-विद्याख्यतत्त्वे च ||

	अस्य व्याख्या-तेषु मध्याच्छिवतत्त्वं बिन्द्वात्मकमाद्यं 
प्रधानमुपादानं स्मरन्ति पूर्वाचार्याः, परमोपादानत्वेनैव चास्य 
मायावन्नित्यत्वं सिद्धम् | अतश्चान्यानि चत्वारि तत्त्वानि तत्कार्याणीति भाव 
इति | श्रीमत्पौष्करे तु-नादाभिधानं शिवतत्त्वमपि कार्यमेव, किन्तु तत्र 
शक्तितत्त्वान्तर्भावेण चत्वार्येव कार्याणि शुद्धानीत्युक्तम् | तद् यथा-

वृत्तिस्तत्त्वात्मिका चास्य चतुर्थी संव्यवस्थिता |

 

शिवतत्त्वं सदेशाख्यमीशं विद्याह्वयं तथा ||
शुद्धान्येतानि तत्त्वानि रुद्राणूनां महात्मनाम् | इति |

सर्वज्ञानोत्तरे तु-शक्त्यभिधानं बिन्दुतत्त्वमेव परमकारणमित्युक्तम् |

तद्यथा-

अतोर्ध्वं बैन्दवं तत्त्वं विमलं सर्वतो मुखम् |
परमं सर्वतत्त्वानामनन्तज्योतिरूपकम् || २४ ||

अथ सूत्रान्तरेण चतस्रोऽपि वाग्वृत्तयो महामायाकार्याणीति 
शब्दसृष्टिमुद्दिशति-

तस्याश्चतस्रो वाग्रूपा वृत्तयो वैखर्यादयः |
वैखरी मध्यमा चान्या पश्यन्ती सूक्ष्मसंज्ञिता || २५ ||

	वागूपा वैखर्यादयश्चतस्रः तस्या महामायाया वृत्तयः 
कार्याणि | चतसॄणामपि क्रमेण नामान्याह-वैखरीत्यादि | एका 
वृत्तिर्नाम्ना वैखरीत्युच्यते | अन्या वृत्तिर्नाम्ना मध्यमा | अपरा नाम्ना 
पश्यन्ती | अपरा सूक्ष्मसंज्ञिता | एतासां स्वरूपमुत्तरत्र संग्रहकारः 
स्वयमेव वक्ष्यति | अनेन शब्दसृष्टिरपि बिन्दूपादानेत्युक्ता भवति | 
अत्राऽयं सृष्टिक्रमः-शिवेच्छया प्रथमं क्षुब्धाया महामायायाः 
सकाशान्नाद उत्पद्यते | नादाद् बिन्दुः | बिन्दोरक्षरम् | अक्षरान्मातृकेति | 
तथा पराख्ये-

बिन्दुः क्षुब्धस्तदिच्छातः शब्दराशिरभूत् तदा | इति |

मृगेन्द्रे-

शक्तेर्नादो भवेद् बिन्दुरक्षरं मातृका ततः  | इति |
आकाशवायुप्रभवः शरीरात् समुच्चरन् वक्त्रमुपैति नादः |
स्थानान्तरेषु प्रविभज्यमानो वर्णत्वमागच्छति यः स शब्दः || इति |

स्वायम्भुवे-

नवपर्वशतार्थात्म-योनिर्बीजात्मकः परः |
अकारादि-विसर्गान्तं बीजं तत् षोडशाक्षरम् ||
शेषा योनिश्चतुस्त्रिंशदव्यया ह्यक्षरात्मिका |
सा शक्तिर्देवदेवस्य तया व्याप्तमिदं जगत् || इति |

	आसां चतसॄणामपि वृत्तीनामाश्रयभूता निवृत्त्यादयः, कलाः 
पञ्च च बिन्दोरेव कार्याणि | तथोक्तं रत्नत्रये (८५)-

सैषा चतुर्विधा वृत्तिर्निवृत्त्यादि कलाश्रयात् |
पञ्चधा भिद्यते भूयः कलास्ता बिन्दुवृत्तयः || इति |

 

मूलतन्त्रेऽपि-पूर्वोक्तबिन्दुमध्यस्थाः कलाः पञ्च समुद्भवाः | 
इति | 

इयं महामाया शब्द-वस्तूभयात्मिका भवति; सूक्ष्मादीनां 
शब्दानां वर्णपदमन्त्रात्मकानाञ्च वस्तूनां चोत्पादनात् | तथा 
पौष्करे-

शब्दवस्तूभयात्मानौ बिन्दुर्नान्यतरात्मकः | इति |
मन्त्राध्वा च पदाध्वा च वर्णाध्वा चेति शब्दतः |
भुवनाध्वा च तत्त्वाध्वा कलाध्वा चार्थतः क्रमात् | इति ||

	अत्र शब्दब्रह्मवादिनः आत्मन एव नादादिक्रमेणाऽवस्थानमिति 
वदन्ति | तदयुक्तम् | अविकारिणस्तस्य नादाद्याकारेण परिणामानुपपत्तेः | 
नापि तच्छक्तेः, तस्या अपि परिणामायोगात् | द्वयोरपि विकारित्वा भ्युपगमे 
अचेतनत्वप्रसङ्गात् | तस्मात् शब्दोपादानत्वं बिन्दोरेवाभ्युपगन्तव्यमिति | 
तथा नादकारिकासु (१६)-

अविकार्यत्रात्मोक्तस्तच्छक्तिश्चाप्यतो न योग्यौ तौ |
बहुधा स्थातुं यद्वा चैतन्यविनाकृतौ विकारित्वात् | इति || २५ ||

एवं शुद्ध-मायालक्षणं पाशं निरूप्य स्वायम्भुव-
सूत्रेणाऽशुद्धमायालक्षणं निरूपयति-

मायातत्त्वं जगद्बीजमविनाश्यशिवात्मकम् |
विम्वेकमकलं सूक्ष्ममनाद्यव्ययमीश्वरम् ||

	मात्यस्यां प्रलये सर्वजगत्, मयति अन्नात् जगदिति वा माया | तथा 
पौष्करे-

मयत्यस्माद् जगत् सर्वं तेन माया समीरिता | इति |

	मायारूपं तत्त्वं मायातत्त्वम् | इदमेव तत्त्वं ग्रन्थ्यादि 
नामभिर्बहुभिर्गीयते | जगद्बीजम् जगतः सर्वस्य 
कलादेर्बीजमुपादानकारणम् | अनेन विशेषणेन-जगदिदं सोपादानम् 
उत्पत्तिधर्मकत्वात् यथा पटादिरिति मायासिद्धिरुक्ता | यथा मृगेन्द्रे (९/३)-

कर्त्ताऽनुमीयते येन जगद्धर्मेण हेतुना |
तेनोपादानमप्यस्ति न पटस्तन्तुभिर्विना || इति ||

	अविनाशि नित्यम् | जगत्-संहारे यद्युपादान-कारणस्य मायाख्यस्यापि 
विनाशः स्यात्, तत् पुनः सर्गादौ कस्मादुपादानाज् जगदुत्पद्येत | अतो नास्या 
अनित्यत्वम् | 

	अथोच्येत-सर्गादौ उपादानमपि देवः स्रक्ष्यतीति | नैतद् युक्तम् | एवं 
सति तत्कार्यस्येव अस्याप्युपादानं विनाऽनुत्पत्तेरुपादानान्तरं कल्प्यम् | 
तस्याप्यन्यदित्य-

 

नवस्था स्यात् | व्यक्त्युपसंहारेण शक्तिरूपतयाऽवस्थाने न कश्चिद् दोषः 
तदिदमुक्तं-

यद्यनित्यमिदं कार्यं कस्मादुत्पद्यते पुनः | इति |-मृगेन्द्रे (९/५)

	अशिवात्मकम् अशुद्धं, शिवात्मकं चेतनं न भवतीत्यशिवात्मकम् 
| अचेतनमिति यावत् | अचेतनस्यैव तत्कार्यस्य कलादेरुपलम्भात् | अचेतन-
तत्कार्योपलम्भेऽपि तत्कारणस्य चेतनत्वाभ्युपगमे कारणानियमलक्षणः 
सकलानुमानोच्छेदः सर्वव्यवहार-लोपोऽपि दोषः स्यात् | तदुक्तं (मृगेन्द्रे 
९/४)-

तदचेतनमेव स्यात् कार्यस्याऽचित्त्वदर्शनात् |
प्राप्तः सर्वहरो दोषः कारणानियमोऽन्यथा || इति |

	विभु व्यापि | पुरुषस्य भोगाय तिर्यगूर्ध्वाधो मध्यस्थित-स्रोतोभिः 
सर्वतोमुखतया सर्वकार्योत्पादकत्वात् | तदुक्तम्-

	अव्यापि चेत् कुतस्तत् स्यात् सर्वेषां सर्वतोमुखम् इति |-(मृगेन्द्रे ९/५)

एवं पक्षतुण्डादिभेदानामपि भोगाधिष्ठानत्ववत् कलादि-
कार्यभेदानामपि भोगाधिष्ठानतया भेदरहितम् | भिन्नत्वे अनेकत्वे 
सत्यचेतनस्य घटपटादिवदुत्पत्तिमत्त्वप्रसङ्गात् | इदं तु नोत्पत्तिमत् न 
कारणजन्यम्, परमकारणत्वात् | नहि परमकारणानि बहूनि भवन्ति | यथा 
मृगेन्द्रे (९/७-)

यदनेकमचित् तत् तु दृष्टमुत्पत्तिधर्मकम् |
न तदुत्पत्तिमत् तस्मादेकमभ्युपगम्यताम् || इति |

	ननु जगदुत्पत्तौ परपरिकल्पित-परमाण्वादिवदुपादानकारण-
बहुलत्वमस्तु ; बहुभ्योऽपि तन्तुभ्यः पटस्यैकस्योत्पत्तिदृष्टेः, तद्वद् जगत् 
सर्वमनेकस्मात् कारणादुतपद्यताम् किं ग्रन्थ्यात्मक परमकारण-
कल्पनयेति चेत् | न | यदनेकतन्त्वात्मकं कारणं पटस्योक्तं, तदनेकमपि 
एकस्माद् दुकूल-कार्पासादि-द्रव्यादुपन्नत्वादेकम् | यथा च एकस्माद् 
दुकूल-कार्पासादि-द्रव्याद् अनेकाकार-पटाद्युत्पत्तिः ; एवं परमकारणात् 
सर्ग-स्थिति-लयाधारात् सर्गादौ मायातत्त्वाज् जगदुत्पत्तिरिति न कश्चिद् दोषः | 
तदूक्तम्-

पटस्तन्तुगणाद् दृष्टः सर्वमेकमनेकतः |
तदप्यनेकमेकस्मादेव बीजात् प्रजायते || इति |-मृगेन्द्रे (९/७) |

एवमनेकत्वे सत्यचेतनानामनित्यत्वप्रसङ्गेन 
परमकारणत्वभङ्गमजानानां परमाणुगणकारणत्ववादिनां 
वैशेषिकादीनां द्रव्यादिषट्पदार्थ-षोडशपदार्थान्यतरज्ञानस्य 
निःश्रेयस हेतुतावर्णनेन प्रकटितप्रबोधतैक्ष्ण्यानामपि उपेक्षणीय 
[त्व]म् | तदुक्तम् (मृगेन्द्रे)-



भूतावधि जगद् येषां कारणं परमाणवः |
तेषां पूर्वोदिताद्धेतोर्ज्ञातैव ज्ञानसूक्ष्मता इति |

	अकलं कलारहितम् | कला नाम हावृतवाद्युक्ताः (?) 
पुरादिसन्निवेशानेकरुद्रभोग्यत्वादयो विशेषाः, तद्रहितम् | नात्र क्वचित् 
पुराणि नित्यानि दृश्यन्ते | नापि तत् सन्निवेशाः | नापि भोग्यत्वम् |

	ननु तत्र विशेषाभावे मण्डलेशानामवस्थानप्रतिपादिकायां 
मायायां मण्डलेशानाः क्रमतोऽष्टौ व्यवस्थिता इति श्रुतेरनुपपत्तिरिति चेत् 
| न | मायायाः शक्तिरूपत्वेन भुवनासम्भवेन तत्र स्थित्यनुपपत्तेः 
तत्समानदेशकलामस्तकस्थितानामुपचारेण तत्रावस्थानश्रुत्युपपत्तेः | 
तदुक्तं श्रीमन्मृगेन्द्रे (१३/३)-

मायायामपि पठ्यन्ते गहनेशादयोऽधिपाः |
तत्त्वशुद्धिश्च दीक्षायां सर्वं तत्कृतिमस्तके || इति |

	मायागर्भाधिकार्ये तदीश्वरत्वं, न तु 
पञ्चाष्टकादिवन्नियतभुवनेश्वरत्वमित्येतद् 
ज्ञापयितुमत्रोपचाराभिधानमिति भावः |

	सूक्ष्मम् | न स्थूलम् | अव्यक्त बुद्ध्यादिवत् स्थूलं न भवतीत्यर्थः | 
सूक्ष्मतारतम्यविश्रान्तभूभित्वादपि इदमेव सूक्ष्मम् | तथा | पौष्करे-

तन्मात्राणि पृथिव्यादेः सूक्ष्माण्येभ्यस्त्वहङ्कृतिः |
तस्याः सूक्ष्मतरा बुद्धिस्तस्याः प्रकृतिरेव च ||
तस्याः कलादिवर्गश्च माया सूक्ष्मतरा ततः |
यत्र सौक्ष्म्यपराकाष्ठा सा मायेत्यभिधीयते || इति |

	अस्याः सूक्ष्मत्वमन्तर्गूढपटस्य कटादेरिवाभिप्रेतम् | नतु 
सर्वथा विकारराहित्यम् | यथा मृगेन्द्रे (९/२१)-

यथा कटादिगूढस्य पटादेस्तद्व्युदासतः 
नासतः क्रियते व्यक्तिः कलादेर्ग्रन्थिस्तथा || इति |

	अनादि परमकारणत्वात् यच्चानादि, न तत् सर्वात्मना परिणमते | किन्तु 
शक्त्यात्मनावस्थितायास्तस्या एकदेशतो मायात्मकादुपद्यते 
व्यक्तिमासादयति |

 

येषां सर्वात्मना जगद्बीजं परिणमते, तेषां तदनित्यमिति अनादि-पदेन 
एकदेशपरिणाम-सिद्धिः | एवं सति अस्मिन् सिद्धान्ते कार्यत्वं न पटकुटीवत् 
वृत्तितया, पटदशायां कुटीकृत्यस्याऽनुपपत्तेः | नापि सांख्यवद् दधि-
क्षीरन्यायेन परिणामतया, तथात्वे क्षीरनाशवत् सर्वात्मना उपादान-
नाशप्रसङ्गात् | अत एव न बौद्धवद् बीजान्तराङ्कुरन्यायः, तत्रापि 
सर्वात्मना बीजनाशात् | नापि मायावादिवत् शुक्तिरजत-न्यायेन विवर्त्ततया, 
कार्यस्याऽसत्यत्वप्रसङ्गात् | तस्मादस्मिन् मते घृतकीट-न्यायेन एकदेश-
परिणामतयैव कार्यत्वं सिद्धम् | तदुक्तम्-

बिन्दु-माया-प्रधानानां विकृतिर्घृत कीटवत् | इति |

सिद्धान्तदीपिकायाम्-

शिवेच्छाप्रेरिता नन्दनाथ-विक्षोभिता पुनः |
घृतकीटनयादेकदेशेन परिणामता ||
शक्त्यात्मक-कलादीनि प्रयान्ति स्थूलरूपताम् |
नाऽसतो विद्यते भावो नाऽभावो विद्यते सतः || इति |

	अत्र तनुकरणादीनि कार्याणि संहृतौ बिन्द्वाद्युपादानेषु 
शक्त्यात्मनाऽवस्थाय सृष्टौ बन्धात्मक-प्रयोजनाय पुनर्व्यक्तात्मकानि 
भवन्ति | तथा मृगेन्द्रे (९/१३)-

तदाधाराणि कार्याणि शक्तिरूपाणि संहृतौ |
विकृतौ व्यक्तिरूपाणि व्याप्रियन्तेऽर्थसिद्धये || इति |

	अव्ययं न तस्याः विकारशक्तयो व्ययं विनाशं गच्छन्तीति अव्ययम्, 
शक्तिव्ययरहितमित्यर्थः | अव्ययपदेन असत्कार्यवादिभ्योऽस्यात्र विशेषः 
सूचितः | तेषां हि विशिष्ट-कार्योत्पादन-सम्भवादित्युक्तं मोक्षकारिकासु | 
इत्थं सर्वविकाराणामुपादानतयाऽऽपूरकत्वेन ईश्वरवत् 
पुरुषार्थसाधकत्वादीश्वरत्वमिति || २६ ||
	अस्य मायातत्त्वस्य एकत्वेऽपि अनेकाकार-कार्योत्पादकत्वं 
सहकारिसापेक्षत्वं च मृगेन्द्रसूत्रेण (९/२) प्रतिपादयति-

तदेकमशिवं बीजं जगतश्चित्रशक्तिमत् |
सहकार्यधिकारान्त-संरोधि व्याप्यनश्वरम् || २७ ||

	तत् मायातत्त्वम् एकम् | अशिवम् अशुद्धं मोहकत्वात् | जगतो बीजम् | 
चित्रशक्तिमत् चित्रा विचित्राः शक्तयो यस्य तत् तथोक्तम् | तथाचाऽस्य एकत्वेऽपि 
तच्छक्तीनामनेकत्वाद् विचित्रकार्य-जनकत्वमविरुद्धमित्यर्थः |



किंच सहकार्यधिकारान्त-संरोधि ? | ताच्छील्ये णिनिप्रत्ययः | अनेन कर्म 
सहकारीत्युक्तम्, कर्माभावे ग्रन्थितत्त्वस्याऽप्रवृत्तेः | व्यापि अनश्वरम् | 
पदद्वयमेतत् पूर्वमेव व्याख्यातम् | अत्र एकत्वादि-विशेषणानां 
पुनरुपादानं प्रतिपादयितुं (?) विचित्रशक्तिमत्-
सहकार्यधिकारान्तसंरोधि-रूप-विशेषणद्वय-सहवर्त्तितयैवेति न 
पौनरुक्त्यम् | अस्य मायातत्त्वस्य रूपमाचार्यैरप्युक्तम्-

मायाख्यं चित्रशक्त्या परिगतमकलं कृष्णवर्त्मैकबीजं 
नित्यं कर्मान्तरोधि स्वकृतिनिवसनं तत्कृतिव्यापकं च |
कार्याचित्त्वप्रकाश्य ----- दशिवकरं (?) मोहकं स्वापकाले 
सत्त्वात्मा च स एवं परमपि च सितं कारणं बोधकं तत् || इति || २७ ||

अथ किरणसूत्रार्धेन शुद्धाशुद्धयोरुपादानयोर्माययोर्-
अधिष्ठातुर्निमित्तकारणस्य भेदं दर्शयति-

शुद्धेऽध्वनि शिवः कर्ता प्रोक्तोऽनन्तोऽसिते प्रभुः || २८ ||

	शिवः शुद्धः परमेश्वरः शुद्धे अशुद्धिरहिते अध्वनि 
विद्यातत्त्वभुवनाद्यात्मके मन्त्रे मन्त्रेशाद्यात्मके च कर्ता निमित्तं 
प्रोक्तः उदितः | तत्कृतं तत्त्वभुवनादिकं च समस्त मित्यर्थः | अनन्तः 
अनन्तादिको वर्गः असिते अशुद्धमायात्मके प्रभुः सृष्ट्यादिकर्ता प्रोक्त 
इत्यनुषङ्गः | अत्राऽनन्तादीनामीश्वरप्रेरणयैव कर्तृत्वमभिमतम् | 
तदुक्तमत्रैव-

ईश्वरोऽधस्त-विद्यानां पतीन् स प्रेरयत्यणून् |
तेन प्रेरितमात्रास्ते कुर्वन्त्यधस्तनं जगत् || इति ||

