####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00082
Uniform title: śivasaṃhita

Description: 



Notes: 
E-text transcribed by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: Jan. 29, 2007

Publisher : Tara Press
Publication year : 1928
Publication city : Varanasi
Publication country : India
####################################################


प्रथमः पटलः


एकं ज्ञानं नित्यमाद्यन्तशून्यं नान्यत् किञ्चिद्वत्ते ते वस्तु सत्यम् |
यद्भेदोस्मिन्निन्द्रियोपाधिना वै ज्ञानस्यायं भासते नान्यथैव || १-१ ||

अथ भक्तानुरक्तोऽहं वक्ति योगानुशासनम् |
ईश्वरः सर्वभूतानामात्ममुक्तिप्रदायकः || १-२ ||

त्यक्त्वा विवादशीलानां मतं दुर्ज्ञानहेतुकम् |
आत्मज्ञानाय भूतानामनन्यगतिचेतसाम् || १-३ ||

सत्यं केचित्प्रशंसन्ति तपः शौचं तथापरे |
क्षमां केचित्प्रशंसंति तथैव सममार्ज्जवम् || १-४ ||

केचिद्दानं प्रशंसन्ति पितृकर्म तथापरे |
केचित्कर्म प्रशंसन्ति केचिद्वैराग्यमुत्तमम् || १-५ ||

केचिद्गृहस्थकर्माणि प्रशंसन्ति विचक्षणाः |
अग्निहोत्रादिकं कर्म तथा केचित् परं विदुः || १-६ ||

मन्त्रयोगं प्रशंसन्ति किचित्तिर्थानुसेवनम् |
एवं बहूनुपायांस्तु प्रवदन्ति हि मुक्तये || १-७ ||

एवं व्यवसिता लोके कृत्याकृत्यविदो जनाः |
व्यामोहमेव गच्छंति विमुक्ताः पापकर्मभिः || १-८ ||

एतन्मतावलम्बी यो लब्ध्वा दुरितपुण्यके |
भ्रमतीत्यवशः सोऽत्र जन्ममृत्युपरम्पराम् || १-९ ||

अन्यैर्मतिमता. श्रेष्ठैर्गुप्तालोकनतत्परैः |
आत्मानो बहवः प्रोक्ता नित्याः सर्वगतास्तथा || १-१० ||

यद्यत्प्रत्यक्षविषयं तदन्यन्नास्ति चक्षते |
कुतः स्वर्गादयः सन्तीत्यन्ये निश्चितमानसाः || १-११ ||

ज्ञानप्रवाह इत्यन्ये शून्यं केचित्परं विदुः |
द्वावेव तत्त्वं मन्यन्तेऽपरे प्रकृतिपूरुषौ || १-१२ ||

अत्यन्तभिन्नमतयः परमार्थपराङ्मुखाः |
एवमन्ये तु संचिन्त्य यथामति यथाश्रुतम् || १-१३ ||

निरीश्वरमिदं प्राहुः सेश्वरञ्च तथापरे |
वदन्ति विविधैर्भेदैः सुयुक्त्या स्थितिकातराः || १-१४ ||

एते चान्ये च मुनयः संज्ञाभेदा पृथग्विधाः |
शास्त्रेषु कथिता ह्येते लोकव्यामोहकारकाः || १-१५ ||

एतद्विवादशीलानां मतं वक्तुं न शक्यते |
भ्रमन्त्यस्मिञ्जनाः सर्वे मुक्तिमार्गबहिष्कृताः || १-१६ ||

आलोक्य सर्वशास्त्राणि विचार्य च पुनः पुनः |
इदमेकं सुनिष्पन्नं योगशास्त्रं परं मतम् || १-१७ ||

यस्मिन् याते सर्वमिदं यातं भवति निश्चितम् |
तस्मिन्परिश्रमः कार्यः किमन्यच्छास्त्रभाषितम् || १-१८ ||

योगशास्त्रमिदं गोप्यमस्माभिः परिभाषितम् |
सुभक्ताय प्रदातव्यं त्रैलोक्ये च महात्मने || १-१९ ||

कर्मकाण्डं ज्ञानकाण्डमिति वेदो द्विधा मतः |
भवति द्विविधो भेदो ज्ञानकाण्डस्य कर्मणः || १-२० ||

द्विविधः कर्मकाण्डः स्यान्निषेधविधिपूर्वकः || १-२१ ||

निषिद्धकर्मकरणे पापं भवति निश्चितम् |
विधिना कर्मकरणे पुण्यं भवति निश्चितम् || १-२२ ||

त्रिविधो विधिकूटः स्यान्नित्यनैमित्तकाम्यतः |
नित्येऽकृते किल्विषं स्यात्काम्ये नैमित्तिके फलम् || १-२३ ||

द्विविधन्तु फलं ज्ञेयं स्वर्गो नरक एव च |
स्वर्गो नानाविधश्चैव नरकोपि तथा भवेत् || १-२४ ||

पुण्यकर्माणि वै स्वर्गो नरकः पापकर्माणि |
कर्मबंधमयी सृष्टिर्नान्यथा भवति ध्रुवम् || १-२५ ||

जन्तुभिश्चानुभूयंते स्वर्गे नानासुखानि च |
नानाविधानि दुःखानि नरके दुःसहानि वै || १-२५ ||

पापकर्मवशाद्दुखं पुण्यकर्मवशात्सुखम् |
तस्मात्सुखार्थी विविधं पुण्यं प्रकुरुते ध्रुवम् || १-२७ ||

पापभोगावसाने तु पुनर्जन्म भवेत्खलु |
पुण्यभोगावसाने तु नान्यथा भवति ध्रुवम् || १-२८ ||

स्वर्गेऽपि दुःखसंभोगः परश्रीदर्शनादिषु |
ततो दुःखमिदं सर्वं भवेन्नास्त्यत्र संशयः || १-२९ ||

तत्कर्मकल्पकैः प्रोक्तं पुण्यं पापमिति द्विधा |
पुण्यपापमयो बन्धो देहिनां भवति क्रमात् || १-३० ||

इहामुत्र फलद्वेषी सफलं कर्म संत्यजेत् |
नित्यनैमित्तिकं संज्ञं त्यक्त्वा योगे प्रवर्तते || १-३१ ||

कर्मकाण्डस्य माहात्म्यं ज्ञात्वा योगी त्यजेत्सुधीः |
पुण्यपापद्वयं त्यक्त्वा ज्ञानकाण्डे प्रवर्तते || १-३२ ||

आत्मा वाऽरेतु द्रष्टव्यः श्रोतव्येत्यादि यच्छ्रुतिः |
सा सेव्या तत्प्रयत्नेन मुक्तिदा हेतुदायिनी || १-३३ ||

दुरितेषु च पुण्येषु यो धीर्वृत्तिं प्रचोदयात् |
सोऽहं प्रवर्तते मत्तो जगत्सर्वं चराचरम् ||
सर्वं च दृश्यते मत्तः सर्वं च मयि लीयते |
न तद्भिन्नोऽहमस्मीह मद्भिन्नो न तु किंचन || १-३४ ||

जलपूर्णेष्वसंख्येषु शरावेषु यथा भवेत् |
एकस्य भात्यसंख्यत्वं तद्वेदोऽत्र न दृश्यते ||
उपाधिषु शरावेषु या संख्या वर्तते परा |
सा संख्या भवति यथा रवौ चात्मनि तत् तथा || १-३५ ||

यथैकः कल्पकः स्वप्ने नानाविधितयेष्यते |
जागरेपि तथाप्येकस्तथैव बहुधा जगत् || १-३६ ||

सर्पबुद्धिर्यथा रज्जौ शुक्तौ वा रजतभ्रमः |
तद्वदेवमिदं विश्वं विवृतं परमात्मनि || १-३७ ||

रज्जुज्ञानाद्यथा सर्पो मिथ्यारूपो निवर्तते |
आत्मज्ञानात् तथा याति मिथ्याभूतमिदं जगत् || १-३८ ||

रौप्यभ्रान्तिरियं याति शुक्तिज्ञानाद्यथा खलु |
जगद्भ्रान्तिरियं याति चात्मज्ञानात् सदा तथा || १-३९ ||

यथा वंशो रगभ्रान्तिर्भवेद्भेकवसाञ्जनात् |
तथा जगदिदं भ्रांतिरभ्यासकल्पनाञ्जनात् || १-४० ||

आत्मज्ञानाद्यथा नास्ति रज्जुज्ञानाद्भुजङ्गमः |
यथा दोषवशाच्छुक्लः पीतो भवति नान्यथा |
अज्ञानदोषादात्मापि जगद्भवति दुस्त्यजम् || १-४१ ||

दोषनाशे यथा शुक्लो गृह्यते रोगिणा स्वयम् |
शुक्लज्ञानात्तथाऽज्ञाननाशादात्मा तथा कृतः || १-४२ ||

कालत्रयेपि न यथा रज्जुः सर्पो भवेदिति |
तथात्मा न भवेद्विश्वं गुणातीतो निरञ्जनः || १-४३ ||

आगमाऽपायिनोऽनित्यानाश्यत्वेनेश्वरादयः |
आत्मबोधेन केनापि शास्त्रादेतद्विनिश्चितम् || १-४४ ||

यथा वातवशात्सिन्धावुत्पन्नाः फेनबुद्बुदाः |
तथात्मनि समुद्भूतं संसारं क्षणभंगुरम् || १-४५ ||

अभेदो भासते नित्यं वस्तुभेदो न भासते |
द्विधात्रिधादिभेदोऽयं भ्रमत्वे पर्यवस्यति || १-४६ ||

यद्भूतं यच्च भाव्यं वै मूर्तामूर्तं तथैव च |
सर्वमेव जगदिदं विवृतं परमात्मनि || १-४७ ||

कल्पकैः कल्पिता विद्या मिथ्या जाता मृषात्मिका |
एतन्मूलं जगदिदं कथं सत्यं भविष्यति || १-४८ ||

चैतन्यात्सर्वमुत्पन्नं जगदेतच्चराचरम् |
तस्मात्सर्वं परित्यज्य चैतेन्यं तं समाश्रयेत् || १-४९ ||

घटस्याभ्य तरे बाह्ये यथाकाशं प्रवर्तते |
तथात्माभ्यंतरे बाह्ये कार्यवर्गेषु नित्यशः || १-५० ||

असंलग्नं यथाकाशं मिथ्याभूतेषु पंचसु |
असंलग्नस्तथात्मा तु कार्यवर्गेषु नान्यथा || १-५१ ||

ईश्वरादिजगत्सर्वमात्मव्याप्यं समन्ततः |
एकोऽस्ति सच्चिदानंदः पूर्णो द्वैतविवर्जितः || १-५२ ||

यस्मात्प्रकाशको नास्ति स्वप्रकाशो भवेत् ततः |
स्वप्रकाशो यतस्तस्मादात्मा ज्योतिः स्वरूपकः || १-५३ ||

अवछिन्नो यतो नास्ति दशकालस्वरूपतः |
आत्मनः सर्वथा तस्मादात्मा पूर्णो भवेत्खलु || १-५४ ||

यस्मान्न विद्यते नाशः पंचभूतैर्वृथात्मकैः |
तस्मादात्मा भवेन्नित्यस्तन्नाशो न भवेत्खलु || १-५५ ||

यस्मात् तदन्यो नास्तीह तस्मादेकोऽस्ति सर्वदा |
यस्मात् तदन्यो मिथ्या स्यादात्मा सत्यो भवेत् खलु || १-५६ ||

अविद्याभुतसंसारे दुःखनाशे सुखं यतः |
ज्ञानादाद्यंतशून्यं स्यात् तस्मादात्मा भवेत् सुखम् || १-५७ ||

यस्मान्नाशितमज्ञानं ज्ञानेन विश्वकारणम् |
तस्मादात्मा भवेज्ज्ञानं ज्ञानं तस्मात् सनातनम् || १-५८ ||

कालतो विविधं विश्वं यदा चैव भवेदिदम् |
तदेकोऽस्ति स एवात्मा कल्पनापथवर्जितः || १-५९ ||

बाह्यानि सर्वभूतानि विनाशं यान्ति कालतः |
यतो वाचो निवर्तंते आत्मा द्वैतविवर्जितः || १-६० ||

न खं वायुर्न चाग्निश्च न जलं पृथिवी न च |
नैतत्कार्यं नेश्वरादि पूर्णैकात्मा भवेत्खलु || १-६१ ||

आत्मानमात्मनो योगी पश्यत्यात्मनि निश्चितम् |
सर्वसंकल्पसंन्यासी त्यक्तमिथ्याभवग्रहः || १-६२ ||

आत्मानात्मनि चात्मान दृष्ट्वानन्त सुखात्म्कम् |
विस्मृत्य विश्वं रमते समाधेस्तीव्रतस्तथा || १-६३ ||

मायैव विश्वजननी नान्या तत्त्वधियापरा |
यदा नाशं समायाति विश्वं नास्ति तदा खलु || १-६४ ||

हेयं सर्वमिदं यस्य मायाविलसितं यतः |
ततो न प्रीतिविषयस्तनुवित्तसुखात्मकः || १-६५ ||

अरिर्मित्रमुदासीनस्त्रिविधं स्यादिदं जगत् |
व्यवहारेषु नियतं दृश्यते नान्यथा पुनः ||
प्रियाप्रियादिभेदस्तु वस्तुषु नियतः स्फुटम् || १-६६ ||

आत्मोपाधिवशादेवं भवेत् पुत्रादि नान्यथा |
मायाविलसितं विश्वं ज्ञात्वैवं श्रुतियुक्तितः ||
अध्यारोपापवादाभ्यां लयं कुर्वन्ति योगिनः || १-६७ ||

निखिलोपाधिहीनो वै यदा भवति पुरुषः |
तदा विवक्षतेऽखंडज्ञानरूपी निरंजनः || १-६८ ||

सो कामयतः पुरुषः सृजते च प्रजाः स्वयम् |
अविद्या भासते यस्मात् तस्मान्मिथ्या स्वभावतः || १-६९ ||

शुद्ध ब्रह्मत्व संबद्धो विद्यया सहितो भवेत् |
ब्रह्मतेनसती याति यत आभासते नभः || १-७० ||

तस्मात् प्रकाशते वायुर्वायोरग्निस्ततो जलम् |
प्रकाशते ततः पृथ्वी कल्पनेयं स्थिता सति || १-७१ ||

आकाशाद्वायुराकाशपवनादग्निसंभवः |
खवाताग्नेर्जलं व्योमवाताग्निवारितो मही || १-७२ ||

खं शब्दलक्षणं वायुश्चंचलः स्पर्शलक्षणः |
स्याद्रूपलक्षणं तेजः सलिलं रसलक्षणम् ||
गन्धलक्षणिका पृथ्वी नान्यथा भवति ध्रुवम् || १-७३ ||

स्यादेकगुणमाकाशं द्विगुणो वायुरुच्यते |
तथैव त्रिगुणं तेजो भवन्त्यापश्चतुर्गुणाः ||
शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धस्तथैव च |
एतत् पंचगुणा पृथ्वी कल्पकैः कल्प्यतेऽधुना || १-७४ ||

