#################################################### MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0 Catalog number: M00151 Uniform title: ṣaṭtriṃśāttattvasandoha Main title: ṣaṭtriṃśāttattvasandoha with commentary by rājānakānanda Commentator : rājānakānanda Editor : śāstrī m r Description: E-text transcribed from volume 13 of the Kashmir Series of Texts and Studies. Notes: This e-text was transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski. Revision 0: March 19, 2005 Publisher : Research Department, Jammu and Kashmir State Publication year : 1918 Publication city : Srinagar Publication country : India #################################################### yadayamanuttaramūrtir nijecchayākhilamidaṃ jagatsraṣṭum | paspande sa spandaḥ prathamaḥ śivatattvamucyate tajjñaiḥ || 1 || iha hi svatantraśivādvayadarśane parameśvaraḥ svatantraścidghanasaṃvitsvabhāvaḥ svayā svātantryākhyayā śaktyā satataṃ śivādidharaṇyantatattadbhuvanabhūtatattvātmanā krīḍanādiśīlatvāt kṛtyapañcakavidhāyī, vastutaḥ kramarāhitye'pi viśvasṛṣṭau ābhāsanamātrasāreṇa pāramārthikakāryakāraṇabhāvena kramamapi udbhāvayan, anākhyatve'pi svecchayaiva svātmabhittau tattacchivāditattvābhikhyām avabhāsayati | tathātve'pi ṣaṭtriṃśattattvamayakulasvarūpaparāmarśanāt ākhaṇḍyena viśvabharitāṃ svacamatkāravimarśasārām anuttarānandaghanāvasthāṃ nojjhati, iti vāstavāśayāvabodhanāya kaścinmahāmāheśvaraḥ parameśaśaktipātānugṛhītaḥ tattvakramaprakriyām āryābhirekaviṃśatyā samupa nibabandha, - yadayamityādinā | anuttaramūrterbhagavataḥ parameśvarasya prakāśaghanasvātmaikātmyena avasthitaṃ viśvaṃ sisṛkṣoḥ darpaṇanagaravat svecchayaiva svātmani ādyā pronmimīlayiṣāvasthā śivatattvavyapadeśyā pañcaśaktinirbharatvāt svātantryāt cidādiprādhānyena kramaśaḥ śuddhādhvani tattvasṛṣṭyavabhāsanam, māyāvidyādeḥ saṃvitprakāśaghanaparamaśivāt vyatirekānatirekavikalpairupahatatvāt svātantryameva kevalaṃ viśvotpattisaṃharaṇādau mūrdhābhiṣiktaṃ - tattadanantaśaktinicayānāṃ kroḍīkāritvāt, vakṣyamāṇe'pi tattadrūpopagrahaṇe svātantryāmuktatvānna prācyasvabhāvāpāyaḥ || 1 || icchā saiva svacchā saṃtatasamavāyinī satī śaktiḥ | sacarācarasya jagato bījaṃ nikhilasya nijanilīnasya || 2 || p. 3) tasya svābhinnā svatantrecchāśaktireva udbhaviṣyato viśvasya svāntarnilīnatvāt bījabhūtā śaktitattvatāṃ yāti, śakteḥ śāktimaddharmatve'pi na anyadarśanābhimatavat tasmāt vyatirekaḥ, naiṣkarmyeṇa atra icchāyāḥ svacchatvāt hṛdaya-vimarśa-sārormi- prabhṛtibhiḥ saṃjñābhiḥ tattaddarśaneṣu abhidhānam | parameśvara eva hi svaiśvaryocchalattayā pūrṇāhantācamatkāratāratamyena śaktidaśāmadhiśete, ityatra ānandaśaktiprādhānyam || 2 || svecchāśaktyudgīrṇaṃ jagadātmatayā