	तथा कैलाससंहितायां-

माया-विक्षोभकोऽनन्तो महेश्वर-समन्वयात् | इति |

यद्येवं शिवस्य सर्वकर्तृत्वं न घटत इति चेत् | न | अन्तरङ्गामात्य-
पुरोहितादिप्रकृतिवर्गं स्वयमेव कुर्वतो नृपतेर्बहिरात्मकल्पा ऽमात्यादि-
प्रेरणेन सर्वकर्तृत्ववत् अनन्तादीन् स्वयमेव कुर्वतस्तत्-प्रेरणया च बहिः 
कर्त्तुः शिवस्य सर्वकर्तृत्वाविरोधात् | तदुक्तमत्रैव-

? सहकारिणां कर्मणामधिकारान्तं यावत् संरुणद्धि अणून् 
बध्नाति तच्छीलमिति सहकार्यधिकारान्तसंरोधि, कर्मणामभावे 
मायातत्त्वस्याप्रवृत्तेरित्यर्थः |

 

यथा भूमण्डलेशेन नियुक्तः सर्वतः प्रभुः |
तथाऽसौ कुरुते सर्व तच्छक्ति-प्रतिबोधितः || इति |

	अत्र शिवप्रेरितस्याऽनन्तस्य कलादि-प्रधानपर्यन्त-तत्त्वानामेव 
कर्त्तृत्वम् | अनन्तप्रेरितस्य श्रीकण्ठस्यैव गुणादि-क्षित्यन्त-तत्त्वानां 
कर्त्तृत्वम् | भौतिकसृष्टेस्तु श्रीकण्ठप्रेरितस्य ब्रह्मणः कर्तृत्वमिति विवेकः | 
तद् यथा पौष्करे-

क्षोभकोऽत्र महातेजाः श्रीकण्ठोऽनन्तविक्रमः || (पौ० ६/३०)
प्रवृद्धः परमेशान ! शक्तिसम्पर्क-मात्रतः || (पौ० ६/३१)
गुणादि-क्षितिपर्यन्त-तत्त्वजातं यतो भवेत् || इति (पौ० ६/१८)

श्रीमतङ्गे-

स्थितये सर्वभूतानां शरीराण्यसृजत् पुरा |
स्थूलानि तद्विशिष्टानि सृष्टवान् भूतनायकः || इति | (मा० १९/२-४)

तथा स्वायम्भुवे-

तथो(यो)द्वलितसामर्थ्याः सर्वस्य प्रभविष्णवः |
अनन्तेशादि-विद्येशा बभूवुः कारणेच्छया ||
तेभ्योऽमितबलाश्चान्ये तेभ्यश्चान्ये नियोगिनः (?) |
भवन्ति विमलात्मानः सितासितफलप्रदाः ||
तेभ्योऽपि साञ्जनाश्चान्ये पतीच्छानुविधायिनः |
येभ्यो निखिलमुत्पन्नं जगत् स्थावरजङ्गमम् || इति || २८ ||

एवमनन्तक्षोभ्यस्य मायातत्त्वस्य कार्याण्यशुद्ध-स्वरूपाणि 
मृगेन्द्रसूत्रेण (१०/१) दर्शयति-

ग्रन्थिजन्य-कला-काल विद्या-राग-नृमातरः |
गुण-धी-गर्व-चित्ताक्ष-मात्राभूतान्यनुक्रमात् || २९ ||

यथायोग्यक्रमाद् ग्रन्थेः मायायाः अनन्तक्षुब्धायाः जन्यानि 
साक्षात् परम्परया च कार्याणि | श्रीमतङ्गे (कलातत्त्वपटले २)-

क्षोभितोऽनन्तनाथेन ग्रन्थिर्मायात्मको यदा |
तदा स्वेन विकारेण तनो(करो)ति विपुलं जगत् ||

अत्राऽयमुत्पत्तिक्रमः-मायातत्त्वात् प्रथमतः 
कलाशब्दस्याऽर्थभूतयोः कला-नियति-नाम्नोस्तत्त्वयोः कालतत्त्वस्य च 
नृशब्देनोक्तस्य च पुंसः पुंप्रत्ययहेतोस्तत्त्वविशेषस्य चतुर्णां 
तत्त्वानां साक्षादभिव्यक्तिः | कलातत्त्वात् तु विद्या-रागतत्त्वयोर्मातृ 
शब्दार्थभूतस्य प्रधानतत्त्वस्य त्रयाणां तत्त्वानामभिव्यक्तिः |



श्रीकण्ठ-क्षोभितात् प्रधान-तत्त्वाद् गुणशब्दार्थानां 
सत्त्वरजस्तमसामभिव्यक्तिः | तेभ्यो धी-शब्दार्थस्य बुद्धि-
तत्त्वस्याऽभिव्यक्तिः | बुद्धितत्त्वाच्च गर्वशब्दवाच्यस्य तैजस-
वैकारिकभूतादिरूपेण त्रिविधस्याऽहङ्कार-तत्त्वस्याऽभिव्यक्तिः | 
तैजसादहङ्कारात् चित्तशब्दवाच्यस्य मनसश्च अक्षरशब्द-वाच्यानां 
ज्ञानेन्द्रियाणां च समुद्भवः | वैकारिकादहङ्कारात् 
कर्मेन्द्रियाणामुत्पत्तिः | भूतादिशब्दवाच्यादहङ्कारात् 
मात्राशब्दोद्दिष्टानां तन्मात्राणां तत्त्वानामुद्भवः | तन्मात्रेभ्यः 
सकाशाद् भूतानां पञ्चतत्त्वानामुत्पत्तिः | अमादनुक्रमात् 
एतान्येकत्रिंशत्तत्त्वानि अनन्तेशादिभिर्ग्रन्थितत्त्वतः साक्षात् परम्परया च 
अभिव्यक्तानीति | अत्र संमतयो बहुलत्वान्न लिखिताः | 
अस्याऽशुद्धस्याऽध्वनः परशक्ति-नाद-बिन्दु-सदाशिव-विद्या-रूपः 
पञ्चस्कन्धः शुद्धो व्यापकत्वेन संस्थितः | तत्र परमकारणं 
महामायारूपः सूक्ष्मो नादः कलां व्याप्नोति | इन्धिकादि-पञ्चकलोपेतः 
स्थूलो नादः काल-नियति-विद्या-राग-पुरुष-रूपाणि तत्त्वानि व्याप्नोति | 
निवृत्त्यादिकला-चतुष्टय-सहितो बिन्दुश्चतुग्रन्थिरूप-प्रधान-गुण-
बुद्ध्यहङ्कारतत्त्वानि-व्याप्नोति | एतदन्तर्गतमहङ्कारतत्त्वं मनसा सह 
ज्ञानेन्द्रिय-कर्मेन्द्रियात्मकं करणदशकं व्याप्नोति | तद्बिन्द्वन्तर्गतं 
बुद्धितत्त्वं धर्माधर्मादिभावांस्तदुपादानानि प्रत्ययांश्च 
व्याप्नोति | सदाशिवनाथः पृथिव्यादि-तन्मात्रपञ्चकाधिष्ठातृ-
सद्योजातादि-पञ्चमन्त्रतनुर्भूत्वा तन्मात्रपञ्चकं व्याप्नोति | 
मन्त्रेशास्तु सूक्ष्म देहारम्भक-भूतविशेषान् व्याप्नुवन्ति | मन्त्रास्तु 
स्थूलपृथिव्यादीनि व्याप्नुवन्ति | तथाच विद्याविद्यश्वरो-भयात्मको 
विद्यास्कन्ध एकः | सदाशिवस्कन्धो द्वितीयः | बिन्दुस्कन्धस्तृतीयः | 
नादस्कन्धश्चतुर्थः | कारणस्कन्धः पञ्चम इति पञ्चस्कन्धः 
शुद्धाद्धा इति मन्तव्यमिति | तथा मृगेन्द्रे ( १३/१९६-१९७-१९८-१९५ )-

नादः सूक्ष्मः कलाकाल-रागयुग्मे सपूरुषे |
स्थूलः पञ्चकलो नादः पञ्चतत्त्वाश्रयो मुने ! ||
प्रधानादि-चतुर्ग्रन्थि-निधिर्बिन्दुश्वतुष्कलः |
गर्वे मनोमुखा देवा बुद्धौ भावादयः स्थिताः ||




पञ्चमन्त्रतनुर्देवः स्थितस्तन्मात्रपञ्चके |
सूक्ष्मभूतेषु मन्त्रेशा मन्त्राः स्थूलेषु संस्थिताः ||
विद्या पञ्चाणुदेहश्च बिन्दुर्नादोऽथ कारणम् |
पञ्चस्कन्धः परो मागः || इति 

अस्य च प्रेरककाण्डत्वेन भोग्य(क)भोजक-काण्डयोर्व्याप्तिर्युज्यते | 
अचिन्त्ये-

चतुर्विंशतिसंख्यातमशुद्धं भोग्यकाण्डकम् |
ततो हि मिश्रतत्त्वं च भोक्तृकाण्डं तु सप्तकम् ||
प्रेरकं शुद्धतत्त्वं च स्वतन्त्रं तच्छिवस्य तु |

	प्रेरककाण्डं शुद्धम् ; नादादिपञ्चतत्त्वेन 
वैखर्यादिप्रेरकत्वाच्च तद्भुवनवासिनां सर्वज्ञत्व-
सर्वकर्तृत्वोद्धलनहेतुत्वाच्चिद्रूपतया चिद्रूपकारितया च (ख) | अत्र 
प्रेरितप्रकारः सूक्ष्मा वृत्तिर्नादः, पश्यन्ती वृत्तिर्बिन्दुः, मध्यमा 
वृत्तिरक्षरं, वैखरी वृत्तिर्मातृका इत्युच्यते | सा च वैखरी द्विधा-
स्वश्रोत्रग्राह्या, परश्रोत्रग्राह्या चेति | एता वृत्तयः क्रमेण 
शिवादिपञ्चतत्त्वसम्बन्धिन्यः | आसां स्थानानि क्रमेण वस्ति-नाभि-हृद्-
ग्रीवास्यानि पञ्च | तदुक्तं सिद्धान्तरहस्यसारे-

विद्यादि-पञ्चतत्त्वानां वागिन्द्रियसहायता |
वैखर्यादिविभेदश्च भोगकाले नॄणां भवेत् ||
नादः सूक्ष्मो भवेद् बिन्दुः पश्यन्ती मध्यमाऽक्षरम् |
मातृका वैखरी ज्ञेया नादाद्यास्तु शिवादयः ||
कण्ठोष्ठ्यमीश्वरीतत्त्वे विद्यायां वैखरी स्थिता |
सुक्ष्मादयो वस्ति-नाभि-हृद्-ग्रीवास्येषु संस्थिताः ||
वैखर्यन्यश्रोत्रगता कण्ठोष्ठ्यं स्वश्रुतिं गता |
सविकल्पा मध्यमा स्यात् पश्यन्ती निर्विकल्पयुक् ||
आसां सूक्ष्मा कारणं स्याद् ब्रह्मघोषं तदुच्यते |

	भोक्तृकाण्डं शुद्धाशुद्धम् | तद्वासिनां पुंमलावृतानां 
किञ्चिज्ज्ञत्वाद्युपोद्वलन-हेतुत्वात् शुद्धम् | चिद्रूपकारितया अशुद्धं 
भोग्यकाण्डकम् |

ततो हि मिश्रतत्त्वं च भोक्तृकाण्डं तु सप्तकम् |
प्रेरकं शुद्धतत्त्वं च स्वतन्त्रं तु शिवस्य तु ||



तथा-भोक्ता भोग्यं भोजयिता मन्तव्यं त्रिविधं त्विदम् | इति |

	अत्र प्रेरककाण्डं शुद्धम्; नादादिपञ्चकेन 
वखर्यादिप्रेरकत्वाच्च, तद्भुवनवासिनां सर्वज्ञत्वात् सर्वकर्त्तृत्वाद् 
दुःखादि-रहितत्वाच्च | भोक्तृकाण्डं शुद्धाशुद्धम् ; तद्वासिनां किञ्चित्-
सर्वज्ञत्वेन शुद्धत्वं, दुःखादि-योगेनाऽशुद्धत्वं च | 
भोग्यकाण्डमशुद्धम् | तद्वासिनां सदा किञ्चिज्ज्ञत्वाद् दुःखादि-
युक्तत्वाच्च | तद् यथा-

अशुद्धं तु चतुविंशच्छुद्धाशुद्धं च सप्तधा |
नित्यशुद्धं च पञ्चैते षट्त्रिंशत् तत्त्वरूपकम् || इति || २९ ||

	एवं माया-पाश-लक्षणानन्तरं कर्मरूपं प्रञ्चमं पाशं 
विश्वसारोत्तर-सूत्रेण निरूपयति-

धर्माधर्मात्मकं कर्म तच्च त्रिविधमर्थतः |
जात्यायुर्भोगदं येन नामिश्रं पच्यते क्वचित् || ३० ||

	कर्म धर्माधर्मात्मकं धर्मश्चाधर्मश्च धर्माधर्मौ, तौ 
आत्मा स्वरूपं यस्य तद् धर्माधर्मात्मकम् | तच्च कर्म अर्थतः फलतः 
त्रिविधं त्रिप्रकारम् | तदेवाह-जात्यायुर्भोगदमिति | जातिर्देवत्वादिः | आयुः 
शतवर्षेष्वपि जीवनादि | भोगः सुखदुःखानुभवः | तानि ददातीति 
जात्यायुर्भोगदम् | येन हेतुना ततो हेतोः जातिप्रदमायुः प्रदं 
भोगप्रदमिति त्रिविधं फलदमित्यर्थः | तथा योगपातञ्जलसूत्र-

	सति मूले तद्-विपाको जात्यायुर्भोगा इति | एते जात्यादयोऽप्युत्तमादि-
क्रमेण त्रिविधा भवन्ति | तथा श्रीमतङ्गे (धर्माधर्मनिर्णयपटले ६-८)-

जातिभेदाद् रूपभेदाच्छौर्य विज्ञानभेदतः |
सौभाग्यभेदतश्चापि दौर्भाग्येन च लक्ष्यते ||
एवं मध्योत्तमाद् भोगात् कनिष्ठाच्चैव भेदतः |
न्यूनं न्यूनतमानि स्युः श्रेष्ठं श्रेष्ठतमानि च ||
पशूनामुपसर्पन्ति विभागांस्तेष्वथोच्यते || इति |

	तच्च त्रिविधमपि कर्म अमिश्रं परस्परसम्बन्ध-रहितं क्वचिदपि 
स्थले न पच्यते न पक्वं क्रियते | फलदानं पाक-शब्दार्थः | 
जात्यायुर्भोग-प्रदत्वेन तद्देशवर्त्तिनामपि



विचित्राणां विनश्वराणां प्रत्यात्मनियतानां भवान्तरभाविनां च 
तत्तज्जातिदेहेन्द्रियार्थानां च कारणतया दृक्-गुण-कर्मसिद्धिरुक्ता ; 
कारणासंभविनां गुणानां कार्येष्वनुपलब्धेः | यथा मृगेन्द्रे ( ८/२)-

तस्य प्रदेशवर्त्तित्वाद् वैचित्र्यात् क्षणिकत्वतः |
प्रतिपुंनियतत्वाच्च सन्ततत्वाच्च तद्गुणम् || इति |

जातिवैचित्र्यं तावत् प्रसिद्धम् | इन्द्रियवैचित्र्यम्-यथा परावृत्त-
जिह्वावत्त्वं गजादीनाम्, चक्षुःश्रवत्वं भुजङ्गानाम्, 
अनालोकालोकित्वमुलूकानाम् | पुरुषाणां च केषाञ्चित् विपुलदृशामपि 
अदर्शनम्, अन्धप्रायाणामपि सूक्ष्मार्थदर्शित्वमिति | विषयवैचित्र्यं तु 
यथा-जलधरनिपतित-जलकणोपजीवित्वं चातकानां मयूराणां च | 
अवकराहारत्वं कुक्कुटादीनाम् | अवकरः संकरः, संकरोऽवकरस्तथा 
इत्यमरः | कमलकिञ्जल रसास्वादनं मधुकर-सारसानामित्याद्यहनीयम् 
|| ३० ||

	अथ मृगेन्द्र सूत्रेण (८/३-४) सार्धश्लोकद्वयेन कर्मणोऽपि 
विशेषानाह-

कर्म व्यापारजन्यत्वाददृष्टं सूक्ष्मभावतः |
जनकं धारकं भोग्यमध्यात्मादि-त्रिसाधनम् || ३१ ||

	व्यापार-जन्यत्वात् व्यापारेण यत् जन्यं तत् व्यापारजन्यं तस्य 
भावः तत्त्वं, तस्माद्वेतोः, कर्म क्रियत इति कर्म सूक्ष्मभावतः 
सूक्ष्मस्य भावः तस्मात् सौक्ष्म्याददृष्टं दृष्टं न भवतीत्यदृष्टम्, 
अतीन्द्रियमित्यर्थः | तथा मतङ्गे (विद्यातत्त्वपटले ६१/६२)-

लोकेऽपि सुप्रतीतं स्याद् द्विविधं कर्म कर्मिणाम् |
क्रियावसानिकं दृष्टमदृष्टं तत्र संक्षये || इति |

जनकं निमित्ततया देहेन्द्रियभुवनादेः, यतः कर्मफलोपभोगायैव 
तत्तत्-तनुकरणादियोगोत्पादः | धारकं च तस्यैव प्रतिनियतकालस्य 
दातृत्वेन | -भोग्यं च तत्फलद्वारेण | किंच-अध्यात्मादि-त्रिसाधनम् | 
अध्यात्मादीनि त्रीणि साधनानि यस्य तत् तथा | 
तत्राऽध्यात्मशब्देनाऽन्तःकरण-सन्निकर्षेण आत्मानमधिकृत्य यद् 
वर्त्तते तन्मतिरित्युच्यते | आदिग्रहणात् वाक्-कायक्रिये च गृह्येते | एवं च मनो 
वाक् कायक्रिया 



च साधनं यस्य तद्  यथाक्रमम् इष्टदेवतानुध्यान-नमस्कार-
स्तोत्रपाठ-यजनादिरूपं धर्मात्मकं कर्म | परस्वहरणेच्छा-
तत्प्रवाद-तदुपघातादयो यथासंख्यं मनो वाक् काय-क्रिया साधनं 
यस्य तत् अधर्मात्मकं कर्म | यथाऽचिन्त्ये-

जायते पुण्यपापौ तौ मनोवाक्-कायकर्मभिः |
तन्मनः-कर्म चेत्याहुः पुंसश्चित्ता पराधतः ||
सत्यज्ञानोपदेशश्च प्रियमप्रियमन्यतः |
अनित्यमज्ञानरतमेतद् वाक्कर्म चोच्यते |
दानाहिंसापरश्चैव हिंसाचर्या-सुरावशः ||
विषये सक्ति-रत्यादि कायिकं समुदाहृतम् | इति |

	यद्वा-अध्यात्म-भूत-दैवानि त्रीणि हेतुतया अधिकृत्य 
अध्यात्ममधिभूतमधिदैवतं च यत् सुख-दुःखमुत्पद्यते तस्य 
त्रिविधस्यापि साधनम् | कर्मवशाद्धि चेतः-प्रसादाद्युद्वेगादि वा 
आध्यात्मिकं सुखदुःखमुत्पद्यत इति | आधिभौतिकं च अङ्गनासम्भोग 
गज-सिंहाद्यमिभवरूपम् | आधिदैविकं च अभिमतानभिमत-
वर्षातपादिकृतम् | तथा सुप्रभेदे-

अध्यात्ममधिभूतं च आधिदैविकमेव च |
त्रिविधं दुःखमाप्नोति तेषामाध्यात्मिकं शृणु ||
अध्यात्मिकं द्विधा प्रोक्तं शरीरं मानसं तथा |
गुल्मोऽर्शमतिसारं च ज्वरशूलाद्यनेकधा ||
नर-मृग-पिशाचैश्च गो-यक्ष-चोर-राक्षसैः |
प्रोक्तं शरीरजं दुःखं मानसं शृणु सुव्रत ! ||
शोकासूयावमानेर्ष्या-मात्सर्यादिभिरेव च |
एवं मानसमाख्यातमाधिभौतिकमुच्यते ||
शीतोष्णवातवर्षैश्च विद्युदशनिमारुतैः |
एतैर्भूतैस्तु यद् दुःखमाधिदैविकमुच्यते ||
गर्भजन्मजराऽज्ञानमृत्युनरकजं तथा |
प्रोक्तं दुःख-त्रयं ह्येवमेषु स्थानेषु भुज्यते || इति || ३१ ||