चक्षुषा गृह्यते रूपं गन्धो घ्राणेन गृह्यते |
रसो रसनया स्पर्शस्त्वचा संगृह्यते परम् || १-७५ ||

श्रोत्रेण गृह्यते शब्दो नियतं भाति नान्यथा || १-७६ ||

चैतन्यात्सर्वमुत्पन्नं जगदेतच्चराचरम् |
अस्ति चेत्कल्पनेय स्यान्नास्ति चेदस्ति चिन्मयम् || १-७७ ||

पृथ्वी शीर्णा जलं मग्ना जलं मग्नञ्च तेजसि |
लीनं वायौ तथा तेजो व्योम्नि वातो लयं ययौ ||
अविद्यायां महाकाशो लीयते परमे पदे || १-७८ ||

विक्षेपावरणा शक्तिर्दुरन्तासुखरूपिणी |
जडरूपा महामाया रजःसत्त्वतमोगुणा || १-७९ ||

सा मायावरणाशक्त्यावृताविज्ञानरूपिणी |
दर्शयेज्जगदाकारं तं विक्षेपस्वभावतः || १-८० ||

तमो गुणाधिका विद्या या सा दूर्गा भवेत् स्वयम् |
ईश्वरस्तदुपहितं चैतन्यं तदभूद् ध्रुवम् ||
सत्ताधिका च या विद्या लक्ष्मीः स्याद्दिव्यरूपिणी |
चैतन्यं तदुपहितं विष्णुर्भवति नान्यथा || १-८१ ||

रजोगुणाधिका विद्या ज्ञेया सा वै सरस्वती |
यश्चित्स्वरूपो भवति ब्रह्मातदुपधारकः || १-८२ ||

ईशाद्याः सकला देवा दृश्यन्ते परमात्मनि |
शरीरादिजडं सर्वं सा विद्या तत् तथा तथा || १-८३ ||

एवंरूपेण कल्पन्ते कल्पका विश्वसम्भवम् |
तत्त्वातत्त्वं भवंतीह कल्पनान्येन चोदिता || १-८४ ||

प्रमेयत्वादिरूपेण सर्वं वस्तु प्रकाश्यते |
विशेषशब्दोपादाने भेदो भवति नान्यथा || १-८५ ||

तथैव वस्तुनास्त्येव भासको वर्तकः परः |
स्वरूपत्वेन रूपेण स्वरूपं वस्तु भाष्यते || १-८६ ||

एकः सत्तापूरितानन्दरूपः पूर्णो व्यापी वर्तते नास्ति किञ्चित् |
एतज्ज्ञानं यः करोत्येव नित्यं मुक्तः स स्यान्मृत्युसंसारदुःखात् || १-८७ ||

यस्यारोपापवादाभ्यां यत्र सर्वे लयं गताः |
स एको वर्तते नान्यत्तच्चित्तेनावधार्यते || १-८८ ||

पितुरन्नमयात्कोशाज्जायते पूर्वकर्मणः |
तच्छरीरंविर्दुदुःखं स्वप्राग्भोगाय सुन्दरम् || १-८९ ||

मांसास्थिस्नायुमज्जादिनिर्मितं भोगमन्दिरम् |
केवलं दुःखभोगाय नाडी संततिगुल्फितम् || १-९० ||

पारमेष्ठ्यमिदं गात्रं पंचभूतविनिर्मितम् |
ब्रह्माण्डसंज्ञकं दुःखसुखभोगाय कल्पितम् || १-९१ ||

बिन्दुः शिवो रजः शक्तिरुभयोर्मिलनात्स्वयम् |
स्वप्नभूतानि जायन्ते स्वशक्त्या जडरूपया || १-९२ ||

तत् पञ्चीकरणात् स्थूलान्यसंख्यानि समासतः |
ब्रह्मांडस्थानि वस्तूनि यत्र जीवोऽस्ति कर्मभिः ||
तद्भूतपञ्चकात्सर्वं भोगाय जीवसंज्ञिता || १-९३ ||

पूर्वकर्मानुरोधेन करोमि घटनामहम् |
अजडः सर्वभूतस्था जडस्थित्या भुनक्ति तान् || १-९४ ||

जडात्स्वकर्मभिर्बद्धो जीवाख्यो विविधो भवेत् |
भोगायोत्पद्यते कर्म ब्रह्मांडाख्ये पुनः पुनः || १-९५ ||

जीवश्च लीयते भोगावसाने च स्वकर्मणः || १-९६ ||



द्वितीयः पटलः


देहेऽस्मिन्वर्तते मेरुः सप्तद्वीपसमन्वितः |
सरितः सागराः शैलाः क्षेत्राणि क्षेत्रपालकाः || २-१ ||

ऋषयो मुनयः सर्वे नक्षत्राणि ग्रहास्तथा |
पुण्यतीर्थानि पीठानि वर्तन्ते पीठदेवताः || २-२ ||

सृष्टिसंहारकर्तारौ भ्रमन्तौ शशिभास्करौ |
नभो वायुश्च वह्निश्च जलं पृथ्वी तथैव च || २-३ ||

त्रैलोक्ये यानि भूतानि तानि सर्वाणि देहतः |
मेरुं संवेष्ट्य सर्वत्र व्यवहारः प्रवर्तते || २-४ ||

जानाति यः सर्वमिदं स योगी नात्र संशयः || २-५ ||

ब्रह्माण्डसंज्ञके देहे यथादेशं व्यवस्थितः |
मेरुशृंगे सुधारश्मिर्बहिरष्टकलायुतः || २-६ ||

वर्ततेऽहर्निशं सोऽपि सुधां वर्षत्यधोमुखः |
ततोऽमृतं द्विधाभूतं याति सूक्ष्मं यथा च वै || २-७ ||

इडामार्गेण पुष्ट्यर्थं याति मन्दाकिनीजलम् |
पुष्णाति सकलं देहमिडामार्गेण निश्चितम् || २-८ ||

एष पीयूषरश्मिर्हि वामपार्श्वे व्यवस्थितः ||
अपरः शुद्धदुग्धाभो हठात्कर्षति मण्डलात् |
मध्यमार्गेण सृष्ट्यर्थं मेरौ संयाति चन्द्रमाः || २-९ ||

मेरुमूले स्थितः सूर्यः कलाद्वादशसंयुतः |
दक्षिणे पथि रश्मिभिर्वहत्यूर्ध्वं प्रजापतिः || २-१० ||

पीयूषरश्मिनिर्यासं धातूंश्च ग्रसति ध्रुवम् |
समीरमण्डले सूर्यो भ्रमते सर्वविग्रहे || २-११ ||

एषा सूर्यपरामूर्तिः निर्वाणं दक्षिणे पथि |
वहते लग्नयोगेन सृष्टिसंहारकारकः || २-१२ ||

सार्धलक्षत्रयं नाड्यः सन्ति देहान्तरे नृणाम् |
प्रधानभूता नाड्यस्तु तासु मुख्याश्चतुर्दशः || २-१३ ||

सुषुम्णेडा पिंगला च गांधारी हस्तिजिह्विका |
कुहूः सरस्वती पूषा शंखिनी च पयस्वनी || २-१४ ||

वारुण्यलम्बुसा चैव विश्वोदरी यशस्विनी |
एतासु तिस्रो मुख्याः स्युः पिङ्गलेडा सुषुम्णिका || २-१५ ||

तिस्रष्वेका सुषुम्णैव मुख्या सायोगिवल्लभा |
अन्यास्तदाश्रयं कृत्वा नाड्यः सन्ति हि देहिनाम् || २-१६ ||

नाड्यस्तु ता अधोवक्त्राः पद्मतन्तुनिभाः स्थिताः |
पृष्ठवंशं समाश्रित्य सोमसूर्याग्निरूपिणी || २-१७ ||

तासां मध्ये गता नाडी चित्रा सा मम वल्लभा |
ब्रह्मरन्ध्रञ्च तत्रैव सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरं शुभम् || २-१८ ||

पञ्चवर्णोज्ज्वला शुद्धा सुषुम्णा मध्यचारिणी |
देहस्योपाधिरूपा सा सुषुम्णा मध्यरूपिणी || २-१९ ||

दिव्यमार्गमिदं प्रोक्तममृतानन्दकारकम् |
ध्यानमात्रेण योगींद्रो दुरितौघं विनाशयेत् || २-२० ||

गुदात्तुद्व्यंगुलादूर्ध्वं मेढात्तु द्व्यंगुलादधः |
चतुरंगगुलविस्तारमाधारं वर्तते समम् || २-२१ ||

तस्मिन्नाधारपद्मे च कर्णिकायां सुशोभना |
त्रिकोणा वर्तते योनिः सर्वतंत्रेषु गोपिता || २-२२ ||

तत्र विद्युल्लताकारा कुण्डली परदेवता |
सार्द्धत्रिकरा कुटिला सुषुम्णा मार्गसंस्थिता || २-२३ ||

जगत्संसृष्टिरूपा सा निर्माणे सततोद्यता |
वाचामवाच्या वाग्देवी सदा देवैर्नमस्कृता || २-२४ ||

इडानाम्नी तु या नाडी वाममार्गे व्यवस्थिता |
सुषुम्णायां समाश्लिष्य दक्षनासापुटे गता || २-२५ ||

पिङ्गला नाम या नाडी दक्षमार्गे व्यवस्थिता |
मध्यनाडीं समाश्लिष्य वामनासापुटे गता || २-२६ ||

इडापिंगलयोर्मध्ये सुषुम्णा या भवेत्खलु |
षट्स्थानेषु च षट्शक्तिं षट्पद्मं योगिनो विदुः || २-२७ ||

पंचस्थानं सुषुम्णाया नामानि स्युर्बहूनि च |
प्रयोजनवशात्तानि ज्ञातव्यानीह शास्त्रतः || २-२८ ||

अन्या याऽस्त्यपरा नाडी मूलाधारात्समुत्थिता |
रसनामेढ्रनयनं पादांगुष्ठे च श्रोत्रकम् ||
कुक्षिकक्षांगुष्ठकर्णं सर्वांगं पायुकुक्षिकम् |
लब्ध्वा तां वै निवर्तन्ते यथा देशसमुद्भवाः || २-२९ ||

एताभ्य एव नाडीभ्यः शखोपशाखतः क्रमात् |
सार्धलक्षत्रयं जातं यथाभागं व्यवस्थितम् || २-३० ||

एता भोगवहा नाड्यो वायुसञ्चारदक्षकाः |
ओतप्रोत्राः सुसंव्याप्य तिष्ठन्त्यस्मिन्कलेवरे || २-३१ ||

सूर्यमण्डलमध्यस्थः कलाद्वादशसंयुतः |
वस्तिदेशे ज्वलद्वह्निर्वर्तते चान्नपाचकः ||
एष वैश्वानरोग्निर्वै मम तेजोंशसम्भवः |
करोति विविधं पाकं प्राणिनां देहमास्थितः || २-३२ ||

आयुः प्रदायको वह्निर्बलं पुष्टिं ददाति सः |
शरीरपाटवञ्चापि ध्वस्तरोगसमुद्भवः || २-३३ ||

तस्माद्वैश्वानराग्निञ्च प्रज्वाल्य विधिवत्सुधीः |
तस्मिन्नन्नं हुनेद्योगी प्रत्यहं गुरुशिक्षया || २-३४ ||

ब्रह्माण्डसंज्ञके देहे स्थानानि स्युर्बहूनि च |
मयोक्तानि प्रधानानि ज्ञातव्यानीह शास्त्रके || २-३५ ||

नानाप्रकारनामानि स्थानानि विविधानि च |
वर्तन्ते विग्रहे तानि कथितुं नैव शक्यते || २-३६ ||

इत्थं प्रकल्पिते देहे जीवो वसति सर्वगः |
अनादिवासनामालाऽलंकृतः कर्मशंखलः || २-३७ ||

नानाविधगुणोपेतः सर्वव्यापारकारकः |
पूर्वार्जितानि कर्माणि भुनक्ति विविधानि च || २-३८ ||

यद्यत्संदृश्यते लोके सर्वं तत्कर्मसम्भवम् |
सर्वा कर्मानुसारेण जन्तुर्भोगान्भुनक्ति वै || २-३९ ||

ये ये कामादयो दोषाः सुखदुःखप्रदायकाः |
ते ते सर्वे प्रवर्तन्ते जीवकर्मानुसारतः || २-४० ||

पुण्योपरक्तचैतन्ये प्राणान्प्रीणाति केवलम् |
बाह्ये पुण्यमयं प्राप्य भोज्यवस्तु स्वयम्भवेत् || २-४१ ||

ततः कर्मबलात्पुंसः सुखं वा दुःखमेव च |
पापोपरक्तचैतन्यं नैव तिष्ठति निश्चितम् ||
न तद्भिन्नो भवेत्सोऽपि तद्भिन्नो न तु किञ्चन |
मायोपहितचैतन्यात्सर्वं वस्तु प्रजायते || २-४२ ||

यथाकालेपि भोगाय जन्तूनां विविधोद्भवः |
यथा दोषवशाच्छुक्तौ रजतारोपणं भवेत् ||
तथा स्वकर्मदोषाद्वै ब्रह्मण्यारोप्यते जगत् || २-४३ ||

सवासनाम्रमोत्पन्नोन्मूलनातिसमर्थनम् |
उत्पन्नञ्चेदीदृशं स्याज्ज्ञानं मोक्षप्रसाधनम् || २-४४ ||

साक्षाद्वैशेषदृष्टिस्तु साक्षात्कारिणि विभ्रमे |
कारणं नान्यथा युक्त्या सत्यं सत्यं मयोदितम् || २-४५ ||

साक्षात्कारिभ्रमे साक्षात्साक्षात्कारिणि नाशयेत् |
सो हि नास्तीति संसारे भ्रमो नैव निवर्तते || २-४६ ||

मिथ्याज्ञाननिवृत्तिस्तु विशेषदर्शनाद्भवेत् |
अन्यथा न निवृत्तिः स्याद्दृश्यते रजतभ्रमः || २-४७ ||

यावन्नोत्पद्यते ज्ञानं साक्षात्कारे निरञ्जने |
तावत्सर्वाणि भूतानि दृश्यन्ते विविधानि च || २-४८ ||

यदा कर्मार्जितं देहं निर्वाणे साधनं भवेत् |
तदा शरीरवहनं सफलं स्यान्न चान्यथा || २-४९ ||

यादृशी वासना मूला वर्तते जीवसंगिनी |
तादृशं वहते जन्तुः कृत्याकृत्यविधौ भ्रमम् || २-५० ||

संसारसागरं तर्तुं यदीच्छेद्योगसाधकः |
कृत्वा वर्णाश्रमं कर्म फलवर्जं तदाचरेत् || २-५१ ||

विषयासक्तपुरुषा विषयेषु सुखेप्सवः |
वाचाभिरुद्धनिर्वाणा वर्तन्ते पापकर्मणि || २-५२ ||

आत्मानमात्मना पश्यन्न किञ्चिदिह पश्यति |
तदा कर्मपरित्यागे न दोषोऽस्ति मतं मम || २-५३ ||

