#################################################### MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0 Catalog number: M00173 Uniform title: bodhapañcadaśikā Main title: bodhapañcadaśikā with commentary by harabhaṭṭaśāstrī Author : abhinavagupta Editor : zadoo jagaddhar Description: Photographic facsimiles from vol 76 of the Kashmir Series of Texts and Studies. Notes: Data entered version added: Revision 0: Sept. 18, 2011 Publisher : Research Department Jammu and Kashmir State Publication year : 1947 Publication city : Srinigar Publication country : India #################################################### śrībodhapañcadaśikā mahāmāheśvarācāryābhinavaguptapādaviracitā | śrīgaṇeśāya namaḥ || śrīśāradāmbāyai namaḥ || iha khalu śivādvayaśāsanāmbhodhipāradṛśvā śrīmān mahāmāheśvaro'bhinavaguptākhya ācāryavaro'titīkṣṇapratibhāprasādātiśayato'vagāhanīyeṣu śaivāgameṣu keṣāñcidanugrāhyāṇāṃ śiṣyāṇāṃ natisaukumārya paryālocyānāyāsameva trikaśāstrasaṃpradāyajijñāsūṃstānupadidikṣuḥ pañcadaśabhiḥ ślokaistatpratibodhanāya śāstrārthamupanibadhnāti | tatrādau nityoditasaṃvitprakāśasyāvabhāsane pramāṇavyāpārābhāva iti pratipādayannāha - anastamitabhārūpastejasāṃ tamasāmapi | ya eko'ntaryadantaśca tejāṃsi ca tamāṃsi ca || 1 || svatantraśivaprakāśo hi sarvābhāsakaḥ sadodito na svaṃ prakāśayituṃ prakāśāntaramapekṣate svaprakāśatvāt tasyā'stoditatvābhāvāt sakṛdvibhāto'yamātmā iti nahi draṣṭurdaṣṭrerviparilopo vidyate'vināśitvāt iti śruteḥ | (bṛ0 ā0 4|3|23|) ya eko'dvitīyo'rkādīnāṃ tejasāṃ pramāṇādiprakāśānāṃ ca tathā madamūrchādyavasthārūpāṇāṃ tamasāṃ bāhyāprakāśānāmantaravasthitatvāt tadanuprāṇako bahirapi tasyaiva saṃvitprakāśasya sattvāttadantareva tānyarkādīnāṃ tejastamāṃsi svasattāmupayānti | p. 2) nahi bhārūpaṃ saṃvitprakāśaṃ vinā kimapi ghaṭādi bhāvajātaṃ prakāśamānatāmeti te ca prakāśā astaṃ yānti udayanti ca | prakāśaḥ punarastodayānākalitaḥ pramāṇānāmapi jīvitarūpaṃ mūlapramāṇaṃ tamarkādiprakāśaḥ kaścidavabhāsayituṃ na śaknoti tasya prakāśyatvāt svābhāsane'pyasamarthasya kathaṃ paraṃ bhāsayituṃ prāgalbhyaṃ pratyuta svābhāsane'pi saṃvitprakāśamevāpekṣate sa iti svaprakāśatvādarkādīnāṃ sa eva bhāsakaḥ | yaduktam - yanna sūryoṃ navā somo nāgnirbhāsayate'pi ca || nacārkasomavahṇīnāṃ tatprakāśādvinā mahaḥ || kimapyasti nijaṃ kintu saṃviditthaṃ prakāśate | (taṃ0 3 | 115) iti | tathā gītāsu - na tadbhāsayate sūryo na śaśāṅko na pāvakaḥ | yadgatvā na nivartante taddhāma paramaṃ mama || (bha0 gī0 11|56) abodho'pi na bodhyamāno bodhādbhidyate'nyathā tatsattvānupapatteriti sthityā khapuppāderapyasato vyāpakatvādaparicchinnaḥ saṃvitprakāśo viśvatra nirnirodhāvaraṇaṃ tattadvaicitryātmanā vijṛmbhate ityetena kimapi pramāṇādi tatra sarvajīvitabhū nopayujyate ityuktaṃ bhavati || 1 || evaṃ saṃvitprakāśaḥ prakāśyaṃ prameyaṃ prakāśayatīti prakāśaprakāśanīyabhāve siddhe kathaṃ śivādvayabhāva ityāśaṃkyāha - sa eva sarvabhūtānāṃ svabhāvaḥ parameśvaraḥ | bhāvajātaṃ hi tasyaiva śaktirīśvaratāmayī || 2 || sa eva parameśvaraḥ svatantraciddhanatāsaparamārthaḥ sarvabhūtānāṃ samagrāṇāṃ śivādisakalāntānāṃ pramātṛvargāṇāṃ sakalānāṃ prameyavargāṇāṃ ca ubhayeṣāṃ prāhyagrāhakarūpāṇāṃ sphurattātmānuttaraprakāśavapuḥ svabhāvo'nyathā - p. 3) yattatra nahi viśrāntaṃ tannabhaḥ kusumāyate | (taṃ0 8|3) iti sthityā saṃvitprakāśādbhinnasyā'satvānna kimapi prakāśeta | etadeva hi pārameśvaryamananyāpekṣaṃ svātantryaṃ yattattadaniyataviśvavaicitryeṇa svecchayaiva svātmabhittau samunmīlanaṃ tatrāpi niyatākāradhāritve aiśvarya vighaṭeta | yaduktamācāryeṇaiva - asthāsyadekarūpeṇa vapuṣā cenmaheśvaraḥ | maheśvaratvaṃ saṃvittvaṃ tadatyakṣyaddhaṭādivat || (taṃ0 3|100) kevalaṃ vedyavedakatvarūpasya vyavahārasya māyābhūmau kalpitapramātrapekṣayā tātkālikī vyavahniyamāṇatā | yaduktamīśvarapratyabhijñāyām - kevalaṃ bhinnasaṃvedyadeśakālānurodhataḥ | jñānasmṛtyavasāyādivyavahāro'nubhūyate || (ī0 pra0 1|5|21) iti | vastutastu sadaivābhinnaprakāśamayo'nuttarānākhyeyasaṃvitsvabhāvaḥ parameśvaraḥ eva svātmocchalattayā tattadviśvabhāvaparisphuraṇena cakāstītyarthaḥ | etadeva hetudvārā spaṣṭaṃ nirūpayannāha bhāvajātamiti tasyaiva parameśvarasya hi yasmādīśvaratāmayī śaktiraiśvaryaṃrūpaṃ svātantryameva vācyavācakātmaviśvapadārthamayaṃ bhāvajātaṃ bhavati yaduktaṃ maṅgalāyām - śaktayo'sya jagatkṛtsnaṃ śaktimāṃstu maheśvaraḥ | itinītyā svātantryameva jagadātmanā prathate ityarthaḥ | yaduktam - bodho hi bdharūpatvādantarnānākṛtīḥ sthitāḥ | bahirābhāsayatyeva drāk sāmānyaviśeṣataḥ || (taṃ0 1|257) iti | tatheśvarapratyabhijñāyām - cidātmaiva hi devo'ntaḥ sthitamicchāvaśādbahiḥ | yogīva nirupādānamarthajātaṃ prakāśayet || ī0 pra0 (1|5|7) p. 4) iti | ataśca svaiśvayanirbharaḥ śiva evaikastathā tathā prasphurati ityekaiva saṃvitparamārthasatīti bhāvaḥ || 2 || nanvevaṃ parameśvarasya śaktayaṃ viśvamiti śaktitadvatoḥ parasparaṃ dharmadharmibhāvena bhedāt kathamekaśivātmabhāva ityāśaṃkyāha - śaktiśca śaktimadrūpād vyatirekaṃ na vāñchati | tādātmyamanayornityaṃ vahnidāhikayoriva || 3 || yathāgnestacchakteśca dāhakatvapācakatvaprakāśakatvādivilakṣaṇāyā anayorayutasiddhatvātsātatyena samavetayoraikātmyameva na kadācid dāhikādistacchaktiḥ svāśrayaṃ vahnimanāṭṭatya svarūpasattāṃ labhate yadyena vinā na tiṣṭheta tattasmānna vyatiricyate iti nyāyādabhinnasārūpyāt tādātmyamevāvajambate | yaduktam - mātṛkḷpte hi bhāvasya tatra tatra vapupyalam | ko bhedo vastuto vahnerdagdhṛpaktṛtvayoriva || (taṃ0 1|70) iti | evaṃ viśvabhāvavaicitryaprathāmayī svātantryaśaktiḥ śaktimallakṣaṇāt śivasvabhāvānna vyatirekamicchet tatsatve hi tasyāḥ svarūpavipralopāt svarūpavināśe kāryasaṃpādanaśakteranupapadyamānatvādviśvamidaṃ na prasphuret prasphurati ca viśvaṃ tasmācchivaprakāśābhinnā svātantryaśaktireva vedyavedakarūpeṇa visphurati ityamunaivāśayena śivasūtreṣu caitanyamātmā iti bhāvaprādhānyena nirdeśaḥ | nāpi kriyābhedāt kriyāvān bhidyate tāsvanavarataṃ pravartamānāsvapi karturekatvānapāyāt | evaṃ śaktīnāṃ bahusve'pi śaktimānekatvaṃ na vyabhicarati tadvahutvasyāpi ekasyāmeva svātantryaśaktāvantarbhāvānmukhyā saiva ekā śaktiśaktimadavyatirekiṇī sarvatrābhiṣicyate | yaduktam - tasmātsaṃvittvamevaitatsvātantryaṃ yattadapyalam | vivicyamānaṃ vahnīṣu paryavasyati śaktiṣu || (taṃ0 1|61) p. 5) iti | tathā - bahuśaktitvamapyasya tacchaktyaivā'viyuktatā | (taṃ0 1|68) iti | tathā - eka evāsya dharmo'sau sarvākṣepeṇa vartate | tena svātantryaśaktyaiva yukta ityāñjaso vidhiḥ || (taṃ0 1|67) iti | etadeva hṛdayaṃ vimarśaḥ sāra ityādiśabdaiḥ paribhāṣyate idameva jaḍaprakāśādvailakṣaṇyādhāyi | yaduktaṃ pratyabhijñāyām - svabhāvamavabhāsasya vimarśaṃ viduranyathā | prakāśo'rthoparakto'pi sphaṭikādijaḍopamaḥ || (ī0 pra0 1|5|10) iti | evaṃ māyādhvani durapahnavatvādbhāsamānasyāpi bhedasya ābhāsasāratvāt na svatantraśivādvayabhāvakhaṇḍanā iti || 3 || nanu parameśvarasya tattadviśvavaicitryaprathane kiṃmuddiśya pravṛttiḥ kiṃca nimittaṃ ityāśaṃkyāha - sa eva bhairavo devo jagadbharaṇalakṣaṇaḥ | svātmādarśe samagraṃ hi yacchaktyā pratibimbitam || 4 || sa eva śaktimān svatantro'nuttarabhaṭṭārakaḥ svasvātantryeṇodbhāsitasya viśvasya svātmabhittisaṃlagnatayā dhāraṇapoṣaṇasvabhāvatvād bhairavo viśvabharitasvarūpaḥ - mriyātsarvaṃ racayati sarvado vyāpako'khile | iti bhairavaśabdasya santatoccāraṇācchivaḥ || (vi0 bhai0 130) iti