samācchādya | nivasansa eva nikhilā- nugrahanirataḥ sadāśivo'bhihitaḥ || 3 || tasyaiva parameśvarasya svasvātantryodbhāsitasya viśvasya viśuddhasaṃvinmātrādhikaraṇyena svātmanyeva samullāsanāt sadityākhyānāt sadāśivatattvāvasthā, tatra pronmīlitamātracitrakalpatayā idamaṃśasya asphuṭatvāt icchāprādhānyam, ataḥ sa bhāvinaḥ samastabhāvarāśeḥ samyak bahiravabibhāsayiṣālakṣaṇakrīḍārasikatvāt anugrahaniratastadbhūmikāṃ gṛhṇāti ityato nivasannityuktam || 3 || p. 4) viśvaṃ paścātpaśyan- idantayā nikhilamīśvaro jātaḥ | sā bhavati śuddhavidyā yedantāhantayorabhedamatiḥ || 4 || evaṃ kramāvabhāsanāt viśvasya śuddhasaṃvinmātrādhikaraṇa eva sphuṭatayā parāmṛśyamānasya ahamaṃśe'bhiṣecanāt sa eva parameśvaraḥ īśvaratattvadaśāmadhiśrayati, atra vedyajātasya sphuṭāva bhāsanāt jñānaśaktyudrekaḥ | āntaradaśāyā udriktatvāt sadāśivāvasthā, bahirbhāvaparatodrekāt tu īśvarāvasthā ityanayorviśeṣaḥ | prarūḍhabhedasya idantāṃśasya samadhṛtatulāpuṭanyāyena ahamaṃśasphuraṇāyāṃ śuddhavidyātattvam | atra viśvasya sphuṭataraṃ parāmarśanāt kriyāśaktiḥ pradhānā | iyati ca śuddhasvātantryameva tattadvaicitryeṇa prasphurati, iti śuddho'dhvā || 4 || māyā vibhedabuddhi- rnijāṃśajāteṣu nikhilajīveṣu | nityaṃ tasya niraṅkuśa- vibhavaṃ veleva vāridhe rundhe || 5 || p. 5) aśuddhe punaradhvani parameśvara eva svātmapracchādanakrīḍayā aghorabhaṭṭārakabhūmiṃ mantramaheśvararūpāṃ gṛhītvā durghaṭasaṃpādanasāmarthyena māyāśaktyā svato'nyonyaśca bhinnam aṇūnāṃ bhogasiddhaye kalādikṣityantaṃ jaḍājaḍavargaṃ kramato'kramato'pi avabhāsayati, tatra bhinnabhinnaprathātmakamāyīyamalena svāṅgakalpeṣvapi jaḍavedyavargeṣu vibhinnatayā buddhireva māyākhyaṃ tattvaṃ, yena tasya nirargalaṃ svātantryaṃ pratihanyate, velayeva abdhitaraṅgāṇāṃ vaibhavam || 5 || sa tayā parimitamūrtiḥ saṃkucitasamastaśaktireṣa pumān | raviriva saṃdhyāraktaḥ saṃhṛtaśaktiḥ svabhāsane'pyapaṭuḥ || 6 || avikāryasyāpi tasya cidātmanaḥ svaśaktīnāṃ saṃkocanapuraḥsaraṃ śaktidāridryamāpannasya aṇvaparaparyāyā puruṣasaṃjñā, saṃhṛtaśaktitvena parimitātmā sa svātmaiśvaryamapi pratyabhijñātumapaṭuḥ saṃcarati vicitrayoniṣu | yadā punaḥ śaktipātatāratamyāt vidyābhijñāpitaiśvaryaḥ svāṅgakalpameva viśvaṃ pratyabhijānīyāt tadā jīvacchivabhāvaṃ pratyāpadyate || 6 || p. 6) saṃpūrṇakartṛtādyā bahvyaḥ santyasya śaktayastasya | saṃkocātsaṃkucitāḥ kalādirūpeṇa rūḍhayantyevam || 7 || śaktyantarakroḍīkāriṇyā svātantryaśaktyāviyuktatvādeva parameśvarasya bahuśaktitvaṃ, saṃkocagrahaṇādeva sarvāstacchaktyaḥ saṃkucitībhūya kalāditattvapañcakena prarohamupagacchanti | tā yathāsarvakartṛtā sarvajñatā tṛptiḥ nityatā svātantryamiti, etatpañcakaṃ śuddhāśuddhabhedena dvidhā,-parameśaviṣayatayā śuddhaṃ, saṃsāraviṣayatayā