कामादयो विलीयन्ते ज्ञानादेव न चान्यथा |
अभावे सर्वतत्त्वानां स्वयं तत्त्वं प्रकाशते || २-५४ ||



तृतीयः पटलः

हृद्यस्ति पङ्कजं दिव्यं दिव्यलिङ्गेन भूषितम् |
कादिठान्ताक्षरोपेतं द्वादशार्णविभूषितम् || ३-१ ||

प्राणो वसति तत्रैव वासनाभिरलंकृतः |
अनादिकर्मसंश्लिष्टः प्राप्याहङ्कारसंयुतः || ३-२ ||

प्राणस्य वृत्तिभेदेन नामानि विविधानि च |
वर्तन्ते तानि सर्वाणि कथितुं नैव शक्यते || ३-३ ||

प्राणोऽपानः समानश्चादानो व्यानश्च पञ्चमः |
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः || ३-४ ||

दश नामानि मुख्यानि मयोक्तानीह शास्त्रके |
कुर्वन्ति तेऽत्र कार्याणि प्रेरितानि स्वकर्मभिः || ३-५ ||

अत्रापि वायवः पञ्च मुख्याः स्युर्दशतः पुनः |
तत्रापि श्रेष्ठकर्तारौ प्राणापानौ मयोदितौ || ३-६ ||

हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिमण्डले |
उदानः कठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः || ३-७ ||

नागादिवायवः पञ्च ते कुर्वन्ति च विग्रहे |
उद्गारोन्मीलनं क्षुत्तृड्जृम्भा हिक्का च पञ्चमः || ३-८ ||

अनेन विधिना यो वै ब्रह्माण्डं वेत्ति विग्रहम् |
सर्वपापविनिर्मुक्तः स याति परमां गतिम् || ३-९ ||

अधुना कथयिष्यामि क्षिप्रं योगस्य सिद्धये |
अज्ज्ञात्वा नावसीदन्ति योगिनो योगसाधने || ३-१० ||

भवेद्वीर्यवती विद्या गुरुवक्त्रसमुद्भवा |
अन्यथा फलहीना स्यान्निर्वीर्याप्यतिदुःखदा || ३-११ ||

गुरुं सन्तोष्य यत्नेन ये वै विद्यामुपासते |
अवलम्बेन विद्यायास्तस्याः फलमवाप्नुयात् || ३-१२ ||

गुरुः पिता गुरुर्माता गुरुर्देवो न संशयः |
कर्मणा मनसा वाचा तस्मात्सर्वैः प्रसेव्यते || ३-१३ ||

गुरुप्रसादतः सर्वं लभ्यते शुभमात्मनः |
तस्मात्सेव्यो गुरुर्नित्यमन्यथा न शुभं भवेत् || ३-१४ ||

प्रदक्षिणत्रयं कृत्वा स्पृष्ट्वा सव्येन पाणिना |
अष्टांगेन नमस्कुर्याद् गुरुपादसरोरुहम् || ३-१५ ||

श्रद्धयात्मवतां पुंसां सिद्धिर्भवति निश्चिता |
अन्येषाञ्च न सिद्धिः स्यात्तस्माद्यत्नेन साधयेत् || ३-१६ ||

न भवेत्संगयुक्तानां तथाऽविश्वासिनामपि |
गुरुपूजाविहीनानां तथा च बहुसंगिनाम् || ३-१७ ||

मिथ्यावादरतानां च तथा निष्ठुरभाषिणाम् |
गुरुसन्तोषहीनानां न सिद्धिः स्यात्कदाचन || ३-१७ ||

फलिष्यतीति विश्वासः सिद्धेः प्रथमलक्षणम् |
द्वितीयं श्रद्धया युक्तं तृतीयं गुरुपूजनम् ||
चतुर्थं समताभावं पञ्चमेन्द्रियनिग्रहम् |
षष्ठं च प्रमिताहारं सप्तमं नैव विद्यते || ३-१८ ||

योगोपदेशं संप्राप्य लब्ध्वा योगविदं गुरुम् |
गुरूपदिष्टविधिना धिया निश्चित्य साधयेत् || ३-१९ ||

सुशोभने मठे योगी पद्मासनसमन्वितः |
आसनोपरि संविश्य पवनाभ्यासमाचरेत् || ३-२० ||

समकायः प्राञ्जलिश्च प्रणम्य च गुरून् सुधीः |
दक्षे वामे च विघ्नेशं क्षत्रपालांबिकां पुनः || ३-२१ ||

ततश्च दक्षांगुष्ठेन निरुद्ध्य पिंगलां सुधीः |
इडया पूरयेद्वायुं यथाशक्त्या तु कुम्भयेत् ||
ततस्त्यक्त्वा पिंगलयाशनैरेव न वेगतः || ३-२२ ||

पुनः पिंगलयापूर्य यथाशक्त्या तु कुम्भयेत् |
इडया रेचयेद्वायुं न वेगेन शनैः शनैः || ३-२३ ||

इदं योगविधानेन कुर्याद्विंशतिकुम्भकान् |
सर्वद्वन्द्वविनिर्मुक्तः प्रत्यहं विगतालसः || ३-२४ ||

प्रातःकाले च मध्याह्ने सूर्यास्ते चार्द्धरात्रके |
कुर्यादेवं चतुर्वारं कालेष्वेतेषु कुम्भकान् || ३-२५ ||

इत्थं मासत्रयं कुर्यादनालस्यो दिने दिने |
ततो नाडीविशुद्धिः स्यादविलम्बेन निश्चितम् || ३-२६ ||

यदा तु नाडीशुद्धिः स्याद्योगिनस्तत्त्वदर्शिनः |
तदा विध्वस्तदोषश्च भवेदारम्भसम्भवः || ३-२७ ||

चिह्नानि योगिनो देहे दृश्यन्ते नाडिशुद्धितः |
कथ्यन्ते तु समस्तान्यङ्गानि संक्षेपतो मया || ३-२८ ||

समकायः सुगन्धिश्च सुकान्तिः स्वरसाधकः |
आरम्भघटकश्चैव यथा परिचयस्तदा ||
निष्पत्तिः सर्वयोगेषु योगावस्था भवन्ति ताः || ३-२९ ||

आरम्भः कथितोऽस्माभिरधुना वायुसिद्धये |
अपरः कथ्यते पश्चात् सर्वदुःखौघनाशनः || ३-३० ||

प्रौढवह्निः सुभोगी च सुखीसर्वाङ्गसुन्दरः |
संपूर्णहृदयो योगी सर्वोत्साहबलान्वितः ||
जायते योगिनोऽवश्यमेतत्सर्वं कलेवरे || ३-३१ ||

अथ वर्ज्यं प्रवक्ष्यामि योगविघ्नकरं परम् |
येन संसारदुःखाब्धिं तीर्त्वा यास्यन्ति योगिन || ३-३२ ||

आम्लं कक्षं तथा तीक्ष्णं लवणं सार्षपं कटुम् |
बहुलं भ्रमणं प्रातः स्नानं तैलविदाहकम् ||

स्तेयं हिंसां जनद्वेषञ्चाहङ्कारमनार्जवम् |
उपवासमसत्यञ्च मोक्षञ्च प्राणिपीडनम् ||
स्त्रीसङ्गमग्निसेवां च बह्वालापं प्रियाप्रियम् |
अतीव भोजनं योगी त्यजेदेतानि निश्चितम् || ३-३३ ||

उपायं च प्रवक्ष्यामि क्षिप्रं योगस्य सिद्धये |
गोपनीयं साधकानां येन सिद्धिर्भवेत्खलु || ३-३४ ||

घृतं क्षीरं च मिष्टान्नं ताम्बूलं चूर्णवर्जितम् |
कर्पूरं निष्तुषं मिष्टं सुमठं सूक्ष्मरन्ध्रकम् ||
सिद्धान्तश्रवणं नित्यं वैराग्यगृहसेवनम् |
नामसङ्कीर्तनं विष्णोः सुनादश्रवणं परम् ||
धृतिः क्षमा तपः शौचं ह्रीर्मतिर्गुरुसेवनम् |
सदैतानि परं योगी नियमानि समाचरेत् || ३-३५ ||

अनिलेऽर्कप्रवेशे च भोक्तव्यं योगिभिः सदा |
वायौ प्रविष्टे शशिनि शयनं साधकोत्तमैः || ३-३६ ||

सद्यो भुक्तेऽपि क्षुधिते नाभ्यासः क्रियत बुधैः |
अभ्यासकाले प्रथमं कुर्यात्क्षीराज्यभोजनम् || ३-३७ ||

ततोऽभ्यासे स्थिरीभूते न तादृङ्नियमग्रहः |
अभ्यासिना विभोक्तव्यं स्तोकं स्तोकमनेकधा ||
पूर्वोक्तकाले कुर्यात्तु कुम्भकान्प्रतिवासरे || ३-३८ ||

ततो यथेष्टा शक्तिः स्याद्योगिनो वायुधारणे |
यथेष्टं धारणाद्वायोः कुम्भकः सिध्यति ध्रुवम् ||
केवले कुम्भके सिद्धे किं न स्यादिह योगिनः || ३-३९ ||

स्वेदः संजायते देहे योगिनः प्रथमोद्यमे |
यदा संजायते स्वेदो मर्दनं कारयेत्सुधीः ||
अन्यथा विग्रहे धातुर्नष्टो भवति योगिनः || ३-४० ||

द्वितीये हि भवेत्कम्पो दार्दुरी मध्यमे मता |
ततोऽधिकतराभ्यासाद्गगनेचरसाधकः || ३-४१ ||

योगी पद्मासनस्थोऽपि भुवमुत्सृज्य वर्तते |
वायुसिद्धिस्तदा ज्ञेया संसारध्वान्तनाशिनी || ३-४२ ||

तावत्कालं प्रकुर्वीत योगोक्तनियमग्रहम् |
अल्पनिद्रा पुरीषं च स्तोकं मूत्रं च जायते || ३-४३ ||

अरोगित्वमदीनत्वं योगिनस्तत्त्वदर्शिनः |
स्वेदो लाला कृमिश्चैव सर्वथैव न जायते || ३-४४ ||

कफपित्तानिलाश्चैव साधकस्य कलेवरे |
तस्मिन्काले साधकस्य भोज्येष्वनियमग्रहः || ३-४५ ||

अत्यल्पं बहुधा भुक्त्वा योगी न व्यथते हि सः |
अथाभ्यासवशाद्योगी भूचरीं सिद्धिमाप्नुयात् ||
यथा दर्दुरजन्तूनां गतिः स्यात्पाणिताडनात् || ३-४६ ||

सन्त्यत्र बहवो विघ्ना दारुणा दुर्निवारणाः |
तथापि साधयेद्योगी प्राणैः कंथगतैरपि || ३-४७ ||

ततो रहस्युपाविष्टः साधकः संयतेन्द्रियः |
प्रणवं प्रजपेद्दीर्घं विघ्नानां नाशहेतवे || ३-४८ ||

पूर्वार्जितानि कर्माणि प्राणायामेन निश्चितम् |
नाशयेत्साधको धीमानिहलोकोद्भवानि च || ३-४९ ||

पूर्वाजितानि पापानि पुण्यानि विविधानि च |
नाशयेत्षोडशप्राणायामेन योगि पुंगवः || ३-५० ||

पापतूलचयानाहोप्रदहेत्प्रलयाग्निना |
ततः पापविनिर्मुक्तः पश्चात्पुण्यानि नाशयेत् || ३-५१ ||

प्राणायामेन योगीन्द्रो लब्ध्वैश्वर्याष्टकानि वै |
पापपुण्योदधिं तीर्त्वा त्रैलोक्यचरतामियात् || ३-५२ ||

ततोऽभ्यासक्रमेणैव घटिकात्रितयं भवेत् |
येन स्यात्सकलासिद्धिर्योगिनः स्वेप्सिता ध्रुवम् || ३-५३ ||

वाक्सिधिः कामचारित्वं दूरदृष्टिस्तथैव च |
दूरश्रुतिः सूक्ष्मदृष्टिः परकायप्रवेशनम् ||
विण्मूत्रलेपने स्वर्णमदृश्यकरणं तथा |
भवन्त्येतानि सर्वाणि खेचरत्वं च योगिनाम् || ३-५४ ||

यदा भवेद्धटावस्था पवनाभ्यासने परा |
तदा संसारचक्रेऽस्मिन्नास्ति यन्न सधारयेत् || ३-५५ ||

प्राणापाननादबिंदुजीवात्मपरमात्मनः |
मिलित्वा घटते यस्मात्तस्माद्वै घट उच्यते || ३-५६ ||

याममात्रं यदा धर्तुं समर्थः स्यात्तदाद्भुतः |
प्रत्याहारस्तदैव स्यान्नांतरा भवति ध्रुवम् || ३-५७ ||

यं यं जानाति योगीन्द्रस्तं तमात्मेति भावयेत् |
यैरिन्द्रियैर्यद्विधानस्तदिन्द्रियजयो भवेत् || ३-५८ ||

याममात्रं यदा पूर्णं भवेदभ्यासयोगतः |
एकवारं प्रकुर्तीत तदा योगी च कुम्भकम् ||
दण्डाष्टकं यदा वायुर्निश्चलो योगिनो भवेत् |
स्वसामर्थ्यात्तदांगुष्ठे तिष्ठेद्वातुलवत्सुधीः || ३-५९ ||

ततः परिचयावस्था योगिनोऽभ्यासतो भवेत् |
यदा वायुश्चंद्रसूर्यं त्यक्त्वा तिष्ठति निश्चलम् ||
वायुः परिचितो वायुः सुषुम्ना व्योम्नि संचरेत् || ३-६० ||

क्रियाशक्तिं गृहीत्वैव चक्रान्भित्त्वा सुनिश्चितम् |
यदा परिचयावस्था भवेदभ्यासयोगतः ||
त्रिकूटं कर्मणां योगी तदा पश्यति निश्चितम् || ३-६१ ||

ततश्च कर्मकूटानि प्रणवेन विनाशयेत् |
स योगी कर्मभोगाय कायव्यूहं समाचरेत् || ३-६२ ||

अस्मिन्काले महायोगी पंचधा धारणं चरेत् |
येन भूरादिसिद्धिः स्यात्ततो भूतभयापहा || ३-६३ ||

आधारे घटिकाः पंच लिंगस्थाने तथैव च |
तदूर्ध्वं घटिकाः पञ्च नाभिहृन्मध्यके तथा ||
भ्रूमध्योर्ध्वं तथा पंच घटिका धारयेत्सुधीः |
तथा भूरादिना नष्टो योगीन्द्रो न भवेत्खलु || ३-६४ ||

मेधावी सर्वभूतानां धारणां यः समभ्यसेत् |
शतब्रह्ममृतेनापि मृत्युस्तस्य न विद्यते || ३-६५ ||

ततोऽभ्यासक्रमेणैव निष्पत्तिर्योगिनो भवेत् |
अनादिकर्मबीजानि येन तीर्त्वाऽमृतं पिबेत् || ३-६६ ||