vijñānabhairavoktanītyā pūrṇāhantācamatkāranirbharabhairavasvarūpe viśramaṇādvā viśvenāpi dhāryamāṇaḥ poṣyamāṇaśca sadaiva viśvamayatvena prasphuraṇāt ityuktaṃ jagadbharaṇalakṣaṇa iti | bhairavasaṃvido hi vyatiricyamānasyānyasyācetyamānatvāt sarvatra pāripūrṇyaṃ viśvabharitasvabhāvatvāt | tasyaiva svaiśvaryaghanatāmahimnā yacchivādibhūmyantena tattvabhūtabhāvādyātmanā vijṛmbhaṇaṃ tadeva svātmagopanātmakrīḍārasikasya devatvaṃ vistaratasturbhairavadevaśabdayorvivaraṇaṃ śrītantrāloke draṣṭavyam | p. 6) etadeva vaśvasṛṣṭyādau parameśvarasya nimittaṃ na punaḥ prāṇināṃ karmādi tatsāpekṣatve hi svātantryaṃ (na punaḥ prāṇināṃ karmādi tatsāpekṣatve hi svātantryaṃ) vighaṭeta svātantryamevānandaghanatvaṃ tadeva ghanatā'tiśayaprāptā samucchalatsvabhāvatvena tattadviśvavaicitryeṇa sphurati dyotate sarvotkarṣatayāpyāste | yaduktam - tasya svatantrabhāvo hi kiṃ kiṃ yanna vicintayet | taduktaṃ triśiraḥśāstre sa buddha iti vetti yaḥ || iti | yacchaktayā parākhyayā svārtmaiva svacchatvādinā pratibimbasahatvād darpaṇastasmin samagraṃ pramātṛprameyātmabhāvajātamupādānādisāmagrīnirapekṣatvena pratibimbitaṃ darpaṇo hi bimbasāpekṣaḥ svāntastattadracanārvaicitryaṃ dhatte eṣā parāśaktistannirapekṣameva viśvavaicitryamābhāsayatītyetadajāḍyasya vilasitam | yadāha bhaṭṭa utpaladevaḥ - nirupādānasaṃbhāramabhittāveva tanvate | jagaccitraṃ namastasmai kalāślāghyāya śūline || (22|9) iti | śrīśaktisūtreṣvapi - svecchayā svabhittau viśvamunmīlayate | (śa0 sū0 2) iti | śrīmānācāryo'pi - antarvibhāti sakalaṃ jagadātmanīha yadvadvicitraracanā makurāntarāle | bodhaḥ punarnijavimarśanasārayogā - dviśvaṃ parāmṛśati no makurastathā tu || (taṃ0 sā0 3 ā0) p. 7) iti | aṇupratyabhijñāyāmapi - nātha tvayā vinā bimbaṃ svacche svātmani darśitam | prasenādarpaṇeneva prabhāvādbhāvamaṇḍalam || 4 || iti | evaṃ vaiśvarūpyollāse bhedāmarśanāt kathaṃ bhairavasyādvaitatvaṃ syādityāśaṃkyāha - tasyaivaiṣā parā devī svarūpāmarśanotsukā | pūrṇatvaṃ sarvabhāveṣu yasyā nālpaṃ nacādhikam || 5 || tasyaiva bhairavātmanaḥ saṃvitprakāśasya eṣā vaiśvarūpyeṇollasantī svātantryākhyā śaktirdyotanādikrīḍāśīlatvād devī svātmani prakāśābhedena viśvasyāmarśanāvabhāsābhyāṃ parā pūrṇatayā sphurantī tatraiva darpaṇanagarādivadbhedyabhedatayā viśvasya parāmarśanādatyantaṃ bhedenāpi māyāpramāturucitena vimarśanāt parāparādisaṃjñāmavāptāpi svarūpasyāmarśane svātantryāt tattadbhāvajātaṃ svātmamayameveti viśvāhaṃbhāvacamatkṛtau utsukā svātmānameva tathātathā parāmraṣṭumautsukyena pravṛttā evaṃ tridhāpyāmarśane vyatiriktabhāvauṃnmukhyavirahātpāripūrṇyādanapetai svasvātantryeṇa svameva svātmanāmṛśati | yaduktaṃ pratyabhijñāyām - svātantryāmuktamātmānaṃ svātantryādadvayātmanaḥ | prabhurīśādisaṅkalpairnirmāya vyavahārayet || ī0 pra0 1|5|16) iti sthityā dvaitollāse'pi nādvaiṃtahāniriti | ata eva yasyāḥ sarvabhāveṣu sākalyena viśvavartiṣu nīlasukhādiṣu padārtheṣu pūrṇatvamakhaṇḍaṃ pāripūrṇyaṃ tacca nālpaṃ nacādhikaṃ bhāvānāmudayapralayayoḥ saṃvidoḥ nyūnādhikyābhāvāt rudrakṣetrajñādipramātṛṣvapi cito nyūnādhikatayā viśeṣābhāvātpūrṇatvaṃ na hīyate | yaduktaṃ brahmadarśane - yaiva cidgaganābhogabhūṣaṇe vyomni bhāskare | dharāvivarakoṣasthe saiva citkīṭakodare || p. 8) iti | yathā pradeśākāśānāṃ mahākāśādanatiriktā vṛttirevaṃ nīlādiprakāśānāṃ brahmaṇo bṛhattvena bṛṃhakatayā ca tadanadhikavṛttitvamiti || 5 || ata evābhinnāni kṛtyāni karoti parameśvaro na bhedamayānītyāha - eṣa devo'nayā devyā nityaṃ krīḍārasotsukaḥ | vicitrān sṛṣṭisaṃhārān vidhatte yugapadvibhuḥ || 6 || eṣa pratyabhijñāpadamārūḍho dyotanādilakṣaṇaściddevo'nayoktalakṣaṇayā parā vākrūpayā viśvollāsanādikrīḍāśīlatvād devyā