#################################################### MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0 Catalog number: M00126 Uniform title: krīyakramādyotikā Author : aghorāśiva Description: Transcribed from a 1927 cidambaram edition in Grantha script supplied by Richard Davis. Notes: Revision 0: Sept. 22, 2008 Publisher : cidambaram Publication year : 1927 Publication city : South India Publication country : India #################################################### oṃ tatsat || śivamastu || śrīśivakāmasundarīsametaśrīcitsabheśāya maṅgalam śrījñānasambandhaparamācāryaparabrahmaṇe namaḥ || śrīmadaghoraśivācāryaviracitā kriyākramadyotikā vyākhyā paddhatiḥ || maṅgalam || ṭext- vande niḥśvādhikaṃ śāntamanādinidhane śivam | niṣkalaṃ niṣkalaṅkantu śaktiṃ jñānakriyātmikām || 2 || (1) vyākhyā- śrīmannirmalamaṇiguruviracitā prabhākhyā kriyākramadyotikā vyākhyā || śivaṃ śaktiṃ gaṇādhīśaṃ guhaṃ vāgīśvarīṃ kramāt | kurvāsasamṛṣiṃ vande paiṅgalādyāṃśca deśikān || (2) || candrārddhacūḍaśikhariprabhavastanoti gaurīstanoditapayojaladhiṃ nipīya | yo vighnapādapamahānanabhaṅgalīlāṃ taṃ mattavāraṇamahaṃ śaraṇaṃ prapadye || (2) p. 2) cidvyaktiḥ kriyate malāvṛtimatāṃ yenā'tmanāmanvahaṃ sraṣṭā pālayitā samastajagatāṃ hartā ca yo rājate | yasyāsīnmahimā mahānaviṣayo vākcetasossarvadā taṃ vande śivamambikāsahacaraṃ svābhīṣṭasaṃsiddhaye || (3) 2. yadīyamudrābhinayena yogino yadīyamaunena ca muktasaṃśayāḥ | smitābhirāmānanaminduśekharaṃ bhaje'viśantaṃ vaṭamūlavāsinam || 4 yā pakvanīhāra balaṃ vibhidya paraṃ nṛṇāṃ vyañjayate śivatvam | jñānakriyārūpavatī śivasya śaktiḥ purastādiyamānirastu || 5 śrīśaivāgamaviṣṭape paraśivādyarthasvarūpakramaṃ yo'vidyātimiraṃ vyapohya nikhilaṃ vidyotayatyādarāt | svavyākhyānamahāmayukhanivahairdīchāviśiṣṭātmanāṃ vande'ghoraśivākhyadeśikaraviṃ bodhāya taṃ sarvadā || 6 yasyāloko duritanikaraṃ dustaraṃ saṃvibhidya p. 3) śreyarasadyo vitarati paraṃ bhaktibhājāṃ prajānām | śrīmatpadmālayapurapatiṃ madguruṃ taṃ dayāluṃ vande śaivāgamajalanidhiṃ vāmadevābhidhānam || (7) kāmikādiśivajñānaṃ mṛgendrādimasaṃhitāḥ | śrīrauravamataṅgādi saṃhitāvṛttisaṃhatīḥ || (8) śrīsomaśaṃbhupūrvāṇāmācāryāṇāñca paddhatīḥ | saṃvicārya yathābodhaṃ sadācāryāpadeśataḥ || (9) kriyate bālabodhārthamasphuṭārthaprakāśikā | kriyākramadyotikāyā vyākhyā laghvī prabhābhidhā || (10) pareṣāṃ ye doṣān varataraguṇān saṃvidadhate duruktaṃ kṣantuṃ te mama yadikamarhanti guṇinaḥ | dūto ye sāsūyāḥ kuṭilamatayo nūtanatayā khalā ete heyāḥ punarapi guṇibhyo'ñjalirayam || (11) tatra tāvadatra bhagavānācāryaḥ prāripsi tasya pravandhasya niṣpratyūhaparipūraṇāya śiṣṭācārānuvidhānāya ca vakṣyamāṇakarmakalāpodaya- p. 4) mūlabhūtaṃ sarvārthaśakalakartṛtvalakṣaṇaśivatvo petaṃ vighnavināśahetumaśivāpahaṃ śivapradañcāṇubhyaśivaṃ niṣkalaṃ tadavinābhūtāṃ śaktiñcādyena padyena praṇamati (vande) ityādinā | atra śivaṃ vande iti kriyākārakayojanā | (śivam) sarvaśatvasarvakartṛtvātmanā anādisiddhena śiva śrīkasyodaṃ purapatimanaghaṃ iti kośeṣu dṛśyate | tyāgarājābhidhānam || iti pāṭhāntaram || 3 tvena yogāt śivaḥ tam | taduktaṃ śāntatvāt sarvakartṛtvabhāvāt paramakāraṇāt |śiva ukto mahātantre tantravidbhissadāśivaḥ iti | yadā śivaḥ śuddhaḥ | tathā śrīmanmataṅge śivatvamiti śuddhaṃ syāt iti | athavā śivaṃ kalyāṇaṃ tadyogāt śivaḥ | matvartthīyo'ca | evaṃ śrīmadvandyaghaṭīyena kṛtam | lakṣyapadametat | kiṃ lakṣaṇamityākāṅkṣāyāmāha (anādinidhanam) iti | p. 5) ādiśca utpattiḥ nidhanañca nāśaḥ ādi nidhane te na vidyete yasya sa tathoktaḥ taṃ ādyantarahitamityarthaḥ | evamukte vaddhātmasvativyāptiḥ teṣāmapyādyantaśūnyatvāt | tathā śrīmatsarvajñānottare anādinidhanāḥ pāśā jīvo'nādyastu kīrtitaḥ iti | tadarthamabhidhatte (niṣkalaṅkam) iti | niṣkrāntaḥ kalaṅkāt malāt niṣkalaṅkaḥ nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā ityatra pañcamīsamāsaḥ | teṣāṃ punaranādimalasaṃbandhitvena tathālāsiddherbhavati tadvyudāsaḥ | tathā śrīmatkiraṇe anādimalasaṃbandhāt kiñcijño'sau mayoditaḥ | anādimalamuktatvāt sarvajñastena saḥ śivaḥ iti | tāvatyukte anantādāvativyāptiḥ teṣāṃ śivānugṛhītatvena niṣkalaṅkatvāyogāt | tathā śrīmattatvaprakāśe ādyānanugṛhya śivo vidyeśatve niyojayatyaṣṭau iti | tannirāsāyāha p. 6) (niṣkalam) iti | nirgatā kalā lakṣaṇayā kalādipiṇḍasaṃbandhaḥ yasmāt sa tathoktaḥ kalādikāryakaraṇavarjita ityarthaḥ tam | tathā śrīmanmokṣakārikāyāṃ na kalādikalāpiṇḍasaṃbandho'sau yathā paśuḥ | kadācidapi deveśastasmādgītastu niṣkalaḥ iti | teṣāṃ baindavakalādiyogitvāt vaddhyā?vṛtissyāt | tathā śrīmatparākhye śuddhayonimayaṃ tasya vapuruktamakarmajam iti | śatamapyadhikārāvasthāsthaśive bhogāvasthāsthaśive vā ativyāptiḥ tayormāgīyabaindavakalādisaṃsargarahitatvāt | tadarthamāha (śāntam) iti | atra nivṛttāśeṣaśaktiko layānasthaśśivaśśānta ityucyate | layasyaiva śāntapadatvātyatvāt na hyabhihitakoṣāvakāśaḥ | tathā śrīmatkiraṇe īśassadāśivaśśānta iti vāmanā sthitastviha iti | adhikārāvasthastu pravṛtta kriyāśaktikaḥ | p. 7) bhogāvastha udyuktakriyāśaktikaḥ | yadāhuḥ śaktīdyuktaḥ pravṛttaśca kartā vividha iṣyate iti | ye tāvatyukte muktātmasvativyāptiḥ teṣāmapyadhikārabhogalayatvayogāt | tathā śrīmāccintyaviśve sakale niṣkale caiva sarvatraiva samānanā | sāyujyamiti tat proktam | iti tathā coktaṃ ācāryaiḥ śrīmatparamokṣanirāsakārikāvṛttau evañca siddhasya proktalayādyavasthānabhyupagame kartṛtvāvṛṣṭeḥ pratyuteśvarānnyūnalaṃ syāt iti | tannimittamāha (viśvādhikam) iti | viśveṣāṃ cidacidrūpāṇāṃ jagatāṃ adhikaḥ īśvaraḥ tam | tasyaiva viśvādhikatvamupapadyate | muktātmanāṃ tu tatprasādata eva svarūpa lābhāt bhavati tannivṛttiḥ | ityevaṃ vidhaṃ śivaṃ (vande) kāyanāṅmatobhirabhivādaye (śaktiñca) vande iti samutkṣayenānvayaḥ | sā kiṃlakṣaṇeti p. 8) viṃśāsāyāmāha (jñānakriyātmikām) iti jñānañca dṛk kriyā ca vyāpāraḥ te ātmā svarūpaṃ yasyāḥ sā tathoktā tām || (kri) (2) gurūn parāparānnatvā? guruvaṃśakramāgatān | kriyākramadyotikeyannityadiḥ kriyate sphuṭam || (2) (pra) atha svābhīṣṭadevatābhivādanaṃ vidhāya dvitīyapadyena parāparaparāparagurupraṇāmapurassaraṃ cikīrṣitaṃ pratijñānīte (gurūn) ityādinā | (guruvaṃśakramāgatān) guravaḥ paraśivādayaḥ teṣāṃ vaṃśaḥ santānaḥ vaṃśo'nnanāyassantānaḥ ityamaraḥ | tasya kramaḥ paraśivāt sadāśivaḥ tasmādananta ityādyavicchinnaparipāṭiḥ paripāṭiranukramaḥ ityamaraḥ | tena āgatāḥ samāyātāḥ tān | tatvā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ agrāhī kila īśvaraḥ paraśivastasmāt sadeśassvayaṃ p. 9) nādātmā sakalākalaḥ prabhurato'nanteśabhaṭṭārakaḥ | tasmādaṇḍajaviṣṇunāsava vidhiśrīkaṇṭharudrāstatastantrāṇāmanatārako munivaro durvāsanāmā guruḥ iti | (parāparān) atra pare ca apare ca parāpare iti ca nyastasamasta krameṇa padanibhāgaḥ | tatra pare īśādayaḥ apare devamuniprabhṛtayaḥ parāpare anantādayaḥ | tathā samākhyātaṃ śrīmatparākhyavṛttau guravo bahavastatra parāparavibhedataḥ | codakādi vibhedena tathā gurvādibhedataḥ | īśassadāśivaśśānto guravaḥ paramā matāḥ | ekameva paraṃ tattvaṃ svecchayā tu tridhā sthitam | anantaśśrīgalaścomāskando viṣṇurvidhistu ṣaṭ | parāpare'pare devā munayoṣṭa?guruttamāḥ || iti | viśeṣyaṃ nirdiśati (gurun) iti | gṛṇantyupadiśantīti guravaḥ tān | (natvā) bhaktiśraddhātiśayapūrvakaṃ kāyavāṅmanobhiḥ prahvībhūya | p. 10) tataḥ kimityāha (nityādiḥ) iti | nityādikriyāyā ityarthaḥ | ādiśabdena naimittikakāṃyayoḥ prakāśaḥ kriyate | atra nityaṃ snānādi | naimittikaṃ dīkṣāpratiṣṭhe | kāmyaṃ putrādyabhīṣṭasiddhipadamastrābhiṣekākhyaṃ karma | tathā samīritaṃ śrīmajjñānaratnāvalyāṃ snānaṃ pūjājapodhyānaṃ homaścaiva tu pañcamaḥ | iti nityaṃ sadā kuryāt iti | tathā dīkṣā caiva pratiṣṭhā ca jñeyaṃ naimittikaṃ dvidhā | kāmyaṃ taddvidhaṃvidhaṃ proktaṃ bāhyamābhyantaraṃ tathā || nityaṃ naimittikaṃ kāmyamācāryasyoditantrayam | nityaṃ kāmyaṃ sādhakasya svaśāstroktavidhānataḥ || samayiputrakāṇāntu nityameva prakīrtitam | iti | (iyam) eṣā (kriyākramadyotikā) kriyā karaṇaṃ anuṣṭhānamiti yāvat | kriyā tu ceṣṭākaraṇasaṃpradhāraṇakarmasu iti nānārtharatnamālā | tasyāḥ kramaḥ paripāṭiḥ tasya p. 11) dyotikā prakāśikā | nityādikarmānuṣṭhānakramaprakāśaketi yāvat | anavā kriyākramadyotiketipadasya | asyāḥ kriyāyā anantara iyaṃ kriyā styevaṃ nityādi kriyāyāḥ karmakramaprakāśiketyenamartyau'nusandheyaḥ | ata eva hi śivaśāstreṣu satsvapyasyo?payogaḥ | nityādiriti pāṭhe kriyākramadyotikāpadasya viśeṣaṇaṃ kṛtvā nityā nitya kriyā ādiryasyāssā tathokte vyarthaḥ | (sphuṭam) ityanena paddhatyantareṣu vidyamāneṣvapi asya prabandhasyopayogassūcitaḥ | tānihyasphuṭaṃ kṛtvā nityādīnāmudyotakāni atastairagaditārthaprakāśaka ityarthaḥ | (kriyate) viracyate | mayā iti śivaḥ | paddhatitvaṃ cāsyānuṣṭhānamārgatvāditi jñeyam || śivadhyānavidhiḥ || (kri) (3) pātassamayāt pūrvaṃ pañcanāḍikāvacchede? p. 12) samutthāya, śucirvāpyaśucirvā yathāsaṃbhavaśaucayukto hṛtpadme dvādaśānte vā gurupadiṣṭaprakāreṇa śivaṃ dhyātvā, yathāśakti japaṃ kṛtvā, samādhi sāmarthyarahitassadāśivādiyathārucitavigrahaṃ dhyātvā, (pra) atha cikirṣitaṃ pratijñāya punarabhidhāsyamāneṣu nityādikarmasu naimittikādikarmavidhirnityakarmapūrvakatvāt nityakarma prathamamabhidhātuṃ pravṛttaḥ tatra tāvat prātaḥ kāle samutthāya śivaṃ sancintayet sudhīḥ | avaśyakaraṇañcaiva śaucabhāvamanantataḥ | iti śrīmadaśumadvacanena pūrvaṃ śivadhyānavidhimācaṣṭe (prātaḥ) ityādinā (dhyātvā) ityantena | śivadhyānasya kālaṃ kathayati (prātaḥ) iti | (prātassmayāt) niśāpaścimabhāgakālāt | (pañcanāḍikālacchede) pañcanāḍikāḥ pañcaghaṭikāḥ | * * * * * * * *? ṇāḥ | tathā śrīmatkāmike p. 13) ṣaṣṭayucchavāsā bhavet prāṇaṣṣaṭ prāṇā ghaṭikā bhavet iti | tāsāmavacchede avadhau brāhmamuhūrte iti yāvat | tathā śrīmatsūkṣme rātrerantamiti proktaṃ yāvadābhūtanāḍikāḥ | prātaḥ kālamiti prokta jñātvā karma samārabhet | brāhmāṃ tatkālanāmaṃ hi | iti | vimale brāhme muhūrte utthānaṃ dhyānāva?śyakaśaucakam | dantaśuddhyāplavau sānddhyaṃ māyakī? japa eva ca || etānīnodayāt pūrvaṃ karpurasyaikarṇikā? janāḥ | udite tu divānāthe * *?dādistathācaret iti | dhyānādhikārilakṣaṇamāha (śucirvā) iti | śucirvā śuddho vā supti?samaye aspṛśyaspṛṣṭivirahitaḥ? pumāniti yāvat | śuciśśuddhe'nupahate śṛṅgārāṣādayostathā? iti viśvaḥ | (aśucirvā) tadānīmaspṛśyasparśanādya?śuddhiyukta ityarthaḥ | (yathā saṃbhavaśyau? yuktaḥ) ityetadviśeṣaṇaṃ śuceraśuceśca | p. 14) tatrādyasya vidādoṣanivāraṇāya dvitīyasyāspṛśyasparśanādyaśuddhivyapohanāya nidādoṣapariharaṇāya ca | vāruṇasnānavirahe'pi tatkālānuguṇaṃ yathāsaṃbhava śaucavidhestulyatvāt | atra yathāśaktiśaucasaṃpannaḥ śivaṃ dhyāyediti tātparyam | yat śrūyate śucināṃ karma kartavyam iti | yadā śucirvā aśucirvā yathāsaṃbhavaśaucasaṃpannaḥ? yukto vā iti pṛthak pṛthak yojanīyam | tasya punarādhāramāha (hṛtpadme) iti | etatsvarūpamagre darśayiṣyāmaḥ | kathaṃ dhyāyedityāha (gurupadiṣṭaprakāreṇa) iti | dhyeyamāha (śivam) iti | vyākhyātametat | (yathāśakti) yathāvibhavam | (japam) mūlamantrajapam | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye mūlamantramanusmṛtya jihvāgre tu prasannadhīḥ | sthitvā yāvaduṣaḥ pūrvaṃ stutvā stotraiḥ praṇamya ca | iti | japastāvat dhyeyasaṃmukhīkaraṇāya p. 15) tadācakamantrabhāṣaṇam | tathā śrīmanmṛgendre japastadbhāṣaṇaṃ dhyeyasaṃmukhīkaraṇaṃ matam iti | anena dhyānasāmarthyarahitānāṃ tadvacakracintanādināpi tatphalasiddhiriti sūcyate | atra paraśivasya dhyānaṃ tadārādhanopāyabhūtasya tadvacakramantrasya japañcopadeśato'nusandadhyāt | adhikāribhedena dhyānabhedamabhidhatte (samādhisāmarthyarahitaḥ) iti | samādhistāvat dhyātṛdhyānāvabhāsavidhuraṃ dhyeyaikavirbhāsalakṣaṇaṃ caramayogāṅgam | taduktaṃ tadarthamātranirbhāsaṃ svarūpaśūnyamiva samādhiḥ iti | tatra sāmarthyarahitaḥ śaktihīnaḥ sāmarthya yogyatāśaktayoḥ iti nānārtharatnamālā | sadāśivādiyathārucitavigraham) ityatra sadāśiva śabdena sakalaniṣkalarūpo bhogāvasthāsthaḥ śivaḥ pradarśyate | ādiśabdena adhikārāvasthāsthaḥ sakalarūpo maheśo gṛhyate | p.16) tathā śrīmadvātulaśuddhākhyāyāṃ śivassadāśivaścaiva maheśo mūrtayastridhā | śivatatvaṃ mahāsena niṣkalaṃ ceti kīrtitam | sakalaṃ niṣkalaṃ caiva sādākhyamiti cocyate | maheśaṃ sakalaṃ vidyāt trividhāste bhavanti ca || iti | etadavasthātrayaṃ vakṣyamāṇasandhyādhyānavadadhikāribhedena kartavyatvādupapannamiti guravaḥ ityuktaṃ śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | tathā śrīmadvālajñānaratnāvalyāṃ evaṃ tryavasthaṃ vijñāya śivaṃ sarvādhvagaṃ param | yathā'dhikāraṃ śivamapi dhyāyet bhogāpavargadam | iti | malotsarjanaśaucādividhiḥ || (kri) (4) daṇḍādisahāyo gṛhānnissṛtya, yathodhitaṃ deśaṃ gatvā tasminnāvaśyakaṃ dināsandhyayossaumyāsyo niśi yamyamukho dakṣiṇakarṇopavītī (p.16) mahābhūtavikāraṃ varjyassūryādyanabhimukhastṛṇātacchannāyāṃ bhūmau malaṃ visṛjya, loṣṭādinā gudaṃ pramṛjya / vāmapāṇinā liṅgaṃ saṃgṛhya, anena yathoktāṃ mṛdaṃ samādāya, jalāntikaṃ gatvā, mṛdaṃbhobhirekaprayogeṇa sādhanaṃ pañcaprayogeṇa gudamantarā'ntarā mṛdaikaikayā hastaṃ saṃśodhya vāmakare daśadhā mṛdamubhayośca saptadhā saṃyojya, paścāt sphukśuddhiṃ vidhāya/bhāvaśuddhyabhāve yāvacchaucaṃ vidadhyāt | paścādekaikayā mṛdā pādau pāṇī ca prakṣālya, anyasmin deśe dvirācamya; (8) (pra) atha śivadhyānavidhiṃ vyāhṛtya ādibhūtaṃ sarvakriyāṅgaṃ malotsarjanādikaṃ paścāt snānādikaṃ tato malotsarjanādikametādau vaktavyaṃ tanmūlatvāt sarvakriyāpravṛtteriti kṛtvā prathamaṃ malotsarjanaśaucādividhiṃ vakti (daṇḍādi) ityādinā (ācamya) ityantena | (daṇḍādisahāyaḥ) daṇḍa ādiryasya p. 18) saḥ daṇḍādiḥ sahāyo yasya sa tathoktaḥ | daṇḍalakṣaṇaṃ yathā suprabhede viprāṇāntu śirotsedhaṃ kṣatriyāṇāṃ lalāṭakam | vaiśyānāṃ nāsikotsedhaṃ śūdrādīnāṃ tu varjayet || tatrāpi viśeṣamāha | mūrddhāntaṃ deśikasyoktaṃ lalāṭaṃ sādhakasya tu | bhuvo'ntaraṃ putrakasya nāsāntaṃ samayināṃ sadā || iti | tathā naiṣṭhikānāṃ gṛhasthānāṃ hastavyāmena kārayet | sarvadā dhāraṇīyaṃ syādvaiṇavaṃ daṇḍamuttamam || iti | kamaṇḍalavādirādiśabdārthaḥ | tathā śrīmadajite utthāya ca bahirgatvā daṇḍapāṇiḥ kamaṇḍalum | mṛtkāṣṭhagomayaṃ puṣpaṃ tilamāgalakaṃ śubham | kuśān dravyaṃ gṛhītvā tu nadīṃ gacchet samudragām | iti | malamutravisarjanayogyasthalamāha (yathokṣitam) iti | taddeśaḥ pradarśitaḥ śrīmatsahasre yatheṣṭadeśaṃ saṃgamyamaiśānyāṃ diśi varjayet iti | anena ayo*deśagamanaṃniṣedhaśca sūcyate | p. 19) tathā śrīma * * * *? mike | mārgaśaṣyanadīgartajalagomanabhasmasu? | śmaśānāsamakṛṣṭaikadumaśṛṅgāṭakādika? || āvaśyakaṃ na kartavyam iti | (tasmin) malādivisarjanārhasthale | (āvaśyakam) malādikam | tathā śrīmatsarvajñānottare nissṛtya śayanasthānādāvaśyakaraṇaṃ kuru ityenamādika * ne?sarvaśyakapadasyaiva malavācakatvaṃ siddham | tat punastastra malamiti padaṃ vicintyam | yadvā * * * ? ni caiva karttavyamāvaśyakamiti kṛtvā malapadasya viśeṣaṇatayā gopanīyam | kīdṛgbhūto malaṃ triśūle?dityāha (divāsandhyayoḥ) iti | divāśabdena sandhyāvyatiriktāhaḥ kathyate | samyak dhyānantyasyāmiti sandhyā pādona caturnāḍikātmakaḥ kālaḥ | praharārddhaṃ tathā sandhyā iti kṣīrastaraṅgiṇyāmuktatvāt? | * * * yāmeti vyapadeśācca | p. 20) (saumyāsyaḥ) ityatra saumyapadaṃ somadevatākottaradigvācakaṃ somaśabdastu kuberacandramasorvācakaḥ | saumyaḥ pumān vudhe vipre triṣu syāt somadaivate | somaḥ kubere karpūre latābhede sudhākare iti nānārtharatnamālā | somo devatā asyeti saumyaḥ devadyañ | ataḥ saumyāsya iti uttarābhimukha ityarthaḥ | (niśiyāmyamukhaḥ) dakṣiṇadiṅmukhaḥ | (mahābhūtavikāravarjyaḥ) mahābhūtāni pṛthivyādipañcabhūtāni teṣāṃ vikārāḥ pariṇāmāḥ tattadbhūtajanitadārujādi pañcaśabdā iti yāvat | tathā śrīmadvātule mahābhūtavikārāṃśaśśabdaḥ pañcavidhassmṛtaḥ | dārujaṃ pṛthivījātaṃ śaṃkhajañcāpyamucyate || āgneyaṃ lohajanitaṃ vāyujātaṃ tu vaṃśajam | soma?gaganajātaṃ syāt tasmāt bhūtavikārakam || * * * * * ? śāṅkhañca lauhaṃ śucurameva ca | p. 21) meyaṃ sarvasamāyuktaṃ śabdaḥ pañcavidhassmṛtaḥ || iti pariṇāmo vikāse dve ityamaraḥ | tairvarjyaḥ rahitaḥ medinyādimahābhūtavikāradārujādiśabdāñcakaśravaṇavarjita iti yāvat | (sūryāsa?nabhimukhaḥ) sūryaḥ ādiryasya sa tathoktaḥ tasya anabhimukhaḥ asaṃmukhaḥ | ādigrahaṇāt godvidhā? dīnāmapi anabhimukha ityucyate | tathā śrīmadbrahmaśaṃbhupaddhatyāṃ govipraliṅgiṇāṃ strīṇāṃ samukhaṃ candrasūryayoḥ | mahābhūtavikārāṇāṃ śanairetotsṛjetmalam || iti | (tṛṇāvacchannāyām) kṣaṇaiḥ atacchannāyāṃ tirohitāyām | tṛṇaśabdenātra ayāśīyatṛṇādyupalakṣyate | tathā śrīvāsiṣṭe navakuṇṭhitaśirā bhūmimayājñīyaistṛṇairantaritāṃ kṛtvā mutra purīṣe kuryāt iti | bhūdevatā * * * niṣedhārthamevamuktam | tathā devatā ṛṣayassarve gatvā nāmāstathaiva ca | utiṣṭhata sarvavaśca p. 22) bahirbhūmi karomyaham || iti || (malam) purīṣam | malo'strī pāpavidkiṭṭāni? ityamaraḥ | (visṛjya) tyaktvā | (loṣṭādinā) loṣṭaṃ mṛtkhaṇḍaḥ ādiryasya tat tathoktaṃ tena | tṛṇādirādiśabdārthaḥ | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ tatastṛṇaisyajñāṅgairmṛjyālloṣṭena vā gudam | na tu gomayapāṣāṇairdārubhiśca kadācana || iti | (gudam) vāyum | gudaṃ tvapānaṃ? vāyurnā ityamaraḥ | (pramṛjya) mārjanaṃ vidhāya | (liṅgam) medram | liṅgaṃsyāt sādhyagamake śephaścinheśamūrtiṣu iti | nānārtharatnamālā | (anyena) dakṣiṇakareṇa | (yathoktām) śivāgamavihitām | tallakṣaṇamabhihitaṃ śrīmatkāmike śuddhāmaśarkarāṃ mṛdviṃ mṛdaṃ śaucārthamāharet iti || śaucavidhiṃ nirupayati (jalāntikam) iti | (jalāntikam) jalasamīpam | antike nikaṭe'ntikam p. 23) iti nānārtharatnamālā | (mṛdaṃbhogiḥ) mṛdaśca mṛttikāḥ aṃbhāṃsi ca jalāni mṛdaṃgāṃsitaiḥ | (ekaprayogeṇa) ekavāreṇa | (sādhanam) liṅgam | (pañcaprayogeṇa) pañcavāreṇa (antarā'ntarā) madhye madhye | (ekaikayā) ekāca ekā ca ekaikā tayā | (hastam) śaucakriyāpravṛtanāmakaram | (saṃśodhya) samyak prakṣālya | atra pūrvaṃ dakṣiṇakareṇa mṛttikāṃ tāmahaste nikṣipya tena mṛdaṃbhobhirgudaṃ saṃśodhya anantaraṃ vāmahastaṃ mṛadaṃbhobhirekaikadhā saṃprakṣālya evamantarā'ntarā vāmahastaśodhanapurassaraṃ gudaṃ pañcadhā saṃśodhayedityavadheyam | tathā śrīmatkāraṇe tṛṇamūlādikaṃ tyaktvā jalenārdrīkṛtāntu tām | āmalīphalamātreṇa savyenādāya vāmake || nikṣipya vāmahastena gharṣayettu punaḥ punaḥ iti | (daśadhā) daśaprakāreṇa | (ubhayoḥ) dakṣiṇavāmakarayoḥ | p. 24) (saptadhā) saptavāreṇa | (saphikśuddhim) sphicau kaṭiprothau tayoḥ śuddhiḥ tām | striyāṃ sphicau kaṭiprothau ityamaraḥ | (bhāvaśuddhyabhāve) bhāvaśuddhiḥ manaśśuddhiḥ tasyāḥ abhāve virahe | tathā yāvanmātraṃ manaśśuddhistāvadāśauca miṣyate iti | bhāvaśuddhiśca vībhatsānivṛttireva | uktasaṃkhyāyā adhikakaraṇa eva tātparyaṃ na tu hrāse | tathā sati saṃkhyāvidhānānarthavayaprasaṅgāt || (yāvacchaucam) śuddhiparyantam | yāvattāvacca sākalye'vadhau māne'vadhāraṇe ityamaraḥ | (vidadhyāt) kuryāt | tataḥ kimityāha | (anyasmin) iti | (anyasmin) śaucasthalākṣitasmin? | (dviḥ) dvivāram | (ācamya) ityatra pūrva gaṇḍūṣairaṣṭabhirvaktraṃ saṃśodhya paścāt tuṣṇī samācamya tadanantaraṃ mantrairvakṣyamāṇaprakāra va* * medityavaseyam | tathā mūtre purīṣe bhuktau p. 25) ca tathā'bhakṣyasya bhakṣaṇe | caturaṣṭadviraṣṭāṣṭagaṇḍūṣeṇa viśuddhyeti || iti | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ ekā liṅge gude pañca daśa vāmakare mṛdaḥ | ubhayorasaptasaṃkhyāśca paścāt sphikśuddhimācaret | tato'nyatra samācāmet tūṣṇī savyopavītavān | punarmantraissamācamya dantadhāvanamācaret || iti || dantadhāvanavidhiḥ || (kri) (5) dantakāṣṭamaṣṭāṅgulaṃ muktikāmo'vyoddhṛtadaśāṅgulaṃ cūtādisaṃbhavaṃ kaniṣṭhāṅgulipariṇāhamārdraṃ tvagantitamaparvakamṛjuṃ saṅgṛhya dantaśuddhi vidadhyāt || piśācadhavavānīra nimbairaṇḍādikāśakuśayāśīyavṛkṣajamaṅgulyādikaṃ bihāya, anyat parimṛṅgīyāt || pratipatparvaṣaṣṭīnavamyamāvāsyāsu na dantān dhāvayet | apā dvādaśa gaṇḍuṣaiḥ śuddhapatrairvā vidhāya || 5 pā - punaḥ || p. 26) (22) (pra) atha malotsarjanādividhimabhidhāya dantadhāvanavidhimabhidhatte (dantakāṣṭham) ityādinā (vidhāya) ityantena | atheṣṭasādhanaṃ dīkṣā parameśamukhodgatā | nigadyate samāsena dvitvādarthasya sā dvidhā | bhautikī naiṣṭhikī caiva iti śrīmanmṛgendrasuteḥ naiṣṭhikadīkṣāyā dīkṣitasya eva*?kāṣṭhasya lakṣaṇamupapādayati (aṣṭāṅgulim) iti | aṣṭau aṅgulyaḥ pramāṇamasyeti aṣṭāṅgulam | tatpuruṣasyāṅgulessaṃkhyānyayādeḥ iti samāsānto'n | (muktikāmaḥ) mumukṣuḥ | ayaḥ punaḥ dantakāṣṭhaṃ khadirādisaṃbhavaṃ gṛhṇīyāt | tathā samabhihitaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ ciribilvakarañjotthaṃ śairīṣaṃ sādirārjunam | aṣṭāṅgulaṃ mumukṣūṇām iti || bhautikasya tallakṣaṇamāha (anyaḥ) iti | anyaḥ bubhukṣuḥ | (dvādaśāṅgulam) dvādaśa aṅgulyaḥ pramāṇamasyeti p. 27) tathoktam | (cūtādi saṃbhavam) cūtaḥ āmraḥ ādiḥ yasya saḥ cūtādiḥ tasmāt saṃbhavaṃ samutpannam | lakṣādirādiśabdārthaḥ | tathā taireva samīritaṃ bubhukṣūṇāmathocyate ityupakramya plakṣāmrakakubhāśokajambūcaṃpakasaṃbhavam | apāmārgādimuktotthaṃ dvādaśāṅgulamāyatam || iti | (kaniṣṭhāṅgulipariṇāham) kanyasāṅguliviśālakam | pariṇāho viśālatā ityamaraḥ | (ārdram) aśuṣkam | (tvagantitam) tvak carma tayā anitaṃ yuktam | (aparvakam) na vidyate parvagranthiḥ yasya tat tathoktam | granthirnā parvaparuṣī ityamaraḥ | (ṛjum) avakram | dantadhāvanānucitavṛkṣādikaṃ vakti (piśāca) iti | (piśācadhavanānīranimbairaṇḍādi) piśācaśca vṛkṣaviśeṣaḥ | dhavaśca vṛkṣabhedaḥ pati śākhinarā dhavāḥ ityamaraḥ | vānīraśca vañjulaḥ nimbaśca prasiddhaḥ eraṇḍaśca vātariḥ piśācadhavanā nīranimbai p. 28) raṇḍāḥ te ādayaḥ yasya tat tathoktam | (kāśakuśayājñīyavṛkṣajam) kāśaśca bāṇaḥ kuśaśca darbhaḥ atho kāśamastriyām | ikṣugandhā poṭagalaḥ astrī kuśaṃ kuto darbhaḥ iti cāmaraḥ | yājñīyavṛkṣaḥ yajñakarmārhataruḥ kāśakuśayājñīyavṛkṣāḥ tebhyo jāyata iti tathoktam | tat karmārhantu yājñiyam ityamaraḥ | yajñavṛkṣāśca yathā aśvatthodumbaraplakṣā āṣāḍhī khadirastathā | nyagrodhaśca samībilvacūtavaikaṅkatāstathā || asanaśca śirīṣaśca yajñavṛkṣāḥ prakīrtitāḥ, iti | atra plakṣakhādiracūtaśirīṣāṇāṃ dantakāṣṭhārhataruṣu nirdeśāt tadanyayājñīyavṛkṣasya niṣedha iti tātparyam | (aṅgulyādikam) ityatra iṣṭānadirādiśabdārthaḥ? | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ kaṇṭakakṣīravṛkṣotthamiṣṭakāṅgārabhasmajam | aṅguliśca na śasyeta pramādāccet tapaḥ kṣayaḥ || iti | (p.29) (anyat) piśācāderitarat | [parigṛhṇīyāt] parigrahaṃ kuryāt || nanu kiṃ sarvadā dantadhāvanaṃ vihitamiti netyāha (pratipat) iti | (pratipatparvaṣaṣṭhīnavamyamānāsyāsu) pratipacca prathamā parva ca ṣaṣṭhī ca navamī ca amāvāsyā ca tāstathoktāḥ tāsu | (na dhāvayet) na śodhayet | tadā kiṃ karaṇīyamityāha (apām) iti | (apām) jalānām | (dvādaśagaṇḍūṣaiḥ) dvādaśamukhapūraṇaiḥ | gaṇḍūṣo mukhapūraṇe iti halāyudhaḥ | (śuddhapatraiḥ) pāvanacūtādivarṇaiḥ || vāruṇasnānavidhiḥ || (kri) (6) snāyāt | tatra nadīsaṅgamādyanyatamaṃ malā, ācamya, kṛtasakalīkaraṇo'streṇa mṛdamaṣṭāṅgulādadhassaṅgṛhya, tridhā vibhajya, ekayā ānābhipādāntaṃ prakṣālayet | anyayā sakṛdastrābhimantritayā aśeṣamaṅgamālipya, anābhijalaṃ p. 30) praviśya, pūrvāsyaṣṣaṇmukhyā (-mudrā) vadanādikaṃ vidhāya (pi-) hṛdaye bhāsvaramastraṃ sañcintya, snāyāt || tato dvijaḥ prathamaṃ brāhmīṃ sandhyāmupāsya, paścādastraṃsandhyāmevopāsyāt | tatsandhyārthamastreṇa śirasi jalabindūn nikṣipya, añjalitrayamanenaivārghyaṃ datvā yathāśakti japet | punaḥ śeṣamṛdbhāgamādāya, saṃhitayā'bhimantrya, nabhidaghnajalaṃ praviśya, vāmahaste tridhā vibhajya, astreṇa pūrvaṃ brahmabhirdakṣiṇaṃ mūlenottaraṃ sakṛdabhimantrya, astrajaptena digbandhanaṃ kṛtvā, śivajaptena mṛdbhāgena bāhubhramaṇāñjalabhavagāhya, śivatīrthavadvicintya, balājaptena vigrahaṃ kuṇḍayitvā, śivaṃ dhyātvā, snāyāt | tataḥ somasūryau śaktiśivau ca vāmadakṣiṇahastayoḥ sañcintya, vauṣaḍantasaṃhitayā'bhimantrya ānābhijale kumbhakamudrayā śirasyabhiṣiñcya, astreṇa digvidikṣu jalaṃ nikṣipya, cakravartyupacāreṇa p.31) sugandhāmalakādinā snātvā, jalāduttīrya, dvasvaprāsādena tīrthamupasaṃharet | tato'ṅgalagnajalaṃ śuddhenānārdravāsasonmṛjya, śuddhe vāsasī paridhāya || (6) (pra) atha dantadhāvanavidhimudīrya athārcanādisatkarmayogyatājanakaṃ citeḥ | snānaṃ nigadyate iti śrīmanmṛgendraśruteḥ sakalapūjādikriyā snānamūlā yato nāsnātasya kriyā vidyate tasmādādau tadavāptikaraṃ vāruṇasnānavidhiṃ vakti (snāyāt) ityādinā (paridhāya) ityantena | (snāyāt) snānaṃ kuryāt | tat kathamityāha (tatra) iti | (tatra) snānakaraṇe | kutra snānamācaredityāha (nadīsaṃṅgamādyanyatam) iti | nadīsaṅgamaḥ saridvayasammelanaṃ nadīsamudrasaṅgamo vā sa ādiryasya tat nadīsaṅgamādi tatra anyatam ekam | kāsārādirādiśabdārthaḥ | tathoktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ sindhurāṅgamakāsāra taṭākeṣu p. 32) nade hrade ityādi | tatra pūrvaṃ karaṇīyamāha (ācamya) iti | ācamanavidhimupariṣṭāt spaṣṭīkariṣyati | (kṛtasakalīkaraṇaḥ) kṛtaṃ vadayamāṇavat vihitaṃ sakalīkaraṇaṃ karāṅganyāsaḥ yena sa tathoktaḥ | tathā śrīmanmṛgendrapaddhatyāṃ sāṅganyāsaḥ karanyāsassakalīkaraṇaṃ matam iti | mṛttikāsnānāya tadgrahaṇatadvibhajana tadabhimantraṇādi kramamati diśati (astreṇa) iti | (aṣṭāṅgulāt) aṣṭāṅgulapramāṇāt | śuci sthalāditi śeṣaḥ | taduktaṃ śrīmatkālottare parvatādvā nadīkūlāt puṇyakṣetrācchucisthalāt | brahmavṛkṣāt kuśādhastāt iti | (adhaḥ) adhastāt | (ekayā) prathamāṃśamṛttikayā | (ānābhipādāntam) nābhimārabhya caraṇāvadhikam || vāruṇasnāne malasnānakramamāha (anyayā) iti | (anyayā) dvitīyāṃśamṛttikayā | (sakṛt) ekavāram | sakṛt sahaikavāre ca ityamaraḥ | (astrābhimantritayā) p. 33) astrābhijaptayā śivāstrabhāvitayeti yāvat | (aśeṣam) smastam | (aṅgam) śarīram | (ālipya) āsamantāt lepanaṃ vidhāya | (pūrvāsyaḥ) pūrvadiṅmukhaḥ | (ṣaṇmukhyā vadanādikaṃ vidhāya) ityatra cakṣuśśrotranāsi- (ṣaṇmukhyā) ṣaṇmukhīmudrayā | etallakṣaṇamuktaṃ śrīmatsiddhāntaśekhare aṅgu * yojayet || iti | (vadanādikam) vadanaṃ mukhaṃ ādiryasya tattathoktam | ādipadena karṇacakṣurnāsikā vivakṣitāḥ (pidhāya) ācchādya | iti pāṭhāntaram | kāpidhānaṃ vivakṣitam | tathā śrīmatsiddhāntaśekhare aṅguṣṭhābhyāmubhau karṇau tarjanībhyāmathāṣiṇī (-kṣiṇī ?) | madhyamābhyāṃ nibadhnīyānnāsikāyugalaṃ dṛḍham || ṣaṇmukhīkaraṇaṃ hyetat snānakarmaṇi yojayet | iti | (bhāsvaram) kālānalavat dedīpyamānam | astramantrābhijaptamṛttikālepana- p. 34) pūrvakasnānaṃ vāruṇasnāne malasnānamiti nigadyate | tanā'bhihitaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ astrābhijaptayā''lipya dīptayā sarvavigraham | nirudhyākṣiṇī prāṇibhyāṃ prāṇān saṃyamya vāriṇi | nimajyāsīta hṛdyastraṃ smaran kālānalaprabham | malasnānaṃ vidhāyettham iti || tataḥ kiṃ karaṇīyamityāśaṅkā astrasandhyopāsanāvidhimabhidhatte ( tataḥ) iti | (tataḥ) malasnānānantaram | dvijaśabdastāvat vāgīśvarīgarbhasaṃyojanasaṃjananādisaṃpannadvijatvayuktadīkṣi- tajanavācakaḥ | natvatra punarupanītalamātrayuktaḥ smārto dvijaśabdeneṣṭaḥ adīkṣitānāṃ śaivatantrasaṃsiddhācārānadhikārāt pratyuta pratyavāyaśruteḥ | tasmāt dvijaśabdena śivadīkṣā saṃpannā viprakṣatriyavaiśyāḥ pradarśitāḥ | yadāha śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāraḥ brāhmaṇāditrayaṃ smārtasandhyāvandanānantaraṃ p. 35) pārameśvaramastraṃ śāstroktakrameṇa dhyāyet iti | (prathamam) pūrvam | (brāhmīm vaidikīm | vedasiddhairāpohiṣṭhādimantraisamnātamārjanavidhimiti yāvat | evamuktaṃ śrīmanmṛgendravṛttikāraiḥ | tathā śrīmatsuprabhede āpohiṣṭheti saṃprokṣya sāvitryācodakaṃ kṣipet iti | (paścāt) vedasiddhasūkṣmasandhyāvandanānuṣṭhānānantaram | (astrasandhyām) astramudviśya sandhyā astrasandhyā tām | tathā astramucchiśyaṃ yā sandhyā sā'strasandhyā prakīrtitā iti | evakāreṇa pārameśvarasandhyāyāḥ prādhānaṃ pratipādyate | tathā śrīmadvṛhatkālottare vaidikīntu puraḥ kṛtvā paścātchaivīṃ samācaret | bhautiko naiṣṭhika stadvat brāhmīṃ kuryāt purā na vā || śaivī tu niyamenaiva saṃdhyā patanamanyathā | iti | (upāsyāt) vandeta | (tatsandhyārtham) astrasandhyāyai | (jalabindūn) p. 36) jalakaṇāt | (nikṣipya) prakīrya | (anenaiva) astramantreṇaiva | atra śūdrastu brāhmīṃ sandhyāṃ vihāya śaivī kuryāditi boddhavyam | tathā śrīmatkāmike nityāditritayaṃ kāryaṃ caturbhiraviśeṣataḥ | vaiśvadevaṃ tathā sandhyāṃ śūdrastyaktvā trayīmayīm | iti tathā ca | 25 smṛtikaumudyāṃ yaśca āgamadīkṣāvidhiyuktasya puṃsaḥ śrutismṛtyaviruddha āgamokta eva sandhyāvidhiḥ śrūdrasya ca so'stu | na tu śrautaḥ smārto vā śūdrasya śrutismṛtikriyāsvanadhikārāt āgameṣvevādhikāraḥ iti || idānīṃ astrasandhyāmupāsyātha vidhisnānaṃ samācaret iti śrīmatsomaśaṃbhuvacanena vidhisnānakramamāha (punaḥ) iti | (śeṣamṛdbhāgam) śeṣaḥ upamuktābhyāṃ ubhābhyāṃ bhāgāmyāmavaśiṣṭaḥ p. 37) tṛtīya ityarthaḥ | sa cāsau mṛdbhāgaśca tam | saṃhitāśabdastu dviśatikālottaradṛśā mūlādyastrāntamanvaṣaṭkavācakaḥ | sārddhatriśatikādidṛśā mūlabrahmāṅgavācakaḥ | tathā ca śrīmatkāmike sabrahmāṅgaśśivaśśāstre sahitetyabhidhīyate iti | asyāstu paddhateḥ sārddhatriśatimūlatvāt tatraiva(?) saṃhitā grāhyā | evaṃ nirdhāritaṃ somaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | (nābhidaghnajalam) nābhipramāṇodakam | (vibhajya) iti vibhāgaṃ vidhāya pūrvadakṣiṇottaradiksthaṃ kule tyarthaḥ | (pūrvam) pūrvadiṅniṣṭhamṛdbhāgam | (brahmabhiḥ) īśānādipañcabrahmamantraiḥ (dakṣiṇam) yāmyadikstham | (mūlena) oṃ hāṃ hauṃ śivāya namaḥ iti mantreṇa (uttaram) saumyadigvartinam | (sakṛt) ekavāram | (digbandhana kṛtvā) iti astreṇa jalagatavighnaśamanāya digvidikṣu astrābhimantritamṛdaṃ vikṣipyetyarthaḥ | p. 38) (bāhubhramaṇāt) bhujaveṣṭanāt | (avagrāhya) iti śivatīrthasīmārthamamṛtīkaraṇāya ca svaśarīrato bāhubhramaṇapramāṇena mūlamantreṇa snānodakamāveṣṭya ityarthaḥ | (śivatīrthatat) śivatīrthena tulyam | tena tulyam iti patiḥ | yadvā śivatīrthavaditi śivatīrthasaṃyuktamityarthaḥ | śivajaptamṛdavagāhanena atra jalaṃ śivatīrthaṃ jātamiti mantavyam | tathā śrīmatsarvajñānottare śivajaptena bhāgena tato'bhyāvartayejjalam | śivatīrthaṃ bhavedevaṃ vidhisnānena ṣaṇmukha iti | atra śivatīrthavicintanaṃ jalasthitamatsyādisevāsamutthadoṣāpaśamanāyetyavadheyam | tathā śrīmatsuprabhede matsyamaṇḍūkasarpādyairanyaiśca jalajantubhiḥ | sevitantu jalaṃ nityaṃ tasmādduṣṭaṃ viśeṣataḥ || taddoṣaśamanārthaṃ tu śivatīrthaṃ prakalpayet iti | (vigraham) śarīram p. 39) (kuṇḍāyitvā) iti brahmapañcakamuccaran kāyapāpasaṃśodhanāya mastakādicara- ---------------------------------------------------------- 26 ṇāntaṃ samālipyetyarthaḥ | tathā śrīmanmataṅge śirovadanahṛdguhyaṃ brahmabhiścālabhet kramāt iti || tathā śrīmataparākhye kakuprācī tu yā proktā tasyā nāthaśśatakratuḥ | niyuktassarvadevānāṃ nāyakatvena vedhasā | na kevalamasau teṣāṃ vighnānāmapi nāyakaḥ | tena tadviggatenāsmin vighnaprotsāraṇaṃ bhavet || saumyā yā tu kakuptasyāmīśāno'mṛtasaṃbhavaḥ | śivenāloḍitassomaḥ kṣaṇāt kṣarati kevalam || tattīrthamamṛtaṃ yasmāt tasmin snāto'mṛtī bhavet | dakṣiṇāśādhipo dharmassarvapāpāpahārakaḥ || tena taddiggatā yā mṛt tatsparśādenasaḥ kṣayaḥ iti || mantrasnānavidhimācaṣṭe ( tataḥ) iti | (tataḥ) p. 40) snānānantaram | (somasūryau) somaśca sūryaśca tau | (śaktiśivau) śaktiśca śivaśca tau | cakārassamuccayārthaḥ | (sañcintya) iti | atra vāmahastaṃ somaśaktyātmakaṃ dakṣiṇahastaṃ sūryaśivātmakaṃ bhāvayediti tātparyam | (vauṣaḍantasaṃhitayā) vauṣaḍityante yasyāḥ sā vauṣaḍantā sā cāsau saṃhitā ca tathoktā tayā | saṃhitāśabdārthaḥ pūrvaṃ vyākhyātaḥ | (kuṃbhakamudrayā) iti | etallakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe kuṃbhakamudrā