tu aśuddham || 7 || tatsarvakartṛtā sā saṃkucitā katipayārthamātraparā | kiṃcitkartāramamuṃ kalayantī kīrtyate kalā nāma || 8 || gopitasvarūpatvānniruddhaśakteḥ parameśvarasya sarvakartṛtāśaktiḥ prāṇādiparimitapramātṛbhāve kiṃcitkartṛtodvalanātmanā kalanena adhaḥprakṣepāt kalātattvātmatāṃ yāti, yadvaśāt kiṃcideva kartumutsahate'ṇuḥ na sarvatra kartṛtvamiti || 8 || p. 7) sarvajñatāsya śaktiḥ parimitatanuralpavedyamātraparā | jñānamutpādayantī vidyeti nigadyate budhairādyaiḥ || 9 || evaṃ tasyaiva sarvajñatāśaktiḥ saṃkocaṃ gṛhītavatī kiṃcijjñeyamātraparatvena jñānotpādanāt vidyātattvaṃ, vidyayaiva buddhidarpaṇe pratiphalitā bhāvā vivicyante- guṇasaṃkīrṇatayā tasyā vivektumakṣamatvāt, tasmāt vidyayaiva arthavivekaḥ || 9 || nityaparipūrṇatṛptiḥ śaktistasyaiva parimitā tu satī | bhogeṣu rañjayantī satatamamuṃ rāgatattvatāṃ yātā || 10 || parameśvarasya nityaparipūrṇatṛptirnāma śaktiḥ pārimityaṃ yātā yatra kvacana upādeyādyabhimate kiṃcinme bhūyāt iti sāmānyenābhiṣvaṅgamātrādāpadyate rāgatattvam | p. 8) viśeṣābhiṣvaṅgastu asyaiva pallavitaprāya iti etadeva kalāvidyayoḥ prāguktayoḥ kiṃcidbhāge nimittam || 10 || sā nityatāsya śakti- rnikṛṣya nidhanodayapradānena | niyataparicchedakarī kḷptā syātkālatattvarūpeṇa || 11 || akālakalitasya cidātmano nityatvākhyā śaktiḥ nyagbhāvamāśritya kāryārūṣitakartṛtvakalanayā aṇuṃ tuṭyādikramābhāsanātmanā kālena saṃyojya kālatattvavyapadeśyā kalpyate, yena ayamaṇuḥ bhūtādikriyākramakalitaḥ kālavaśatāmāpadyate || 11 || yāsya svatantratākhyā śaktiḥ saṃkocaśālinī saiva | kṛtyākṛtyeṣvavaśaṃ niyatamamuṃ niyamamantyabhūnniyatiḥ || 12 || p. 9) svātantryameva asya parapramātuḥ saṃkucat niyatitattvatāmābhāsayati, yataḥ kāryākāryeṣu niyamādhānāt viśiṣṭe kārye viśiṣṭaṃ kāraṇameva ādadhyānnāniyatamiti | etena kalādinā kañcukena āvṛto'yaṃ śaktidāridryamanubhūya kalādimukhenaiva svavaibhavāt prativitīrṇakiṃcidaṃśaḥ paśurityucyate || 12 || icchāditrisamaṣṭiḥ śaktiḥ śāntāsya saṃkucadrūpā | saṃkalitecchādyātmaka- sattvādikasāmyarūpiṇī tu satī || 13 || buddhyādisāmarasya- svarūpacittātmikā matā prakṛtiḥ | icchāsya rajorūpā- haṃkṛtirāsīdahaṃpratītikarī || 14 || asya śāntākhyā śaktirakṣubdhatvāt icchādīnāṃ śaktīnāṃ garbhīkaraṇāt samaṣṭirūpā, pārimityagrahaṇācca guṇānāmavibhāgāvasthā prakṛtitattvam | guṇānāmicchādiśaktitrikena anvārabdhatvāt tritvaṃ - yatprakṣobhāt prākṛtikasargasya prasaraḥ | p. 10) tatra cittātmake buddhyahaṃkṛnmanāṃsi sāmyāvasthāmadhiśrayanti | atra tattvakramaprasare śivādisakalānteṣu pramātṛvargeṣu jñānakriyāśaktī eva mukhyamupakaraṇaṃ, te eva saṃkucadrūpe īśvara-śuddhavidye, saṃkucite vidyākale, atyantaṃ saṃkucite buddhikarmendriyāṇi, kriyāyāḥ saṃkocasīmni