यदा निष्पत्तिर्भवति समाधेः स्वेनकर्मणा |
जीवन्मुक्तस्य शांतस्य भवेद्धीरस्य योगिनः ||
यदा निष्पत्तिसंपन्नः समाधिः स्वेच्छया भवेत् |
गृहीत्वा चेतनां वायुः क्रियाशक्तिं च वेगवान् ||
सर्वांश्चक्रान्विजित्वा च ज्ञानशक्तौ विलीयते || ३-६७ ||

इदानीं क्लेशहान्यर्थं वक्तव्यं वायुसाधनम् |
येन संसारचक्रेस्मिन् भोगहानिर्भवेद्ध्रुवम् || ३-६८ ||

रसनां तालुमूले यः स्थापयित्वा विचक्षणः |
पिबेत्प्राणानिलं तस्य योगानां संक्षयो भवेत् || ३-६९ ||

काकचंच्वा पिबेद्वायुं शीतलं यो विचक्षणः |
प्राणापानविधानज्ञः स भवेन्मुक्तिभाजनः || ३-७० ||

सरसं यः पिबेद्वायुं प्रत्यहं विधिना सुधीः |
नश्यंति योगिनस्तस्य श्रमदाहजरामयाः || ३-७१ ||

रसनामूर्ध्वगां कृत्वा यश्चन्द्रे सलिलं पिबेत् |
मासमात्रेण योगीन्द्रो मृत्युंजयति निश्चितम् || ३-७२ ||

राजदंतबिलं गाढं संपीड्य विधिना पिबेत् |
ध्यात्वा कुण्डलिनीं देवीं षण्मासेन कविर्भवेत् || ३-७३ ||

काकचंच्वा पिबेद्वायुं सन्ध्ययोरुभयोरपि |
कुण्डलिन्या मुखे ध्यात्वा क्षयरोगस्य शान्तये || ३-७४ ||

अहर्निशं पिबेद्योगी काकचंच्वा विचक्षणः |
पिबेत्प्राणानिलं तस्य रोगाणां संक्षयो भवेत् ||
दूरश्रुतिर्दूरदृष्टिस्तथा स्याद्दर्शनं खलु || ३-७५ ||

दन्तैर्दन्तान्समापीड्य पिबेद्वायुं शनैः शनैः |
ऊर्ध्वजिह्वः सुमेधावी मृत्युं जयति सोचिरात् || ३-७६ ||

षण्मासमात्रमभ्यासं यः करोति दिने दिने |
सर्वपापविनिर्मुक्तो रोगान्नाशयते हि सः || ३-७७ ||

संवत्सरकृताऽभ्यासाद्भैरवो भवति ध्रुवम् |
अणिमादिगुणा/ल्लब्ध्वा जितभूतगणः स्वयम् || ३-७८ ||

रसनामूर्ध्वगां कृत्वा क्षणार्धं यदि तिष्ठति |
क्षणेन मुच्यते योगी व्याधिमृत्युजरादिभिः || ३-७९ ||

रसनां प्राणसंयुक्तां पीड्यमानां विचिंतयेत् |
न तस्य जायते मृत्युः सत्यं सत्यं मयोदितम् || ३-८० ||

एवमभ्यासयोगेन कामदेवो द्वितीयकः |
न क्षुधा न तृषा निद्रा नैव मूर्च्छा प्रजायते || ३-८१ ||

अनेनैव विधानेन योगीन्द्रोऽवनिमण्डले |
भवेत्स्वच्छन्दचारी च सर्वापत्परिवर्जितः || ३-८२ ||

न तस्य पुनरावृत्तिर्मोदते ससुरैरपि |
पुण्यपापैर्न लिप्येत एतदाक्षरणेन सः || ३-८३ ||

चतुरशीत्यासनानि सन्ति नानाविधानि च |
तेभ्यश्चतुष्कमादाय मयोक्तानि ब्रवीम्यहम् ||
सिद्धासनं ततः पद्मासनञ्चोग्रं च स्वस्तिकम् || ३-८४ ||

योनिं संपीड्य यत्नेन पादमूलेन साधकः |
मेढोपरि पादमूलं विन्यसेद्योगवित्सदा ||
ऊर्ध्वं निरीक्ष्य भ्रूमध्यं निश्चलः संयतेन्द्रियः |
विशेषोऽवक्रकायश्च रहस्युद्वेगवर्जितः ||
एतत् सिद्धासनं ज्ञेयं सिद्धानां सिद्धिदायकम् || ३-८५ ||

येनाभ्यासवशाच्छीघ्रं योगनिष्पत्तिमाप्नुयात् |
सिद्धासनं सदा सेव्यं पवनाभ्यासिना परम् || ३-८६ ||

येन संसारमुत्सृज्य लभते परमां गतिम् |
नातः परतरं गुह्यमासनं विद्यते भुवि ||
येनानुध्यानमात्रेण योगी पापाद्विमुच्यते || ३-८७ ||

उत्तानौ चरणौ कृत्वा ऊरुसंस्थौ प्रयत्नतः |
ऊरुमध्ये तथोत्तानौ पाणी कृत्वा तु तादृशौ ||
नासाग्रे विन्यसेद्दृष्टिं दन्तमूलञ्च जिह्वया |
उत्तोल्य चिबुकं वक्ष उत्थाप्य पवनं शनैः ||
यथाशक्त्या समाकृष्य पूरयेदुदरं शनैः |
यथा शक्त्यैव पश्चात्तु रेचयेदविरोधतः ||
इदं पद्मासनं प्रोक्तं सर्वव्याधिविनाशनम् || ३-८८ ||

दुर्लभं येन केनापि धीमता लभ्यते परम् || ३-८९ ||

अनुष्ठाने कृते प्राणः समश्चलति तत्क्षणात् |
भवेदभ्यासने सम्यक्साधकस्य न संशयः || ३-९० ||

पद्मासने स्थितो योगी प्राणापानविधानतः |
पूरयेत्स विमुक्तः स्यात्सत्यं सत्यं वदाम्यहम् || ३-९१ ||

प्रसार्य चरणद्वन्द्वं परस्परमसंयुतम् |
स्वपाणिभ्यां दृढं धृत्वा जानूपरि शिरो न्यसेत् ||
आसनोग्रमिदं प्रोक्तं भवेदनिलदीपनम् |
देहावसानहरणं पश्चिमोत्तानसंज्ञकम् ||
य एतदासनं श्रेष्ठं प्रत्यहं साधयेत्सुधीः |
वायुः पश्चिममार्गेण तस्य सञ्चरति ध्रुवम् || ३-९२ ||

एतदभ्यासशीलानां सर्वसिद्धिः प्रजायते |
तस्माद्योगी प्रयत्नेन साधयेत्सिद्धमात्मनः || ३-९३ ||

गोपनीयं प्रयत्नेन न देयं यस्य कस्यचित् |
येन शीघ्रं मरुत्सिद्धिर्भवेद् दुःखौघनाशिनी || ३-९४ ||

जानूर्वोरन्तरे सम्यग्धृत्वा पादतले उभे |
समकायः सुखासीनः स्वस्तिकं तत्प्रचक्षते || ३-९५ ||

अनेन विधिना योगी मारुतं साधयेत्सुधीः |
देहे न क्रमते व्याधिस्तस्य वायुश्च सिद्ध्यति || ३-९६ ||

सुखासनमिदं प्रोक्तं सर्वदुःखप्रणाशनम् |
स्वस्तिकं योगिभिर्गोप्यं स्वस्तीकरणमुत्तमम् || ३-९७ ||



चतुर्थः पटलः

आदौ पूरक योगेन स्वाधारे पूरयेन्मनः |
गुदमेढ्रन्तरे योनिस्तामाकुंच्य प्रवर्तते || ४-१ ||

ब्रह्मयोनिगतं ध्यात्वा कामं कन्दुकसन्निभम् |
सूर्यकोटि प्रतीकाशं चन्द्रकोटिसुशीतलम् ||
तस्योर्ध्वं तु शिखासूक्ष्मा चिद्रूपा परमाकला |
तया सहितमात्मानमेकीभूतं विचिन्तयेत् || ४-२ ||

गच्छति ब्रह्ममार्गेण लिंगत्रयक्रमेण वै |
अमृतं तद्धि स्वर्गस्थं परमानन्दलक्षणम् ||
श्वेतरक्तं तेजसाढ्यं सुधाधाराप्रवर्षिणम् |
पीत्वा कुलामृतं दिव्यं पुनरेव विशेत्कुलम् || ४-३ ||

पुनरेव कुलं गच्छेन्मात्रायोगेन नान्यथा |
सा च प्राणसमाख्याता ह्यस्मिंस्तन्त्रे मयोदिता || ४-४ ||

पुनः प्रलीयते तस्यां कालाग्न्यादिशिवात्मकम् |
योनिमुद्रा परा ह्येषा बन्धस्तस्याः प्रकीर्तितः |
तस्यास्तु बन्धामत्रेण तन्नास्ति यन्न साधयेत् || ४-५ ||

छिन्नरूपास्तु ये मन्त्राः कीलिताः स्तंभिताश्च ये |
दग्धामन्त्राः शिखाहीना मलिनास्तु तिरस्कृताः ||
मन्दा बालास्तथा वृद्धाः प्रौढा यौवनगर्विताः |
अरिपक्षे स्थिता ये च निर्वीर्याः सत्त्ववर्जिताः |
तथा सत्त्वेन हीनाश्च खण्डिताः शतधाकृताः ||
विधानेन च संयुक्ताः प्रभवन्त्यचिरेण तु |
सिद्धिमोक्षप्रदाः सर्वे गुरुणा विनियोजिताः ||
दीक्षयित्वा विधानेन अभिषिच्य सहस्रधा |
ततो मंत्राधिकारार्थमेषा मुद्रा प्रकीर्तिता || ४-६ ||

ब्रह्महत्यासहस्राणि त्रैलोक्यमपि घातयेत् |
नासौ लिप्यति पापेन योनिमुद्रानिबन्धनात् || ४-७ ||

गुरुहा च सुरापी च स्तेयी च गुरुतल्पगः |
एतैः पापैर्न बध्येत योनिमुद्रानिबन्धनात् || ४-८ ||

तस्मादभ्यासनं नित्यं कर्तव्यं मोक्षकांक्षिभिः |
अभ्यासाज्जाय ते सिद्धिरभ्यासान्मोक्षमाप्नुयात् || ४-९ ||

संविदं लभतेऽभ्यासाद्योगोभ्यासात्प्रवर्तते |
मुद्राणां सिद्धिरभ्यासादभ्यासाद्वायुसाधनम् ||
कालवञ्चनमभ्यासात्तथा मृत्युञ्जयो भवेत् || ४-१० ||

वाक्सिद्धिः कामचारित्वं भवेद्भ्यासयोगतः ||
योनिमुद्रा परं गोप्या न देया यस्य कस्यचित् |
सर्वथा नैव दातव्या प्राणैः कण्ठगतैरपि || ४-११ ||

अधुना कथयिष्यामि योगसिद्धिकरं परम् |
गोपनीयं सुसिद्धानां योगं परमदुर्लभम् || ४-१२ ||

सुप्ता गुरुप्रसादेन यदा जागर्ति कुण्डली |
तदा सर्वाणि पद्मानि भिद्यन्ते ग्रन्थयोपि च || ४-१३ ||

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन प्रबोधयितुमीश्वरीम् |
ब्रह्मरन्ध्रमुखे सुप्तां मुद्राभ्यासं समाचरेत् || ४-१४ ||

महामुद्रा महाबन्धो महावेधश्च खेचरी |
जालंधरो मूलबंधो विपरीतकृतिस्तथा ||
उड्डानं चैव वज्रोणी दशमे शक्तिचालनम् |
इदं हि मुद्रादशकं मुद्राणामुत्तमोत्तमम् || ४-१५ ||

अथ महामुद्राकथनम् |

महामुद्रां प्रवक्ष्यामि तन्त्रेऽस्मिन्मम वल्लभे |
यां प्राप्य सिद्धाः सिद्धिं च कपिलाद्याः पुरागताः || ४-१६ ||

अपसव्येन संपीड्य पादमूलेन सादरम् |
गुरूपदेशतो योनिं गुदमेड्रान्तरालगाम् ||
सव्यं प्रसारितं पादं धृत्वा पाणियुगेन वै |
नवद्वाराणि संयम्य चिबुकं हृदयोपरि ||
चित्तं चित्तपथे दत्त्वा प्रभवेद्वायुसाधनम् |
महामुद्राभवेदेषा सर्वतन्त्रेषु गोपिता ||
वामाङ्गेन समभ्यस्य दक्षाङ्गेनाभ्यसेत् पुनः |
प्राणायामं समं कृत्वा योगी नियतमानसः || ४-१७ ||

अनेन विधिना योगी मन्दभाग्योपि सिध्यति |
सर्वासामेव नाडीनां चालनं बिन्दुमारणम् ||
जीवनन्तु कषायस्य पातकानां विनाशनम् |
सवरोगोपशमनं जठराग्निविवर्धनम् ||

वपुषा कान्तिममलां जरामृत्युविनाशनम् |
वांछितार्थफलं सौख्यमिन्द्रियाणाञ्च मारणम् ||
एतदुक्तानि सर्वाणि योगारूढस्य योगिनः |
भवेदभ्यासतोऽवश्यं नात्र कार्या विचारणा || ४-१८ ||

गोपनीया प्रयत्नेन मुद्रेयं सुरपूजिते |
यां तु प्राप्य भवाम्भोधेः पारं गच्छन्ति योगिनः || ४-१९ ||

मुद्रा कामदुघा ह्येषा साधकानां मयोदिता |
गुप्ताचारेण कर्तव्या न देया यस्य कस्यचित् || ४-२० ||

अथ महाबन्धकथनम् |

ततः प्रसारितः पादो विन्यस्य तमुरूपरि |
गुदयोनिं समाकुंच्य कृत्वा चापानमूर्ध्वगम् |
योजयित्वा समानेन कृत्वा प्राणमधोमुखम् ||
बन्धयेदूर्ध्वगत्यर्थं प्राणापानेन यः सुधीः |
कथितोऽयं महाबन्धः सिद्धिमार्गप्रदायकः |
नाडीजालाद्रसव्यूहो मूर्धानं याति योगिनः ||
उभाभ्यां साधयेत् पद्भ्यामेकै सुप्रयत्नतः || ४-२१ ||

भवेदभ्यासतो वायुः सुषुम्नां मध्यसङ्गतः |
अनेन वपुषः पुष्टिर्दृढबन्धोऽस्थिपंजरे ||
संपूर्णहृदयो योगी भवत्न्येतानि योगिनः |
बन्धेनानेन योगीन्द्रः साधयेत्सर्वमीप्सितम् || ४-२२ ||

अथ महावेधकथनम् |

अपानप्राणयोरैक्यं कृत्वा त्रिभुवनेश्वरि |
महावेधस्थितो योगी कुक्षिमापूर्य वायुना |
स्फिचौ संताडयेद्धीमान्वेधोऽयं कीर्तितो मया || ४-२३ ||

वेधेनानेन संविध्य वायुना योगिपुंगवः |
ग्रंथिं सुषुम्णामार्गेण ब्रह्मग्रंथिं भिनत्त्यसौ || ४-२४ ||