 	

तत् सत्यानृतयोनित्वाद् धर्माधर्मस्वरूपकम् |
स्वापे विपाकमभ्येति तत् सृष्टावुपयुज्यते || ३२ ||
मायायां वर्तते चान्ते नाभुक्तं क्षयमेति च || ३३ ||

	तत् कर्म सत्यानृत-योनित्वात् सत्यं च अनृतं सत्यानृते, ते योनिः 
प्रकृतिर्ययोस्तयोर्भावस्तत्त्वं तस्माद् धर्माधर्मस्वरूपकम् | सत्य-प्रकृति 
कर्म धर्मरूपम्, असत्य-प्रकृति कर्म अधर्मरूपमित्यर्थः | तादृशं 
कर्मस्वापे सर्वभूत-संहारकाले विपाकं परिणतिम् अभितः समन्तात् एति 
प्राप्नोति | तत् तादृशं कर्म तद्विपाका नुगुणं पक्वं कर्म सृष्टौ 
सृष्टिकाले उपयुज्यते उपयोगमेति | सृष्टिसमनन्तरमेवाऽस्य यथायोग्यं 
कलादि-क्षित्यन्तं भोगः प्रवर्त्तत इत्यर्थः | तदुक्तमत्रैव-

	इति मायादिकालान्त-प्रवर्तकमनादिमद् | (मृ० ८/६)

अन्ते संहारकाले च मायायां मायातत्त्वे वर्त्तते | दहेजन्मजनकं 
(? १४) मनोवाक्कायरूपेण स्थूलकर्मेत्युच्यते | अनेन कर्म-त्रैविध्यमुक्तम् | 
तथा सिद्धान्तसारावल्यां-
	
वाग्धीकायात्मसाध्यं फलजननकरं कर्म धर्मादिभोग्यम् |
स्वापे चायाति पाकं स्थितिमति-सहितं भोगदं स्यात् कलान्तम् | इति ||

शिवधर्मे-

अधर्मभेदा विज्ञेयाश्चित्तवृत्ति-प्रभेदतः |
स्थूलाः सूक्ष्माः सुसुक्ष्माश्च कोटिभेदैरनेकधा || इति |

अभुक्तं भुक्तं न भवतीत्यभुक्तं कर्म क्षयं विनाशं नैति | 
पौष्करेऽप्येवमुक्तम्-

नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि | इति |

चकाराद् दीक्षाज्ञानादौ नाशकेऽसति |

प्रायश्चित्तेऽथवा भोगे युगपद वा क्रमेण वा |

विनश्वरं च विज्ञेयम् || इति |

	एवं क्रमेणोक्तानि मल-तिरोधानशक्ति-महामाया-माया-कर्माणि 
पञ्चापि पुरुषबन्धकतया अस्मिन् शास्त्रे पाशपञ्चकत्वेन प्रसिद्धानि | 
यथा श्रूयते-

मलः कर्म महामाया-मायोत्थमखिलं जगत् |
तिरोधानकरी शक्तिः पाशत्वेनाऽर्थपञ्चकम् || इति || ३२-३३ ||



इत्थं चतुर्दशश्लोकैः पाशानां स्वरूपमुक्त्वा तदधीनं 
पशोरवस्थात्रय-स्वरूपं स्वायम्भुव-सूत्रेण दर्शयति-

अथात्माऽविमलो बद्धः पुनर्मुक्तश्च दीक्षया |
विज्ञेयः स त्रिधावस्थः केवलः सकलोऽमलः || ३४ ||

	अत्रात्मशब्देन अत सातत्यगमने इति धातुनिष्पन्नेन जीवात्मा उच्यते | स 
आत्मा केवल इति सकल इति विमल इति च त्र्यवस्थः अवस्थात्रय-युक्तः | अविमलः 
विमलो न भवतीत्यर्थः, अत्यन्त-मलिन इत्यर्थः | अयं तु केवलावस्थः | 
बद्धः कर्मानुरक्तः कलादिबन्धेन बद्धः | अयं तु सकलावस्थः | 
पुनश्च दीक्षया दीक्षाख्येन साधनेन मुक्तः कलादिबन्धान्मुक्तः | अयं 
च अमलः शुद्धावस्थ इति विज्ञेयः बोद्धव्यः | तथा सुप्रभेदे-

त्र्यवस्थः पुरुषः प्रोक्तः शुद्धः सकलः केवलः |
शुद्धावस्थानमात्मानं शिवरूपमिति स्मृतम् || इति || ३४ ||

	पूर्वत्र केवलः सकलोऽमल इत्युक्तम् | तत्र केवलस्य 
प्रथममुद्दिष्टत्वात् तदनुसारेण प्रथमं केवलस्य स्वरूपं 
सूत्रान्तरेण दर्शयति-

अचेतनो विभुर्नित्यो गुणहीनोऽक्रियोऽप्रभुः |
व्याघातभागशक्तश्च शोध्यो बोध्योऽकलः पशुः || ३५ ||

अत्र अचेतनः चेतनारहितः, अचेतनत्वं केवलस्य प्रकृति-चैतन्यं 
ज्ञानक्रियारूपमात्मनो नास्तीति | अत्र तु ज्ञानमात्रं विवक्षितम्, उत्तरत्र 
क्रियानिषेधात् | तच्चैतन्यं मलेन सन्निरुद्धत्वात् परार्थेषु न प्रवर्त्तत 
इत्यचेतन इत्यर्थः | न पुनरयं लोष्टवद् अचेतनः, भोगावस्थायां तस्य 
चैतन्याभिव्यक्तिश्रुतेः, सत एवाऽभिव्यक्तेरसतोऽभिव्यक्त्यसम्भवात् | 
चैतन्यमत्र भोग्यार्था (?-११) वभासात्मकमेवाऽभिव्यज्यते ; नतु 
स्वभावात्मकमपि, तस्य मलोपरोधासंभवात् | नित्यव्यापक-स्वयंज्योतिः-
स्वरूपत्वात् | एतच्च प्रपञ्चितं तत्त्वसंग्रहवृहट्टीकायाम् |

	यद्येवं विषय-प्रकाशात् पूर्वमपि कस्मान्न प्रकाशते ? क 
एवमाह ? किन्तु परप्रकाश-स्वभावात्मकत्वात् असति परप्रकाशे 
सुषुप्त्यवस्थायामिवाऽकिञ्चित्करस्वरूपमात्रनिष्ठत्वेन 
व्यवहर्त्तुमशक्यमसत्कल्पमेव | सर्वज्ञत्वाद्यभिव्यक्तौ तु संप्राप्त-
चित्क्रिया-प्रसरं सर्वार्थ-द्योतनात् प्रकाशत एव |

 

यद्येवं स्वप्रकाशात्मनस्तत्स्वरूपस्याऽनावरणात् किमस्य 
प्रतिबद्धमर्थविषयं ज्ञानं, बहलान्धकार-नेत्रस्यैव पुंस इति चेत् ? 
सत्यम् | तदप्यर्थस्य ज्ञानं तस्य स्वरूपमेव; तस्य चावृतत्वान्न दोष इति |

	विभुर्व्यापकः | यत्र यत्र व्यञ्जकं कार्य-करणादि, तत्र तत्राऽस्य 
चैतन्याभिव्यक्तेः व्यापकत्वम् | नित्यः उत्पत्ति-रहितः | 
अवस्थाविशिष्टस्याऽनित्यत्वेऽपि स्वकारणोत्पन्नत्व-
रूपस्याऽनित्यत्वस्याऽभावादस्य नित्यत्वम् | गुणहीनः 
भोगसिद्धर्थमस्याङ्गानिगुणाः कलादयः, तैर्हीनो गुणहीनः | अक्रियः 
क्रियारहितः | करण-व्यापारः क्रिया, नेयमात्मनः सम्भवति | तस्या अना 
(तदा)त्मकत्वेन जडवस्तुधर्मत्वात्, अतस्तत्-क्रियायां शक्तत्वं 
कर्तृत्वमस्य निरुद्ध-क्रियाशक्तित्वात् नास्तीत्यक्रियः | अप्रभुः प्रभुत्वं 
सकलकारकवशित्वमैश्वर्यम्, तदस्य मलनिरुद्धत्वान्नास्तीत्यप्रभुः | 
नचाऽक्रियत्वेनाऽस्य पौनरुक्त्यम् ; तत्र (क) स्वतन्त्रकर्तृत्वस्य निषेधः, अत्र 
(ख) हेतुकर्तृत्वस्य निषेध इति भेद-सम्भवात् | व्याघातभाक् शिवशक्ति-
तिरस्कारो व्याघातः तिरोभावः, तं भजत इति व्याघातभाक् | अशक्तः 
स्वयं मलनिरुद्धत्वात् इन्द्रियमर्थेषु प्रवर्त्तयितुं न शक्नोतीत्यशक्तः | 
शोध्यः एतस्यामप्यवस्थायां शिवेन मलतः शोध्यः | बोध्यः मलेन 
मुकुलीकृत-शक्तिजालः सन् विकसित-शक्तिजालः कार्यः | क एवं व्याख्यायत 
इत्यत्राह-अकलः | कलादिनाऽपरिभूतत्वादकलः | पशुः पशुत्वयोगात् 
पाशवत्त्वाच्च पशुः |
	ननु व्याघातभाक्त्व-शोध्यत्वादयो विरुद्धाः कथमेकस्मिन्नात्मनि 
संभवतीति चेत् | न | भावित्वात् शोध्यत्वादीना मप्यविरोधात् | अत्र 
विभुत्वादिकं केवलावस्था-वर्णने न विवक्षितम्, विभुत्व-
नित्यत्वयोर्मुक्तस्यापि सम्भवात् | शोध्यत्व-बोध्यत्वयोः सकलावस्थस्यापि 
सम्भवाच्च | तस्मादत्र विशेषणतया विभुत्वादिकमुक्तम् | सुप्रभेदे च-
केवलावस्थास्वरूपमे (ग)वमुक्तम् | तद् यथा |

अमूर्त्तः स पशुर्नित्यो निर्गुणो निष्कियोऽप्रभुः |
मायोदरगतो व्यापी भोगोपायेष्वशक्तितः ||
स केवलस्त्विति प्रोक्तः स्वापवान् मलबन्धनात् || ३५ ||

मलाधीनमिदम् अवस्थान्तरम् आत्मनो वाच्यम्, तच्च न सम्भवति | 
मलस्य शशविषाणप्रायत्वादित्याशङ्क्य सूत्रान्तरात् साधयति-



यद्यशुद्धिर्न पुंसोऽस्ति सक्तिर्भोगेषु किं-कृता |
शुद्धे पुंसि न तद्भोगो जाघटीति विपश्चितः || ३६ ||

	पुंसः पुरुषस्य अशुद्धिः मलः यदि नास्ति तदा अशुद्ध्या विना 
शुद्धस्य पुंसोऽपि विषयेषु अनित्याशुचि-दुःख स्वभावकेषु भोगेषु या 
सक्तिः सा किं-कृता केन कारणेन कृता ? नहि शुद्धस्य 
निरञ्जनस्याऽशुद्धेषु सक्तिर्भवति | अशुद्धिवादिनापि रागाभ्युप-गमात् 
रागेणैव सक्तिरस्तु किमशुद्ध्येति चेत् ? सत्यम् | रागस्याऽशुद्धि-सहितस्यैव 
सुखदुःखादि-भोगासक्ति-कार्यजनकत्वात्, सामग्र्या एव कार्यजनकत्वात् | 
रागमात्रस्य सामग्रीत्वाभावात् | तर्हि भोगाभ्यास एव सक्तिहेतुरस्तु, 
किमशुद्ध्येति | तदुक्तम्-

न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति |
हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाऽभिवर्द्धते | इति | (मनुसंहिता २/९४)

	अत आह-शुद्धे पुंसीति | पुंसि पुरुषे शुद्धे सति तद्भोग एवं न 
संजाघटीति युक्त्या न युज्यते, किमु तदभ्यासः | कस्माच्च सक्तिरिति | 
विपश्चितः विद्वांस इति ऋषीणां सम्बोधनमेतत् | अयं भावः-भोगो हि 
संज्ञानरूपा चिच्छक्तिव्यक्तिरिन्द्रियजन्या च (?-१२) शुद्धगोचरोपरक्तत्वात् 
अशुद्धाया अस्याः (?-१३) शुद्धत्वाभिव्यक्तेः (?-१४) शुद्धेनैव सम्बन्धो 
वक्तव्यः | नहि शुद्धस्य निरञ्जनस्य शक्तिव्यक्तिरशुद्धा दृष्टा, 
शिवेनैकान्तिकत्वात् | तस्माद् भोगासक्ति-कारणतया अशुद्धभोगघटकतया 
चानाद्यशुद्धे-रावश्यकत्वात् तदधीनमवस्थानिरूपणामात्मनो 
नानुपपन्नमिति || ३६ ||

	ननु आत्मनश्चैतन्यमेव नास्ति, यन्निरोधादस्य 
अवस्थाभेदसिद्धिरित्याशङ्क्य तच्चैतन्य-मात्मन्यस्तीति मृगेन्द्रसूत्रद्वयेन 
(२/५) साधयति-

चैतन्यं दृक्क्रियारूपं तदस्यात्मनि सर्वदा |
सर्वतश्च यतो मुक्तौ श्रूयते सर्वतोमुखम् || ३७ ||
सदप्यभासमानत्वात् तन्निरूद्धं प्रतीयते |
वश्योऽनावृतवीर्यस्य स्रोत एवाऽविमोक्षणात् || ३८ ||



विना सम्भवतीत्याह विद्या-दर्शित-गोचरः |
रागेण रञ्जितस्याऽपि बुद्ध्यादिकरणैर्युतः ? || ३९ ||

	विद्यया दर्शितः फलभूतो गोचरो यस्य स विद्यादर्शित-गोचरः, 
परम्परा-गोचर इति यावत् | अत्र साक्षादव्यवधानात् पुरुषस्य 
शब्दाद्यनुरञ्जिताः सुखदुःख-मोहरूपा फलभूताः साक्षाद्-गोचराः, 
पारम्पर्येण गोचराः शब्दादयः | अनेनात्मनो विषयावभासकत्वांशे 
विद्याया उपकारो दर्शितः | मृगेन्द्रे (१०/१०)-

तेन प्रकाशरूपेण ज्ञानशक्ति-प्ररोचिना |
सर्वकारक-निष्पाद्यमवैति विषयं परम् || इति |

	ननु एवमुपलब्ध-गोचरोऽपि न रागं विना तदुपादानाय प्रवर्त्तत इति 
| अत आह-रागेण रञ्जितस्याऽपीति | रागेण रागतत्त्वेन रञ्जितः, 
दुःखमोहात्मकमपि (क) भोग्यं सुखत्वेन प्रपद्यत इत्यर्थः | सक्ति-
जनकत्वं च रागतत्त्वस्यैव संभवति | वीतरागस्याऽतिमलीमसे विषये 
भोगानुपपत्तेः | तदुक्तं तत्त्वसंग्रहे-

	यज्जनिताभिष्वङ्गे भोग्याय नरिक्रिया स रागोऽत्र | इति | 

अनेनात्मन सक्तिमत्त्वांशे रागतत्त्वस्योपकारो दर्शितः | एवमनेन 
तत्त्वत्रयेण जनित-प्रवृत्तिः पुमान् पुनर्बुद्ध्यादिभिः करणैर्भोग्यं 
निष्पादयतीत्याह-बुद्ध्यादि-करणैर्युत इति | बुद्ध्यादिभिः करणैर्युतः 
सहितश्च | भवतीति शेषः | अयमर्थः-प्रधानस्य गुणानां 
चाऽऽपूरकत्वेन बुद्ध्याद्युपकारकत्वम् | तन्मात्राणां भूतानां 
चाधिष्ठानत्वेन कालनियत्योश्च प्रवृत्तिं प्रति प्रयोजकत्वम् | कालो हि 
प्रवृत्तमेव पुरुषं त्र्युट्यादिभिः कलयति | नियतिरपि प्रवृत्तमेव पुरुषं 
यत्र कर्मफलं तत्र रागं जनयंस्तन्नियमयतीति | तदुक्तं तत्त्वसंग्रहे 
(४)-

अविभुत्वात् करणानि तु कार्यमधिष्ठाय चेष्टन्ते | इति || ३७-३९ ||

एवमर्जित-भोग्यस्याऽऽत्मनो भोगस्थानं सूत्रान्तरेणाऽऽह-

मायाद्यवनि-पर्यन्ते तत्त्वभूतात्म-वर्त्मनि || १९ ||

? पूर्वोक्तमृगेन्द्र-सूत्रद्वयस्य व्याख्या मातृकायां नोपलभ्यते | 
अस्य च सूत्रस्य पादद्वयं नैव दृश्यते | परन्तु व्याख्या-
दर्शनेनाऽनुमीयतेऽव पादद्वयं लिपिकर-प्रमादात् पतितमिति | अतीऽत्र 
चिह्नित-पादद्वयं सूत्रत्वेन निवेशितम् |



भुङ्क्ते तत्र स्थितान् भोगान् भोगैकरसिकः पुमान् || ४० ||

	मायादिकं च तत् आवनि-पर्यन्तं  च मायाद्यवनिपर्यन्तं तस्मिन् | 
वर्त्मनो विशेषणमिदम् | माया आदिर्यस्येति अतद्गुणसंज्ञानो बहुव्रीहिः | 
तथाच कलादिकस्यैव ग्रहणम् | न तु मायायाः ; तत्र भुवनाभावेन 
भोगासम्भवात् | तत्त्व-भूतात्म-वर्त्मनि तत्त्वानां भूतानाम् आत्मनां 
च वर्त्म तत्त्वभूत पञ्चकं तस्मिन् |

	अत्र तत्त्वशब्देन तत्त्वस्य भुवनानि लक्षणया उच्यन्ते | कलोच्चलित-
चैतन्य इत्यत्रैव तत्त्ववर्त्मनः प्रोक्तत्वाद् भूतशब्देन स्थूलगुण-योगतो 
गौण्या वृत्त्याऽत्र कलादि-क्षित्यन्तानि भुवनजानि भोगसाधनानि भौवन-
स्थूलशरीराण्युच्यन्ते | आत्मशब्देन आत्मनः साक्षादुपकारकत्वाद् 
गङ्गायां घोष इतिवद् अत्यन्तसन्निकर्षलक्षणया भावप्रत्यय-सन्तान 
उच्यते | भावा अष्टौ धर्मादयः | प्रत्ययास्तु चत्वारः सिद्ध्यादयः | 
भुवन-भौवन-देहभाव-प्रत्ययात्मके त्रिविधेऽपि वर्त्मनीत्यर्थः | 
भावप्रत्ययार्थ उक्तः-

भावयन्ति यतो लिङ्गं तेन भावाः प्रकीर्तिताः |
प्रत्याययन्ति क्षेत्रज्ञं तेन ते प्रत्ययाः स्मृताः || इति |

	तत्र त्रिविधेऽपि वर्त्मनि स्थितः भोग्यभोक्तृत्वेन स्थितो भूत्वाप्यस्मिन् 
पुमान् पुरुषः भोगान् भुङ्क्ते प्राप्नोतीत्यर्थः | अत एवाऽयमीश्वरेण बलाद् 
भोगे नियुक्तः सन् अनिछन्नपि कदाचित् पशुभोगं भुङ्क्ते | तथा-

येन यत्र च भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् |
स तत्र रज्ज्वा बद्ध्वैव बलाद् दैवेन नियते || इति |