bhūtasūkṣmādi iti vijñeyam | aṇoḥ rajaḥpariṇāmiṇī icchāśaktiḥ ahamityabhimānalakṣaṇā ahaṃkṛtiḥ || 13-14 || jñānāpi sattvarūpā nirṇayabodhasya kāraṇaṃ buddhiḥ | tasya kriyā tamomaya- mūrtirmana ucyate vikalpakarī || 15 || sattvapariṇāminī jñānaśaktireva arthādhyavasāyalakṣaṇā buddhiḥ | tamaḥpariṇāminī kriyāśaktiḥ | vikalpakaraṇalakṣaṇaṃ manastattvamucyate || 15 || vāmādipañcabhedaḥ sa eva saṃkucitavigraho devaḥ | jñānakriyoparāga- prādhānyādvividhaviṣayarūpo'bhūt || 16 || p. 11) sa eva krīḍādisatattvo vāmadevādipañcamūrtitvāt saṃkucito bhūtvā jñānaśaktyuparañjanapradhānatayā jñānendriyatadviṣayaśarīratāṃ, kriyāśatyupādhiprādhānyāt karmendriyavyāpāravattvaṃ ca upādatte | śaktipañcakopādānāt karaṇānāṃ pañcadhātvaṃ bodhyam || 16 || śrotraṃ cakṣuḥ sparśana- jihvā-ghrāṇāni bodhakaraṇāni | śabda-sparśau rūpaṃ rasa-gandhau ceti bhūtasūkṣmāṇi || 17 || śrotrādīni jñānendriyāṇi, śabdādīni tanmātrāṇi || 17 || ayamevātinikṛṣṭo jāto bhūtātmanāpi bhūteśaḥ | gaganamanilaśca tejaḥ salilaṃ bhūmiśca pañcabhūtāni || 18 || atyantasaṃkocagrahaṇāt acidrūpatāmavabhāsya ākāśādīni pañcabhūtāni || 18 || śrotrādikaraṇavedyāḥ śabdādyāstāni vedakānyeṣām | vacanakarī vāgāsīt pāṇiḥ syātkaraṇabhūta ādāne || 19 || śabdādijñānasādhanāni śrotrādikaraṇāni, vacanādikriyāsādhanāni vāgādīni karmendriyāṇi || 19 || gamana-visargānanda- tritaye pādādikaṃ karaṇam | gandhavatī bhūmiḥ syā- dāpaḥ sāṃsiddhikadravāstejaḥ || 20 || uṣṇasparśamarūpa- sparśo vāyurambaraṃ saśabdam | ṣaṭtriṃśattattvamayaṃ vande kaulaṃ kulātigaṃ śaṃbhum || 21 || ādinā pāyūpasthau gṛhyete | gandhavattvaṃ bhūmerlakṣaṇam, sāṃsiddhikadravatvamablakṣaṇam, uṣṇasparśena tejo lakṣyate, arūpasparśo vāyulakṣaṇam, śabda ākāśasya iti pratyekaṃ mukhyaguṇanirdeśaḥ | tattvānāmuttarottaraṃ vyāpya-vyāpakabhāvena bhūmirvyāpyā jalādiśivāntaṃ vyāpakāni pañcatriṃśat, evaṃ bhūtasṛṣṭau bhūmau vyomādiguṇā vyāpakatvena anugatāḥ santi | paramaśivatattvasya sarvatra anugatatvāt viśvamayataduttīrṇayāmalakaulasvarūpameva bhaktānāṃ samāveśārham, iti vandanopasaṃhāroktyā upakṣiptam iti śivam || iti ṣaṭtriṃśattattvasaṃdohaḥ śrīmadrājānakānandācārya- viracitavivaraṇopetaḥ samāptaḥ || p. 14) sadvidyānāṃ saṃśraye granthavidvad- vyūhe hrāsaṃ kālavṛttyopayāte | tattatsaddharmoddidhīrṣaikatāna- satprekṣaujaḥśālinā karmavṛttyai || 1 || śrīmatkaśmīrādhirājena mukhyai- rdharmodyuktairmantribhiḥ svairvivecya | pratyaṣṭhāpi jñānavijñānagarbha- granthoddhṛtyai mukhyakāryālayo yaḥ || 2 || tatrājīvaṃ nirviśadbhirmukunda- rāmādhyakṣattvāśritaiḥ sadbhireṣaḥ | pūrtyā śuddhyā vyākhyayā saṃskṛtaḥ stāt pūrṇo granthaḥ śreyase sajjanānām || 3 || tilakam || śrīśivārpaṇaṃ bhūyāt || ########### END OF FILE #######