suśliṣṭatarjanīmūlagatāṅguṣṭhikāsaṅgatahastataladvayakanyasāṅgu lirūrddhvavistāritapāṇidvayānāmikā snāne mantrābhiṣeke kāryā iti | (abhiṣicya) ityatra mūlādibrahmāṅgamantrairekaikaśo'bhiṣecayet iti tātparyam | tathā śrīmatkāmike sūryasomātmakau hastau saṃyojya ghaṭamudrayā | mūlamantrādikairmantraissekaḥ kāryassakṛtsakṛt || iti | p. 41) tathā ca śrīcintyaviśvasādākhye candrārkarūpahastābhyāṃ secayet kuṃbhamudrayā | vauṣaḍantaṣaḍaṅgena mūlena brahmabhirmuhuḥ iti | svarakṣārthamavicchinnavighnavidhvaṃsanāya ca | astrābhimantritaṃ toyaṃ digvidikṣu vinikṣipet || iti śrīmatsomaśaṃbhupaddhatiśruteḥ svarakṣārthaṃ digvidikṣu jalaṃ vikṣipedityāha (digvidikṣu) iti | diśāśca kakubhaḥ vidiśca diṅmadhyāḥ digvidiśaḥ tāsu klīne'vya yaṃtvapadiśaṃ diśormadhye vidik striyām ityamaraḥ | vidhisnānasamanantarakaraṇīyamāha -------------------------------------------------------- *pā - mūlādibrahmāṅgamantrāḥ | vyākhyātametat tathā oṃ hāṃ hauṃ śivāya vauṣaḍityādi || +pā- saṃhitāmantrāṇāmekaikena abhiṣecayedityarthaḥ || (27) (cakravarti) iti | (cakravartyupacāreṇa) cakravartī sārvabhaumaḥ tasya upacāraḥ śaṃkhatūryādimaṅgaladhvaniḥ p. 42) tena | tathā śrīmatkāmike sugandhāmalakādyaistu snāyādrājopacārataḥ | rājavaddhemapīṭhādisaṃsthito hemakuṃbhakaiḥ || snātvā nimajjanārthantu kuryācchabdaissumaṅgalaiḥ | iti (sugandhāmalakādinā) iti sugandhañca parimaladravyaṃ āmalakañca śuṣkadhātriphalaṃ sugandhāmalake te ādī yasya tat tathoktaṃ tena | tailādirādiśabdārthaḥ | tathā śrīmadvīstantre tailagāmalakaṃ yuktamaṅgamālipya sarvaśaḥ iti | cakravartyupacāreṇetyuktepi punaḥ sugandhāmalakādineti vacanamāmalakāderavaśyaṃbhāvitvaṃ vidhisnānasamanantarakaraṇīyatvañca darśayati | tathā samānnātaṃ śrīmanmataṅge vidhisnānasamanantaraṃ tathodvartanakaiḥ paścāt sugandhāmalakādibhiḥ | gāyatryā mantritairmantrī snāyācchivamanusmaran || iti || (uttīrya) uttaraṇaṃ kṛtvā tīraṃ p. 43) gatveti yāvat | hrasvaprāsādastāvat hrasvaṃ bindugataṃ jñeyam iti śruteḥ bindvantavyāptikaprāsādaḥ | astra mantramiti kecit | (tīrtham) tīryate aneneti tīrthaṃ pūrvaṃ śivatīrthaṃvadvicintyeti prakalpitaśivatīrthamityarthaḥ | (upasaṃharet) saṃhāriṇyā bindusthāne layaṃ nayedityarthaḥ | tathā śrīmatsārddhatriśatikāyāṃ saṃharecchivatīrthantu dhyātvā saṃhāramudrayā iti | tadanantarakaraṇīya māha (tataḥ) iti | (tataḥ) śivaṃtīrthopasaṃhārānantaram | (aṅgalagnajalam) dehasaṃyuktaṃ jalam | (anārdravāsasā) śuṣkavastreṇa | vāsasī adharāṃbarottarāsaṅgāvityarthaḥ | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ snāne devārcane yāge bhojane ca vipaścitā | dhautavastradvayaṃ dhāryamakhaṇḍaṃ sadaśaṃ sitam || naikavastraḥ kriyāḥ kuryānnagnaḥ kaupīnakevalaḥ iti | (paridhāya) paridhṛtvā || p. 44) ācamanavidhiḥ || (kri) (7) baddhacūḍaḥ prāgāsya udagāsyo vā anāvṛtaśirā āsīnaḥ kenabuddhudarahitena vīkṣitenā'mbhasā om hāṃ ātmatatvāya svadhā oṃ hīṃ vidyātatvāya svadhā, oṃ hūṃ śivatatvāya svadhā, iti pratyekaṃ pāṇiṃ prakṣālya, brahmatīrthenācamya, oṣṭhāvaṅguṣṭhamūle- ----------------------------------------------------- * pā - nījamiti || # pā - yoge || (28) nāstreṇa dviḥ parimṛjya, hastatalenādhomukhaṃ sakṛt parimṛjya, aṅguṣṭhānāmikābhyāṃ mukhanāsikākṣikarṇavivarāṇi nābhihṛdaṃsadvayaśisaṃsi dakṣiṇavāmakrameṇa hṛdā saṃspṛśya, ācamanaṃ bhavati || (7) (pra) atha vāruṇasnānakramamupavarṇya sakalakarmāṅgamācamanavidhimācaṣṭe (baddhañcūḍaḥ) ityādinā (bhavati) ityantena | (baddhacūḍaḥ) baddhā grathitā p. 45) cūḍā śikhā yena sa tathoktaḥ | śikhā cūḍā keśapāśī ityamaraḥ | (prāgāsyaḥ) pūrvadiṅmukhaḥ | (udagāsyaḥ) uttaradiṅmukhaḥ | digdeśakāle pūrvādau prāgudakpratyagādayaḥ ityamaraḥ | (anāvṛtaśirāḥ) āvṛtaṃ śiroveṣṭanenācchāditaṃ na bhavatīti anāvṛtaṃ śiraḥ mūrdhā yena sa tathoktaḥ | (āsīnaḥ) samupaviṣṭaḥ | [phenabudbudarahitena] phenaśca ḍiṇḍīraḥ ḍiṇḍīro'bdhikaphaḥ phenaḥ ityamaraḥ | budbudaśca jalasphoṭaḥ phenabudbudau tābhyāṃ rahitaṃ śūnyaṃ tena | (vīkṣitena) vilokitena | (om hām) ityādi | ātmatatvādibījāni tu hṛdayaśiraśśikhābījāni | tathā śrīmarāmanāthapaddhatyāṃ hṛt pūrvamātmatatvāya svadheti culukaṃ purā | pibennirīkṣya niśśabdaṃ brahmatīrthena hṛdgatam | avaṃ śiraśśisvāpūrvamanyatatvadvayena tu iti | atratya svadhāśabdaḥ sarasvatīvācakaḥ | taduktaṃ svadhā yā p. 46) svaḥ svayaṃ bhūyāt tanmedhā sā sarasvatī | svadhā jātistato yojyā vāṇīśuddhyarthamarthataḥ || iti | (iti) evam | (brahmatīrthena) aṅguṣṭhamūlagatodakena | tathodīritaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ brāhmamaṅguṣṭhamūlastham iti | (ācamya) iti | atra niraṅguṣṭhakaniṣṭhakamācamediti bodhyam | tathā dakṣapāṇitale kṛtvā muktāṅguṣṭhakaniṣṭhike | somarūpaṃ site pakṣe kṛṣṇetvakarmātmakaṃ smaret || ātmavidyā śivaistattvaissvadhāntaiḥ praṇavādikaiḥ iti | (oṣṭhau) uttarāghoradanacchadau | oṣṭhādharau tu radanacchadau daśanavāsasī ityamaraḥ | (dviḥ) dvivāram | (aṅguṣṭhānāmikābhyām) iti | atra aṅguṣṭha īśānarūpaḥ anāmikā amṛtakalātmikā | tathā śrīmatparākhye bhavedīśassadā'ṅguṣṭho'nāmānāmāmṛtā kalā | tayā'mṛtātmanā devā amṛtatṛptāstvanāmayā iti | (mukhanāsikākṣikarṇavivarāṇi) p. 47) mukhañca vaktraṃ nāsike ca ghrāṇe akṣiṇī ca nayane karṇau ca śrotre mukhanāsikākṣikarṇāḥ eteṣāṃ vivarāṇi suṣirāṇi bilāni | (29) suṣiraṃ bivaraṃ bilam ityamaraḥ | (nābhihṛdaṃsadvayaśirāṃsi) nābhiśca nimnapradeśaḥ hṛcca hṛdayaṃ aṃsadvayaṃ ca skandhayugalam | skandho bhujaśiro'sso'strī ityamaraḥ | śiraśca murddhā tāni | (dakṣiṇavāmakrameṇa) pūrvaṃ dakṣiṇapārśvaṃ paścāt vāmabhāgaṃ saṃspṛśedityarthaḥ || aśaktasya gṛhasnānavidhiḥ || (kri) (8) yadvā gṛhe'pi pūrvavanmṛdādibhiḥ snātvā, vastrapūtatoya paripūrṇairnavabhiraṣṭabhiḥ pañcabhirvā kuṃbhaiśśivamantraprakalpitaiḥ snāyāt || (8) (pra) atha ācamanavidhiṃ pratipādya nadīsaṅgamādi snānāśaktānāṃ gṛhasnānavidhimatidiśati (yadvava) ityādinā (snāyāt) ityantena | (yadvā) nadīsaṅgamādisnānaṃ p. 48) nocet nadīsaṅgamādisnānena tulyam | (vastrapūtatoyaparipūrṇaiḥ) vastrapūtāni paṭapavitrāṇi paṭaparigalitānīti yāvat | tāni ca tāni toyāni udakāni taiḥ paripūrṇāḥ paripūritāḥ taiḥ | (navabhiḥ) navasaṃkhyaiḥ | vā śabde vikalpavācī | (kumbhaiḥ) sauvarṇādighaṭaiḥ) tathā śrīmaccintyaviśve mṛtkumbhāttāmrakuṃbhena snānaṃ śataguṇaṃ bhavet | tāmrākṣataguṇaṃ raupyaṃ rājatāddhemakaṃ śatam || iti | (śivamantraprakalpitaiḥ) śivamantrābhimantritaiḥ || kāpilasnānavidhiḥ || (kri) (9) vāruṇasnānāśakto yathāśaktyā''malaṃ kaṭyadhaḥ pādau vā prakṣālya, aprakṣālitaṃ śiṣṭamaṅgamārdravastreṇonmṛjya, astreṇa huṃphaḍantena pādāṅguṣṭhotthitavadvinā śarīragatabāhyamalagātraṃ dagdhvā, kṣubdhaśaktiparisrutaśuddhatoyenāplāvya, saṃhitāmekavāraṃ japet || (9) p. 49) (pra) atha vāruṇasnānavidhiṃ nirūpya, tadaśaktānāṃ snānāśaktastu yo martyaḥ kāpilasnānamācaret | ārdravastreṇa mūrddhādimārjanaṃ kāpilaṃ smṛtam || iti vacanaṃ hṛdi nidhāya kāpilasnānaprakāraṃ darśayati (vāruṇa) ityādinā (japet) ityantena | (vāruṇasnānāśaktaḥ) vāruṇaṃ vāriṇā snānam | tathā śrīmṛgendre vāruṇaṃ vāruṇasnānam iti | tacca tat snānaṃ āplāvanaṃ tasya aśaktaḥ rogādinā vāribhirāpādamastakamāplāvayituṃ asamartha ityarthaḥ | (āgalam) ākaṇṭham | (kaṭyadhaḥ) śroṇyadhastāt | (pādau) caraṇau | vā śabdo vikalpavācī | (śiṣyam) prakṣālitaśarīrāvaśiṣṭam | (ārdravastreṇa) jalasaṃsiktapaṭena | (pādāṅguṣṭhotthitavahninā) pādāṅguṣṭhaḥ dakṣiṇacaraṇāṅguṣṭhaḥ tasmādutthitaḥ utpannaḥ sa cāsau vahniśca agniḥ tena | (śarīragatabāhyamalamātram) p. 50) śarīragatabāhyamalaḥ śrotranetrādisaṃbhavamalaḥ | tathā śrīmacchivadharmottare karṇākṣināsikājihvādantaśiśnagudannakhaḥ | malāśrayāḥ kaphasvedau viṇmūtre dvādaśa smṛtāḥ || iti atratyamātraśabdaḥ kārtsnyārthaḥ yāvāvaśarīragatatvāhyamalaḥ tāvantamityarthaḥ | kalpe akalpe ca parimāṇe syānmātraṃ kārtsnye'vadhāraṇe ityamaraḥ | (dagdhvā) dahanaṃ kṛtvā | (kṣubdhaśaktiparisrutaśuddhatoyena) kṣubdhā uccāritamūlamantrakṣobhitā sā cāsau śaktiḥ kuṭilāśaktiḥ tasyāḥ parisrutaṃ parito niṣyanditaṃ tacca tat śuddhatoyaṃ amṛtaṃ tena || āgneyasnānavidhiḥ || (kri) (20) atha bhasmasnānaṃvidhiryathā kalpādi siddhaṃ bhasma samādāya, saṃhitayā'bhimantrayet | akalpantu nivṛcyādikalāmantraissaṃśoddhya, saṃhitayā p. 51) cābhimantrya, astrabījena mūrddhna ārabhya pādaparyantaṃ bhasmarajomuktadakṣiṇahastasparśanena malasnānaṃ kṛtvā, īśānena śiraḥ tatpuruṣeṇa vaktraṃ aghoreṇa hṛdayaṃ vāmadevena guhyaṃ sadyojātena pādau aṃsakrayaṃ sarvāṅgāni ca tripuṇḍrādibhiḥ pratyaṅgamastreṇa karmahastaśuddhiṃ smarannuddhūlya śeṣabhasmanā brahmabhirmūlena śirasyabhiṣecayet | tataḥ pūrvavadācamet || (20) (pra) atha kāpilasnānavidhimudīrya, āgneyasnānavidhimudāhartuṃ pratijānīte (atha) ityādinā (yathā) ityantena | (atha) uktasnānānyatamasnānānantaram | anyathā bhasmasnāne nādhikāro yataḥ | tathā śrīmanmataṅge evaṃ sakṛdyathāśakti snāto'mbhasi dine dine | bhasmasnāne'dhikārī syānnānyathā munipuṅgavaḥ || iti | etanna sarvathā vāruṇasnānapūrvakatvaniyamāya | api tu yathāśaktyupadeśāt sāmarthyāpekṣayā jalasnānapūrvakatvamatatpūrvakatvaṃ p. 52) vā jñāpayitumuktam | (22) śrīmatkiraṇādau jalasnānaṃ vināpi pākṣikabhasmasnānānujñānāt | śrīmatsvāyaṃbhuve ca āgneyasnānamaparaṃ bhasmasnānamudāhṛtam | jalasnānottaraṃ nityamanuttaramathāpi vā || iti spaṣṭametoktatvāt | tathā ca śrīmanmataṅga eva samanantaramuktaṃ bhūyobhūyo'mbhasi snānaṃ sevamānasya rugbhavet | tasmāt tat satataṃ neṣṭamiṣṭamāgneyamucyate || iti | evaṃ cātyantarogiṇa ātusadeḥ jalasnānāvaprekṣameva bhasmasnānaṃ nityaṃ anyasva tu svaśaktyapekṣayeti bodhyam | tathā śrīmanniśvāsottare vāriṇā tu sakṛt snātvā trisandhyaṃ bhasmanā punaḥ | snāyādathāturo nityaṃ iti | (bhasmasnānavidhiḥ) bhasmasnānaṃ tripuṃḍrādibhiruddhalanam | yadvakṣyati tripuṃḍrādibhiḥ pratyaṅgamastreṇa karmahastaśuddhiṃ smarannuddhūlya iti | tasya p. 53) vidhiḥ vidhānam | vidhirvidhāne daive'pi ityamaraḥ | snānamatra śuddhatvameva na tu jala iva vimajjanāsaṃbhavāt | (yathā) yathā spaṣṭaṃ tathocyate | tat kathamityāha (kalpa) ityādinā (abhiṣecayet) ityantena | (kalpādisiddham) kalpaḥ mukhyaḥ | mukhyassyāt prathamaḥ kalpaḥ ityamaraḥ | ādiḥ yasya tat kalpādi tena siddhaṃ samutpannam | amukalpādisadiśabdārthaḥ | tathā śrīmadvallāśabhupaddhatau āgneyaṃ bhasmanā kuryādbhuktidaṃ muktidaṃ nṛṇām | saṃskṛtena viśuddhena tacca bhasma caturvidham | kalpantadanukalpākhya mupakalpamakalpakam | pūrvaṃ pūrvaṃ guṇotkṛṣṭam iti | kalpalakṣaṇamuktaṃ śrīmatpauṣkare abhūtalanisṛṣṭena kapilā gomayena tu | sadyojātagṛhītena sitasya vṛṣabhasya vā || sthāpitenāntarikṣe tu vāmadevena dhīmatā | p. 54) śuṣkeṇa sañcitenātha vidhivadvahurūpiṇā || śivānalapradīptena vaktreṇa tu yathāvidhi | nivāte śvabhradagdhantu īśānena samāharet || iti | anukalpopakalpalakṣaṇaṃ tatraivāvadhāryatām | (bhasma) niṣkādimānaṃ parityaktakravyākāṃśaṃ śvetaṃ bhasitamityarthaḥ | (samādāya) vāmahaste saṅgṛhyetyarthaḥ | tathā bhasitaṃ dhūmravarṇaṃ ca raktaṃ pītaṃ ca varjayet | dhārayedbhasitaṃ śvetaṃ sarvapuṇyaphalapradam || iti | tathā ca śrīmatsūkṣme vibhūtiṃ vāmahaste ca savyahastena mantrayet | asurāṃśaṃ tyajeddhīmān dvātriṃśaikāṃśarākṣasam || niṣkaṃ niṣkārddhakaṃ caiva dvayaṃ dvayārdhakaṃ tathā iti | bhasmapadanirvacanaṃ pradarśitaṃ śrīmatkāmike bhāsayatyeva yadbhasma śubhaṃ bhāsayate ca yat | bhartsanāt sarvapāpānāṃ bhasmeti parigīyate || iti | yadyakalpaṃ tarhi śuddhipūrvaṃ grāhyamityāha p. 55) (akalpam) iti | akalpalakṣaṇamupalakṣitaṃ śrīmadajite pūrvoktavidhimutsṛjya kevalaṃ bhasmasādhanam | anyaisapāditaṃ bhasma akalpakamiti smṛtam || iti | tuśabdaḥ pūrvasmādvaiṣamyadyotakaḥ | (nivṛttyādikalāmantraiḥ) nivṛttiḥ ādiryāsāntāḥ nivṛttyādayaḥ tāśca tāḥ kalāśca tāsāṃ mantrāḥ taiḥ | pratiṣṭhādirādipadena prakāśyate | tathā śrīmadvaruṇapaddhatyāṃ nivṛttiśca pratiṣṭhā ca vidyā śāntistathaiva ca | śāntyatītā kalāḥ pañca iti | (saṃśodhya) iti | asya hi autpattikaśuddhya yogānnivṛttyādibhiḥ śuddhisabhāvyetyarthaḥ | atra vautpatikaśuddhiyoginā trividhena bhasmanā akalpena vā stryāditi bhāvaḥ | bhasmasnāne malasnānamāha (astra) iti | (astrabījena) oṃ haḥ iti śivāstrabījena evamuktaṃ śrīmatsārddhatriśativṛttikṛtā | (bhasmarajoyuktadakṣiṇahastasparśanena) bhasmarajāṃsi vibhūtipāṃsavaḥ p. 56) tairyuktaḥ sa cāsau dakṣiṇahastaśca tasya sparśanaṃ nikhilāṅganigharṣaṇaṃ tena | anena dehasthā vighnā nirastā ityavadheyam | tathā tena snāyāt pavitrena bhasmanā karajena ca | śastroccārānmalasnānaṃ nikhilāṅganigharṣaṇam || aṅgasthāni ca vighnāni vināśaṃ yānti śastrataḥ | iti | tatra vidhisnānamāha (īśānena) iti | (vaktram) lalāṭam | (hṛdayam) vakṣaḥ | hṛdayaṃ cittavakṣasoḥ iti nānārtharatnamālā | guhyaśabdo nābhivācakaḥ | (pādau) jānunī | (sarvāṅgāni) iti | kūrparādisthānānītyarthaḥ | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye vidyāttu ṣoḍaśasthāne tripuṇḍrañca samāhitaḥ | śīrṣe caiva lalāṭe ca kaṇṭhe cāṃsa dvayorapi || kūrpare maṇibandhe ca hṛdaye nābhipārśvake | pṛṣṭhe caiva pratisthānaṃ jaṅghe iti | (tripuṇḍrādibhiḥ) trayāṇāṃ puṇḍrāṇāṃ tilakabhedānāṃ p. 57) samāhāraḥ tripuṇḍraṃ tat ādiḥ yeṣāṃ te tathoktāḥ | puṇḍro deśeṣu tilakabhede kṛmyatimuktayoḥ iti nānārtharatnamālā | etallakṣaṇaṃ yathā lalāṭe hṛdi bāhvośca ṣaḍaṅgulantu dairghikam | śeṣamekāṅgulaṃ proktaṃ tripuṇḍraṃ sarvasandhiṣu iti | tilakādirādiśabdārthaḥ | tathā śrīmatpauṣkare yatiruddhūlanenaiva snāyādvā susamāhitaḥ | gṛhī yathāṅgamārabhya tilakairvā tripuṇḍrakaiḥ || iti | (karmahastaśuddhim) karmahastaḥ bhasmadhāraṇakriyāpravṛttaḥ dakṣiṇakaro vāmakaraśca tasya śuddhiḥ tām | tathā śrīmanmataṅge yadagamyaṃ dakṣiṇasya tadvāmena tu pāṇinā | samyaguddhūlayeccāṅgaṃ spṛṣṭvā'nyonyaṃ karāvubhau || iti | tataḥ kiṃ kuryādityāha (śeṣa) iti | (śeṣabhasmanā) dhāritāvaśiṣṭabhasmanā | (abhiṣecayet) oṃ hāṃ hauṃ śivāya svāhāṃ ityabhiṣecanaṃ kuryādityarthaḥ | p. 58) etadāgneyasnāne mantrasnānamityucyate | tathā samāmnātaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ sadyojātādibhirmantrairaṃbhobhirabhiṣecanam | mantrasnānaṃ bhavedevaṃ vāruṇāgneyayorapi || iti | atha bhasmasnānavidhimabhidhāya ācamanaṃ kuryādityāha (tataḥ) ityādinā (ācamet) ityantena | (tataḥ) bhasmasnānānantaram || mānasasnānavidhiḥ || (kri) (22) manasā mūlamantraṃ nādāntamuccaran kṣubdhaśaktiparisrutavahulāmṛtadhārābhiḥ snātanumantabarhirabhiṣiktāṃ bhāvayet | iti mānasaṃ snānaṃ sarvatra vidheyam || (22) (pra) atha mānasasnānavidhimāha (manasā) ityādinā (vidheyam) ityantena | (nādāntam) nādāntakalāvyāptikam | (kṣubdhaśaktiparisrutabahulāmṛtadhārābhiḥ) kṣubdhā nādāntoccārita mūlamantrakṣobhitā p. 59) sā cāsau śaktiḥ kuṭilāśaktiḥ tasyāḥ parisutāḥ niṣṭhyutāḥ | bahulāmṛtadhārāḥ pracurāmṛtapravāhāḥ tābhiḥ | (svām) svātmīyām | (abhiṣiktām) āplāvitām | tathā mūlamantraparikṣubdhaśaktipīyuṣadhārayā | sabāhyābhyantarāsekānmānasaṃ snānamācaret || iti | mānasasnānantāvat manasā mūlamantrasmaraṇapūrvakamuktavat śāktajalaughāplavanataḥ śāktaṃ snānamiti kalpyate | tathā śrīmanmṛgendre mānasaṃ śāktam iti | (sarvatra) iti sarvasmin kāle aśuciśaṃkāyāmityarthaḥ | (vidheyam) kartavyam || divyādisnānavidhiḥ || (kri) (22) divyādīnāntu naimittikatvāt tatannimittopasthāne vidadhyāt || (22) (pra) atha mānasasnānavidhiṃ vyāhṛtya divyādīnāṃ naimittikatvāt vihitakāle kartavyatāmāha p. 60) (divya) ityādinā (vidadhyāt) ityantena | (divyādīnām) divyaṃ mahendrasnānaṃ ādiḥ yeṣāṃ tāni divyādīni teṣām | ādipadena bhaumādyucyate | tathā śrīmanmṛgendre vāruṇaṃ taijasaṃ bhaumamānilaṃ divyagaurave | mānasaṃ ceti saṃkṣepāt iti | divyalakṣaṇañca tatraivoktaṃ puṇyāṃ sārdātapāṃ vṛṣṭiṃ vibhṛyācchivamuccaran iti | punaravaśeṣasnānalakṣaṇaṃ tata evāvadhāryam | (naimittikatvāt) vimittamūlakatvāt | (tattannimittopasthāne) tāni tāni vimittāni sārdātapavṛṣṭayādīni tatannimittāni teṣāṃ teṣāmupasthānaṃ saṃprāptiḥ tasmin | (vidadhyāt) kuryāt | tattannimittopasthāna ityanena divyādisthānacatuṣṭayaṃ naimitikamiti darśitam | tathā coktaṃ śrīmadbrahmaśaṃbhupādaiḥ māhendrādicatuṣkantannaimittikamiti smṛtam iti | māhendraṃ divyasnānam || p. 61) sakalīkaraṇavidhiḥ || (kri) (23) tatassakalīkaraṇaṃ kuryāt | oṃ haḥ astrāya phaṭ, iti dakṣiṇavāmahastāvūrdhvādhaḥ krameṇa saṃśodhya, oṃ hauṃ śaktaye vauṣaṭ, ityāplāvya, tato hastatalayoraṅguṣṭhābhyāṃ, oṃ hāṃ śivāsanāya namaḥ, oṃ hāṃ haṃ hāṃ śivamūrtaye namaḥ, iti vinyasya, oṃ hoṃ īśānamūrddhāya namaḥ, ityaṅguṣṭhayostarjanībhyāṃ, anyāsu tarpanyādikaniṣṭhāntamaṅguṣṭhābhyāṃ, oṃ heṃ tatpuruṣavaktrāya namaḥ, oṃ huṃ aghorahṛdayāya namaḥ, oṃ hiṃ vāmadevaktrāya? namaḥ, oṃ haṃ sadyojātamūrtaye namaḥ, talayo, oṃ hāṃ hauṃ vidyādevāya namaḥ, aṅguṣṭhābhyāṃ punarmadhyamāṅgulībhistisṛbhiḥ , oṃ hauṃ netrebhyo namaḥ, sakalahastavyāptaśaktitvena madhye tadvyāpakatvena aṅguṣṭhābhyāṃ prāsādamāvāhya, kaniṣṭhādikaraśāstrāsu, oṃ hāṃ hṛdayāya namaḥ, oṃ hīṃ śirase namaḥ, oṃ hūṃ śikhāyai namaḥ, oṃ haiṃ kavacāya namaḥ, p. 62) oṃ haḥ astrāya namaḥ, iti vinyasya, kavacenāvakuṇṭhya, ubhau, saṃyojya, vauṣaḍantamūlena paramīkṛtya, hṛdyāsanamūrtīdakṣiṇāṅguṣṭhānāmikābhyāṃ vinyasya, īśānamantraṃ mūrdhni muṣṭiṃ baddhvā aṅguṣṭhena binyasya, vaktrahṛdguhyapādapradeśeṣu tatpuruṣāghora vāmadevasadyojātamantrānaṅguṣṭhayuktatarjanyādyaṅgulikrameṇa, hṛdi vidyādehamaṅguṣṭhānāmikābhyāṃ, netramantraṃ netreṣu madhyamāṅgulībhistisṛbhirvinyasya, viśeṣādhiṣṭhāttvena prāsādaṃ dehe samāvāhya, hṛdayaśiraśśikhāsthāneṣu hṛdayaśiraśśisāmantrān sāṅguṣṭhakaniṣṭhānāmikā madhyamābhiḥ, kaṇṭhaprāvaraṇatvena stanamadhyāntaṃ tarjanībhyāṃ vaktraṃ, hastatalayorastramanāmikābhyāṃ nyasya, astreṇa tālatrayapurassaraṃ digbandhanaṃ kṛtvā, kavacenāvaguṇṭhya, mūlena vauṣaḍantena mahāmudrāṃ darśayet | p. 63) iti || (23) (pra) atha sakalīkaraṇakramavidhimatidiśati (tataḥ) ityādinā (darśayet) ityantena | (tataḥ) mānasasnānānantaram | (sakalīkaraṇam) sāṅganyāsakaranyāsam | kathaṃ sakalīkaraṇakrama ityāśaṅkya eva? pūrvaṃ karanyāsaprakāramāha (oṃ haḥ astrāya phaṭ) iti | (ūrdhvādhaḥkrameṇa) dakṣiṇahastatalatatpṛṣṭhavāmahastatalatatpuruṣaparipāṭhotyarthaḥ | (saṃśodhya) iti | agnirūpeṇāstreṇa maṇibandhaparyantaṃ dagdhvā ityarthaḥ | (āplāvya) vauṣaḍantaśaktimantreṇa | amṛtāplāvanaṃ vidhāna | tathā śrīmatkriyākaraṇamaṇḍanapaddhatyāṃ pāṇyostalaṃ ca pṛṣṭhaṃ ca saṃśodhyāstreṇa deśikaḥ | vauṣaḍantaparāśaktiprāsādenāmṛtāplavaḥ || iti | tathā śrīmaccintyaniśvasādākhye astratejo'nvitauhastau maṇibandhāvadhi smaran | iti (hastatalayoḥ) dakṣiṇavāmakaroparibhāvayoḥ | p. 64) (aṅguṣṭhābhyām) dakṣiṇavāmāṅguṣṭhābhyām | (tarjanībhyām) dakṣiṇavāmatarjanībhyām | (tarjanyādikaniṣṭhāntam) tarjanī ādiryasya tat tathoktaṃ kaniṣṭhā ante yasya tattathoktaṃ tarjanyādiṃ ca tat kaniṣṭhāntañca tathā | (madhyamāṅgulībhiḥ) tarjanīmadhyamānāmikābhiḥ | (tisṛbhiḥ) tritvasaṃkhyākābhiḥ | (sakalahastavyāptaśaktitvena) sakalahastayoḥ vyāptā vyāpinī śaktiḥ yasya sa tathoktaḥ tasya bhāvastatvaṃ tena | atra yasmāddahanāplāvanavidhinā karatalau śaktimayau kṛtvā aṅguṣṭhādi karaśākhāsu īśānādibrahmāṇi vinyasya vidyādehopi vinyastaḥ tataḥ karatalayoḥ śāktatvaṃ jātamiti tātparyam | yadvā sakalahastavyāptaśaktitvenetyatra kalābhissahitau sakalau, sakalau ca tau hastau ca sakalahastau tayoḥ vyāptā śaktirīśānyādirūpā tathoktā tasyā bhāvatatvaṃ tena | (madhye) p. 65) karatalāntare | (tadvyāpakatvena) tasyā vidyā dehasyāyāśśaktiḥ vyāpakaḥ adhiṣṭhātā tasya bhāvastatvaṃ tena | tathā śrīmatsarvajñānottare śāktau kara- -------------------------------------- * pā- hastavyāptaśaktimadhye || -------------------------------------- (26) talau kṛtvā iti | tathā śrīmatkālottare karāṅguliṣu sarvāsu prāsādaṃ vinyasettataḥ iti (prāsādam) śivamantram | (āvāhya) vinyasya | (kaniṣṭhādikaraśākhāsu) kaniṣṭhā ādiryāsāntāḥ kaniṣṭhādayaḥ tāśca tāḥ karaśākhāḥ aṅgulayaḥ aṅgulyaḥ karaśākhāssyuḥ ityamaraḥ | tāsu | anāmikādirādiśabdārthaḥ | kāni vinyasedityākāṃkṣāyāmāha (oṃ hāṃ hṛdayāya namaḥ) ityādi | nanu hṛdādyante namassvāhā vaṣadhuṃ? vauṣaḍityapi | phaṭ caṇḍeśvaramantrānte tadvadeva haro'bravīt || iti śrīmanmṛgendraśruteḥ hṛdayādiṣaḍavayavāḥ svadhānamassvāhā vaṣaḍhādijātiṣaṭkasaṃyuktā bhavanti kathamatrate p. 66) sarve namo'ntāḥ prayuktāḥ ? satyaṃ ṣaḍaṅgāni praṇavādinamo'ntāni ca santi | yadāha śrīmaddhiśatikālottaravṛtikāraḥ eṣāṃ cādyantayoḥ praṇavanamaskāraprasaṅgaḥ | śrīmanniśvāsādāvuktaḥ oṃkārapūrvakā mantrā namaskārāntayojitāḥ iti | kāmyakarmavidhāne tu namassvāhetyādijātiṣaṭkayutānuccaret iti śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyāne mantroddhāraprakaraṇe vyākhyātaḥ iti | (ubhau) dakṣiṇavāmahastau | (paramīkṛtya) iti | karatalavinyastamantrāṇāṃ mūlamantramayena śivena sārddhamaikyaṃ vidhāyetyarthaḥ | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ āveṣṭaya tarjanyāṅgānāṃ paramīkāramaṅginā | śivena iti || karanyāsavidhimuktvā aṅganyāsaprakāraṃ vakti (hṛdi) iti | (āsanamūrttī) āsanaṃ ca śivāsanaṃ mūrtiśca pādatalaprabhṛtisakalaśarīravyāpikā tejorūpā śivamūrtiḥ te | (aṅguṣṭhayuktatarjanyādyaṅgulikrameṇa) p. 67) aṅguṣṭhena yuktā aṅguṣṭhayuktā sā cāsau tarjanī ca sā ādiryāsāntāḥ aṅguṣṭhayuktatarjanyādayaḥ | tāśca tāḥ aṅgulayaśca tasyāḥ kramaḥ paripāṭiḥ tena | atra aṅguṣṭhayuktatarjanyā mukhe tatpuruṣamantraṃ aṅguṣṭhayuktamadhyamayā hṛdi aghoramantraṃ aṅguṣṭhaṃyuktānāmikayā nābhau vāmadeva? mantraṃ, aṅguṣṭhayuktakaniṣṭhayā jānvoḥ sadyojātamantraṃ, vinyasedityavadheyam | (vidyādeham) īśānādibrahma samaṣṭirūpaṃ pañcavaktrādiviśiṣṭaṃ sakalaśarīravyāpakaṃ nigrahamityarthaḥ | (netreṣu) dakṣiṇavāmalalāṭanetreṣu | (viśeṣādhiṣṭhātṛtvena) ityatra brahmāṇantu mūrtitvenādhiṣṭheyatvāt netrasya va tadantargatatvāt adhiṣṭhātṛbhūtaṃ śivavādhakaṃ (27) prāsādaṃ samastaśarīravyāpakatvena samāvāhayediti * * *? tathoktaṃ śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa | (dehe) hṛdaye ityartha | (samāsṛtya?) iti | aṅguṣṭhānāmikābhyāṃ p. 68) vinyasyetyarthaḥ | tathā śrīmatkriyākaraṇamaṇḍanapaddhatyāṃ aṅguṣṭhānāmikābhyāṃ tu mūlaṃ nyasya hṛdantare iti | (sāṅguṣṭhakaniṣṭhānāmikāmadhyamābhiḥ) aṅguṣṭhena saha vartante iti sāṅguṣṭhāḥ tāśca tāḥ kaniṣṭhānāmikāmadhyamāḥ tābhiḥ | atra aṅguṣṭhayuktakaniṣṭhayā hṛdi hṛdayaṃ aṅguṣṭhayuktā nāmikayā śirasi śiromantraṃ aṅguṣṭhayuktamadhyamayā śikhāyāṃ śikhāmantraṃ vinyasedityavadheyam | (kaṇṭhaprāvaraṇatvena) kaṇṭhaprāvaraṇaṃ kaṇṭhaveṣṭanaṃ tasya bhāvastatvaṃ tena | (stanamadhyāntam) stanau dakṣiṇavāmastanau tayormadhyaṃ antarālaṃ tasyāntam | (tarjanībhyām) dakṣiṇavāmatarjanībhyām | nanvatra vidyādehanyāsenaiva hṛdayādyaṅgayuktā mūrtirniṣpannā punaraṅgamantraiḥ kiṃ sādhyate ? satyaṃ sādhakasya punaḥ śarīrarakṣaṇārthamaṅgamantrā nyastavyāḥ | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ hṛdayaṃ hṛtparitrāṇaṃ baddhapaṭṭatadāhṛtam | p. 69) śiraśca tacchirastrāṇaṃ śirasaḥ pariveṣṭanam | cūlikā mastakatrāṇamaṅgatrāṇaṃ ca kaṃkaṭam | kare śastre gṛhīte tu bhīkṣaṇo bhaṭavat sthitaḥ | kṣudrāṇāmaprabhṛṣyassyāt tārkṣyo dṛkśravasāmiva | iti | (tālatrayapurassaram) tālāni karāskālanāni teṣāṃ trayaṃ tat purassaraṃ pūrvaṃ yathā bhavati tathā | tālaḥ kālakriyāmāne karāskāle krumāntare iti nānārtharatnamālā | etallakṣaṇamuktamajite dakṣiṇāṅgulibhirvāmahastasya talatāḍanam | aṅguṣṭhavarjitābhirasā tālamudrā viśuddhidā? iti | mudrālakṣaṇe tālākhyā pāṇyostrisahatyā? bhavati sakalīkaraṇādau iti | mahāmudrā tāvat karābhyāṃ saṃmukhābhyāṃ pādapaṅkajādāmastakasparśanasyā ityuktaṃ mudrālakṣaṇe | etena śarīravinyastahṛdayādimantrāṇāṃ mūlamantramayena śivena sārddhamaikyasiddhirityuktaṃ śrīmadbālajñānaratnāvalīkārena || p. 70) prāṇāyāmavidhiḥ || (kri) (24) paścāt prāṇāyāmaṃ mantrasaṃhitayā kṛtvā || (24) (27) (pra) atha sakalīkaraṇavidhimuktvā dehāntaścāvāyuśuddhyarthaṃ prāṇāyāmaṃ kramaṃ vakti (paścāt) ityādinā (kṛtvā) ityantena | (paścāt) sakalīkaraṇānantaram | (prāṇāyāmam) prāṇāḥ prāṇavāyavaḥ teṣāmāyāḥ nirodhaḥ tam | tathā śrīmacchivadharmottare prāṇo vāyuśśarīrasthastasyāyāmo nirodhanam iti | atra pūrakakuṃbhakarecakātmakaprāṇāyāmakaraṇāya trivāraṃ śivasaṃhitāṃ paṭhet | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ sakalīkaraṇaṃ kṛtvā prāṇāyāmena saṃsthitaḥ | trissamāvartayetmantrī manasā śivasaṃhitām || iti || amṛtīkaraṇam || (kri) (25) bindusthānādaṅkuśamudrayā, oṃ hāṃ hṛdayāya p. 71) vauṣaṭ ityākṛṣya, jale saṃsthāpya, mūlena śivatīrthamabhimantrya, saṃrakṣya, avakuṇṭhya, amṛtīkuryāt || (25) (pra) atha sandhyāvandanārthaṃ tatpūrvakaraṇīyamāha (bindu) ityādinā (amṛtīkuryāt) ityantena | (bindusthānāt) binduḥ bindukalā tasyāḥ sthānaṃ bhūmadhyaṃ tasmāt | tathā bhūmadhye dvayaṅgule dīpanibho vṛtto'rddhamātrakaḥ iti | (aṅkuśamudrayā) iti | etallakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe atha sṛṇimudrā kuñcitāgratarjanīsahitā muṣṭiḥ iti | (ākṛṣya) ityatra amṛtamiti śeṣaḥ | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ bindorākṛṣya pīyūṣaṃ hṛdā saṃsthāpayejjale iti | (saṃrakṣya) astreṇa digvandhanaṃ vidhāya | (avakuṇṭhya) kavacenāveṣṭya | (amṛtīkuryāt) dhenumudrayā amṛtaṃ kuryāt || p. 72) sakalasandhyādhyānam || (kri) (26) tatassandhyāṃ dhyātvā, vandayet || raktābhūṣāmvarāṃ raktāṃ jaṭāyajñopavītinīm | haṃsapadmāsanāṃ bālāṃ caturvaktrāṃ caturbhujām || rāgakṣamālinīṃ(?) dakṣe vāme daṇḍakamaṇḍulum | brāhmīṣṭamadṛśaṃ(?) dhyāyet prātastārakite'mbare || śuklāmbaradharāṃ śuklāṃ vanamālopavītinīm | tārkṣyapadmāsanāsīnāmudbhinna navayauvanām || ------------------------------------- pā- vidhim || -------------------------------------- (29) śaṅkhacakradharāṃ vāme dakṣiṇe sa gadābhayām | dhyāyenmādhyandine devīṃ vaiṣṇavīṃ sarvabhūṣaṇām || nīlotpaladalābhāsāṃ kiñciccalitayauvanām | caturbhujāṃ trinetrāñca jaṭākhaṇḍendumaṇḍitām || triśūlākṣadharāṃ dakṣe vāme sābhayaśaktikām | rodrī dhyāyedvṛṣābjasthāṃ kāle'rdhāstamitāruṇe | kṛṣṇājinadharāssarvāssākṣiṇyassarvakarmaṇām | tisrassalādikārasyopādhibhedabhinnāṃ saṃyuktāścaturthī p. 73) guṇavarjitā || iti brahmādikāraṇopādhibhedabhinnāṃ sarvakṛtyānāṃ sākṣiṇīṃ śivaśaktimeva sandhyāṃ tattatkālānuguṇaṃ hṛdbindubrahmarandhreṣu krameṇa dhyāyīran samayinaḥ || (26) (pra) atha sandhyāvandanasya dhyānapūrvakatvena samayināṃ viśiṣṭasamayināñca sāmānyena sakalasandhyādhyānaṃ vakti (tataḥ) ityādinā (samayinaḥ) ityantena | (tataḥ) śivatīrthakaraṇānantaram | sandhyāpadābhidheyaṃ svayameva spaṣṭīkariṣyati | (vaṃdayet) abhivādayet | atra sandhyāvandanantāvat sandhyādhyānānantaraṃ tatprabhāmaṇḍalaparipūrṇatāmadhye sthitvā tadanu kriyamāṇaṃ karmeti nigadyate | tathā tatprabhāmaṇḍalābhogapraviṣṭāmātmanastanum | sañcintya kuryādyat karma tasyāstadvandanaṃ hi tat || iti | kathaṃ? dhyātvā vandayedityākāṃkṣāyāṃ tatra prātaḥ prābhātikarasandhyādhyānaṃ? brūte (rakta) p. 74) iti | (jaṭāyajñopavītinīm) iti | atra jaṭā dṛḍhaṃ grathitakeśāḥ | (kamaṇḍalum) iti | kaṃ jalaṃ aṇḍe madhye lāti ādatte iti kamaṇḍaluḥ kuṇḍī | * strī? kamaṇḍaluḥ kuṇḍī ityamaraḥ | (tārakite) tārakāṇyasya sañjātāni tārakitaṃ tasmin | sañjātārthe itac | anena ca dṛṣṭatārakāyāssaṃdhyāyā uttamatvaṃ luptatārakāyā uttamamadhyamādhamabhedena kālatrayaṃ pradarśitam | tathā śrīmajj~ānaratnāvalyāṃ uttamā dṛṣṭanakṣatrā madhyamāluptatārakā | arddhoditāruṇā kanyā? prātassandhyā tridhā smṛtā || iti | śeṣaṃ sugamam || madhyāhnikasandhyādhyānamāha | (śukla) iti | (vanamālopavītinīm) vanamālā tulasīmālā upavītañca yajñasūtraṃ vanamālopavīte asyāḥ sva iti tathoktā tām | (tārkṣyapadmāsanāsīnām) tārkṣyaḥ garuḍaḥ tatra padmāsanāsīnāṃ p. 75) padmāsanasthitām | garutmān guru * * *?tārkṣyaḥ ityamaraḥ | (sagadābhayām) gadā ca kaumodakī kaumodakī gadā ityamaraḥ | abhayañca ūrdhvapatākā madhyāhne | mādhyandino nāma muhūrtapañcakāvadhiḥ kālaḥ | tathā muhūrtaiḥ pañcabhiryātaiḥ kṛtvā mādhyāhnikaṃ vidhim | iti | atra mādhyandinasyāpi tathā traividhyaṃ jñeyam | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ madhyāhne ca tathā jñeyā ghaṭikātrayakalpitā iti | subodhamanyat | sāyāhnasandhyādhyānamāha (nīlotpala) iti | sābhayaśaktikām ) abhayañca vyākhyātametat śaktiśca kāsūḥ āyudhaviśeṣaḥ | kāsūsāmarthyayośśaktiḥ ityamaraḥ | svārthekan abhayaśaktike | tābhyāṃ sahavartata iti tathoktā tām | (vṛṣābjasthām) vṛṣaḥ vṛṣabhaḥ ṛṣabho vṛṣabho vṛṣaḥ ityamaraḥ | tasmin abjasthāṃ padmāsanasthitām p. 76) lavaṇāṃbujayorabjam iti nānārtharatnamālā | (ardhāstamitāruṇe) ardhaśca samāṃśaḥ astamitaḥ ardhāstamanaṃ gataḥ sa cāsau aruṇaśca sūryaḥ yasya sa tathoktaḥ tasmin | aruṇo bhāskare'pi syādvarṇabhede sa tu triṣu ityamaraḥ | anena arddhāstamitārkamaṇḍalāyāssandhyāyā uttamalaṃ astamitasūryāyā madhyamalaṃ(?) dṛṣṭatārakāyā adhamatvañca prakāśitam | tathā śrīmañjñānaratnāvalyāṃ arddhārkamaṇḍalaśreṣṭho madhyamā'stamite ravau | anyasā dṛṣṭanakṣatrā sāyaṃ sandhyā tridhoditā || iti | sphuṭamanyat || nanu kiṃ brāhmyādīnāṃ viśeṣāntarāṇi na santītyāśakya santītyāha (kṛṣṇājinadharāḥ) iti | kṛṣṇājinaṃ eṇacarma tasya dharantīti dharāḥ | (sarvāḥ) samastāḥ) anena brāhmyādayaḥ aruṇāmbarādidharā api kṛṣṇajinadhāriṇyaśca bhavantīti tātparyam | p. 77) tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ kṛtanyāsaḥ prabhāte tu brāhmīmaṣṭavilocanām | raktabhūṣāṃbhabarāṃ raktāṃ raktamālyavilepanām || haṃsapadmāsanāṃ bālāṃ jaya(?)yajñopavītinīm | kṛṣṇājinadharāṃ karma sākṣiṇīṃ caturānanām | ityādi upakramya dakṣe cakrābhayayutāṃ vāme śaṅkhagadāyutām | kṛṣṇājinadharāmekāṃ dvivaktranayanāmbujām | vṛṣābjasaṃsthitāṃ sarvasākṣiṇīmupavītinīm | kṛṣṇājinadharāṃ raudrīm iti abhihitam | (sarvakarmaṇām) nikhilakṛtyānām | (sākṣiṇyaḥ) upadraṣṭyaḥ | (tisraḥ) tritvasaṃkhyāyuktāḥ brāhmī vaiṣṇvī raudrī ityarthaḥ | (satvādiyuktāḥ) satvaṃ satvaguṇaḥ ādiryasya tat satvādi tena saṃyuktāḥ | rajoguṇādirādiśabdārthaḥ | tathā śrīmanmṛgendre tato buddhyādyupādānaṃ gauṇaṃ satvaṃ rajastamaḥ iti | atra brāhmī satvaguṇayuktā vaiṣṇavī rajoguṇasahitā p. 78) raudrī tamoguṇopetā iti tātparyārthaḥ | tathā ca śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāraḥ prātarādisandhyānāṃ satvādivṛtitvenoktaprakāśapravṛttiniyamahetustadvaśāt pāṭhakrama eva kramaḥ iti | (caturthī) turyasandhyā | (guṇavarṇitā) satvādiguṇarahitā | guṇāssatvaṃ raja * *ḥ? maulīṃ dravyāśrite satvaśuklasandhyādike guṇaḥ ityamaraḥ | spaṣṭamanyat | (iti) evam | brahmāṇīvaiṣṇavīraudrībhedādbhinnā vibhāti sā | sākṣiṇī karmaṇāṃ śaṃbhośśaktissandhyeti gamyate || iti śrīmatsomaśaṃbhupaddhatiśrutiṃ hṛdi nidhāya na?guśaktiśaṃbhubhedena mantramantreśvarāṇāmiva kāraṇeśānāmapi trividhatvāt brahmādyadhiṣṭhāno pā *? bhedabhinnā tadupādhikṛtavarṇavāhanāyudhavigrahā śivaśaktireva sandhyeti brūte (brahmādikāraṇa) iti | (p.79) (brahmādikāraṇopādhibhedabhinnām) brahmā ādiryeṣāṃ tāni brahmādīni | ādipadena viṣṇurudrau nigadyate | tāni ca tāni kāraṇāni ca teṣāṃ upādhayaḥ adhiṣṭhānaviśeṣāḥ upādhirdharmacintāyāṃ kaivane'pi viśeṣaṇe iti viśvaḥ | teṣāṃ bhedaḥ tena bhinnā tām | (sarvakṛtvānām) nikhilakarmaṇām | (sākṣiṇīm) upadraṣṭrīm | (sandhyām) sandhyādevatām | (tattakālānuguṇam) prātarmadhyāhnasāyāhnānurūpam | atra prabhāte brāhmīṃ hṛdaye madhyāhne vaiṣṇavī bhrūmadhye sāyāhne raudrīṃ brahmarandhre dhyāyīranniti tātparyārthaḥ | etatsakalasandhyādhyāne adhikāriṇaḥ ke ityākāṃkṣāyāmāha (samayinaḥ) iti | atra samayipadena tantroccārāt sāmānyasamayino viśiṣṭasamayinaśca vivakṣitāḥ | atra sāmānyasamayino nāma rudrapadaprāpakasamayadīkṣayā p. 80) saṃskṛtāḥ | viśiṣṭasamayinaḥ punarīśvarapadapāpakaviśiṣṭasamayadīkṣayā saṃskṛtāḥ | tathā śrīmadvaruṇapaddhatyāṃ yatra rudrapade yogo yogo yatraiśvare pade | śikhācchedo na yatrāsti dīkṣā sā sāmayī dvidhā || iti | eteṣāmena raktabhūṣāmbarāṃ raktām etyādisakalasandhyādhyānatrayaṃ prātarādikālatrayasya bhavati | yadāha śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāraḥ atha sandhyādhyānaṃ sakalaniṣkalabhedena dvividhaṃ tatra samayiviśiṣṭasamayiviṣaye sakalam | putrakādiviṣaye adhyātmani hṛdbindubrahmarandhraparasthāneṣu niṣkalam ityādi | tathā cāha śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāraḥ atra samayināṃ sandhyā sthūlā nirvāṇadīkṣitānāṃ sūkṣmāṃ iti | nanu prāksandhyāsamayasthasya viśiṣṭasyāgnikadyayam | nirvāṇadīkṣitasyātra saṃdhyātrayamudāhṛtam || p. 81) iti | śrīmajjñānaratnāvalīvacanena samayināmekasandhyā natu sandhyātrayamiti cet | satyaṃ tathā keṣāñcidācāryāṇāmanumatam | atra tu kālatrayasyāpi raktabhūṣāmbarām ityādisakalasandhyādhyānatrayakathanānantaraṃ dhyāyīran samayinaḥ ityudīrya tadanu putrakādyāstu mṛṇālatantuvattanvī raktā śuklā ityādi vyāhṛtya etāḥ pūrvoktasthāneṣu dvādaśānte vā dhyāyīran iti pṛthageva putrakādīnāṃ kālavatuṣṭayasyāpi vāhanāyudhavigrahavyatirekeṇa kevalaraktaśuklādivarṇamātraparatvena niṣkalasandhyādhyānacatuṣkasya ucyamānatvāt | ataḥ sakalasandhyādhyānatrayaṃ samayiviṣayameva | anyathā sakalasandhyādhyānatrayanirūpaṇasya vaiyarthyaprasaṅgassyāt || niṣkalasandhyādhyānam || (kri) (27) putrakādyāstu p. 82) mṛṇālatantuvattanvī raktā śuklā sitevarā |? turyātvarūpā kṛṣṇā vā yā niśīthe vibhāvyate || iti etāḥ pūrvoktasthāneṣu dvādaśānte vā dhyāyīran || (pra) atha samayināṃ sthūlasandhyādhyānamabhidhāya nirātantunibhā sūkṣmā raktā śuklā sitetarā iti śrīmaccintyaviśvasādākhyaśruteḥ nirvāṇadīkṣitaputrakasādhakācāryāṇāṃ trayāṇāṃ niṣkalasandhyādhyānamabhidhatte (putrakādyāḥ) ityādinā (dhyāyīran) ityantena | (putrakādyāḥ) putrakāḥ nirvāṇadīkṣitāḥ | tathā śrīmadvaruṇapaddhatyāṃ yatra pāśaśikhācchedo yogaśśivapade bhavet | nirvāṇākhyā tu sā saiva putrake nābhiṣekataḥ || iti | etatkārikāvalīvyākhyākāreṇa bhaṭṭaśivottamena putrakalakṣaṇamapyuktamevaṃ niradhikāratayā kṛtasamayanirvāṇadīkṣācchinnapāśa p. 83) śikho'bhiṣekarahito yaḥ sa putrako nāma iti | taṃ yadvakṣyati cottarakarmavidhānopakrame ācāryasādhakaputrāṇāgantyeṣṭiradhvaśuddhiyutā kartavyā samayinastadvarjitā iti || te ādyāḥ yeṣāṃ te putrakādyāḥ | ādyapadena sādhakadeśikāḥ sūcitāḥ | tathā śrīmanmṛgendre deśiko mantramṛtiśca putrakassamayī ca yaḥ | catvāra ete śaivāssyuḥ iti | tu śabdaḥ pūrvasmādvaiṣamyadyotakaḥ (mṛṇālatantuvat) bisasūtreṇa tulyam | mṛṇālaṃ bisam ityamaraḥ | (tanvī) sūkṣmā | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye bisatantunibhā sūkṣmā raktā śuklā sitetarā iti | (raktā) udyaddinakaranikarāruṇaprabhā | etatprātaḥ kālīnasandhyādhyānam | (śuklā) candrakoṭisadṛśakāntirityarthaḥ | idaṃ mādhyāhnikasandhyādhyānam | (asitetarā) śvetakāntiḥ amṛtārṇavasavarṇavarṇetyarthaḥ | p. 84) etat sāyantanasandhyādhyānam (yā) sandhyā | (niśīthe) arddharātre | arddharātraniśīthau dvau ityamaraḥ | (vibhāṣyate) viśeṣaṇe tu cintyate | atra yattadornityasaṃbandhāt tatpadaṃ adhyāhatavyaṃ sā | (turyā) caturthī | (aspā) na vidyate rūpaṃ raktādivarṇaḥ yasyārasā tathoktā | kevalaṃ tejospeti yāvat | tathā śrīmatsiddhāntasāsavalyāṃ hṛtpadme prātararkodayanivahanibhaṃ madhyanāḍyāṃ vicintyaṃ madhyāhne bhrūsaroje paramaśivatvacidrūpaminduprakāśam | sāyāhne cordhva padmehyamṛtajalanidhidyotanaṃ svotthanādaṃ rātrerarddhe'prameyaṃ tvacalamavikalaṃ dvādaśāntemahastat || iti | idamarddharātrasandhyādhyānam | tasyā eva pakṣāntaradhyānamāha (kṛṣṇā vā) iti | (iti) jalam | (etāḥ) prātassandhyāprabhṛtayaḥ | (pūrvoktasthāneṣu) hṛdvindubrahmarandhrasthaleṣu || p. 85) sandhyāvandanavidhiḥ || (kri) (28) tato yathādhikāraṃ tattatkālocitāṃ sandhyāṃ dhyātvā, tatprabhāmaṇḍalamadhyasthito dakṣiṇahastena vāmahaste jalaṃ nikṣipya, saṃhitayā sakṛdabhimantrya, kumbhakamudrayā vauṣaḍantamulena sakṛtprayogeṇa śirasi ---------------------------- 1 pā - (sitetarā) śvetānyā || -------------------------------- (34) nikṣipya, punassaṃhitayā'bhimantritaṃ vāri kuśānite vāmapāṇau nidhāya, dakṣiṇahastena tadadhogalitaṃ jalaṃ mūrdhni saṃhitayāṃ vauṣaḍantayā nikṣipet | iti mārjanam || tatpunaravaśiṣṭaṃ toyaṃ dakṣiṇakarasthaṃ dharmarūpaṃ śuddhaṃ pūrakavāyunā vāmanāsāpraviṣṭaṃ sañcintya, kuṃbhakayogenāntaḥ pāpakṣayaṃ kṛtvā tatpāpaṃ kajjalābhaṃ dakṣiṇanāsāpuṭena vinissṛtaṃ vibhāvya, huṃphaḍantāstreṇa p. 86) jvaladagnivarṇavajraśilāyāṃ sabhrukṣepaṃ kṣipet | so'yamadyamarthaḥ || tato mantravat samyagācamya, pūrvavat sakalīkṛtya, kavacenādbhirātmānaṃ saṃveṣṭya, sūryamaṇḍalaṃmadhyasthitaṃ bhagavantaṃ sadāśivaṃ saṃcintya, yadvā gāyatrīṃ ca taptakāñcanavarṇābhāṃ samayasthāpanīṃ parām | varābhayākṣamālāṃ ca kuṇḍikāṃ bibhratīṃ karaiḥ || caturbhujāṃ trinetrāṃ ca gāyatrīṃ satatoditām || iti dhyātvā, oṃ tanmaheśāya vidmahe vāgviśuddhāya dhīmahi | tannaśśivaḥ pracodayāt, ityañjalitrayaṃ sakuśahastābhyāṃ dadyāt | tato daśavāraṃ saptavāraṃ vā gāyatrīṃ japtvā, oṃ hāṃ hauṃ śivāya svāhā, ityañjalitrayadānena saha japaṃ nivedya, saṃhitayā svāhāntaṃ santarpya, oṃ hāṃ sarvebhyo mantrebhyassvāhā, oṃ hāṃ sarvebhyo p. 87) devebhyassvāhā, iti karāgreṇa ṛjukuśaiḥ, tataḥ kaṇṭhopavītī oṃ hāṃ sarvebhya ṛṣibhyo namaḥ, ityaṅguliparvasandhibhiḥ, oṃ hāṃ sarvebhyo manuṣyebhyo vaṣaṭ iti kaniṣṭhāmūlābhyāṃ oṃ hāṃ sarvebhyo bhūtebhyo vauṣaṭ iti saṃlagnakaratalamūlena, tato'pasavyaṃ kṛtvā,# kuśān bhaktvā, sa tilacāriṇā, oṃ hāṃ sarvebhyaḥ pitṛbhyassvadhā, oṃ hāṃ sarvābhyo mātṛbhyassvadhā oṃ hāṃ sarvebhyo jñātibhyassvadhā, oṃ hāṃ sarvebhya ācāryebhyassvadhā iti pradeśinyaṅguṣṭhamūlābhyāṃ tarpayet || ----------------------------- ----------------------------- (35) yadvā vistareṇa mūlamantraprabhṛtimantrān svāhāntaṃ prathamamaṅgulyagreṇa devatīrthena santarpya, tathaiva, oṃ hāṃ ādityebhyassvāhā, oṃ hāṃ vasubhyassvāhā, p. 88) oṃ hāṃ rudrebhyassvāhā, oṃ hāṃ viśvebhyassvāhā, oṃ hāṃ sādhyebhyassvāhā, oṃ hāṃ marudbhayassvāhā, oṃ hāṃ bhṛgubhyassvāhā, oṃ hāṃ aṅgirobhyassvāhā, ityaṣṭau devagaṇāṃstarpayet || tataḥ kaṇṭhopavītī oṃ hāṃ atra ye namaḥ , oṃ hāṃ vasiṣṭhāya namaḥ , oṃ hāṃ putvastyāyanamaḥ, oṃ hāṃ kratave namaḥ, oṃ hāṃ bhāradvājāya namaḥ, oṃ hāṃ viśvāmitrāya namaḥ, oṃ hāṃ pracetase namaḥ, oṃ hāṃ ṛcchakāya namaḥ , oṃ hāṃ agastyāya namaḥ, oṃ hāṃ dadhīcaye namaḥ, oṃ hāṃ durvāsase namaḥ, ityekādaśarṣīn parvasandhibhiḥ, oṃ hāṃ sanakāya vaṣaṭ, oṃ hāṃ | sanandāya vaṣaṭ, oṃ hāṃ sanātanāya vaṣaṭ, oṃ hāṃ sanatkumārāya vaṣaṭ, oṃ hāṃ kapilāya vaṣaṭ, oṃ hāṃ pañcaśikhāya vaṣaṭ, oṃ hāṃ ṛbhave vaṣaṭ, iti sapta manuṣyān kaniṣṭhāmūlābhyāṃ, p. 89) oṃ hāṃ sarvebhyo bhūtebhyo vauṣaṭ, iti saṃlagnakaratalamūlena pañcabhūtāni, atha dakṣaskandhopavītī kuśamūlāgreṇa sa tilavāriṇā oṃ hāṃ kanyavāhanāya svadhā, oṃ hāṃ analāya svadhā, oṃ hāṃ somāya svadhā, oṃ hāṃ yamāya svadhā, oṃ hāṃ aryamaṇe svadhā, oṃ hāṃ agniṣvāttāya svadhā, oṃ hāṃ barhiṣade svadhā, oṃ hāṃ ājyapāya svadhā, oṃ hāṃ somapāya svadhā, iti devapitṝn, oṃ hāṃ īśāya pitre svadhā, oṃ hāṃ sadāśivāya pitāmahāya svadhā, oṃ hāṃ śāntāya pavitrāmahāya svadhā iti viśeṣapitṝn, oṃ hāṃ pitṛbhyassvadhā, oṃ hāṃ pitāmahebhyassvadhā, oṃ hāṃ prapitāmahebhyassvadhā, oṃ hāṃ vṛddhaprapitā -------------------------------- -------------------------------- (36) mahebhyassvadhā oṃ hāṃ mātṛbhyassvadhā, oṃ hāṃ p. 90) mātāmahebhyassvadhā, oṃ hāṃ pramātāmahebhyassvadhā, oṃ hāṃ vṛddhapramātāmahebhyassvadhā, oṃ hāṃ sarvebhyaḥ pitṛbhyassvadhā iti pretapitṝn, oṃ hāṃ mātṛbhyassvadhā, oṃ hāṃ mātāmahībhyassvadhā, oṃ hāṃ pitāmahībhyassvadhā, oṃ hāṃ prapitāmahībhyassvadhā, oṃ hāṃ sarvebhyo jñātibhyassvadhā, oṃ hāṃ sarvebhya ācāryebhyassvadhā, oṃ hāṃ digbhyassvadhā, oṃ hāṃ digpatibhyassvadhā, oṃ hāṃ siddhebhyassvadhā, oṃ hāṃ mātṛbhyassvadhā, oṃ hāṃ grahebhyassvadhā, oṃ hāṃ nakṣatrebhyassvadhā, oṃ hāṃ rakṣobhyassvadhā, iti santarpya, oṃ haḥ astrāya huṃ phaṭ, iti sakuśaṃ jalaṃ tīre nikṣipet | athopavītī gaṇapatyambikādīnāṃ mantramuccārya santarpya, kuśāṃstyaktvā, samācamya, sakalīkṛtya, hrasvaprāsādena tīrthamupasaṃharet | dvijaścet sāvitrījapopasthānānantaraṃ p. 91) saṃhitayā ādityamūrtaye śivāyopasthānaṃ kṛtvā, prāsādaṃ yathāśakti śatamardhaṃ tadardhaṃ daśavāraṃ vā japtvā, nivedayet || (28) (pra) * atha samayyādyadhikāribhedena sandhyādhyānamudāhṛtya kathaṃ sandhyāṃ vandayedityākāṃkṣāyāṃ tadvandanavidhiṃ brūte (tataḥ) ityādinā (tyaktvā) ityantena | (tataḥ) sandhyādhyānānantaram | (yathādhikāram) samayiputrakādyadhikāramanatikramya | (tattatkālocitām) te te kālāstattatkālāḥ prātarādisamayā ityarthaḥ | teṣāmucitā arhā tām | (tatprabhāmaṇḍalamadhyasthitaḥ) tasyāḥ sandhyāyāḥ prabhāmaṇḍalaṃ raktādimarīcimaṇḍalaṃ tasya madhyaḥ tatra sthitaḥ | svatanuṃ sandhyākāntimaṇḍalābhyantara- praviṣṭāṃ cintayānniti tātparyārthaḥ || sandhyāvandanavidhau mantrābhiṣekakramamāha p. 92) (dakṣiṇa) iti | kuṃbhakamudrālakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe kuṃbhakaṃmudrā -------------------------------- * pā - yathādhikāram || -------------------------------- (37) anyonyasaṃbaddhāṅguṣṭhadvayā sajalavāmahastataloparinyastasavyapāṇitalā arddhenduvat pṛṣṭhato vakrāṅgulipāṇidvayātmikā sandhyāyāṃ mantrābhiṣekādau kāryā iti | # mantrābhiṣekānantarakāryamāha (punassaṃhitayā'bhimantritam ) iti | (tadadhogalitam) tadadhaḥ vāmakarādadhastāt galitaṃ cyutam | (iti) ittham | (mārjanam) mārjanākhyaṃ karma | saṃhitāmantrairmūrdhni jalakaṇavikiraṇalakṣaṇaṃ mārjanasaṃśa, karmetyucyate | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ vāmapāṇipatattoyaṃ yojayan savya pāṇinā | uttamāṅge kramānmantrairmārjanaṃ samudāhṛtam || iti | * mārjanakarmāvaśeṣitatoyaṃ kiṃ kuryādityāha p. 93) (tat) iti | (tat) vāmakarasthodakam | (avaśiṣṭam) mārjanakarmaṇo'vaśeṣam | (dakṣiṇakarastham) vāmakarāt dakṣiṇakare prakṣiptamityarthaḥ | (śuddham) sitavarṇam | (kuṃbhakayogena) kuṃbhakīkaraṇena | (antaḥ) dehābhyantare | (pāpakṣayam) pāpāni vācikādikuṣkarmāṇi | teṣāṃ kṣayaḥ vināśaḥ tam | tathā pūrakeṇa hṛdisthantannītvā'strantu tridhā smaret | vāṅmanaḥ kāyikaṃ pāpaṃ recakeṇa tu recayet || iti | (tat pāpam) śarīrābhyantarasthamadharmam | (kajjalābham) añjanavarṇaṃ kṛṣṇamityarthaḥ | (vinissṛtam) nahirgatam | (jvaladagnivarṇavajraśilāyām) jvalan dīpyamānaḥ sa cāsau agniḥ tasya varṇaḥ kāntiryasyāssā jvaladagnivarṇā sā cāsau vajraśilā vajropalaḥ tasyāṃ nairṛtadigbhāge vibhāvitavajraśilāyāmityarthaḥ | p. 94) evamuvāca śrīmadvālajñānaratnāvalīkāraḥ | tathā cāha śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāraḥ | jalaṃ bajraśilāpṛṣṭhe kṣipet tadaghamarṣaṇam ityatra jalakṣepo nairṛtyāṃ diśi kartavyaḥ iti | tathā śrīmatkiraṇavyākhyāne aghaṃ pāpaṃ samākhyātaṃ marṣaṇaṃ tasya nāśanam | naiṛtī yā śivenoktā saṃjñayā pāpahāriṇī || iti | nanvenaṃ kṛtasya dehāntaḥ pāpamayatoyasya vajraśilāprakṣepātmakasya karmaṇaḥ kimabhidhānamityāśaṃvaya bodharūpaṃ sitaṃ toyaṃ vāmayā'kṛṣya kuṃbhayet | kṣipedvajraśilāyāṃ yattadbhavedaghamarṣaṇam || iti somaśaṃbhupaddhatiśruteḥ tadaghamarṣaṇamityucyate ityāha (so'yam) iti | (aghamarṣaḥ) aghaśamanamityarthaḥ | anantaraṃ kiṃ kuryādityāśaṃkya aghamarṣaṇakarmakaraṇaśuddhyarthamupaspṛṃśedi p. 95) ------------------------------------ * pā - aghamarṣaṇavidhimāha (tat) iti || (38) tyāha (tato mantravat) iti (tataḥ) aghamarṣānantaram | atra ācamanāntaraṃ śuddhyarthamityuktaṃ śrīmanmṛgendravyākhyākāreṇa | yadā yadā samācāmenmantranyāsaṃ tadā tadā | kurvīta karakāyeṣu mantrimantrārthasiddhaye || iti śrīmatsomaśaṃbhupaddhatau pratyācamanaṃ mantranyāsasya vihitatvāt sakalīkuryādityāha (pūrvavat sakalīkṛtya) iti | adīkṣitādijanānāmaprakāśārthaṃ svaśarīramaṃbhobhiḥ kavacamantreṇa samāveṣṭayedityāha (kavacena) iti | evamuktaṃ śrīmadbālajñānaratnāvalīkāreṇa | (ātmānam) svaśarīram | hastābhyāṃ tarpaṇaṃ proktaṃ prīṇanaṃ tarpaṇaṃ smṛtam | iti śrīmatkāmikaśruteḥ gāyatrimūlasaṃhitādisarvamantrāṇāṃ p. 96) prīṇanārthaṃ tarpaṇavidhimāha (sūryamaṇḍala) iti | (bhagavantam) bhagaḥ ṣāṅguṇyam | taduktaṃ viṣṇupurāṇe aiśvaryasya samagrasya vīryasya yaśasaśśriyaḥ | jñānavairāgyayoścaiva ṣaṇṇāṃ bhaga itīraṇā || iti | tena nityayuktam | matuvayaṃ nityayoge | (gāyatrīñca) iti | atra gāyantaṃ trāyata iti gāyatrīśabdārthaḥ gāyatrīdevatāñca | taddhyānamāha (taptakāñcana) iti | (samayasthāpanīm) śaivācārapratiṣṭhākarīm | (carām) śreṣṭhām | (samayāśśapathācārakālasiddhāntasañcidaḥ eṣāṃ viparyaye śreṣṭhe dūrānātmottamāḥ parāḥ iti cāmaraḥ | (kuṇḍikām) kamaṇḍalum | subodhamanyat | gāyatrimantroddhāraḥ pradarśitaḥ śrīmadbālajñānaratnāvalyāṃ oṃ tanmaheśāya padaṃ vidmahe ca tataḥ padam | vāgviśuddhāya tatrā'nte p. 97) dhīmahīti samanvitam || tannaśśivapadaṃ tasmānniyo | jecca pracodayāt | gāyatrī kathitā vatsa iti kālottarīyake || iti | (añjalitrayam) añjalayaḥ uttānahastadvayasampuṭāḥ | tathā manuḥ śrāddhe piṇḍe vivāhe ca dāne caikena dīyate | tarpaṇe tūbhayenaiva jalaṃ deyantu nānyathā iti | pāṇirnikubjaḥ prasṛtistau yutāvañjaliḥ pumān ityamaraḥ | teṣāṃ trayaṃ | (tataḥ) gāyatrī tarpaṇānantaram | (japtvā) japaṃ vidhāya | trisandhyaṃ śivagāyatrīṃ japedbhaktisamanvitaḥ | evaṃ mantraṃ japitvā'rghyaṃ datvā sadyovisarjanam || iti śrīmaccintyaviśvasādākhyaśruteḥ gāyatrī japānantaraṃ visarjanārghyaṃ dadyāt | (śivāyasvāhā) iti | atra svassvarge ityanena svāhā śabdasyāmṛtārthatvāt sva ---------------------------------- ---------------------------------- p. 98) (39) śabdena svargaḥ kathyate hākāreṇāpi ekadeśalakṣaṇayaivāhāra iti svaḥ svarge yaḥ āhāraḥ amṛtamiti svāhāśabdārtho jñeyaḥ | (añjalitrayadānena) tarpaṇatrayadānena | (sarvebhyo mantrebhyaḥ) iti | atra sarvamantrā āṇavaśāktaśāṃbhavabhedena śatakoṭimantrāḥ | (sarvebhyo devebhyaḥ) iti | atra sarvadevāḥ ādityādidevagaṇāḥ aṣṭau | (karāgreṇa) devatīrthenetyarthaḥ | (ṛjukuśaiḥ) iti | kuśāgreṇetyarthaḥ || devānāmupavītena ṛṣīṇāṃ kaṇṭhalaṃbanam iti śrīmatkālottaraśruteḥ anuddhṛtānyatarabāhukopavītassan ṛṣīṃstarpayedityāha (tataḥ kaṇṭhopavītī) iti | (sarvebhya ṛṣibhyo namaḥ) iti | (atra sarvarṣayaḥ atrivasiṣṭhādyekādaśarṣayaḥ | nama p. 99) ityatra nakāreṇa nāka ucyate | makāreṇāpi bindusvarūpalakṣaṇayā candrāmṛtameveti namaśśabdārthaḥ | tathā śrīmatkālottare kathitam | (aṅguliparvasandhibhiḥ) ārṣatīrthenetyarthaḥ | atra ṛṣīṇāṃ tarpaṇaṃ kuśamadhyena vidheyamityuktaṃ śrīmadvālajñānaratnāvalīkāreṇa | (sarvebhyo manuṣyebhyaḥ) iti | atra sarvamanuṣyāḥ sanakādisaptamanuṣyāḥ | (kaniṣṭhāmūlābhyām) prājāpatyatīrthenetyarthaḥ | (sarvebhyo bhūtebhyaḥ) iti | atra sarvabhūtāni ākāśādīni pañca | evamuktaṃ śrīmadbālajñānaratnāvalyām | (saṃlagnakaratalamūlena) saṃśliṣṭahastatalabudhnabhāgenabrahmatīrthenetyarthaḥ || pitṝṇāṃ prācīnāvītaṃ tarpayet susamāhitaḥ iti śrīmatkālottaraśruteḥ uddhṛtavāmabāhukopavītassan pitṝṃstarpayedityāha (apasavyaṃ kṛtvā) iti | p. 100) (kuśān) karmān | (bhaṃktvā) tiryak kṛtvā kuśamūlāgrābhyāmiti yāvat | (sarvebhyaḥ pitṛbhyaḥ) iti | atra sarvapitaraḥ deva pitṛviśeṣapitṛpretapitaraḥ | (sarvābhyo mātṛbhyaḥ) iti | atra sarvamātaraḥ mātṛpitāmahayādayaḥ | (sarvebhyo jñātibhyaḥ) iti | atra jñātayaḥ sagotrāḥ | sagotrabāndhavajñātibandhusvasvajanāssamāḥ ityamaraḥ | (sarvebhya ācāryebhyaḥ) iti | atra ācāryāḥ svaguruprabhṛtayaḥ | tathā śrīmanmṛgendre tathā 'pasavyena pitṝn sapatnīkān pitāmahān | prapūrvān svagurunaivaṃ codakān bodhakān parān || iti | (pradeśinyaṅguṣṭhamūlābhyām) pradeśinī ca tarjanī tarjanī syāt pradeśinī ityamaraḥ | aṅguṣṭhamūlañca aṅguṣṭhabudhnabhāgaḥ pradeśinyaṅguṣṭhamūle tābhyāṃ pitṛtīrthenetyarthaḥ | tathā śrīmatkāmike p. 101) karāgre daivikaṃ tīrthaṃ parvasandhiṣu cārṣakam | tīrthaṃ kaniṣṭhakāmūle prājāpatyaṃ prakīrtitam | paitṛkaṃ tarjanīmūle brāhmakaṃ karamūlataḥ | iti | svadhetyatra svaśabdena divyamucyate | dhāśabdenāpyekadeśalakṣaṇayā sudhaiveti svadhāśabdārthaḥ | tathā śrīmadbālajñānaratnāvalyāṃ saṃpradāne | yataḥ proktaśśabdassvāhā svadhā namaḥ | dīyate'mṛtameteṣāṃ trayāṇāmapi tat samam || svassvargeyastadāhāro'mṛtaṃ teṣāṃ divaukasām | svadhā yatsvardivyaṃ proktaṃ dhā sudhā pitṛṣu priyā || namo yo neti nāko yastasminmendussudhā nṛṇām | iti | (tarpayet) tarpaṇaṃ kuryāt | tarpaṇaṃ nāma tṛptiḥ sohityaṃ tarpaṇaṃ tṛptiḥ ityamaraḥ || evaṃ saṅgrahatarpaṇaṃ pradarśya vistaratarpaṇavidhimāha | (yadvā) iti | ādityādidevagaṇānāṃ tarpaṇamāha (tathaiva) iti | aṅgulyagreṇaivetyarthaḥ | p. 102) atriprabhṛtimunīnāṃ tarpaṇamāha (tataḥ) iti | sanakādimanuṣyāṇāṃ tarpaṇamāha (oṃ hāṃ sanakāya vaṣaṭ) iti | ākāśādibhūtānāṃ tarpaṇamāha (oṃ hāṃ sarvebhyaḥ) iti | kavyavāhādi devapitṛtarpaṇamāha (tataḥ) iti | sanakādimanuṣyāṇāṃ tarpaṇamāha (oṃ hāṃ sanakāya vaṣaṭ) iti | ākāśādibhūtānāṃ tarpaṇamāha (oṃ hāṃ sarvebhyaḥ) iti | kavyavāhādidevapitṛtarpaṇamāha (atha) iti | (dakṣaskandhopavītī) apasavyopavītītyarthaḥ | īśādiviśeṣapitṛtarpaṇamāha (oṃ hāṃ īśāya pitre svadhā) iti | pitṛprabhṛtipretapitṛtarpaṇamāha (oṃ hāṃ pitṛbhyassvadhā) iti | pitāmahāḥ pitṛjanakāḥ | prapitāmahāḥ pitāmahajanakāḥ | vṛddhaprapitāmahāḥ pitāmahajanakajanakāḥ | mātāmahāḥ mātṛjanakāḥ | pramātāmahāḥ mātāmahajanakāḥ | vṛddhapramātāmahāḥ mātāmahajanakajanakāḥ | p. 103) pitāmaḥ pitṛpitā tatpitā prapitāmahaḥ | māturmātāmahādyevam, ityamaraḥ | (pretapitṝn) iti | atra yadyapi sapiṇḍīkaraṇānantaraṃ pretatvamavidyamānaṃ tathāpi bhūtapūrvagatyā proktamityadoṣaḥ | tadanantarakaraṇīyāni tarpaṇānyāha (oṃ hāṃ mātṛbhyassvadhā) ityādi || atha tarpaṇānantarakaraṇīyānyāha (samācamya) ityādinā (nivedayet) ityantena | (tīrtham) iti | pūrvaṃ bindusthā ---------------------------------- ---------------------------------- (42) nādākṛṣṭamamṛtamityarthaḥ | (upasaṃharet) bindusthāna eva yojayet | (upasthānam) iti | atra śivarūpāyādityāya jalāñjalijalairabhimukhamupasthānaṃ siddhamevetyuktaṃ śrīmatsārddhatriśativṛttikāreṇa | tathā ca mahābhārate karṇapa?rvaṇi p. 104) kṛtvā pradakṣiṇaṃ yatvādupasthāya ca bhāskaram iti | (nivedayet) śive samarpayet || sandhyātikrame parihāraḥ || (kri) (29) uktasandhyākālabhraṃśe saṃhitāmekavāraṃ japet || (29) (pra) atha sandhyāyāḥ kālātikrameṇa kṛtau prāyaścittamāha (ukta) ityādinā (japet) ityantena | (uktasandhyākālabhraṃśe) uktasandhyākālaḥ prātastārakite'mbare ityādyuditasandhyāsamayaḥ | tasya bhraṃśaḥ paricyutiḥ tasmin | (saṃhitām) śivaikādaśikām | tathā sandhyākālaparibhramśe śivaikādaśikāṃ japet iti | atra paribhraṃśaḥ saṃdhyākālata eva na tu karmataḥ | tasya sakṛt sandhyāvilepe tu sadyojātaśataṃ japet iti pṛthaktayā prāyāścittaśruteḥ || sūryapūjā || (kri) (20) tato'strapañjaramadhyagaḥ pṛthivyāditatvāni p. 105) manasā santyajan śuddhavidyātattvāntavyāptikaṃ pūjāsthānaṃ praviśya, pūjopakaraṇāvyupāhṛtya, pūrvāsyo bhāskaramarcayet | oṃ raḥ astrā | phaṭ, iti hastatalapṛṣṭhe saṃśoddhya, vauṣaḍantamūlenāplāvya, aṅguṣṭhayostarjanībhyāṃ oṃ aṃ hṛdayāya namaḥ, kaniṣṭhānāmikāmadhyamāṃsu aṅguṣṭhābhyāṃ oṃ aṃ arkāya śirase namaḥ, oṃ aṃ bhūrbhuvassvaroṃ jvālinīśikhāyai namaḥ, oṃ aṃ hrūṃ kavacāya namaḥ, hastatalayormadhyamāṅgulībhyāṃ, oṃ hāṃ bhānunetrābhyāṃ namaḥ, tarjanyoraṅguṣṭhābhyāṃ, oṃ raḥ astrāya phaṭ, iti vinyasya, kavacenāvakuṇṭhya, ubhau saṃyojya, mūlaṃ vauṣaḍantaṃ vinyasya, sūryamūlamantreṇa kṛtadehaśuddhirdakṣiṇāṅguṣṭhānāmikāyugmena hṛdi hṛdayaṃ mūrdhni śiromantraṃ śikhāyāṃ śikhāṃ kaṇṭhaprāvaraṇatvena stanamadhyāntaṃ tarjanībhyāṃ kavacaṃ madhyamātarjanībhyāṃ p. 106) netramantraṃ netrayorhastatalayorastraṃ ca vinyasya, daśadikṣu choṭikayā astreṇa digbandhanaṃ vidhāya, sarvāṅgeṣu mūlamantraṃ mahāmudrayā vinyasya, svatanuṃ sūryarūpaṃ bhāvayet || paścāttāmrapātre raktapuṣpāditoyena arghyaṃ kṛtvā jānubhyāmavaniṃ gato mastakāntaṃ nītvā, oṃ srāṃ hrīṃ saḥ | sūryāya namaḥ, iti darśanārghyaṃ datvā, yathāśaktijapaṃ ca kuryāt | tato'rghyapātramastreṇa saṃśodhya, lalāṭmadhyasphuradaruṇabinduvinisutāmṛtadhārayā, oṃ khaṃ khaṣolkāya namaḥ iti gandhodakenāpūrya, tatra ṣaḍaṅgairmūlamantreṇa ca saṃpūjya, astrakavacābhyāṃ rakṣāvakuṇṭhane vidhāya, mūlena dhenumudrāṃ darśayitvā, tajjalairdravyamātmānaṃ bhūmi cāstreṇa saṃprokṣya, puṣpakṣepeṇāstreṇa vighnānuccāṭya, tataḥ sthaṇḍile likhitāṣṭadalapadmetāmrādinirmitapadmenārcayet || p. 107) tatra dvāradakṣiṇapārśve, oṃ aṃ daṇḍine namaḥ, iti daṇḍī dvārdakṣiṇe gaustundilo lambakūrcatān | maṣībhājanalekhinyau dhārayan hastayordvayoḥ || prāṇināṃ karmasākṣī ca tatkarmāṇi likhatyasau | iti tadvāmapārśve oṃ aṃ piṅgalāya namaḥ, raktavarṇassuveṣāḍhyassūcīhastasamanvitaḥ | piṅgalo vā pārśve tu pratīhāraśca daṇḍavān || iti dhyātvā'bhyarcya, padmasyaiśānyāṃ, oṃ aṃ gaṇapataye namaḥ, iti * raktaṃ padmāsanāsīnaṃ dantau pāśāṅkuśau phalam | dadhānaṃ ca catuhastairgajavaktraṃ gaṇādhipam || iti dhyātvā'bhyarcya, tasyāgneyyāṃ, oṃ aṃ gurubhyo namaḥ, iti jaṭāmakuṭaśobhāḍhyaṃ bhasmapāṇḍaravigraham | yogapaṭṭayutaṃ brahmasūtrannābhisthalopari || --------------------------------- --------------------------------- p. 108) (43) kṛtayogākhyamudraṃ ca dhyāyecchāntaṃ guruṃ param | iti dhyātvā saṃpūjya, madhye, oṃ aṃ prabhūtāsanāya namaḥ iti śvetapīṭhamarcayet | āgneyādicatuṣkoṇeṣu, oṃ aṃ vimalāya namaḥ, oṃ aṃ sārāya namaḥ, oṃ aṃ ārādhyāya namaḥ, oṃ aṃ paramasukhāya namaḥ, iti sitaraktapītaharitasimharūpāṇi vicintyārcayet || tadupari, oṃ aṃ padmāya namaḥ, iti sitapadmaṃ tasya pūrvādīśāntakesareṣu, oṃ rāṃ dīptāyai namaḥ, oṃ rīṃ sūkṣmāyai namaḥ, oṃ ruṃ rujāyai namaḥ, oṃ rūṃ bhadrāyai namaḥ, oṃ reṃ vibhūtyai namaḥ, oṃ raiṃ vimalāyai namaḥ, oṃ roṃ amoghāyai namaḥ, oṃ rauṃ vidyutāyai namaḥ, karṇikāyāmīśāne, oṃ raḥ sarvatomukhyai namaḥ, iti yadvāṃ dīptadīpaśikhākārā dhyātavyā navaśaktayaḥ | padmacāmarahastāśvaraktāssarvāṅgabhūṣaṇāḥ || p. 109) evaṃ dhyātvā'bhyarcya, visphuramudrāṃ darśayitvā, madhye oṃ aṃ arkāsanāya namaḥ, ityarkāsanaṃ sampūjya, dhavalāmbhoruhārūḍhaṃ dāḍimīkusumaprabham | sphuradraktamahātejo vṛttamaṇḍalamadhyagam || aṃsāsaktasphuṭaśceta sanālābjakaradvayam | ekāsyaṃ cintayedbhānuṃ dvinetraṃ raktavāsasam || iti dhyātvā, oṃ khaṃ khaṣolkāyaṃ sūryamūrtaye namaḥ, ityāsanopari mūrtiṃ vinyasya, oṃ bhāṃ bhānunetrābhyāṃ namaḥ, iti netre datvā, puṣpairañjalimāpūrya, lalāṭākṛṣṭasphuradaruṇabindumañjalau vicintya, oṃ hrāṃ hrīṃ saḥ sūryāya namaḥ, ityanena mūlamantreṇa tadvyāpakamāvāhayet || upahṛdayenāvāhanīmudrayā'vāhya, sthāpanyā padmāsane saṃsthāpya, sannidhānyā sannidhāpya, niṣṭhurayā nirodhya, nitya? mudrāṃ pradarśya, p. 110) sūryasya hṛdayādikarāntasthāneṣu hṛdayādimantrān vinyasya, mūlenaikatvaṃ kṛtvā, rakṣāvakuṇṭhane kṛtvā, mūlenāmṛtamudrāṃ mahāmudrāñca vidhāya, pādyācamanārghyāṇi namassvadhāsvāhāntakhaṣolkinā datvā, mūlena vauṣaḍantena puṣpadūrvākṣatādi ca kṛtvā, oṃ khaṃ khaṣolkāya namaḥ, ityupahṛdayenābhyaṅgādipūrvaṃ saṃsnāpya, rakta *puṣpagandhādibhiralaṃkṛtya, oṃ hrāṃ hrīṃ saḥ sūryāya namaḥ, iti puṣpāñjalitrayeṇābhyarcya arghyaṃ datvā, padmamudrāṃ bimbamudrāṃ ca darśayet || tato layāṅgamabhyarcya, bhogāṅgapūjārthaṃ prārthya, āgneyaiśānanairṛtavāyavyadaleṣu hṛdayaśiraśśikhākavacamantrān sūryahṛdayādisthānebhya ādāya, saumyāni raktavarṇāni paradābjakarāṇi ca | bhūṣitāni dvihastāni bhānoraṅgāni bhāvayet || p. 111) iti vibhāvyābhyarcya, devasyāgratastadvannetraṃ pūrvoktarūpaṃ pūrvādicaturdaleṣu astraṃ ca vidyutpuṃja nibhaṃ cāstramugradaṃṣṭrākarālinam | iti dhyātvā'bhyarcya, hṛdayādīnāṃ dhenumudrāṃ netrayorgoviṣāṇamudrāmastrasya trāsanīmudrāṃ ca pradarśyārghyayet || tadanu pūrvādidalāgreṣu oṃ saṃ somāya namaḥ, oṃ buṃ budhāya namaḥ, oṃ bṛṃ vṛhaspataye namaḥ, oṃ bhaṃ bhārgavāya namaḥ, iti āgneyādidalāgreṣu, oṃ aṃ aṅgārakāya namaḥ, oṃ śaṃ śanaiścarāya namaḥ, oṃ raṃ rāhve? namaḥ, oṃ kaṃ ketave namaḥ, iti ca, somaṃ kumudakundābhaṃ budhaṃ cāmīkaraprabham | guruṃ gorocanābhāsaṃ śukraṃ gokṣīrasannibham || raktamaṅgārakaṃ dhyāyedrājāvartanibhaṃ śanim | kṛṣṇaṃ kṛtāñjaliṃ rāhuṃ ketuṃ dhūmrāhisannibham || p. 112) kāmarūpadharān sarvān divyābharaṇabhūṣitān | vāmorunyastahastāṃśca dakṣahastābhayapradān || sitapadmakaraṃ somaṃ rāhuketū kṛtāñjalī | ardhakāyordhvakeśau ca raktāgraktalocanau || śani daṃṣṭrākarālantu rāhuñca vikṛtānanam | iti dhyātvā'bhyarcya, namomudrāṃ darśayitvā, arghyaṃ datvā, dhūpadīpanaivedyapānīyatāṃbūlādidarpaṇacchatra- ------------------------------- * pā - vastrā ------------------------------- (85) cāmarāṇyantarāntarā ācamanārghyadānasahitānyupahṛdā datvā, mūlamantraṃ yathāśakti japtvā, arghyapātrāṃbhasā svāhāntamūlena bhāskarāya samarpya, aṅgānāṃ daśāṃśaṃ japtvā, nivedya, daṇḍyādyaissevyamāno vimalamukhacatussiṃhapādāsanastho dīptādyaiśśaktijālairaruṇamaṇiruciśśrīkhaṣolkātmamūrtiḥ | svāṅgasvāṅgagraharkṣapramukhaparivṛtaśśvetapadmādhirūḍhaśś vetābjāṃ p. 113) sadvihastaśśubhanayanayugaśśaṃbhusūryo'vatādvaḥ | iti stotrādikaṃ paṭhitvā, devannamaskṛtya, saṃpūjya, (sūryaḥ? *khesañcaratīti śvaṣaḥ tatra ulkā iva vartamānaḥ) khaṣolkinā svāhāntena parāṅmukhārghyaṃ datvā, kṣamasvetyabhidhāya, huṃphaḍantāstreṇa nārācamudrayā aṅgādimantrānutthāpya, oṃ khaṃ khaṣolkāya sūryamūrtaye namaḥ iti divyamudrayā deve saṃyojya, tanmūlamantreṇa hṛtpuṇḍarīkasthe śivasūrye yojayet || (20) (pra) atha sandhyāvandanakramamudīrya, sūryopasthānamātmejyā liṅgāgnigurupustakam | iti nityaṃ samākhyātaṃ ṣaḍādhāraśivārcanam || iti vacanāt liṅgādiṣaḍādhāraśivapūjaneṣu sūryādhārasaparyāyāśca nityatayā'ntargatatvāt prathamantadarcanavidhiṃ darśayituṃ tatpūrvakaraṇīyannirūpayati p. 114) (tataḥ) ityādinā (upahṛtya) ityantena | nanu tarhi śivārcanānantaraṃ tadarcanamastviti cenna sūryasya sakalatayā pūrvamarcanīyatvāt | tathā śrīmadaṃśumati sakalassūryarūpastu niṣkalaśśiva eva ca | dehasthaṃ pūrvamārāddhya paścāddevaṃ yajedbudhaḥ || iti | nanu etatsūryapūjā kāmanāviṣayatvāt mumukṣubhiḥ na kartavyeti keciṃdūcire | tanna bubhukṣuśca mumukṣuśca sakṛnnityaṃ prapūjayet iti śrīmatṣaṭsahasrikāyāmuktatvāt mumukṣūṇāmapi kartavyeti guravaḥ | snānādikarma kṛtvā gṛhaṃ pratyāgacchataḥ kṛtyamāha (astra) iti | (astrapañjaramadhyagaḥ) astramantramayavimānābhyantaragataḥ | ātmānaṃ astramayavimānamadhyavartinaṃ bhāvayanniti tātparyārthaḥ | tathā śrīmatkāmike vighnānnirodhya mārgasthānastrātmakavimānagaḥ | p. 115) vrajeddevālayaṃ vāpi gṛhamātmīyamuttamam || iti | (pṛthivyāditatvāni) iti | atra aptatvādimāyāntatatvānyādiśabdārthaḥ | (santyajan) (46) sopānakrameṇollaṃghayan ityarthaḥ | tathā śrīsamanāthapaddhatyāṃ dharādimāyā- paryanta-tatvasopānapaddhatim | laṅghayan śuddhavidyātmasadāśivapadaṃ viśet || iti | (śuddhavidyātatvāntavyāptikam) śuddhavidyāvidhivyāpakam | (upāhṛtya) samānīyaṃ || atha sūryapūjāvidhimatidiśati (pūrvāsyaḥ) ityādinā (yojayet) ityantena | nanu kathaṃ sūryaṃ pūjayedityāśaṃkya tatra tāvat kuryāt karāṅgavinyāsaṃ sūryamūlāṅgaśaṃbaraiḥ | vidhāya dehasaṃśuddhiṃ sūryaśaṃbarabhāvataḥ || bhāvayedbhānurūpeṇa snātmānaṃ bhāskaraṃ param | iti siddhāntaśekharaśrutiṃ hṛdi nidhāya sūryārcakasya tatsvarūpasiddhaye p. 116) sakalīkaraṇaprakāramāha (oṃ raḥ astrāya phaṭ) iti | saurahṛdayādyaṅgamantrāṇāmuddhāraḥ pradarśitaḥ śrīrāmanāthapaddhatyāṃ sānusvāreṇa pūrveṇa svareṇa hṛdayaṃ śiraḥ | hṛdnījapūrvagarkāya śirase nama ityataḥ || oṃbhūrbhuvassvaroṃ jvālinī śikhāyai namaśśikhām | hūṃkāreṇa sarepheṇa kavacaṃ bhāmiti bruvan || netre ca savisargāgnibījamastraṃ ca pūjayet | iti | (aṅganyāsakramamāha) (dakṣiṇāṅguṣṭhe) iti | (bhoṭikayā) iti | etallakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe choṭikā aṅguṣṭhatarjanīmūrddhabhyāṃ śabdotthāpanarūpā vighnaprotsāraṇarūpā prayojyā iti || tataḥ kiṃ vidadhītetyāśaṃkāyāṃ darśanārghyaṃ dadyādityāha (paścāt) iti | (raktapuṣpādi) iti | ādipadena raktacandanādyucyate | tathā p. 117) śrīmaccintyaviśvasādākhye tatpātre jalamāpūrya raktacandanataṇḍulaiḥ | raktapuṣpakuśairvāpi iti | (arghyaṃ kṛtvā) iti | atra mūlamantreṇeti śeṣaḥ | evamākhyātaṃ śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa | (jānubhyāmavaniṃ gataḥ) mahīnihitajānudvaya ityarthaḥ | sūryasya viśeṣārghyakaraṇavidhimabhidhatte (tataḥ) iti | (lalāṭamadhyasphuradaruṇabinduvinisrutāmṛtadhārayā) lalāṭamddhyaḥ alikāntarālaṃ tasmin sphuran prakāśamānaḥ sa cāsau aruṇabinduḥ raktavarṇasudhārūpatoyadhārā tayā | dhenumudrālakṣaṇamuktaṃ śrībhojadevena anyonyagrathitāṅgulīṣu kaniṣṭhānāmikayormadhyamātarjanyośca saṃyojanena gostanākārā dhenumudrā iti | dravyātamasthānaśuddhimāha (tajjalaiḥ) iti | (dravyam) pūjopakaraṇapuṣpādyam | dravyaṃ vitte p. 118) guṇāśraye iti nānārtharantamālā | (ātmānam) svamastakamityarthaḥ | nanu kriyādhāre sūryaṃ yajedityāha (sthaṇḍile) iti | etallakṣaṇamagre vakṣyāmaḥ || tatra pūrvaṃ dvārapūjāmācaṣṭe (tatra dvāradakṣiṇapārśve) iti | (tatra) sthaṇḍilādau | daṇḍyādyarkāsanāntamantrāṇāṃ dīptādiśaktirahitānāṃ bījaṃ saurahṛdayabījamityucyate | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ śaktīrvināsanāntānāṃ hṛdobījaṃ samuccaran iti | daṇḍidhyānamāha (daṇḍī) iti | daṇḍyate'neneti daṇḍo laguḍaḥ so'syāyudhatvenāstīti daṇḍī | (dvārdakṣiṇe) dvāḥ dvāraṃ strīdvārdvāraṃ ityamaraḥ | tasyāḥ dakṣiṇaṃ yāmyabhāgaḥ tasmin | (gauraḥ) śvetaḥ | gauro'ruṇe site pīte iti nānārtharatnamālā | (tuṃdilaḥ) sthūlaḥ | śeṣaṃ sugamam | (tadvāmapārśve) dvāravāmabhāge ityarthaḥ | p. 119) na tu daṇḍinaḥ | taddakṣiṇabhāgatvāduttaradiśaḥ | dvāramantarmukhaṃ jñeyaṃ dvārapāstu bahirmukhāḥ iti vacanena dvārasyāntarmukhatvāt daṇḍayuktaradiśaḥ dvāravāmapārśvatvaṃ siddhamityatra tātparyam | yaduktañca prāk daṇḍī dvārdakṣiṇe iti | piṅgaladhyānamāha | (piṅgalaḥ) iti | (pratīhāraḥ) dvārapālaḥ | pratīhāro dvārapālaḥ ityamaraḥ | subodhamanyat | raktavarṇa ityādyarddhakārikā kaiścit kacit prakṣiptepyupekṣitā | gaṇapatidhyānamāha (raktam) iti | (dantam) nijaradanam | (phalam) āmraphalam | spaṣṭamanyat | (tasya) āsanapadmasya | gurudhyānamāha (jaṭā) iti | (nābhisthalopari) kṛtayogākhyamudram) nābhisthānordhvakṛtacinmudram | sphuṭamanyat | prabhūtāsanaṃ śvetapīṭhamayam | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ śvetapīṭhātmakaṃ madhye prabhūtāsanamarcayet iti | p. 120) siṃhāsanapādapūjāmāha (āgneyādi) iti | dīptādinavaśaktipūjāmāha (tasya) iti | (tasya) padmasya | dīptādiśaktimantrāṇāmuddhāraḥ pradarśitaḥ śrīrāmanāthapaddhatyāṃ tyaktvā'kāramikāraṃ ca ṣaḍarṇānantimasvaram | kramādrephāhyanusvārasvarā dīptādivācakāḥ || iti | tāsāṃ dhyānamāha (dīpta) iti | tatra pakṣāntaramāha (yadvā) iti | sukaraḥ ślokārthaḥ | visphuramudrālakṣaṇamuktaṃ śrībhojadevena saṃmukhahastākuñcitāṃ gulyagropari aṅguṣṭhacālanādvisphurāṃ iti | arkāsanaṃ māyātatvāntavyāpakam | sūryadhyānamāha (dhavala) iti | (aṃsāsaktasphuṭaśvetasanālābjakaradvayam) aṃsau bhujaśirasī tayorāsaktañca saṃlagnaṃ sphuṭaṃ ca vikacaṃ vyākośavikacasphuṭāḥ ityamaraḥ | śvetañca dhavalaṃ sanālaṃ ca tat abjañca padmaṃ tat karadvaye yasya sa p. 121) tathoktaḥ tam | (bhānum) sūryaṃ bhānu raśmidivākarauṃ ityamaraḥ | sphuṭamanyat sūryamūrtiḥ sadāśivatatvāntavyāptikā | etanmantroddhāraśca kṛtaḥ śrīrāmanāthapaddhatyāṃ oṃ khaṃ khaṣolkāya sūryamūrtaye nama ityapi iti | (netre datvā) iti | atra goviṣāṇamudrayeti śeṣaḥ | sūryāvāhanakramamāha (puṣpaiḥ) iti | (añjalim) karapuṭadvayam | (lalāṭākṛṣṭasphuradaruṇabindum) iti śabdasya