	अपि चास्य भोगेच्छाविरह एव नास्तीत्याह-भोगैकरसिक इति | भोगेष्वेकेषु 
रसस्तन्निष्ठोऽभिलाषो यस्य स तथा | मलिमसमपि भोगं भुञ्जानो न 
विरज्यति, न च तृप्यतीत्यर्थः | अनेन च रागस्य भोगकालेऽपि व्यापारोऽस्तीति 
सूचयति | विद्यायाश्च करणत्वाद् भोग-निष्पत्तौ व्यापारो लब्ध एव, कर्त्तुः 
करणं विना कर्मणि व्यापारायोगात् | विद्या-व्यतिरिक्तस्य विषये 
व्यापारायोगादिति | एतत् त्रिविध-वर्त्मन्यपि भोक्तृत्वं मतङ्गे 
(पुंप्रधानेश्वरसाधनपटले १०४)ऽप्युक्तम्-



तदुद्वलितवीर्येण भुङ्क्ते प्रकृतिजान् गुणान् || इति |

तत्त्वसंग्रहेऽपि-

पर्यटति कर्मवशतो भुवनज-देहेष्वयं च सर्वेषु | इति || ४० ||

अथ को (क) भोगः कुतश्च वा भोग इति प्रश्नद्वयस्योत्तरं सूत्रान्तरेणाह-

भोगोऽस्य वेदना पुंसः सुखदुःखादिलक्षणः |
तां समर्थितचैतन्यः पुमानभ्येति कर्मतः || ४१ ||

	अस्य पुंसः पुरुषस्य भोगः भोगो नाम वेदना संवित्तिरनुभवः | स 
च भोगः सुखदुःखादि-लक्षणः | आदिशब्देन मोहो गृहीतः | सुखादयो 
लक्षणानि यस्य स सुख-दुःखादि-लक्षणः, 
सुखदुःखादिभिर्विषयैरुपरक्तत्वात् | सुख-वेदना दुःख-वेदना मोह-
वेदना चेति त्रिप्रकारो भोग इत्यर्थः | भोगस्वरूप-प्रश्नस्योत्तरमुक्त्वा 
निमित्तप्रश्नस्योत्तरमाह-तामिति | तां त्रिप्रकारामपि भोगरूपां वेदनां 
समर्थित-चैतन्यः कलाभिव्यक्त-चैतन्यः पुमान् आत्मा कर्मतः कर्मवशाद् 
अभ्येति प्राप्नोति, सुख-दुःखमोहभावेन विपक्वं कर्मैव पुरुषवेदनाया 
आलम्बनं भवतीत्यर्थः || ४१ ||

	शरीरादीनामपि भावाभावौ कर्म-निमित्तकौ, शरीरादि विना 
कर्मणो भोगसाधनत्वानुपपत्तेरेव तदाक्षेपकतया तत्र तस्य हेतुत्वौ 
चित्यादिति सूत्रान्तरेणाह-

कर्मतश्च शरीराणि विषयाः करणानि च |
भोगसंसिद्धये भोक्तुर्भवन्ति न भवन्ति च || ४२ ||

	शरीराणि स्थूलरूपाणि, विषयाः शब्दादयः, करणानि बुद्ध्यादीनि-
एतानि च सर्वाणि भोक्तुः भुञ्जानस्य पुरुषस्य भोगसंसिद्धये 
भोगसाधनाय कर्मतः कर्मनिमित्तात् भवन्ति च उत्पद्यन्ते च तत्-कर्माभावे 
न भवन्ति च न जायन्ते च | अत्र चकारेण सर्वथा यत् किञ्चिद्-भोगस्य निमित्तं 
वस्तु तत् सर्वं कर्म इति सूचितम् | अत्रोदाहरणम्-सुखभोग-निमित्तम् 
अहिकण्टकाद्यभावः | दुःखभोग-निमित्तं पुत्रान्नाद्यभावः | दुःख-
मोह-भोग निमित्तं स्रक्चन्दनाद्यभावः | दुःखभोग-निमित्तं 
अहिकण्टकादिभावः | सुखभोगनिमित्तं पुत्राद्यन्नादि-भावः | सुखमोह-
भोगनिमित्तं स्रक्चन्दनादिभाव इति | अत्र कर्मणां यथा शरीरादि-
जनकत्वं तथा



शरीरादीनामपि कर्मजनकत्वात् (क) बीजाङ्कुरसन्तानस्येव कर्म-शरीर-
सन्तानस्यापि प्रवाहानादित्वमवसेयम् | तदुक्तं सर्वज्ञानोत्तरे-

कर्मणा तु शरीराणि भावात् कर्मोदयो भवेत् |
पूर्वोपार्जित-कर्मणां भावः संयोगकारकः || इति |

अन्यत्र-

नित्यद्वन्द्व-समायुक्तमन्योन्यं वट-बीजवत् | इति || ४२ ||

एवं बद्धात्मनः (ख) पशुदर्शनमात्रयुक्तां शिवादिदर्शन-रहितां 
परमावस्थां सूत्रान्तरेणाह-

एवं मायाञ्जनस्थोऽणुर्निजदोष-तिरस्कृतः |
याति तन्मयतां तेषु मायाभोगेषु रञ्जितः || ४३ ||

	एवम् उक्तक्रमेण कलया प्रवर्त्तितः विद्यया विवेच्य 
बुद्ध्यादिभिरुपस्कृत्येत्यर्थः | मायाञ्जनस्थः मायाञ्जनपदेन 
मायायां यानि तत्त्वानि, तानि परिगृह्यन्ते | तानि च कलादीनि (ग) 
आत्मसंसर्गाद् विशुद्ध-स्फटिक-प्रख्यमप्यणुं जपाकुसुमाद्युपाधिवत् 
स्वनिर्भासं कुर्वन्ति बुद्ध्या आत्मानमञ्जयन्तीत्यञ्जनान्युच्यन्ते, तेषु 
तिष्ठति अतिरमणीय-बुद्ध्या च वर्त्तत इति मायाञ्जनस्थः, तादृशः अणुः 
आत्मा निजदोष-तिरस्कृतः निजेन सहजेन दोषेण मलेन तिरस्कृतः | अधो नियमितः 
नोर्ध्वं शिवादिकं पश्यतीत्यर्थः | तादृशः सन् रञ्जितः 
तैर्मायात्मकैर्भोगक्रिया-विषयै रञ्जितः सन् तेषु मायाभोगेषु 
तन्मयतां याति | तदव्यतिरिक्तं तदभिन्नमात्मानं मन्यते, 
तदनुग्रहेणाऽनुगृहीतं तदुपघातेन चोपहतमात्मानं मन्यत इत्यर्थः 
|| ४३ ||

	एवं सकलावस्थस्य बन्धात्मनः उचितार्थकानि नामानि 
सूत्रान्तरेणाह-

संसारी विषयी भोक्ता क्षेत्री क्षेत्रज्ञ एव च |
शरीरी चेति बन्धात्मा सकलः सोच्यते बुधैः || ४४ ||

	बन्धात्मा सकलः बन्ध आत्मा स्वरूपं यस्य स बन्धात्मा | 
कलादिभिः सह वर्त्तत इति सकलः | तादृशः सकल एव आत्मैव संसारी 
शरीराद्यादान-हानेन संसरतीति संसारी | विषयी विषयोऽस्य भोग्यत्वेन 
विद्यत इति विषयी | भोक्ता भोगं भुङ्क्ते इति भोक्ता | क्षेत्री क्षेत्रमस्य 
स्वशक्ति-व्यक्तिकर-मधिकरणमस्तीति क्षेत्री | क्षेत्रज्ञः क्षेत्रं पाशजालं 
भोग्यत्वेनोपस्थितं जानातीति क्षेत्रज्ञः | शरीरमस्य भोगायतनत्वेन 
विद्यत इति शरीरी इति च बुधैरुच्यते |



तत्तन्निमित्ताश्रयेण शास्त्र-व्यवहारादेव ताः संज्ञा इत्यर्थः | सुप्रभेदे 
तु-

त्रिमलैर्बध्यते चात्मा सकलः परिवारितः (क) |
सकलश्चेति बद्धात्मा संसारी विषयी तथा ||
क्षेत्री क्षेत्रज्ञो भोक्ता च पशुर्ज्ञानी तथैव च |
भोगी चैव शरीरी च आत्मपर्याय-वाचकः || इति || ४४ ||

	इत्थं सकलावस्थमात्मानं निरूप्य शुद्धावस्थं निरूपयितुं 
तदुपादानभूतं प्रथमं शक्तिपातं मृगेन्द्रसूत्र-सार्द्व-द्वयेन (५/१) 
दर्शयति-

तमः-शक्त्यधिकारस्य निवृत्तेस्तत्-परिच्युतौ |
व्यनक्ति दृक्-क्रियानन्त्यं जगद्बन्धुरणोः शिवः || ४५ ||

	तमःशक्त्यधिआरस्य तमश्च शक्तिश्च तमः-शक्ती, 
तयोरधिकारस्तमःशक्त्यधिकारस्तस्य तमसो मलस्य शक्तेः भगवत्-
सम्बन्धिन्यास्तिरोधानशक्तेश्च योऽधिकारः न्यग्भावन-व्यापृतत्वं 
तस्येत्यर्थः | निवृत्तेः निवृत्तिर्विरामः तस्माद्धेतोः तत्-परिच्युतौ 
तस्यास्तिरोधानाद् दर्शन-शक्तेः परिच्युतिः कैवल्याभिमुखीभावः, तस्यां 
सत्यां जगद्-बन्धुः जगतो बन्धुः जगदुद्धरण-प्रवणः शिवः 
परमेश्वरः अणोरात्मनः दृक्क्रियानन्त्यं दृक् च क्रिया च दृक्-क्रिये दृक्-
क्रिययोरानन्त्यं परिपूर्णत्वं व्यनक्तिप्रकटीकरोति | सत्योरेवाऽनन्तयोर्दृक्-
क्रिययोर्मलावच्छिन्नत्वात् आवृतानन्त्ययोर्मलपरिपाकेन आवरणापगमाद् 
अभिव्यक्तिः क्रियते, नत्वपूर्वतया उत्पाद इत्यर्थः | अनेन कर्मनाशे 
मलपरिपाके च सति भगवतोऽनुग्राहिका शक्तिः पशुषु पततीत्युक्तं भवति | 
तदुक्तं पौष्करे-

कर्मनाशान् मलस्यापि विपाके सहकारिणी |
पतत्युन्मीलनी शक्तिस्तदानुग्रह-रूपिणी || इति || (पौ० वि० ४/३७)

शक्तिपातस्य दुर्ज्ञेयतया तस्य ज्ञापकानि दर्शयति (मृ० ५/४)-

येषां शरीरिणां शक्तिः पतत्यविनिवृत्तये |
तेषां तल्लिङ्गमौत्सुक्यं मुक्तौ द्वेषो भव-स्थितौ || ४६ ||
भक्तिश्च शिव-भक्तेषु श्रद्धा तच्छासके विधौ || ४७ ||

शरीरिणां शरीरमस्याऽस्तीति शरीरी तेषां शरीरिणां शक्तिः 
पारमेश्वरी शक्तिः अविनिवृत्तये पुनर्नाविर्भावः अविनिवृत्तिः अविनिवृत्तये 
अपुनराविर्भावाय पतति (क) |



अत्राऽशरीरिणां तावद् गुरुभिः शक्तिपातस्य दुर्लक्ष्यत्वात् 
शरीरिणामित्युक्तम् | तेषां शरीरिणां मुक्तौ मोक्षे औत्सुक्यं उत्कण्ठा, 
भव-स्थितौ भवे संसारे स्थितिर्वर्त्तनं तस्यां द्वेषः वैराग्यं, शिव-
भक्तेषु शिवभक्ति-परेषु भक्तिश्च, तच्छासके सः शिवः शासको यस्य तस्मिन् 
तच्छासके विधौ शास्त्रे शिवागमेष्वित्यर्थः | तत्र श्राद्धा च तलिङ्गं 
शक्तिपातस्य लिङ्गं चिह्नम् | एभिर्लिङ्गैर्मन्द-धियोऽपि शरीरिणां 
शक्तिपातमनुमिन्वन्तीति भावः | श्रीमत्स्वायम्भुवे-

क्षीणे तस्मिन् धिया सा स्यात् परं निःश्रेयसं प्रति || इति ||

एतच्छक्तिपातस्य प्रयोजनं मतङ्गसूत्र-(४/४५-४९) चतुष्टयेनाह-

तन्निपाताच्च तस्येत्थमज्ञस्याप्यभिलाषिणः |
बुद्धिरुत्पद्यतेऽकस्माद् विवेकेनात्मवर्त्तिना || ४८ ||

	इत्थम् एवं प्रकारेण अज्ञस्य अनात्मन्यात्माभिमान-युक्तस्य 
अभिलाषिणः अभिलाष इच्छा यस्य तादृशस्यापि तस्य सकलात्मनस्तन्निपातात् 
तस्याः शक्तेः निपातात् निपातनाद्धेतोः आत्मवर्त्तिना आत्म-विषयेण विवेकेन 
अनित्याशुचि-दुःखानात्मभूतायाः प्रकृतेरन्योऽहं चेतनात्मकः पुरुषः 
स्वतोऽवभासमानः परमेश्वराधीन इत्येवंविधेन विवेकेनेत्यर्थः | तेन 
युक्तेति शेषः | बुद्धिर्मतिः अकस्माद् अकारणाद् उत्पद्यते जायते | तत्र 
शक्तिपात-व्यतिरेकेण हेत्वन्तरं नास्तीत्यर्थः ||

	इत्थं विवेकानन्तरम् उत्पद्यमानं कार्यमाह-

विवेकिनो विरक्तस्य जिज्ञासा चोपजायते |
जिज्ञासोपेत-चैतन्यं पशुं संसार-सागरात् || ४९ ||
जिघृक्षया युनक्त्येनं युक्तं प्रेरयति प्रभुः || ५० ||

	विवेकिनः पूर्वोक्त-विवेक-बुद्धि-युक्तस्य विरक्तस्य संसार-
वैराग्यवतश्च जिज्ञासा ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा प्रधानात्मक-
संसारनिवृत्ति-हेतुरीश्वर-पुरुष-विषय-ज्ञानेच्छेत्यर्थः | सा उपजायते | 
जिज्ञासोपेत-चैतन्यं जिज्ञासया उपेतं सहितं चैतन्यं यस्य तं



पशुम् आत्मानं संसार-सागरात् संसार एव सागरः समुद्रस्तस्मात् 
जिघृक्षया गृहीतुम् उद्धर्त्तुम् इच्छया युनक्ति योजयति | भगवानिति शेषः | 
पुनः किं करोतीत्यत आह-एनं युक्तं प्रेरयति प्रभुरिति | युक्तम् एनं पशुं 
प्रभुः परमेश्वरः प्रेरयति आचार्यं प्रति प्रेरयतीत्यर्थः ||

	आचार्य-शिष्ययोरुभयोरपि सम्बन्ध-सम्पादक ईश्वर एवेत्याह-

प्रेरणे प्रेरकः श्रीमान् द्वयोरपि स मन्त्रराट् |
अनुग्राह्यस्य विनये तथाऽनुग्राहकस्य च || ५१ ||
कारुण्ये त्वनयोर्यस्मात् तयोर्योगः सुदुर्लभः || ५२ ||
-मा० पा० वि० ४/४८-४९

	श्रीमान् सर्वज्ञत्वाद्यैश्वर्य-युक्तः मन्त्राणां राट् मन्त्रनायकः 
स प्रभुः प्रेरणे प्रेरककर्म-विषये द्वयोरपि शिष्याचार्ययोरुभयोरपि 
प्रेरकः | तयोः प्रेरणांशे विशेषामाह-अन्वित्यादि | अनयोः 
शिष्याचार्ययोर्मध्ये अनुग्राह्यस्य अनुग्रह-योग्यस्य विनये विशिष्टो नयो 
विनयः गुरु-शुश्रूषात्मकः तस्मिन्, प्रेरक इत्यनुषङ्गः | तथैव 
अनुग्राहकस्य अनुग्रहकर्त्तुराचार्यस्य च कारुण्ये करुणैव कारुण्यं, 
चातुर्वर्ण्यादित्वात् ष्यन्प्रत्ययः तस्मिन् | तु-शब्दादनुग्रहेच्छायामपि 
प्रेरक इत्यनुषङ्गः | तथा च प्रेरकः शिव एव अनुग्राह्यानुग्राहकयोः 
सम्बन्धं करोतीत्यर्थः | तत्र हेतुमाह-यस्मादिति | यस्माद् कारणात् तयोः 
शिष्याचार्ययोर्योगः सम्बन्धः सुदुर्लभः ईश्वरं विना सुदुर्घटः, 
तस्मात् ईश्वर एव सम्बन्ध-जनक इत्यर्थः | तथा पौष्करे-

वैराग्यं जायते क्षिप्रं संसाराद् दुःख-सागरात् |
दिदृक्षा जायते शम्भोः पाद-पङ्कजयोरपि ||
कदा द्रक्ष्यामि देवेशं मोक्ष्येऽहं बन्धतः कदा |
को वा दर्शयिता शम्भोरिति संजायते मतिः ||
एवं संसारतो भीतमनुगृह्णाति चेश्वरः || इति | (वि० पा० ४प० ३९/४१)

ननु शक्तेः कथं निपातः ? तस्या व्यापकत्वात्, व्यापकस्य 
वस्तुनश्च्युति-लक्षण-निपातायोगात् ; अग्नेरुष्णत्ववत् शिव-
समवायिन्यास्तस्याः शिवात् च्युत्ययोगाच्च | किञ्च नित्य-व्यापक-शक्तेः 
सर्वथा सर्वकालं पश्वात्मसु स्थितत्वाद् युगपन्मुक्ति-प्रसङ्गः | नच सा 
शक्तिः कस्मिंश्चिद् विशिष्ट-काल एवाऽनुग्रह-कारिणीति वाच्यम् | तर्हि 
कालस्यैव मोक्षकर्त्तृत्वापत्तेः, शिवेन प्रयोजनाभाव-प्रसंगात् | अतः 
कथं शक्तिपात इति चेत् ? मैवम् |



द्विधा शब्द प्रवृत्तिर्गौणी मुख्येति | अत्र पातशब्द-प्रवृत्तिर्गौणी | यथा लोके 
अस्य दृष्टिरस्यां कामिन्यां पतिता इत्युक्ते न सा पुरुषाद् विच्युता कामिन्यां 
पतिता दृश्यते, किन्तु दृश्य-दर्शक-सम्बन्धमात्रेण सम्बन्धाद् दृष्टिः 
पतिता इत्युपचर्यते | तद्वदिह अस्मिन् पुंस्यपि अनुग्राह्यानुग्राहकत्व-लक्षण-
सम्बन्धेन सम्बन्धात् शक्तिः पतिता इत्युपचारेण उक्ता, न मुख्यत इत्यदोषः 
| अयमेवाऽर्थः शङ्कोत्तरतया किरणागमे स्पष्टं प्रतिपादितः | तद् यथा-

गरुड उवाच-

शक्तिपाताद् भवेद् दीक्षा निपातो न विभुत्वतः |
शिवस्य सर्वस्थिता पशोः (?) ||
स्थितत्वात् सर्वदा शक्तेर्भवोच्छित्तिर्न किं भवेत् (क) |
कालो वा (ख) सचिवः प्रोक्तो यदि कालः शिवेन किम् ||

ईश्वर उवाच-

उपचारेण शब्दानां (ग) प्रवृत्तिरिति दृश्यते |
यथा पुमान् विभुर्नित्यो विनष्टः शिवतां गतः ||
एवं शक्ति-निपातोऽपि प्रोच्यते चोपचारतः (घ) |

सिद्धान्तेऽपि-

यथाऽर्कस्य प्रभाः सद्यो मेघजालेन वारिताः |
तद्वद् ज्ञानात्मिका शक्तिः पाशजालैः समावृता ||
पक्व-पाशेषु सुव्यक्ता पतितेत्युपचर्यते (ङ) | इति |

शक्तिसंविदानं नरमद्रि-पातभीतवत् संसाराद् भीतः शिष्यो 
देशिकं गच्छति | किरणे-

निपात-भयतो यद्वद् वस्तुनः सहसा भवेत् |
तस्मादन्यत्र यात्येव तथात्मा देशिकं प्रति || इत्यादि ||