devasambandhinyā vā tatsamavāyadharmiṇyā saha nityamavirataṃ tattadbhūmikāviṛmbhaṇe'pi avyucchinnatvāt sadoditāyāṃ krīḍāyāṃ pañcakṛtyātmikāyāṃ yo raso'bhilāṣastatrotsuko nirapekṣaṃ prasahya tatra pravartamānaḥ | yaduktam - sadā sṛṣṭivinodāya sadā sthitisukhāsine | sadā tribhuvanāhāratṛptāya svāmine namaḥ || (u0 sto0 22|9) iti | tathā - pratikṣaṇamaviśrāntastrailokyaṃ kalpanāśataiḥ | kalpayannapi ko'pyeko nirvikalpo jayatyajaḥ || (sta0 ci0 112) iti | tacca krīḍanaṃ vicitram tathāhi parābhūmau prakāśaghanatāmayānāṃ bhāvānāmavicchinnāvabhāsādinā sadoditameva pañcakṛtyavidhayitvaṃ paśyantyāṃ codbhaviṣyatāmidantāvabhāsānāmahantārasodrekatayā tatrāpi svāṅgakalpatvena bhedāsūtraṇāṃ vijṛmbhayitastadbhūmikāmāpannasya tādṛśameva kṛtyakāritvam madhyāyāṃ punarasphuṭatayābhāsamānānāṃ bhāvānāmahantāyāmevedantāpradhānyodrecaṇāt tādṛśabhe vāsphuṭakalpaṃ kṛtyam saṃkocakāṣṭāyāṃ tu māyīyapramātṛtāyāmapi sarvathā svātmavismṛtau tādṛśameva bhedaikasāraṃ kṛtyam tatrāpi pramātṛ prakāśamantareṇa nīlādīnāmapratiṣṭhatvāt tatkṛtyaṃ prakāśamayameva parijñāya ca yatpunaḥ svarūpalābhapratyāpattyā'ṇubhāvātsvātmano vimuktirityāgameṣu parigīyate iti ata evāha vicitrāniti | p. 9) naca brahmādivanniyataśaktayā saṃkucitatvānniyatameva tadanyataratkartu śaknuyādityabhipretyāha - sṛṣṭisaṃhārāniti bahuvacanaṃ kṛtyāntarāṇāmupalakṣaṇārtham | tena sṛṣṭisthitisaṃhārapidhānānugrahān vidhatte karoti | kālādikṛto'tra na kaścinniyama ityāha - yugapaditi akrameṇa akālakalite parameśvare tatkramābhāvāt vibhuriti deśādyavachedaśūnyatve hetuḥ ata evākrameṇaiva vicitrāsvetāsvavasthāsu vicitrāṇāṃ sṛṣṭisaṃhārāṇāṃ kartṛtvamavicchinnam | atha ca kalpitapramātaryapi sadaiva sargādivinodāsaktaḥ parameśvaraḥ svasvātantryamāhātmyena karaṇeśvarīcakraṃ samullāsya paryāndolanakrīḍayā nikhilaṃ prameyajātaṃ sṛṣṭikālyādyupārohaṇena prollāsayan paripāṭyā krameṇa vā kālasaṅkarṣaṇīdhāmni viśramya svātmaviśrāntirūpapūrṇāhaṃparāmarśacamatkāradhāmāsādayeti evameva bhūyobhūyaḥ krīḍārasautsukyena vicitrasṛṣṭayādikāritvaṃ pariśīlayatīti sahṛdayasaṃvedyametattanmukhādavagantavyam | gṛhītapaśubhūmikasya śivasya etadevābhijñānaṃ yadāha śrīkṣemarājaḥ - tathāpi tadvatpañcakṛtyāni karoti iti | ataḥ sarvamidaṃ svātantryasyaiva vilasitamiti || 6 || tadāha - atidurghaṭakāritvamasyānuttarameva yat | etadeva svatantratvamaiśvarya bodharūpatā || 7 || evamasya svātantryaśālinaḥ parameśvarasya yadevābhinnasya prakāśaikyenāvasthitasya grāhyagrāhakātmano viśvasyedantābhāvenāhantādhikyena sadāśive īṣasphuṭībhāveneśvare samadhṛtatulāpuṭanyāyena śuddhavidyāyāṃ bhedaikaprāṇeṃ'śuddhādhvani atyantabhedena svasmādbahiravabhāsanaṃ yadapi bhāsitasyāpi punarabhedena svātmani prakāśaghane nimajjanaṃ nāmāmuttaramanāśritādibhyo'pi atyutkṛṣṭamatidurghaṭakāritvametadeva svatantratvaṃ svācchandyaṃ sarvaśaktikroḍīkāṃri tatraiva śaktyantarāṇyantarbhūya tanmūkhaprekṣitvāt tadākṣepyāṇyeva - p. 10) ata eva svātantryameva mukhyamaiśvarya yenānuttarānandādyuduyakrameṇa visargaparyantena yāmalaprasareṇa vā mātṛkāmālinībhāvametya tattadvicitravācyavācakātmanā vaiśvarūpyeṇa prasphuraṇam | yaduktam - tasmādanuttaro devaḥ svācchandyānuttaratvataḥ | visargaśaktiyuktatvāt saṃpanno viśvarūpakaḥ || iti | asvatantrasya hi anīśvaratayā viśvamudbhāvayitumasāmarthyāt viśvavisarge tathā pañcavidhakṛtyakāritve ca svātantryasyaiva mukhyanimattatvāt | yaduktaṃ pratyabhijñāyāma - citiḥ pratyavamarśātmā parāvāksvarasoditā | svātantryametanmukhyaṃ tadaiśvaryaṃ paramātmanaḥ || sā sphurattā mahāsattā deśakālāviśeṣiṇī | saiṣā sāratayā proktā hṛdayaṃ parameṣṭhinaḥ || ī0 pra0 (1|513) iti | aiśvaryamapyasyāparicchinnameva paricchede hi