tathābhūtabindugatateja ityarthaḥ | mūlamantraṃ śaktitatvāntavyāptikamuccaret | taduktaṃ māyā sadeśaśaktyantaṃ śivāśivoṣṇarociṣoḥ iti | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ sāgniṃ sabinduṃ hākāraṃ hīkārāntatsamanvitam | savisargaṃ sakārañca sūryāyeti padaṃ tataḥ || namaścoccārya śaktyantaṃ raktaṃ bindugataṃ mahaḥ | puṣpāñjaligataṃ dhyātvā bāhye saṃsthāpya vigrahe || iti | p. 122) (tadvyāpakam) khaṣolkātmamūrtivyāpinam | āvāhinyādiniṣṭhurāntamudrāṇāṃ lakṣaṇaṃ śivāvāhanaprastāve darśayiṣyāmaḥ | (bimbamudrām) iti | etallkṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe saṃbaddhapāṇitalā vakrāgrasaṃsaktānāmikādvayā sūryasya darśanīyā iti | (hṛdayādikarāntasthāneṣu) hṛdayaṃ ādiryeṣāntāni hṛdayādīni karaḥ ante yeṣāntāni karāntāni hṛdayādīni ca tāni karāntāni ca hṛdayādikarāntāni tāni ca tāni sthānāni ca tathoktāni teṣu | (ekatvam) hṛdayādyaṅgānāmaṅginā sārddhamapṛthagbhāvam | amṛtamudrālakṣaṇamuktaṃ prāk | (pāyācamanārghyāṇi) pādyaṃ ca pādārhavāri ācamanaṃ ca vaktrapradeyaṃ jalaṃ arghyaṃ ca śiraḥ pradīyamānamudakaṃ tathoditāni | (khaṣolkinā) oṃ khaṃ khaṣolkāya namaḥ, iti mantreṇa | atra oṃ khaṃ khaṣolkāya namaḥ iti p. 123) pādayoḥ pādyaṃ svadhāntena tena mukhe ācamanaṃ svāhāntena tena śirasi arghyaṃ dadyāt | yadvakṣyati saṃhṛdā namontena pādayoh pādyaṃ svadhānteneśānādimukhapañcakeṣvācamanaṃ svāhāntena tathaiva śiraḥ pañcakeṣvarghyaṃ datvā iti | (abhyaṅgādi) iti | ādipadena udvartanādi nigadyate | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ tadaṅgasthāni puṣpāṇi vyapohyāstramudīrayan | abhyajyodvartya nirmṛjya kramānmūlāstranāmabhiḥ || iti | (saṃsnāpya) iti | atra abhyaṅgādisnapanāṅgāni vibhāvya arghyodakabindunā saṃsnāpayet | padmamudrālakṣaṇamuktaṃ śrībhojadevena padmākārau karau kṛtvā madhye'ṅguṣṭhau karṇikākārau vinyaset iti | bimbamudrālakṣaṇaṃ prāk pradarśitam || tataḥ kiṃ kuryādityākāṃkṣāyāṃ layāṅgapūjāpūrvaṃ p. 124) bhogāṅgamarcayedityāha (tataḥ) iti | (layāṅgamabhyarcya) iti | atra hṛdayādilayāṅgasthāneṣu hṛdayādimantrairarcayet | keṣu sthāneṣu kathaṃ pūjayedityāha (āgneyaiśāna) iti | hṛdayādyaṅgasthānamāha (saumyāni) iti (saumyāni) ramyāṇi anugrāṇi vā | saumyaḥ pumān budhe vipre triṣu syāt somadaivate | ramye'nugre ca iti nānārtharatnamālā | spaṣṭamaparam | (devasya) devanaśīlasya sūryasyetyarthaḥ | (agrataḥ) paścimadala ityarthaḥ | (tadvat) iti | nayanasthānādādāyetyarthaḥ | (pūrvoktarūpam) hṛdayādyaṅgodīritasvarūpam | sūryāstrasya dhyānamāha (vidyut) iti | sukaraḥ ślokārthaḥ | goviṣāṇamudrātrāsanīmudrayorlakṣaṇamupalakṣitaṃ śrīmadbhojadevena baddhamuṣṭerdakṣiṇahastasya madhyamātarjanyorvistāritaprasāraṇena goviṣāṇā | baddhamuṣṭerdakṣiṇahastasya prasāritatarjanyā p. 125) vāmahastatalatāḍanarūpā trāsanī iti | (arghyayet) arghyaṃ dadyāt | nanu bhānorhṛdayādyāvaraṇādanyadāvaraṇaṃ nāsti kimityāśaṃkya somādyāvaraṇamastītyāha (tadanu) iti | somādīnāṃ mantroddhāraḥ pradarśitaḥ śrīrāmanāthapaddhatyāṃ svanāmādyakṣaraṃ bījaṃ grahāṇāṃ bindusaṃyutam iti | somādidhyānamāha (somam) iti | (kumudakuṃdābham) kumudañca kairavaṃ kundañca mādhyaṃ kumudakunde tayorāmevābhā yasya sa tathoktaḥ tam | site kaimudakairave mādhyaṃ kundam iti cāmaraḥ | (cāmīkaraprabham) svarṇavarṇam | (gurum) vṛhaspatim | gurūgīṣpatipitrādyau ityamaraḥ | (rājāvartanibham) rājāvartaḥ kṛṣṇavarṇaḥ puṣpaviśeṣaḥ tasya sannibhastulyaḥ tam | (śanim) iti | śanirnāma sūryācchāyādevyāmutpannaḥ sarvagrahamaṇḍalādupari vartamāno gatidṛṣṭibhāvabhedairjagatāṃ p. 126) śubhāśubhaheturgrahaviśeṣaḥ | śanirmandaḥ kheṭakoṇacchāyāputrāsirkajāḥ iti vaijayantī | (rāhum) iti | rahayati candrārkāviti rāhuḥ siṃ?hikāsutasya āsyātmā (50) grahatiśeṣaḥ iti | kātyāyanastu rāhuścandrasya grāhakaḥ svarbhānuḥ sūryasyetyāha (uparāgarūpapuṇyakālasaṃpādanādikāryārthaṃ rāhurūpatvādrāhuḥ| (ketum) iti | keturnāma saṃhitāsutasya kalebarātmā sudhāpānaprabhāvato haraprasādācca grahamaṇḍalavartī grahaviśeṣaḥ | (arddhakāyordhvakeśau) kāyasyārddhau arddhakāyau tau ca tau ūrdhvakeśau ca ūrdhvamukhaśiroruhau tathoditau | atra śiromātraṃ rāhuḥ śarīramātraṃ ketuḥ ityavaseyam | (daṃṣṭrākarālam) daṃṣṭrayā karālaḥ bhīṣaṇaḥ tam | karālo danture tuṅge bhīṣaṇe ca iti nānārtharatnamālā | namomudrālakṣaṇamāmnātaṃ satatāṅgulisaṃlagnau p. 127) hastau hṛddeśamāśritau | sarveṣāṃ bandhanaṃ kārya vāmāṅguṣṭhena pīḍya ca | namaskāreti vijñeyā sarvakarmaṇi kārayet | iti | (upahṛdā) khaṣolkāya namaḥ iti mantreṇa | yaduktaṃ prāk oṃ khaṃ khaṣolkāya namaḥ , ityupahṛdayeneti | tathā ca vyāhṛtaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ dhūpadīpādinaivedyaṃ deyaṃ sarvaṃ khaṣolkinā iti | (daśāṃśam) daśabhāgam | sūryamūlena yadi śatañjaptaṃ tadā tadaṅgānāmekaikasya daśadaśa japediti tātparyam | stotrādikaṃ vakti (daṇḍyādyaiḥ) iti | (daṇḍādyaiḥ) daṇḍī daṇḍyā padena piṅgalādaya ucyante | (vimalamukhacatussiṃhapādāsanasthaḥ) vimalaḥ vimalābhidhaḥ siṃhaḥ mukhaṃ pradhānaḥ yeṣāṃ te iti nānārtharatnamālā | te ca te catussiṃhāśca pādāḥ yasya tadvimalamukhacatussiṃhapādaṃ tacca tat āsanañca tatra niṣṭhatīti tathoktaḥ | mukhapadena p. 128) sārādayo gṛhyante | (śaktijālaiḥ) śaktisamūhaiḥ | jālaṃ samūhaṃ ānāyo gavākṣakṣārayānapi ityamaraḥ | (svāṅgasvāṅgagraharkṣapramukhaparivṛtaḥ) svāṅgāni svakīyāvayavahṛdayādyaṅgāni svāṅgagraharkṣapramukhāḥ svāṅgāśca nijaparivārāḥ aṅgaṃ gātrāntikopāyapratīkeṣvapradhānake iti nānārtharatnamālā | grahāśca grahaśabdavācyāḥ arkādayo grahāḥ ityamaraḥ | ṛkṣa?pramukhāḥ ṛkṣāṇi nakṣatrāṇi teṣāṃ pramukhāḥ prakarṣeṇa pradhānāḥ candrāṅgārakādaya ityarthaḥ | svāṅgāni ca svāṅgagraharkṣapramukhāśca svāṅgasvāṅgagraharkṣapramukhāḥ taiḥ parivṛtaḥ saṃvītaḥ | (śetābjāṃ sadvihastaḥ) śvetābjaṃ dhavalāmbujaṃ aṃsayoḥ bhujaśirasoḥ dvihastayośca yasya sa tathoktaḥ | (vaḥ) yuṣmān | (bhavatāt) pāyāt | (sphuṭamanyat | atra guruḥ vaḥ iti lokasya avanaṃ prārthayate svasyāpi lokāntarbhūtatvāt p. 129) nijāvanameva prārthayata iti bhāvaḥ | idaṃ padyaṃ prakṣiptamapi vyākhyātam | (parāṅmukhārghyam) visarjanāya deyamarghyam | tathā samabhihitaṃ śrīmatsarvajñānottare visarjane tu gāṅgeya deyamarghyaṃ parāṅmukham iti (kṣamasva) sahsva | nārācadivyamudrayorlakṣaṇamagre darśayiṣyāmaḥ || tejaścaṇḍapūjā || (kri) (22) tataścaiśānyāṃ diśi, oṃ aṃ tejaścaṇḍāya namaḥ iti caṇḍaṃ raktaṃ karālāsyamabjābhayakaradvayam | iti bhāvayan saṃpūjya, nirmālyaṃ nivedya, visṛjya, arghyañca visṛjet | yadvā śivapūjānte visṛjet || (22) (pra) atha mārtāṇḍapūjāprakāramabhidhāya tadīyacaṇḍārcanavidhimāha (tataḥ) ityādinā (visṛjet) ityantena | sūryavisarjane vikalpamāha (yadvā) iti | śivapūjāṅgadvārapūjā || p. 130) (kri) (22) athācamya, sakalīkṛtya, sāmānyārghyapātramastreṇa saṃśodhya, hṛdayena vauṣaḍantena śuddhajalenāpūrya, praṇavena saptadhā saṃpūjya, abhimantrya, ratnā?vakuṇṭhanāmṛtīkaraṇāni vidhāya, dvāramastreṇa saṃprokṣya, tasyordhvodumbare dakṣiṇabhāge laṃbodaraṃ śmāmanibhaṃ gaṇeśaṃ kuṭhāramakṣasrajamūrdhvagābhyām | sallaḍḍukaṃ dantamadhaḥ karābhyāṃ vāmetarābhyāñca dadhānamīḍe || iti dhyātvā, oṃ hāṃ gaṇapataye namaḥ iti saṃpūjya, taduttarabhāge śuklāṃ śuklāṃbarāmakṣamālāpustakadhāriṇīm | savyavāmakarābhyāñca suprasannāṃ sarasvatīm || (52) iti vibhāvayan, oṃ hāṃ sarasvatyai namaḥ, ityabhyarcya, tayormadhye vāmadakṣiṇahastābhyāṃ dadhatīṃ śrīphalāmbuje | hemābhāṃ saghaṭebhābhyāṃ plāvyamānaṃ mahāśriyam || p. 131) iti dhyātvā, oṃ hāṃ mahālakṣmyai namaḥ, ityabhyarcya, ātmano dakṣiṇaśākhāyāṃ raktaṃ trinetraṃ jaṭilaṃ savyavāmakaradvaye | akṣamālāṃ triśūlañca dadhānaṃ nandikeśvaram || iti dhyātvā, oṃ hāṃ nandine namaḥ iti saṃpūjya taduttarabhāge makarāsanagāṃ gaṅgāṃ savyavāmakaradvaye | nīlotpalaṃ pūrṇakuṃbhaṃ dadhatīṃ śuklarūpiṇīm || iti dhyātvā, oṃ hāṃ gaṅgāyai namaḥ, iti saṃpūjya, taduttaraśākhāyāṃ kṛṣṇaṃ ṛkṣaṃ mahākālaṃ vāmasavyakaradvaye | kapālañca triśūlañca dadhānaṃ vikaṭānanam || iti dhyātvā, oṃ hāṃ mahākālāya namaḥ, ityārādhya, taddakṣiṇapārśve śyāmāṃ kūrmasthitāṃ vāmasavyahastadvaye ghaṭam | nīlotpalañca bibhrāṇāṃ yamunāñca vibhāvayet || p. 132) iti dhyātvā, oṃ hāṃ yamunāyai namaḥ, ityabhyarcya rakṣāmeṣāṃ vijñāpya, (pra) atha sūryādiṣaḍvidhādhāreṣu prathamaṃ sūryārcanavidhimudīrya adhunā liṅgādhikaraṇaṃ śivapūjāṃ vaktuṃ tanmandirarakṣārthaṃ dvārasaparyā vakti (atha) ityādinā [vijñāpya] ityantena | atha sūryārcanānantaram | (ācamya) iti | pūrvoktasaurabhāvanānivṛcyarthametat | dvārārcanārthaṃ sāmānyārghyasthāpanakramamāha (sāmānyārghyapātram) iti | (śuddha jalena) binduparisrutasudhārūpatoyena | (praṇavena) mumukṣubhirasakṛdāvartyamāno'pyādarātiśayāt kṣaṇe kṣaṇe prakarṣeṇa navo bhavan yaḥ saḥ praṇavaḥ tena omityekākṣareṇa | tathā śrīmatsuprabhede omityekākṣaraṃ brahma vadante sarvayoginaḥ | (43) praṇavantu samāsoktam iti | (abhimantrya) iti | atra saptadhetyanusandheyam | tathā śrīmatsahasre p. 133) praṇavaṃ saptadhā''mantrya dhenumudrāṃ prdarśayet iti | tataḥ kimityākāṃkṣāyāṃ dvārayajanakramamāha (dvāram) iti | (dvāram) paścimadvāram | atra paścimadvārapūjaiva calaliṅgaviṣaye praśastā | sthiraliṅgaviṣaye tu yathādvāraṃ pūjā kartavyeti tātparyam | tathā śrīmadaṃśumati kheṭake paścime deśe dvāraṃ saṃpūjya deśikaḥ iti | tathā coktaṃ śrīmadvālajñānaratnāvalyām | tadanu paścimadvāre dvārapālānarcayet | kathamiti cet paścimadvārasya pārthivatvāt sadyojātamayatvāt pārthivasya siddhipradatvāt | tathā āvāhayet paścimadvāraṃ siddhikāmassamīhite iti | atra kecit sadāśivasya paścimābhimukhatvaṃ vyāvarṇayanti | tadayuktaṃ sadyojātasya mūrtitvāt sṛṣṭikāraṇatvācca | tathā īśamūrddhā sa puvaktro'ghorahṛdvāmaguhyakaḥ | p. 134) sadyomūrtiśca sādākhyaḥ prāgāsyo hṛdayāṃghrikaḥ || iti | tataḥ sadāśivasya pūrvābhimukhatvaṃ uktarītyā vakṣyamāṇena ca paribhāvya paścimadvāre dvārapālānarcayet | kiñca svātmasadāśivayordakṣiṇavāmatvaṃ paścimadvārasyaiva bhavatīti | yadvakṣyati ca paścime nityavat dvārapālānārādhya iti | tatra dvārapāleṣu gaṇapatipūjāṃ prathamamāha (tasya) iti | (tasya) dvārasya | (ūrdhvodumbare) uparisthadehalyām | udumbaro drudehalyoḥ iti nānārtharatnamālā | (dakṣiṇabhāge) iti | atra pūjakāpekṣayā dakṣiṇavāmavibhāgo gantavyaḥ | taduktaṃ śrīmatābhojadevena nandigaṅge mahākālayamune cātmano dakṣiṇavāmaśākhayoḥ iti | tasya dhyānamāha (lambodaram) iti | (kuṭhāram) paraśum | (īḍe) vande | śeṣaṃ sugamam || sarasvatīpūjāmāha (taduttarabhāge) iti | tasya p. 135) gaṇapateḥ uttarapārśve | tasyā dhyānamācaṣṭe (śuklām) iti | (savyavāmakarābhyām) dakṣiṇavāmakarābhyām | vāmadakṣiṇayossavyam iti nānārtharatnamālā | sphuṭamanyat | mahālakṣmīsaparyāmāha (tayoḥ) iti | (tayoḥ) gaṇapatisarasvatyoḥ | tasyā dhyānamāha (vāma) iti | (śrīphalāṃbuje) śrīphalaṃ ca bilvaphalaṃ bilve śāṇḍilyaśailūṣau mālūraśrīphalāvapi ityamaraḥ | ambujaṃ ca padmaṃ te | (saghaṭebhābhyām) ghaṭena kuṃbhena saha vartete iti saghaṭau tau ca tau ubhau ca gajau saghaṭebhau tābhyām | (plāvyamānām) abhiṣicyamānām | ubhayataḥ puṣkaraparidhṛtakuṃbhābhyāmubhābhyāmibhābhyāṃ abhiṣicyamānaṃ ityarthaḥ || sukaraḥ ślokārthaḥ | nandipūjāmāha (ātmanaḥ) iti | nanu nandisaparyā pūrvoktasthāne kiṃ iti śaṃkāṃ vārayati (dakṣiṇaśākhāyām) iti | svadakṣiṇapārśvasthadvāraśākhāyāmityarthaḥ | p. 136) tasya dhyānamāha (raktam) iti | (jaṭilam) jaṭāvantam | subodhamanyat | gaṅgāsamārādhanamāha (taduttarabhāge) iti | tasya nandinaḥ uttarapārśve | tasyā dhyānamāha (makarāsanagām) iti | spaṣṭaḥ ślokārthaḥ | mahākālasyāpavitimāha (tat) iti | (taduttaraśākhāyām) tasyāḥ gaṃgāyāḥ uttaraśākhā udagdiksthitadvāraśākhā tasyāṃ ātmano vāmaśākhāyāmityarthaḥ | tasyaṃ dhyānamāha (kṛṣṇam) iti | (vikaṭānanam) daṃṣṭrāvikaṭamukhamityarthaḥ | tathā kṛṣṇaṃ piṅgajaṭaṃ bhīmaṃ daṃṣṭrāvikaṭavaktrakam iti | sphuṭamanyat | yamunārcāmāhaṃ (tat) iti | (taddakṣiṇapārśve) mahākālasya dakṣiṇabhāge | tasyā dhyānamāha (śyāmām) iti | sukaraḥ ślokārthaḥ | atra gaṇapatyādīnāṃ svaissvairmantrairarghyaṃ dadyāt ityudīritaṃ śrīmatā mṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa | vakṣyati ca pratiṣṭhāvidhau p. 137) paścime nityavat dvārapālā cābhyacaryārghyayitvā iti | (eṣām) gaṇapatyādidvārapālānām | (vijñāpya) iti | bhavadbhiḥ pūjāsthānasya rakṣakatvena sthātavyamāhitādarairiti prārthyetyarthaḥ || vighnoccāṭanam || (kri) (23) nyastamūlena cakṣuṣordhvaṃ vilokya, divyān, oṃ aḥ astrāya phaṭ iti jvalannārācamudrayā astreṇa puṣpaṃ kṣiptvā antarikṣagān, oṃ huṃ phaṭ, iti pāśupatāstreṇa dakṣiṇapārṣṇighātatrayeṇa bhūmiṣṭhāṃstrividhān vighnān yāgagṛhādudvāsya || (23) (pra) atha dvārapālārcāṃ vyapadiśya, śivapūjāyā nirvighnasamāpanāya vighnoccāṭanamācaṣṭe (nyasta) ityādinā (udvāsya) ityantena | (nyastamūlena) nyastaḥ aṅguṣṭhānāmikābhyāṃ vinyāsitaḥ mūlaḥ, oṃ hāṃ hauṃ śivāya namaḥ, iti māyāntoccāritamantro p. 138) yasya tat tathoktaṃ tena | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye, aṅguṣṭhānāmikābhyāṃ oṃ hauṃ śivāyanamontakam | netradvaye ca vinyasya nirīkṣya divyavighnakān || iti | (cakṣuṣā) iti (55) nyastamūlatayā divyadṛṣṭyetyarthaḥ | tathā samādiṣṭaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ divyadṛṣṭinipātena divyānuparivartinaḥ | iti | (divyān) divyāḥ divibhavāḥ tān | (antarikṣagān) antarikṣamākāśaṃ gacchantītyantarikṣagāḥ tān | (dakṣiṇapārṣṇighātatrayeṇa) dakṣiṇapārṣṇiḥ dakṣiṇapādapārṣṇiḥ pumān pārṣṇistayoradhaḥ ityamaraḥ | tasya ghātāḥ āhatayaḥ teṣāṃ trayaṃ tena | (bhūmiṣṭhān) bhūmau tiṣṭhantīti bhūmiṣṭhāḥ tān | (trividhān) divyāntarikṣagabhūmiṣṭhabhedena triprakārān | (udvāsya) uccāṭya || p. 139) śivadhāmapraveśādikam || (kri) (28) kiñcidvāmaśākhāṃ samāśrayan dakṣiṇapādapurassaramantaḥ praviśya, dehalyāṃ, oṃ haḥ astrāya dvārapālāya namaḥ, ityatra vakṣyamāṇarūpaṃ vibhāvya, saṃpūjya, prādakṣiṇyena gatvā, nairṛte, oṃ hāṃ vāstvadhipataye brahmaṇe namaḥ, iti haṃsasthaṃ tundilaṃ gauraṃ saśmaśrucaturānanam | dadhānaṃ dakṣiṇe vāme daṇḍākṣasrukkamaṇḍalum || iti dhyātvā, saṃpūjya, (pra) atha divyādyantarāyanirasanakramamudīrya, śivadhāmapraveśanaṃ tadanantarakaraṇīyañcāha (kiṃcit) ityādinā (dhyātvā), ityantena | (kiṃcidvāmaśākhāṃ samāśrayan dakṣiṇapādapurassaramantaḥ praviśya) iti | etat śākhāgatadevānusaraṇārthamiti vyapadiṣṭaṃ śrīmatā somaśambhupaddhativyākhyākāreṇa | (dehalyām) adhodumbare | gṛhāvagrahaṇī p. 140) dehalī, ityamaraḥ | (astram) śivāstram | tathā, śivāstraṃ dehalīmadhye pūrvavaccāsanādikam, iti | (vakṣyamāṇarūpam) athāstraṃ ca daṃṣṭriṇaṃ piṅgadyutim, iti vakṣyamāṇasvarūpam | atra dehalyāmaratrārcanaṃ divyādi pratyūhanivahānāmatyantanyapohanāyetyavaseyam | tathā śrīmatpañcāvaraṇastave gurubhirādarśitaṃ, kalpāntāgniprabhañcāstramadhodumbaragaṃ bhaje | divyāntarikṣabhūmiṣṭhavighnasaṅghanivārakam || iti | tataḥ kiṃ kuryādityāha (nairṛte) iti | vāstvadhipati brahmadhyānamāha (haṃsastham) iti | (gauram) pītavarṇam | gauro'ruṇe site pīte iti nānārtharatnamālā | (saśmaśrucaturānanam) śmaśrubhiḥ mukharomabhiḥ saha vartanta iti saśmaśrūṇi tāni ca tāni caturānanāni yasyaṃ sa tathoktaḥ tam | (daṇḍākṣasrukkamaṇḍalum) atra daṇḍaḥ sruvaḥ akṣaḥ p. 141) akṣamālā | subodhamanyat | (saṃpūjya) iti pūrveṇānvayaḥ || pūjopakaraṇasamāharaṇaprakāraḥ || (kri) (25) snapanārthaṃ gaḍḍukāṃścatussaṃskārasaṃskṛtāṃstoyavastrañcāstreṇa prakṣālya, hṛdayena paṭaparisrutatoyena sudhāpureṇāpūrya, yāgārthaṃ puṣpādisarvadravyāṇyupāhṛtya, (pra) atha śivadhāmaniveśanādikaṃ vyapadiśya snapanatīrthādi pūjopakaraṇa samāharaṇaprakāramāha (snapanārtham) ityādinā (upāhṛtya) ityantena | (guḍḍukān) aṣṭottaraśatādisaṃkhyākābhiṣekakalaśān | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ, śataṃ sāṣṭottaraṃ vārddhaṃ tadarddhāṣṭau sadaiva hi | gaḍḍukāni pradeyāni yathāvidhiranukramāt || iti | yadvakṣyati? ca , jalabindūn snānatoyabhāṇḍeṣu sapuṣpaṃ nikṣipya, iti | sthāpitaśivakalaśenāpi p. 142) saṃsnāpya, iti ca | (catussaṃskārasaṃskṛtān) catvāraḥ saṃskārāḥ catussaṃskārāḥ te cātra nirīkṣaṇādayaḥ taiḥ saṃskṛtāḥ samāhitātiśayāḥ tān | tathā śrīmatkāmike raṅgaṇaṃ mūlamantreṇa prokṣaṇañcāstramantrataḥ | tāḍanañcāstramantreṇa varmaṇā'bhyukṣaṇaṃ bhavet || iti | (upāhṛtya) sannidhīkṛtya || bhūtaśuddhiḥ || (kri) (26) devasya dakṣiṇadigbhāge bru?syādyāsane udaṅmukhasyukhāsanaṃ samupaviśya, astraprākārakavacāvakuṇṭhanābhyāṃ yāgagṛhaṃ saṃrakṣya, śivī?karaṇaṃ kuryāt | tatra pūrvaṃ karanyāsaṃ vidhāya | pādāṅguṣṭhadvayādārabhya yāvadvasti dvirūpāmūrdhvaṃ brahmanilāntamekarūpāṃ, hṛtakaṇṭhādiṣviḍāpiṅgalābhyāṃ saṃyuktāmudhomukhapadmamukulayuktāṃ suṣirarūpāṃ suṣumnāṃ sañcintya tasyā evāntarbahirasra p. 143) vadamṛtadhārāṃ paramavyomarūpiṇīṃ śaktiṃ vibhāvya, madhye hūṃkāraṃ jvalantaṃ (jīva) sañcintya pūrakaṃ ? (57) kuṃbhakañca kṛtvā, hūṃkāre cittaṃ niveśya, vāyumūrdhvaṃ virecayet || hūṃ phaṭ iti santatoccāreṇa padmamukulānūrdhvamukhān bhinnagranthīṃśca vidhāya, prati univartya, dakṣiṇanāḍyā virecya, punaḥ pūrakavāyunā saṃhṛtacaitanyaṃ hṛtkamalāśritaṃ sphurattārakākāraṃ sāntabījamayaṃ jīvaṃ hṛtsaṃphuṭitaṃ hūṃkāramūrdhni vinyasya | bījavigrahaṃ hūṃkāraśikhāntassthaṃ puryaṣṭakāvacchinnaṃ puruṣaṃ sūkṣmaṃ bindubhūtamekākivannirāmayaṃ dhyātyā | kuṃbhakaṃ kṛtvā, vāyumūrdhvaṃ pravartayan saṃhāramudrayā''dāya, brahmādikāraṇatyāgakrameṇaikenodghātena oṃ hūṃ hāṃ haṃ hāṃ hūṃ ātmane namaḥ iti bhogyakarmopabhogārthaṃ dvādaśānte śive saṃyojayet || p. 144) evaṃ bījavṛcyā śive līnaḥ sūkṣmadehaviśuddhaye prātilomyena sveṣu sveṣu kāraṇeṣu tatvāni binduparyantaṃ layaṃ nayet || tadyathā gandhe pṛthvī, rase jalaṃ, rūpe'gniḥ sparśe vāyuḥ śabde vyoma, etāstanmātrāstāmasāhaṅkāre, vākpāṇipādapāyūvasthākhyāni rājasāhaṃkāre, śrotratvakcakṣurjihvāghrāṇākhyāni manaśca sātvikāhaṃkāre, sa ca buddhau, sā guṇeṣu, guṇatatvaṃ pakṛtau, sā rāgavidhe ca kalāyāṃ, puṃstatvaṃ kālo niyatiḥ kalā ca māyāyāṃ, evaṃ vilīnānīti vibhāvya, śuddhividyātatvamīśvaratatve, tat sadāśivatatve, tacchaktitatve, tacca śivatatve, tadapyakṣubdharūpe bindau vilīnamiti bhāvayet || yadvā śabdasparśau tyajedbrāhme rasaṃ vai keśave, tyajet | rūpagandhau tyajedrudre buddhyahaṃkāramīśvare || manobindū kramādeva tatvajñānī śive tyajet | p. 145) tataḥ sthūladehaṃ viśodhayet | pārthivaṃ maṇḍalaṃ pītaṃ kaṭhinaṃ vajralāñchitaṃ | *?miti pārthivabījenādhināyakena sadyojātenādhiṣṭhitaṃ brahmaṇā kāraṇeśvareṇa ------------------------------------------- 2 pā - virecayan || 3 pā- nivṛtya || ------------------------------------------- (58) yuktaṃ nivṛttikalārūpaṃ caturaśraṃ pādādārabhya mūrdhāntaṃ vicintya, oṃ hlāṃ hlāṃ hlāṃ hlāṃ hlāṃ nivṛtikalāyai haḥ huṃ phaṭ, iti pūrakapūrvaṃ suṣumnāyāṃ yāvaddvādaśāntaṃ prāṇavāyuṃ prerayitvā, pratinivartya, dakṣiṇanāḍyā recayet | ityudghātapañcakena gandharasarūpasparśaśabdaguṇānutsārya, pṛthvīṃ svaviruddhavāyunābhibhūtāṃ tadākārānvitāṃ cintayet || tadanu āpyaṃ maṇḍalaṃ dravasvabhāvamardhacandranibhaṃ saumyaṃ śubhramaṃbhojalāñchitaṃ hrīmityāpya p. 146) bījena vāmadevenādhināyakenādhiṣṭhitaṃ viṣṇunā kāraṇeśvareṇa yuktaṃ pratiṣṭhākalārūpaṃ | (hrīṃ) pūrvavadvibhāvya, pūrvoktavadudghātacatuṣṭayena rasādiguṇacatuṣṭayamutsārya, jalaṃ svaviruddhavaṅginābhibhūtaṃ tadākāraṃ bhāvayet || tataḥ āgneyaṃ maṇḍalaṃ tryaśraṃ raktaṃ svastikalāṃchitaṃ hrūmiti vaṅgibījenādhināyakenāghoreṇādhiṣṭhitaṃ rudreṇa kāraṇeśvareṇa yuktaṃ vidyākalārūpa (hrūṃ) mudghātatrayeṇa rūpādiguṇatrayamutsārya, taddhi? svaviruddhajalenābhibhūtaṃ tadākāraṃ bhāvayet || paścāt ṣaḍaśraṃ maṇḍalaṃ vāyorbindubhiṣṣaḍbhiraṅkitaṃ kṛṣṇaṃ hyaimiti vāyubījenādhināyakena tatpuruṣeṇādhiṣṭhitaṃ īśvareṇa kāraṇeśvareṇānvitaṃ śāntikalārūpamudghātadvayena sparśaśabdaguṇadvayamutsārya, vāyuṃ svaviruddhapṛthivyābhibhūtasvarūpaṃ tadākāraṃ cintayet || p. 147) tadanu nabhomaṇḍale vyomākāraṃ śuddhasphaṭikasannibhaṃ śūnyaṃ binduśaktyā vibhūṣitaṃ haumiti nabhobījenādhināyakeneśānenādhiṣṭhitaṃ kāraṇeśena sadāśivenopetaṃ śāntyatītakalāmayaṃ pūrvavadvibhāvya, pūrvoktavadekenodghātena śabdaguṇamutsārya, anityatvāvyāpakatvāśuddhatvādi svasvarūpaṃ vimucya, nityatvavyāpakatvaśuddha?tvādiyuktaparamākāśābhibhūta- svarūpaṃ bhāvayet || tato'streṇa pādāṅguṣṭhotthitenāgninā'rabdhaśarīragatabhūtadoṣān dagdhvā āplāvayet || (58) yadvā svadehaṃ pṛthivyādibhūtabījaṃ brahmaviṣṇubhyāmudbhinnāṃkuraṃ rāgadveṣa dharmādharmamohamūlaṃ vidyāvidyādhipatipālitaṃ kalāditatvasāraṃ tanmātrendriyaśākhopaśākhaṃ viṣayālocanapallavaṃ bhāvaprapañcakusumaṃ buddhyadhyavasāyasaṃkalpaphalaṃ puruṣavihaṅgopabhogyaṃ bhogyabhoktṛtvarasamūrdhvamūlamadhaśśākhaṃ p. 148) vaṭatarurūpaṃ sañcintya prathamapūrakārdhena nivṛttikalābījoccārapañcakena patrapuṣpaphalarahitaṃ stabdhaṃ vibhāvya, pūrakāparārdhena pratiṣṭhākalābījasya caturdhoccāreṇa snigdhaṃ patrapuṣpaphalopetaṃ vicintya, kuṃbhakaprathamāparārdhābhyāṃ vidyākalābījoccāratritayena savyapādāṅguṣṭhotthitakālāgninā śuṣkaṃ patrādyapetaṃ dagdhañca vibhāvya, recakapūrvārdhena śāntikalābījoccāradvayena bhasmībhūtaṃ daśadikṣu pralīnaṃ vibhāvya, recakāparārdhena śāntyatītākalābījaikoccāreṇa śuddhasphaṭikarūpaṃ vyomarūpaṃ sañcintayet || tato bandhakarūpaṃ sarvaśūnyamiti vibhāvya, vauṣaḍantamūlena śikhāntarusthādhomukhapadmasravadamṛtadhārābhiḥ sakalanāḍīmukhaṃ praviṣṭābhiḥ svabāhyābhyantaraṃ sarvaśarīramāplāvya, p. 149) hṛdaye nālapatrakarṇikārūpaṃ padmamakārādimātrātrayayuktena praṇavenāvatīrṇaṃ śuddhavidyātmakamāsanaṃ vinyasya, tatkarṇikāyāṃ puryaṣṭakaṃ catuṣkalena praṇavenāvatīrṇaṃ bhāvayitvā, tasmin dvādaśāntasthaṃ bījarūpaṃ śivamayamātmānaṃ pañcakalena praṇavena pūrakeṇa sṛṣṭyā samānīya, jyotīrūpaṃ saṃsthāpya, vauṣaḍantaśaktimantroccāreṇa kṣubdhaśaktibahulāmṛtapravāheṇābhiṣiñcet || (pra) athārcanopakaraṇānayanakramamupavarṇya yo vetti pañcaśuddhintu sa pūjāṃ kartumarhati iti śrīmadvātulavacanena śivībhūya śivaṃ yajet iti śruteśca sakalīkaraṇaparabhāvanālambanādinā śivībhūya antarbahiśca śivaṃ yajediti hṛdi nidhāya tatra prathamaṃ ātmaśuddhyupavarṇanatatparaḥ, tasyā bhūtaśuddhyantaryajanahavanasamādhisamāhārātmakatvāt p. 150) teṣvapi pūrvaṃ bhūtaśuddhividhimudāharati (devasya) ityādinī (60) (abhiṣiñcet) ityantena | kimatra bhūtaśuddhyādinā kriyata iti ceducyate, samayināṃ tāvat sarvamantraprasādhyānāṃ yāssthitā * vyaktaśaktayaḥ vighnabhūtā nirodhinyastāsāṃ dāha iheṣyate || dāhaścāptasavastāsāṃ nirodho vā tadāṃ smṛtaḥ | iti | nirvāṇadīkṣitānāntu anekabhavikaṃ karma dagdhaṃ bījamivāṇubhiḥ | bhaviṣyadapi saṃruddhaṃ yenedaṃ taddhi bhogataḥ || iti dīkṣāyāmakṣapitasya prārabdhakāryasya karmaṇaḥ pratyahamupabhogena kṣīyamāṇasyāpi vāsanāyāḥ saṃbhavāt tasyāstadanurodhena sthitasya bhoktṛtvaviṣayāsaktijanakasya malāṃśakasya tatsādhanaśarīrendriyajanakasya māyāṃśasya p. 151) ca pratyahamaṃśāśikayā'pacayaḥ kriyate iti samākhyātaṃ śrīmatā sūkṣmasvāyambhuvavṛttikāreṇa | (devasya) ārādhyasya | dakṣiṇadigbhāge | aghorasannidhāvityarthaḥ | uttaradigbhāgāvasthitasya devānukūlyena uttarāsyānupapateḥ | tathā na prācyāmagrataśśaṃbhornottare yoṣidāśraye | na pratīcyāṃ yataḥ pṛṣṭhaṃ tadvakṣe devamarcayet || iti | atra prācyāmagrataśśaṃbhorityukteḥ pūrvābhimukhatvaṃ parameśvarasya pratipāditameva | na pratīcyāṃ yataḥ pṛṣṭhamiti paścimabhāge devasya pṛṣṭhasadyojātavaktrasya pṛṣṭhagrīvoparisthitatvaṃ yuktamevetyuktaṃ śrīmadvālajñānaratnāvalyām | (bra?syādyāsane) bra?sī darbhāsanam) vyāghrājinādirādiśabdārthaḥ | tathā śrīmatsūkṣme nāsanaṃ darbhadāruṃ ca sāraṅgañcarma caiva ca | vyāghracarma saromāpiṃ ratnakaṃbalamāsanam | p. 152) iti | vratināmāsanaṃ brasī ityamaraḥ | sukhāsanaṃ tāvat padmādyāsaneṣu susthābhidhānamāsanam | taduktaṃ śreyassusthaṃ sukhāsanam iti | athārcābhavane śuddhe śastraprākārarakṣite | varmagarbhe śivībhūya bahirantaśśivaṃ yajet || iti śrīmanmṛgendraśruteḥ śivadhāmasaṃrakṣaṇakramamāha (astraprākāra) iti | tataḥ kiṃ vidadhītyāha (śivīkaraṇam) iti | śivīkaraṇaṃ tāvat ātmano viśeṣaśuddhi sādhanaṃ karma | yadāha śrīmatsarvajñānottaravṛttikāraḥ | athātassaṃpravakṣyāmi śivīkaraṇamuttamam ityatra śivatvaṃ sarvajñatvasarvakartṛtvātmakamucyate | tena ca nityenānāvṛtena yogāt parameśvaraḥ śivo'bhidhīyate | tacca śivatvamātmanāmanādinā aśuddhiparyayeṇa malenāvṛtatvāt na sarvaviṣayaṃ prakāśate | taduktamācāryairapi na sarvatrayugapat śiva * pā- vyakti | # pā-vibhavaṃ || 3 pā- itara || p. 153) (62) tvaṃ virājate iti | ataśca śivo'tra śuddho'bhidhīyata iti | malādiyuktastvaśivo'śuddhaḥ | kiñca yenedaṃ taddhi bhogataḥ iti śrīmatkiraṇaśruteḥ asadyonirvāṇadīkṣāyāmārabdhakāryakarmabhogoparodhena sarvathā malasyākṣapitatvāt pratyahamapacayakrameṇa dīkṣottaraṃ śivīkaraṇārcanādinā so'paneya iti tāvanmātrayā śuddhyā yuktasyātmanaḥ sāmānyaśuddhibhedāt vakṣyamāṇāt snānāderanantaraṃ śuddhihetutvādeva hetoruttamaṃ viśeṣaśuddhisādhakaṃ śivīkaraṇaṃ saṃkṣepaprakarṣato vakṣyāmi iti | aśivaḥ śivaḥ saṃpadyamānaḥ kriyate aneneti śivīkaraṇaśabdārthaḥ tat kathamityācaṣṭe (tatra) iti | (tatra) śivīkaraṇe (karanyāsaṃ vidhāya) iti | atra pūrvaṃ p. 154) karanyāsāṅganyāsadvaye kṛte sati hṛdayādisthānanyastamantrāṇāṃ dāhaprasaṅgaḥ | ataḥ pūrvaṃ karanyāsamātraṃ kartavyamiti vyāhṛtaṃ śrīmadbālajñānaratnāvalyām | tadanu kiṃ vidadhītetyāśaṃkya suṣumnāvartmanā ātmano gamanāgamanasya karaṇīyatvāt pūrvaṃ taddhyānamāha (pādāṅguṣṭhadvayāt) iti | (yāvadvasti) yāvanmūlādhāraḥ tāvadavadhirityarthaḥ | tathā śrīmatsuprabhede vastiścatuṣkalāpatraḥ kamalastejasāṃ nidhiḥ iti | vastinārbheradho dvayoḥ ityamaraḥ | (brahmavilāntam) yāvadbrahmarandhram | (hṛtkaṇṭhādiṣu) iti | ādipadena tālubhrūmadhyabrahmarandhrāṇi gṛhyante | (iḍāpiṅgalābhyāṃ saṃyuktām) iti | atra kalevarasya vāmabhāge iḍānāḍī dakṣiṇe piṅgalānāḍī madhye suṣumnānāḍī | tathā sarvajñānottare p. 155) vāmanāsāpuṭe yātu iḍā sā parikīrtitā | dakṣiṇe piṅgalā jñeyā suṣumnā madhyatassthitā || iti | (suṣirarūpām) sarandhrākārām | sarandhre suṣiraṃ triṣu ityamaraḥ | (sañcintya) iti | vidyullekhāmiva bhāsvarāṃ vibhāvyetyarthaḥ | (tasyā eva) ṣuṣumnāyā eva | (paramavyomarūpiṇīṃ śaktim) iti | paramavyoma paramākāśaṃ kuṇḍalinyākhyaṃ rūpaṃ adhiṣṭheyaṃ yasyāstāṃ tādṛśīṃ taddvārā ātmanaḥ sūkṣmadehasthasyādhiṣṭhātriṃ tataḥ pravartitenāmṛtena ca varṣantīṃ śivaśaktimityarthaḥ | evaṃ samādiṣṭaṃ śrīmatsarvajñānottaravṛttikāraiḥ | (madhye) suṣiramadhyasthāyāśśakterantarāle | tathā śrīmatsarvajñānottare suṣirānte bahiśśaktiṃ vinyasedvyomarūpiṇīm | tasyā madhye tu hūṃkāraṃ jvalantaṃ pāvakaprabham || iti | (hūṃkāram) śikhābījam | p. 156) (jvalantam) pradīpavat prakāśamānam | tadanantarakaraṇīyānyāha (pūrakam) iti | pūrvaṃ aśuddhaṃ mārutaṃ virecya, bahiṣṭhenaṃ śuddhena mārutena yathāśakti mūrteḥ pūraṇam | (kuṃbhakam) recakātmakaṃ tyāgaṃ pūraṇarūpaṃ saṃgrahañca tyaktvā antassthasya vāyornirodhāt kumbhīkṛtyāvasthāpanam | tathā śrīmattantrasāre recayeddehagaṃ vāyumaśuddhaṃ vyomasaṃsthitam | śuddhaṃ vāyuṃ pūrakeṇa samāhṛtya śanaiśśaniḥ || iti | tadruktañca śrīmanmṛgendre vāhyena vāyunā mūrteśśaktisīmaprapūraṇam | pūrakassa tadabhyāsāt sumurvapi vikarṣayet || tyāga?saṃgrahaṇe hitvā nirodhaḥ kuṃbhakassmṛtaḥ | iti | (vāyum) kuṃbhitamārutam | (ūrdhvam) yāvaddvādaśāntam | (virecayet) hṛdayapuṇḍarīkasthaṃ vāyuṃ brahmarandhreṇa vinikṣipedityarthaḥ || p. 157) (hūṃ phaṭ iti santatoccāreṇa) iti | purā bhāvitaśikhābījaṃ phaḍantaṃ vidhāya tanmantrasya nirantarapañcavārapaṭhanenetyarthaḥ | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ śikhāṃ samuccarennābherūrdhvaṃ tāṃ dīpikākṛtim | dhyātvā tayā manaḥprāṇayuktayā granthipañcakam || surecakaṃ phaḍantāṃ tāmekaikasyaikaśo vadan | iti | (bhinnagranthīn) bhinnāḥ dalitāḥ granthayaḥ dalasandhayaḥ yeṣānte bhinna granthayaḥ tān | atra hṛdayakaṇṭhatālu bhrūmadhyabrahmarandhreṣu adhomukhamavasthitaṃ kamalamukulabṛnda pūrakeṇa vikasitaṃ, kuṃbhakena rodhitaṃ ūrdhvarecakena ūrdhvamukhañca bhavatīti tātparyam | tathā śrīmatsamānatantre vikasati ca vai padmaṃ pūrakeṇa tu pūritam | ūrdhvasroto bhavet padmaṃ kuṃbhakena tu rodhitam || iti | (virecya) vāyuṃ bahiḥ kṣipya | tatsthaṃ gṛhītvā cātmānaṃ recanādbinduṃ madhyagam | kṛtvā kāyaṃ dahet pāśādastraṃ sañcintya taijasam || (p.158) iti śrīmatkiraṇaśruteḥ śarīradāhāyātmanaśśivasaṃyojanaprakāramāha (punaḥ pūrakavāyunā) iti | (saṃhṛtacaitanyam) saṃhṛtaṃ caitanyaṃ cetanasya bhāvaḥ karma vā dṛkkriyārūpamityarthaḥ | tat yasya sa tathoktaḥ tam | tathā śrīmanmṛgendre caitanyaṃ dṛkkriyārūpam iti | (hṛtkamalāśritam) iti | atra hṛtpradeśa eva puryaṣṭakākhyasūkṣmadehasthasyātmano'nusandheyamityavadheyaṃ ityuktam śrīmatsarvajñānottara vṛttikāraiḥ | (sphurattārakākāram) dedīpyamānanakṣatrākṛtim | (sāntabījamayam) sāntaḥ hakāraḥ bījaṃ akṣaraṃ binduyuktahaṃkārākṣarātmakamityarthaḥ | tathā śrīmadvātulaśuddhākhyāyāṃ nādaṃ guhyaṃ paro jīvo dehaṃ bhūtañca pañcamam | sāntaṃ tatvāntabhūtāntaṃ śivāntaṃ śūnyamavyayam || varṇaṃ bījaṃ tathā'rṇañca lipirakṣaramātṛkāḥ | ete vai baddha nāmāni varṇa paryāyavācakāḥ || p. 159) iti | tathā cāha śrīmatkiraṇavṛttikāraḥ bījañcātra prāguktamantrārambhakaṃ praṇavādi iti | (hṛtsaṃpuṭitam) hṛtsaṃpuṭaṃ kṛtaṃ hṛdvījamadhyamamityarthaḥ | (hūṃkāramūrdhni vinyasya) iti | prāṇavṛttinirodhavaśena hūṃkāraśikhārūḍhaṃ kṛtvetyarthaḥ (bījavigraham) bījamena sāntātmakaṃ proktavaddhṛdayasaṃpuṭaṃ vigraho rūpaṃ yasya sa tathoktaḥ tam | (hūṃkāraśikhāntastham) hūṃkāramūrdhni vinyastatvāt tacchikhāntasthamityarthaḥ | evamuktaṃ śrīmatsarvajñānottaravṛttikāraiḥ | (puryaṣṭakāvacchinnam) puryaṣṭakākhyenopādhinā avacchinnam atra puryaṣṭakaṃ nāma pratipuruṣaniyataḥ sargādārabhya ākalpāntaṃ mokṣāntaṃ vā'vasthitaḥ pṛthivyādikalānta triṃśattatvātmako'sādhāraṇarūpaḥ sūkṣmadehaḥ | tathā śrīmattatvasaṅgrahe vasudhādyastatvagaṇaḥ pratipuṃniyataḥ kalānto'yam | p. 160) paryaṭati karmavaśato bhuvanajadeheṣvayañca sarveṣu || iti | nanu śabdassparśaśca rūpañca raso gandharupa pañcamaḥ | buddhirmanastvahaṅkāraḥ puryaṣṭakamudāhṛtam || iti śrīmatkālottare śrūyate | satyaṃ ata eva tat sūtraṃ tatra bhagavatā rāmakaṇṭhena saḍtriṃśattatvavācakatayā vyākhyātam | kathaṃ punarasya puryaṣṭakatvam ? bhūtatanmātrakarmendriyabuddhīndriyāntaḥ karaṇasaṃjñaiḥ pañcabhirvargaistatkāraṇena guṇena tadāpūrakeṇa pradhānena kalādipañcakañcukātmanā var.geṇārabdhatvādityavirodhaḥ iti | (puruṣam) ātmānam | kṣetrajña ātmā puruṣaḥ ityamaraḥ | puruṣaśabdasya tu nirvacanamudāhṛtaṃ avyaktaṃ mana ityāhuśśarīraṃ puramucyate | avyaktākhye pure śete puruṣastena cocyate || iti | (bindubhūtam) mantroccāra p. 161) layakrameṇa paramakāraṇabindusvarūpam | (ekākinam) sūkṣmaśarīreṇa mucyamānam | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ kramācchisaikoccāreṇa dehaṃ sūkṣmamapi tyajan | binduṃ nādātmanā prāpyaṃ iti | (nirāmayam) nirgataḥ āmayaḥ avidyādikleśaḥ satvādiguṇaśca yasya sa tathoktaḥ tam | saṃhāramudrālakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe | atha saṃhāriṇī kaniṣṭhādyaṅgulicatuṣṭayānāmaṅguṣṭhamūle krameṇa saṃyojanātmikā gṛhyasannidhau pradarśyā iti | (brahmādikāraṇatyāgakrameṇa) brahmā ādiryeṣāṃ tāni brahmādīni tāni ca tāni kāraṇāni ca teṣāṃ tyāgaḥ visarjanaṃ tasya kramaḥ tena | viṣṇvādirādiśabdārthaḥ | atra tyāgakramaḥ hṛdayakamalamadhye brahmaṇastyāgaḥ kaṇṭhakamale viṣṇostyāgaḥ tālukamale rudratyāgaḥ bhrūmadhye maheśvaratyāgaḥ brahmarandhre sadāśivatyāgaḥ ityavaseyaḥ | (udghātena) ūrdhvaṃ ghātaḥ p. 162) udghātaḥ udānavṛttyā? vāyordvādaśāntaṃ yāvat preraṇaṃ tena | tathā śrīmatsarvajñānottare