	एवं शक्तिपातमुक्त्वा तदनन्तर-भाविन्या दीक्षया प्राप्तं 
शुद्धावस्था-स्वरूपलाभं स्वायम्भुवसूत्रेणाह-

स देशिकमनुप्राप्य दीक्षा-विच्छिन्न-बन्धनः |
प्रयाति शिव-सायुज्यं निर्मलो निरुपप्लवः || ५३ ||

	स निःश्रेयस-प्राप्तिकामः (च) शक्तिपातवान् पुरुषः दिशिकं 
शिवेच्छयाऽधिगतमेव गुरुम् अनुप्राप्य अधिगम्य दीक्षा-विच्छिन्न-बन्धनः 
दीक्षया विछिन्नानि बन्धनानि यस्य स दीक्षा-विच्छिन्न-बन्धनः, 
गुरोर्दीक्षामासाद्य दीक्षितस्य त्रि-मलबन्धनानि विछिन्नानीत्यर्थः | तथा 
वरुणपद्धत्यां-



क्रियया वाऽथ शक्त्या वा दीक्षा सा सर्वतो मता |
दीक्षया मुच्यते(???) देही त्रिविधाद् भवबन्धनात् || इति |

	एवम्भूतः सन् | अत एव निर्मलो मल-रहितस्तथाविधो भूत्वा 
शिवसायुज्यं मोक्षं शिव-तुल्यत्वं तत् प्रयाति प्राप्नोति | तथा चिन्त्य-विश्वे-

दीक्षयित्वा विधानेन षट्त्रिंशत्-तत्त्वकोपरि |
निष्कले निर्मले तत्त्वे योजयत्येव निश्चयः || इति |

	अत्र निर्मल इत्यनेन शुद्धावस्थाया अकेवलावस्थातो भेदो दर्शितः | 
निरुपप्लव इत्यनेन बन्धावस्थातो विशेष इति |

	इत्थम्भूतदीक्षाया एव मोक्षहेतुत्वं, नतु ज्ञानादीनामिति 
सर्वज्ञानोत्तरसूत्रं दर्शयति-

तत्त्वैरेभिर्निबद्धात्मा सर्वधर्मैश्च संयुतः |
नाऽनेन शक्यते मोक्तुं वर्ज्य दीक्षां शिवात्मिकाम् || ५४ ||

एभिः तत्त्वैः कलादिभिः ? सर्वधर्मैः सर्वैश्च 
तत्तत्तत्त्वधर्मैर्भुवनादिभिश्च संयुतः सहितः निबद्धात्मा अनादि-मलेन 
प्रवाह-रूपेण कर्मणा च नितरां बद्धो निबद्धः स चासौ आत्मा च 
निबद्धात्मा सम्बद्ध आत्मा शिवात्मिकां शिव-स्वरूपां दीक्षां देशिक-
व्यापाररूपां वर्ज्य वर्जयित्वा अनेन ज्ञानादिनोपायेन मोक्तुं मोचयितुं 
न शक्यते | तथा-

ज्ञानादिभिर्न मोक्षोऽस्ति तस्माद् दीक्षैव मोचनी |
सर्वस्याऽनुग्रहकरः शिवो देवः स्वभावतः ||
दीक्षया चात्र मुक्तिः स्यात् सर्वेषां प्राणिनामिह |
तस्मात् तु शिव-सामर्थ्यान् मुक्तिः सर्वत्र सिध्यति ||

तथा निश्वासे-

स्नानेन निर्मलो मन्त्र-जपात् सिद्धिर्न संशयः |
पूजायां सन्निधानं (क) न होमो नैव फलप्रदः ||
ध्यानेन सर्वगं देवं योगैर्योगित्वमाप्नुयात् |
व्रतेन काय-शुद्धिः स्याद् दीक्षया मुक्तिरिष्यते || इति |

तथा पुराणे सौरसंहितायाम्-

		कृत्वा तु नैष्ठिकों दीक्षां विमुक्ता निवसन्ति ये |



तेषां तत् परमं ज्ञानं दद्यादन्ते परं पदम् || इति |

स्कान्दे भृगुशापे च-

नात्राश्रम-कृतः कश्चिदुत्कर्षो विद्यते नृणाम् |
परां दीक्षां विना शैवीं बन्धत्रय-विमोचनीम् |
तस्मान्मुक्तिर्दीक्षयैव नाश्रमैर्नान्य-कर्मभिः ||

तथा ज्ञानतिलके-	

न दानै र्न तपो-यज्ञै र्नियमै र्न व्रतैः शुभैः |
न स्नान-तीर्थ-संघातैर्लभ्यते परमं पदम् ||
नानेकैः तपसां व्रातैर्लभ्यते पुण्यसञ्चयैः |
बध्नन्ति सर्वथात्मानं कोशकारं कृमिर्यथा |

अयं मलपाक-वशात् शक्तिपात-क्रमेण दीक्षया मोक्षं याति, नतु 
ज्ञानादिभिरूपायैः ; तेषां दीक्षाङ्गत्वेन श्रवणात्, योगादेः शिव-
विषयस्य दीक्षया विनाऽनुपपत्तेः, मलस्य च द्रव्यत्वेन चक्षुःपटलादिवत् 
ज्ञानमात्रेण निवृत्त्यभावात्, चक्षुर्वैद्य व्यापारेणेव दीक्षाख्येनेश्वर-
व्यापारेणैव निवृत्तिसिद्धेश्च | उक्तं श्रीमत्पौष्करे-

दीक्षैव मोचयेत् पाशान् शिवत्वं च ददात्यणोः | (पौ० ज्ञा० १७४) 

षट्सहस्रिकायामपि-

दीक्षैव मोक्षदा पुंसां चिदभिव्यक्ति-कारिणी || इति ||

दीक्षा-व्यापारेणाऽभिव्यज्यमाना-(क)त्मचैतन्य-स्वरूपं 
मृगेन्द्र-(१०/३) सूत्रेणाह-

कर्त्तृशक्तिरणोर्नित्या विभ्वी चेश्वर-शक्तिवत् |
तम-श्छन्नतयाऽर्थेषु नाभाति निरनुग्रहा || ५५ ||

अणोरात्मनः कर्त्तृशक्तिः ज्ञान-क्रियात्मिका शक्तिः ईश्वरः-शक्तिवत् 
ईश्वरस्य शक्तिस्तद्वत् नित्या आद्यन्त-रहिता विभ्वी व्यापिका च | यद्येवं 
नित्यत्वाद् विभुत्वाच्च सर्वदा मान-प्रसंगः |

तथा-

व्यञ्जिका यत्र यत्राऽस्य शरीरं तत्र तत्र तु |
भोगार्थं (ख) स्याद् गुणव्यक्तिर्व्यापित्वं तेन गम्यते || इति ||

अत आह-अर्थेषु विषयेषु करणीय स्वरूपेषु तमश्छन्नतया 
तमसाऽनादिमलेन छन्नतया आवृतत्वात् निरनुग्रहा अनुग्रहो व्यञ्जकः 
तद्रहिता सती नाभाति न भासते |



तदुक्तं रत्नत्रये (२५२)-

गलिते सर्वथा बन्धे विमुक्ते चाणवे मले |
सर्वार्थ-द्योतिका शक्तिः शिवस्येव विजृम्भते || इति ||

	आत्म-शक्तेर्विभुत्वेऽपि तद्-भानस्य व्यञ्जकाधीनत्वात् सर्वज्ञतापि 
नास्तीति पराख्यसूत्रेण दर्शयति-

विभुः सन् ज्ञान-रूपोऽपि प्रदेशे वेत्ति येन तत् |
किञ्चिज्ज्ञस्तेन सः प्रोक्तो व्यवधानानिदर्शनात् || ५६ ||

	ज्ञान-रूपः ज्ञानमेव रूपं स्वरूपं यस्य सः ज्ञान-रूपः 
विभुः व्यापकः सन् अपि प्रदेशे कलादि-व्यञ्जक-प्रदेशे येन कारणेन तद् 
ज्ञेयं वेत्ति जानाति, तेन कारणेन सः आत्मा किञ्चिज्ज्ञः किञ्चिज् जानातीति 
किञ्चिज्-ज्ञः प्रोक्तः प्रतिपादितः | तत्र हेतुमाह-व्यवधानानिदर्शनात् | 
व्यवधाने व्यञ्जक-रहित-स्थले अनिदर्शनात् निदर्शनाभावात्, 
ज्ञानाभावादित्यर्थः ||

	यद्यात्मनो व्यञ्जक-वशात् किञ्चिज्ज्ञत्वं, तर्हि दीक्षारूप-व्यञ्जके 
सत्यपि सर्वज्ञत्वमात्मनो न स्यात् ; व्यञ्जकत्वाविशेषादित्याशङ्कां 
दृष्टान्तपूर्वं व्यञ्जक-तारतम्य-प्रतिपादकेन सूत्रान्तरेण निरस्यति-

स्वल्पेऽपि व्यञ्जके स्वल्पं महन्महति तत् स्थितम् |
यादृक् तादृक् भवेत् तस्य प्रदीपस्तिमिरे यथा || ५७ ||

	तत् मल-रुद्धं चैतन्यं स्वल्पे व्यञ्जके स्वल्पे सति स्वल्पं 
स्वयमभिव्यज्यते | महति व्यञ्जके महति सति महत् अभिव्यज्यते | तत्र 
दृष्टान्तमाह-यथा तिमिरे अन्धकारे प्रदीपः अर्थ-व्यञ्जक-प्रदीपः यादृक् 
स्वल्प व्यञ्जको (क) वा महाव्यञ्जको (ख) वा भवेत् | तथा तस्य चैतन्यस्य 
व्यञ्जकमित्यध्याहारः | तादृक् तथाविधम् अल्पं वा महद् वा स्थितं 
व्यञ्जकतया स्थितमिति | तथाच कलादि-रूपादल्पाद् व्यञ्जकाद् दीक्षा-
रूपस्य महाव्यञ्जकत्वम् | तथाच नात्मनः सर्वज्ञत्वानुपपत्तिरित्यर्थः |



आत्मनश्चेतनत्वं च स्वशक्ति-योगात अचेतनत्वं च तदभावादित्येतत् 
निश्वासकारिकासूत्रेण दृष्टान्तमुखेन दर्शयति-

स चेतनः स्मृतो जीवो यदा शक्त्या तु युज्यते |
अन्यथा निष्कलो ह्यात्मा विष-सुप्त्येव लक्ष्यते || ५८ ||

	जीव आत्मा यदा तु यस्मिन् काले शक्त्या अभिव्यक्तया स्व-शक्त्या युज्यते 
सम्बध्यते, तदा स जीवश्चेतनः चैतन्य-युक्तः इति स्मृतः | आगमज्ञैरिति 
शेषः | अन्यथा हि अभिव्यक्तशक्त्यभावे आत्मा जीवः निष्कलः कला चैतन्यं 
तद्रहितो निष्कलः अचेतन इति | तत्र दृष्टान्तमाह-विष-सुप्त्येव विषेण सुप्तिः 
मूर्च्छा तयेव तया युक्त इव लक्ष्यते दृश्यते | यथा विष-
मूर्च्छावस्थायाम् आत्मनश्चैतन्याभिव्यक्त्यभावादेव अचेतनत्वं, नतु 
चैतन्य-राहित्यात् ; तथाऽस्यापि चैतन्य-व्यक्त्य-भावादेवाऽचेतनत्वं, न तु 
सर्वथा लोष्टवत् चैतन्याभावादित्यर्थः ||

	अथाऽतीतावस्थस्यात्मनो ज्ञानशक्त्या प्रबोधनं दृष्टान्त-मुखेन 
किरणसूत्रेण निरस्यति-

गुरुर्यथाऽग्रतः शिष्यान् सुप्तान् दण्डेन बोधयेत् |
शिवोऽपि मोह-निद्रायां सुप्तांच्छक्त्या प्रबोधयेत् || ५९ ||

यथा गुरुः आचार्यः | अत्र गुरु-शब्दार्थः-

गु-शब्दस्त्वन्धकारश्च रु-शब्दस्तन्निरोधकः |
अन्धकार-निरोधित्वाद् (क) गुरुरित्यभिधीयते ||

	अग्रतः पुरतः सुप्तान् निद्रा-परवशान् शिष्यान् शासनार्हान् दण्डेन 
वेत्रादिना करणेन बोधयेत् प्रबोधयेत् | अग्रेस्थितत्वाविशेषेऽपि शासनार्हान् 
मलपरिपाक-योग्यत्वेन गुरुर्दण्डेन बोधयति, न त्वशिष्यानित्यर्थः | तथा 
शिवोऽपि परमेश्वरोऽपि मोहनिद्रायां मोहः मलः तस्य निद्रा कार्यं 
प्रत्यसामर्थ्यं परिपाक-विशेषः, तस्यां सत्यामपि सुप्तान् 
तन्निवृत्त्युपाय-संविद्-रहितान् पशून् शक्त्या करणभूतया ज्येष्ठा-
शक्त्या बोधयेदिति ||



आत्मशक्तेरभिव्यक्ति-प्रकारं दृष्टान्तमुखेन सूत्रान्तरेण प्रतिपादयति-

यथा भेषजसामर्थ्या दशक्तांनां बलं परम् |
तेन तच्छक्ति-योगेन सामर्थ्यममितं भवेत् || ६० ||

	अशक्तानां व्याधिना सामर्थ्य-हीनानां भेषज-सामर्थ्याद् 
भेषजस्य औषधस्य सामर्थ्याद् वीर्याद् यथा येन प्रकारेण 
परमुत्कृष्टं बलं प्राग्विद्यमानरूपं सामर्थ्यं, भवेदिति शेषः | 
तथा तेन तच्छक्ति-योगेन तस्य शिवस्य शक्तिः रौद्री अनुग्राहक-शक्तिः तस्या 
योगेन सम्पर्केण मितं न भवत्यमितं देशकाल-परिच्छेद-शून्यं 
सामर्थ्यं प्राक्सिद्धरूपं ज्ञानक्रियात्मकं सामर्थ्यं भवेत् 
अभिव्यक्तं भवेदिति || ६० ||

	पराख्य-सार्ध सूत्रेण न केवलमस्यात्मनो मोक्ष एव 
शिवशक्त्यपेक्षा किन्तु देहभोग-योगयोरपीत्याह-

शिवत्वाद् युज्यते मोक्षे पशुत्वाद् युज्यते तनौ |
भोगेष्वपि च सामर्थ्यात् कर्मणो मुनिसत्तम ! || ६१ ||
ईश्वराधिष्ठितात्माऽसावस्वतन्त्रो यतस्तु सः || ६२ ||

	यतः यस्मात् कारणात् अस्वतन्त्रः इष्टप्राप्त्य-निष्ट-परिहारयोः 
स्वातन्त्र्यरहितः, ततः तस्मात् कारणात् ईश्वराधिष्ठितात्मा ईश्वरेण 
परमेश्वरेण अधिष्ठितः आत्मा स्वरूपं ज्ञानक्रियात्मकं यस्य असौ 
आत्मा शिवत्वात् शिवत्वं पशुत्व-निवृत्तिः मलपरिपाकः तस्मान्निमित्तात् 
मोक्षे युज्यते सम्बध्यते | पशुत्वात् पशुत्वं मलपरिपाकाभावः तस्मात् 
तनौ देहे युज्यते | कर्मणां सामर्थ्याद् भोगेष्वपि सुखदुःखात्मकेष्वपि 
युज्यते | मुनिसत्तमेति श्रोतुः संबोधनम् || ६१-६२ ||

	अथात्मनो भोग-मोक्षयोः परस्पर-भिन्न-कारणमपेक्षितमिति 
मृगेन्द्रसूत्रेण (७/५) प्रतिपादयति-

नित्य-व्यापक-चिच्छक्ति-निधिरप्यर्थ-सिद्धये |
पाशवं शांभवं वापि बलमन्वेष्टि नान्यथा � || ६३ ||

	नित्य-व्यापक-चिच्छक्ति-निधिः नित्या च व्यापिका चेयं चिच्छक्तिः नित्य-
व्यापक-चिच्छक्तिः तस्याः निधिः आस्पदमपि अर्थ-सिद्धये अर्थौ भोग-मोक्षौ 
तयोः सिद्धये

� मुद्रिते मृगेन्द्रे तु अत्रायं पाठः नान्विष्यत्यन्धथा बलम् | -मृ० ७\५



भवावस्थायां भोग-लक्षणस्याऽर्थस्य निष्पत्तये पाशवं पशोरिदं 
पाशवं पशु-सम्बन्धि बलं सामर्थ्यं पशूचितं कलाद्युत्तेजनम् 
अन्वेष्टि अपेक्षते | मुक्ति-निमित्तं च शाम्भवं शम्भु-सम्बन्धि 
दीक्षारूपं बलम् अन्वेष्टीत्यनुषङ्गः | भोग-मोक्षावस्था-द्वयेऽपि 
अयमात्मा पाशवं वा पारमेश्वरं वा स्वसामर्थ्योत्तेजनमपेक्षत 
इत्यर्थः | अन्यथा बलोत्तेजनाभावे न अर्थसिद्धिरित्यध्याहारः | भोग मोक्षौ 
न सिध्यत इति || ६३ ||

	अथ भोगमोक्षापेक्षणीयस्य ज्ञानस्य स्वरूपं कालोत्तरसूत्रेण 
दर्शयति-

विश्वस्याऽनेकरूपस्य ज्ञानमेकं शिवात्मकम् |
व्यापकं विमलं शान्तं भुक्ति-मुक्तीति येन तत् || ६४ ||

	अनेक-रूपस्य चतुर्दश-(चतुर्विध)भूतरूपस्य विश्वस्य जगतः येन 
ज्ञानेन भुक्तिमुक्ती भुक्तिर्मुक्तिश्च | भवत इति शेषः | तत् शिवात्मकं 
शिवस्य रूपं ज्ञानं परज्ञानम् एकम् अद्वितीयं व्यापकं सर्वगतं 
विमलं शान्तं रागद्वेष-रहितमिति || ६४ ||

	तस्या एव ज्ञानशक्तेः शिव-समवायित्वं चात्म-शिव-योजकत्वं च 
निश्वास-सार्ध-सूत्रेण दर्शयति-

एकैव वस्तुतः शैवी या शक्तिर्निमला परा |
अविनाभाविनी शम्भोः शुचेरुष्णमिव प्रभोः || ६५ ||
तयाऽऽत्मशिवयोः सन्धिः शिवबोध-परापरा || ६६ ||

	निर्मला मल-रहिता परा उत्कृष्टा शैवी शिव-सम्बन्धिनी या शक्तिः, सा 
वस्तुतः परमार्थतः एका भेद-रहितैव | निश्वासोत्तरे-

एक एव शिवः शक्तिस्तथाकार्याणि भेदतः |
तस्माच्छिवात्मिका शक्तिर्भोग-मोक्षौ शिवेच्छया || इति |

पुनः कीदृशी ? अत आह-शुचेः अग्नेः उष्णम् उष्णत्वमिव प्रभोः 
प्रभवन-शीलस्य शम्भोः शं भवत्यस्मादिति शम्भुः तस्य 
परमेश्वरस्य अविनाभाविनी अविनाभावः समवायः 
सोऽस्याऽस्तीत्यविनाभाविनी समवायिनी | तथा पौष्करे (वि० १/८)-

शिवस्य समवेता या शक्तिर्ज्ञानात्मिकाऽमला |
सैव ज्ञानमिति प्रोक्तं शास्त्रं तदनुमापकम् || इति |



पुनः कीदृशी ? अत आह-शिवबोध-परापरा | शिवस्य बोधः 
शिवज्ञानं तद्विषये परा च अपरा च, परापरभिन्नेत्यर्थः | तथाच 
आदावेवोक्तं-ज्ञानं द्विविधमाख्यातमिति | एवं-विधया तया ज्ञान-
शक्त्या आत्म-शिवयोः आत्मा च शिवश्च आत्म-शिवौ, तयोः सन्धिः सन्धानम् 
अनुग्राह्यानुग्राहकत्व-लक्षण-सम्बन्धो भवेदिति शेषः || ६५-६६ ||