यः करोति सदाभ्यासं महावेधं सुगोपितम् |
वायुसिद्धिर्भवेत्तस्य जरामरणनाशिनी || ४-२५ ||

चक्रमधे स्थिता देवाः कम्पन्ति वायुताडनात् |
कुण्डल्यपि महामाया कैलासे सा विलीयते || ४-२६ ||

महामुद्रामहाबन्धौ निष्फलौ वेधवर्जितौ |
तस्माद्योगी प्रयत्नेन करोति त्रितयं क्रमात् || ४-२७ ||

एतत् त्रयं प्रयत्नेन चतुर्वारं करोति यः |
षण्मासाभ्यन्तरं मृत्युं जयत्येव न संशयः || ४-२८ ||

एतत् त्रयस्य माहात्म्यं सिद्धो जानाति नेतरः |
यज्ज्ञात्वा साधकाः सर्वे सिद्धिं सम्यग्लभन्ति वै || ४-२९ ||

गोपनीया प्रयत्नेन साधकैः सिद्धिमीप्सुभिः |
अन्यथा च न सिद्धिः स्यान्मुद्राणामेष निश्चयः || ४-३० ||

अथ खेचरीमुद्राकथनम् |

भ्रुवोरन्तर्गतां दृष्टिं विधाय सुदृढां सुधीः |
उपविश्यासने वज्रे नानोपद्रववर्जितः ||
लम्बिकोर्ध्वं स्थिते गर्ते रसनां विपरीतगाम् |
संयोजयेत्प्रयत्नेन सुधाकूपे विचक्षणः |
मुद्रैषा खेचरी प्रोक्ता भक्तानामनुरोधतः || ४-३१ ||

सिद्धीनां जननी ह्येषा मम प्राणाधिकप्रिया |
निरन्तरकृताभ्यासात्पीयूषं प्रत्यहं पिबेत् ||
तेन विग्रहसिद्धिः स्यान्मृत्युमातङ्गकेसरी || ४-३२ ||

अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोऽपिवा |
खेचरी यस्य शुद्धा तु स शुद्धो नात्र संशयः || ४-३३ ||

क्षणार्धं कुरुते यस्तु तीर्त्वा पापमहार्णवम् |
दिव्यभोगान्प्रभुक्त्वा च सत्कुले स प्रजायते || ४-३४ ||

मुद्रैषा खेचरी यस्तु स्वस्थचित्तो ह्यतन्द्रितः |
शतब्रह्मगतेनापि क्षणार्धं मन्यते हि सः || ४-३५ ||

गुरूपदेशतो मुद्रां यो वेत्ति खेचरीमिमाम् |
नानापापरतो धीमान् स याति परमां गतिम् || ४-३६ ||

सा प्राणसदृशी मुद्रा यस्मिन्कस्मिन्न दीयते |
प्रच्छाद्यते प्रयत्नेन मुद्रेयं सुरपूजिते || ४-३७ ||

अथ जालन्धरबन्ध |

बद्धागलशिराजालं हृदये चिबुकं न्यसेत् |
बन्धोजालन्धरः प्रोक्तो देवानामपि दुर्लभः ||
नाभिस्थवह्निर्जन्तूनां सहस्रकमलच्युतम् |
पिबेत्पीयूषविस्तारं तदर्थं बन्धयेदिमम् || ४-३८ ||

बन्धेनानेन पीयूषं स्वयं पिबति बुद्धिमान् |
अमरत्वञ्च सम्प्राप्य मोदते भुवनत्रये || ४-३९ ||

जालन्धरो बन्ध एष सिद्धानां सिद्धिदायकः |
अभ्यासः क्रियते नित्यं योगिना सिद्धिमिच्छता || ४-४० ||

अथ मूलबन्धः |

पादमूलेन संपीड्य गुदमार्गं सुयन्त्रितम् |
बलादपानमाकृष्य क्रमादूर्ध्वं सुचारयेत् |
कल्पितोऽयं मूलबन्धो जरामरणनाशनः || ४-४१ ||

अपानप्राणयोरैक्यं प्रकरोत्यधिकल्पितम् |
बन्धेनानेन सुतरा योनिमुद्रा प्रसिद्ध्यति || ४-४२ ||

सिद्धायां योनिमुद्रायां किं न सिद्ध्यति भूतले |
बन्धस्यास्य प्रसादेन गगने विजितालसः ||
पद्मासने स्थितो योगी भुवमुत्सृज्य वर्तते || ४-४३ ||

सुगुप्ते निर्जने देशे बन्धमेनं समभ्यसेत् |
संसारसागरं तर्तुं यदीच्छेद्योगि पुंगवः || ४-४४ ||

अथ विपरीतकरणी मुद्रा |

भूतले स्वशिरोदत्त्वा खे नयेच्चरणद्वयम् |
विपरीतकृतिश्चैषा सर्वतन्त्रेषु गोपिता || ४-४५ ||

एतद्यः कुरुते नित्यमभ्यासं याममात्रतः |
मृत्युं जयति स योगी प्रलये नापि सीदति || ४-४६ ||

कुरुतेऽमृतपानं यः सिद्धानां समतामियात् |
स सेव्यः सर्वलोकानां बन्धमेनं करोति यः || ४-४७ ||

नाभेरूर्ध्वमधश्चापि तानं पश्चिममाचरेत् |
उड्ड्यानबंध एष स्यात्सर्वदुःखौघनाशनः ||
उदरे पश्चिमं तानं नाभेरूर्ध्वं तु कारयेत् |
उड्यानाख्योऽत्र बन्धोयं मृत्युमातङ्गकेसरी || ४-४८ ||

नित्यं यः कुरुते योगी चतुर्वारं दिने दिने |
तस्य नाभेस्तु शुद्धिः स्याद्येन सिद्धो भवेन्मरुत् || ४-४९ ||

षण्मासमभ्यसन्योगी मृत्युं जयति निश्चितम् |
तस्योदराग्निर्ज्वलति रसवृद्धिः प्रजायते || ४-५० ||

अनेन सुतरां सिद्धिर्विग्रहस्य प्रजायते |
रोगाणां संक्षयश्चापि योगिनो भवति ध्रुवम् || ४-५१ ||

गुरोर्लब्ध्वा प्रयत्नेन साधयेत् तु विचक्षणः |
निर्जने सुस्थिते देशे बन्धं परम दुर्लभम् || ४-५२ ||

अथ शक्तिचालनमुद्रा |

आधारकमले सुप्तां चालयेत्कुण्डलीं दृढाम् |
अपानवायुमारुह्य बलादाकृष्य बुद्धिमान् |
शक्तिचालनमुद्रेयं सर्वशक्तिप्रदायिनी || ४-५३ ||

शक्तिचालनमेवं हि प्रत्यहं यः समाचरेत् |
आयुर्वृद्धिर्भवेत्तस्य रोगाणां च विनाशनम् || ४-५४ ||

विहाय निद्रा भुजगी स्वयमूर्ध्वे भवेत्खलु |
तस्मादभ्यासनं कार्यं योगिना सिद्धमिच्छता || ४-५५ ||

यः करोति सदाभ्यासं शक्तिचालनमुत्तमम् |
येन विग्रहसिद्धिः स्यादणिमादिगुणप्रदा |
गुरूपदेशविधिना तस्य मृत्युभयं कुतः || ४-५६ ||

मुहूर्तद्वयपर्यन्तं विधिना शक्तिचालनम् |
यः करोति प्रयत्नेन तस्य सिद्धिरदूरतः |
युक्तासनेन कर्तव्यं योगिभिः शक्तिचालनम् || ४-५७ ||

एतत्तुमुद्रादशकं न भूतं न भविष्यति |
एकैकाभ्यासने सिद्धिः सिद्धो भवति नान्यथा || ४-५८ ||

इति श्रीशिवसंहितायां हरगौरीसंवादे मुद्राकथनं नाम चतुर्थपटलः समाप्तः || ४ ||



अथ पञ्चमः पटलः

श्रीदेव्युवाच || 

ब्रूहि मे वाक्यमीशान परमार्थधियं प्रति |
ये विघ्नाः सन्ति लोकानां वद मे प्रिय शङ्कर || ५-१ ||

ईश्वर उवाच ||

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि यथा विघ्नाः स्थिताः सदा |
मुक्तिं प्रति नराणाञ्च भोगः परमबन्धनः || ५-२ ||

अथ भोगरूपयोगविघ्नकथनम् |

नारी शययासनं वस्त्रं धनमस्य विडम्बनम् |
ताम्बूलंभक्ष्ययानानि राज्यैश्वर्यविभूतयः |
हैमं रौप्यं तथा ताम्रं रत्नञ्चागुरुधेनवः |
पाण्डित्यं वेदशास्त्राणि नृत्यं गीतं विभूषणम् |
वंशी वीणा मृदङ्गाश्च गजेंद्रश्चाश्ववाहनम् |
दारापत्यानि विषया विघ्ना एते प्रकीर्तिताः |
भोगरूपा इमे विघ्ना धर्मरूपानिमाञ्छृणु || ५-३ ||

अथ धर्मरूपयोगविघ्नकथनम् |

स्नानं पूजाविधिर्होमं तथा मोक्षमयी स्थितिः |
व्रतोपवासनियममौनमिन्द्रियनिग्रहः |
ध्येयो ध्यानं तथा मन्त्रो दानं ख्यातिर्दिशासु च |

वापीकूपतडागादिप्रासादारामकल्पना |
यज्ञं चान्द्रायणं कृच्छ्रं तीर्थानि विविधानि च |
दृश्यन्ते च इमे विघ्ना धर्मरूपेण संस्थिताः || ५-४ ||

अथ ज्ञानरूपविघ्नकथनम् |

यत्तु विघ्नं भवेज्ज्ञानं कथयामि वरानने |
गोमुखं स्वासनं कृत्वा धौतिप्रक्षालनं च तत् |
नाडीसञ्चारविज्ञानं प्रत्याहारनिरोधनम् |
कुक्षिसंचालनं क्षिप्रं प्रवेश इन्द्रियाध्वना |
नाडीकर्माणि कल्याणि भोजनं श्रयतां मम || ५-५ ||

नवधातुरसं छिन्धि शुण्ठिकास्ताडयेत्पुनः |
एककालं समाधिः स्याल्लिंगभूतमिदं शृणु || ५-६ ||

सङ्गमं गच्छ साधूनां संकोचं भज दुर्जनात् |
प्रवेशनिर्गमे वायोर्गुरुलक्षं विलोकयेत् || ५-७ ||

पिण्डस्थं रूपसंस्थञ्च रूपस्थं रूपवर्जितम् |
ब्रह्मैतस्मिन्मतावस्था हृदयञ्च प्रशाम्यति |
इत्येते कथिता विघ्ना ज्ञानरूपे व्यवस्थिताः || ५-८ ||

अथ चतुर्विधयोगकथनम् |

मन्त्रयोगो हठश्चैव लययोगस्तृतीयकः |
चतुर्थो राजयोगः स्यात्स द्विधाभाववर्जितः || ५-९ ||

चतुर्धा साधको ज्ञेयो मृदुमध्याधिमात्रकाः |
अधिमात्रतमः श्रेष्ठो भवाब्धौ लंघनक्षमः || ५-१० ||

अथ मृदुसाधकलक्षणम् |

मन्दोत्साही सुसंमुढो व्याधिस्थो गुरुदूषकः |
लोभी पापमतिश्चैव बह्वाशी वनिताश्रयः ||
चपलः कातरो रोगी पराधीनोऽतिनिष्ठुरः |
मन्दाचारो मन्दवीर्यो ज्ञातव्यो मृदुमानवः ||
द्वादशाब्दे भवेत्सिद्धिरेतस्य यत्नतः परम् |
मन्त्रयोगाधिकारी स ज्ञातव्यो गुरुणा ध्रुवम् || ५-११ ||

समबुद्धिः क्षमायुक्तः पुण्याकांक्षी प्रियंवदः |
मध्यस्थः सर्वकार्येषु सामान्यः स्यान्नसंशयः ||
एतज्ज्ञात्वैव गुरुभिर्दीयते मुक्तितो लयः || ५-१२ ||

अथ अधिमात्रसाधकलक्षणम् 

स्थिरबुद्धिर्लये युक्तः स्वाधीनो वीर्यवानपि |
महाशयो दयायुक्तः क्षमावान् सत्यवानपि ||
शूरो वयःस्थः श्रद्धावान् गुरुपादाब्जपूजकः |
योगाभ्यासरतश्चैव ज्ञातव्यश्चाधिमात्रकः ||
एतस्य सिद्धिः षड्वर्षे भवेदभ्यासयोगतः |
एतस्मै दीयते धीरो हठयोगश्च साङ्गतः || ५-१३ ||

अथ अधिमात्रतमसाधकलक्षणम् |

महावीर्यान्वितोत्साही मनोज्ञः शौर्यवानपि |
शास्त्रज्ञोऽभ्यासशीलश्च निर्मोहश्च निराकुलः ||
नवयौवनसम्पन्नो मिताहारी जितेंद्रियः |
निर्भयश्च शुचिर्दक्षो दाता सर्वजनाश्रयः ||
अधिकारी स्थिरो धीमान् यथेच्छावस्थितः क्षमी |
सुशीलो धर्मचारी च गुप्तचेष्टः प्रियंवदः ||
शास्त्रविश्वाससम्पन्नो देवता गुरुपूजकः |
जनसंगविरक्तश्च महाव्याधि विवर्जितः ||
अधिमात्रव्रतशश्च सर्वयोगस्य साधकः |
त्रिभिः संवत्सरैः सिद्धिरेतस्य नात्र संशयः ||
सर्वयोगाधिकारी स नात्र कार्या विचारणा || ५-१४ ||

अथ प्रतीकोपासनम् |

प्रतीकोपासना कार्या दृष्टादृष्टफलप्रदा |
पुनाती दर्शनादत्र नात्र कार्या विचारणा || ५-१५ ||

गाढातपे स्वप्रतिबिम्बितेश्वरं निरीक्ष्य विस्फारितलोचनद्वयम् |
यदा नभः पश्यति स्वप्रतीकं नभोङ्गणे तत्क्षणमेव पश्यति || ५-१६ ||

प्रत्यहं पश्यते यो वै स्वप्रतीकं नभोङ्गणे |
आयुर्वृद्धिर्भवेत्तस्य न मृत्युः स्यात्कदाचन || ५-१७ ||

यदा पश्यति सम्पूर्णं स्वप्रतीकं नभोङ्गणे |
तदा जयमवाप्नोति वायुं निर्जित्य सञ्चरेत् || ५-१८ ||

यः करोति सदाभ्यासं चात्मानं वन्दते परम् |
पूर्णानन्दैकपुरुषं स्वप्रतीकप्रसादतः || ५-१९ ||

यात्राकाले विवाहे च शुभे कर्मणि सङ्कटे |
पापक्षये पुण्यवृद्धौ प्रतीकोपासनञ्चरेत् || ५-२० ||

निरन्तरकृताभ्यासादन्तरे पश्यति ध्रुवम् |
तदा मुक्तिमवाप्नोति योगी नियतमानसः || ५-२१ ||