sannirodhe kṛte samyamūrdhvaṃ vāyuḥ pravartate | sa udghāta iti khyātassvecchayā tu kanīyasaḥ || iti | tathā śrīmanmataṅge ūrdhvamāghātadharmitvāt sāṭopādgranthibhedanāt | udghāṭanācca granthīnāmudghātaḥ paribhāṣyate || iti | vakṣyati ca pūrakapūrvaṃ suṣumnāyāṃ yāvaddvādaśāntaṃ prāṇavāyuṃ prerayitvā pratinivartya? dakṣiṇanāḍyā virecayetdityudghātapañcakena iti | syādabhyādānamudghātaḥ ityamaraḥ | ātmamantroddhāraḥ pradarśitaḥ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ haṅkārantārakākāra jīvaṃ hṛdayasaṃpuṭam | pūrakāhṛtacaitanyaṃ hūṃśikhopari vinyaset || iti | (bhogyakarmopabhogārtham) bhogyakarma tāvat vartamānadehāraṃbhakaṃ dīkṣāyāmakṣapitaṃ prārabdhakarma tasya bhogārtham | atra punarapyādānāya p. 163) na tu svecchotkrānti vadapunarāvṛttaye ityākūtam | tathā śrīmatkāmike yojanaṃ deśikaḥ kuryādrakṣārthaṃ bhogyakarmaṇaḥ | adhikāravaśādbhūyo dehitvaṃ pratipadyate || iti | (dvādaśānte) dvādaśāntapadmasthe ityarthaḥ | tathā śrīmatsuprabhede saṃhāramudrayā'tmānaṃ śikhāgre dvādaśāṅgule | padmasthe yojayedvidvān iti (saṃyojayet) raśmimātrāviyogena praveśayet || nanu ātmano'pi vyāpakatvena gamanāsaṃbhavāt puryaṣṭakadvāreṇātra gamanamabhyupagamyate sūkṣmadehasyāpi śodhyatvena ekākinamiti viśeṣaṇena heyatayoktatvācca kathamasā vātmā tadvirahito dvādaśāntaṃ yāvanneya ityāśaṃkyāha (evam) | (evam) pūrvoktaprakāreṇa | p. 164) (bījavṛttyā) bījavigrahamityuktatvena mantrabījavṛttyā nādātmaneti yāvat | nādasya hi puryaṣṭaka virahe'pyavinābhāvaḥ | etaduktaṃ bhavati śivaśaktyadhiṣṭhitayā ātmanaḥ kriyāśaktyā sūkṣmadeho nīyate | yaduktaṃ śrīmatsamānatantre śaktyā'nunīyate jīvaḥ iti | tattyāge tu mantrabījavṛttyā vindubhūtassannadhiṣṭhātryā śivaśaktyā saha śivapade praveśamātmano'nusandadhyāt | tatastatra praveśo bhavatīti | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ bindurnādātmanā prāpya śive śaktyā layaṃ gataḥ iti | (līnaḥ) vyāptirūpeṇa | tattulyatāṃ gataḥ | yacchūyate layastattulyayogyatā iti | tataḥ kiṃ kuryādityākāṃkṣāyāṃ sūkṣmadehaṃ śodhayedityāha (sūkṣmadehaviśuddhaye) iti | dvayorapyadhvanorevaṃ kramaprasavayoginoḥ | vilayaḥ prātilomyena śaktitatvaṃ dvayāvadhiḥ || p. 165) iti śrīmanmṛgendraśruteḥ tatvānāṃ sṛṣṭikramavaiparītyena layo vidheya ityāha (pratilomyena) iti | kāraṇe hi kāryasya layaḥ natvanyatra iti manasi nidhāya svakāraṇalayakramamāha (sveṣu) iti | sveṣu sveṣu kāraṇeṣu) svasvopādāneṣu ityarthaḥ | (tatvāni) pṛthivyādiṣaṭtriṃśattatvāni | (binduparyantam) kuṇḍalinīparyantam | (layam) upasaṃhāram | (nayet) prāpayet | atra yata eva yasya prasavastasyaiva tatrāntarbhāva iti tātparyam | tat kathamityāha (tadyathā) iti | (tat) tatvalayanam | (yathā) yathā spaṣṭaṃ tathocyate | (gandhe) gandhatanmātre | (pṛthivīm) pṛthivītatvam | layaṃ nayediti pūrveṇānvayaḥ | evaṃ sarvatra yojanīyam | ananyādibhūtapañcakaṃ p. 166) gandhādipañcatanmātrebhyaḥ sañjātaṃ tataḥ svakāraṇeṣu teṣāṃ layaḥ | tathā śrīmanmṛgendre mātrebhyo bhūtapañcakam iti | (etāstanmātrāḥ) pūrvodīritagandhādaya ityarthaḥ | tathā tatraiva śabdassparśaśca rūpañca raso gandhaśca pañcamaḥ | guṇāvaśiṣṭāstanmātrāstanmātrapadayojitāḥ || iti | (tāmasāhaṃkāre) bhūtādisaṃjñake āhaṃkārikatṛtīyaskandhe ityarthaḥ | kasmāt tanmātrāṇi sañjātāni | (vākpāṇipādapāyūpasthākhyāni) vākya pāṇiśca pādaśca pā- (66) yuśca upasthaśca vākpāṇipādapāyūpasthāḥ | ete iti ākhyā saṃjñā yeṣāṃ tāni tathoktāni karmendriyāṇītyarthaḥ | (rājasāhaṃkāre) vaikārikākhye p. 167) āhaṃkārikadvitīyaskandhe | etasmāt vāgādīni samutpannāni | (śrotratvakcakṣurjihvāghrāṇākhyāni) iti | jñānendriyāṇītyarthaḥ | karmendriyantu vāyvādi manonetrādi dhīndriyam ityamaraḥ | (sātvikāhaṃkāre) taijasāparaparyāye āhaṃkārikaprathamaskandhe | amuṣmāt śrotrādīni manaśca samuditāni | tathā śrīmatpauṣkare sa ca trividha uddiṣṭaḥ prathamastatra taijasaḥ | vaikāriko dvitīyassyāt tathā bhūtādikaḥ paraḥ || satvenotkṛṣṭabhāgo yassa taijasa ihocyate | vaikṛto rajasotkṛṣṭo bhūtādistamasā'dhikaḥ || taijasādapyahaṃkārānmano buddhīndriyāṇi ca | pañca karmendriyāṇi syurahaṃkārāttu vaikṛtāt || ahaṃkārātu bhūtāderjātā tanmātrasaṅgatiḥ | iti | (sa ca) ahaṃkāraḥ | buddhitatvāt ahaṃkāraḥ saṃbhūtaḥ | p. 168) tathā buddhitatvādahaṃkāro jātassopi tridhā bhavet iti | (sā) buddhiḥ | guṇebhyo buddhiḥ sañjātā | tathā śrīmattatvaprakāśe bhavati guṇatrayato ghīḥ iti | prakṛterāvirbhūtaṃ guṇatatvam | tathā śrīmaccintye anekaguṇasaṃyuktaprakṛtestu guṇatrayam iti | (sā) prakṛtiḥ | kalātatvāt prakṛtirāgavidyātatvāni saṃbhavanti | tathā śrīmadraurave kalātatvādrāgavidye dve tatve saṃvabhūvatuḥ | avyaktañca iti | (puṃstatvam) puruṣatatvam | tathā śrīmatpauṣkare śṛṇudhvamatha puṃstatvaṃ yathāvanmunipuṅgavāḥ | pañcakañcukasaṃyuktaḥ prakṛtiṃ bhoktumudyataḥ || avidyādisamāyuktaḥ puruṣaḥ parikīrtitaḥ | iti | atra kalādipañcatatvopabṛṃhito'ṇuḥ puṃstatvanirdeśaṃ yāti | na tu paramārthataratasya tatvatvam | p. 169) yata ātmano nityatvaṃ tata utpattyabhāvānmāyāyāṃ laya ityupacārata iti tātparyam | kālaniyatikalāḥ māyātatvāt prādurāsan | tathā śrīmaccintye anantaśaktirūpāyā māyātaḥ kālasaṃbhavaḥ | punaśca māyā niyatiṃ janayāmāsa vai tadā || saiva māyā punaścaiva kalāmajanayat kramāt iti | māyāyāḥ paramakāraṇatvena nityatvāt kutaścidutpattilayau na vidyete | tathā śrīmatsūkṣmasvāyambhuve māyātatvaṃ jagadbījamavināśyavyayātmakam | iti | uktamarthamupasaṃharati (evam) iti | (vibhājya) iti | atra tatvānīti śeṣaḥ | tataḥ kimityākāṃkṣāyāṃ sūkṣmadehasthatatvaprerakaśuddhatatvalayaṃ vidadhītetyāha (śuddhavidyātatvam) iti | (tat) īśvaratatvam | (tat) sadāśivatatvam | (tacca) śaktitatvam | p. 170) (tadapi) śivatatvañca | vindoḥ śivatatvaṃ tasmācchaktitatvaṃ tasmāt sadāśivatatvaṃ etasmādīśvaratatvaṃ amuṣmāt śuddhavidyātatvaṃ prādurabhūt | taduktaṃ śrīmajjñānasiddhau śivecchayā kuṭilotpannaṃ nādatatvaṃ pradhānakam | nādamadhyodito binduśśivaśaktyarthanāmakaḥ || ityādi | (akṣubdharūpe) akṣubdhaṃ nirvikāraṃ rūpaṃ yasya saḥ akṣubdharūpaḥ asmin śāntyatītakalābhāgalakṣaṇa ityarthaḥ | (bindau) kuṇḍalinyām | atra binduḥ paramopādānatvāt kārtsnyena na vikriyate kintu ghṛtakīṭanyāyena ekadeśena | tathā ca savikāranirvikārayormadhye nirvikārāparaparyāyaḥ yo'kṣubdhabhāgaḥ tallakṣaṇe bindau tatvalaya iti tātparyam | tathā śrīmatpauṣkare prakṛtitvādayaṃ binduḥ kṣobhyate nākhilātmanā | p. 171) tatra yo'kṣubdhabhāgo'sya śānyatītakalā tu sā || layādibhedaḥ prāgukto yadupādhau śivasya tu | sa binduriti mantavyassaiva kuṇḍalinī matā || iti || pṛthivyāditatvalayaprakāraḥ śrīmadgurubhiḥ padyarūpeṇābhihitaḥ gandhe bhūssalilaṃ rase hutavaho rūpe marut sparśane, śabde syāt khamahaṅkṛtau punarimāstanmātrakāstāmase | karmākṣāṇi ca rājase saha mano buddhīndriyaissātvike, buddhau sā ca guṇeṣu sā? guṇagaṇo'vyakte layaṃ gacchati || tadrāgavidye ca kalāṃ prayānti puṃstvañca kālo niyatiḥ kalā ca | māyāṃ suvidyeśamasau sadeśaṃ sa śaktimeṣā śivameṣa bindum || iti | p. 172) atra śabdasparśau tyajedbrāhme ityādikārikā kvacit kaiścit prakṣiptetyupekṣitā || itthaṃ sūkṣmadehaśuddhividhimabhidhāya sthūlaśarīraśodhanavidhānamabhidhatte (tataḥ) iti | sthūladehastāvat jātikulādyabhimānāspadaṃ pṛthivyaptejo vāyvākāśānāṃ samavāyaḥ sādhāraṇāsādhāraṇarūpaṃ bhuvanajaṃ bhūtaśarīramityucyate (taduktaṃ? śarīraṃ trividhaṃ proktaṃ sthūlaṃ liṅgaṃ paraṃ smṛtam | sthūlaṃ bhūtaśarīrañca liṅgaṃ puryaṣṭakaṃ bhavet || paraṃ bindusamutpannaṃ trividhaṃ samudāhṛtam | iti | (viśodhayet) viśeṣeṇa śuddhiṃ vidadhīta | tatra ca sthūlasūkṣmadehasthānāṃ tatvānāṃ viṣanivṛttyarthaṃ garuḍabhāvanāvat bandhakatvanivṛttyarthaṃ vilayabhāvanaiva śuddhiḥ na tu sākṣādupasaṃhāraḥ pratyakṣavirodhāt śruti virodhācca | p. 173) tasmāt bāhyadehasthāni pṛthivyādīni pañcabhūtānītasdeva vastviti dhyāyet | teṣvātmabhāvanāṃ na kuryāditi tātparyam | yaduktaṃ śrīmatsvāyambhuve athātmano vadhaṃ mantrī na kuryāt phalavāñchayā | na ca duḥkhasamutpattau kāmato dehamutsṛjet || iti | smṛtāvapi asuryā nāma ye lokā andhena tamasā'vṛtāḥ | tāste pretyābhigacchanti ye caivātmahano janāḥ | iti | tathā śrīmatsarvajñānottare itaradvastu ityevaṃ pañcabhūtāni nirdeśet iti | tat kathamityākāṃkṣāyāṃ sthūladehasya bhautikatvāt prātilomyena pṛthivītatvaṃ tadvarṇasvabhāvacihnādikaṃ vibhāvya śodhayedityāha (pārthivam) iti | (pītam) svarṇavarṇam | anena varṇo nirṇītaḥ | (kaṭhinam) karkaśam | p. 174) amunā svabhāvaḥ pradarśitaḥ | (vajralāñchitam) kuliśāṃkitam | etena cihnamudīritam | (hlām) iti | hākāraḥ hṛdayabījaṃ lakāraḥ pṛthivībījam | tathā dhāraṇānāṃ lavarayahakārāśceti kīrttitāḥ iti | atra lakāraṃ hṛdayabījayuktaṃ pārthivamaṇḍale mantratvena prayojayedityavaseyam | tathā śrīmatsarvajñānottare lakārāsanamārūḍhaṃ hṛdbījaṃ madhyatassthitam | iti | tena mantraḥ kathitaḥ | (adhināyakena) adhiṣṭhātrā | nāyako netari śreṣṭhe hāramadhyamaṇāvapi iti viśvaḥ | (sadyojātena) sadyojātākhyena | anena devassamākhyātaḥ | (kāraṇeśvareṇa) kāraṇeśvarasaṃjñena | tathā śrīmanmantravārtike kamalajakeśavarudramaheśvarāhya paraśśivaḥ | ete kāraṇeśvarasaṃjñāḥ svasvādhvavyāpinaḥ sva mantrasthāḥ iti | p. 175) anena kāraṇeśvaro nigaditaḥ | (nivṛttikalārūpam) nivṛttikalādhiṣṭhitam | evamākhyātaṃ śrīmatā somaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | asmāt kalā bhāṣitā | (caturaśram) catuṣkoṇam | amuṣmānmaṇḍalamabhihitam | tathā śrīmajjñānaratnāvalyām | bhūtāti tatvagarbhāṇi pañcacihnayutāni ca | svabhāvadevasaṃsthānakalāmaṇḍalakāraṇaiḥ | varṇamantraguṇasthāna pramāṇādiyutāni ca | iti | evaṃ pratibhūtamūhyam | nanu pṛthivyādi bhūtāni śarīraikadeśavyāpakatvena dhyeyāni kimityāśaṃvaya pādādārabhya mūrddhāntaṃ sañcintya caturaśrakam iti śruteḥ bāhyaśarīravyāpakatvenāvasthānācca tāni cātra sarvaśarīravyāpakatvena dhyeyāni na tu dīkṣāyāmiva jānvādivyāptyā ityāha (pādādārabhya) iti | tadanantaraṃ kiṃ kuryādityāśaṃkyāha (oṃ hām) iti | vivṛttyādikalāmantroddhāropi p. 176) nirdiṣṭaḥ śrīrāmanāthapaddhatyāṃ yadbhūtaṃ yatkalārūpaṃ tasya bījena saṃyutam | nāma tasyāścaturthyantaṃ sajātyastrāntimaṃ vadan || iti | (udghātapañcakena) udghātānāmūrdhvarecakākārāṇāṃ pañcakena | pṛthivyāḥ pañcaguṇanāśanāya pañcodghātāḥ prottataḥ | pratyudghātaṃ pūrakādyāstrayaḥ prāṇāyāmā arthasiddhā eva | yaduktaṃ śrīmattrayodaśaśatike evaṃ pañcadaśa proktāḥ prāṇāyāmāstu bhūgatāḥ | vāruṇasya daśa dve ca ityādi | (gandhassarūpasparśaśabdaguṇān) gandhaśca surabhyasurabhūrūpaḥ rasasaśca kaha?mlādiḥ rūpañca pītādi sparśaśca aśītoṣṇarūpaḥ śabdaśca khaṭakhaṭādiḥ gandharasarūpa sparśaśabdāḥ te iti guṇāḥ tathoktāḥ tān | atra gandhaguṇaḥ rasaguṇaḥ ityāyavadheyam | (svaviruddhavāguṇā?) svarūpāḥ pṛthivyāḥ viruddhaḥ śatruḥ sa cāsau vāyuśca tena | sayamābhimānaḥ? bhūmipavanayorjalānalayośca p. 177) eṣā caturṇāṃ bādhyabādhakabhāvena parasparama?vasthiteḥ śatrutā | bhūmijalayoḥ pavanānalayoścānyonyaṃ poṣakatvānmitratvam | jalapavanayoḥ kṣityagnyośca parasparaṃ na śatrubhāva iti madhyasthatvameṣām | ākāśasya tu vāyuvāriśikhikṣitīnāmavakāśadāyitvena mitratvamiti | tathā śrīmanmṛgendre khaṃ samasteṣu bhūteṣu vārivāyū śikhikṣitī | vāryagnī bhūmipavanau vārikṣme analānilau || madhyasthāsati mitrāṇi iti | (abhibhūtām) āttagandhām | āttagandho'bhibhūtassyāt ityamaraḥ | (tadākārām) vāyumayīm | kaṭhinādisvabhāvaṃ vihāyaṃ pavanasvabhāvābhibhūtāṃ bhāvayediti bhāvaḥ || evaṃ pṛthivī bhūtaśuddhimudāhṛtya jalabhūtaśuddhikramamācaṣṭe (tadanu) iti | jalasya svabhāvaḥ dravasvarūpaḥ | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ jalabhūtaṃ dravaṃ saumyam iti | p. 178) arddhacandraṃ dravaṃ saumyam iti kvacit pāṭhaḥ | (hrīm) iti | hīmiti śirobījaṃ vakāraḥ varuṇabījam | atra āpyabījaṃ vakāraṃ śiromantreṇa yuktamāpyamaṇḍale mantratvena prayojayet iti bodhyam | tathā śrīmatsarvajñānottare vakārāsanamadhyasthaṃ śirobījamadhomukham iti | (pūrvavadvibhāvya) iti | pādādārabhya mūrddhāntaṃ vicintyetyarthaḥ | evaṃ pratibhūtamavadheyam | (pūrvoktavat) iti | atra hrīṃ hrīṃ hrīṃ hrīṃ pratiṣṭhākalāyai haḥ huṃphaṭ iti pūrakapūrvamityādipurodīritamanusandheyam | (rasādiguṇacatuṣṭayam) iti | atra rasaḥ madhuraḥ | rūpasparśaśabdāḥ ādiśabdārthaḥ | tatra rūpaṃ śuklaṃ sparśaḥ śītaḥ śabdaḥ jhalajhalaśabdaḥ | atra gandhaikaguṇahrāsādudghātahrāsa ityavadheyam | evamuttaratrāpyūhyam | (tadākāram) analamayam | p. 179) dravādisvabhāvaṃ vyapohya jvalanasvabhāvābhibhūtaṃ cintayet || jalabhūtaśodhanamupavarṇya agnibhūtaśuddhimabhidhatte (tataḥ) iti | agneḥ svabhāvo dāhātmakaḥ | (hrūm) iti | hūṃkāraḥ śikhāmantraḥ repho'gnibījam | śikhayā yuktamagnibījaṃ āgneya maṇḍale mantratvena prayojayet | tathā śrīmatsarvajñānottare rakārāsanamārūḍhaṃ śikhākhyaṃ bījamuttamam iti | (rūpādi guṇa trayam) iti | atra rūpaguṇaḥ bhāsvararūpaḥ | ādiśabdāt sparśaśabdāvucyate | sparśa uṣṇaḥ | śabdaḥ dhamadhamaśabdaḥ | (tadākāram) jalātmakam | dāhādisvabhāvaṃ vimucya jalasvabhāvābhibhūtaṃ cintayet || vahnibhūtaśuddhiṃ vyāhṛtya vāyubhūtaśuddhiṃ brūte (paścāt) iti | vāyoḥ svabhāvaścalanarūpaḥ | (hyaim) iti | haikāraḥ kavacamantraḥ | yakāro vāyubījam | p. 180) vāyubījaṃ kavacabījena yuktaṃ kṛtvā vāyavyamaṇḍale mantratvena niyojayet | tathā śrīmatsarvajñānottare yakārāsanasaṃviṣṭaṃ kavacaṃ vāyuvigraham iti | (sparśaśabdaguṇadvayam) iti | atra sparśaguṇaḥ aśītānuṣṇarūpaḥ | śabdaguṇaḥ śakaśakarūpaḥ | (tadākāram) medinīmayam | nalanādisvabhāvaṃ visṛjya avanisvabhāvābhibhūtaṃ bhāvayet || vāyubhūtaśuddhimupavarṇya nabhobhūtaśuddhimupadiśati (tadanu) iti | nabhomaṇḍalaṃ tāvat vartulākāram | tathā vyomākāraṃ suvṛttañca iti | (vyomākāram) laukikānāṃ vyomatvena prasiddhāvakāśākāram | (śūnyam) mūrtadravyā bhāvātmaka śūnyākāraṃ na tu vasturūpam | (binduśaktyā) kuṭilāśaktyā | evamākhyātaṃ śrīmatā somaśambhupaddhativyākhyākāreṇa | p. 181) ākāśasya svabhāvaḥ śuṣirātmakaḥ | yadāha śrīmadvālajñānaratnāvalīkāraḥ kaṭhinadravoṣṇacalanāvakāśasvabhāvāni iti | (haum) iti | aukārayuktaṃ hakāraṃ nāmasamaṇḍale mantratayā niyojayet | tathā śrīmatsarvajñānottare aukārāsanasaviṣṭaṃ hakāraṃ nābhasaṃ vibhum iti | nanu pṛthivyādivāyvantānāṃ caturṇāṃ bhūtānāṃ hṛdayādimantracatuṣkabījayuktāḥ lakārādiyakārāntavarṇāḥ bījānītyuktaṃ kathamatrākāśasya astraṃ tyaktvā kevalaṃ haumiti nabhobījenetyuktam ? satyaṃ nabhasaḥ śānyatītākalāmayatvāt tathoktamatreti tātparyam | tat sarvamuttaratra nirvāṇadīkṣāvidhau śāntyatītakalāśodhane spaṣṭīkariṣyāmaḥ | (sadāśivena) iti | sadā nityaṃ śivaḥ sadāśivaḥ svaśaktirūpayā sarvamaṅgalayā p. 182) śabalitasvarūpatvādaparicchinnakalyāṇaghana ityarthaḥ | tathokta sadāśivatvaṃ yaḥ prāptaśśivassākṣādupādhinā | sadā'syāpi bhavecchaktistayā hīno nirastakaḥ || iti | (śabdaguṇam) iti | atra śabdaḥ pratiśrutiśabdaḥ na tu varṇātmakaḥ | (anityatvāśuddhatvādisvarūpam) iti | atra abhūtvākāraṇajanyatvamevānityatvam | taduktaṃ hetumadanityamavyāpi sakriyamanekamāśritaṃ liṅgaṃ sāvayavaṃ paratantraṃ vyaktaṃ viparītamavyaktam iti | ādipadena avyāpakatvādi sūcyate | (nityatvāvyāpakatvaśuddhatvādiyuktaparamākāśābhibhūtasvarūpa m) nityatvañca kālānavacchinnatvaṃ ādyantarahitatvamityarthaḥ | vyāpakatvaṃ ca deśānavacchinnatvaṃ sarvagatatvamityarthaḥ | yadāhuḥ anavacchinna sadbhāvaṃ vastu yaddeśakālataḥ | tannityaṃ vibhu cecchanti ātmano vibhunityatā || p. 183) iti | śuddhatvañca sitatvaṃ nityatvavyāpakatvasuddhatvāni tāni ādīni yeṣāṃ tāni tathoditāni | śāntatvādirādiśabdārthaḥ | tairyuktam | tacca tat paramākāśañca vindvākhyaṃ paramavyoma | tathā coktaṃ śrīmanniśvāsakārikāyāṃ nirguṇaṃ sāñjanātītaṃ grahanakṣatravarjitam | śuddhasphaṭikasaṃkāśaṃ paraṃ vyoma vicintayet || iti | śrīmadratnatraye ca kiñcātiśāyikaṃ prāhustamaṃbaramanaśvaram | śivā nāmaṃ samaiśvaryabhājāṃ bhogāpavargayoḥ || jyotirgaṇānāmākāśamiva bhūtādikāraṇam | iti | na tu bhūtākāśameva nityatvādidharmakaṃ dhyāyet tasya tanmātrakāryatvena śruteḥ | yacchrūyate mātrebhyo bhūtapañcakam iti | tathā bhūtena tena abhibhūtaṃ svarūpaṃ yasya tat tathoktam || p. 184) itthaṃ pṛthivyādibhūtaśuddhimudīrya, tataḥ paraṃ kiṃ vidheyamityākāṃkṣāyāṃ guṇakṣayavaśāt kṣīṇaśaktikasya bhūtasamudāyātmakaśarīrasya dahanāplāvane vidadhītetyāha (tataḥ) iti | (tataḥ) tathābhāvanānantaram | (ārabdhaśarīragatabhūtadoṣān) ārabdhaśarīraṃ phalitakarmavartamānakalebaraṃ tadgatāni ca samāpannāni bhūtādini medinyādīni teṣāṃ doṣāḥ, pitṛmātṛbhautikaśarīrasthaśuklaśoṇitākhyamalapariṇatirūpadoṣāḥ tān | tathā samudīritaṃ śrīmacchivatantrarahasyasāre mātāpitṛmalodbhūte dehe sthātuṃ na yujyate | tasmānmantramayaḥ kāyaḥ kriyate prativāsaram || iti | (āplāvayet) vauṣaḍantamūlena śikhāntasthādhomukhapadmetyādivakṣyamāṇavadamṛtadhārābhirab hiṣecayet ityarthaḥ || p. 185) nanu evaṃ bhūtaśuddhiṃ vidhātumaśaktānāṃ kathamityāśaṃkya tadvidhiṃ prakārāntareṇa sañcaṣṭe (yadvā) iti | (yadvā) evaṃ no cet | dehasya vaṭatarurūpatvaṃ varṇayati (pṛthivyādi) iti | (pṛthivyādibhūtabījam) pṛthivī ādiryeṣāṃ tāni pṛthivyādīni tāni ca tāni bhūtāni ca tānyeva bījamaṃkurakāraṇaṃ yasya sa tathoktaḥ tam | ādipadena aptejovāyvākāśānāṃ prakāśaḥ kriyate | sthūlaśarīrāpekṣayā cedamuktaṃ ato'tra bhūtapariṇāmaśuklaśoṇitabījamiti tātparyārthaḥ | (brahmaviṣṇubhyāmudbhinnāṃkuram) brahmaṇaḥ sṛṣṭikartṛtvam viṣṇoḥ pālakartṛtvaṃ tata ubhābhyāmudbhinnaḥ utpāditaḥ aṅkuraḥ yasya sa tathoktaḥ tam | (rāgadveṣadharmādharmamūlam) rāgaśca icchā dveṣaśca virodhaḥ dharmaśca jyotiṣṭomādiḥ adharmaśca brahma hattyādiḥ | p. 186) tau ca āmnāyasiddhau prāganuṣṭhitau buddhau saṃskārarūpatayā guṇatvenocyate | atra ca lokān prakāśāṃstajjātīyeṣu bhogyeṣu dhatte dhāraṇaṃ karotīti dharmaḥ | tadviparyayasādhanādadharmaḥ | nāsau lokān dhatte nāpi ca prītim | kintu alokānasātvikān rājasāṃśca tajjātīyeṣu bhogyeṣu dhatte aprītiñca duḥkhamohātmikāṃ dhatte iti adharmaḥ | evaṃ dharmādharmaśabdārthaḥ | tathā śrīmatsūkṣmasvāyambhuve dhatte lokānimān sarvān prīti ca puruṣe parām | dharmastenocyate tajjñaisdharmastadviparyayāt || iti | mohaśca anityā śuciduḥkhānātmasu nityaśucisukhātmapratipattirūpaścittamalaḥ rāgadveṣadharmādharmamohāḥ ta eva mūlaṃ yasya sa tathoktaḥ tam | pūrvajanmārjitapuṇyapāpānukūlyena brāhmaṇādidehamindriyapāṭanaṃ niyatāyuṣaṃ niyata bhogaṃ dharatīti dharmādharmayormūlatvam | p. 187) rāgadveṣamohānāṃ karmārjanahetutvāt taddvārā mūlatvamuktam | (vidyāvidyādhipatipālitam) vidyāśca saptakoṭimahāmantrāḥ vidyādhipatayaśca anantādyaṣṭamantra maheśvarāḥ vidyā vidyādhipatayaḥ | tathā śrīmadratnatraye tatra vidyābhujaḥ pūrve mantrā vidyāśca nāmataḥ iti | taiḥ pālitaḥ paripoṣitaḥ tam | (kalāditatvasāram) kalā ādiryeṣāṃ tāni kalādīni tāniṃ ca tāni tatvāni ca tathoditāni tānyeva sāraḥ sthirāṃśaḥ yasya sa tathoktaḥ tam | sāro bale sthirāṃśe ca ityamaraḥ | ādipadena prakṛtyādi gṛhyate | (tanmātrendriya śākhopaśākham) tanmātrāṇi ca śabdādi tanmātrāṇi | pūrvaṃ vyākhyātametat | indriyāṇi ca jñānendriyakarmendriyāṇi tānyeva śākhā ca mahāśākhā upaśākhā ca kalpaśākhā etā yasya sa tathoktaḥ tam | p. 188) (viṣayālocanapallavam) viṣayāḥ śabdādayaḥ rūpaṃ śabdo gandharasasparśāśca viṣayā amī ityamaraḥ | teṣāmālocanāni grahaṇarūpavyāpārāḥ | tathā śrīmatpauṣkare ālocanatvaṃ vyāpāraścakṣurādeśca kevalaḥ iti | viṣayālocanāni tānyeva pallavāḥ kisalayāni yasya sa tathoktaḥ tam | atra viṣayālocanānāṃ gamāgamatvadarśanāt pallavatvena rūpakamuditam | (bhāvaprapañcakusumam) bhāvāḥ dharmādayo'ṣṭau buddhi guṇāḥ | tathā śrīmanmṛgendre bhāvā buddhiguṇā dharmajñānavairāgya bhūtayaḥ | sātvikā vyatyayenaite rāgamutsṛjya tāmasāḥ || iti | teṣāṃ prapañcāni nikurumbāṇi śatatrayamiti yāvat | tathā nirdiṣṭaṃ bhagavatā rāmakaṇṭhena dharmo daśabhirbhedairjñānamaśītyā śatena vairāgyam | p. 189) aiśvaryaṃ catuṣṣaṭyā daśabhiradharmastadarddhato'jñānam | avairāgyañca daśabhiranaiśvarya bhinnamekaviṃśatyā | bhāvapratyayabhedaśśatatrayeṇāyam iti | tānyeva kusumāni yasya sa tathoktaḥ tam | atra bhāvāḥ kālāntare phalarūpā bhaviṣyantīti prasūnatayā samāmnātāḥ | (budhyadhyanasāyasaṃkalpaphalam) buddhiḥ buddhitatvaṃ tasyā adhyavasāyaśca etadrajatameva na śuktiriti niścayarūpo vyāpāraḥ | saṃkalpo nāma ekakoṭisahacarito'nekadharmānusandhānātmako manaso vyāpāraḥ | tathā śrīmatpauṣkare viṣayādhyavasāyātmā buddhirevaiṣa kevalaḥ iti | śrīmattatvaprakāśe icchārūpaṃ hi mano vyāpārastasya bhavati saṃkalpaḥ iti | tāveva phalaṃ yasya sa tathoktaḥ tam | phalaṃ phale dhane bīje niṣpattau bhogalābhayoḥ iti viśvaḥ | atra buddhyavasitamarthaṃ p. 190) puruṣaścetayate iti vacanena buddhau pratibimbitāḥ mano'vadhānitāḥ arthā eva phalarūpatayā varṇitāḥ | (puruṣavihaṅgopabhogyam) puruṣaḥ bhoktṛsvarūpa ātmā sa eva vihaṅgaḥ pakṣī tena upabhogyam upabhojyam | atra puruṣasya vihaṅgatvaṃ vāsabhoga viyogadarśanāduktam | (bhogyabhoktṛtvarasam) bhogyaṃ ca bhogaviṣayaṃ śarīraṃ yadāha pūrvaṃ puruṣavihaṅgopabhogyam iti | bhoktā ca bhogakriyākartā ātmā, bhogyabhoktārau tayorbhāvaḥ bhogyabhoktṛtvaṃ tadeva rasaḥ svādo yasya sa tathoktaḥ tam | raso gandhe rase svāde śṛṅgārādhye dhvanau jale iti mādhavaḥ | bhogyabhoktṛtvasaṃbaddharasa ityarthaḥ | (ūrddhvamūlamadhaśśāstvam) iti | evaṃ dahanasya bhogyatayā dehasya tatsamānatvādvarṇitam | dehasya karabījavat sūkṣmopacayārthasāmyādvaṭatarurūpatvamabhihitam | p. 191) evaṃ taṭatarurūpavicintanānantarakaraṇīyānyāha (prathama ) iti | (prathamapūrakārddhena) iti | atra pūrakastāvat dvādaśamātrā pramāṇaḥ tadarddhaṃ mātrāṣaṭkam | itthaṃ kuṃbhakarecakayorapi pramāṇaṃ yojanīyam | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ jānumaṇḍalamāvartya mātrā syācchoṭikā kramāt | tābhirdvādaśa mātrābhiḥ pūrakaḥ kuṃbhakastathā || recakaścaivamākhyātaḥ prāṇāyāmaḥ kanīyasaḥ | iti | (stabdham) niścalam | pṛthivīdhāraṇāyāḥ sataṃbhana kāryakartṛtvenoktatvāt | atra oṃ hlāṃ nivṛttikalāyai haḥ huṃ phaṭ iti pūrakapūrvārddhena pārthivyā dhāraṇayā gandhādipañcakakṣayāya pañcavāraṃ manasā uccaran pallavakusumaphalaśūnyaṃ niścalam ca dehanyagrodhapādapaṃ cintayet ityavaseyam | p. 192) (snigdham) chāyāvṛkṣam | snigdhantu masṛṇe sāndre chāyāvṛkṣe nameruṇi iti viśvaḥ | tadanantaraṃ kiṃ kuryādityāha (tataḥ) iti | (bandhakarūpam) sūkṣmasthūlaśarīrarūpamityarthaḥ | (śūnyam) bandhakatvādvayāvṛttaṃ asatkalpamiti yāvat | atrāvasare dvādaśānte grāhya bhūtaiśśūnyatvādanālaṃbanaṃ khacinmātraniṣṭhamevātmasvarūpaṃ bhavati na tu mūrcchādyavasthāsviva niruddhameveti śrīmatā sārddhatriśativṛttikṛtā dvādaśānte nirālambaṃ vijñānaṃ kevalaṃ sthitam ityetatsūtravṛttau samupadiṣṭam || itthaṃ samutsāritaniravaśeṣadoṣasya vapuṣaḥ sudhāplāvanavidhimāha (vauṣaḍanta) iti | (vauṣaḍantamūlena) mūlādhārādārabhya hakārau kārādyunmanāntamātmānusandhānapūrvoccāritavauṣaḍantamūlen etyarthaḥ | p. 193) (śikhāntasthādhomukhapadmāsravadamṛtadhārābhiḥ) śikhāntasthādhomukhapadmaṃ tāvat sakalavastūnāmotaprotarūpeṇa sarvādhāratvena sthitaḥ parameśvara śakternityādhiṣṭheyarūpaḥ paramāmṛtarūpo dvādaśāntasthaḥ parabinduḥ | tathā prakriyāntasthamamṛtaṃ sravantaṃ cintayet sadā | praṇavaṃ śvetakamalaṃ yogapīṭhamadhomukham || cintayedamṛtaṃ tasmin suṣumnābhinnamastakam | iti | tasmāt sravantyaḥ prasaratnyaḥ tāśca tāḥ amṛtadhārāśca tathoditāḥ tābhiḥ | (sakalanāḍīmukhaṃ praviṣṭābhiḥ) hṛtasaptatisahasranāḍīdvāraṃ praviśantībhiḥ | tataḥ kimityāśaṃkya dvādaśāntopārūḍhasya ātmano hṛdi vinyāsāya prathamamāsanakalpanaprakāramāha (hṛdaye) iti | hṛdayasvarūpamuktaṃ śrīmadvasiṣṭhena mano niryāti viṣayānyasminneva pralīyate | p. 194) hṛdayantadvijānīyānmanasassthitikāraṇam || iti | (akārādimātrātrayayuktena) akāraḥ ādiḥ yāsāṃ tāḥ akārādayaḥ tāśca tāḥ mātrāśca tāsāṃ trayam | ukāramakārāvādiśabdārthaḥ | atra omityanena akārokāramakāramātrātrayamilitena nālapatrakarṇikālakṣaṇamātmāsanaṃ hṛdayapuṇḍarīkaṃ saṃbhavatīti tātparyārthaḥ | aśarīro hyadhiṣṭhātā nātmā muktātmavadbhavet iti śruteḥ dagdhabandhanakalevarasya niṣkalasya ātmana uttaratra kriyā nopapadyate, na hi śarīrādivirahiṇyavabodhaḥ karaṇaṃ vā yuktimaditi manasi nidhāya, mantramayapuryaṣṭakaśarīrāvataraṇakramamāha | (tatkarṇikāyām) iti | puryaṣṭakaṃ punaḥ dṛkkriyāśaktimayam | tathā śrīmanmṛgendre nirdahet pāśavīṃ mūrtiṃ sadāśivapadaspṛśā | p. 195) tadbhasma vāyunā śaktināpanīyā valokayet || dinakṛnmaṇḍalākāraṃ vṛkkriyā maṇḍalañcitaḥ | tadeva vapurasyaitadavyaktāṃgamitīṣyate || iti | (catuṣkalena) catasraḥ kalāḥ akārādibindvantā nijāṃśāḥ yasya sa catuṣkalaḥ tena | kalāṃśamātre śilpādau iti nānārtharatnamālā | tataḥ proktatatvalayakrameṇa nirmalasyātmano hṛdi punarvinyāsamāha (tasmin) iti | (tasmin) puryaṣṭake | (bījarūpam) śivabījātmakam | (śivamayam) śivībhūtam | tathā śrīmatsarvajñānottare tataścākarṣayejjīvaṃ śivībhūtaṃ nirāmayam | pūrakeṇa śikhāntasthaṃ śivabījamayaṃ param || iti | taṃ nirāmayam | pūrakeṇa śikhāntasthaṃ śivabījamayaṃ param || iti | (paṃcakalena) p. 196) pañca kalāḥ akārādinādāntāḥ yasya sa pañcakalaḥ tena | (vauṣaḍantaśaktimantroccāreṇa) caturthyantaśaktiśabdayuktamūlamantroccāreṇa | oṃ hauṃ śaktaye vauṣaṭ iti yāvat | eva muktaṃ śrīmatā somaśambhupaddhativyākhyākāreṇa | atra tāvat niṣkalaśaktikṣobhāt srutabahulāmṛtamayasya salilasya | madhye plavan sa haṃsaḥ punarāgacchastato dhyeyaḥ || iti śruteḥ ātmanaḥ śarīrādviśleṣapūrvaṃ saṃsthāpitatvāt tadarthaṃ punarapyamṛtāplāvanaṃ karaṇīyamityabhiprāyaḥ | antaryāgaḥ || kri (27) tadanu pūrvavadaṅganyāsaṃ vidhāya, hṛnnābhibindusthānāni pūjāhomasamādhīnāṃ sthānāni saṃkalpya, vakṣyamāṇakrameṇa bhāvopanītapuṣpādyairantarhṛtpadme śivaṃ sarvopacārairmanasā p. 197) saṃpūjya, nābhikuṇḍe svatassiddhe'gnau jñānānalaṃ nyasettatra sūryāyutasamaprabham | hṛtpuṇḍarīkamadhyāttu sauṣumnena pathā'nalam || dvādaśāntapade yojya tattejaḥpuṃjapiñjaram | tena vinyastamātreṇa sarvakarmārhako bhavet || ityuktavat jñānānalaṃ vinyasya, śivaṃ saṃpūjya, pūrakākṛṣṭena binduprasrutāmṛtarūpeṇājyena homañca kṛtvā, antaḥ pūjitadevāya samarpya, pūjāṃ samāpya, bindau sarvatomukhaṃ sphurattārakākāramīśvaraṃ dhyātvā, bahiḥ pūjayāmīti prārthya, labdhānujñaḥ || (27) (pra) atha śivīkaraṇavidhimudīrya sūkṣmadasthūladehadvayasya mantramayaśaktividyādehatvasiddhayarthamaṅganyāsaṃ kuryādityāha (tadanu) ityādinā (vidhāya) ityanena || p. 198) atha jyotirliṅgaṃ hṛdisthaṃ yattadevābhyarcyate bahiḥ | yatastasmāt purā kuryādantaryāgamihocyate || iti vacanena prathamamantaryajanavidhimāha (hṛnnābhi) ityādinā (labdhānujñaḥ) ityantena | hṛdaye'rcāvidhānantu nābhau homaṃ prakalpayet | lalāṭe ceśvaraṃ dhyāyedvaradaṃ sarvatomukham || iti śrīmatkālottaraśruteḥ hṛdayādeḥ pūjādyavakāśatvaṃ saṃkalpayedityāha(hṛt) iti | kathamantararcayedivyākāṃkṣāyāmāha (vakṣyamāṇakrameṇa) iti | ata evā'tra bāhyārcanameva prakṛtibhūtaṃ sarvairaṅgaiḥ paripūrṇatvāditi tātparyam | kairyajedityāśaṃkāyāṃ hṛtpadmo pūjayedvidvān yathoktantu yathākramam | gandhādyairupacāraistu manasā kalpya pūjayet || iti śrīmatsuprabhedavacanena manaḥ kalpitaiḥ kusumagandhādibhiḥ saṃpūjayedityāha (bhāva) iti | (hṛtpadme) iti | p. 199) atra hṛtsvarūpamuktaṃ śrīmadvasiṣṭhena mano niryāti viṣayānyasminneva pralīyate | hṛdayantadvijānī yānmanasasthitikāraṇam || iti | tatra padmaṃ hṛtpadmam | tallakṣaṇamuktaṃ śrīmanniśvāsakārikāyāṃ kadalīpuṣpasaṃkāśaṃ hṛdayaṃ sarvadehinām | tasya madhye sthitaṃ padmamaṣṭapatraṃ sakarṇikam || vitastimātraṃ hṛdayaṃ kamalaṃ caturaṅgulam | aṣṭāṅgulapramāṇantannābherūrdhvaṃ vyavasthitam || padmanālaṃ navadvāraṃ samantāt kaṇṭa?kānvitam | aṅguṣṭhaparvatulyā'tra karṇikā sā sakesarā || karṇikāyāṃ bhavet sūryastasya madhye tu candramāḥ | candramadhye bhavedvahnistasya madhye maheśvaraḥ || sadāśivo maheśasya tasyāpi parataśśivaḥ | iti | (saṃpūjya) iti | atra hṛdayakamale arghyapātradvayaṃ kṛtvā kandanālapatrakarṇikāsu ādhāraśaktyādiśaktiparyantaśivāsanaṃ p. 200) vinyasya mūrttidvayaparāvāhanasthāpanādijapasamarpaṇāntaṃ karma kuryādityuktaṃ śrīmatā bālajñānaratnāvalīkāreṇa || antarhavanavidhānamāha (nābhi) iti | (svatassiddhe) nisargasamutpanne | etadviśeṣaṇaṃ kuṇḍānalayorapi saṃbandhanīyam | etena kuṇḍāgnisaṃskārayorakaraṇīyatvaṃ darśayati | evamudīritaṃ śrīmatā somaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | tathā ca śrīmaccintye pūrvamevāgnisiddhatvādvinācāgnimukhaṃ tathā iti | nābhikuṇḍagatāgnau jñānapāvakavinyāsaprakāraṃ spaṣṭīkaroti (jñānānalam) iti | vahnibījaṃ suṣumnā vartmanā hṛtbindugatajñānānalābhyāṃ saṃyojya, dvādaśāntapadasthaśiva*?śabdinā? saha ekīkṛtya anantaraṃ nābhigataṃ jvalane vinyaseditya ca tātparyam | tathā cāha p. 201) bhagavān jñānaratnāvalīkāraḥ | nābhikuṇḍe svayaṃ bhūte trimekhale nijabhūtāgniṃ prajvālya kravyākāṃśaṃ parityajya nirīkṣaṇādibhissaṃśodhya vahnibījaṃ samuddīpitaṃ recakena hṛdayabhrūmadhyagatajñānavahnibhyāmekīkṛtya dvādaśāntaṃ nītvā pūrakeṇaṃ taṃ śivavahniṃ nābhigataṃ kṛtvā iti | (śivaṃ saṃpūjya) iti | atra agniṃ hṛtpadme āsanamūrtimūlamantrairarcayet | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ āsanaṃ mūrttimāvāhya trayam tatra 6 - sakṛt smaret iti | (homañca kṛtvā) iti | atra yathāśakti mūlena brahmāṅgaiśca dvādaśāṃśato hutvetyarthaḥ | (samarpya) iti | atra homaphalamiti śeṣaḥ | tataḥ kimityāśaṃkya antaryāgaṃ samāpayedityāha (pūjām) iti | atra aṣṭabhiḥ puṣpairabhyarcya p. 202) parāṅmukhārghyaṃ datvā pūjāsamāpanaṃ vidadhīta | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ hutvā vahni nirudhyātha brahmādīṃśca hṛdisthitam | śivamiṣṭvā'ṣṭapuṣpyā'tha datvā'rghyaṃ ca parāṅmukham nirudhya iti || samādhividhimupadiśati (bindau) iti | (sarvatomukham) sarvaviṣayajñānakriyāśaktiyuktam | (īśvaram) niṣkalaśivam | yadāha śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāraḥ | hṛtpadme śivānale cārcitaṃ sakalarūpaṃ taṃ maheśvaraṃ pūrvoktaṃmantrātmakāvayavavibhāgarahitaṃ niṣkalaśivaṃ bindvadhiṣṭhānāt bindurūpaṃ cintayet iti | evaṃ bhūtaśuddhyantaryajanahavanasamādhibhirātmaśuddhissaṃjātetyavad heyam | tathā śrīmatkāraṇe utsṛjya prākṛtaṃ bhāvaṃ śivo'hamiti bhāvayet | hṛdaye yajanaṃ kuryāddhomaṃ nābhau prakalpayet || p. 203) tatheśvarantu bhrūmadhye dhyāyet sarvagataṃ prabhum | ātmaśuddhiriyaṃ proktā sthānaśuddhiṃ tataśśṛṇu || iti || sthānaśuddhiḥ || kri (27) sthānaśuddhimācaret | astreṇa tālatrayaṃ datvā, choṭikābhistatsthānādvighnānuccāṭya astreṇa parito jvaladagnivarṇaprā?kāraṃ, kavacena dakṣiṇatarjanībhramaṇena parikhātrayañca saṃcintya dhenumudrayā om hāṃ hauṃ śaktaye namaḥ iti śaktijālamūrdhvādho vibhāvya, sarvatra kṛtarakṣāṃ bhāvayet | iti sthānaśuddhiṃ vidhāya || (pra) atha itthaṃ ātmaśuddhimabhidhāya adhunā dvitīyāṃ sthānaśuddhimatidiśati (sthāna) ityādinā (bhāvayet) ityantena | kathantadācaredityāha (astreṇa) iti | choṭikālakṣaṇamuktaṃ prāk | (parikhātrayam) kheyatrayam | kheyantu parikhāṃ ityumaraḥ | (ūrdhvādho vibhāvya) iti | p. 204) atra śaktayā pūjāsthānamotaṃ protañca bhāvayediti tātparyārthaḥ | anena pūjāmaṇṭapasya - (73) māyeyatvanivṛttyā baindavatvamāpāditamiti samākhyātaṃ śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa || śivārghyakaraṇam || (kri) (29) tataḥ svarṇādinirmitamarghyapātramastro prakṣālya, binduprasṛtāmṛtadhārāmayena, śuddhāmbunā vauṣaḍantahṛdayenāpūrya, gandhapuṣpadūrvākṣatādi vikṣipya, tasminnāsanamūrttibrahmapañcakavidyādeha netramūlāṅgaiḥ punarmūlena ca saṃpūjya, saṃhitayā'vimantrya, astreṇa saṃrakṣya, kavacenāvakuṇṭhya, dhenumudrayā vauṣaḍantamūlena prarocayet || tataḥ tajjalena ātmānamastreṇa saṃprokṣya || (2 (pra) atha śivārghyakaraṇaṃ vakti ( tataḥ) ityādinā (prarecayet) ityantena | p. 205) (svarṇādi) iti | ādipadena rajatādikaṃ gṛhyate | tathā sauvarṇaṃ rājataṃ tāmraṃ bhaumaṃ vā vāripūritam | śivārghyapātramabjāṃkaṃ vṛttaṃ vraṇavivarjitam || iti || athavā pātramekantu pādyamācamanārghyakam iti śrīmatsūkṣmaśruteḥ śivābhidhānaṃ pūjānte pādye cācamanīyake iti śrīmanmṛgendraśruteśca pādyācamanārghyāṇāṃ ekameva pātraṃ, na tu teṣāṃ pṛthak pṛthamiti manasi nidhāyāha (arghyapātram) iti | (akṣatādi) iti | ādipadena kṣīrādi nigadyate | taduktaṃ āpaḥ kṣīraṃ kuśāgrāṇi taṇḍulāssumanāstilāḥ | arghyo'ṣṭāṃga iti prokto yavaissiddhārthakaissahā || iti | yadyaṣṭāṅgābhāvaḥ tarhi śivārghyaṃ kevalaṃ jalena vidadhīta | tathā aṣṭāṅgaṃ kārayedyatvāttadabhāve'mbupūritam iti | (saṃhitayā'bhimantrya) iti | p. 206) atra brahmabhiraṅgaiścābhimantrayet | taduktaṃ śivasanena tanmūrtyā brahmabhirvidayā dṛśā | mūlenāṃgairvinā netraṃ punarmūlena cārcayet || brahmāṅgairabhimantryātha iti | (prarocayet) iti | atra bindusthānāt karāṅgulidaśakābhimukhanāḍīdaśakasravadamṛtavattayā dhenumudrayā vauṣaṭkāreṇāsya paramāmṛtarūpatvamāpādyata iti tātparyam atha tadanantarakaraṇīyānyāha (tataḥ) ityādinā (saṃprokṣya) ityantena | (tajjalena) śivārghyajalena | (ātmānam) svaśira ityarthaḥ || dravyaśuddhiḥ || (70) (kri) (30) puṣpādipūjopakaraṇadravyajātamastreṇa saṃprokṣya, kavacenābhyukṣya, hṛdā'bhimantrya, kavacenā'vakuṇṭhya, dhenumudrayā'mṛtīkṛtya, arghyajalabindūn snānatoyabhāṇḍeṣu sapuṣpaṃ nikṣipya, amṛtīkuryāt | p. 207) iti dravyaśuddhiṃ vidhāya, (30) (pra) atha sthānaśuddhiṃ vyāhṛtya tṛtīyāṃ dravyaśuddhimabhidhatte (puṣpādi) ityādinā (vidhāya) ityantena | nanu evaṃ kṛtātmasthānadravyamantraliṅgaśuddhiḥ iti sthānaśuddheranantaraṃ dravyaśuddhyuddheśas abhidhāsyamānatvāt yathoddeśantattallakṣaṇasya tattatsamanantaraṃ vaktumarhatvena kathamatra tanmadhye śivārghyakaraṇavidhiruditaḥ iti cet | satyaṃ dravyaśuddhestāvat śivārghyajalaprokṣaṇapūrvakatvāt tadvidhestatpaścādbhāvitvamityadoṣaḥ | (abhyukṣya?) iti | adhomukhapatākākāreṇa hastatalena saṃspṛśyetyarthaḥ | paripūtena toyena pūrṇān kṛtvā laghūtghaṭān | ghaṭikordhvantu saṃsthāpya patreṇārghyajale kramāt || iti śrīmatkiraṇaśruteḥ snānatoyakumbheṣu sapuṣpārghyajalakaṇān pṛthak pṛthak pātayedityāha (arghyajalabindūn) iti | (snānatoyabhāṇḍeṣu) iti p. 208) gaḍḍukāṃścaturasaṃskārasaṃskṛtānityuktatoyabhājaneṣvityarthaḥ | bhāṇḍantu bhājane iti nānārtharatna mālā | nanvatra dravyaśuddhyā kiṃ sādhyate, kusuma jalādidravyāṇāṃ svata eva śuddhitvāditi cenna aśuddhabhutanotpannamāyeyadravyajātasyāśivatayā śivabhogānarhatvāt | na ca vyāpakaṃ śivasaṃbandhācchivatvaṃ tasyeti vācyam | śivasya puṣkaraṇa parṇavannirlepatayā dravyasaṃpṛktatvābhāvāt | tataḥ puṣpādipūjopakaraṇadravyāṇāṃ mantraprokṣaṇābhyukṣaṇābhimantraṇāvakuṇṭhanādinā śāktatvāpādanārthaṃ dravyaśodhanaṃ vidadhīta | tathā māyeyarūpasantyā mādāttaśaktisvarūpataḥ | śivabhogyaṃ bhaveddravyaṃ sā kriyādravyaśodhanam || iti || ātmapūjā || (kri) (32) svāsane om hāṃ śivāsanāya namaḥ iti puṣpaṃ datvā | hṛdi mūrttiṃ vinyasya candanena lalāṭe p. 209) vinyasya iti adhitilakaṃ kṛtvā, mūlena śirasi puṣpaṃ dadyāt | itthamātmapūjāṃ vidhāya, pūjā'viruddhamaunamāsthāya | (32) (pra) atha sūryopasthānetyādyuktātmādhikaraṇaśivārcanamāha (svāsane) ityādinā (vidhāya) ityantena | atha pūjakastadānīṃ kathaṃbhūto bhavedityāśaṃkya pūjā virodhavirahaṃ vācayamo bhūyādityāha (pūjā) ityādinā (āsthāya) ityantena | maunaṃ tāvat śivasaparyānucitānabhibhāṣaṇam | tathā maunantu śivapūjāyāṃ tadayogyāpraśaṃsanam || mantraśuddhiḥ || (kri) (32) mantrān hrasvadīrghaplutakrameṇa oṅkārādinamontānuccārya, mantraśuddhiṃ kuryāt || (32) (pra) atha dravyaśuddhimupavarṇya caturthīṃ mantrāśuddhimācaṣṭe (mantrān) p. 210) ityādinā (kuryāt) ityantena (mantrān) manyante ebhiriti mantrāḥ | yadvāmananatrāṇadharmayogino mantrāḥ tān | tathā mananaṃ sarvaveditvaṃ trāṇaṃ saṃsāryanugrahaḥ | mananatrāṇadharmitvānmantra ityabhidhīyate || iti yadyapi vāttyaniṣṭho mantraśabdastathāpya bhedopacārādiha vācakeṣu ca vartate | te punarbrahmāṅgamūlāḥ | eteṣāmuddhāro yathā ṣaṇḍākṣararahiteṣu ṣoḍaśākṣareṣu hrasvā navamasaptamapañcamatṛtīya prathamasvarāḥ sāntasahitāḥ pañcaṃ īśānādipañcabrahma bījāni kramāducyante | tasmin ṣoḍaśasvaravarge phu dvitīyacaturthaṣaṣṭhāṣṭamadaśamadvādaśasvarāḥ ṣaṭ sāntayuktā hṛdayādyaṅgabījānyudīryante | tathā samīritaṃ śrīmatkāraṇe ṣoḍaśasvarasaṃghe tu napuṃsakavivarjite | dvādaśasvarasaṅghena nādākhyārṇasamanvitam || p. 211) vyomāgnibhūtavarṇāśca saptamannavamantathā | bindunādasamāyuktaṃ brahmapañcakamucyate || sadyaṃ vāmamaghoraṃ ca tatpuruṣeśānakā dvijāḥ | brahmāṇyanukrameṇaiva namaskārāntakāṇi tu || dvitīyena caturthena ṣaṣṭhenaivāṣṭamena ca | daśadvādaśavarṇābhyāṃ ṣaḍaṅgāni vidhīyate || hṛdayaṃ ca śiraścaiva śikhā kavacameva ca | netramastraṃ ṣaḍaṅgāni kīrtitāni krameṇa tu || hṛdādinetraparyantā binduyuktāḥ prakīrtitāḥ | astraṃ visargaparyantaṃ jātiṣaṭkasamanvitam || praṇavañcāditaḥ kṛtvā mantroccāramanantaram | abhidhānaṃ caturthyantaṃ namaskārānta saṃyutam || brahmāṅgānāmathoccārassarvakāryeṣu pūjitāḥ | iti | sadāśivabhaṭṭārakasya mūlamantroddhāraḥ kaḥ pāṭhaḥ || # pā - om hāṃ haṃ hāṃ śivamūrtaye namaḥ iti adhikaḥ pāṭhaḥ || p. 212) pradarśitaḥ śrīmatkriyākaraṇamaṇḍanapaddhatyāṃ sāntaṃ ṣaṣṭhaṃ sajaṃbhāri bindunādasamanvitam | saṃpradānaśiromantrā hṛddhruvā nītiyojitaḥ || iti (hrasvadīrghaplutakrameṇa) hrasvaṃ ca vindvantoccāraḥ dīrghaṃ ca brahmarandhrāntoccāraḥ plutañca dvādaśāntaparyantoccāraḥ hrasvadīrghaplutāni teṣāṃ kramaḥ tena | atra brahmaṇāṃ hrasvakramaḥ aṅgānāṃ dīrghakramaḥ mūlamantrasya plutakramaḥ | tathā śrīmatsārddhatriśatikāyāṃ brahmāṇi hrasvānyuktāni dīrghāṇyaṅgāni ṣaṇmukha iti | tathā'nyatra mūlaṃ plutaṃ śikhāntastham iti || nanu brahmabījamadhye īśānatatpuruṣabījayorokāraikārayoḥ kathaṃ hrasvatvaṃ sandhyakṣarāṇāṃ hrasvā na santi hīti | satyaṃ keṣāñcinmatametat | yadāhuḥ śikṣākārāḥ chandogānāṃ sātyamugrirāṇāyanīyā hrasvagokāramaikārañca paṭhanti iti | evamuktaṃ śrīmatsārddha triśativṛttikāreṇa | p. 213) taduktaṃ bindunādaśikhāprāntaṃ mantramuccārya śodhayet iti | tathā ca hrasvaṃ bindugataṃ dīrghaṃ brahmarandhragataṃ plutam | dvādaśāntapade yojya prāsādaṃ mantraśuddhaye || iti | (oṃkārādi namontān) iti | atra brahmāṅgamūlamantrān praṇavādinamaskārāṃtānuccaret | tathā śrīmatsantānasaṃhitāyāṃ oṃkāraṃ pūrvamuccārya namaskārāntameva ca | brahmāṅgāni ca prāsādaṃ śivabījaṃ tathaiva ca || iti | aṅgānāṃ na go'ntatvaṃ prāk sakalīkaraṇavidhau pradarśitaṃ ca | mantraśuddhirnāma māyīyaśabdavyaṅgayatvajanitasparśalakṣaṇadoṣasya paratatvasamāśrayataḥ kṣapaṇam | taduktaṃ mantraśuddhirbhavedaivaṃ paratattvasamāśrayāt iti | tathā ca dantādharoṣṭhasañcāre mantrasyāśau ca nirhaṇāt | nādāntocāraṇe naiva mantraśuddhirudāhṛtā || iti | atra ca brahmāṅgāni śāktāni na tvāṇavāni | p. 214) yadāha śrīmanmataṅgavṛttikāraḥ śivāṅgabrahmaṇāṃ śivamūrtitve sati śaktirupatvenoktatvāt vastutaḥ 73- sadāśivapada eva sthitiḥ iti | tathā jñānaśaktimayo mantraśśivenādhiṣṭhitassadā iti || liṅgaśuddhiḥ || (kri) (33) tadanu pūrvaracitāṃ pūjāṃ gāyatryā saṃpūjya, sāmānyārghyeṇa sahṛdā svāhāntamūlena sadyādikrameṇa pañcaśirassu narghyaṃ dhūpaṃ dīpañca datvā, pūjopari hastaṃ nidhāya, sadyādibrahmapañcakamāvartya, liṅgāt pūjāmastramantreṇāpanīya, śuddhapātre caṇḍārthamaiśānyāṃ hṛdayena vinyasya, astreṇa liṅgapiṇḍike prakṣālya sāmānyārghyajalenāstreṇābhiṣicya, calaliṅge aṣṭapuṣpikayā āsanamūrtimūlamantrairvā'bhyarcya, arghyadhūpādi datvā, astreṇa pūjāmapanīya, p. 215) śuddhodakena saṃsnāpya, pañcāmṛtādi saṃbhave tenāpi jaladhūpāṣṭapuṣpikāntaritenāśūnya mastakaṃ mūlenābhiṣicya, yavādicūrṇena virūkṣya, samyak śuddhiṃ kṛtvā, mūlena pañcavāraṃ brahmabhiraṅgaiḥ svāhāntavyomavyāpyādinā nā sahasradhārayā ca sugandhiśītalajalena yatheṣṭamabhiṣicya, gandhodakena sthāpitaśivakalaśenāpi saṃsnāpya, paścāddhṛdayenārghyajalenābhiṣicya, varmaṇā śuklavastreṇonmṛjya | pīṭhe samāropayet || evaṃ kṛtātmasthāna dravya mantraliṅgaśuddhiḥ śivaṃ pūjayet || (33) (prabhā) atha mantraśuddhimudāhṛtya pañcamīṃ liṅgaśuddhimabhidhatte (tadanu) ityādinā (samāropayet) ityantena | tathā prāṅmukhassakalairdravyairabhiṣiñcedyathāvidhi | pīṭhamāropayet paścādudagāsyassamarcayet || ca kala liṅge tu pūrvāsyassthi ī pā - snānavedyupari vastraṃ nidhāya, saḍutthāsanaṃ saṃpūjya, onnamo devadeveśa sarvalokaika nāyaka | p. 216) uttiṣṭhaṃ snānakarmārthamātmarakṣārthameva ca || iti vijñāpya, śivaliṅgaṃ samādāya, snānavedyupari nyasya ityadhikaḥ pāṭhaḥ || pāṭhaḥ || (68) tvā ----- pūjayet | iti liṅgamūrddhagatāṃ pūjāṃ pūrvakāla prakalpitām | gāyatryā pūjayitvā iti śrīmatkāmikavacanaṃ hṛdi nidhāya prākkālakṛtāṃ liṅgottamāṅgasaṅgatāmarcāṃ gāyatryā yajedityāha (pūrvaracitām) iti | yadi calaliṅgaṃ tadā peṭakamudghāṭaya liṅgaṃ hastābhyāṃ saṃgṛhya, vastraṃ visṛjya snānavedyupari vinyasya gāyatryā'rcayet | (āvartya) iti | kaniṣṭhādyaṅgulībhiḥ sadyādiśirassparśanakrameṇa vinyasyetyarthaḥ | tathā śrīmadaṃśumati vaktranyāsārdhyamevaṃ ca nirmālyasya visarjanam iti | atra ca evaṃ naiṣṭhikaḥ | bhautikastu īśānādikrameṇa pañcaśirassvarghyamaṅguṣṭhādibhirnyāsaṃ ca kuryāt | p. 217) tadyathā śrīmatsūkṣme arghyodakena saṃprokṣya vaktranyāsaṃ samācaret | aṅguṣṭhādikaniṣṭhāntaṃ pañcabrahmamanuṃ nyaset || iti | liṅgaśabdena cātra liṅga dvitrikaraṇe iti dhātvarthagatyā liṅgayati sṛṣṭisthityādibhiḥ kṛtyaiḥ jagat citrīkarotīti pārameśvaraṃ tejo'bhidhīyate | tadvyaktisthānaṃ tu śailādikamupacārālliṅgaśabdenocyate | yadāhurguravaḥ liṅgitaṃ citritaṃ yena jagat kṛtyaiśca pañcabhiḥ | tattejaśśāmbhavaṃ liṅgaṃ bhāktaṃ tadvyaktibhūmikam || iti | (pūjāmādāya) iti | atra kaniṣṭhānāmikāmadhye puṣpaṃ saṃgṛhya, aṅguṣṭhatarjanībhyāṃ liṅgamastakāt pūjāmastreṇāvaropya, puṣpaṃ liṅgottamāṅge vinyaset | tathā śrīmadaṃśumati kaniṣṭhānāmikāmadhye navapuṣpaṃ tu saṃgrahet | aṅguṣṭhatarjanībhyāṃ ca nirmālyañca visarjayet || p. 218) iti | liṅgaṃ prakṣālya cāstreṇa śivāstra yat prakīrttitam | rudrarūpadharā vighnā?stena protsāritāstu te || pīṭhaṃ prakṣālya paścāt iti śrīmatsarvajñānottaraśruteḥ vighnanirasanāya liṅgapīṭhe śivāstreṇābhiṣecayedityāha (astreṇa) iti || itthaṃ calācalaliṅgayoḥ sāmānyena liṅga śodhanamudāhṛtya iṣṭaliṅge pañcāmṛtādyabhiṣekāya aṣṭapuṣpikārcanalakṣaṇaṃ sāmānyāvāhanaṃ karaṇīyamityāha (calaliṅge) iti | (calaliṅge) bāṇādiliṅge | tathā śrīmatsuprabhede sphāṭikaṃ kṣaṇikaṃ śailaṃ bāṇaliṅgaṃ ca lohajam | calaliṅgam samākhyātam iti | aṣṭapuṣpikā lakṣaṇamagre vakṣyati | atra iṣṭaliṅgaṃ gāyarīpūjādikaṃ vinā kevalamaṣṭapuṣpikayā'bhyarcyaṃ abhiṣecayediti kecidūvire | tadasamañjasaṃ, tatrāpi gāyatrī pūjāyā vihitatvāt | p. 219) tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ gāyatryā prākkṛtāmarcāmabhyarcyājādiśambaraiḥ | sāmānyārghyeṇa datvā'rghyaṃ tathā brahmāṇi vinyaset || liṅgasthaṃ mālyamaiśānyāṃ hṛdā caṇḍāya nikṣipet | astreṇa piṇḍikāṃ liṅgaṃ prakṣālyāstrārghya vāriṇā || hṛdābhiṣecayelliṅgamiti liṅgaviśodhanam | śivamabhyarcyayedaṅgaiḥ pīṭhaṃmūrtiśivādibhḥ || iti | calaliṅge punaḥ sthiraliṅgavat sthirāsanapūjādipūrvamabhiṣecanamanucitam | yadāha śrīmajjñānaratnāvalīkāraḥ iṣṭaliṅgapūjāyāmāvāhanādi kṛtvā pañcagavyādi snapanakaraṇamaśakyam | yadi pañcagavyasnapanādi kriyate tadānīṃ nirmālyasaṃkaraprasaṅgaḥ | ataḥ pañcagavyādivistarasnapanakaraṇāya liṅgaśuddhisamanantaraṃ aṣṭapuṣpikayā āsanamūrttimūlairvā śivaṃ saṃpūjayet iti | p. 220) tathā cāha bhagavān mṛgendrapaddhativyākhyākāraḥ | anyetvasya calaliṅgatvāt śaktyādiśaktiparyantānāmāsanamantrāṇāṃ pīṭha eva nyasyamānatvāt samagrāsanapūjāṣṭatriṃśatkalānyāsādipūrvakaṃ sthiraliṅgatadāvāhanādiṣu kṛteṣvapi calanamittyunti | tanna yuktaṃ pūjyamānaṃ yadā liṅgaṃ hastādi sparśato manāk | calitaṃ ghoramantrasya śataṃ śeṣa kriyāṃ nayet || iti jñānaratnāvalyāṃ mūlavacanatvenoktatvāt samagrāsanapūjāyāṃ visarjanāt pūrvaṃ calanaṃ na yogyam | kiñca vāyavyeśānakoṇayorgaṇapatiṃ gurupūjāyāḥ sarvāsu saṃhitāsu paddhatiṣvapi karaṇīyatayā vihitatvāt, snapanasamaye nirmālyaśuddhikāle pūjitayostayorgaṇapati gurvoḥ pūjāmadhye visarjanasyāśrutatvāt, sthaṇḍilārcitadevānāṃ visarjanāt, p. 221) pūrvaṃ calane prāyaścittasya śrutatvāt, tayoścalanamavaśyabhāvi | ataḥ samagrāsanapūjā na kāryetyādi tata evāvadhāryam | tathā'nyatra sāsanā mūrtimūlāṃgā netrahīnā'ṣṭa puṣpikā | etadāvāhanaṃ saṃbhossnānakālocitaṃ viduḥ || alametāvadātmārthe iti | (arghyadhūpādi) iti | atra arghyaṃ viśeṣārghyam | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ śivamabhyarcayedaṅgaiḥ pīṭhamūrtiśivādibhiḥ | viśeṣā'rghyeṇa datvā'rghyam iti | tailādidravyābhiṣekavidhimāha (pañcāmṛtādisaṃbhave) iti | atra pañcāmṛtantāvat dvividhaṃ rasaṃphalapañcāmṛtabhedena | tatra rasapañcāmṛtaṃ gandhodakamiśritāni kṣīradadhighṛta śarkarāmadhūni | yadyetāni kadalīpanasāmraphalamiśritāni tarhi phalapañcāmṛtaṃ bhavati | tathā madhu p. 222) payadadhisarpiśśarkarā madhyamādīn śarapadaśivakoṣṭhairvinyasedbrahmamantraiḥ | kuḍavayugalayugmaprasthapādantu pañcāmṛtamiha śivamantraissnāpayet | trīṇi kāle || iti | tathā śrīcintyaviśva sādākhye madhye dugdhaṃ dadhi prāci dakṣiṇe ghṛtameva ca | uttare madhu saṃyojyaṃ śarkarā paścime bhavet || kadalīpanasāmrañca gandhodakantathaiva ca | agnyādīśāna paryantaṃ sthāpayettu viśeṣataḥ || iti | pañcamṛtaṃ tatassnāpyapratiprasthaṃ viśeṣataḥ | iti | tailādirādiśabdārthaḥ | tathā śrīmatkāraṇe prathamaṃ gandhatailaṃ ca dvitīyaṃ pañcagavyakam | trayaṃ pañcāmṛtañcaiva ghṛtasnānaṃ caturthakam || pañcamaṃ payasā snānaṃ dadhisnānantu ṣaṣṭhakam | saptamaṃ madhunā snānaṃ ikṣu snānamathāṣṭamam || navamaṃ phalasāraṃ ca nālikerodakaṃ daśam | p. 223) ekādaśaṃ gandhatoyaṃ dvādaśaṃ snapanaṃ bhavet || śaṃkhābhiṣekaśuddhānnaṃ dhūpaṃ dīpaṃ viśeṣataḥ | iti | (tenāpi) paṃcāmṛtādināpi | (jaladhūpāṣṭapuṣpikāntaritena) jaladhūpāṣṭapuṣpikābhiḥ antaritaṃ antaraṃ kṛtaṃ madhye kṛtamityarthaḥ | atra pūrvaṃ tailamabhyajya aṣṭapuṣpādi datvā jalenābhiṣicya tadanudravyāntareṇābhiṣecayet | evaṃ pratidravyaṃ kuryāditi boddhavyam | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye madhye madhye ca dhūpañca dīpaṃ caiva pradāpayet | jalapradānaṃ puṣpaṃ ca tathaivārghyaṃ nivedayet || iti | (aśūnyamastakam) śūnyaḥpuṣparahitaḥ mastakaḥ mūrddhā yasya tat śūnyamastakaṃ tat na bhavatīti tathoktam | tathā śrīmatkaraṇe na śūnyamastakaṃ liṅgaṃ puṣpaiḥ kuryāt kadāca iti | p. 224) (virūkṣya) udvartya | tathā mahāsnānaṃ tataḥ kāryaṃ gandhatailāmṛtādibhiḥ | udvartya yavacūrṇenaṃ iti | (gandhodakena) iti | gandhāścandanakuṃkumādigandhadravyāṇi | gandhaśabdo'yaṃ puṃsi bahutve ca | gandhastu saurabhe mṛtyorgandhake garvaleśayoḥ | sa eva dravyavacane bahutve puṃsi ca smṛtaḥ ityabhidhānāt | tairyuktamudakaṃ gandhodakamiti madhyapadalopisamāsaḥ tena | (saṃmṛjya) iti | kavacena samāmṛśyetyarthaḥ | tathāvarmaṇā vāsasā'mṛjya iti | itthaṃ liṅgaśuddhimudīrya uktamarthamupasaṃharan ātmādipañcaśuddhiṃ kṛtvaiva śivamarcayediti niyamayati (evam) ityādinā (pūjayet) ityantena || gaṇeśakamalāgurupaṃktipūjā || (kri) (34) tra pīṭhasya vāyavyāṃ diśi dakṣiṇābhimukhasthitaṃ p. 225) gaṇapatiṃ pūrvoktavat dhyātvā, oṃ hāṃ gaṇapataye namaḥ iti saṃpūjya, uttare dakṣiṇābhimukhasthitāṃ priyaṃ pūrvoktarūpāṃ śivaśaktimeva saṃsmṛtya, oṃ hāṃ mahālakṣmyai namaḥ iti saṃpūjya, īśāne sadāśivamanantañca śrīkaṇṭhañca tathā'mbikām | skandaṃ viṣṇuñca brahmāṇaṃ gurūn sapta smaran yajet || oṃ hāṃ sadā śivādigurubhyo namaḥ iti gurunabhyarcya, sāmānyārghyaṃ datvā, gandhapuṣpadhūpadīpādibhiriṣṭvā, gaṇeśa kamale svāmipāduke māṃ jagadgurum | yajantamanujānīta yathā saṃpannakārakam | iti vijñāpya devaṃ saṃpūjayāmīti prārthya, labdhānujñaḥ || (34) (pra) avighnārthantu yajanaṃ gaṇendrasya purā bhavet iti śrīmatpauṣkaravacanena pūrvaṃ gaṇapatipūjāṃ p. 226) lakṣmīgurupaṃktisaparyāñca vakti (tatra) ityādinā (labdhānujñaḥ) ityantena | sadāśivādi gurusaptakasya ekarūpatayā dhyānaṃ samīritaṃ tatrabhagavatā mṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa īśānakoṇe jaṭāmakuṭayuktaṃ sitapāṇḍarāṅgaṃ yogapaṭṭānvitaṃ dhṛtayajñopavītaṃ nābhisthalopari kṛtayogamudraṃ dvibhujaṃ saumyekṣaṇaṃ dhyāyana gurupaṃktiṃ pūjayet iti | gaṇapatyādeḥ śivārcanaṃ prati vijñāpanaprakāraṃ śrīmanmṛgendravacanena samāvaṣṭe (gaṇeśa) iti | he gaṇeśa he kamale he svāmipāduke iti ekaikāmantraṇātmikā saṃbuddhiḥ | (yajantam) jagadguruyajanodyatam (yathāsaṃpannakārakam) yathāśaktyupahṛtopakaraṇam || śivāsanapūjāvidhiḥ || (kri) 35- śivaṃ yajet | tato devasya pīṭhādhobhāge madhyataḥ p. 227) adhaḥ kūrmaśilāsīnāṃ kṣīrodasitavigrahām | maulau bījāṃkurākārāṃ varadāmabhayapradām || pāśāṃkuśadharāṃ śaktiṃ kriyāmādhārarūpiṇīm | iti dhyātvā, oṃ hāṃ ādhāraśaktaye namaḥ iti saṃpūjya, brahmaśilopari pṛthvīkandaṃ kalāntaikanālakaṃ bhāvakaṇṭakam | kṣubdhamāyāmahāpadmamanekadalasaṃkulam || iti dhyātvā, oṃ hāṃ anantāsanāya namaḥ ityabhyarcya, tanmadhyagamananteśaṃ śuddhaṃ vyāptyā sthitaṃ tvadhaḥ | dhyātvā brahmaśilāmadhye yajecchubhraṃ śivāsane || iti dhyātvā, oṃ hāṃ anantāya namaḥ iti saṃpūjya, tatsāmarthyarūpān vicitrakesariprakhyānanyonyaṃ pṛṣṭhadarśinaḥ | kṛtatretādirūpeṇa śivasyāsanapādukān || p. 228) sitakāśmīratālālīścārusiṃhākṛtīn smaran | āgneyādīśaparyantakoṇeṣu ca yathākramam || oṃ hāṃ dharmāya namaḥ, oṃ hāṃ jñānāya namaḥ, oṃ hāṃ vairāgyāya namaḥ, oṃ hāṃ aiśvaryāya namaḥ ityabhyarcya, kṛṣṇaśvetaṃ pūrvabhāge śvetaraktañca dakṣiṇe | raktapītaṃ paścimataḥ pītakṛṣṇamudagdiśi | catvāri gāntakāṇyevamanananteśabalāni tu | yadvā gātrakān sphaṭikaprakhyāṃ stryakṣān siddhāśirodhṛtāna stabdhabāhuśirogrīvān pādukāsaṃktamastakān agragātrakapādasthamastakānnararūpiṇaḥ || dhyāyan buddhiguṇā dharmamukhādhiṣṭhāyakān yajet | oṃ hāṃ adharmāya namaḥ, oṃ hāṃ ajñānāya namaḥ, oṃ hāṃ avairāgyāya namaḥ, oṃ hāṃ anaiśvaryāya namaḥ ityabhyarcya, pīṭhasyordhve mekhalā yāmadhoraktavarṇamadhaśtudanaṃ namaḥ p. 229) tadūrdhve pāṇḍaravarṇamūrdhvaṃcchadanaṃ śuddhavidyādho bhāgāntaṃ īśāne oṃ hāṃ ūdhvarcchadanāya namaḥ iti saṃpūjya, tanmadhye maṇikya sadṛśaṃ kandaṃ nālaṃ nīlasamaprabham | aṃkurantu pravālābhaṃ dalaṃ rajatasaprabham | kesaraṃ hemavarṇābhamagre muktāvalīyutam | oṃ hāṃ kandāya namaḥ oṃ hāṃ bījāya namaḥ oṃ hāṃ aṃkurāya namaḥ oṃ hāṃ nālāya namaḥ khalvapatre oṃ hāṃ dalebhyo namaḥ iti vidyeśvarāṣṭakarūpāṇi dalāni sañcintyābhyarcya, tanmūlapīṭhopari oṃ hāṃ kesarebhyo namaḥ pīṭhonnatabhāge madhye taptacāmīkaracchāyāṃ pañcāśadbījagarbhitām | kesarāṇāñcatuṣṣaṣṭyā karṇikāṃ pūjayettataḥ || p. 230) oṃ hāṃ karṇikāyai namaḥ om hāṃ bījebhyo namaḥ ityevaṃ samuditarūpaṃ padmaṃ vibhāvya oṃ hāṃ padmāya namaḥ iti pūjayet | yadvā samuditarūpaṃ padmaṃ karṇikāñca yajet | tataḥ pūrvādīśāntakesareṣu vidyeśvarādhiṣṭhātrīśśivaśaktīrvāmādyā aṣṭau | śaktiliṅgamūle karṇikāyāṃ śivaśaktimeva manonmanīñca udyaddinakarābhāsāstrinetrāśca caturbhujāḥ | jaṭāmakuṭakhaṇḍendumaṇḍitā dhṛtacāmarāḥ || varadābhayahastāśca śivāsaktakarāmbujāḥ | gokṣīradhavalāṃ śaktiṃ karṇikāyāṃ manonmanīm || iti dhyātvā, oṃ hāṃ vāmāyai namaḥ oṃ hāṃ jyeṣṭhāyai namaḥ oṃ hāṃ raudryai namaḥ oṃ hāṃ kālyai namaḥ oṃ hāṃ kalavikaraṇyai namaḥ oṃ hāṃ balavikaraṇyai namaḥ oṃ hāṃ balapramathinyai namaḥ oṃ hāṃ p. 332) sarvabhūtadamanyaiḥ namaḥ karṇikeśāne oṃ hāṃ manonmanyai namaḥ iti saṃpūjya, dalāgravṛtte oṃ hāṃ sūryamaṇḍalāya namaḥ iti pītabhāsvararūpaṃ tadadhipatiṃ brahmā caturmukhaḥ pītaścaturdordaṇḍamaṇḍitaḥ | srugdaṇḍākṣakuśopetassūryamaṇḍalamadhyagaḥ || iti dhyātvā, oṃ hāṃ sūryamaṇḍalādhipataye brahmaṇe namaḥ ityabhyarcya kesarāgravṛtte oṃ hāṃ somamaṇḍalāya namaḥ iti śvetarūpaṃ tadadhipatiṃ- viṣṇurcaturbhujo mālī śaṃkhacakragadābjadhṛk | 90- nīlāṃbudapratīkāśassomamaṇḍala (saṃsthitaḥ) madhyagaḥ | iti dhyātvā, oṃ hāṃ somamaṇḍalādhipataye viṣṇave namaḥ ityabhyarcya, karṇikāgre oṃ hāṃ agnimaṇḍalāya namaḥ iti raktarūpaṃ tadadhipatiñca p. 232) agnimadhyasthitaṃ rudraṃ nīlakaṇṭhaṃ trilocanam vyākhyāmudrānalajñānaṃ śūlahastaṃ caturbhujam || sarvālaṃkāriṇaṃ nāgarājayajñopavītinam | iti dhyāyan oṃ hāṃ agnimaṇḍalādhipataye rudrāya namaḥ itīṣṭvā, karṇikāmadhye kuṭilātmikaṃ kṣīrodanibhāṃ śaktiṃ vicintya oṃ hāṃ śaktimaṇulāya namaḥ tadadhiṣṭhāyakamīśvarañca śākteśca maṇḍalāsīnaṃ vyālayajñopavītinam | candrārddhaśekharaṃ tryakṣaṃ śuddhasphaṭikanirmalam || khaḍgatriśūla bāṇākṣamālābhaya karātvitam | kamaṇḍaṃludharaṃ devaṃ varāravindadhāriṇam || dakṣavāmakramāt siṃhagajacarmaparicchadam | itthaṃ vibhāvya, oṃ hāṃ śaktimaṇḍalādhipataye īśvarāya namaḥ iti saṃpūjya, tadupari kṣityādikuṭilāprāntavyāptikamāsanamevaṃ vibhājya oṃ hāṃ śivāsanāya namaḥ iti saṃpūjya | (35) p. 233) (pra) atha tadupari kiṃ kuryādityāśaṃkya śivāsanapūjāvidhimāha (śivam) ityādinā (saṃpūjya) ityantena | (tatra prathamamādhāraśaktiyajanavidhānamāha (devasya) iti | taddhyānamāha (adhaḥ) iti | (adhaḥ) śuddhāśuddhasakala jagatāmadhaḥ pradeśe | (kūrmaśilāsīnām) kūrmaśilā ādhārabhūtaśilā tasyāmāsīnā samupaviṣṭā tām | tathā śrīmatsarvajñānottare tataśśilāṃ pratiṣṭhāpya tasyā madhye yathāvidhi | tatra śaktiṃ nyasedvidvānaṃkurākārasannibhām || iti | (kṣīrodasitavigrahām) kṣīramudrakaṃ yatra kṣīrodaḥ dugdhasāgaraḥ sa iva sitaṃ vigrahaṃ yasyāḥ sā tathoktā tām | (bījāṃkusakārām) bījāṃkurāṇāmākāra ivākāro yasyāssā tathoktā tām p. 234) kuṭilātmikāmiti yāvat tasyā evāṃkuropamānaśravaṇāt | tathā hi śrūyate śrīmatkālottare candrāgni ravisaṃyuktā hyādyā kuṇḍalinī tu yā | hṛtpradeśe tu sā jñeyā hyaṃkusakāravat sthitā || iti | asyā hyaśuddhānāṃ jagadaṃkurāṇāmādhāratayā śuddhānāmupādānatayā ca samastajagadadhiṣṭhānāt tadākāratvopamānamupapannam | sugamamanyat | seyamādhāraśaktiḥ śivaśaktyadhiṣṭhātā kuṭileti vyapadiṣṭā tatrabhavatā somaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | natu kimarthamādhāraśaktinyāsaḥ prāgvihitaḥ ? ucyate ādhāraśakteḥ sarvādhāratvena prāk pūjanam | dharmādīnāñcānantasāmarthyarūpatvānnirāśrayāṇāmavasthityas aṃbhavāt śaktimato'nantasya tadāsanasya ca sahasradalamāyāpadmātmakasya nyāso'rtha siddhaeva | p. 235) yaduktaṃ śrīmatsamānatantre bījāṃkuraṃ purā śaktyā paścādānantamāsanam | anantañca tataḥ kuryāt ityādi | ananteśvarapūjāmāha (brahma) iti | (brahmaśilopari) ādhāraśilorddhvam | nanu pūrvaṃ kūrmaśilāsīnāmityatra ādhāraśilāsīnāmiti, brahma śiloparītyatrāpi ādhāraśilordhvamiti ca kathamubhayatra ekārthatayā vyākhyātam ? satyaṃ ādhāraśilā tāvat dvividhā kūrmabrahmaśilābhedāt | tatra brahmaśilā tu kūrmaśilopari brahmapadasthā ādhāraśilā | tathā śrīmatsuprabhede ādau kūrmaśilāṃ nyastvā brahmabhāgānvitāṃ dṛḍhām | nyaset brahmaśilāṃ mūrdhni nandyāvartaśilātvitām || iti | taduktaṃ śrīmajjñānaratnāvalyāṃ pūrvaṃ kūrmaśilāyāntu dhyātvā śakti niveśayet | brahmākhyāyāmanantañca iti | p. 236) tathā śrīmatkālottare napuṃsakātmanā kuryādbrahma kūrma śilāntataḥ | iti | tathā śrīmatsarvajñānottare brahmamadhye śilāṃ nyasya iti | anantāsana padmadhyānamāha (pṛthvī) iti | (kalāntaikanālakam) jalādikalāntaikonatriṃśattatvaikanālam | (bhāvakaṇṭakam | bhāvāḥ dharmādayo buddhidharmāḥ | eteṣāṃ svarūpaṃ pūrvamudīritam | tata eva kaṇṭakāḥ nālagatāstīkṣṇāgrāvayavāḥ yasya tat tathoktam | veṇau drumāṃge romāñce kṣudrāśatrau ca kaṇṭakaḥ iti vaijayantī | (anekadalasaṃkulam) māyāyā anekaśrovosuktatvāt sahasravarṇaparipūrṇamityarthaḥ | (kṣubdhamāyāmahāpadām) iti | atra pṛthivyādikalāntatriṃśaktatvātmakaṃ aśuddhamāyākṣubdhabhāgalakṣaṇamanantāsanapadmaṃ śuddhādhvāpekṣayā māyīyasya p. 237) kiñcijñatvādihetutvānmohatvācca mukulākāramiti bodhyam | tathā samabhihitaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ kundendudhavaloddaṇḍa pāthojamukulākṛtim | yajedbrahmaśilārūḍhaṃ 32- śivasyānantamāsanam || anantasya dhyānamāha (tanmadhyagam) iti | (śuddham) śvetam | (adhaḥ) śuddhavidyādhobhāge | (vyāptyā) nikhilāśuddhyādhvaddhādhvavyāpakatvena | tathā śrīmatkiraṇe śuddhe'dhvani śivaḥ kartāṃ prokto'nanto'site prabhuḥ iti | atra ananto vidyeśānāṃ prathamaḥ natvanantākhyo nāgarājaḥ | tasyorvītatvāntameva vyāptirna tūrdhvam | tathā śrīmatpañcāvaraṇastave gurubhirupadiṣṭaṃ prapañcavyāptito brahmaśilāsthaṃ mantranāyakam | māyāpadmāsanaṃ śvetamanantaṃ praṇamāmyaham || iti | yadyapi vakṣyamāṇa vidyāpadmadalatvena vidyeśvarāṇāṃ sthitiḥ | p. 238) arthasiddhā | yaduktaṃ ca śrīmatkiraṇe vidyeśvaradalākrāntam iti | tathāpyanantasyātra prapañcavyāptyā ca sthitiruktetyavirodhaḥ | evaṃ nirṇītaṃ śrīmatsārddhaṃ triśativṛttikṛtā | siṃhāsanādhārabhūtadharmādipādacatuṣṭaya saparyāmāha (tat) iti | (tatsāmarthyarūpān) tasya anantasya sāmarthyarūpāḥ buddhiguṇadharmādyadhiṣṭhāyakaśaktilakṣaṇāḥ tān | taduktaṃ śrīmatparākhye tasya bhā vidiśāṃ pādā gātrakāṇi diśāṃ matāḥ iti | tasyeti anantasya bhāḥ tejasaḥ vidiśāmadhiṣṭhāyakāḥ śaktayaḥ pādāḥ diśāmadhiṣṭhāyakāḥ gātrakāṇi iti tadvṛttau kathitam | teṣāṃ dhyānamāha(vicitra) iti | (vicitrakesariprakhyān) āścaryakarasiṃhakalpān | (pṛṣṭhadarśinaḥ) pṛṣṭhasya darśayitāraḥ na tu draṣṭāraḥ | (kṛtetretādirūpeṇa) iti | atra dharmādayaḥ p. 239) kṛtatretādvāparakaliyugarūpatvamāpannāssantaḥ śivāsanapādatāṃ bhajantīti avaseyam | tathā śrīmatkiraṇe caturyugamahāpādam iti | (sitakāśmīratālādīn) sitaśca śvetaḥ kāśmīraśca raktaḥ tālaśca pītaḥ tālapadenātra haritālamucyate | kaliḥ kṛṣṇaḥ sitakāśmīratālādayaḥ tān | śeṣaṃ sugamam | dharmādīnāṃ sarvātiśāyivīryatvāt siṃharūpatvamiti nirūpitaṃ śrīmatā mṛgendravṛttikṛtā || atra ananta sāmarthyarūpāṇāṃ dharmādiśabda vācyatve nimittamuktaṃ tatra bhagavatā rāmakaṇṭhena śrīmatkālottaravṛttau dharmādayastvanantasāmarthyaviśeṣāḥ yaiḥ sarvaṃ dhatte jānāni na kenacidanurajyate sarveśvaraśca bhavati iti | na tu buddhidharmā iti maurkhyādvayākhyeyam | teṣāmatra pragamāsaṃbhavāt | p. 240) na ceha paśavaḥ pāśāścejyanta iti | mātrakabhūtādharmādyarcanamāha (kṛṣṇaśvetam) iti | adharmādīnāṃ kṛṣṇaśvetādivarṇadvayavatvamatra 93- dharmādikāntisaṃkrāntyā sañjātamityavaseyam | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ adharmaśca tathā'jñānamavairāgyaṃ śikhidhvaja | anaiśvaryamiti proktaṃ gātrakāṇāṃ catuṣṭayam || dharmādivarṇasaṃmiśram iti | śeṣaṃ sugamam || eteṣāmeva dhyānāntaramāha (yadvā) iti | spaṣṭaḥ ślokārthaḥ | tadanu śivāsanaparyaṃkasya caraṇa bhūtadharmādestadgātrakarūpādharmādeśca saparyāmudīrya tasya vico?larupādhaśchadanordhvacchadanapūjanamatidiśati (pīṭhasya) iti | (adhaśchadanam) p. 241) adhastatvāni ācchādayatīti tathoktam | (tadūrdhve) ūrdhvamekhaloparibhāge | padmāvayavabhūtakandādipūjāmāha (tanmadhye) iti | teṣāṃ dhyānamāha (māṇikya) iti | spaṣṭaḥ ślokārthaḥ | atra evantatvāni bhāvāśca karaṇāni napūṃṣi ca | śuddhāśuddhādhvanorviprā vyākhyātāni samāsataḥ || iti śrīmanmṛgendraśruteḥ śuddhavidyāmayapṛthivītatvarūpaṃ brahmāṇaṃ kandatvena dhyāyet | śuddhavidyāmayāḥ pañcāśatbhāvapratyayāḥ bījatvena dhyeyāḥ | śuddhavidyāmayī śuddhiraṃkuratvena dhyeyā | tanmayaṃ kalātatvāntaṃ vastu nālatvena dhyeyam | evamabhihitaṃ śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa | (khalvapatre) pīṭhordhvanimnabhāge | tathā pīṭhordhvabhāganimnantu khalvapatraṃ pratīyate | tatrābjaṃ tatkramādūrdhvaṃ dalakesarakarṇikāḥ || iti | dalāni kiṃ rupāṇītyāśaṃkyāha (vidyeśvarāṣṭakarūpāṇi) iti | p. 242) atra aṣṭānāṃ vidyeśvarāṇāṃ śuddhādhvani bhogārthaṃ mukhyatayā pratisargaṃ sṛjyatvenāvasthiteruktatvāt tadāvāsabhūtānāṃ purāṇānāṃ prāgādiṣvaṣṭāsu disu navasthānaśruteśca tadupādhīnyaṣṭau dalāni dhyeyānītyevamāmnātaṃ tenaiva | (tanmūlapīṭhopari) tasya khalvapatrasya mūlapīṭhaṃ mūlapiṇḍikā tasyā upari | karṇikādhyānamāha (taptaṃ) iti | (taptacāmīkaracchāyām) taptacāmīkaraṃ drutakanakaṃ tasya chāyeva chāyā yasyāḥ sā tathoktā | chāyā sūrya priyā kāntiḥ pratibimbamanātapaḥ ityamaraḥ | (pañcāśadbījagarbhitām) iti | atra pañcāśadbījāni pañcāśadvarṇā evetyuktaṃ śrīmatpauṣkare | tathā hi pañcāśadbījāni karṇikāyāṃ kakārādimakārāntāni pañcaviṃśatiḥ akārādi visargāntāni ṣoḍaśa yakārādikṣakārāntāni na veti | p. 243) (kesarāṇāṃ catuṣṣaṣṭyā iti | atra makāra rahitāḥ kakārādipañcavargāḥ antasthāḥ ūṣmāṇaśca ādyakṣarādikrameṇa pratyekamakārabinduyuktā dviruccāritā eva keśarāṇāñcatuṣṣaṣṭirityuktaṃ śrīmatpauṣkare | karṇikā tu samastavācakakāraṇabhūtapañcāśadakṣaranicitā paramākāśarūpā paramakuṇḍalinyeva dhyeyā | padmantāvat parameśvarasya nityādhiṣṭheya bindutatvamayaṃ dhyeyamityuditaṃ śrīmanmṛgendrapaddhati vyākhyākāreṇa | etat praphulla bhāvanīyam | yadāha śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāraḥ utphullatvaṃ sitatvañcāsya śuddhavidyāmayatvameva dyotayati | yataḥ tasya sarvajñatvādihetutvena vikāsakatvaṃ śuddhatvañca iti | vāmādiśaktipūjāvidhimāha (tataḥ) iti | nanu śivāsanasaparyāvidhau kathaṃ vāmādiśaktipūjāvarṇanamityāśaṃkya p. 244) padmadalākārāṇāṃ mantramaheśvarāṇāmadhiṣṭhānabhedabhinnā yā vāmādi śivaśaktayaḥ tā evātra pūjanīyā vānyā ityāha (vidyeśvarādhiṣṭhātṛśivaśaktīḥ) iti | tāsāṃ dhyānamāha (udyadvinakarābhāsāḥ) iti | manonmanyā dhyānamāha (gokṣīradhavalām) iti | atra vāmādiśaktīnāṃ raktatvamaiśvarya raktānāmanantādīmadhiṣṭhānāt | manonmanyāstu anantādyadhiṣṭhāna sahityāt śuklatvamiti samīritaṃ śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa | sūryādibimbasaparyāvidhimāha (dalāgravṛtte) iti | etāni maṇḍalāni na lokasiddhāni bhuvarlokacāriṇī | api tu jñānakriyecchāśaktīnāmāvirbhāvādhikaraṇa bhūtāni ātmatatvavidyātatvaśivatatva vācyāni binduvikāriṇi | teṣāṃ lokasiddhānāṃ brahmāṇḍāntargatatvena p. 245) divyasiṃhāsane pragamāsaṃbhavāt | tadadhipatayaśca na lokasiddhāḥ | kintu tadadhiṣṭhātṛśaktiviśeṣā ityuktaṃ gurubhiḥ śrīmanmṛgendravṛtti dīpikāyām | yadvakṣyati aruṇābhaṃ smarennetraṃ dṛkkriyecchātmakaṃ vibhoḥ | tritatvarūpavahnyādimaṇḍala tritayāśrayam || iti | yadvā icchājñānakriyāśaktayaḥ sūryasomāgnimaṇḍalāni | tadadhipāḥ īśvarasadāśivaśikhākhyāḥ adhikārabhogalayāvasthaśivabhedā eva | taduktaṃ śivatantrarahasyasāre īśvaro hyātmatatvantu vidyātatvaṃ sadāśivaḥ | śivatatvaṃ paraṃ śuddhamaprameyamanaupamam || iti | paratatvābhivyaktipadabhūtaśaktimaṇḍalapūjāmāha (karṇikāmadhye) iti | śivāsanapūjāmāha (tadupari) iti | (tadupari) śaktimaṇḍalordhvam | (kṣityādikuṭilāprāntavyāptikam) kṣitiḥ p. 246) kṣitiśabdena kuṭilārūpā ādhāraśaktirvivakṣitā | 95- sā ādiryasyāḥ sā kṣityādiḥ kuṭilāprāntā kuṭilā śaktimaṇḍalaṃ prānte yasyāḥ sā kuṭilāprāntā kṣityādiścāsau kuṭilāprāntā ca kṣityādikuṭilāprāntā tathāvidhā vyāptiḥ yasya tat tathoktam || atra proktanayena ādhāraśakteḥ śaktimaṇḍalasya ca kuṭilāśaktyātmakatva nirūpaṇāt idaṃ śaktyādiśaktiparyantāsanamityucyate | nanu kuṭilāśabdena parameśvarasya nityādhiṣṭheyā mahāmāyā kathyate tadantavyāptikatvamatra śivāsanasya kathamupavarṇitam kṣityādiśuddhavidyāntatatvavyāpakamāsanam iti śruteḥ iti cet | satyaṃ kṣityādiśuddhavidyāntāsanaṃ vubhukṣuviṣayam | kṣityādimahāmāyāntavyāptikamāsanaṃ tvatra mumukṣuviṣayātayoktamityavadhātavyam | p. 247) yadāha śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāraḥ kṣityādiśuddhavidyāntatatvavyāpakamāsanam ityatra śuddhavidyā kuṭilāśaktiḥ parā vāgīśvarī vidyā māyā'vidyā parā smṛtā iti śruteḥ | śaktayādiśaktiparyantamāsanam iti pratiṣṭhāyāṃ vakṣyamāṇatvāt pīṭhamevaṃvidhaṃ kalpyamaśeṣādhvavinirmitam