	इदं शाम्भवं ज्ञानम् अध्यक्षादि-विलक्षणम्, अपरोक्षेण 
प्रकाशं, सर्वार्थ-विषयं चेति मृगेन्द्र-सूत्रेण (५/१६) दर्शयति-

नाध्यक्षं नापि तल्लैङ्गं न शाब्दमपि शांकरम् |
ज्ञानमाभाति विमलं सर्वदा सर्ववस्तुषु || ६७ ||

	तत् शाङ्करं शङ्कर-सम्बन्धि ज्ञानम् अध्यक्षं न प्रत्यक्षं न 
भवति | अक्ष-सव्यपेक्षं हि ज्ञानं प्रत्यक्षं | न 
चेश्वरस्याऽक्षव्यापारोऽस्ति, अतो न प्रत्यक्षम् | न लैङ्गं लिङ्ग-जन्यम् 
आनुमानिकमपि न भवति, तस्य प्रत्यक्षाधीन-वृत्तित्वात् | न शाब्दमपि 
शब्दजन्यं ज्ञानमपि न भवति, तस्याऽत्यन्त-परोक्षार्थ-विषयत्वात् | नच 
किञ्चिद् भगवतः परोक्षम् | अतः विमलम् अनाद्यावरण-शून्यं सर्वदा 
सर्वस्मिन् काले सर्ववस्तुषु समस्त-विषयेषु आभाति प्रकाशते |

	ननु पञ्चवक्त्रस्त्रिपञ्चदृक् इत्यादिना श्रूयत एवागमेष्वपि ईश्वरस्य 
शरीरेन्द्रिय-योगः | तत्सद्भावेऽपि कस्मान्न तत्सव्यपेक्षे ईश्वरस्य ज्ञान-
क्रिये इति चेत् | न | ईश्वरस्य ज्ञान-क्रियोपयोगि-शरीरेन्द्रिय-योगाभावात्, 
स्वभावत एव सर्वार्थ-दृक् क्रिया-शक्तिमत्त्वात् इच्छामात्रेणैव सर्ग-
स्थित्यादि-करणक्षमत्त्वात् | भक्तानुग्रहाय तनुग्रहणम्, अन्यथा निराकारे 
ध्यान-पूजयोरयोगात् | उक्तं हि पौष्करे-

साधकस्यं तु लक्ष्या(रक्षा)र्थं तस्य रूपमिदं स्मृतम् |
सर्वतः पाणिपादं तत् सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् || इति |

	अत्र तु विमल मित्यावरण-राहित्य-प्रतिपादनेन शिवज्ञानं न 
व्यञ्जकापेक्षं, नापि संसारि-ज्ञानमिव संशय-विपर्ययानध्यवसाय 
युक्तमित्युक्तं भवति | यानि किल ज्ञानानि मलशक्त्या आवृतानि भोग-
निष्पादनाय व्यञ्जकं कलादि अपेक्षन्ते, तानि तु



व्यञ्जकस्य कलादेः स्वल्प-प्रकाश-कारणात् तथाविध-व्यञ्जन-भाञ्जि 
ज्ञेयविषये (क) व्याघातवन्त्यपि भवन्ति | न चैश्वरं ज्ञानमेवंविधम्, 
अनाद्यावरण-शून्यत्वात् |

	उक्तं किरणे-अनादिमल-मुक्तत्वात् सर्वज्ञोऽसौ ततः शिवः |

मृगेन्द्रे (५/१४-१५) च-तच्चाऽस्यावृति-शून्यत्वान्न व्यञ्जकमपेक्षते |

तन्न सांशयिकं तस्माद् विपरीतं न जातुचित् ||
यानि व्यञ्जकमीक्षन्ते वृतत्वान्मलशक्तिभिः |
व्यञ्जकस्याऽनुरोधेन तानि स्युर्व्याहतान्यपि || इति || ६७ ||

	इदानीं त्रिविधं बन्धमनूद्य तस्य च बन्धत्वम् अस्याऽणोश्च तद्-
विमुक्तये शिवत्व-व्यक्तये च शिवात् प्रवृत्तमुपायं स्वायम्भुवसूत्रेणाह-

अस्मात् प्रवितताद् बन्धात् परसंस्था-निरोधकात् |
दीक्षैव मोचयत्युर्ध्वं शैवं धाम नयत्यपि || ६८ ||

	परसंस्था-निरोधकात् परसंस्था कैवल्यं तस्या निरोधकात् 
विघातकात् प्रविततात् प्रकर्षेण विततात् विस्तृतात् मल-कर्म-मायारूपेण 
त्रिविधादित्यर्थः | तदुक्तं तत्रैव-

मायेय-माणवं कम चैतावदणुबन्धनम् |
एतच्चोक्तं मया सर्वं संसारात्मक-काण्डजम् || १३ ||

	अस्माद् बन्धात् अमुं दीक्षैव मोचयति | अत्र दीक्षैवेत्यवधारणं 
मतान्तरोक्त-बोधादि-निवृत्यर्थम् | तथाहि-ये तावत् पशुमत-प्रोक्ता 
बोधाद्युपायास्ते पाशव्यञ्जकत्वात् पाश-रूपत्वाच्च न पुरुषार्थ-
साधका भवन्ति | यथा तत्रैव-

पाश-ज्ञानान्न मुक्तिः स्यात् पशु-ज्ञानात् तथैव च |
सर्वतश्च यतो मुक्तिः पतिज्ञानेन गम्यते || इति |

पाश-ज्ञानादि-स्वरूपं चिन्त्ये प्रतिपादितम्-

शास्त्रजालानि नादान्तं पाशज्ञानं वरानने |
पशुज्ञानमिति प्रोक्तं ह्यहं ब्रह्माभिमानतः ||
शिववस्तुपरं तस्मान्मन्त्रातीतो निरञ्जनः |
सर्वज्ञः सर्वगः शान्तः सर्वात्मा सर्वतोमुखः || इति |



ये अस्मिन् शास्त्रे प्रोक्ता विज्ञान-योगादयस्ते दीक्षाङ्गत्वात् 
तत्सिद्ध्यर्थं प्रतिपाद्यन्त इत्येतावताऽवधारितम् | तथा श्रीमत्पराख्ये-

ज्ञानादीनामुपायानां दीक्षा कारणमिष्यते |
चतुर्णामङ्गता प्रोक्ता तत्स्वरूप-विभागतः ||

कारणं प्रयोजनमित्यर्थः |

यावन्न तद्गतो भावस्तावत् स्यान्न क्रिया-क्रमः |
अतः क्रियापि तस्याङ्गं पूजा-होमादि-लक्षणा |
भस्मचर्या व्रताद्यापि चर्याऽङ्गत्वमुपागता (क) ||
प्रत्याहारादि-योगोऽपि धारणा-ध्यान-संयुतः |
निर्दग्धे प्राकृते देहे कृते सति ततो भवेत् ||
क्रियाभोगः शिवे भावः शिवभावोपबृंहितः |
तस्य तेन तदङ्गत्वाद् दीक्षा सा त्वङ्गिनी भवेत् ||

	एषा दीक्षा ऊर्ध्वं सर्वोत्कर्षेण वर्त्तमानमभिव्यनक्तीत्यर्थः | 
शैवं शिवसम्बन्धि धाम प्रभावः | धाम � देशे शुभे स्थाने जन्म-
प्रभावयोरपीति विश्वः | शिवतुल्यं शिवसमानता-रूपमिति यावत् | तदपि 
नयति प्रापयंतीति | अत्र बुभुक्षुश्चेत् शैवं पदं, मुमुक्षुश्चेत् 
पश्वतीतं शिव-सायुज्यं च देहान्ते प्राप्नोतीत्यर्थः | अत्र बन्धतत्त्वस्थ-
निवृत्त्यादि-भुवनचतुष्टयं योग-बलेन प्राप्ता दीक्षया नियोजिता वा क्रमेण 
मूर्ति-केवलि-योग-केवलि-ज्ञानकेवलि-शक्तिकेवलिनो भवन्ति | तथा मतङ्गे-

योग-वीर्य-बलोपेता दीक्षया वा नियोजिताः |
सदाशिव-समाः सर्वे नचैकं कारणेश्वराः ||
न शिवत्वमनुप्राप्तास्तेषां कर्मोच्यतेऽधुना |
सामीपाः शान्ति-निलया ज्ञान-केवलिनो मताः ||
सालोक्याश्चैव विद्यायां येऽप्यधः परिपिण्डिताः ? |
योगकेवलिनस्तेऽपि तन्त्रेऽस्मिन् परिभाषिताः ||
सान्निध्यात् तु प्रतिष्ठायां शक्तिकेवलिनो मताः |
काम्याश्चैव निवृत्तिस्था मूर्त्तिकेवलिनः स्मृताः ||



तद् यथा-

नादाख्ये चैव ये तत्त्वे संस्थिताः परमाणवः |
मूर्त्तिकेवलिनस्तेऽपि शेषा रुद्राः प्रकीर्तिताः |

सर्वज्ञानोत्तरे केवल-शब्दस्य अर्थ उक्तः | तद् यथा-

कलानां निलयो यस्मात् तेनाऽसौ केवलः स्मृतः | इति |

अत्र षट्सहस्रिकायां विशेषः प्रदर्शितः-

सपर्या पुत्रकाश्चैव साधकाचार्यकास्तथा (?) |
सर्वेषां योजना कार्या शक्तितत्त्वे तु पुत्रक ! ||
मायातत्त्वे तुं समधि विद्यातत्त्वे तु पुत्रक ! (?) |
ईश्वरे साधको भोगे आचार्यः सकले स्थितः ||
एवं ज्ञात्वा प्रयत्नेन लय-भोगौ प्रकल्पयेत् |
अज्ञात्वा लय-भोगौ  तु यो दीक्षां कुरुते गुरुः ||
आचार्यः सह शिष्यैस्तु नरके रौरवे पचेत् |
देशिकस्तु प्रयत्नात् तु ज्ञात्वा दीक्षां समाचरेत् || इति |

ततः परमनिष्कलं शिवतत्त्वमेव परम् ? |

मुक्तिस्थानं भवेदेकं विमलं सर्वतोमुखम् ||
अचलं व्यापकं शान्तं लिङ्गाश्रम-विवर्जितम् | इति |
एभ्यः एक परः सूक्ष्म-कार्यकारणगोचरः |
अतीतः परिपूर्णश्च स्वतन्त्रः सर्वतोमुखः |
एको निरीश्वरः स्वस्थः षडन्ये सेश्चरा मताः || ६८ ||

अथ मतङ्गसूत्रद्वयेन दीक्षाशब्दार्थं निरूपयति-

अनयोः शासने सिद्धा दीक्षा क्षपण-दानयोः |

क्षपणं च दानं च क्षपण-दाने तयोः | क्षपण-शब्देन 
पशुत्वस्य नाशनम् | दानशब्देन शिवत्वस्य दानं चोच्यते | अनयोरर्थयोः 
सिद्धा उत्पन्ना शासनेऽस्मिन् शैवशास्त्रे दीक्षा दीक्षेत्युच्यते | पशूनां 
पशुत्व-क्षयकरी शिवत्व-दायिका शिवशक्तिरेव दीक्षेत्यर्थः | तथा-

दीयते ज्ञानसद्भावः क्षीयते च मलत्रयम् |
दीयते क्षीयते चेति दीक्षाशब्दो द्विधोच्यते || इति ||



ननु शिवस्य स्वशक्ति-दानेन शक्ति-दारिद्र्यमापद्येत | तत्र (मातङ्ग-
पारमेश्वरे विद्या पादे ४/५९-६०) आह-

दानं नाम स्वसत्तैव या सा ज्ञान-क्रियात्मिका || ६९ ||
सा शक्तिस्तस्य संस्पर्शाद् व्यक्तीभूता सुनिर्मला |
पत्युर्दानं तदेवोक्तं न स्वयं व्यज्यते पशोः || ७० ||

	ज्ञानक्रियात्मिका ज्ञान-क्रिया-स्वरूपा या स्वस्य सत्ता स्वसत्ता 
सामर्थ्यं सद्रूपकं सैव दानं देयवस्त्विति नाम प्रसिद्धम् | तथाच 
आत्मनो विद्यमानायाः सत्ताया एव देयत्वात् स्वशक्ति-व्ययाभावेन न शक्ति-
दारिद्रयं शिवस्येति भावः | तर्हि दानशब्दार्थानुपपत्तिरित्यत-आह-सा 
शक्तिरित्यादि | सा स्वसत्ता-रूपा शक्तिः तस्य परमेश्वरस्य संस्पर्शात् 
अनुग्राहक-शक्त्या स्पर्शनात् सुनिर्मला अर्ककिरण-योगात् पक्कं पद्ममिव 
तथा च तत्रैव-

यथार्क-रश्मिसंस्पर्शात् पद्मं पक्वं भवेत् तथा |

	व्यक्तीभूता | तत् अभिव्यञ्जनमेव पत्युः परमेश्वरस्य 
दानमित्युक्तम् | सकला वरण-निवृत्त्या स्वसत्ताया सर्वज्ञत्वादि-रूपाया 
एवाऽभिव्यक्तिः | पुंसां परमेश्वरात् शिवत्वस्य अभिव्यक्तिः (क) 
दानमुपचारादुच्यते, न मुख्यत इत्यर्थः | ननु नर्त्ते प्रयोजनादिष्टं 
मुख्यशब्दार्थ-लङ्घनमिति | तत्राह-नेत्यादि | पशोः स्वसत्ता स्वयं 
स्वात्मना न व्यज्यते व्यक्ता न भवति | अयं भावः-नहि सत्ता सार्था 
सर्वदात्मना स्वयमेव व्यज्यते, आवृतत्वात् कालिकावृत-ताम्रवत्; न तु पुरुषो 
ज्ञानात् तन्निवर्त्तकः सिद्धः, अपितु सातिशयः ; चक्षुर्वैद्य इवेति | इहापि 
ईश्वर एव मोक्षकर्त्ता नतु स्वयमेव पुरुष इति | तथा पौष्करे (वि० १/९४)-

न मोक्षं याति पुरुषः स्वसामर्थ्यात् कदाचन |
मुक्त्वा प्रसादं देवस्य शिवस्याऽशिवहारिणः || इति || ६९-७० ||

शिव-दीक्षया शुद्धावस्थस्यात्मनो दर्शन-प्रकारं 
देव्यामतसूत्रेण दर्शयति-

अशरीरं यदात्मानं पश्यति ज्ञानचक्षुषा |
तदा भवति शान्तात्मा सर्वतो विगतस्पृहः || ७१ ||

यदा यस्मिन् काले ज्ञान-चक्षुषा ज्ञानम् उन्मीलनशक्त्यभिव्यक्त-
चैतन्यमेव चक्षुर्नेत्रं तेन |



अशरीरं शरीरादन्यं शरीरेतरं स्थूलसूक्ष्म-देहान्यम् आत्मानं 
परप्रकाश संविन्मात्ररूप-स्वप्रकाशं पश्यति अपरोक्षीकरोति | तदा 
तस्मिन् काले सर्वतः पृथिव्यादिशिवान्त-षट्त्रिंशत्-तत्त्वरूप-समस्त-
हेयपदार्थेभ्यः विगतस्पृहः विगता निवृता स्पृहा इच्छा यस्य सः तादृशः 
सन् शान्तात्मा शान्तः अधोमुखत्वादि-कालुष्य-रहित आत्मा तादृशो भवतीति 
| रागद्वेषादिरहित इत्यर्थः || ७१ ||

आत्मैक्य-प्रसन्नस्य दर्शनान्तर-मुक्तवत् पुनरावृत्तिर्नास्तीति श्रीन्मतङ्ग-
सूत्रेणाह-

दीक्षानलप्लुष्टमलस्य जन्तोः स्वाक्यं बलं व्यक्तिमुपैति योगात् |
शक्त्या विभोश्चुम्बितहृत्प्रदेशो नान्येन पुंसो विनिवृत्तिमेति || ७२ ||

	दीक्षानल-प्लुष्टमलस्य दीक्षैव अनलः दीक्षानलः दीक्षारूपेण 
वह्निना प्लुष्ट दग्धः आत्यन्तिक-निवृत्तिं प्रापितो मलश्चैतन्यावरको यस्य स 
दीक्षानल प्लुष्टमलः तादृशस्य जन्तोः आत्मनः स्वाक्यं स्वकीयं बलं 
दृक्क्रियारूप-सामर्थ्यं योगात् शिवशक्ति सम्पर्कात् | तदुक्तं मतङ्गे (४/५)-

योगोऽस्य शक्तयः स्वाक्या विस्फुरन्ति समन्ततः | इति |

व्यक्तिं पुनर्व्यक्त्यन्तर-शून्याभिव्यक्तिम् उपैति, विभोः परमेश्वरस्य 
अनुग्राहिकया शक्त्या पुंसः पुरुषस्य चुम्बित-हृत्प्रदेशः स्पर्शितो 
हृत्प्रदेशः मुक्तचैतन्यं अन्येन बन्धविशेषेण पुनर्व्यक्तिं 
पुनरागमनं न एति न गच्छति | यथा रसविद्धं ताम्रं हेमत्वमापद्य 
पुनस्ताम्रतां न याति, तद्वत् अयमात्मापि शिवत्व-मापद्य भूयः 
पशुत्वं न प्राप्नोतीत्यर्थः | तदुक्तं स्वच्छन्दे-

रसवह्नि-समायोगात् ताम्रं कालिकया युतम् |
विशोधितं तु तत्त्वज्ञैर्हेमत्वं प्रतिपद्यते ||
न भूयस्ताम्रतां याति तथात्मा तु कथञ्चन |
गुरुणा तन्त्रविदुषा यस्माद् वै निर्मलः कृतः |
न भूयो मलतां याति शिवत्वं याति निर्मलः ||

	दर्शनान्तरेषु मुक्तानां पुनरावृत्तिरस्त्येव तत्तत्-प्राप्यस्य 
तत्त्वातीतत्वाभावात् तदुक्तं वातुलोत्तरे-



त(चि ?)न्मयो(क)ऽन्तर्बहिश्चैव षट्त्रिंशत्-तत्त्वमुक्तियुक् |
यथार्थतः स देवो हि तत्त्वातीतः परः शिवः ||

तथा मृगेन्द्रे च-यत् कैवल्यं पुंप्रकृत्योर्विवेकाद् यो वा सर्वं ब्रह्म 
मत्त्वा विरामः |

या वा काश्चिन् मुक्तयः पाशजन्या 
स्तास्ताः सर्वा भेदमायान्ति सृष्टौ ||-मृ० २/२८

शैवे सिद्धे भाति मूर्द्ध्नीतरेषां मुक्तः सृष्टौ पुंवरोऽभ्येति नाधः |

विश्वानर्थान् स्वेन विष्टभ्य धाम्ना
सर्वेशानानीरिताः सर्वदास्ते || इति |-मृ० २/२९ || ७२ ||

	इह शास्त्रे पुनरावृत्ति-रहित-मुक्तिरूपं निरूप्य तत्क्रमोपसंहार-
पूर्वकं मुक्तात्मनः कारणपूर्वकापुनर्भवं स्वायम्भुवसूत्रेण 
निरूपयति | अथवा मुक्तिक्रमोप-संहारपूर्वकं मुक्तस्याऽपुनर्भवं 
कारणपूर्वं स्वायम्भुवसूत्रेण दर्शयति-

अनेन क्रम-योगेन परां केवलतां गतः |
अनाद्यशुद्धि-शून्यत्वात् प्राप्नोति न भवान्तरम् || ७३ ||

	अनेन क्रमयोगेन क्रमेण योगः तेन पूर्वं शिवस्य शक्त्या सह 
योगः | ततो मलक्षरणेन फलेन सह योगः | ततो निःश्रेयसादिकमिषधा 
योगः | ततो दिशिकेन योगः | पुनर्दीक्षया योगः | ततो बन्धविच्छेदेन फलेन 
योग इति | एवं विधेन क्रमयोगेन पराम् उत्कृष्टां केवलताम् एकाकितां 
शिवसायुज्य-लक्षणां, पूर्वं केवलावस्थितः, केवलता हि एकाकिता, नासौ 
परा यतस्तस्यामप्यवस्थायाम् आत्मनो द्वितीयो मलोऽस्ति | शिवसायुज्य-
लक्षणा तु परा केवलता | यतस्तस्यां न किञ्चिदपि द्वितीयमस्ति | तां गतः 
प्राप्तः सन् अनाद्यशुद्धि-शून्यत्वात् अनाद्यशुद्धिराणवमलः 
तच्छून्यत्वात् | तद्रहितत्वाद् भवान्तरं जन्मान्तरं न प्राप्नोति | नहि 
कारणं विना कार्यमुत्पद्यते, सत्यपि कर्मणि पुनर्भवबीजमशुद्धिः 
तच्छुन्यत्वात् कुतो भवान्तर-प्राप्तिरित्यर्थः |