brahmaviṣṇavādivanniyataiṃkatarakārye vyāpriya māṇatvādanīśvaratvameva eṣaiva bodharūpatā jaḍaprakāśārdevailakṣaṇyāpādakatvādvimarśamayaṃ bodharūpatvam | yaduktaṃ śrīpratyabhijñāyām - ātmāta eva caitanyaṃ citkriyā citikartṛtā | tātparyeṇoditastena jaḍātsa hi vilakṣaṇaḥ || ī0 pra0 (1|5|12) iti | anyathā svātantryavikalasya bodhasya vijñānākalavadabodharūpatvānmalākrāntatvaṃ durvāraṃ syāditi || 7 || nanu kiṃ nāma bodharūpatvaṃ yadabodhādvilakṣaṇamityāśaṃkya tallakṣaṇaṃ nirūpayannāha - paricchinnaprakāsatvaṃ jaḍasya kila lakṣaṇam | jaḍādvilakṣaṇo bodho yato na parimīyate || 8 || jaḍaprakāśasya svaprakāśasvabhāvatvābhāvāt svātmānamapyavabhāsayituṃ sāmarthyaṃ nāsti kā kathā parasya prakāśane tatrānelamūkatvādvodhasvabhāvādhirohaṇānupapattiḥ | p. 11) jaḍo hi kila deśakālākāraviśeṣito bodhena paricchidyate pratiyogivyavacchedena aghaṭādvyavacchinno ghaṭa ivātadvyapohanapūrvatadadhyavasāyajīvitatāmāśrayatīti ityetajjaḍasya lakṣaṇam tacca pramātrāśrayaṃ mamedaṃ bhātīti jīvantaṃ pramātāramāśrityaiva ghaṭādayaḥ parisphuranti naiva teṣāṃ nijaṃ kimapi prakāśamānatvam kalpitasyāpi pramāturjaḍaikaśaraṇatvāt tatpakṣapātitvam tasmāt saṃvinmayapramātaryeva parimīyamānasya jaḍaprakāśasya pratiṣṭhānam tadvailakṣaṇyena hi bodho deśādiviśeṣānākalitatvena paricchedapadavīmanārūḍho naiva parimīyate | deśādeḥ paricchedakasyāpi prakāśasvabhāvād vyatiriktāvyatiriktavikalpopahatatvāt | nāpi bodhavyatiriktasya pramātrantarasyāsatvāt tena kriyamāṇasya atadvyapohanasyābhāvenāhamātmikābodhaviśrāntirvikalpāspadamiyād iti prakāśaviśrāntirasākeṅtirkītyādi atra jaḍādvelakṣaṇyaṃ bodhyam | yaduktam - prakāśasyātmaviśrāntirahambhāvo hi kīrtitaḥ | uktā saiva ca viśrāntiḥ sarvāpekṣānirodhataḥ || svātantryamatha kartṛtvaṃ mukhyamīśvaratāpi ca (aja0 pra0 si0 23) iti | etadeva bodhasya svaprakāśatvaṃ yat svayaṃ bhāsamānaḥ paramapi bhāsayan svasvātantryātmyamapācamatkaroti paramapi svāhantāsaṃrambhātprakāśayatīti || 8 || svātantryāvabhāsitāḥ sṛṣṭayādayo'pi na bhinnaviṣayā ityāha - evamasya svatantrasya nijaśaktyupabhedinaḥ | svātmagāḥ sṛṣṭisaṃhārāḥ svarūpatvena saṃsthitāḥ || 9 || evamayaṃ parameśvaraḥ svatantro nijayā svābhinnayā svasamavetatvāt śaktyā svātatryeṇa viśvasisṛkṣātmakena bhedamupagacchati anāśritaśivādārabhya sakalāntapramātṛvargaparyantaṃ pāñcadaśyādibhedena tadanurūpaprameyabhedenāpi jaḍājaḍātmāvabhedamāpadyate | p. 12) arthācchaktireva tattadbhāvamaṇḍalarūpeṇollasantī vividhavācyavācakatāṃ bhajate śaktimānpunaḥ sarvasya svātantryasāratvādeka evācyutaprācyasvarūpaḥ kevalaṃ parasparalolībhāvaṃ prāptānāṃ śaktīnāṃ bhāsanoparañjanādibhirāpātato bhedopabheditvamiva yāti na punastasya saḍrakocāvabhāsamamātraṃ vinānyatpriṇāmavivartādi saṃbhavitumarhati | pariṇāmavivartādestu rūpāntaratadanyathābhāvatve bodhasvabhāvaṃ prati tadviruddhāprakāśatvaṃ prasajyate | tatprasaktāvapi viśvasyāndhatamasaprakhyatvāt vyavahāravipralopaḥ syāditi | tatreyati bhedaparigrahe parameśvarasya pūrṇāhantāścamatkārasāraviśvamayatvādviśvagatāḥ sṛṣṭisaṃhārāḥ svātmagāḥ svābhinnāḥ pañcavidhakṛtyānāmupalakṣaṇametat śivapade prakāśaikyena sthitatvātsvarūpatve na svāṅgakalpatāya | saṃsthitāḥ | arvākpade'pi śrīkaṇṭhāghorabhaṭṭārakādibhiḥ kriyamāṇasya sargādeḥ saṃvitprakāśādabahiravasthitatvāt tanmayatvameveti tatrāpi na manāgapi vibhedakalanāyā viṣayībhavantīti yaduktam - * * prakāśa evāsti svātmanaḥ svāpasatmabhiḥ | iti || 9 || nanvitthaṃ sarvataḥ svasvātantryasya vilasitatve kathamaṇūnāṃ bandho bhavatītyāśaṃkya yugmemāha - teṣu vaicitryamatyantamūrdhvādhastiryageva yat | bhuvanāni tadaṃśāśca sukhaduḥkhamatiśca yā || 10 || yadetasyāparijñānaṃ tatsvātantryaṃ hi varṇitam | sa