अंगुष्ठाभ्यामुभे श्रोत्रे तर्जनीभ्यां द्विलोचने |
नासारन्ध्रे च मध्याभ्यामनामाभ्यां मुखं दृढम् ||
निरुध्य मारुतं योगी यदैव कुरुते भृशम् |
तदा लक्षणमात्मानं ज्योतीरूपं स पश्यति || ५-२२ ||

तत्तेजो दृश्यते येन क्षणमात्रं निराकुलम् |
सर्वपापविनिर्मुक्तः स याति परमां गतिम् || ५-२३ ||

निरन्तरकृताभ्यासाद्योगी विगतकल्मषः |
सर्वदेहादि विस्मृत्य तदभिन्नः स्वयं गतः || ५-२४ ||

यः करोति सदाभ्यासं गुप्ताचारेण मानवः |
स वै ब्रह्मविलीनः स्यात्पापकर्मरतो यदि || ५-२५ ||

गोपनीयः प्रयत्नेन सद्यः प्रत्ययकारकः |
निर्वाणदायको लोके योगोयं मम वल्लभः ||
नादः संजायते तस्य क्रमेणाभ्यासतश्च वै || ५-२६ ||

मतभृङ्गवेणुवीणासदृशः प्रथमो ध्वनिः |
एवमभ्यासतः पश्चात् संसारध्वान्तनाशनम् ||
घण्टानादसमः पश्चात् ध्वनिर्मेघरवोपमः |
ध्वनौ तस्मिन्मनो दत्त्वा यदा तिष्ठति निर्भयः ||
तदा संजायते तस्य लयस्य मम वल्लभे || ५-२७ ||

तत्र नादे यदा चित्तं रमते योगिनो भृशम् |
विस्मृत्य सकलं बाह्यं नादेन सह शाम्यति || ५-२८ ||

एतदभ्यासयोगेन जित्वा सम्यग्गुणान्वहून् |
सर्वारम्भपरित्यागी चिदाकाशे विलीयते || ५-२९ ||

नासनं सिद्धसदृशं न कुम्भसदृशं बलम् |
न खेचरीसमा मुद्रा न नादसदृशो लयः || ५-३० ||

इदानीं कथयिष्यामि मुक्तस्यानुभवं प्रिये |
यज्ज्ञात्वा लभते मुक्तिं पापयुक्तोपि साधकः || ५-३१ ||

समभ्यर्च्येश्वरं सम्यक्कृत्वा च योगमुत्तमम् |
गृह्णीयात्सुस्थितो भूत्वा गुरुं सन्तोष्य बुद्धिमान् || ५-३२ ||

जीवादि सकलं वस्तुं दत्त्वा योगविदं गुरुम् |
सन्तोष्यातिप्रयत्नेन योगोयं गृह्यते बुधैः || ५-३३ ||

विप्रान्संतोष्य मेधावी नानामंगलसंयुतः |
ममालये शुचिर्भूत्वा प्रगृह्णीयाच्छुभात्मकम् || ५-३४ ||

संन्यस्यानेन विधिना प्राक्तनं विग्रहादिकम् |
भूत्वा दिव्यवपुर्योगी गृह्णीयाद्वक्ष्यमाणकम् || ५-३५ ||

पद्मासनस्थितो योगी जनसंगविवर्जितः |
विज्ञाननाडीद्वितयमङ्गुलीभ्यां निरोधयेत् || ५-३६ ||

सिद्धेस्तदाविर्भवति सुखरूपी निरञ्जनः |
तस्मिन्परिश्रमः कार्यो येन सिद्धो भवेत्खलु || ५-३७ ||

यः करोति सदाभ्यासं तस्य सिद्धिर्न दूरतः |
वायुसिद्धिर्भवेत्तस्य क्रमादेव न संशयः || ५-३८ ||

सकृद्यः कुरुते योगी पापौघं नाशयेद्ध्रुवम् |
तस्य स्यान्मध्यमे वायोः प्रवेशो नात्र संशयः || ५-३९ ||

एतदभ्यासशीलो यः स योगी देवपूजितः |
अणिमादिगुणा/ल्लब्ध्वा विचरेद्भुवनत्रये || ५-४० ||

यो यथास्यानिलाभ्यासात्तद्भवेत्तस्य विग्रहः |
तिष्ठेदात्मनि मेधावी संयुतः क्रीडते भृशम् || ५-४१ ||

एतद्योगं परं गोप्यं न देयं यस्य कस्यचित् |
यः प्रमाणैः समायुक्तस्तमेव कथ्यते ध्रुवम् || ५-४२ ||

योगी पद्मासने तिष्ठेत्कण्ठकूपे यदा स्मरन् |
जिह्वां कृत्वा तालुमूले क्षुत्पिपासा निवर्तते || ५-४३ ||

कण्ठकूपादधः स्याने कूर्मनाड्यस्ति शोभना |
तस्मिन् योगी मनो दत्त्वा चित्तस्थैर्यं लभेद्भृशम् || ५-४४ ||

शिरः कपाले रुद्राक्षं विवरं चिन्तयेद्यदा |
तदा ज्योतिः प्रकाशः स्याद्विद्युत्पुञ्जसमप्रभः |
एतच्चिन्तनमात्रेण पापानां संक्षयो भवेत् |
दुराचारोऽपि पुरुषो लभते परमं पदम् || ५-४५ ||

अहर्निशं यदा चिन्तां तत्करोति विचक्षणः |
सिद्धानां दर्शनं तस्य भाषणञ्च भवेद्ध्रुवम् || ५-४६ ||

तिष्ठन् गछन् स्वपन् भुञ्जन् ध्यायेच्छून्यमहर्निशम् |
तदाकाशमयो योगी चिदाकाशे विलीयते || ५-४७ ||

एतज्ज्ञानं सदा कार्यं योगिना सिद्धिमिच्छता |
निरन्तरकृताभ्यासान्मम तुल्यो भवेद्ध्रुवम् ||
एतज्ज्ञानबलाद्योगी सर्वेषां वल्लभो भवेत् || ५-४८ ||

सर्वान् भूतान् जयं कृत्वा निराशीरपरिग्रहः |
नासाग्रे दृश्यते येन पद्मासनगतेन वै ||
मनसो मरणं तस्य खेचरत्वं प्रसिद्ध्यति || ५-४९ ||

ज्योतिः पश्यति योगीन्द्रः शुद्धं शुद्धाचलोपमम् |
तत्राभ्यासबलेनैव स्वयं तद्रक्षको भवेत् || ५-५० ||

उत्तानशयने भूमौ सुप्त्वा ध्यायन्निरन्तरम् |
सद्यः श्रमविनाशाय स्वयं योगी विचक्षणः |
शिरः पश्चात्तु भागस्य ध्याने मृत्युञ्जयो भवेत् ||
भ्रूमध्ये दृष्टिमात्रेण ह्यपरः परिकीर्तितः || ५-५१ ||

चतुर्विधस्य चान्नस्य रसस्त्रेधा विभज्यते |
तत्र सारतमो लिंगदेहस्य परिपोषकः ||
सप्तधातुमयं पिण्डमेती पुष्णाति मध्यगः || ५-५२ ||

याति विण्मूत्ररूपेण तृतीयः सप्ततो बहिः ||
आद्यभागद्वयं नाड्यः प्रोक्तास्ताः सकला अपि |
पोषयन्ति वपुर्वायुमापादतलमस्तकम् || ५-५३ ||

नाडीभिराभिः सर्वाभिर्वायुः सञ्चरते यदा |
तदैवान्नरसो देहे साम्येनेह प्रवर्तते || ५-५४ ||

चतुर्दशानां तत्रेह व्यापारे मुख्यभागतः |
ता अनुग्रत्वहीनाश्च प्राणसञ्चारनाडिकाः || ५-५५ ||

गुदाद्वयंगुलतश्चोर्ध्वं मेढैकांगुलतस्त्वधः |
एवञ्चास्ति समं कन्दं समताच्चतुरंगुलम् || ५-५६ ||

पश्चिमाभिमुखीः योनिर्गुदमेढ्रान्तरालगा |
तत्र कन्दं समाख्यातं तत्रास्ति कुण्डली सदा ||
संवेष्ट्य सकला नाडीः सार्द्धत्रिकुटलाकृतीः |
मुखे निवेश्य सा पुच्छं सुषुम्णाविवरे स्तिता || ५-५७ ||

सुप्ता नागोपमा ह्येषा स्फुरन्ती प्रभया स्वया |
अहिवत्सन्धिसंस्थाना वाग्देवी बीजसंज्ञिका || ५-५८ ||

ज्ञेया शक्तिरियं विष्णोर्निर्झरा स्वर्णभास्वरा |
सत्त्वं रजस्तमश्चेति गुणत्रयप्रसूतिका || ५-५९ ||

तत्र बन्धूकपुष्पाभं कामबीजं प्रकीर्तितम् |
कलहेमसमं योगे प्रयुक्ताक्षररूपिणम् || ५-६० ||

सुषुम्णापि च संश्लिष्टा बीजं तत्र वरं स्थितम् |
शरच्चंद्रनिभं तेजस्स्वयमेतत्स्फुरत्स्थितम् ||
सूर्यकोटिप्रतीकाशं चन्द्रकोटिसुशीतलम् |
एतत्त्रयं मिलित्वैव देवी त्रिपुरभैरवी ||
बीजसंज्ञं परंतेजस्तदेव परिकीर्तितम् || ५-६१ ||

क्रियाविज्ञानशक्तिभ्यां युतं यत्परितो भ्रमत् |
उत्तिष्ठद्विशतस्त्वम्भः सूक्ष्मं शोणशिखायुतम् ||
योनिस्थं तत्परं तेजः स्वयंभूलिंगसंज्ञितम् || ५-६२ ||

आधारपद्ममेतद्धि योनिर्यस्यास्ति कन्दतः |
परिस्फुरद्वादिसान्तचतुर्वर्णं चतुर्दलम् || ५-६३ ||

कुलाभिधं सुवर्णाभं स्वयम्भूलिङ्गसंगतम् |
द्विरण्डो यत्र सिद्धोस्ति डाकिनी यत्र देवता ||
तत्पद्ममध्यगा योनिस्तत्र कुण्डलिनी स्थिता |
तस्या ऊर्ध्वे स्फुरत्तेजः कामबीजं भ्रमन्मतम् ||
यः करोति सदा ध्यानं मूलाधारे विचक्षणः |
तस्य स्याद्दार्दुरी सिद्धिर्भूमित्यागक्रमेण वै || ५-६४ ||

वपुषः कान्तिरुत्कृष्टा जठराग्निविवर्धनम् |
आरोग्यञ्च पटुत्वञ्च सर्वज्ञत्वञ्च जायते || ५-६५ ||

भूतं भव्यं भविष्यञ्च वेत्ति सर्वं सकारणम् |
अश्रुतान्यपि शास्त्राणि सरहस्यं भवेद्ध्रुवम् || ५-६६ ||

वक्त्रे सरस्वती देवी सदा नृत्यति निर्भरम् |
मन्त्रसिद्धिर्भवेत्तस्य जपादेव न संशयः || ५-६७ ||

जरामरणदुःखौघान्नाशयति गुरोर्वचः |
इदं ध्यानं सदा कार्यं पवनाभ्यासिना परम् |
ध्यानमात्रेण योगीन्द्रो मुच्यते सर्वकिल्विषात् || ५-६८ ||

मूलपद्मं यदा ध्यायेद्योगी स्वयम्भुलिङ्गकम् |
तदा तत्क्षणमात्रेण पापौघं नाशयेद्ध्रुवम् || ५-६९ ||

यं यं कामयते चित्ते तं तं फलमवाप्नुयात् |
निरन्तरकृताभ्यासात्तं पश्यति विमुक्तिदम् ||
बहिरभ्यन्तरे श्रेष्ठं पूजनीयं प्रयत्नतः |
ततः श्रेष्ठतमं ह्येतन्नान्यदस्ति मतं मम || ५-७० ||

आत्मसंस्थं शिवं त्यक्त्वा बहिःस्थं यः समर्चयेत् |
हस्तस्थं पिण्डमुत्सृज्य भ्रमते जीविताशया || ५-७१ ||

आत्मलिंगार्चनं कुर्यादनालस्यं दिने दिने |
तस्य स्यात्सकला सिद्धिर्नात्र कार्या विचारणा || ५-७२ ||

निरन्तरकृताभ्यासात्षण्मासैः सिद्धिमाप्नुयात् |
तस्य वायुप्रवेशोपि सुषुम्णायाम्भवेद्ध्रुवम् || ५-७३ ||

मनोजयञ्च लभते वायुबिन्दुविधारणात् |
ऐहिकामुष्मिकीसिद्धिर्भवेन्नैवात्र संशयः || ५-७४ ||

अथ स्वाधिष्ठानचक्रविवरणम् |

द्वितीयन्तु सरोजञ्च लिंगमूले व्यवस्थितम् |
बादिलान्तं च षड्वर्णं परिभास्वरषड्दलम् ||
स्वाधिष्ठानाभिधं तत्तु पंकजं शोणरूपकम् |
बालाख्यो यत्र सिद्धोऽस्ति देवी यत्रास्ति राकिणी || ५-७५ ||

वो ध्यायति सदा दिव्यं स्वाधिष्ठानारविन्दकम् |
तस्य कामाङ्गनाः सर्वा भजन्ते काममोहिताः || ५-७६ ||

विविधञ्चाश्रुतं शास्त्रं निःशङ्को वै भवेद्ध्रुवम् |
सर्वरोगविनिर्मुक्तो लोके चरति निर्भयः || ५-७७ ||

मरणं खाद्यते तेन स केनापि न खाद्यते |
तस्य स्यात्परमा सिद्धिरणिमादिगुणप्रदा ||
वायुः सञ्चरते देहे रसवृद्धिर्भवेद्ध्रुवम् |
आकाशपङ्कजगलत्पीयूषमपि वर्द्धते || ५-७८ ||

अथ मणिपूरचक्रविवरणम् |

तृतीयं पङ्कजं नाभौ मणिपूरकसंज्ञकम् |
दशारंडादिफान्तार्णं शोभितं हेमवर्णकम् || ५-७९ ||

रुद्राख्यो यत्र सिद्धोऽस्ति सर्वमङ्गलदायकः |
तत्रस्था लाकिनी नाम्नी देवी परमधार्मिका || ५-८० ||

तस्मिन् ध्यानं सदा योगी करोति मणिपूरके |
तस्य पातालसिद्धिः स्नान्निरन्तरसुखावहा ||
ईप्सितञ्च भवेल्लोके दुःखरोगविनाशनम् |
कालस्य वञ्चनञ्चापि परदेहप्रवेशनम् || ५-८१ ||

जाम्बूनदादिकरणं सिद्धानां दर्शनं भवेत् |
ओषधीदर्शनञ्चापि निधीनां दर्शनं भवेत् || ५-८२ ||

हृदयेऽनाहतं नाम चतुर्थं पङ्कजं भवेत् |
कादिठान्तार्णसंस्थानं द्वादशारसमन्वितम् ||
अतिशोणं वायुबीजं प्रसादस्थानमीरितम् || ५-८३ ||