	मायीय-मलस्यादिमतः प्रलयेऽपि नाशेऽपि पुनर्भवान्तर-हेतुत्वं 
दृष्टमिति तन्निषेधाय अनादिग्रहणं कृतमिति | रौरवे-



यथा प्रदीप्त-ज्वलने तुलराशिः समर्पितः |
दग्धो निर्वाति स तत्र न भूयः स्थूलतां व्रजेत् ||
एवं वै मण्डलं प्राप्य दीक्षामन्त्र-समुद्भवम् |
न पुनर्जन्मतां याति दीक्षितो मनुजोत्तमः || ७३ ||

	इदानीमभिव्यक्तात्म-स्वरूपस्य पुंसः ज्ञानपर्याप्त्यवस्था 
निश्वासकारिका-सूत्रेण दर्शयति-

यस्य जाग्रे प्रलीयन्ते सर्वे भावाः सुषुप्तवत् |
पर्याप्तं तस्य विज्ञानं त्रिपदं तेन लङ्घितम् || ७४ ||

	यस्य पुरुषस्य सर्वे समस्ता (क) भावाः चित्तवृत्तयः सुषुप्तवत् 
सुषुप्तं सुषुप्तिः भावे क्तप्रत्ययः सुषुप्त्यवस्थायामिव जाग्रे 
जाग्रदवस्थायां प्रलीयन्ते प्रकर्षेण लयं गच्छन्ति, तस्य पुरुषस्य 
विज्ञानं विकल्पज्ञानं पर्याप्तं समाप्तं निर्विकल्पक-
ज्ञानमुदेतीत्यर्थः (ख) | तेन निर्विकल्पज्ञानयुक्तेन पुंसा 
त्रिपदमधिकार-भोग-लयाख्यं पदत्रयमपि लङ्घित्तमतिक्रान्तमिति | तथा 
सर्वज्ञानोत्तरे-

यस्तु जाग्रदवस्थायां नियम्य सकलेन्द्रियान् |
तुर्यावस्था-गुणोपेतस्तां विना भावयेत् पुनः ||
स जीवन्मुक्त इत्युक्तो देहान्ते मुक्त उच्यते | इति |

तथा-

न हृष्यत्युपकारेण नापकारेण तप्यति |
यः समः सर्वभूतेषु जीवन्मुक्तः स कथ्यते || ७४ ||

	अथ सूत्रान्तरेणाऽसौ शुद्धात्मा शिवसमर्थितया स्वशक्त्यात्मकया 
दृष्ट्या शिवं ध्यायति पश्यतीत्याह-

शिवार्क-शक्ति-दीधित्या समर्थीकृत-चिद्दृशा |
शिवं शक्त्यादिभिः सार्द्धं पश्यत्यात्मा गतावृतिः || ७५ ||

	गता आवृतिः आविद्यावरणं यस्य स आत्मा शिवार्क-शक्ति-दीधित्या  
शिव एवाऽर्कः तस्य शक्ति-दीधितिः शक्तिरविद्यातमो-निवर्त्तिका संविच्छक्तिः , 
सैव दीधितिः किरणः तया समर्थीकृत-चिद्दृशा समर्थीकृता शिवदर्शने 
समर्थतया कृता या चित् सैव दृक् नेत्रं तया, करणे तृतीया |



शक्त्यादिभिः शक्तिः इच्छाद्यनेक-शक्ति समष्टि-रूपिणी शिवसमवायि शक्तिः 
आदिर्येषां तैः सार्धं सह शिवं परमेश्वरं पश्यति | अपरोक्षीकरोति | 
तथा (तत्त्वसंग्रहे-२९ )-

        पश्यति शिवं स्वशक्त्या ध्यायति चासौ शिवो(वेद्ध)त्थया दृष्ट्या | इति |

	आदि शब्देन शिवशक्त्याऽधिष्ठीयमान चिदचिद्रूपसमूह-तत्तत्-
कृत्यपञ्चक-तत्साध्य-भोग-मोक्षादयो गृह्यन्ते | अत एव पातञ्जलाद्युक्तवद् 
बुद्ध्यादि-विषयत्वं शिवस्य न सम्भवति, तस्य पाशागोचरत्वात् | तदुक्तं 
तत्त्वसंग्रहे ?-

अन्तःकरणवृत्तिर्या बोधाख्या सा महेश्वरम् |
न प्रकाशयितुं शक्ता पाशत्वान्निगलादिवत् ||

	तत्र शिवस्य चिदभिन्न-स्वरूपस्य घटादिवत् कर्मतया न दृश्यत्वं 
द्रष्ट्ट-द्रष्टव्ययो-रात्म-शिवयो र्विशुद्धचित्-स्वरूपत्वेन व्यापकत्वेन 
तथादर्शनासंभवात् | मोक्षकारिका-वृत्तावप्येवमुक्तम् || ७५ ||

	अथ सूत्रान्तरेण शिवापरोक्ष-ज्ञानानन्तरं साधनीभूत-
परोक्षज्ञान-हेतुभूतं कामिकादि-शिवज्ञानमनपेक्षणीयमित्येतत् 
सदृष्टान्तमाह-

उल्काहस्तो यथा कश्चिद् द्रव्यमालोक्य तां त्यजेत् |
ज्ञानेन ज्ञेयमालोक्य पश्चाज्ज्ञानं परित्यजेत् || ७६ ||

	उल्का प्रज्वालिताग्र-काष्ठविशेषः | उल्का स्यान् निगत-ज्वाला इत्यमरः | 
स हस्ते यस्य सः कश्चित् पुरुषः यथा द्रव्यं स्वापेक्षित-पदार्थमालोक्य 
दृष्ट्वा तामुल्कां त्यजेत् | तथा ज्ञानेन ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानं कामिकादि-
शिवज्ञानं तेन ज्ञेयं स्वपरप्रकाश-सम्बिद्रूपं परशिवरूपं 
ज्ञेयमालोक्य अपरोक्षीकृत्य पश्चात् अनन्तरं ज्ञानं 
परोक्षज्ञानसाधनं शास्त्रं परित्यजेत् | सम्भावनायां लिङ् || ७६ ||

	अथ निश्वाससूत्रद्वयेन ज्ञेयस्वरूप-निमग्नतावस्थामाह-

यदा मनः परे तत्त्वे लब्धलक्ष्यं निलीयते |
तदा ह्यशेष-विज्ञानं विनाशमुपगच्छति || ७७ ||

? मुद्रिते तत्त्वसंग्रहे श्लोकोऽयं नोपलभ्यते, नैव सम्भाव्यते च | 
परन्तु मोक्षकारिकायां षडधिकशत-संख्यकत्वेन 
श्लोकोऽयमुपलभ्यते |



यदा यस्मिन् काले मनः लब्धलक्ष्यं लब्धं पुनः पुनश्चिन्तनेन 
स्फुटीकृतं लक्ष्यम् अनाद्युपाधि-रहित-परशिव-तत्त्वं यस्य तत् तादृशं 
सत् परे सर्वतत्त्वातीते तत्त्वे लयातीत इत्यर्थः | तथा निश्वासे-

लयातीतः परो देवो निरूपाख्यो निरामयः |
ज्ञात्वैवमुच्यते ज्ञानी भुञ्जानो विषयानपि || इति ||

	तस्मिन् निलीयते लयं गछति | तदा तस्मिन् काले अशेष-विज्ञानम् अशेषं 
समस्तं विज्ञानं विकल्पज्ञानं विनाशं लयम् उपगच्छति प्राप्नोति | अत्र 
मनः-शब्देन चतुर्विधमनोमध्ये स्वलीनावस्थं मन उच्यते | तथा 
निश्वासे-

संसृष्टश्च स्वलीनश्च विक्षिप्तो गतिरागतिः |
मनश्चतुर्विधं प्रोक्तं तस्य भेदमिमं शृणु ||
न मनो नापि मन्तव्यो न मन्ता च विभाव्यते |
स्वलीनो विषयैर्मुक्त एकीभूतः सुषुप्तिवत् ||
विषयान् गृह्यमाणोऽपि ज्ञेयत्वमधिगछति |
न च तै र्युज्यते ज्ञाने (क) संश्लिष्टः स तु उच्यते ||
अज्ञानाद् गछति ज्ञानं ज्ञानादज्ञानमेव च |
चलते यस्य दौर्वल्यात् तस्याऽसौ गतिरागतिः ||
ज्ञानेन श्लिष्यते यस्मादिन्द्रियार्थ-परायणः |
त्रिकालमाकुलो नित्यं स तु विक्षिप्त उच्यते ||
स्वलीनश्चोत्तमस्तत्र गुणातीतो निरामयः |
मध्यमः स तु विज्ञेयः संश्लिष्टः सात्त्विकः स्मृतः ||
अधमश्चपलः क्षुद्रो राजसो गतिरागतिः |
तामसः स तु विक्षिप्तश्चतुर्थो ह्यधमाधमः ||
गुणात्मकः समुद्दिष्टो मलप्रायश्च देहिनाम् |
निर्गुणं त्वधिकत्वेन यत्र लीनो भविष्यति ||
मनसश्च स्वलीनस्य यत् सुखं ह्यात्म-साक्षिकम् |
योगावस्था परा ह्येषा प्राहुर्योगविदो जनाः ||
एतद्विषयो निश्वासकारिकायां प्रपञ्चितः, तत्रावधार्यताम् || ७७ ||



अनेन शिवसायुज्यं प्राप्नोतीति सूत्रान्तरेण कथयति-

अनाख्ये तु निरालम्बे अग्राह्ये मानवर्जिते |
नस्तत्त्वे योजितो मुक्त इति शास्त्रस्य निश्चयः || ७८ ||

	अनाख्ये आख्याः शक्तोद्युक्तादि-नामानि तद्रहिते निरालम्बे नाद-बिन्दु-
व्योममन्त्राद्याधार-रहिते अग्राह्ये बुद्ध्यादिकरणै-रशक्य-ग्रहणे | 
निरालम्बे अग्राह्ये इति प्रकृतिभावञ्छान्दसः | मानवर्जितं 
संश्लिष्टादिरहिते गुणत्रयानात्मके निस्तत्वे सर्वतत्त्वातीते परतत्त्वे योजितः | 
अत्र योगार्थो युजिधातु र्गृह्यते, न तु युजि समाधाविति समाध्यर्थः | तथाच 
प्रसिद्धं साजुज्यमात्मलाभरूपं प्रापित इत्यर्थः | यथा सुप्रभेदे-

शिवं संयोजितं रूपं सायुज्यमिति कथ्यते |

एवम्भूतसायुज्यं प्राप्तः मुक्त इति शास्त्रस्य शिवागमस्य निश्चयः 
सिद्धान्तः |

अत्र सायुज्य-शब्देन शिव-सादृश्यमुच्यते | नतु तादात्म्यादि-
सम्बन्धः | तदुक्तं चिन्त्ये-

अन्यथा बहुमुक्त्युक्तिः शास्त्रे चैव वरानने |
शिवत्वसुलभा मुक्तिरिदानीं कथ्यते मया || इति |

तथोक्तमभिर्युक्तैरपि-

नात्मच्छेदोऽपवर्गो न च पशु-शिवयोरैक्यमत्राऽपवर्गो
नाविद्या-ग्रास-हानिर्नच गुणविलयो नापि पाषाणमुक्तिः |
यद्बोधानन्दरूपं त्रिमलविगमने व्यक्तमात्मस्वरूपं
तत् सायुज्येन वाच्यं शिवसदृशविभोश्चैष (क) तन्त्रापवर्गः ||

देवीकालोत्तरे-

निद्राया बोधयेच्चितं विक्षिप्तं शमयेत् पुनः |
पक्षद्वय-परित्यागे संप्राप्ते नैव चालयेत् ||
निराश्रयं सदा चित्तं सर्वालम्बन-वर्जितम् |
मनोऽवस्था-विनिर्मुक्तं विज्ञानं मुक्तिलक्षणम् || इति || ७८ ||

इदानीमात्मलाभरूपं प्राप्तस्याऽस्य अवस्थानं स्वायम्भुवसूत्रेण 
दर्शयति-

भवोद्भव-पदातीतो निष्कम्पार्च्चिरिव स्थितः |
मुक्तौ व्यक्त-शिवत्वोऽसौ कृतकृत्यो यतस्ततः || ७९ ||

[यतः यस्मात् कारणात् असौ कृतकृत्यः शिवसायुज्यं प्राप्तस्ततः] तस्मात् 
कारणाद् भवोद्भव-पदातीतः सन् भवः संसारः तस्मिन् उद्भवपदानि 
जन्म-



स्थानानि यद्वा भवपदं भवतीति भवोऽहं-पदं सकल-प्रलयाकल-
विज्ञानाकलानां पदम्, उद्भवपदं तस्मादूर्ध्वं भवतीति 
उद्भवपदम् अनन्तादिपदं तदतीतः अतिक्रम्य वर्त्तमानः सन् 
निष्कम्पार्च्चिरिव निष्कम्पः कम्परहित अर्च्चिरिव ज्वालेव स्थितः | अथवा 
अपरमोक्षस्य षट् पदानि सन्ति भवोद्भवपदं शान्त्यतीतं शान्तितत्त्वं 
नादाख्यमैशं विद्याख्यमिति | तत्र सर्वोत्तरं षष्ठं भवोद्भवपदम् 
अतिक्रम्य वर्त्तमानो यः, सः प्रदीपार्च्चिरिव तिष्ठतीत्यर्थः | तदुक्तं 
शिवतत्त्व-विलासे-

भवोद्भवपदं त्वेकं शान्त्यातीत मतः परम् |
शान्तितत्त्वं च नादाख्यमैशं विद्याख्यमेव च ||
उदाहृतानि मुक्तानां पदान्येवं क्रमेण षट् |

एतत् सर्वं सद्योज्योतिष्टीकायां (क) प्रपञ्चितम्, तत्राऽवधार्यताम् || ७९ ||

	अथ देवीकालोत्तरसूत्रेण कृतकृत्यस्य नित्यादि-कृत्यान्तरं नास्तीति 
निरूपयति-

नात्र पूजा नमस्कारो न जपो ध्यानमेव च |
केवलं ज्ञेयमित्युक्तं वेदितव्यं न किञ्चन || ८० ||

	अत्र जीवन्मुक्त-दशायां पूजा अर्चना न, नमस्कारः सत्कारश्च न, 
जपोऽपि न, ध्यानं (क) चिन्तनं न | अतः किमस्ति नित्य-नैमित्तिकादि, अत आह-
केवलं ज्ञेयमिति उक्तम् | ज्ञेयमिति ज्ञेयभावमात्रावस्था नेति सूचितम् | 
वेदितव्यं ज्ञातव्यं किंचन किमपि न नास्तीति | तथा न बाह्येषु कर्मसु 
प्रीतिं बध्नातीत्यर्थः | तथा-

नियमोऽपि न तस्याऽस्ति नोपवासो विधीयते |
प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च ब्रह्मचर्य-व्रतानि च ||

तत्रैवाचारप्रकरणे-

न ध्यानं न जपः पूजा न होमो नैव साधनम् |
अग्निकार्याधिकारश्च नैतस्याऽस्ति महेश्वर ! || इति || ८० ||

एवं जीवन्मुक्तो वासनावशेन विषयज्ञानयुक्तोऽपि शिवशक्त्या 
स्वरूप-ज्ञाननिष्ठ एव भवतीति निश्वासकारिकासूत्रेणाह-

यथा वायुः सुशीघ्रोऽपि मुक्त्वाकाशं न गच्छति |
ज्ञेये निक्षिप्तचित्तस्तु विषयस्थो न मुञ्चति || ८१ ||



वायुः सुशीघ्रः अत्यन्तशीघ्र-गमनोऽपि यथा आकाशं परिपूर्णं 
व्योम मुक्त्वा विसृज्य न गच्छति न सञ्चरति | तथा ज्ञेये शिवे निक्षिप्तचित्तः 
निक्षिप्तम् अवस्थापितं चित्तं चैतन्यं यस्य सः तादृशस्तु पुमान् 
विषयस्थः विषये तिष्ठतीति विषयस्थः तादृशोऽपि न मुञ्चति ज्ञेयं न 
त्यजति | तत्रैव-

भुङ्क्ते तु विषयान् सर्वानसौ लेप्यस्यालेपकः |
यस्य सर्वगतो भावो शंभावस्थो निरन्तरः || इति |

	अयं साक्षात्कृत-शिवस्वरूपतया तज्ज्ञानात्मकम् अमृतं 
सर्वदाऽनुभवतीत्यर्थः | तथा सर्वज्ञानोत्तरे-

शिवज्ञानामृतं पीत्वा विचरस्वं यथासुखम् || इति || ८१ ||

अथ सूत्रान्तरेण अस्याध्व-दर्शितत्वमेव स्वभाव इति दृष्टान्तपूर्वमाह ?-

इन्द्रियार्थे यथा चित्तं नित्यं गछति देहिनाम् |
तथा चैवेन्द्रियातीते तस्य नैराकृते पदे || ८२ ||

	देहिनां शरीरिणां चित्तं मनः इन्द्रियार्थे इन्द्रियविषये यथा 
नित्यं शश्वत् गछति प्रवर्त्तते, तथा तस्य जीवन्मुक्तस्य चिच्छक्तिश्च 
इन्द्रियातीते इन्द्रियागोचरे नैराकृते पदे स्थान एव गछति | अयं भावः-
पुरुषस्य चित्तम् इन्द्रियार्थे विषये यथा निरावाधं प्रतिक्षणं वर्त्तते, 
मनसो निश्चलत्वं तु सर्वज्ञेयाभ्यासे न भवति (क) तद्वद् 
जीवन्मुक्तचित्तमपि अतीन्द्रिये निर्मले केवले सदा प्राप्नोतीत्यर्थः || ८२ ||

क्षीरक्षयाद् यथा वत्सः स्तनान्मातुर्निवर्त्तते |
रागक्षयात् तथा पुंसां मनः शीघ्रं निवर्त्तते || ८३ ||

	मातुः स्तन्यं यावत् तावत् वत्सस्तत्-स्तन्यं स्वीकरोति तत्क्षये सति यथा 
निवर्त्तते, तद्वन्मनोऽपि निवर्तत इति | तथा तत्रैव-

? अत्र दृष्टान्तपूर्वमाहेत्यनन्तरं-इन्द्रियार्थ इत्यादि-न भवत्यन्तः 
पाठस्ततः मातुः स्तन्य मित्यादि किं करिष्यत्यन्तः पाठस्ततः 
क्षीरक्षयादित्यादि-नैराकृते पदे इत्यन्तः पाठस्ततो देहिनां 
विरागीणमिति पाठो दृश्यते | टीकानुरोधेन प्रकृतोपयोगित्वेन चात्र 
परिवर्त्तनं कृतमिति मन्तव्यम् |



कायानुबन्ध-चलने नासौ चलति निश्चलः |
यस्य ज्ञेयमिदं सर्वं मनस्तस्य सुनिश्चलम् ||
एवं यो निर्जितो धीरैः स त्वा किं करिष्यति || ८३ ||

तादृक्-पदावस्थितस्य पुरुषस्य काल-महिमानौ निरूपयति | अथवा 
सूत्रान्तरेणा (तीत) सर्वाध्वस्थानस्थानस्य कालं च महिमानं च 
दर्शयति-

गोदोहमिषुपातं वा नयनोन्मीलनमात्रकम् |
सकृत् परपदे युक्तो न पुनर्भवमाप्नुयात् || ८४ ||