iti śruteśca | śaktitatvasya paryāyāntare satyapi śuddhavidyāntimatatvanāmadheya śuddhavidyātatva grahaṇaṃ bubhukṣuviṣaye śivāsanasya tajjñāpanamiti kecit | asyāṃ paddhatyāṃ sakṛt bubhukṣumumukṣuviṣayabhedena karmaṇāṃ vidhānādubhayamapyācāryānumatamevaṃ iti | atra mūrtyādimantrāṇāṃ liṅge pūjā ādhārarūpāṇāṃ pīṭhe iti sthitam | tathoktaṃ śrīmadratnatraye pīṭhamantrān nyaset pīṭhe mūrtyādīn liṅgavigrahe iti | p. 248) nanu pratiṣthāsamaye ādhāraśaktyādi sarvamantrāṇāṃ nyāsaḥ kṛtaḥ punaḥ pratyahaṃ kimiti kriyate | satyaṃ tadā nyastamantrāṇāmeva yajanaṃ prītyarthaṃ pratyahaṃ kartavyam | no cet parāṅmukhā bhavanti | taduktaṃ śrīmajjñānaratnāvalyāṃ mantrāṇāṃ yajanaṃ kāryam nityaṃ sannidhihetave | anyathā na prayacchanti siddhiṃ vighnaṃ prakurvate || bahudaivasikī pūjā yadi naṣṭā tadā guha | parāṅmukhāstato mantrā vrajanti sthānamātmanaḥ || iti || śivamūrtiniveśanam || (kri) (36) oṃ hāṃ haṃ hāṃ śivamūrtaye namaḥ iti mūrtiṃ tejorūpāṃ daṇḍākārāmavibhaktāvayavāṃ śivatatvātmakaparabinduvyāptikāṃ vibhāvya, liṅgaveṣṭane niveśayet || 96 (pra) atha śivāsanapūjāvidhimabhidhāya śivāvāhanasyādhikaraṇāpekṣatvāt p. 249) śivamūrtiniveśanavidhimāha (oṃ) ityādinā (niveśayet) ityantena | śivamūrtimantroddhāraḥ pradarśitaḥ śrīmajjñānaratnāvalyāṃ hṛtsaṃpuṭastvajāto vai mūrtimantra dadāhṛtaḥ iti (avibhaktāvayavām) iti | vyaktāvayavatvaṃ vidyādehasya āgameṣūktatvāt | ubhayātmikāmityarthaḥ | (śivatatvātmakaparabinduvyāptikām) śivatatvamātmā svarūpaṃ yasya sa śivatatvātmakaḥ sa cāsau parabinduḥ śivatatvāparaparyāyaṃ parabindutatvamityarthaḥ | tasya vyāptiḥ vyāpakatvaṃ yasyāḥ sā tathoktā tām | ata evoktarītyā sadāśivādiśabdavācyeṣu tatvatrayeṣu śivatatvameva mumukṣubhiḥ śivamūrtyupādhitayā bhāvanīyamiti guravaḥ | tathā ca śrīmajjñānaratnāvalyāṃ śaktyādiśaktiparyantamāsanaṃ parameṣṭhinaḥ | p. 250) śivatatvasthitā śaktirmūrtirjñānātmikā'naghā || iti || nanu mūrtimīśvaratatvākhyāṃ liṅganāhetu vinyaset iti vacanena īśvaratatvameva śivamūrtyupādhitvena dhyeyaṃ kathamatra śivatatvamityuktam | satyaṃ īśvaratatvamayamūrtidhyānaṃ bubhukṣuviṣayaṃ, atra tu mumukṣuviṣayatayoktamityavirodhaḥ | tathā śrīmacchivatantrarahasyasāre sādhakasyeśatatvākhyapadāpādakam iti | tathā cāha ākṣepasamādhānapūrvaṃ śrīmajjñānaratnāvalīkāraḥ nanu kathamīśasadāśivaśaktitatvātmikā mūrtiriti | satyaṃ siddhāntastāvat trividhāḥ ūrdhvavaktrodbhavā ityapi padārthagranthā bījagranthā miśragranthā iti | tatra padārthagrantheṣu sādhikārapadānyevopāsyāni | bījagrantheṣu sarvātītaviradhikārapadamevopāsanīyam | ubhayamapyupāsanīyamiti miśragrantheṣu pratipāditamasti | p. 251) tatastatra tatra śrotbhedādayaṃ bheda ityadoṣaḥ iti | mūrtiśca jñānakriyātmikā svaśaktireva | sā ca kṛtyabhedanibandhanapañcabrahmātmikā | śivasya nirmalatvena baindavādidehāyogāt | tathā copadeśaḥ āsanaṃ kāraṇāntantu mūrtiṃ śaktisvarūpiṇīm iti | icchāśaktimayīṃ mūrtiṃ kāraṇasya tu iti ca śrīmanmohaśūrottare | mūrtirasyopacāreṇa pañcamantramayīśivā iti śrīmanmataṅge | alaṃ prasaktānuprasaktaprasaṅgena || (97) aṣṭatriṃśatkalānyāsaḥ || (kri) (37) asyāṃ mūrtau mūrddhamukhahṛdguhyapādādiṣu sarvāṅgeṣu oṃ hāṃ īśānamūrdhāya namaḥ om heṃ tatpuruṣavaktrāya namaḥ oṃ huṃ aghorahṛdayāya namaḥ p. 252) oṃ hiṃ vāmadevaguhyāya namaḥ oṃ haṃ sadyojātamūrtaye namaḥ ityaṣṭatriṃśatkalābhedena vibhāvya vinyaset | tadyathā īśānamūrdhā puṃvaktro'ghorahṛdvāmaguhyakaḥ | sarvāṅgasiddhaye sadyaḥ kalābhedena kalpayet || śaśinyevordhvamūrdhāsyātpūrvamūrdhā'ṅgadābhavet | iṣṭā ca dakṣamurdhā syāt saumyamūrdhā marīcikā || jvālinī paścimo murdhā avyaktākhyordhvamānanam | śāntissyāt pūrvavadanaṃ vidyā syāddakṣiṇānanam || pratiṣṭhā cottarāsyaṃ syānnivṛttiḥ paścimānanam | tamā bhavettu hṛdayaṃ mohākhyā ca galaṃ bhavet || dayā ca dakṣiṇāṃsasyānniṣṭhā vāmāṃsa eva ca | mṛtyurnāmiśca māyākhyā jaraśca bhavedbhayā || pṛṣṭhaṃ syācca jarā vakṣo rajā guhyañca sādhanam | rakṣāratissyāddakṣoruḥ pālyā vāmorureva ca || p. 253) kāmākhyā dakṣajānussyājjānurasayamanītaraḥ | kriyā ca dakṣajaṃghā syādbuddhissyādvāmajaṃghikā || kāryā syāddakṣiṇasphikca dhātrī vāmasphigeva ca | kaṭirbhavedbhrāmaṇī ca dakṣapārśvaśca mohinī || bhavākhyā vāmapārśvassyāt siddhissyāddakṣiṇaḥ padaḥ | ṛddhissyādvāmapādaśca dyutissyāddakṣiṇaḥ karaḥ | lakṣmī syādvāmahastaśca medhāvai nāsikā bhavet | kāntirbhavecchiraścaiva dakṣabāhussvadhā bhavet || dhṛtissyādvāmabāhuśca evaṃ syāchāktavigrahaḥ | tataḥ śaktinānena sakalo vijñeyo viṣkalaśśivaḥ || (37) (pra) atha mūlādyasaṃbhavācchāktaṃ vapurnaitādṛśaṃ prabhoḥ | tadvapuḥ pañcabhirmantraiḥ pañcakṛtyopayogibhiḥ || īśatatpuruṣāghora vāmajairmastakādikam | iti śrīmanmṛgendra śruteḥ śāktaśivamūrteḥ śarīratvasiddhaye īśānādīni brahmāṇi nijāvāntarāṣṭatriṃśat kalābhedabhāvanāpurassaraṃ p. 254) mūrddhamukhādisthāneṣu daṇḍabhaṃgyā vinyasedityāha (asyām) ityādinā (vinyaset) ityantena | (aṣṭatriṃśatkalābhedena) aṣṭatriṃśatkalāḥ śaśinyādayaḥ tāsāṃ bhedaḥ vibhāgaḥ tena | tadyathā īśānasya kalāḥ pañca puruṣasya catuṣkalāḥ | aghorasya kalāścāṣṭau vāmadevāstrayodaśa || sadyojātakalāścāṣṭāvaṣṭatriṃśatkalā smṛtā || iti | evaṃ nyāsena śivaḥ kīdṛśaścintanīya ityākāṃkṣāyāmāha (tataḥ) iti | (śaktina) śaśinyādyaṣṭatriṃśatkalāsamūhena | (sakalaḥ) saha kalābhiḥ pañcamantrāvāntarabhedarūpābhiḥ vartate iti sakalaḥ | tathā śrīmanmataṅge pañcamantratanurdevassakalaḥ paripaṭhyate iti | atra etat sakalatvaṃ sakalaśaktiprasarātmakam | yadyogādīśvaropi sakala ityucyate | p. 255) na tu puruṣavanmāyīyakalādiśarīrayogādīti sakalaśabdavācyatvenāpyatra na puruṣatvaṃ tathābhūtasya sakalasyāsiddhatvāditi bhāvaḥ | tathā ca śrīmatkiraṇe sakalo'pi puṃmānnaiva māyāvayavavarjanāt | nirmalatvācchivasyātra na kalpyāstvasitāḥ kalāḥ || mantrātmakāḥ kalāstasya te ca mantrāśśivātmakāḥ | iti | etasminnantare īśānamūrddhetyādyāḥ kāścanakārikāḥ kvacit kaiścillikhitāḥ | pratiṣṭhāyāṃ īśānassarvavidyānāṃ śaśinyai namaḥ iti saśaktinyāsasyaiva vakṣyamāṇatvāt, iṣṭaliṅgasyāpi tasyaiva śivāgameṣu vihitatvācca viśaktinyāsaprakāśanamasaṅgatam || vidyādehanyāsaḥ || (kri) (37) kṣityādikuṭilāprāntamantrasiṃhāsana sthitam | p. 256) śuddhasphaṭikasaṃkāśaṃ dvātriṃśallakṣaṇānvitam || padmāsanasthaṃ pañcāsyaṃ prativaktraṃ trilocanam | dṛkkriyecchā viśālākṣaṃ jñānacandrakalānvitam || dhavaleśānavadanaṃ pītatatpuruṣānanam | kṛṣṇāghoramukhopetaṃ raktābhottaravaktrakam || suśvetapaścimāsyaika sadyojātaṃ samūrtikam | nāgopavītinaṃ śāntaṃ jaṭākhaṇḍendumaṇḍitam || śaktyasīśūlakhaḍvāṅga varavyagrakarāmbujam | dakṣiṇe'to'tha vāmasthairḍamaruṃ bījapūrakam || nāgākṣasūtraṃ nīlābjaṃ vibhrāṇaṃ pañcabhiḥ karaiḥ | yadvā dakṣiṇe paraśuṃ khaḍgaṃ śūlaṃ vajrañca pāvakam || vāmabhāge'bhayaṃ ghaṇṭāṃ nāgaṃ pāśaṃ tathā'ṅkuśam | athavā khaḍgakheṭadhanurbāṇa khaṭvāṅgaṃ nṛkapālakam | p. 257) kuṇḍikāmakṣamālāñca varañcābhayameva ca | āyudhairhastabṛndāni bibhrāṇaṃ parameśvaram || saṃcintya mūrterupari śaktimātravijṛṃbhaṇam | liṅgākāropamardena bhāvane liṅgatāṃ tyajet || oṃ hāṃ hauṃ vidyādehāya namaḥ iti brahmarandhrāntavyāpakaṃ prāsādamuccārya, śivatatvāntavyāptikaṃ saudāminī nibhaṃ sragañjalāvāvirbhūtaṃ dhyātvā, liṅgārohe vidyādehaṃ samuditarūpaṃ vinyasya || oṃ hauṃ netrebhyo namaḥ iti netraṃ sarvajñatābījaṃ mukhapañcakanetreṣu vinyasya || (37) (pra) atha vyaktasya sadāśivasya vidyādehasya nyāsavidhimāha (kṣityādi) ityādinā (vinyasya) ityantena | (kṣityādikuṭilāprānta) iti | etat kṣityādikuṭilāprānta vyāptikamāsanamityatra prāgvyākhyātam | (dvātriṃśallakṣaṇānvitam) iti | p. 258) etat pañcadīrghaṃ caturhrasvaṃ pañcasūkṣmaṃ ṣaḍunnatam | saptaraktaṃ trigaṃbhīraṃ dvivistīrṇaṃ praśasyate || ityādisāmudrikālakṣaṇamevetyavadhāryam | (padmāsanastham) baddhapadmāsanasthitam | tathā śrīmatkriyākāṇḍakramāvalyāṃ dvātriṃśallakṣaṇopetaṃ baddhapadmāsanasthitam iti | (trilocanam) iti | locyante vicāryante vyākaraṇairmīmāṃsādibhiśca śabdato'rthataśceti locanaśabdena vedāḥ pratipādyante | trayo locanā vedāḥ karma pratipādanadvārā sākṣācca pratipādakatvena yasya sa tathoktaḥ | taduktaṃ sarvairvedaiḥ pratīto yaḥ iti | athavā trīṇi locanāni tamopahararūpāṇi nayanāni yasya sa tathoktaḥ tam | (jñānacandrakalānvitam) iti | p. 259) atra prakāśakatvādāhlādakatvācca jñānaśaktireva candrakalātvenocyate | evamuditaṃ śrīmanmṛgendra vṛttidīpikāyām | sugamamanyat || (200) nanu śuddhasphaṭikasaṃkāśamityuktatvāt sādāśivo deha āpādamastakaṃ sataikavarṇaḥ tat kathaṃ tatpuruṣādimukhānāṃ tadvarṇaviraheṇa pītādivarṇabhedavarṇanamiti cet | satyaṃ tatpuruṣāghoravāmadevasadyojātānāṃ caturṇāmapi mukhānāṃ krameṇa śakraya?makuberavaruṇoparāgāt pītakṛṣṇaraktahimavarṇānāṃ vyavasthitirityadoṣaḥ | tathā śrīmatparākhye ākāśamūrdhvataśśuklamataśśvetaṃ tu vinyaset | prāgdiśyamaparaṃ pītamindracchāyāpariṣkṛtam || p. 260) aghoraṃ dakṣiṇe deśe kṛṣṇamantakaruk sthitam | vāmañcottarato raktaṃ kuberakiraṇāruṇam || sadyaṃ paścimadigbhāge vimalaṃ varuṇacchavim | iti | vidyādehe tatpuruṣādimukhānāṃ sthānaṃ pradarśitaṃ śrīmajjñānaratnāvalyāṃ prāci tatpuruṣaṃ vidyāddhṛdayopari śobhanam | aghoraṃ dakṣiṇaskandhe vāmaskandhe tu guhyakam | sadyojātaṃ pratīcyāntu pṛṣṭhagrīvopari sthitam | iti | (śaktyasiśūlakhaṭvāṅgavaravyagrakarāṃbujam) iti | atra khaḍvāṃgaṃ tāvat khaṭyate kāmyate kāmibhiriti khaṭvā paryaṃkaḥ tasyā aṅgaṃ khaṭvāṃgaṃ yogopakaraṇaviśeṣaḥ | khaṭvāṅgasya yogopakaraṇaviśeṣatvamuktaṃ puṣpadantena mahokṣaḥ khaṭvāṃgam ityādiśloke | varaḥ adhomukhapatākā | vyagraśabdaḥ vyāpṛtaparyāyaḥ | vagro vyāpṛta ākule iti nānārtharatnamālā | (ḍamarum) p. 261) tuṭyākhyakṣudrakundubhim | (bījapūrakam) mātuluṃgaphalam | śeṣaṃ sugamam | āyudhāni pakṣāntareṇa vakti (yadvā) iti | (khaḍgam) iti | khaṇḍati bhinattīti khaḍgaḥ nistriṃśaḥ | bhūyaḥ prakārāntaramāha (athavā) iti | (nṛkapālakam) iti | kaṃ pālayatīti kapālaṃ mūrddhāsti | taccātra caturmukhasya pañcamaśiraḥ karoṭiḥ | tacca kapālamīśvareṇa līlayopāttaṃ na tu brahmahananānnimittāt | tasya brahmaṇo jīvato'dyāpi aparimitapuṣṭatvena vartamānatvāt | īśvarasyāpi sarvasaṃharttṛtvasya samucitatvena pratyavāyābhāvācca | ayamartho mantraśāstre bibhraddaṇḍaṃ triśūlaṃ varadamasu śiraḥ khaḍgamīśānaprātram iti śloke darśitaḥ | (āyudhaiḥ) āyudhya vadhyante chidyante ebhiḥ pāśajālānītyāyudhāni taiḥ | p. 262) evamuktaṃ śrīmajjñānaratnāvalyām | atra yuktānīti śeṣaḥ || nanu śūlādīnyāyudhāni hiṃsakāni kim ? na kintu jñānaśaktyādi rūpāṇi | tathā śrīmaccaturviṃśatisahasre bodharūpā parāśaktissādākhyamabhayaṃ smṛtam | icchājñānakriyārūpaṃ triśūlaṃ saṃvyavasthitam || tā eva pariṇāmena khaṭvāṅgamapi sāṃginam | bījānāṃ vivṛtisteṣāṃ pūraṇādbījapūrakam || māyāḍamarurūpeṇa saiva dīrghā dvijihvikā | indīvaraṃ manaḥ proktamindriyāṇyakṣamālikā || iti | liṅgabhāvaṃ vihāya uktavat pañcavaktratripañcadṛgdaśabhujādyākāraṃ parameśvaraṃ bhāvayedityāha (liṅgākāropamardena) iti | (śivatatvāntavyāptikam) śivatatvaṃ mūrtyupādhitvena cintitaṃ parabindutatvaṃ tasya antaḥ jñānakriyā p. 263) śaktirūpā mūrtiḥ tadvyāptiryasya sa tathoktaḥ tam | (saudāminī nibham) vidyutpratimam | taṭit saudāminī vidyut ityamaraḥ | (liṅgārohe) liṅgadairghye | dairghyamāyāma ārohaḥ ityamaraḥ | (vidyādeham) iti | atra vidyādeho nāma pañcakṛtyādhiṣṭhātrī śaktiḥ | tathā śrīmanmṛgendre tadvapuḥ pañcabhirmantraiḥ pañcakṛtyopayogibhiḥ iti | vidyādehasya calaliṅge pūrvābhimukhatvaṃ vidyāt | tathā śrīmallakṣmīkeśavasaṃvāde nitye naimittike māmye sarvādhikaraṇassadā | śivaḥ pūrvānano lakṣmīḥ pratyakpṛṣṭhaḥ kalātanuḥ || iti || atha netraṃ datvā tadāvāhyo devadevassadā śivaḥ iti śrīmatsamānatantre vacanādāvāhanāt pūrvaṃ netranyāsaṃ vakti (oṃ) ityādinā (vinyasya) p. 264) ityantena | (sarvajñatābījam) dṛkkriyecchātmikā yā śaktiḥ sarvajñatāyā bījaṃ kāraṇaṃ tannetramityucyate | tathā śrīmatpauṣkare sarvajñatāyā bījaṃ yat tatastena nirīkṣaṇam iti | anenaiveha netramantramagatveneti kathitam | tathā kila śrīmatsārddhatriśatyāṃ netramantraḥ punaraṃgamantrānantarbhāvena pṛthaktayā kathitaḥ brahmāṇi ca śivaṃ sāṅgaṃ netraṃ pāśupatañca yat | samāsātkathitassarvo mantroddhārassvayaṃ śubhaḥ || iti | śivāvāhanakramaḥ || (kri) (39) puṣpairañjalimāpūrya, mūlamantraṃ medhādikalopetaṃ pracaṇḍamārtāṇḍopamaṃ brahmādikāraṇatyāgakrameṇa layāntamuccaran sarvakartāranniṣkalaṃ vibhuṃ jñānānandamayaṃ svarūpaprakāśaṃ sañcintya, tanmayībhūtaḥ sṛṣṭikrameṇa dvādaśāntātpataṅgapiṅgābhaṃ p. 265) lalāṭe'vatārya, candrakoṭisadṛśaṃ niryatsudhāpiṇḍapāṇḍuritadiṅmaṇḍalaṃ dhyātvā, prāṇapravāhavartmanā vinirgatya, añjaligataṃ vicintya, lakṣyamūrtāvāvāhinyā hṛdayenāvāhya (39) (pra) atha vidyādehanyāsavidhimupanyasya śivāvāhanakramamāha (puṣpaiḥ) ityādinā (āvāhya) ityantena | (añjalim) pāṇipuṭam | (medhādikalopetam) medhā aukārakalā | tathā śrīmanmantranighaṇṭau aukāro darśanāntañca colkā mukhyā parastathā | anvāhāryañcaro medhā hṛṣīkeśo janārdanaḥ || iti | sā ādiryāsāntāḥ medhādayaḥ tāśca tāḥ kalāśca mātrāḥ tābhiḥ upetaḥ tam | ādipadena ūkārādikalāḥ prakāśyante | taduktaṃ akāraśca ukāraśca makārobindureva ca ityādi | p. 266) (pracaṇḍamārtāṇḍopamam) pracaṇḍaḥ durddharṣaḥ | syāt kodaṇḍaṃ pracaṇḍastu nā śvetakara vīrake | triṣu pragalbhadurddharṣe iti nānārtharatnamālā | sa cāsau mārtāṇḍaḥ sūryaḥ tena upamā yasya sa tathoktaḥ tam | (brahmādikāraṇatyāgakrameṇa) brahmādivācakākārādikalāsthānahṛdayādityāgaparipāṭyetyarthaḥ | (layāntam) layaḥ mūlamantralayaḥ tasyāntaḥ dvādaśāntaparyantamityarthaḥ | (vibhum) vyāpakam (jñānānandamayam) iti | atra ānandaśabda paripūrtivācakaḥ | jñānaśabdastu tasya jaḍarūpatānirāsaparaḥ | (svaprakāśam) svasaṃvidrūpam) | atra svaparaprakāśamiti pāṭho na sādhuḥ paraprakāśasya mūrtitvenoktatvāt | tathā śrīmatkriyākāṇḍakramāvalyāṃ p. 267) niṣkalaṃ svaprakāśaṃ ca saṃcintya paramaṃ śivam iti | (tanmayībhūtaḥ) so'haṃbhāva nayā advaitasvarūpībhūta ityarthaḥ | (pataṅgapiṅgābham) pataṅgaḥ sūryaḥ pataṅgaḥ pakṣisūryayoḥ ityamaraḥ | sa iva piṅgā ābhā yasya sa tathoktaḥ tam (lalāṭe) bindusthāne | (niryatsudhāpiṇḍapāṇḍuritadiṅmaṇḍalam) nirgacchadamṛtapiṇḍadhavali tadiṅmaṇḍalam | (prāṇapravāhavartmanā) dakṣiṇanāsāpuṭenetyarthaḥ | (lakṣyamūrtau) pūjālakṣyārthaṃ samuditarūpavidyādehe ityarthaḥ | taduktaṃ sādhakasya tu lakṣyārthaṃ tasya rūpamidaṃ smṛtam iti | (āvāhinyā) iti | etallakṣaṇamuktaṃ śrīmadbhoja devena hastābhyāmañjaliṃ kṛtvā anāmikāparvāṅguṣṭhasaṃyojanena āvāhinī iti || atra ṛjukāyaḥ puṣpairañjalimāpūrya, hṛtpradeśe nidhāya, p. 268) pūrakaṃ vibhāvya, kuṃbhakabhāvanayā (203) mūlādhārānnābhyantavyāptaprāṇajīvabījahakāraṃ nābhyādihṛdayāntavyāptaukāreṇa saṃyojya, haukāraṃ hṛdayādikaṇṭhāntavyāpta ūkāreṇa saṃyojya, haukāra ūkārau kaṇṭhāditālurandhravyāptamakāreṇa saṃyojya, hauṃkārasyopari bhrūmadhyagatabinduṃ lalāṭagatārddhacandrakalayā, arddhacandrakalāṃ tāvaduparigatanirodhikalayā, nirodhikalāṃ tāvadūrdhvagatanādena, nādañca tadupari brahmarandhrāntavyāptanādāntena saṃyojya, brahmarandhrādupari śaktimekāṃgulavyāptāṃ tadupari vyāpinīṃ tryaṅgulavyāptām, tadupari samanāñcaturaṅgula vyāptāṃ, taduparyunmanāmapi caturaṅgulavyāptāṃ saṃcintya, prāsādānte dvādaśānto pari pañcākṣareṇa vācyavācakādabhinnaṃ paramaśivaṃ p. 269) saṃcintya, puṣpāñjaliṃ dvādaśāntaparyantaṃ nītvā, sṛṣṭimārgeṇa bhrūmadhyāntamavaropya, candrakoṭisadṛśaṃ śivaṃ recakabhāvanayā hṛdayasthitapuṣpāñjaligataṃ vibhāvya, hṛdayamantreṇa puṣpāñjaliṃ liṅgamūrdhni vinyasya, sadāśivasya brahmarandhramārgeṇa hṛdaṃbujapraviṣṭatvaṃ bhāvayediti āvāhanakramo'nusandheyaḥ | nanu atra āvāhyate aneneti āvāhanam | yadyāvāhyate bhagavān tadāṃ visarjanañca bhavati | tarhi sarvagatatvaṃ vihanyate | naivaṃ vyāpakasyaiva śivasya bhaktimātreṇābhivyaktīkaraṇamihāvāhanamucyate | taduktaṃ sarvatra vyāpinaṃ śāntaṃ devadevaṃ sadāśivam | abhimukhīkaraṇaṃ yacca tadāvāhanamucyate || pūjāparisamāptau tu vimukhaṃ tadvisarjanam | iti | nanu sarvagatasya sarvatra sannihitatvādikamapi viruddham | p. 270) naivaṃ atra tathāvidhasannidhānena prayojanābhāvāt iha pūjyapūjakabhāvānuviddhasādhakaśraddhānurūpamanugrāhyā nugrāhakasaṃabandhalakṣaṇasannidhānamevāvāhanaṃ tacca vācyavācakayorabhedādvācakasya mantrasya viśeṣavinyāsādvācyasyāpi śivasya viśiṣṭā sannidhirbhavatīti na viruddhyate | tathā āmūlāgra sthitasyāgnerabhivyaktiryathā tarau | tadvadekatra ci?dvayaktirvyāpakasya na bādhyate || iti | tathā ca śrīmanniśvāse na caivāvāhyate kaiścit kaiścinna ca niveśyate | niruddhyate na deveśi sannidhīkriyate na ca || vyāpakaṃ mantrarūpeṇa cintayet paramaṃ śivam | tadāvāhanamityuktaṃ kṣamasveti visarjanam || iti | p. 271) sthāpanādividhiḥ || (kri) (40) sthāpanyā saṃsthāapya, sannidhānyā sannidhāpya, niṣṭhurayā nirodhya, svāgatante mahādeveti vijñāpya, vatsa svāgatamiti devenoktaṃ vibhāvya, svāmin sarvajagannātha yāvat pūjāvasānakam | tāvat saṃprītibhāvena liṅge'smin sanniddhībhava || iti vijñāpya, svāgatārghyaṃ datvā, kālakarṇikaliṃganamaskāramudrāṃ datvā || (pra) atha sthāpanādividhi (sthāpanyā) ityādinā (datvā) ityantenāha | sthāpanyādilakṣaṇamuktaṃ śrīmadbhojadevena iyamevādhomukhī sthāpanī iyameveti āvāhinyevetyarthaḥ | saṃlagnamuṣṭyucchitāṃguṣṭhau karau sannidhānī | tāveva garbhāṅguṭhau sannirodhaḥ iti | bhagavānapārakaruṇānī p. 272) bhodhistrānugrahārthamāste iti bhāvaḥ sthāpanaṃ manaso niścalatā | atha sannidhiranugrāhyānugrāhakalakṣaṇasaṃbandhaḥ prasādābhimukhībhāvaḥ | atha bhagavānmayi satatamanugrahaparo bhavediti prārthanā nirodhaḥ iti śrīmañjñānaratnāvalyāṃ uktam | (svāgatam) suṣṭhu śobhanaṃ āgataṃ āgamanam | (vatsa) he suta iti saṃbuddhiḥ | vatsare kuṭaje vatsassutādau karṇikeṣvapi iti nānārtharatnamālā | svāgatārghyadānamantraṃ vakti (svāmin) iti | ślokārthaḥ spaṣṭaḥ || aṅganyāsavidhiḥ || (kri) (42) hṛdayādikarāntasthāneṣu hṛdayādyaṅgāni vinyasya, mūlenaikatvaṃ vidhāya, astreṇa saṃrakṣya, kavacenāvakuṇṭhya, amṛtamudrāṃ datvā, p. 273) vauṣaḍantamūlena mahāmudrayā paramīkṛtya pañcamukhīmudrāmābaddhya || (42) (pra) atha āvāhanādikramamudīrya hṛdayādyaṅganyāsavidhimāha (hṛdayādi) ityādinā (ābaddhya) ityantena | (hṛdayādikarāntasthāneṣu) hṛdayaśiraśśikhāstanāntarahastataleṣu pañcasu sthāneṣvityarthaḥ | (ekatvam) aṅgāṅginorapṛthagbhāvam | tathoktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ sakalīkaraṇaṃ kṛtvā mantraiṣṣaḍbhirathaikatām | aṅgānāmaṅginā sārddhaṃ vidadhyādekatāmiti | tathā ca śrīmatkāmikatantrasāre aṅgāṅginorabhinnatva pratipattirvibhinnayoḥ iti | (paramīkṛtya) prarocyetyarthaḥ | tathā prakṛteḥ paramībhāva saṃpattyarthamanantaram | paramāntikamuccārya prāsādaṃ pūrvavannyaset || p. 274) prarocca ca yathā nyāyaṃ mudrayā prāgupāttayā | iti | pañcamukhīmudrālakṣaṇamuktaṃ śrīmatkiraṇe kṛtvā'nyonyagatāṃgulyoḥ pṛṣṭhato hastayordvayoḥ | tiryaksthakanyasau kṛtvā hyaṅguṣṭhābhyāṃ samākramet | deśiko madhyame ruddhe'nāmikecocchritāṃgulī | kṛtvā pañcamukhīṃ mudrāṃ mudreyaṃ śaṃkarasya tu || iti | pādyādividhiḥ || (kri) (42) sahṛdā namontena pādayoḥ pādyaṃ svadhāntena īśānādimukhapaṃcakeṣvācamanaṃ, svāhāntena tathaiva śiraḥ pañcakeṣvarghyaṃ datvā, vauṣaḍantamūlena dūrvāpuṣpākṣatādi ca dadyāt | sahṛdā svāhāntamūlena dhūpaṃ pūrvavadācamanārghyau ca datvā || (42) p. 275) (pra) atha pādyādividhiḥ (sahṛdā) ityādi (datvā) ityantam | (sahṛdā) iti | hṛdbījapūrvamūlamantreṇetyarthaḥ | tathā samīritaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ hṛtpurassaramuccārya pādyādīni nivedayet iti | (pādyam) iti | abhyāgatānāmeva pādaprakṣālanāya pratipādaṃ dīyamānaṃ jalam | tathā pādyaṃ pādatale nyasya pratipādaṃ sakṛt sakṛt iti || atra pādyācamanārghyapuṣpadānānāṃ prayojanaṃ namassvadhāsvāhāvauṣaḍākhyānāṃ caturṇāṃ jātīnāmarthaśca pradarśyate | nanu bhagavataḥ pādyādibhiḥ kiṃ prayojanaṃ svabhāvaśuddhatvāt heyopādeyavivecanena pade śaive dhāmni svasyārhatvā pādanaṃ pādyam | ata eva hi tatra namaśśabdaḥ prayujyate | p. 276) nama iti śive cittaṃ niveśayati | tena śivaśca prasādābhimukhaṃ karoti || camadhāto radanārthatvāt adanaṃ āsamantācchivarasāsvādanamācamanaṃ śivasamarasībhāvaḥ | ata evātra svadhāśabdaḥ prayujyate | svadhā svasmin paramāhlādanaṃ dhatte iti svadhā dhātṛptiprītidānābhivādaneṣu ityarthatvāt || ataḥ paramuttamāṃgaṃ parāṃ saṃsthāmarhatītyarghyaṃ asyopādānamātmanaḥ śivatvavyaktisaṃpāṃdanam | ata evātra svāhājātiḥ prayucyate | svasminnāhriyante abhivyajyante sarvajñatvādiguṇā iti || evaṃ śivatvavyaktau satyāṃ yat pūrvaheyopādeyavivecanajñānaṃ tat puṣpamiva puṣpaṃ p. 277) śivatvaphala nibandhanastasya samarpaṇaṃ nāśaphalarūpeṇa paripākaḥ | ata evātra vauṣaṭ jātiḥ prayujyate | vipūrvasya ṣaca samavāye iti dhātoḥ vauṣaḍiti nipātanāt siddhaṃ yatastata eva śivasamavāyitvaṃ prasūnārpaṇamiti || atra śivasya āvāhanādayaḥ puṣpadānāntāḥ saṃskārā daśa iti boddhyam | tathā śrīmatsiddhāntasārāvalyāṃ āvāhanasthāpana sannidhānanirodhanākuṇṭhana saudhamudrāḥ | pādyantathā cācamanārghyapuṣpadānaṃ matāssaṃskṛtayodaśaiva || iti || bhāvanābhiṣekavidhiḥ || (kri) (83) abhyaṃgodvartananirmarcanādīni snapanāṃgāni vibhāvya, arghyodakabindunā saṃsnāpya, pādyācamanārghyo ca datvā, sūkṣmavāsasā saṃmṛjya || (83) p. 278) (pra) atha bhāvanābhiṣekavidhiḥ (abhyaṃga) ityādi (saṃmṛjya) ityantam | (abhyaṃgodvartananirmarcanādīni) abhyaṃgaśca tailābhyañjanaṃ udvartanañca yavacūrṇādibhirutsādanam | udvartanotsādane dve ityamaraḥ | nirmarcanañca haridrodakādinā abhiṣecanaṃ abhyaṃgodvartananirmarcanāni tāni ādīni yeṣāṃ tāni tathoktāni | mānasasnapanānantarakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (44) candanākṣatadūrvāśrīpuṣpahemakaupīnamekhalopavītakuṇḍalādyā bharaṇāni vicitravastrāṇi manasā bhaktyā nivedya, puṣpāñjalitrayeṇa om hāṃ hauṃ ātmatatvādhipataye śivāya namaḥ oṃ hāṃ hauṃ vidyātatvādhipataye śivāya namaḥ p. 279) ityabhyarcya, iṇḍādibhiḥ puṣpadāmabhiralaṃkṛtya astreṇa ghaṇṭā vādayan dhūpadīpāvācamanārghyau ca datvā, manoratha mudrāṃ darśayet || (pra) atha mānasasnapanānantarakaraṇīyamāha (candana) ityādinā (darśayet) ityantena | (mekhalā) iti | mīyate kaṭyākṣipyata iti mekhalā kāñcī | (iṇḍādibhiḥ) dāmavṛttādibhiḥ | (ghaṇṭāṃvādayan) iti | atra hanyate tājyata iti ghaṇṭā | ghaṇṭāghoṣaṇalakṣaṇamuktaṃ śrīmatkālottare ekanādastu mokṣāya viraktānāṃ praśasyate | ghaṇṭātāḍanamevaṃ syāddvinādo bhogamokṣadaḥ || jānunābheradho nādaḥ kartavyo na kadācana | nābherūrdhvantu kartavyaṃ ghaṇṭātāḍanamuttamam || iti | manoratha mudrālakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe p. 280) atha manorathamudrā parasparaveṣṭite kaniṣṭhikādvaye madhyamādvaye anāmikādvaye ca kṛtvā tarjanīdvaye purataḥ prasārite anyonyasaṃsaktāgre sati svamūlagatāṃguṣṭhe sati svārtha poṣaṇī sadāśivasya pradarśyā bhavati iti || layāṃgapūjākramaḥ || (kri) (85) tato brahmāṅgāni layāṅgasthāneṣu saṃpūjya, kāmyāni vijñāpya || (45) (pra) atha bhogāṃgārcanārthaṃ layāṅgapūjākramaṃ prathamamāha (tataḥ) ityādinā (vijñāpya) ityantena | (layāṃgasthāneṣu) śirovaktrādilayāṃgeṣvityarthaḥ | yaduktaṃ śrīmanmṛgendrapaddhatyāṃ brahmāṃgāni layāṃgeṣu saṃpūjya, prārthya śaṅkaram | bhogasthāne yajet iti || p. 281) ekāvaraṇārcanavidhiḥ || (kri) (86) āvaraṇapūjārthamadhyeṣya, labdhānujñaśśivaṃ mūlenābhyarcya, tasya śiraḥpañcakebhyaḥ īśānamādāya, oṃ hoṃ īśānamūrddhāya namaḥ itīśānadale sphaṭikābhañjagaddhetuntriṇetraṃ candramaulinam | saumyaṃ prasannamīśānantriśūlābhayapāṇikam | iti dhyātvā āvāhayet | vaktrapañcakebhyo vaktramādāya, oṃ heṃ tatpuruṣavaktrāya namaḥ iti pūrvadale pītāṃbaropavītañca naraṃ kanakasannibham | mātulaṃgākṣasūtre ca dadhānañcandramaulinam || iti dhyātvā yajet | hṛtpradeśādaghoramādāya, 207 - om huṃ aghorahṛdayāya namaḥ iti dakṣiṇadale p. 282) tryakṣaṃ maulīndu hṛtsaumyaṃ kuṇḍalālaṃkṛtaṃ tataḥ | babhrubhrūśmaśrukeśañca daṃṣṭrāluṃ vikṛtānanam || kapālamālābharaṇaṃ sarvavṛścikabhūṣaṇam | khaṭvāṃgañca kapālañca kheṭakaṃ pāśameva ca | vāmahastacatuṣke tu dakṣahastacatuṣṭaye | triśūlaṃ paraśuṃ khaḍgaṃ daṇḍañcaivārimardanam || evannavāṃbudābhāsamaghoraṃ sarvakāmadam | iti dhyātvā āvāhayet || vāmadevaṃ guhyamaṇḍalādādāya oṃ hiṃ vāmadevaguhyāya namaḥ ityuttaradale vāmaṃ raktaṃ suraktābhamālyavastropavītinam | tuṃganāsāruṇoṣṇīṣaṃ khaḍgakheṭakapāṇikam || iti vibhāvya yajet | pādādyaṃgāt sadyojātamādāya, oṃ haṃ sadyomūrtaye namaḥ iti paścimadale p. 283) sitasraggandhabhūṣāḍhyaṃ sitoṣṇīṣaṃ sitāṃbaram saumyaṃ maulīndusaṃpannaṃ bālākārantrilocanam sadyojātaṃ smitāsyaikaṃ varadābhayapāṇikam | iti vibhāvya yajet | yadvā īśatatpuruṣāghora vāmajān saumyalocanān | suśvetapīta bhṛṃgāsṛdhhimāṃścaturānanān || jaṭāmakuṭaśobhāḍhyān sarpabālendubhūṣitān vāmairnāgākṣasūtre ca nīlābjaṃ bījapūrakam śūlābhayavarān śakti savyairdhārayataḥ karaiḥ | iti vicintyāvāhayet || netrebhyo netramādāya oṃ hauṃ netrebhyo namaḥ itīśānasyottarabhāge aruṇābhaṃ smarennetraṃ dṛkkriyecchātmakaṃ vibhoḥ | tritatvarūpavahnyādi maṇḍalatritayāśrayam || p. 284) hṛdādyaṅgoktavadanakaradhāryādisaṃyutam | ekāsya vā triśūlā hi harataṃ yogaśivoktitaḥ || iti vibhāvyāvāhayet || 209 - sadbhāvātmakahṛdayaṃ hṛdayādādāya om hāṃ hṛdayāya namaḥ ityāgneyadale sarveśitvalakṣaṇaṃ śiraśśirodeśādādāya oṃ hāṃ śirase namaḥ itīśānadale | netrasyottare ananyādhīnavaśitvarūpaśikhāṃ śikhāyā āhṛtya o. hūṃ śikhāyai namaḥ iti, nair-ṛtadale parairamedyaṃ tejorūpaṃ kavacaṃ sarvāṃgādādāya oṃ haiṃ kavacāya namaḥ iti vāyavyadale pratāparūpamastraṃ hastebhya āhṛtya, pūrvādicaturdaleṣu tatpuruṣādibhyo vāmabhāge oṃ haḥ astrāya namaḥ iti hṛdayaṃ candrasaṃkāśaṃ śiraścāmīkaraprabham | p. 285) śikhāṃ sindūravarṇāḍhyāṃ kavacaṃ bhṛṅgabhāsvaram | padmāsanasthānarddhendu jaṭāmakuṭadhāriṇaḥ || trilocanāṃścaturbāhūn sarvābharaṇabhūṣitān || śivasyābhimukhān śaktiśūlābhayavarānvitān || caturvaktrānathāstrañca daṃṣṭriṇaṃ piṅgaladyutim || dvibhujānekavaktrānvā varadānabhayapradān | śūlābhayadharānvāpi viddhyāyet sādhakottamaḥ || etān śivavadāvāhanasthāpanasannidhānasannirodhanapādyā- camanārghyapuṣpadānāntairaṣṭabhiḥ saṃskāraissaṃskṛtya pūjayet | yadvā saṃskārāṣṭakaṃ samuditameva sarvaṃ saṃsmṛtya, arghyaṃ dadyāt | īśānādīnāṃ brahmaṇāṃ dhenupadmatriśūlamakarasrumākhyā mudrāḥ aṃgānāñca namaskāramudrāṃ darśayet || (46) (pra) atha anāvṛto na śobhārhaḥ iti śrīmatparākhya śruteḥ p. 286) āvaraṇapūjābhāve śobhābhāvāt kimatrāvaraṇapūjāsti na veti jijñāsāyāṃ ekāvaraṇametattu sarvakāmārthasādhakam | sarvatantreṣu sāmānyaṃ sarvajñāneṣu cottamam || iti śrītsārddhatriśatikāśruteḥ maṇḍalaprakaraṇavakṣyamāṇapañcāvaraṇapūjāprakāro māstu ekāvaraṇārcanameva śreyaskaramiti matvā tadarttanāvidhimāha (āvaraṇapūjārtham) ityādinā (darśayet) ityantena | (śiraḥ pañcakebhya īśānamādāya) iti | atra dīpāddīpana?dādānamiti jñeyam | tathā śrīmadvijaye pañcabrahmatadaṃgāni devasya paritastataḥ | vaktrebhyastattadaṃgebhyo dīpāddīpavadāharet || iti | (īśānamūrddhāya) īśānaḥ unnatiyuktaḥ anādisvabhāvaḥ sa eva mūrddhena yasya so'yamīśānamurddhā tasmai | p. 287) kecidīśānaṃ madhya ityāhuḥ | yaduktaṃ śrīmatkiraṇe īśaṃ sphaṭikavanmadhye iti | tadayuktaṃ atraiva sthāne viniyogasya siddhatvāt | iha hi pūrvataḥ puruṣādīni vaktratrayetyuktam | tadīśānasya mūrddhatvo palakṣaṇārtham | tataśca mūrddhatvādeva tasya śiraḥ pūjāsthāna evaiśānyāṃ viniyogo yuktaḥ ityuktaṃ śrīmatsārddhatriśativṛtikāreṇa | īśānadhyānamāha (sphaṭikābham) iti | sphuṭaḥ ślokārthaḥ | (tatpuruṣavaktrāya) tatpuruṣaḥ vaktramivayasya soyaṃ tatpuruṣavaktraḥ tasmai | tasya tasya amarādeḥ yā pūḥ purī tanūḥ tasyāṃ puri yajamānasvarūpatayā adhiṣṭhātṛbhāvena uṣitaḥ tatpuruṣaḥ | yasmādvyanakti jñānakriye trāyate janmādisvabhāvāt tatastatpuruṣavaktraḥ | p. 288) tatpuruṣadhyānamāha (pīta) iti | (aghorahṛdayāya) hṛdayapadena tāvallokaprasiddhyā sadbhāvaḥ paramārthataḥ kathyate | aghoraśabdenāpi ghorasyamalādeḥ saṃsārātmano rāgadveṣādeḥ vyudāsena śāntarūpatā | tataśca aghoraṃ śāntaṃ hṛdayaṃ svabhāvaḥ yasyāsāvaghorahṛdayaḥ tasmai | aghoradhyānamāha (tryakṣam) iti | aśnuvata ityakṣiṇī cakṣūṃsi trīṇi akṣīṇi tamopaharūpāṇi yasya sa tryakṣaḥ | athavā aśnute aśnāti vā etairarthāniti akṣāḥ vyavahārāḥ akṣo rathāṃge sodhāre vyavahāre vibhītake iti vaijayantī | bhuvanatraye vyavasthitāḥ treḥ? vyavahārāḥ nirvāhyatvena yasya sa tryakṣaḥ ta p. 289) (babhrubhrūśmaśrukeśam) vabhrūṇi piṅgalāni bhruvau ca śmaśrūṇi ca mukharogāṇi keśāśca śiroruhāṇi yasya sa tathoktaḥ tam | vipule nakule viṣṇau babhrussyāt piṅgale triṣu ityamaraḥ | (daṃṣṭrālum) daṃṣṭrā asyāstīti daṃṣṭrāluḥ tam | sphuṭamanyat | (vāmadevaguhyāya) vāmaṃ vilakṣaṇaṃ guhyaṃ adṛṣṭaṃ tejo yasya sa vāmadevaguhyaḥ tasmai | vāmadevadhyānamāha (vāmam) iti | (kaṃ?ganāsāruṇoṣṇīṣam) iti | atra uṣṇīṣaśabdasya śiroveṣṭanaṃ kirīṭaṃ vetyarthaḥ | pakṣarasahāyepyuṣṇīṣaśśiroveṣṭakirīṭayoḥ ityamaraḥ | anyat subodham | (sadyojātamūrtaye) sadyaḥ sargādinirmāṇecchāmātreṇaiva mūrtitvaṃ adhikāraśarīrāvayavitvaṃ jātaṃ saṃpannaṃ yasya sa sadyojātamūrtiḥ tasmai | p. 290) sadyojātadhyānamāha (sitasrak) iti | spaṣṭaḥ ślokārthaḥ | pakṣāntareṇa brahmaṇāṃ dhyānamāha (yadvā) iti | īśatatpuruṣetyādidhyānaślokārthaḥ spaṣṭaḥ | (vetrebhyaḥ) īśānādipañcamukhanetrebhyaḥ | netradhyānamāha (aruṇābham) iti | (tritatvarūpavahnyādimaṇḍalatritayāśrayam) tritatvarūpāṇi śivavidyātmatatvatrayātmakāni tāni ca tāni vahnyādimaṇḍalāni ca agnisomasūryamaṇḍalāni teṣāṃ tritayaṃ tasya āśrayaḥ | śeṣaṃ sugamam || tatvakathanapūrvaṃ hṛdayādyaṅgapūjāmāha (sadbhāva) iti | sadbhāvātmakaṃ astitvādikam | tathā śrīmatkāmikatantrasāre astitvaṃ hṛdayaṃ tasya iti | saṃścāsau bhāvaśca sadbhāvaḥ tadātmakaṃ paramārthalakṣaṇamityarthaḥ | (sarveśitvalakṣaṇam) p. 291) sṛṣṭyādipañcakṛtyaiḥ aṣṭavidhaiśvaryarūpamityarthaḥ | tathā śrīmacchivatantrarahasyasāre śiraśvaiśvaryamaṣṭadhā iti | atra aiśvaryasya aṣṭavidhatvamaṇimādisiddhipravartakatvādaupacārikam | na tu tadrūpatayā tasya śarīrendriyadharmatvena tadrahitasya śivasya tadasaṃbhavāt | taduktaṃ śrīmanmataṅge tritayaṃ kāryatatsiddhamaiśvaryamaṇimādikam | prāptyādayo guṇāḥ pañca te coktāḥ (yogino) karaṇātmakāḥ || iti | ata eva dṛkkriyātmakamaiśvaryamityuktaṃ śrīmatparākhye dṛkkriyātmakamaiśvaryaṃ yasya tadvā?tṛpūrvakam | īśvarassotra mantavyaḥ iti | (ananyādhīnavaśitvarūpaśikhām) anyādhīnaṃ parādhīnaṃ na bhavatītya nanyādhīnam | tacca tat vaśitvañca svātantryaṃ tadrūpā cāsau śikhā ca tām | p. 292) atra vaśitvāparaparyāyaṃ svātantryaṃ īśvarasya muktātmavat īśvarāntaravyāpāreṇa malāpohanadvāreṇa nābhivyaktaṃ kintu anādisiddhasvātantryarūpā yā śaktiḥ saiva śikhetitātparyārthaḥ | tathā śrīmatkāmikatantrasāre śikhā svatantratā tasya iti | tathā ca śrīśivatantrarahasyasāre ananyādhīnatā śaṃbhorvaśyatā yā śikhāparā iti | (paraiḥ) anyaiḥ | (amedyam) bhedatumaśakyam | (tejorūpam) tejaḥ svadṛkkriyāśaktikiraṇaḥ tadātmakam | tathā tatraiva tejaśśarvasya durbhedyaṃ vargatvena vinirmitam iti | (kavacam) iti | kaṃ brahmacittaṃ pañcayatīti kavacaṃ varma | (pratāparūpam) malāpanayanasāmarthyalakṣaṇam | p. 293) tathā śrīśivatantra rahasyasāre prabhoḥ pratāpaḥ prathitaśśastraṃ syādaghanāśakam iti | iha hi karṇikāmadhyasthitasadāśivabhaṭṭārakāpekṣayaiva īśānapūrvādi digvyavastheti jñeyam | hṛdayādyaṃgānāṃ dhyānamāha (hṛdayam) iti | nanu hṛdayāadyaṅgadevāḥ svasvadigabhimukhāḥ kimityāśaṃkya netyāha (śivasyābhimukhān) iti | anena īśānādayopi śivābhimukhā iti sūcyate | tathā śrīmanmataṅge svāminassaṃmukhā