eva khalu saṃsāro mūḍhānāṃ yo vibhīṣakaḥ || 11 || teṣu sargādiṣu pañcavidhakṛtyeṣu aparādiśaktyullāsāddarpaṇanagarādivadbhedābhedaparāmarśato bhedaikamayatvaparāmarśanāccātyantaṃ yadvaicitryaṃ yadvā kramākramābhyāṃ viśvatra yatsargādivaicitryaṃ kramohi niyatyadhīnaḥ parameśvarasya svatantratvānniyatiśaktimukhaprekṣitvābhāvānna kāpi paripāṭī apekṣyate | ata eva sa svecchayaiva krameṇākrameṇa vā karotītyarthaḥ | yaccaiṃva ūrdhvādhastiryakatattatsanniveśaviśiṣṭāni sargādigocarāṇi bhuvanāni kālāgnyāderanāśritāntamaṣṭādaśādhikaśatasaṃkhyāni saṃkṣepeṇāgameṣvāmnātāni | p. 13) yaduktaṃ śrīpūrvaśāstre - evaṃ tu sarvatattveṣu śatamaṣṭādaśottaram | bhuvanānāṃ parijñeyaṃ saṃk.epānnatu vistarāt || iti vistareṇa tu bhuvanānāmānantyameva yacca tadaṃśā bhuvanānāmaneke purādivibhāgāḥ tathā tattadbhuvanādyadhiṣṭāt-ṝṇāmupāsanābhiḥ tattatsālokyādyavāpterniyatakālaṃ tadīyaiśvaryopabhogaparisamāptau tadūrdhvabhuvaneśapadaprāptiḥ tatrāpi tadaiśvaryādisukhānubhavaḥ āgamoktaśumācaraṇādyasevanāccādhīdho nirayapāte anaiśvaryādyākrānterdurgatikleśānubhavaḥ itthaṃ ca yā teṣu sukhaduḥkhamatiryena śubhāśubhakarmasevanāt karmānurūpaṃ tatra tatra saṃsaraṇam | saṃvitprakāśa eva svasvātantryamāhātmyātiśayānmūrtivaicitryeṇa deśādhvānamunmīlayati sa eva bhuvanatattvakalātmavācyaṃ tatra mukhyaṃ vācyaṃ bhuvanāni tattvakalayostadantarbhāvāt | bhuvanādīnyapi parameśvarānna vyatiriktāni tathātve'prakāśyamānatvāttatsattvānupattiḥ tasmātsaṃvideva tathā tathā bahiḥ prasphuratīti | yaduktam - mūrtivaicitryato deśakramamābhāsayatyasau | iti | tathā - āśyānaṃ cidrarasasyaughaṃ sākāratvamupāgatam | jagadrūpatayā vande pratyakṣaṃ bhairavaṃ vapuḥ || iti | tathā - adhvā samasta evāyaṃ cinmātre saṃpratiṣṭhitaḥ | yattatra nahi viśrāntaṃ tannabhaḥkusumāyate || (taṃ 8|3) iti ca || 11 || p. 14) yadetasya bhuvanatadaṃśādestattvādyadhvāntarāṇāmupalakṣaṇībhūtasyāpar ijñānaṃ svātantryameva bhuvanādyātmanā prasarati etadityetasyāpratyabhijñānaṃ tadviparītaduḥkhādyākulitabandhaparidṛṣṭiḥ taddhi svātantryamatidurghaṭakāritvasaṃpādanasāmarthyaṃ varṇitam yaduktam - anāvṛte svarūpe'pi yadātmācchādanaṃ vibhoḥ | saiva māyā yato bheda etāvānviśvavṛttikaḥ || (taṃ 4|11) tathā ca paramārthasāre - paramaṃ yatsvātantryaṃ durghaṭasaṃpādanaṃ maheśasya | devī māyāśaktiḥ svātmāvaraṇaṃ śivasyaitat || iti | sa eva khalu jaḍānāṃ māyāmohitānāṃ saṃsāro yo vibhīṣako rajjubhujaṅgabhramavanmaraṇāditrāsajananaḥ | ayaṃ bhāvaḥ yathā bhrāntyā vikalpakalpite'rthaśūnye vastuni raudrādyākṛtisaṃbhāvanayā bhīṣaṇīyamākāraviśeṣaṃ samullikhyānarthakāriṇīṃ tadarthakriyāṃ dhatte evameva svasvātantryāparijñānādaṇutāmāpannaḥ svātmā varṇāśramajātyādyabhimānena nibadhyate prabuddhā hi svātmamayaṃ viśvamantarbahīrūpatayā pratyabhijānānāḥ saṃsārānmucyante naca tadaparijñāne kimapi svātmagopanāsatattvakrīḍāṃ vinā kāraṇamutpaśyāmaḥ tathā tathā nigūhitaparamārthatvena yanmaheśvarasya prasaradrūpatvaṃ tadapi tasya svātantryameva | iyaṃ hi vimarśalatā viśvasisṛkṣayā prasarantī krameṇa vācyavācakātmaṣaḍadhvātmanā pallavitājñānāṃ bandhayitrītyarthaḥ | yadāha spande - seyaṃ kriyātmikā śaktiḥ śivasya paśuvartinī | bandhayitrī svamārgasthā jñātā siddhyupapādikā || iti || 11 || nanu svātantryapratyabhijñānaṃ saṃsārācca viratiḥ kathamaṇorbhavatītyāśaṃkya yugalakenāha - p. 15) tatprasādarasādeva gurvāgamata eva vā | śāstrādvā parameśasya yasmātkasmādupāgatam || 12 || yattattvasya parijñānaṃ sa mokṣaḥ parameśataḥ | tatpūrṇatvaṃ prabuddhānāṃ jīvanmuktiśca sā smṛtā || 13 || viśvamayatadutīrṇasvasvarūpaṃ pratyabhijñātuṃ kimapi tapaḥ pūjākramādi na pragalbhate tasya māyīyatvenāndhatamasaprakhyatvādamāyīyaṃ saṃvitprakāśaṃ prakāśayitumasāmarthyāt | svātmopalabdhau tapovairāgyādyapekṣāyāmapi tatsaṃpatteḥ kāraṇāntaramanveṣṭavyaṃ tatrāpi kāraṇāntaramityanavasthāpātastathā ca svātantryaṃ hīnaṃ bhavet tasmātparameśvaraḥ svecchayeva viśvakrīḍāmudvibhāsayiṣuḥ svaśaktyā tirodhānākhyayā svātmānaṃ tirodhāya punarapi tayaivānugrahākhyayā pratyabhijñāya svamudveṣṭayate taccodvaṣṭanaṃ paraśaktipātavaśātpratibhāprasādanapūrvaṃ svātmaśivatāpratyabhijñānaṃ śaktipātavaicitryādbahudhā bhavāti ityāśayena śaktipātakāryāṇi nirūpayannāha taditi kaścittīvraraśaktipāta pavitritahṛdayaḥ siddhayoginīdarśanacarubhojanādinānupāyapathena svātmānaṃ pratyabhijānātīti | yaduktaṃ tantrāloke - siddhānāṃ yoginīnāṃ ca darśanaṃ carubhojanam | kathanaṃ saṃkramaḥ śāstre sādhanaṃ gurusevanam || ityādyo nirupāyasya saṃkṣopo'yaṃ varānane | iti ata evoktam - tatprasādarasādeva iti evaśabdaḥ kāraṇāntaraṃ nirayati | prasādo hi saṃvinnairmalyena sakṛdeva bhairavīyaparapratibhonmajjanaṃ tatra paunaḥ punyenopāpapariśīlanābhāvāt | yadukta tantrāloke - upāyairna śivo bhāti bhānti te tatprasādataḥ | sa evāhaṃ svaprakāśo bhāse viśvasvarūpakaḥ || p. 16) ityākarṇya gurorvākyaṃ sakṛtkecana niścitāḥ | vinā bhūyo'nusandhānaṃ bhānti saṃvinmayāḥ sthitāḥ || iti | tathā kaścittīvrasaktipātānugṛhīto gurumukhādāgamārthaṃ vijñāya akiñciccintakatvādiśāṃbhavopāyakrameṇa paratattvābhijñatāmetītyata uktam - gurvāgamata eva vā iti | guruṇopadiṣṭaṃ pratibodhakramamāśritya viśvavaicitryasya citpratibimbatvena parāmarśanādityarthaḥ | yaduktam - itthaṃ viśvamidaṃ nāthe bhairavīye cidambare | pratibimbamalaṃ svacche na svalvanyaprasādataḥ || (taṃ0 3|65) iti | tathā kaścitsatarkādisahakṛtena pārameśaśāstreṇa śāktaparipāṭyā pratyabhijñāṃ prāpnoti | taduktam - yasya svato'yaṃ sattarkaḥ sarvatraivādhikāravān | abhiṣiktaḥ svasaṃvittidevībhirdīkṣitaśca saḥ || (taṃ0 4|42) iti | ataḥ śāstrādvā parameśasya ityuktam | adharadarśanāni parihṛtya pārameśaṃ trikādiśāsanamavalambya ityarthaḥ | yaduktam - sa samastaṃ hi śāstrārthaṃ sattakādeva manyate | śuddhavidyā hi tannāsti satyaṃ yadyanna bhāsayet || (4|44) iti | tathā mandaśaktipātavān kaściduccārakaraṇadhyānādinā āṇavopāyakrameṇa ūrdhvordhvasopānādhirūḍhe'nuttarapadaviśrantiṃ yātītyata āha - yasmātkasmādupāgatamiti yaṃ kaṃcit sthūlaṃ dhyānakaraṇādyupāyamāśritya upāgataṃ prāptamityarthaḥ yenaiṣāṃ nirvyutthānaṃ sadoditasamāveśo jāyate | itthaṃ yadanuttarasaṃvittattvasya parijñānaṃ viśvaparipūrṇāhaṃbhāvacamatkārollāsena svasvātantryābhivyaktiḥ sa eva mokṣaḥ natu devādyavacchinna-sthānāntaraprāptiḥ | yadāhācāryaḥ - p. 17) mokṣasya naiva kiñciddhāmāsti nacāpi gamanamanyatra | ajñānagranthibhidā svaśaktyabhivyaktatā mokṣaḥ || (pa0sā0 60) iti | saiṃva parameśatā tattadviśvātmanā prasphuradrūpatvaṃ pārameśvaryamabhinnaprakāśamayaṃ natu bhedamayāṇimāsiddhayaḥ | tadeva pūrṇāhantāvimarśamayabodhaśālināṃ prabuddhānāṃ pūrṇatvaṃ viśvabharitasvabhāvattvaṃ saiva dehaprāṇādi dhārayatāṃ jīvatāṃ pramātṛṇāṃ muktiḥ jīvacchivāvasthā śāstreṣu smṛteti || 12-13 || evaṃ bandhamokṣakalpanāpi kalpitaivetyāha - etau bandhavimokṣau ca parameśasvarūpataḥ | na bhidyete na bhedo hi tattvataḥ parameśvare || 14 || etauṃ samanantaroktalakṣaṇau bandhamokṣau ca parameśvarecchāmātrakalpitatvāt parameśasvarūpataḥ saṃvitsvātantryānna bhidyete bhinnatayā sthitiṃ na yātaḥ tadvyatiriktatve'saṃvedyamānatvānna prasphuretāmityarthaḥ | yataḥ sveccharyaiva svātmapracchādanakrīḍārasikatvānmaheśvaro viśvanāṭyakrīḍāpradarśanābhiprāyeṇa antarātmaraṅge tattadbhūmikāgrahaṇaṃ vidadhat vibhāvānubhāvādibhirvyañjitaiḥ sāttvikabhāvādisahacaritaistattatsthāyibhāvaiḥ samunmīṣitāmalaukiktarasacamatkṛtimāsvādayatītyetadvāstavārthā