पद्मस्थं तत्परं तेजो बाणलिंगं प्रकीर्तितम् |
यस्य स्मरणमात्रेण दृष्टादृष्टफलं लभेत् || ५-८४ ||

सिद्धः पिनाकी यत्रास्ते काकिनी यत्र देवता |
एतस्मिन्सततं ध्यानं हृत्पाथोजे करोति यः ||
क्षुभ्यन्ते तस्य कान्ता वै कामार्ता दिव्ययोषितः || ५-८५ ||

ज्ञानञ्चाप्रतिमं तस्य त्रिकालविषयम्भवेत् |
दूरश्रुतिर्दूरदृष्टिः स्वेच्छया खगतां व्रजेत् || ५-८६ ||

सिद्धानां दर्शनञ्चापि योगिनी दर्शनं तथा |
भवेत्खेचरसिद्धिश्च खेचराणां जयन्तथा || ५-८७ ||

यो ध्यायति परं नित्यं बाणलिंगं द्वितीयकम् |
खेचरी भूचरी सिद्धिर्भवेत्तस्य न संशयः || ५-८८ ||

एतद्ध्यानस्य माहात्म्यं कथितुं नैव शक्यते |
ब्रह्माद्याः सकला देवा गोपयन्ति परन्त्विदम् || ५-८९ ||

अथ विशुद्धचक्रविवरणम् |

कण्ठस्थानस्थितं पद्मं विशुद्धं नामपञ्चमम् |
सुहेमाभं स्वरोपेतं षोडशस्वरसंयुतम् ||
छगलाण्डोऽस्ति सिद्धोत्र शाकिनी चाधिदेवता || ५-९० ||

ध्यानं करोति यो नित्यं स योगीश्वरपण्डितः |
किन्त्वस्य योगिनोऽन्यत्र विशुद्धाख्ये सरोरुहे ||
चतुर्वेदा विभासन्ते सरहस्या निधेरिव || ५-९१ ||

रहःस्थाने स्थितो योगी यदा क्रोधवशो भवेत् |
तदा समस्तं त्रैलोक्यं कम्पते नात्र संशयः || ५-९२ ||

इह स्थाने मनो यस्य दैवाद्यातिलयं यदा |
तदा बाह्यं परित्यज्य स्वान्तरे रमते ध्रुवम् || ५-९३ ||

तस्य न क्षतिमायाति स्वशरीरस्य शक्तितः |
संवत्सरसहस्रेऽपि वज्रातिकठिनस्य वै || ५-९४ ||

यदा त्यजति तद्ध्यानं योगींद्रोऽवनिमण्डले |
तदा वर्षसहस्राणि मन्यते तत्क्षणं कृती || ५-९५ ||

अथ आज्ञाचक्रविवरणम् |

आज्ञापद्मं भ्रुवोर्मध्ये हक्षोपेतं द्विपत्रकम् |
शुक्लाभं तन्महाकालः सिद्धो देव्यत्र हाकिनी || ५-९६ ||

शरच्चंद्रनिभं तत्राक्षरबीजं विजृंभितम् |
पुमान् परमहंसोऽयं यज्ज्ञात्वा नावसीदति || ५-९७ ||

एतदेव परन्तेजः सर्वतन्त्रेषु मन्त्रिणः |
चिन्तयित्वा परां सिद्धिं लभते नात्र संशयः || ५-९८ ||

तुरीयं त्रितयं लिंगं तदाहं मुक्तिदायकः |
ध्यानमात्रेण योगीन्द्रो मत्समो भवति ध्रुवम् || ५-९९ ||

इडा हि पिंगला ख्याता वरणासीति होच्यते |
वाराणसी तयोर्मध्ये विश्वनाथोत्र भाषितः || ५-१०० ||

एतत्क्षेत्रस्य माहात्म्यमृषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः |
शास्त्रेषु बहुधा प्रोक्तं परं तत्त्वं सुभाषितम् || ५-१०१ ||

सुषुम्णा मेरुणा याता ब्रह्मरन्ध्रं यतोऽस्ति वै |
ततश्चैषा परावृत्य तदाज्ञापद्मदक्षिणे ||
वामनासापुटं याति गंगेति परिगीयते || ५-१०२ ||

ब्रह्मरन्ध्रे हि यत्पद्मं सहस्रारं व्यवस्थितम् |
तत्र कन्देहि या योनिस्तस्यां चन्द्रो व्यवस्थितः |
त्रिकोणाकारतस्तस्याः सुधा क्षरति सन्ततम् ||
इडायाममृतं तत्र समं स्रवति चन्द्रमाः |
अमृतं वहति धारा धारारूपं निरन्तरम् ||
वामनासापुटं याति गंगेत्युक्ता हि योगिभिः || ५-१०३ ||

आज्ञापङ्कजदक्षांसाद्वामनासापुटंगता |
उदग्वहेति तत्रेडा वरणा समुदाहृता || ५-१०४ ||

ततो द्वयोर्हि मध्ये तु वाराणसीति चिन्तयेत् |
तदाकारा पिंगलापि तदाज्ञाकमलान्तरे ||
दक्षनासापुटे याति प्रोक्तास्माभिरसीति वै || ५-१०५ ||

मूलाधारे हि यत्पद्मं चतुष्पत्र व्यवस्थितम् |
तत्र मध्येहि या योनिस्तस्यां सूर्यो व्यवस्थितः || ५-१०६ ||

तत्सूर्यमण्डलद्वराद्विषं क्षरति सन्ततम् |
पिंगलायां विषं तत्र समर्पयति तापनः || ५-१०७ ||

विषं तत्र वहन्ती या धारारूपं निरन्तरम् |
दक्षनासापुटे याति कल्पितेयन्तु पूर्ववत् || ५-१०८ ||

आज्ञापङ्कजवामास्याद्दक्षनासापुटं गता |
उदग्वहा पिंगलापि पुरासीति प्रकीर्तिता || ५-१०९ ||

आज्ञापद्ममिदं प्रोक्तं यत्र देवो महेश्वरः |
पीठत्रयं ततश्चोर्ध्वं निरुक्तं योगचिन्तकैः ||
तद्बिन्दुनादशक्त्याख्यं भालपद्मे व्यवस्थितम् || ५-११० ||

यः करोति सदाध्यानमाज्ञापद्मस्य गोपितम् |
पूर्वजन्मकृतं कर्म विनश्येदविरोधतः || ५-१११ ||

इह स्थिते यदा योगी ध्यानं कुर्यान्निरन्तरम् |
तदा करोति प्रतिमां पूजाजपमनर्थवत् || ५-११२ ||

यक्षराक्षसगन्धर्वा अपसरोगणकिन्नराः |
सेवन्ते चरणौ तस्य सर्वे तस्य वशानुगाः || ५-११३ ||

करोति रसनां योगी प्रविष्टां विपरीतगाम् |
लम्बिकोर्ध्वेषु गर्तेषु धृत्वा ध्यानं भयापहम् ||
अस्मिन् स्थाने मनो यस्य क्षणार्धं वर्ततेऽचलम् |
तस्य सर्वाणि पापानि संक्षयं यान्ति तत्क्षणात् || ५-११४ ||

यानि यानि हि प्रोक्तानि पंचपद्मे फलानि वै |
तानि सर्वाणि सुतरामेतज्ज्ञानाद्भवन्ति हि || ५-११५ ||

यः करोति सदाभ्यासमाज्ञा पद्मे विचक्षणः |
वासनाया महाबन्धं तिरस्कृत्य प्रमोदते || ५-११६ ||

प्राणप्रयाणसमये तत्पद्मं यः स्मरन्सुधीः |
त्यजेत्प्राणं स धर्मात्मा परमात्मनि लीयते || ५-११७ ||

तिष्ठन् गच्छन् स्वपन् जाग्रत् यो ध्यानं कुरुते नरः |
पापकर्मविकुर्वाणो नहि मज्जति किल्विषे || ५-११८ ||

योगी बन्धाद्विनिर्मुक्तः स्वीयया प्रभया स्वयम् |
द्विदलध्यानमाहात्म्यं कथितुं नैव शक्यते ||
ब्रह्मादिदेवताश्चैव किञ्चिन्मत्तो विदन्ति ते || ५-११९ ||

अत ऊर्ध्वं तालुमूले सहस्रारंसरोरुहम् |
अस्ति यत्र सुषुम्णाया मूलं सविवरं स्थितम् || ५-१२० ||

तालुमूले सुषुम्णा सा अधोवक्त्रा प्रवर्तते |
मूला धारेणयोन्यस्ताः सर्वनाड्यः समाश्रिताः ||
ता बीजभूतास्तत्त्वस्य ब्रह्ममार्गप्रदायिकाः || ५-१२१ ||

तालुस्थाने च यत्पद्मं सहस्रारं पुराहितम् |
तत्कन्दे योनिरेकास्ति पश्चिमाभिमुखी मता || ५-१२२ ||

तस्या मध्ये सुषुम्णाया मूलं सविवरं स्थितम् |
ब्रह्मरन्ध्रं तदेवोक्तमामूलाधारपङ्कजम् || ५-१२३ ||

ततस्तद्रन्ध्रे तच्छक्तिः सुषुम्णा कुण्डली सदा |
सुषुम्णायां सदा शक्तिश्चित्रा स्यान्मम वल्लभे ||
तस्यां मम मते कार्या ब्रह्मरन्ध्रादिकल्पना || ५-१२४ ||

यस्याः स्मरणमात्रेण ब्रह्मज्ञत्वं प्रजायते |
पापक्षयश्च भवति न भूयः पुरुषो भवेत् || ५-१२५ ||

प्रवेशितं चलाङ्गुष्ठं मुखे स्वस्य निवेशयेत् |
तेनात्र न बहत्येव देहचारी समीरणः || ५-१२६ ||

तेन संसारचक्रेस्मिन् भ्रमतीत्येव सर्वदा |
तदर्थं ये प्रवर्तन्ते योगी न प्राणधारणे |
तत एवाखिला नाडी विरुद्धा चाष्टवेष्टनम् |
इयं कुण्डलिनी शक्ती रन्ध्रं त्यजति नान्यथा || ५-१२७ ||

यदा पूर्णासु नाडीषु सन्निरुद्धानिलास्तदा |
बन्धत्यागेन कुण्डल्या मुखं रन्ध्राद् बहिर्भवेत् || ५-१२८ ||

सुषुम्णायां सदैवायं वहेत्प्राणसमीरणः |
मूलपद्मस्थिता योनिर्वामदक्षिणकोणतः ||
इडापिंगलयोर्मध्ये सुषुम्णा योनिमध्यगा || ५-१२९ ||

ब्रह्मरन्ध्रं तु तत्रैव सुषुम्णाधारमण्डले |
यो जानाति स मुक्तः स्यात्कर्मबन्धाद्विचक्षणः || ५-१३० ||

ब्रह्मरन्ध्रमुखे तासां संगमः स्यादसंशयः |
तस्मिन्स्नाने स्नातकानां मुक्तिः स्यादविरोधतः || ५-१३१ ||

गंगायमुनयोर्मध्ये वहत्येषा सरस्वती |
तासां तु संगमे स्नात्वा धन्यो याति परां गतिम् || ५-१३२ ||

इडा गंगा पुरा प्रोक्ता पिंगला चार्कपुत्रिका |
मध्या सरस्वती प्रोक्ता तासां संगोऽतिदुर्लभः || ५-१३३ ||

सितासिते संगमे यो मनसा स्नानमाचरेत् |
सर्वपापविनिर्मुक्तो याति ब्रह्म सनातनम् || ५-३४ ||

त्रिवेण्यां संगमे यो वै पितृकर्म समाचरेत् |
तारयित्वा पितॄन्सर्वान्स याति परमां गतिम् || ५-१३५ ||

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं प्रत्यहं यः समाचरेत् |
मनसा चिन्तयित्वा तु सोऽक्षयं फलमाप्नुयात् || ५-१३६ ||

सकृद्यः कुरुते स्नानं स्वर्गे सौख्यं भुनक्ति सः |
दग्ध्वा पापानशेषान्वै योगी शुद्धमतिः स्वयम् || ५-१३७ ||

अपवित्रः पवित्री वा सर्वावस्थां गतोपि वा |
स्नानाचरणमात्रेण पूतो भवति नान्यथा || ५-१३८ ||

मृत्युकाले प्लुतं देहं त्रिवेण्याः सलिले यदा |
विचिन्त्य यस्त्यजेत्प्राणान्स तदा मोक्षमाप्नुयात् || ५-१३९ ||

नातःपरतरं गुह्यं त्रिषु लोकेषु विद्यते |
गोप्तव्यं तत्प्रयत्नेन न व्याख्येयं कदाचन || ५-१४० ||

ब्रह्मरन्ध्र मनो दत्त्वा क्षणार्धं यदि तिष्ठति |
सर्वपापविनिर्मुक्तः स याति परमां गतिम् || ५-१४१ ||

अस्मि/ल्लीनं मनो यस्य स योगी मयि लीयते |
अणिमादिगुणान्भुक्त्वा स्वेच्छया पुरुषोत्तमः || ५-१४२ ||

एतद्रन्ध्रध्यानमात्रेण मर्त्यः संसारे स्मिन्वल्लभो मे भवेत्सः |
पापाञ्जित्वा मुक्तिमार्गाधिकारी, ज्ञानं दत्त्वा तारयत्यद्भुतं वै || ५-१४३ ||

चतुर्मुखादित्रिदशैरगम्यं योगिवल्लभम् |
प्रयत्नेन सुगोप्यं तद्ब्रह्मरन्ध्रं मयोदितम् || ५-१४४ ||

पुरा मयोक्ता या योनिः सहस्रारे सरारुहे |
तस्याऽधो वर्तते चन्द्रस्तद्ध्यानं क्रियते बुधैः || ५-१४५ ||

यस्य स्मरणमात्रेण योगीन्द्रोऽवनिमण्डले |
पूज्यो भवति देवानां सिद्धानां सम्मतो भवेत् || ५-१४६ ||

शिरःकपालविवरे ध्यायेद्दग्धमहोदधिम् |
तत्र स्थित्वा सहस्रारे पद्मे चन्द्रं विचिन्तयेत् || ५-१४७ ||

शिरःकपालविवरे द्विरष्टकलया युतः |
पीयूषभानुहंसाख्यं भावयेत्तं निरंजनम् |
निरन्तरकृताभ्यासात्त्रिदिने पश्यति ध्रुवम् |
दृष्टिमात्रेण पापौघं दहत्येव स साधकः || ५-१४८ ||

अनागतञ्च स्फुरति चित्तशुद्धिर्भवेत्खलु |
सद्यः कृत्वापि दहति महापातकपञ्चकम् || ५-१४९ ||