गोदोहः गौर्यावता कालेन दुह्यते, सोऽयं कालो गोदोहः तन्मात्रं 
वा ; नयनोन्मीलनमात्रकं नयनस्य चक्षुषः उन्मीलन-कालमात्रकं वा | 
कालाध्वनोरत्यन्त संयोगे द्वितीयेति द्वितीया विभक्तिर्भवति | सकृत् कदाचित् 
परपदे सर्वाध्वातीते निरुपाधिके शिवपदे युक्तः योजितः कृत-समाधिकः 
पुनर्भवं पुनर्जन्म नाप्नुयात् न प्रयायादीति || ८४ ||

अथ सूत्रान्तरेण तस्य शिवत्वसदृश-स्वकीय-शिवत्वावाप्तिरेव प्राप्तिः 
| न चाद्वैतवादवत् तदैक्यम्, इन्द्रादि-प्राप्तिवत् तद्देश-गमनं वेति 
प्रतिपादयति-

पशुभावाद् यदातीत्य पतिभावेन तिष्ठति |
तत् तस्य गमनं नाम सर्वगे गमनं कुतः |

	यदा यस्मिन् काले पशुभावात् पशुत्वात् अतीत्य अतिक्रम्य पतिभावेन 
शिवभावेन तिष्ठति वर्त्तते | तदा तस्य मुक्तस्य तत्पतित्वेन वर्तनं गमनं 
नाम प्रसिद्धम् | तदुक्तं स्वायम्भुवे-

दग्ध-संसार-बीजस्य या पुंसः पश्चिमार्थतः |
सा गतिस्तस्य विज्ञेया न देशान्तर-संस्थितिः ||
पूर्वावस्थान्तरव्यक्तौ सत्यां लोके गतं यथा |
प्रोच्यते पटवर्णादि वस्तु तद्वत् पुमानपि || इति |

	अत्र गमन-शब्दस्य मुख्यार्थो न घटत इत्याह-सर्वगे व्यापके 
वस्तुनि गमनं कुतः ? आत्म-शिवयोरुभयोरपि व्यापकत्वात् अनयोः प्राप्य-
प्राप्तभावो न घटत इत्यर्थः | अयं भावः-आत्मनः शिवत्वप्राप्तिः 
शिवेन संयोगो वा तादात्म्यं वा || ८५ ||



अथ स्वायम्भुवसूत्रेण भोक्तृत्वादिकमपि (क) तस्य नास्तीत्याह (ख)-

शिवधामार्पितस्याऽस्य भोगभोक्तुर्न जातुचित् |
भोक्तृत्वमधिकारित्वं पतिकृत्यानुकारिता || ८६ ||

	शिवधामार्पितस्य शिवस्य धाम तत्समत्वम् अर्पितम् अभिव्यञ्जितम् 
अस्येति शिवधामार्पितः तादृशस्य भोगभोक्तुः अस्य पुरुषस्य जातुचित् 
कदाचिदपि न भोक्तृत्वं भोगक्रिया-कर्तृत्वं यत् सकलस्य दृष्टं तद् नास्ति | 
अधिकारित्वं मायागर्भाधिकारित्वं यत् प्रलयाकलस्य दृष्टं, तदपि नास्ति, 
पतिकृत्यानुकारिता पतिकृत्यात् अनु पश्चात् कारित्वम् अनुकारिता | इदं कुर्विति 
पत्युरिच्छामात्र-प्रवृत्ते सति ये प्रवर्त्तन्ते, ते पतिकृत्यानुकारिणः तेषां 
भावः पतिकृत्यानुकारिता, पतीछा-प्रणिहित-व्यवहारित्वमिति यावत् | साऽपि 
सकल-प्रलयाकल-विज्ञानकलेषु त्रिष्वपि दृष्टा पतिकृत्यानुकारिता तस्य नास्ति | 
तस्य स्वतन्त्रत्वेन परप्रेर्यत्वं नास्तीत्यर्थः | एवं सर्वज्ञानोत्तरे-

शिववच्छाश्वतः शुद्धः सृष्टिधर्म-विवर्जितः ||
सत्यं सत्यं पुनः सत्यं त्रिसत्यं समयः कृतः |
अतः परतरं नास्ति विज्ञेयं कुत्रचिद् गुह ! || ८६ ||

	अथ किरणसूत्रेण तदवस्थायामपि मलस्यावस्थानमानुमानिकं 
सदृष्टान्तमाह-

विषसम्बन्धिनी शक्तिर्यथा मन्त्रैर्निरुध्यते |
तदा न तद्विषं क्षीणमेवं पुंसो मलक्षयः || ८७ ||

विषसम्बन्धिनी विषस्य सम्बन्धिनी या शक्तिः मोहमरणादि-
कार्यजनिका शक्तिः, सा यथा मन्त्रैः गारुडादिभिर्मन्त्रैर्निरुध्यते (क) 
निरोधं तत्कार्य-प्रवृत्तिविघातं नीयते | तद्विषं च तदा तस्मिन् काले न 
क्षीणं वर्णाकृत्यादि-स्वरूप-निरोधरूपं क्षयं न प्राप्तम्, एवं एतेन 
प्रकारेण पुंसः दीक्षया शुद्धस्यात्मनः मलक्षयः स्वसहभाविनो 
मलस्य क्षयः तदा कारकत्व-शक्तेः कार्य-प्रवृत्ति-विघात एव क्षयः | न 
स्वरूपतो मलस्य क्षय इत्यर्थः |

	अत्रेदं विचार्यते-दीक्षादिभिरुपायै किं मलस्य विश्लेषः क्रियते ? अथ 
विनाशः ? अथ तिरोभावो वा ? नाद्यः | तयोर्मलात्मनोः 
सम्बन्धस्याऽनादित्वेन विश्लेषायोगात् | अपि च प्राप्ति-पूर्वको विभागः | नच 
प्राप्तिर्मलात्मनोरस्ति, द्वयोरपि विभुत्वेन तदयोगात् |



नहि यद् व्यापकं वस्तु तद् विविच्यमानं दृष्टम्, विभागोऽपि वा 
जायमानोऽन्यतरादि-कर्मनिमित्ताद् भवति | कर्म चोपजायमानं परिमित-
परिमाण-सम्बन्धवति द्रव्ये भवति | विभुद्रव्ये तदभावान्न तयोर्विश्लेष 
इति |

	अथ विनाशः ? सोऽप्यनुपपन्नः, सहजस्य मलस्य (क) प्रक्षये 
आत्मनोऽपि तद्धर्मिणो विनाश-प्रसंगात् | धर्मधर्मिणोरनन्यत्वात् | अपिच 
सकल-पुद्गल-बलावरोधको मलोऽयमभ्युपगम्यते | यद्यस्योच्छेदः स्यात्, 
तदाऽस्य सकल-पुद्गल-साधारणत्वादेकस्य (ख) पुरुषस्याऽनुग्रहे 
सवप्राणिब्रातो विमलः स्यात् | तस्माद् विनाशोऽपि न युज्यते |

	अथ तिरोभावः ? सोऽपि न युज्यते | यस्याऽर्थस्य तिरोभावो भवति, 
तस्याऽवश्यं पुनराविर्भावोऽपि कालान्तरेऽभ्युपगन्तव्यः, अन्यथाऽसौ 
तिरोहित इत्येव न शक्यते वक्तुम् | ततः को दोष इति चेत् ? अत्यन्तमुक्तः संसारीति च 
व्यवहारसिद्धि-प्रसंगात् | तस्मात् तिरोभावोऽपि न युज्यते | नचान्या गतिरस्ति | 
तस्मात् अनेक-दोषापत्तेः कथमस्य मलस्याऽपायभाव इति |
	
	अत्रोच्यते-सत्यम्, अस्मिन् शास्त्रे दीक्षादिभिरुपायैर्व्यापकस्य मलस्य 
विभागो वा विनाशो वा तिरोभावो वा नाभ्युपगम्यते | अपि तु यथा 
अग्नेरुष्णस्पर्शस्य दाहिका-शक्तिर्मन्त्रेण निरुध्यते | तथा मलस्यापि 
व्यापारिका शक्तिरुपायैर्निरुध्यते | यथा च लोके स्तम्भितशक्तिरग्निः स्तम्भितो 
निगद्यते | तद्वत् मल-शक्तिवियोगात् स मलो वियुक्त इति उपचारेणाऽभिधीयते | 
तदुक्तमत्रैव-विभुरपि यथाग्निर्दाहकार्ये सकलपुद्गल-साधारणस्तथापि 
तच्छक्तयोऽनन्ता इत्युक्तम् | तथाच यस्य पुरुषस्य प्रसन्नो गुरुः 
तस्याग्नेर्दाहिकां शक्तिं सन्निरुद्ध्य हिमशीतलमग्निं-करोति | इतरेषां च 
स वह्निरप्रतिबन्धत्वाद् दाहलक्षणं कार्यं करोत्येव | तथा मलोऽपि, यस्य 
तच्छक्तिः प्रतिबद्धा (ग) तस्य संसारं न प्रतनोति; अन्येषां भवो 
भवत्येव प्रतिबन्धाभावात् | तस्मान्नायं दोषः |

	यदन्यत् सहज (घ)मलक्षये आत्मनो विनाशः स्यादिति दूषणमुक्तम् | 
तदपि न | धर्म-विनाशेऽपि धर्मिणो विनाशाभावात् | कुत्रैतद् दृष्टमिति चेत् ? 
उच्यते | यथा ताम्र-सहभाविनी कालिका अम्लसंस्पर्शात् क्षयमुपयाति, न 
ताम्रं क्षीयते ; किन्तु अवस्थितस्य तस्यैव गुणान्तरं प्रादुर्भवति | 
स्थितस्यैव धर्मान्तरं भवति |



नतु विनष्टस्य | तस्मात् ताम्रकालिका-क्षयवद् अस्यापि पुंसो मलक्षय 
इत्यत्रापि नानुपपत्तिः | उक्तमत्रैव-

सहजा कालिका ताम्रे तत्क्षये न च तत्क्षयः |
जायते तद्वदस्य स्यात् पुरुषस्य मलक्षयः || इति || ८७ ||

सहजमलक्षयमुक्त्वा कर्मक्षयं सूत्रान्तरेण दर्शयति-

अनेकभविकं कर्म दग्धं (क) बीजमिवाऽणुभिः |
भविष्यदपि संरुद्धं येनेदं तद्धि भोगतः || ८८ ||

	अनेकेषु भवेषु जन्मसु अर्जितं सञ्चितमनेकभविकं तत् संचितं 
कर्म (ख) अणुभिर्मन्त्रैर्बीजमिव दग्धं, यथा वह्निदग्धं बीजमुपहत-
सामर्थ्यं सत् अङ्कुरदानाय न भवति | यथा सुप्रभेदे-

अग्निदग्धानि बीजानि न प्ररोहन्ति भूतले | इति |

	तथा मन्त्रोपहत-शक्तिकं कर्म फलदानाय न भवतीत्यर्थः | 
भविष्यत् आगामि कर्माऽपि संरुद्धं सम्यक् मन्त्रशक्त्या रुद्धं 
प्रतिबद्धम् | ननु तस्याऽनुत्पन्नत्वात् कथं प्रतिबन्ध इति | नैतत् सत्यम् | 
अनुत्पाद एवाऽस्य प्रतिबन्धः | यत् तस्योत्पादकं सहकारि कर्मान्तरं, तद् 
दग्धबीजमिवेत्युक्तम् (ग) | अतः प्रतिबद्धत्वादागामि-कर्मणोऽनुत्पाद 
इत्यर्थः | येन कर्मणा पुनः इदं शरीरं निष्पादितमिति शेषः | तत् 
प्रारब्ध-कर्म भोगतः उपभोगादेवोपरममुपयाति, नान्यथा | सुप्रभेदे-

शरीरारब्ध-कर्माणि भुज्यन्ते स्वयमेव तु | इति |

तथा प्रारब्धकर्म-व्यतिरिक्त-कर्मणामेव दीक्षया निरोधः इत्यर्थः 
| एतच्च प्रारब्धं त्रिविधम्-इच्छाप्रारब्धम् अनिच्छाप्ररब्धं 
परेच्छाप्रारब्धमिति | तथा-

इच्छाऽनिच्छा परेच्छा च प्रारब्धं त्रिविधं स्मृतम् |
अपथ्यसेविनश्चौरा राज-दार-रता अपि |
जानन्त एव स्वानर्थ मिच्छन्त्यारब्धकर्मतः | (पञ्चदशी ७-१५२/१५३) 

इदमिच्छाप्रारब्धम् |

स्वभावजेन कौन्तेय ! निबद्धः स्वेन कर्मणा |

	कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात् करिष्यस्यवशोऽपि तत् || (भवद्गीता-१८/६०) 

इदमनिच्छाप्रारब्धम् |



नानिच्छन्तो न चेच्छन्तः परदाक्षिण्य-संयुताः |
सुखदुःखे भजन्त्येतत् परेच्छापूर्वकर्म हि || (पञ्चदशी-७/१६२)

इदं परेच्छाप्रारब्धम् || ८८ ||

	ननु अशेषपाश-विनाशिका दीक्षा अभ्युपगता, तया च 
स्वसत्ताभिव्यक्तौ जातायां तस्मिन्नेव काले शरीरस्य पातः प्राप्नोतिः | 
तदुक्तमत्रैव-

अशेषपाश-विश्लेषो यदि देवस्य दीक्षया |
जातायामर्थ कथं स्याद् वपुषः स्थितिः ||

	इत्याशङ्क्य तां सूत्रान्तरेण निरस्यति-

जातायां घटनिष्पत्तौ यथा चक्रं भ्रमत्यपि |
पूर्वसंस्कार-संसिद्धं तथा वपुरिदं स्मृतम् || ८९ ||

	घटस्य निष्पत्तिरभिव्यक्तिः, तस्यां जातायाम् उत्पन्नायामपि यथा 
चक्रं भ्रमति भ्रमणं भजते | तथा इदं दृश्यमानं वपुः आत्मनः 
शरीरं पूर्वसंस्कार-संसिद्धं पूर्वसंस्कारेण 
धर्माधर्मलक्षण-कारणजन्य-संस्कार-विशेषेण संसिद्धं धृतं सत् 
स्थितं तिष्ठति |

	अयमर्थः-घटफलाभिव्यक्तये तावत् कुम्भकारश्चक्रं भ्रामयेत्, 
घट-निष्पत्तौ जातायामपि पूर्ववद् यथा तच्चक्रं भ्रमत्येव | 
पूर्वसंस्कारानुबिद्धमिदं शरीरम् अर्थनिष्पत्तौ 
जातायामात्मवदवतिष्ठते |

	ननु वेगात् तत्र चक्रे भ्रमणक्रिया भवति, तच्च निष्पन्नेऽपि फले 
युज्यते | एवं शरीरे पुनर्न किंचिदन्यनिमित्तं विद्यते | येन तस्याऽवस्थानं 
स्यादिति | मैवम् | अशेष-कर्म-प्रक्षयोऽत्र मया नाऽभ्युपगम्यते | यथा 
अवस्थित-वेगाख्य-संस्काराद् भ्रमणं कार्यं च भवति | तथा 
धर्माधर्म-लक्षणात् कारणात् साधारण-लक्षण-संस्कारविशेषो भवति 
| तस्मात् संस्कार-विशेषादिदं शरीरमवतिष्ठत इति | यथा सुप्रभेदे-

हिङ्ग्-त्यक्ते तु तत्पात्रे गन्ध स्तत्र न नश्यति |
कुलालचक्रं कर्मान्ते यथा भ्रमति वै तथा || इति || ८९ ||

	अथ देव्या मतसूत्रेण जीवन्मुक्तस्य देहावसानस्थितिं दर्शयति-

भग्ने घटे यथा दीपः सर्वतः संप्रकाशते |
देहपाते तथा चात्मा भाति सर्वत्र सर्वदा || ९० ||



यथा दीपः भग्ने घटे सति भिन्ने सति सर्वतः सर्वासु दिक्षु 
संप्रकाशते सम्यक् प्रकाशते, संकोचं विहाय सर्वत्र स्वतः-प्रकाशो 
भवतीत्यर्थः | तथा आत्मा मुक्तात्मा च देहपाते देहान्ते देहस्य चैतन्य-
संकोचक-शरीरस्य नाशे सति सर्वत्र सर्वदेशे सर्वदा सर्वकाले भाति 
प्रकाशते | देशतश्च कालतश्च अपरिच्छिन्न-प्रकाशो भवतीत्यर्थः | यथा 
सुप्रभेदे-

घटगुप्तो यथा दीपो घटनाशे तु दीप्यते |
घटागुप्तो यथा भानुर्मुक्तौ चापि तथा भवेत् ||
स्वभावज्ञानतो मुक्तिः स जीवन्मुक्त एव हि |
देहनाशे परा व्याप्तिर्घटनाशे तु दीपवत् || इति || ९० ||

	इत्थं पति-पशु-पाश-स्वरूप-निरूपण-द्वारेण आत्मनः 
केवलशुद्धावस्थात्रयं प्रतिपाद्य (क) अस्य 
ज्ञानशास्त्रस्याऽधिकार्यनधिकारि-विवेकं निश्वासकारिकया (ख) 
प्रदर्शयति-

प्रकटयस्वेदं ज्ञानं मद्भक्तानां वरानने ! |
रक्षणीयं प्रयत्नेन तस्करेभ्यो घनं यथा || ९१ ||

इति उमापतिशिवाचार्य-संगृहीतशतरत्नसंग्रहः समाप्तः

	हे वरानने ! देवीसंबोधनमेतत् | इदं ज्ञानं ज्ञायन्ते 
पत्यादयोऽनेनेति ज्ञानं शास्त्रम् | तथा च वायव्ये-

ज्ञानं वस्तु परिच्छेदो वस्तु च त्रिविधं स्मृतम् | इति |

	मद्भक्तानां मद्भजनवतां प्रकटयस्व प्रकाशय | दया शान्ति-
युक्तानां देवाग्नि-गुरु-भक्तानाम् अस्मिन् ज्ञान-शास्त्रे अधिकार इत्यर्थः | 
तथाच तन्त्रे (ग)-

देयं शान्ताय दान्ताय शिवभक्ति-रताय च |
शिववन्मन्यते यस्तु आचार्यं तत्त्वपारगम् ||
शिवाद् गुरुतरा भक्तिर्यस्य नित्यं गुरौ सदा |
तस्य देयमिदं ज्ञानमन्यथा न कदाचन ||



कालोत्तरे-

यस्य देवे परा भक्ति र्यथा देवे तथा गुरौ |
नान्यशास्त्रे यदासक्तिर्ज्ञानं तस्मिन्नु दापयेत् ||

तथा सर्वज्ञानोत्तरे-

गुरु-देवाग्नि-भक्ताय नित्यं भक्तियुताय च |
प्रदातव्यमिदं शास्त्रं नेतरेभ्यः प्रदापयेत् || इति |

	अस्य ज्ञानस्याऽनधिकारिलक्षणमाह-रक्षणीयमित्यादि | यथा-लोके 
जनाः तस्करेभ्यः चोरेभ्यः सकशात् घनं निक्षेपादीन् प्रयत्नेन प्रयासेन 
पालयन्ति, तथा ज्ञानसाधनं चोरेभ्यः अभक्तादिभ्यः सकाशादिति | 
प्रयासेन गोपनीयमित्यर्थः | तथाच तन्त्रे-

इदं देवि ! न दातव्यं ज्ञानसद्भावमुत्तमम् |
दुविर्दग्धे शठे क्रूरे अन्याय-पथवर्त्तिने इति ||

	सर्वज्ञानोत्तरे-

एतत्ते शिवसद्भावं शिववक्त्राद् विनिर्गतम् |
गुह्याद् गुह्यतमं गुह्यमूहनीयं प्रयत्नतः ||
नाशिष्याय प्रदातव्यं नापुत्राय कदाचन || ९१ ||

इति उमापतिशिवाचार्य-संगृहीत-शतरत्नोल्लेखनी समाप्ता |

|| ओं ||

|| विनायकाय नमः ||

|| चिदम्बरेश्वरशिव-कामसुन्दरीभ्यां नमः ||


###########   END OF FILE  #######