bhijñāna-virahādaparābhiḥ śaktibhiḥ pramuṣitaparamārthānāṃ bandhābhimāno jāyate anugrahabhājanānāṃ tu ciddhanasaṃvitsvātantryamevāntarbahirviśvollāsena prasphuratītyabhijñātavatāṃ aghorātmanā śakticakreṇa svābhinnaṃ prakāśaghanātmaviśvaṃ pradarśayatā labdhaparamārthanidhīrnāṃ mokṣābhimāna ityubhayamidaṃ bhagavān svācchandyeṃna vijṛmbhayati | atastacchaktimayatvāt tasmānna bhinnametaditi tātparyaṃ hetuvacanena draḍhayati na bheda iti hi yasmāttattvataḥ paramārthata ātmani parameśvare bhedo nāsti sarvasya prakāśasāraparamārthatvenāṇumātramapi bhedakalanāyā asaṃbhavāt tasmātpūrṇāhaṃbhāvacamatkārodrekāt pūrṇe pūrṇaṃ vijṛmbhamāṇaṃ nāpūrṇaṃ kimapi bandhamokṣādikalaneti sarvamanavadyam | p. 18) yaduktam - saṃsāro'sti na tattvatastanubhṛtāṃ bandhasya vārtaiva kā bandho yasya na jātu tasya vitathā muktasya muktikriyā | mithyāmohakṛdeśa rajjubhujagacchāyāpiśocabhramo mā kiñcittyaja mā gṛhāṇa vihara svastho yathāvatsthitaḥ || iti || 14 || evaṃ paramārthābhijñānāṃ jīvadavasthāyāmeva samāśvāsadāyinīṃ pārameśvaryarasanirbharāṃ tatsamāpattimāsādayitumabhyupāyamāha - itthamicchākalājñānaśaktiśūlāmbujāśritaḥ | bhairavaḥ sarvabhāvānāṃ svabhāvaḥ pariśīlyate || 15 || itthamuktaparāmarśanena sarvabhāvānāmantarbahirvartināṃ nīlasukhādīnāṃ svabhāvaḥ prakāśatmā bhairavo viśvabharitasvabhāvattvāt pūrṇaḥ svatantraśivaprakāśaḥ parīśīlyate parāmṛśyate | svātmanyeva cidākāśe viśvamasmyavabhāsayan sraṣṭā viśvātmaka iti prathayā bhairavātmatetyuttyā bhairavīyā saṃvideva hi bahirantastattadbhāvādyātmanā cakāsti yatkiñcitkaraṇeśvarībhirābhāsyatetsarvaṃ svātmaiva svātmānaṃ svātantryātparāmṛśati na vyatiriktamiti yāvat yadukta mīśvarapratyabhijñāyām - svātmaiva svātmanā pūrṇā bhāvā bhāntyamitasya tu | iti | kīdṛśa ityāha - iccheti kaleti kriyāśaktiḥ icchājñānakriyāśaktaya evārātrayasāmyācchūlaṃ tatra yanmatsyodarīmatādiprasiddhyā saṅkocavikāsadharmaśāli padmamaunmanasaṃ padaṃ tadāśritastaduttīrṇatayā bhāsamāna ityarthaḥ - p. 19) atha ca viśvasya saṃvitprakāśādanatiriktatayā sthitiṃ pradarśayituṃ śrīparābījasyāpyudayaḥ proktaḥ tatra svabhāva ityanenāmṛtabījasyoddhāraḥ kṛtaḥ tasyānacakatvāduccāraṇamaśakyamityataḥ asmiṃścaturdaśe dhāmni sphuṭībhūtatriśaktike | ityuktyā icchākaletyanena śūlabījoddhāraḥ | bharaṇavamanasvabhāvattvādabhairava ityanena bahirantārūpatayā dvidhā visargasyoddhāraḥ | sarvabhāvānāmityanenāsya vyāptiruktā | yaduktaṃ mālinīvijaye - sārṇenāṇḍatrayaṃ vyāptaṃ triśūlena caturthakam | sarvātītaṃ visargeṇa parāyā vyāptiriṣyate || iti | tathāhi sadidaṃ brahmamūlaṃ māyāṇḍasaṃjñitam | icchājñānakriyārohaṃ vinā naiva saducyate || tacchaktitritayārohād bhairavīye cidambare | visṛjyate hi tattasmādbahirvātha visṛjyate || iti ca | evaṃ vyāptike parābīje nirantarāmyāsakaraṇātpārameśvarasamāveśādaiśvaryasiddhiriti viśvasiddhikāraṇaitadbījaparāmarśanātkaraṇasya kaṭākṣeṇa pradarśanaṃ sūcitavānācāryaḥ || 15 || idānīmācāryaḥ svanāmakīrtanācchāstrārthaṃ pratyabhimukhīkaraṇādupasaṃharati - sukumāramatīn śiṣyānprabodhayitumañjasā | ime'bhinavaguptena ślokāḥ pañcadaśoditāḥ ||| 16 || iti bodhapañcadaśikā samāptā || sukumāramatayo mandaśaktipāatavantaḥ ajasa sukhena spaṣṭamanyat || 16 || yāṃ bodhapañcadaśikāṃ matimāndyabhājāṃ sambodhanāya nivabandha guruḥ suramyām | māheśvaro'bhinavagupta itīḍyanāmā tatra vyadhādvyavaraṇaṃ harabhaṭṭaśāstrī || bhūnandanandavede'bde (4990) laukike phālgunevadī | ekādaśyāṃ tithau śāstrī haro vivaraṇaṃ vyadhāt || iti śrīmahāmāheśvarācāryavaryaṃ - śrīmadabhinavaguptaviracitāyāṃ bodhapañcadaśikāyāṃ paṃ0 harabhaṭṭaśāstrikṛtaṃ vivaraṇaṃ samāptam || śrīśivārpaṇamastu || ########### END OF FILE #######