आनुकूल्यं ग्रहा यान्ति सर्वे नश्यन्त्युपद्रवाः |
उपसर्गाः शमं यान्ति युद्धे जयमवाप्नुयात् |
खेचरीभूचरीसिद्धिर्भवेत्क्षीरेन्दुदर्शनात् |
ध्यानादेवभवेत्सर्वं नात्र कार्या विचारणा |
सतताभ्यासयोगेन सिद्धो भवति नान्यथा |
सत्यं सत्यं पुनः सत्यं मम तुल्यो भवेद्ध्रुवम् |
योगशास्त्रेऽप्यभिरतं योगिनां सिद्धिदायकम् || ५-१५० ||

अथ राजयोगकथनम् |

अत ऊर्ध्वं दिव्यरूपं सहस्रारं सरोरुहम् |
ब्रह्माण्डाख्यस्य देहस्य बाह्ये तिष्ठति मुक्तिदम् || ५-१५१ ||

कैलासो नाम तस्यैव महेशो यत्र तिष्ठति |
नकुलाख्योऽविनाशी च क्षयवृद्धिविवर्जितः || ५-१५२ ||

स्थानस्यास्य ज्ञानमात्रेण नॄणां, संसारेऽस्मिन्सम्भवो नैव भूयः |
भूतग्रामं सन्तताभ्यासयोगात्कर्तुं हर्तुं स्याच्च शक्तिः समग्रा || ५-१५३ ||

स्थाने परे हंसनिवासभूते, कैलासनाम्नीह निविष्टचेताः |
योगी हृतव्याधिरधः कृताधिवरायुश्चिरं जीवति मृत्युमुक्तः || ५-१५४ ||

चित्तवृत्तिर्यदा लीना कुलाख्ये परमेश्वरे |
तदा समाधिसाम्येन योगी निश्चलतां व्रजेत् || ५-१५५ ||

निरन्तरकृते ध्याने जगद्विस्मरणं भवेत् |
तदा विचित्रसामर्थ्यं योगिनो भवति ध्रुवम् || ५-१५६ ||

तस्माद्गलितपीयूषं पिबेद्योगी निरन्तरम् |
मृत्योर्मृत्युं विधायाशु कुलं जित्वा सरोरुहे |
अत्र कुण्डलिनी शक्तिर्लयं याति कुलाभिधा |
तदा चतुर्विधा सृष्टिर्लीयते परमात्मनि || ५-१५७ ||

यज्ज्ञात्वा प्राप्य विषयं चित्तवृत्तिर्विलीयते |
तस्मिन् परिश्रमं योगी करोति निरपेक्षकः || ५-१५८ ||

चित्तवृत्तियदालीना तस्मिन् योगी भवेद् ध्रुवम् |
तदा विज्ञायतेऽखण्डज्ञानरूपो निरञ्जनः || ५-१५९ ||

ब्रह्माण्डबाह्ये संचिंत्य स्वप्रतीकं यथोदितम् |
तमावेश्य महच्छून्यं चिन्तयेदविरोधतः || ५-१६० ||

आद्यन्तमध्यशून्यं तत्कोटिसूर्यसमप्रभम् |
चन्द्रकोटिप्रतीकाशमभ्यस्य सिद्धिमाप्नुयात् || ५-१६१ ||

एतद्ध्यानं सदा कुर्यादनालस्यं दिने दिने |
तस्य स्यात्सकला सिद्धिर्वत्सरान्नात्र संशयः || ५-१६२ |

क्षणार्धं निश्चलं तत्र मनो यस्य भवेद् ध्रुवम् |
स एव योगी सद्भक्तः सर्वलोकेषु पूजितः || ५-१६३ ||

तस्य कल्मषसंघातस्तत्क्षणादेव नश्यति || ५-१६४ ||

यं दृष्ट्वा न प्रवर्तंते मृत्युसंसारवर्त्मनि |
अभ्यसेत्तं प्रयत्नेन स्वाधिष्ठानेन वर्त्मना || ५-१६५ ||

एतद्ध्यानस्य माहात्म्यं मया वक्तुं न शक्यते |
यः साधयति जानाति सोस्माकमपि सम्मतः || ५-१६६ ||

ध्यानादेव विजानाति विचित्रेक्षणसम्भवम् |
अणिमादिगुणोपेतो भवत्येव न संशयः || ५-१६७ ||

राजयोगो मयाख्यातः सर्वतन्त्रेषु गोपितः |
राजाधिराजयोगोऽयं कथयामि समासतः || ५-१६८ ||

स्वस्तिकञ्चासनं कृत्वा सुमठे जन्तुवर्जिते |
गुरुं संपूज्य यत्नेन ध्यानमेतत्समाचरेत् || ५-१६९ ||

निरालम्बं भवेज्जीवं ज्ञात्वा वेदान्तयुक्तितः |
निरालम्बं मनः कृत्वा न किञ्चिच्चिन्तयेत्सुधीः || ५-१७० ||

एतद्ध्यानान्महासिद्धिर्भवत्येव न संशयः |
वृत्तिहीनं मनः कृत्वा पूर्णरूपं स्वयं भवेत् || ५-१७१ ||

साधयेत्सततं यो वै स योगी विगतस्पृहः |
अहंनाम न कोप्यस्ति सर्वदात्मैव विद्यते || ५-१७२ ||

को बन्धः कस्य वा मोक्ष एकं पश्येत्सदा हि सः |
एतत्करोति यो नित्यं स मुक्तो नात्र संशयः || ५-१७३ ||

स एव योगी सद्भक्तः सर्वलोकेषु पूजितः |
अहमस्मीति यन्मत्वा जीवात्मपरमात्मनोः |
अहं त्वमेतदुभयं त्यक्त्वाखण्डं विचिन्तयेत् |
अध्यारोपापवादाभ्यां यत्र सर्वं विलीयते |
तद्बीजमाश्रयेद्योगी सर्वसंगविवर्जितः || ५-१७४ ||

अपरोक्षं चिदानन्दं पूर्णं त्यक्त्वा भ्रमाकुलाः |
परोक्षं चापरोक्षं च कृत्वा मूढा भ्रमन्ति वै || ५-१७५ ||

चराचरमिदं विश्वं परोक्षं यः करोति च |
अपरोक्षं परं ब्रह्म त्यक्तं तस्मिन् प्रलीयते || ५-१७६ ||

ज्ञानकारणमज्ञानं यथा नोत्पद्यते भृशम् |
अभ्यासं कुरुते योगी सदा सङ्गविवर्जितम् || ५-१७७ ||

सर्वेन्द्रियाणि संयम्य विषयेभ्यो विचक्षणः |
विषयेभ्यः सुषुप्त्यैव तिष्ठेत्संगविवर्जितः || ५-१७८ ||

एवमभ्यसतो नित्यं स्वप्रकाशं प्रकाशते |
श्रोतुं बुद्धिसमर्थार्थं निवर्तन्ते गुरोर्गिरः |
तदभ्यासवशादेकं स्वतो ज्ञानं प्रवर्तते || ५-१७९ ||

यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह |
साधनादमलं ज्ञानं स्वयं स्फुरति तद्ध्रुवम् || ५-१८० ||

हठं विना राजयोगो राजयोगं विना हठः |
तस्मात्प्रवर्तते योगी हठे सद्गुरुमार्गतः || ५-१८१ ||

स्थिते देहे जीवति च योगं न श्रियते भृशम् |
इन्द्रियार्थोपभोगेषु स जीवति न संशयः || ५-१८२ ||

अभ्यासपाकपर्यन्तं मितान्नंस्मरणं भवेत् |
अनाथा साधनं धीमान् कर्तुं पारयतीहन || ५-१८३ ||

अतीवसाधुसंलापोवदेत् संसदिबुद्धिमान् |
करोति पिण्डरक्षार्थं बह्वालापविवर्जितः |
त्यज्यते त्यज्यते सङ्गं सर्वथा त्यज्यते भृशम् |
अन्यथा न लभेन्मुक्तिं सत्यं सत्यं मयोदितम् || ५-१८४ ||

गुप्त्यैव क्रियतेऽभ्यासः संगं त्यक्त्वा तदन्तरे |
व्यवहाराय कर्तव्यो बाह्येसंगानुरागतः |
स्वे स्वे कर्मणि वर्तंते सर्वे ते कर्मसम्भवाः |
निमित्तमात्रं करणे न दोषोष्ति कदाचन || ५-१८५ ||

एवं निश्चित्य सुधिया गृहस्थोपि यदाचरेत् |
तदा सिद्धिमवाप्नोति नात्र कार्या विचारणा || ५-१८६ ||

पापपुण्यविनिर्मुक्तः परित्यक्ताङ्गसाधकः |
यो भवेत्स विमुक्तः स्याद् गृहे तिष्ठन्सदा गृही |
न पापपुण्यैर्लिप्येत योगयुक्तो सदा गृही |
कुर्वन्नपि तदा पापान्स्वकार्ये लोकसंग्रहे || ५-१८७ ||

ओं ऐ/ क्लि/ स्त्रि/

अधुना संप्रवक्ष्यामि मन्त्रसाधनमुत्तमम् |
ऐहिकामुष्मिकसुखं येन स्यादविरौधतः || ५-१८८ ||

यस्मिन्मन्त्रे वरे ज्ञाते योगसिद्धिर्भवेत्खलु |
योगेन साधकेन्द्रस्य सर्वैश्वयेसुखप्रदा || ५-१८९ ||

मूलाधारेऽस्ति यत्पद्मं चतुर्दलसमन्वितम् |
तन्मध्ये वाग्भवं बीजं विस्फुरन्तं तडित्प्रभम् || ५-१९० ||

हृदये कामबीजं तु बन्धूककुसुमप्रभम् |
आज्ञारविन्दे शक्त्याख्यं चन्द्रकोटिसमप्रभम् ||
बीजत्रयमिदं गोप्यं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् |
एतन्मन्त्रत्रयं योगी साधयेत्सिद्धिसाधकः || ५-१९१ ||

एतन्मन्त्रं गुरोर्लब्ध्वा न द्रुतं न विलम्बितम् |
अक्षराक्षरसन्धानं निःसन्दिग्धमना जपेत् || ५-१९२ ||

तद्गतश्चैकचित्तश्च शास्त्रोक्तविधिना सुधीः |
देव्यास्तु पुरतो लक्षं हुत्वा लक्षत्रयं जपेत् || ५-१९३ ||

करवीरप्रसूनन्तु गुडक्षीराज्यसंयुतम् |
कुण्डे योन्याकृते धीमाञ्जपान्ते जुहुयात्सुधीः || ५-१९४ ||

अनुष्ठाने कृते धीमान्पूर्वसेवा कृता भवेत् |
ततो ददाति कामान्वै देवी त्रिपुरभैरवी || ५-१९५ ||

गुरुं सन्तोष्य विधिवल्लब्ध्वा मन्त्रवरोत्तमम् |
अनेन विधिना युक्तो मन्दभाग्योऽपि सिद्ध्यति || ५-१९६ ||

लक्षमेकं जपेद्यस्तु साधको विजितेन्द्रियः |
दर्शनात्तस्य क्षुभ्यन्ते योषितो मदनातुराः ||
पतन्ति साधकस्याग्रे निर्लजा भयवर्जिताः || ५-१९७ ||

जप्तेन चेद्द्विलक्षेण ये यस्मिन्विषये स्थिताः |
आगच्छन्ति यथातीर्थं विमुक्तकुलविग्रहाः ||
ददति तस्य सर्वस्वं तस्यैव च वशे स्थिताः || ५-१९८ ||

त्रिभिर्लक्षैस्तथाजप्तैर्मण्डलीकाः समण्डलाः |
वशमायान्ति ते सर्वे नात्र कार्या विचारणा || ५-१९९ ||

षडभिर्लक्षैर्महीपालं सभृत्यबलवाहनम् || ५-२०० ||

लक्षैर्द्वादशभिर्जप्तैर्यक्षरक्षोरगेश्वराः |
वशमायान्ति ते सर्वे आज्ञां कुर्वन्ति नित्यशः || ५-२०१ ||

त्रिपञ्चलक्षजप्तैस्तु साधकेन्द्रस्य धीमतः |
सिद्धविद्याधराश्चैव गन्धर्वाप्सरसांगणाः ||
वशमायान्ति ते सर्वे नात्र कार्या विचारणा |
हठाच्छ्रवणविज्ञानं सर्वज्ञत्वं प्रजायते || ५-२०२ ||

तथाष्टादशभिर्लक्षैर्देहेनानेन साधकः |
उत्तिष्ठेन्मेदिनीं त्यक्त्वा दिव्यदेहस्तु जायते ||
भ्रमते स्वेच्छया लोके छिद्रां पश्यति मेदिनीम् || ५-२०३ ||

अष्टाविंशतिभिर्लक्षैर्विद्याधरपतिर्भवेत् |
साधकस्तु भवेद्धीमान्कामरूपो महाबलः ||
त्रिंशल्लक्षैस्तथाजप्तैर्ब्रह्मविष्णुसमो भवेत् |
रुद्रत्वं षष्टिभिर्लक्षैरमरत्वमशीतिभिः ||
कोट्यैकया महायोगी लीयते परमे पदे |
साधकस्तु भवेद्योगी त्रिअलोक्ये सोऽतिदुर्लभः || ५-२०४ ||

त्रिपुरे त्रिपुरन्त्वेकं शिवं परमकारणम् |
अक्षयं तत्पदं शन्तमप्रमेयमनामयम् ||
लभतेऽसौ न सन्देहो धीमान्सर्वमभीप्सितम् || ५-२०५ ||

शिवविद्या महाविद्या गुप्ता चाग्रे महेश्वरी |
मद्भाषितमिदं शास्त्रंगोपनीयमतो बुधैः || ५-२०६ ||

हठविद्या परंगोप्या योगिना सिद्धिमिच्छता |
भवेद्वीर्यवती गुप्ता निर्वीर्या च प्रकाशिता || ५-२०७ ||

य इदं पठते नित्यमाद्योपान्तं विचक्षणः |
योगसिद्धिर्भवेत्तस्य क्रमेणैव न संशयः ||
समोक्ष लभते धीमान्य इदं नित्यमर्चयेत् || ५-२०८ ||

मोक्षार्थिभ्यश्च सर्वेभ्यः साधुभ्यः श्रावयेदपि |
क्रियायुक्तस्य सिद्धिः स्यादक्रियस्य कथम्भवेत् || ५-२०९ ||

तस्मात्क्रियाविधानेन कर्तव्या योगिपुंगवैः |
यदृच्छालाभसन्तुष्टः सन्त्यक्त्वान्तरसंज्ञकः ||
गृहस्थश्चाप्यनासक्तः स मुक्तो योगसाधनात् || ५-२१० ||

गृहस्थानां भवेत्सिद्धिरीश्वराणां जपेन वै |
योगक्रियाभियुक्तानां तस्मात्संयतते गृही || ५-२११ ||

गेहे स्थित्वा पुत्रदारादिपूर्णः
सङ्गं त्यक्त्वा चान्तरे योगमार्गे |
सिद्धेश्चिह्नं वीक्ष्य पश्चाद् गृहस्थः 
क्रीडेत्सो वै मम्मतं साधयित्वा || ५-२१२ ||


इति श्रीशिवसंहितायां हरगौरीसंवादे योगशास्त्रे
पंचमः पटलः समाप्तः || ५ || शुभम् ||





###########   END OF FILE  #######