dhyeyāḥ pūjyāścāpi yathā kramāt || iti | ślokārthaḥ spaṣṭaḥ || nanu brahmāṅgāni śivamiva daśabhissaṃskāraiḥ saṃskṛtya samarcayet kimityāśaṃkya āvāhanādinaitāni svamantraiḥ kramaśo'rcayet | p. 294) nāvakuṇṭhanameteṣāmamṛtīkaraṇaṃ tathā || saṃskārāṣṭakamevaiṣāṃ pratyekaṃ vihitaṃ budhaiḥ | snapanaṃ dīpadhūpau ca na pṛthakcāṅgabhāvataḥ || bhojanantu prabhoḥ pārśve teṣāntasya ca kīrttitam | iti brahmaśaṃbhupaddhatiśruteḥ teṣāmaṣṭasaṃskārā ityāha (etān) iti | saṃskārāṣṭakakaraṇāśaktiviṣaye kathamityata āha (yadvā) iti | tataḥ pradarśayenmudrāḥ pūraṇāya kriyāvidhaiḥ iti śrīmanmṛgendraśruteḥ śivārcanakriyā paripūraṇāya brahmāṃgānāṃ mudrāḥ pradarśayedityāha (īśānādīnām) iti | (dhenupadmatriśūlamakarasrugākhyāḥ) iti | atra dhenupadmamudrālakṣaṇaṃ prāk pradarśitam || triśūlādīnāṃ lakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe | yathā atha śūlamudrā anyonyāntaritāṃgulyorhastayoḥ parasparaśliṣṭocchrita- madhyamādvayakaniṣṭhādvayāṃguṣṭhadvayarūpā p. 295) tarjanyanāmāṅgulicatuṣṭayānāṃ hastaṛṣṭhavidhānāt bhavati | aghoranāthasya priyakarī makaramudrāpi sruṅmudrātat nibaddhahastadvayasya tarjanīdvaye svāmimukhyena makārānukaraṇārthaṃ kiñcit kiñcite saṃsaktāgre sati tadagraṃ yāvadaṃguṣṭhadvaye prasārite ca sati daṃṣṭrākāre kaniṣṭhike'ntarite ca sati eṣā vyajyate || atha sruṅmudrā parasparāvaṣṭabdhaṃ kaniṣṭhādvayaṃ vidhāya anāmikādvayaṃ viparyayeṇa kṛtvā madhyamādvayamapyanyonyasaṃsaktāgramupari prasārya tarjanīyugmake aṃguṣṭhayugmake ca tatpṛṣṭhopari śliṣṭe satītyasau ṛjyate iti || (mudrāḥ) iti | karasanniveśaviśeṣā ityarthaḥ | iha devānāṃ modanādasurāṇāṃ drāvaṇānmudrā iti jñeyam | p. 296) taduktaṃ mudaṃ karoti devānāṃ drāvayatyasurāṃstathā | modanāddrāvaṇāccātha mudreti parikīrtitā || iti | namaskāramudrā lakṣaṇam prāk darśitam | atra śivasya hṛdayasthāne mudrāḥ pradarśayediti jñeyam | tathā stanadvayā dadhaḥ kṛtvā karamudrāṃ na sandhayet | mudrāsthāne tataśśaṃbhorhṛddeśe tāṃ nidarśayet || iti || puṣpāñjalividhiḥ || (kri) 47) tadanantaraṃ mūlena śivāya puṣpāñjaliṃ datvā, mahāmudrāṃ darśayitvā, sarveṣāṃ śivena sārddhamaikyaṃ bhāvayet || (87) (pra) atha bhogāṃgārthāhṛtaśaktipūraṇārthaṃ puṣpāṃjalividhiḥ | (tadanantaram) ityādi (bhāvayet) ityantam || p. 297) naivedyādidānavidhiḥ || (kri) (86) tato dhūpadīpāvācamanārghyau ca datvā, naivedyaṃ vividhaṃ pānīyañcatussaṃskāra saṃśuddhaṃ svāhāntamūlena datvā, brahmāṃgānāṃ svasvamantrairndatvā, abhāve ekasmin pātre nivedya, ācamanañca nivedya, hastodvartanatāṃbūlamukhavāsamarghyañca datvā, punarabhyarcya, dhūpadīpā camanārghyādyupāhṛtya || (86) (pra) atha naivedyādidānavidhimāha (tataḥ) ityādinā (upāhṛtya) ityantena | (vividham) pāyasamudgodanādinā bahuvidhamityarthaḥ | vividhassyādvahuvidho nānārūpaḥ pṛthagvidhaḥ ityamaraḥ | (pānīyam) iti | etallakṣaṇamuktaṃ suprabhede pānīyañcāḍhakārddhaṃ vā ardhārdhakamathāpi vā | uttamādi krameṇaiva tridhābhedamihocyate || iti | p. 298) tathā śrīmanniśvāsottare elācandanacandrāḍhyaṃ pānīyamatiśītalam | pāṭalyutpaladāmādyairvāsitañca sugandhibhiḥ || iti | (datvā) iti | atra śivasya naivedyaṃ sapuṣpayā madhyamānāmikāṃguṣṭhasamavāyātmikayā mṛgī mudrayā dadyāt | tathā śrīmadaṃśumati madhyamānāmike caiva aṅguṣṭhāgre niyojayet | dadāhasterhavirdadyānmūlamantraṃ samuccaran || iti | nanu brahmāṃgānāṃ svasvamantrairnaivedyanānāśaktiviṣaye kathamityāśaṃkya tadarthamasya naivedyaṃ pṛthakpātreṣu saṃbhave | pūteṣvitarathaikasmin iti śrīmadbrahmaśaṃbhupaddhatiśrutiṃ dadyāt saparivārāya mūlamantreṇa śaṃbhave iti kriyākāṇḍa kramāvalīvacanaṃ ca hṛdi nidhāya brahmāṃgānāṃ p. 299) śivasya ca ekapātre saparivārāya śivāya nivedayedityāha (abhāve) iti | (pātre) haimādisthālīkāyām || īśānavaktra eva naivedyādyupacāro deyaḥ na punaritaravaktreṣu | tatpuruṣādīnāṃ srotontara pravṛttihetutvāt ūrdhvavaktrasya avyavadhānenaiva siddhāntasrotasaḥ pravṛttihetutvācca siddhāntaśāstroktānuṣṭhānavidhāyināmīśānavaktra eva naivedyādyupacāro deyaḥ ityevamavadhātavyamatrā tathā śrīmatsarvajñānottare bhakṣyabhojyānnapānādile'yaṃ śoṣyamanekaśaḥ | ūrdhvavaktre tu dātavyaṃ yatkiñcidvidhicoditam || iti | (hastodvartanatāṃbūlamukhavāsam) hastodvartanaṃ candanacūrṇādinā utsādanam | tatha śrīmatkāmike hastodvartanasiddhyarthaṃ candanaṃ hastayordvayoḥ iti | tāṃbūlañca nāgavallidalatrayānvitamekaṃ kramukam | p. 300) tathā śrīmatsuprabhede pūgamekaṃ pratiprasthaṃ dviguṇaṃ triguṇaṃ tu vā | adhamādi krameṇaiva patraṃ tattriguṇaṃ bhavet || śailacūrṇaṃ sadā deyaṃ tathaiva śaṃkhacūrṇakam | iti | mukhavāsañca mukhaṃ vāsayati parimalaṃ karotīti mukhavāsaṃ gulikīkṛtakarpūrādi dravyamityarthaḥ || tathā śrīmatkāmike elālavaṃgakarpūrajātitakkolacūrṇayuk | madhvīṣatkhaḍgasaṃmiśraṃ mukhavāsamidaṃ bhavet || iti | hastodvartanatāṃbūlamukhavāsam | (dhūpadīpācamanārghyāṇi) iti | atra dhūpaṃ nāsāpuṭe kriyāśaktiyogāya dīpaṃ netratraye jñānaśaktiyogāya dadyādityavaseyam | tathā śrīmatkriyāsārasaṃgrahe dhūpaṃ nāsāpuṭe caiva dīpaṃ netreṣu dāpayet iti | tathā śrīmattrayodaśaśatike p. 301) bindunādādibhirviśvaṃ yathā vyāpayate kriyā | tathā śaktiśca sā śaivī dhūpavyājena dhāryate || jñānaśaktissvaniṣṭhā yā svabhedāṣṭasvarūpiṇī | śivena samavetā ca saiva dīpena vidyate || iti || pavitradānavidhiḥ || (kri) (89) dūrvākṣatasahitaṃ puṣpamañjalau gṛhītvā, oṃ hāṃ hauṃ sarvatatvādhipataye śivāya namaḥ iti pavitraṃ datvā || (49) (225) (pra) atha pavitreṇa vinā pūjā tāmasī parikīrtitā iti śrīmohaśūrottaraśruteḥ pratyahaṃ pavitraṃ dadedityāha (dūrvā) ityādinā (datvā) ityantena || ārātrikārādhanavidhiḥ || (kri) 50) ārātrikañcatussaṃskārasaṃśuddhaṃ svāhāntenādya? ūrdhvaṃ vāratrayaṃ paribhrāmyāvatārya, p. 302) ācamanārghyau ca datvā bhasmadarpaṇacchatracāmarāṇyupāhṛtya, sitavāsatālavṛnte ca datvā, anantādibhiḥ stūyamānaṃ santuṣṭaṃ śivaṃ dhyātvā dvayaṣṭakakalopetaprāsādoccāreṇa puṣpāñjali trayaṃ datvā, mahāmudrayā prarocya, pañcamukhī datvā || (50) (pra) atha ārātrikārādhanavidhiḥ (ārātrikam) ityādi (datvā) ityantam | bhasmadānavidhiruktaḥ śrīmatkāmike sitaṃ pūtaṃ sugandhaṃ ca bhasmanirvālukaṃ tataḥ | aṃguṣṭhānāmikābhyāṃ tu tilakaṃ mukhapañcake || iti | (dvyaṣṭakakalopetaprāsādoccāreṇa) iti | atra dvyaṣṭakakalāḥ akārādyunmanāntāḥ ṣoḍaśakalāḥ | tathā akāraścāpyukāraśca makāro bindureva ca | arddhacandro nirodhī ca nādo nādānta eva ca || śaktiśca vyāpinī caiva samanāconmanā tathā | p. 303) vyāpinī samanāntasthe vyomāṃgānanda saṃjñake | anāthānāśritābhyāṃ ca yukto dvyaṣṭakalaśśivaḥ | iti | nanvayaṃ praṇavoccāramantrakramaḥ | na tu prāsādaviṣayaḥ iti cenmaivam | akārahakārayorabhedavivakṣayā | uktañca akāraśca hakāraśca dvāvetāvekatassthitau | vibhaktiṃ naiva vindete mārutāṃbarayoriva || iti || japadānavidhiḥ || (kri) (52) haste puṣpaṃ gṛhītvā, hṛtsaṃpūjita yākṣamālayā mūlamantramaṣṭottaraśatañjaptvā, astra kavacahṛdayamantrairhṛdayakavacāstramantraissaṃpuṭīkṛtya, astrarakṣitaṃ kavacāvakuṇṭhitaṃ dakṣiṇahaste gṛhītvā, sārghyajalajapamudbhavamudrayābhūmiṣṭhajānuḥ oṃ hāṃ guhyātiguhyagoptātvaṃ gṛhāṇāsmatkṛtañja p. 304) siddhirbhavatu me yena tvatprasādāt tvayi sthite || (pam) (226) om hāṃ yatkiṃcitkarmahedevasadāsukṛtaduṣkṛtam | tanme śivapadasthasya bhukṣva kṣapaya śaṃkara || oṃ hāṃ śivodātā śivobhoktā śivassarvamidajagat | śivo yajati sarvatra saśśivassohameva tu || iti sahṛdā ślokatrayeṇa japaṃ karma tathātmānaṃ krameṇa śivasya varadahaste nivedayet | kevalena hṛdā vā nivedya, brahmāṃgānāṃ daśāṃśañjaptvā nivedayet || (52) (pra) atha japadānavidhimāha (haste) ityādinā (nivedayet) ityantena | (haste) vāmakare | tathā śrīcintyaviśve vāmahaste tu kusumaṃ nikṣipeddakṣapaṇinā | dakṣahaste paṭaṃ nyasya japaṃ kuryādviśeṣataḥ || iti | kusumasaṃgrahaṇaṃ japābhivyaktisthānāya ityākūtamatra | p. 305) (akṣamālayā) iti | etallakṣaṇamuktaṃ śrīmajjñānaratnāvalyāṃ saptaviṃśatibhiścākṣaiḥ pañcavaktraissakaṇṭakaiḥ | merurūrdhvamukhaḥ kāryaḥ pratyakṣaṃ nāgapāśake || iti | (japtvā) iti | atra akṣamālāṃ anāmikāyāṃ nidhāya aṃguṣṭhena nakṣanikaraṃ ekaikaśaḥ sṛṣṭimārgeṇa bhuktaye muktyarthamūrdhvamārgeṇa karṣan mānasopāṃśubhāṣyāṇāmanyatamena merumalaṃghayan japet | tathā śrīṣaṭsahasre aṃguṣṭhānāmikābhyāṃ ca japaṃ kuryāttu mānasam | aṣṭottaraśatenaiva phalaṃ koṭiguṇaṃ bhavet || akṣarākṣarasandhānaṃ na drutaṃ na vilambitam | iti | tathā kriyākāṇḍakramāvalyāṃ mānasopāṃśubhāṣyāṇāṃ kuryādekatamaṃ japam iti | tathā coktaṃ p. 306) bhūtaye sṛṣṭimārgeṇa karṣayedakṣa sūtrakam | ūrdhvamārgeṇa muktyarthaṃ karṣayetu śanaiśśanaiḥ || meruṃ na laṃghayanmantrī laṃghayeddoṣa bhāgbhavet | iti | (astrakavacahṛdayamantraiḥ hṛdayakavacāstramantraiḥ saṃpuṭīkṛtya) iti | atra karasthitakusumordhvamastrakavacabījahṛdayānyuparyupari vinyasya, tathaiva hṛdayakavacāstramantraiḥ saṃpuṭaṃ kartavyamiti tātparyam | (udbhavamudrayā) iti | etallakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe athodbhavamudrā saṃkocitakanyasāṃguliḥ prasāritarjanī kiñcidākuñcitāṃgulirūpā iti | (bhūmiṣṭhajānuḥ) avanīsthitadakṣiṇajānuḥ | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye savyajānuṃ kṣitau kṛtvā japaṃ tasmai nivedayet iti || p. 307) kena mantreṇa japaṃ samarpayediti bubhutsāyāmāha (om hām) ityādi | omiti mantradīpanārtham | (guhyātiguhya) etadāmantraṇapadam | guhyañcātiguhyaṃ ca guhyātiguhye | tatra guhyaśabdena rahasyaparyāyeṇa pañcaviṃśo'yaṃ puruṣa ityādiśrutisiddhāni puruṣaprākṛtāni vastūnyucyante | etānyatītya sthitāni siddhāntasiddhāni atiguhyāni | atiguhya śabdena binduvaindavāni tatvāni nānādivaisvaryantaśabdarūpāṇi māyāmāyeyāni kalādirāgāntāni tattattatvavāsino vidyeśvarāḥ sarve ātmānaśca kathyante | ete sarvepi yasyādhiṣṭheyāḥ saḥ guhyātiguhyaḥ saḥ (tvaṃ goptā) sarveṣāmātmanāṃ rakṣakastvameva nānyaḥ | ayamarthaḥ guhyātiguhya śiva sarveṣāṃ goptā tvaṃ asmatkṛtaṃ japaṃ gṛhāṇa, kāraṇetvayi p. 308) rakṣakatvena sthite sati yena japena tvatprasādāt siddhirbhavati | siddhiśabdenātra sādhakaviṣaye tattadbhūmiṣu sthitāni aṇimādyaiśvaryāṇyucyante | mumukṣorapi niveśitasannivedanena mumukṣūṇāṃ pratibandhanirākaraṇāya kriyante | vā yat kiñcit karmādhikriyate tat dvividhamapi karma he deva heśaṃkara śivapadasthasya śivapade śivarūpe dīkṣayā yojitasya me bhuṃkṣvaṃ iti mantrasvarūpasyārthaḥ kṣapayetipadena ucyate | asya mantrasya kṣapaṇārthavācakatvaṃ prathamapadasya śikhākṣatatvāt dvitīyapadasya śrīmatkiraṇoktapradhānamantratvācchikhāprayogeṇābhiḥ granthicchedādibhiḥ vidhīyate | p. 309) ataḥ kṣapaṇārthatvam | [etena dīkṣottarakālaṃ abuddhipūrvaprāptaṃ pāpakarma akāmatayā prāptaṃ karmaceṣyate | buddhipūrvakṛtasya pāpasāmānyasya viśeṣaśāstreṣu prāyaścittasya śrutatvāt | kāmyasya ca karmaṇo mumukṣorniṣiddhatvācca | ataḥ śaṃkara etādṛśaṃ karma nāśayetyarthaḥ ||] ātmasamarpaṇamantramācaṣṭe (śivo dātā) iti | anena ślokenātmanivedanaṃ kriyate | asya pūrvārddhenātmanivedanasya saṃpradānabhūtaḥ śivo ucyate | (śivo dātā) śivaśabdena kri?nityanirmalaniratiśayasarvārthajñānakriyārūpaśivatvayuktaḥ parameśvara ucyate | sa eva dātā anādyaśuddhiyuktānāmāśodhakaḥ | daiv?śodhane ityasmāddātārnirvṛttaṃ rūpaṃ dāteti | (śivo bhoktā) sa eva sarveṣāṃ rakṣakaḥ | bhokteti bhuja pālanābhyavahārayoḥ ityuktatvāt atra p. 310) (227) bhujiḥ pālana eva vartate | śivaḥ pālaka eva vartate | avyavahārāsaṃbhavāt anaśvannanyo abhicākaśīti iti śruteḥ | (śivassarvamidaṃ jagat) sa śivaḥ śuddhamiśrāśuddharūpamidaṃ sarva jagat - rakṣakatvena śodhakatvena ca vyāpya sthitaḥ | asmānnānyaḥ śodhako rakṣakaśca vidyate | uttarārddhena dātā asya kartṛkāraka ātmocyate | (śivo yajati) iti | prākṛtaṃ bhāvamutsṛjya śivohamiti bhāvayet śivībhūya śivaṃ yajet yāvanna tatsamo jātastāvannārādhane kṣamaḥ ityādibhirvacanaiḥ pūrvoktabhūtaśuddhyādiprakāreṇa śuddhaḥ sarvatra śāstracoditeṣu sarveṣvadhikaraṇeṣu svakīyā śuddhikṣayāya yo yajati arcayati sa pūjakaḥ śivaḥ | p. 311) ahaṃ tu śabdena saṃpradānabhūtācchivāt tatpradeyabhūtasyātmanaḥ pūryaṣṭakāvacchinnaṃ svarūpāmucyate | evaṃ śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa ślokatrayaṃ vyākhyātam || sādhyamantrārcanādiprakāraḥ || (kri) (52) kāmyamantrapūjakaḥ tadarthaṃ vijñāpya, labdhānuśaśśivāsanapadmasya dakṣiṇadalāgre prāgbhāge strīrūpān gauryādimantrān, paścimabhāge puṃrupān mṛtyuñjayādimantrān, strīpuṃrūpān umāmaheśvarādimantrān devasya purato yajet | tatra svādhvāntaṃ praṇavenāsanamūrtī datvā, hṛtsaṃpuṭitaissvasvamantrairāvāhya, sakalīkṛtya, pādyādibhissaṃpūjya sahasraṃ śatamaṣṭottaraṃ vā yathāśakti japtvā, hṛtsaṃpuṭitaṃ astrarakṣitaṃ kavacāvakuṇṭhitaṃ kāmyamantroparaktāya śivāya samarpayet | p. 312) athavā āvaraṇapūjānte kāmyamantrānārāddhya paścājjapānte kāmyamantrajapaṃ kṛtvā, pūrvoktavannivedayet || (52) (pra) atha sādhakasya sādhyamantrārcanādi prakāramāha (kāmyamantra) ityādinā (nivedayet) ityantena | (strīrupān) strīdevatāvācakān | (puṃrūpān) puruṣadevatāvācakān | (strīpuṃrūpān) strīpuruṣobhayarūpadevatāvācakān | (devasya) aghoranāthasya | (purataḥ) iti | atra yadā sādhyamantro devīmūrtistadā śivāsanapadmayāmyapatrasya pūrvabhāge pūjyaḥ devavigrahaścet tarhi padmapatrapaścimabhāge strīpuṃvigraho yadi tadā padmapatramadhyata iti tātparyam | 229- tathā śrīmanmṛgendre yāmyābjapatre prākpaścādbhāgayosstrīnṛvigrahān | aghoralocanajyotirmadhye nānyatra kutracit || p. 313) iti | kāmyamantrapūjāsthānamuktvā tadarcanāprakāramāha (tatra) iti | (svādhvāntam) iti | atra yāvatyadhvani kāmyamantrasya vyāptiḥ tadanta avyāptikamāvāhanaṃ kuryādityuktaṃ śrīmatā mṛgendravyākhyākāreṇa (kāmyamantroparaktāya) iti | sādhakābhimatamantroparaṃjitāyetyarthaḥ | tathā śrīmatsarvasrotassaṃgrahasāre yena yena hi rūpeṇa sādhakassaṃsmaret sadā | tasya tanmayatāṃ yāti cintāmaṇiriveśvaraḥ || iti | (samarpayet) iti | pratyahaṃ vāñchitamabhidhāya mamainaṃ japaṃ pālayeti nivedayedityarthaḥ | tathā śrīmanmṛgendre svajapaṃ sādhakaḥ kāmamabhisandhāya nikṣipet iti | tanmantrārādhana krame vikalpamāha (athavā) iti || p. 314) svagurusaparyāvidhiḥ || (kri) (53) tadanu devasyāgneya digbhāge sakṛtprayogeṇāsanaṃ ṣaḍutthaṃ vā datvā, tatra mūrtitvena gurumūrtī mūrtimantreṇa vinyasya, tasyāṃ śivamāvāhya, pādyādikaṃ datvā, gandhapuṣpādibhirabhyarcya, śivaṃ dhyātvā, śrīmaddeśikapādebhyassaśaktibhyo namo namaḥ | sadā śiṣṭātmacidvyakti kāraṇebhyo namo namaḥ || ityādistotrādibhistoṣayet || (53) (pra) atha kāmyamantrārcanakramamudāhṛtya, svagurusaparyāvidhimāha (tadanu) ityādinā (toṣayet) ityantena | (sakṛtprayogeṇāsanam) iti | atra śaktyādiśaktiparyantāsanamantramanucintayan śivāsanamantramātramuccarannarcayedityarthaḥ | (ṣaḍutthaṃ vā) iti | etallakṣaṇamuktaṃ p. 315) śrīmadvimalāvatyā anantañcaiva dharmañca jñānaṃ vairāgyameva ca | aiśvaryañcaiva padmañca ṣaḍutthamidamāsanam || iti | stotraṃ vakti (śrīmat) (saśaktibhyaḥ) | pāśavimocanasāmarthyasahitebhyaḥ | śeṣaṃ sugamam | atra gururnijaguruḥ | yadvakṣyati svaguruṃ vidyāpīṭhañca iti | vidyāpīṭhārcanavidhiḥ || (kri) (58) tadanu devasya paścimadigbhāge om hāṃ yogapīṭhāya namaḥ oṃ hāṃ hauṃ vidyāpīṭhāya namaḥ iti vidyāpīṭhaṃ saṃpūjya, sakalājñānahaṃ viśva vijñānapradamīśvaram | vidyāpīṭhasthamāhṛtya manovāgvigrahairnamaḥ || ityādibhiḥ stutvā || (54) (pra) atha vidyāpīṭhārcanavidhiḥ (tadanu) ityādi (stutvā) ityantam | p. 316) yogapīṭhannāma śaktyādiśaktiparyantāsanam | tathā śrīmatpaṃcāvaraṇastave kṣityādikuṭilāprāntasamastādhvamayaṃ śubham | yogapīṭhamidaṃ divyaṃ śivasyāsanamāśraye || iti | yogasya sādāśivasya dehasya pīṭhamāsanabhūtam iti gaditaṃ bhagavatā sarvajñānottaravṛttikāreṇa | vidyāpīṭhantāvat śrīmanmṛgendrādisvasvasaṃhitā | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ vidyāpīṭhaṃ koṭimātraṃ pūjayedvā svasaṃhitām iti | stotraṃ vakti (sakala) iti | (viśvavijñānapradam) sarvajñānakriyāvyaktilakṣaṇabodhapradamityarthaḥ | tadukta śrīmanmṛgendre tamaśśaktyadhikārasya nivṛttestat paricyutau | vyanakti dṛkkriyānantyaṃ jagadbandhuraṇośśivaḥ || iti sphuṭamanyat || p. 317) vidyāpīṭhārcanānantarakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (55) devasya puṣpāñjalitrayaṃ datvā, (55) (pra) tadanantarakaraṇīyavidhiḥ (devasya) ityādi (datvā) ityantam || stutikramaḥ || (kri) 56) stotraistoṣayet | yathā surādhipannamaskṛtya śaśaṃkakṛtaśekharam | kapālamālinaṃ devaṃ praṇatosmi sadāśivam || kāleśvaraṃ mahākālaṃ kālaṃ jaranivāsinam | kālakṛtkālavettāraṃ praṇatosmi sadāśivam || sarvakṛtsarvadātāraṃ sarvajñamaparājitam | sarvabhūtātmabhūtasthaṃ praṇatosmi sadāśivam || yo'sṛjat sarvabhūtāni brahmādyāṃśca surāsurān | tamahaṃ lokakartāraṃ praṇatosmi sadāśivam || varaṃ vareṇyaṃ varadaṃ pariṣṭhaṃ paravāhanam | p. 318) varamālādharaṃ devaṃ praṇatosmi sadāśivam || prītimatprītidātāraṃ supriyaṃ priyadarśanam | umāpriyaṃ sadā kāntaṃ praṇatosmi sadāśivam || dharmādharmamayaṃ devaṃ sukhaduḥkhaphalodayam | bandhamokṣapraṇetāraṃ praṇatosmi sadāśivam || manobuddhirahaṃkārantanmātrendriyagocaram | pradhānapuruṣeśānaṃ praṇatosmi sadāśivam || yaṃ dhyāyanti mahātmāno munayassaṃśivavratāḥ | tamokāraparaṃ sūkṣmaṃ praṇatosmiṃ sadāśivam || sūkṣmaṃ sarvagatannityaṃ sarvavidyeśvareśvaram | sarvatatvāśrayaṃ devaṃ praṇatosmi sadāśivam || bhūmijñapo'gniranilaḥ khamātmā candrabhāskarau | manobuddhirahaṃkāraḥ parā prakṛtireva ca | yasyecchāmanuvartante bhāvābhāvavikāriṇīm | tasmai paramadevāya parāya paramātmane || p. 319) mahadbhyaścātimahate mahāmāyātimāyine | sūkṣmebhyopyatisūkṣmāya namastestvamitātmane || namaste bodharūpāya kālāntaka namostu te | kalādhipa namastestu sarvakāla pravartaka || kalāsakalarūpeṇa kalābhirviśvarūpadhṛt | viśveśvara namastestu ādikāla pravartaka || raurave jalāndhaka pṛthuskandha bandhabhedavivakṣaṇa | jaya pravara vireśa saṃruddhapuradāhaka || jayākhilasureśāna śiraśchedaṃ bhayānaka | jayaprathitasāmarthya manmathasthitināśana || jayācyuta tanudhvaṃsin kālakūṭa balāpaha | jayāvartamahāṭopa saridvega vidāraṇa || jayadāruvanodyāna munipatnī vimohaka | jayanṛttamahāraṃbha krīḍāvikṣobhadāruṇa || jayograrupasaṃraṃbha trāsitatridaśāsura | p. 320) jayakraragajendrāsya darśitāsṛksunirjhara || jayavīraparispanda dakṣayajña vināśana | jayādbhuta mahāliṃga saṃsthānabalagarvita || jayaśvetanimittogra mṛtyudeha nipātana | jayāśeṣa surāvāsa kāmamohita śailaja || jayopamanyusantāpa mohajāla tamohara | jaya pātālamūlordhva lokāloka pradāhaka || śrimatkiraṇe sarvajñāna namastubhyaṃ sarvakartre namostute | avilupta svarūpāya cinmayāya namostu te || pramāṇātīta dehāya namaśśāntāya tejase | satsaṃvitkāraṇātīta hānādānāntarātmane || anādinidhaneśāna śivāya paramātmane | namaste tatvarūpāya vibhavāyāmitātmane || jñānajñātre tathā jñeya vyatiraktāya te namaḥ | jñaptimātra svarūpāya ānandabrahmaṇe namaḥ || p. 321) avidyāvyatiriktāya vidyādehāya te namaḥ | svapramāṇaikagamyāya svaprakāśāya te namaḥ || namo'bhimatakartre te pañcakṛtyaissadā'tmanām | ṣaṭsahasrikāyāṃ bhagavan bhūtabhavyeśa brahmaviṣṇvindranāyaka | tvatprasādaguṇāviṣṭā divi dīvyanti devatāḥ || bhavatā nikhilaṃ vyāptaṃ jagat sthāvarajaṃgamam | tvatpādāṃbujasāmarthya smaraṇādapi pāpinaḥ || pradhvastapāpanicayāssiddhibhājo bhavanti hi | kiṃ punarmunayo dhīrāstvayyevārpita cetasaḥ || vimuktāssarvapāpebhyo yogino vigataspṛhāḥ | virajaskā viśokāśca hyatikrānta bhavārṇavāḥ || anyepi hi sureśāna labdhepsitavarā narāḥ | ahameko'lpabhāgyastu kleśabhāk sukhavarjitaḥ || vajropamaṃ mahatpāpaṃ madīyamathavā vibho | tvadīyāśśaktyastīvrāssaṃsāroddhāraṇaṃ prati || p. 322) matpāpanicayaṃ prāptā laghunā mṛkutāṃ gatāḥ | tasmāt tvameva bhagavan vartayethā mameṣṭada || śrīmanmataṅgapārameśvare jaya jaya parameśvarendumaule jaya jaya śiva sāṃba śaṃkareśa | jaya jaya mṛḍa bhīma kṛttivāso jaya jaya purakālajit prasīda || (223) jayajaya jagadekamātarīśe jaya jaya vinatātmapālaneśe | jaya jaya karuṇāmṛtāṃburāśe jaya jaya girije namaḥ prasīda || ityādi mativibhavānurūpaṃ stutvā || (56) (pra) atha stutikramaḥ (stotraiḥ) ityādi (stutvā) ityantam | stotrārthaḥ spaṣṭaḥ || pradakṣiṇa namaskāra vidhiḥ || (kri) 57) pradakṣiṇatrayamapadaśabdaṃ kṛtvā sāṣṭāṃgaṃ daṇḍavat praṇamya, hṛṣṭassamutthāya || (57) (pra) atha pradakṣiṇa namaskāravidhiṃ darśayati (pradakṣiṇa) ityādinā (samutthāya) ityantena | p. 323) (sāṣṭāṃgam) śirohastādyaṣṭāṃgasahitam | tathā śrīmaddīpte śiro hastau ca karṇau ca cibukaṃ bāhuyugmakam | aṣṭāṃgaṃ ca namaskāram iti | (praṇamya) iti | atra trivāraṃ paṃcavāraṃ vā namaskuryāt | tathā dīpta trīṇi paṃca ca saptāpi nava dvādaśa saṃkhyayā | bhaktyā kṛtvā namaskāraṃ śivasyāgre tato naraḥ || iti | dvikālādipūjāśaktavidhiḥ || (kri) (57) dvikālādi pūjāśaktaṃstu śivamāsanamūrtimūlaissaṃpūjya, bhogāṃgasthāneṣu brahmanetrāṃgāni sandhyāgaṇanayā pūjayet || (57) (pra) atha evaṃ pūjākramamudāhṛtya parārthe vā iyaṃ pūjā hyātmārthe nā janārdana | ekakālaṃ dvikālaṃ vā trikālaṃ vā vidhīyate || iti śrīmadajitādiśrutau dvikālādi pūjāyā nihitatvāt tadasamarthasya kiṃ p. 324) vidhyantaramastītyāśaṃkyāha (dvikāla) ityādinā (pūjayet) ityantena | atra ekakālārcanaṃ mukhyaṃ mādhyandina eva kāryam | tasyaiva mukhyatvaśruteḥ | dinārdde savanaṃ gataḥ ityupakramya sarvamantramukhe puṇye parameśādhidaivate | tadanirvartya yo'śnāti savanaṃ surapūjitam || tadvirāmaṃ vinā khyātaṃ janturmṛtyośca vāsaram | mantrāstannādhitiṣṭhanti yogapīṭhavyavasthitāḥ || iti ekasmin kāle bhogāṅgasthānasya pūjāṃ vihāya, itaraka | lodveśena aṣṭapuṣpikārcanena ca tattatkālārcanānāṃ saṃpādanaṃ syāditi mantavyam | taduktaṃ aṣṭapuṣpādidānena dvikālādyarcanāvidhiḥ | antarbhāvya kṛto yasmādekakālārcanairapi || iti || p. 225) nityāgnikāryavidhiḥ || (kri) (53) atha śivaṃ vijñāpya, agnikāryārthamagnisadanaṃ yāyāt | tadanadhikārī śivamāsanamūrtimūlāṃgairnetrarahitairaṣṭabhiḥ puṣpairyathāsthānaṃ vā samastairbrahmāṃgaissaṃpūjya, parāṅmukhārghyaṃ datvā, pūjāṃ samāpayet | agnikāryādhikārayuktopyupakaraṇavaikalyāttasminnaśakto vā homasaṃkhyayā daśaguṇañjaptvā, nivedya, pūjāṃ samāpayet | athāgnikāryādhikārī saṃpannopakaraṇaḥ agniṃkāryārthamaddhyeṣya, labdhānujño'rghyapātrādikamānīya, yāmyanair-ṛtavāyavyebhyo'nyasyāṃ diśi kalpitaṃ kuṇḍaṃ vā sthaṇḍilaṃ vā samāsādya pūrvāsya uttarāsyo vā samupaviśya [kuṇḍe vā sthaṇḍile vā] nyastamūlena cakṣuṣā nirīkṣaṇam, śivamantreṇa prokṣaṇatāḍane, kuśaihuṃphaḍantāstreṇābhyukṣaṇaṃ, vauṣaḍantakavacena p. 326) khananāvakīraṇaḥ pūraṇa samīkaraṇasecanakuṭṭaṇasaṃmārjanasamālepanāni khaḍgena kuśena vidhāya, kuṇḍamaddhye astreṇa pūrvāgrarekhātrayaṃ kuśena saṃpādya, rekāmekāmuttarāgrāñca saṃpādayet | uttarāsyaścedviparyayeṇa saṃpādya, kavacenābhyukṣya, sarvasaṃskārasaṃpattiṃ vibhāvya, tatra hṛdayena darbhakūrcyā viṣṭaraṃ datvā, om hāṃ vāgīśvaryai namaḥ iti devīmāvāhayedvidyāṃ vidhivadviśvamātaram | śyāmāmṛtumatīṃ dhyātvā sadvāsomālyabhūṣaṇām || prasannavadanāṃ padmapatrābhanayanatrayām | iti dhyātvā, tadvadvāgīśvaraṃ devaṃ oṃ hāṃ vāgīśvarāya namaḥ iti saṃpūjyārghyaṃ datvā paścādaraṇyādisaṃbhavaṃ vā vahni śuddhapātre samānīya, kravyādāṃśaṃ parityajya, nirīkṣaṇādicatussaṃskāraissaṃskṛtya, oṃ hāṃ haṃ hāṃ vahnimūrtaye namaḥ ityanena p. 327) mantreṇa saṃhāramudrayā vahnimādāya, pūrakeṇa iḍayā ākṛṣya, kuṃbhakena nābhyagninā vaindavena ca saṃyojya, ekīkṛtya, recakena piṅgalayā om hrūṃ vahnicaitanyāya namaḥ iti pradīpakalikopamamāgneyaṃ bījamudbhavamudrayā niveśya, saṃhitayā (225) saṃpūjya, pārameśvara vīryamiti vibhāvya, vāgīśvareṇa vā vāgīśvarīgarbhanāḍyāṃ kṣipyamāṇaṃ vibhāvayan, mūlenātmasaṃmukhannikṣipya, samūhya, devyaivāsaḥ paridhānaśaucācamanāni hṛdā datvā, sadyojātādibhirbrahmabhirabhyarcya, mūlenāhutipañcakaṃ datvā, pūrvadakṣiṇapaścimottarāsu dikṣu oṃ hāṃ brahmaṇe namaḥ oṃ hāṃ viṣṇave namaḥ oṃ hāṃ rudrāya namaḥ oṃ hāṃ anantāya namaḥ ityabhyarcya, agni śiśorakṣāṃ vijñāpya, om hāṃ śivāgnistvaṃ hutāśana iti agnernāma kṛtvā, pitarau visṛjet | tato'gnihṛtpadme śivaṃ pūrvavadabhyarcya, naivedyasamaye p. 328) tilādibhiryathāśakti mūlena brahmāṃgaiśca daśāṃśatau hutvā, pūrṇāṃ datvā, tadbhasmābhivandya, aṣṭapuṣpikayā saṃpūjya, parāṅmukhārghyaṃ datvā, agnisthamutthāpya, mūrtau saṃyojya, śivannirapekṣaṃ visṛjya, om bhūssvāhā oṃ bhuvassvāhā oṃ svassvāhā oṃ bhūrbhuvassavassvāhā ityāhuti catuṣṭayaṃ datvā, brahmādibhyo baliṃ datvā, vahninnamaskṛtya hutaṃ bhuktvoparametyuktvā, oṃ hrauṃ hrūṃ śivāgnaye namaḥ iti vahniṃ visṛjyaṃ, brahmādīnapi vyutkrameṇa visṛjet || (pra) atha sūryopasthānetyādiśruterevaṃ sūryādipañcādhikaraṇaśivārcanakramaṃ vyāhṛtya adhunā ṣaṣṭhavahnyā dhārārcana lakṣaṇasya nityāgnikāryasya vidhiṃ līlāvatī nāma śivāgamavihitaprakāreṇa saṃkṣipya śrute (atha) ityādinā (visṛjet) ityantena | p. 329) nanu sarvairapyagnikāryaṃ karaṇīyaṃ vā ityāśaṃkya netyāha (tat) iti | (tadanadhikārī) tasyāgnikāryasya anadhikārī adhikārarahitaḥ | sa ca parahaṃsayatiprabhṛtiḥ | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye parahaṃsayatīnāñca tapassannyāsinaśca ye | anayoragnikāryeṣu yogyatvaṃ na vidhīyate || iti | (yathāsthānaṃ vā samastairbrahmāṅgaissaṃpūjya) iti | atra savā?dikrameṇa tattatsthāne abhyarcayedityarthaḥ | tathā śrīmadaṃśumati layāṃgayajanaṃ kṛtvā parāṅmukhaṃ dadedbudhaḥ | sadyādīśāntamabhyarcyaṃ vyutkrameṇaiva yojayet || (226) astrādihṛdayāntañca aṃgānyaṅgena yojayet | caturdikṣvastramabhyarcya somādīndrāntameva ca || netramagre samabhyarcya kavacaṃ vāyudeśake | nair-ṛte ca śikhāṃ caiva śirastvīśānadeśake || p. 330) āgneyyāṃ hṛdayaṃ caiva arcayettu layāṃgakam | iti | parāṅmukhārghyaṃ nāma visarjana samaye pradeyamarghyam | tathā śrīmatsarvajñānottare visarjane tu gāṃgeyadeyamarghyaṃ parāṅmukham iti | etatsvarūpamagre darśayiṣyāmaḥ || nanu agnikāryādhikārī yaḥ tatsādhana vikalastasminnasamarthaḥ sa kiṃ kuryādityāha (agnikārya) iti | tadadhikārī kiṃvidhaḥ kutra yāyādityāśaṃkyāha (atha) iti | agnikāryādhikārī deśikādiḥ | tathā śrīmatsārasaṃgrahe agnikāryādhikāritvaṃmabhiṣekādanantaram | yatastena vinā'cāryā dīkṣādau nādhikāriṇaḥ || iti | tathā hutenaiva tu mucyante sādhakā janmabandhanāt iti | (anyasyām) iti | āgneyyādidiśītyarthaḥ | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ p. 331) nityahome tu vedāśramāgneyyāṃ hastasaṃmitam | kuryāt kuṇḍamathaiśānyāṃ pūrve vā iti | kuṇḍalakṣaṇamare darśayiṣyāmaḥ | sthaṇḍilaṃ tāvat sikatādibhiḥ | karamānaṃ tryaṃgulonnataṃ kalpitaṃ caturaśrakṣetram | tathā śrīmatkāraṇe kuṇḍasya lakṣaṇaṃ proktaṃ sthaṇḍilañcādhunocyate | śuddhadeśotthasikatairanārdrairhastavistṛtam || aṃgulatrayamānordhvaṃ samaṃ nimnonnataṃ na ca || iti | kuṇḍasaṃskāramāha (kuṇḍe vā) iti | (viparyayeṇa) iti | atra yudyuttarābhimukhastadā udamagraṃ rekhātrayaṃ rekhāmekāṃ prāgagrāñca saṃpādayediti bodhyam || vāgīśvaryāvāhanamāha (tatra) iti | vahnivinyāsamāha (paścāt) iti | saṃhāriṇīlakṣaṇamuktaṃ prāk | (pradīpakalikopamam) iti | p. 332) atra kalikāśabdaḥ stavakavācī | syādmucchakastu stavakaḥ kalikā ityamaraḥ | (parameśvaravīryam) parameśvaraśuklam | vīryaṃ parākrame śukle iti nānārtharatnamālaḥ | atra pārameśvarametadvīryamiti bhāvanābhāve vāgīśvarīgarbhanāḍyupakṣepānupapattiriti tātparyam | āgneyamamunā bījaṃ pradīpakalikopamam | kuṇḍasthe pāvake nyasya pañcabrahmāṇi pūjayet || āhutīḥ pañcamūlena juhuyāt tadanantaram | iti śrīmatsomaśaṃbhuvacanaṃ hṛdi nidhāya garbhādhānādipaṃcasaṃskārasiddhaye brahmabhirarcāṃ mūlena homaṃ ca kuryādityāha (sadyojātādibhiḥ) iti | srugādikamarghyaprokṣaṇena saṃskārayet | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ sakṛt prokṣaṇamātreṇa sruksaṃskāraḥ kṛto bhavet | p. 333) evaṃ ghṛtasya kartavyo hyarghyapātrodakena ca || iti | śivāvāhanamāha (tataḥ) iti | (śivaṃ pūrvavadabhyarcya) iti | atra pavitrāntaṃ saṃpūjayet | tathā jñānaratnāvalyāṃ tatastadvahnihṛtpadme pūjayet pūrvavat sāsanaṃ sāṅgamāśrayopādhirūpaṃ sopacāraṃ śivaṃ pavitrāntaṃ saṃpūjya bhagavaṃstvāṃ tarpayāmītyājñāṃ nāḍīsandhānena homaṃ kuryāt iti | (yathāśakti) iti | anena daśakādisaṃkhyocyate | tathā śrīmatkāmike śatamarddhaṃ tadarddhaṃ vā viśatirdaśa eva ca | śivāddaśāṃśato'ṅgāni tarpayet iti | (tadbhasmābhivadya) iti | atra darbhān śivāgnau sandīpya tadabhivyañjitaśivātmanā bhasmanā lalāṭe tilakaṃ dhṛtvetyarthaḥ | kecittu śivaṃ śivāgniṃ ca visṛjya paristaraṇadarbhamekamagnau p. 334) sandīpya tadbhasmatilakaṃ kuryāditi vadanti | tatpakṣo guruṇāmabhimato na | yadvakṣyati samanantaraṃ śivaṃ nirapekṣaṃ visṛjya iti | tathā cāha śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāraḥ | bhasma vandeta ityatra śivavisarjanāt pūrvaṃ darbheṇa agnipradīptena tadabhivyaktasvarūpeṇa bhasmanā śirolalāṭādiṣu ālaṃbhanaṃ kuryāt iti | vahnistha śiva visarjanamāha (aṣṭapuṣpikayā) iti | (agnistham) iti | śivāgnisthitamantrasaṃghātamityarthaḥ | (śivaṃ nirapekṣaṃ visṛjya) iti | atra ātmiye hṛdayakamale śivaṃ sthāpayediti bodhyam | yadatra hi mantrāṇāmabhivyaktilayau | tathā śrīmanmṛgendrapaddhatyāṃ bhasma vandeta saṃgṛhya daivamātmani yojayet iti | p. 335) śivāgnivisarjanamāha (om hraum) ityādi | (vahni visṛjya) iti | svasya hṛdi sthāpyetyarthaḥ | tathā visarjanaṃ yathā vahnerdeśādisthaṃ kadācana | jñānāgnau hṛdaye bindau yojayitvā visarjayet || iti | (visṛjet) svahṛdaye brahmādīnapi sthāpayedityarthaḥ | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ bhāsvarān paridhisthāṃśca pūrakeṇa hṛdā'ṇunā | śuddhayā parayā'tmīye sthāpayettaddhṛdaṃbuje || iti || antarbalibahirbalividhiḥ || (kri) (60) tataḥ svadakṣiṇadigbhāge maṇḍaladvayaṃ saṃpādya, prathamamaṇḍale pūrvādyuttarāntadikṣu oṃ hāṃ rudrebhyo namaḥ oṃ hāṃ mātṛbhyo namaḥ oṃ hāṃ gaṇebhyo namaḥ oṃ hāṃ yakṣebhyo namaḥ īśānādikoṇeṣu p. 336) oṃ hāṃ gṛhebhyo namaḥ oṃ hāṃ asurebhyo namaḥ oṃ hāṃ rākṣasebhyo namaḥ oṃ hāṃ nāgebhyo namaḥ maṇḍalamaddhye īśānāgneyanair-ṛteṣu oṃ hāṃ nakṣatrebhyo namaḥ oṃ hāṃ rāśibhyo namaḥ oṃ hāṃ viśvebhyo namaḥ vāyuvaruṇayormaddhye oṃ hāṃ kṣetrapālāya namaḥ ityabhyarcya svāhāntaṃ balyarghyaṃ datvā, dvitīyamaṇḍale pūrvādīśāntāsu dikṣu oṃ hāṃ indrāya namaḥ oṃ hāṃ agnaye namaḥ oṃ hāṃ yamāya namaḥ oṃ hāṃ nir- ṛtaye namaḥ oṃ hāṃ varuṇāya namaḥ oṃ hāṃ vāyave namaḥ oṃ hāṃ kuberāya namaḥ oṃ hāṃ īśānāya namaḥ aiśānyāṃ oṃ hāṃ brahmaṇe namaḥ nair-ṛte oṃ hāṃ viṣṇave namaḥ madhye oṃ hāṃ nīlalohitāya namaḥ iti saṃpūjya, balyarghyaṃ datvā bahiḥ oṃ p. 337) hāṃ vāyasādibhyassamayabhedibhyassvāhā, om hāṃ agnyādibhyassvāhā om hāṃ sarvebhyo gṛhavāstudevebhyassvāhā iti baliṃ dadyāt | sarvāṇvisṛjet | yadi vā saṃkṣepeṇānena baliṃ dadyāt | om hāṃ ye rudrā raudrakarmāṇo raudrasthāna nivāsinaḥ | saumyāścaiva tu ye kecitsaumyasthānanivāsinaḥ || mātaro raudrarūpāśca gaṇānāmadhipāśca ye | vighnabhūtāstathā cānye digvidikṣu samāśritāḥ || sarve suprītamanasaḥ pratigṛhva?nvimāṃ balim | siddhiñjuṣantu naḥ kṣipraṃ bhayebhyaḥ pāntu māṃ sadā || ityevaṃ baliṃ datvā, balimantrān svahṛdivinyaset || (pra) atha nityāgnikāryakramamabhidhāya antarbalibahirbali baliṃ p. 338) jalamiśrānnena svāhāntena dāpayet | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ jalamiśrānnena svāhānten rudrādibhyo baliṃ datvā iti | (maṇḍaladvayam) iti | atra kuṇḍasya vahnikoṇe maṇḍalamekaṃ paścime maṇḍalamekaṃ pūrve caturaśraṃ kuryāt | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ maṇḍaladvitayaṃ vahnikoṇe kṛtvā'tha paścime | indrādīnarcayedaṣṭau pūrve pūrvāditaḥ kramāt || (229) iti | antarbalidevatāpūjākramamāha (prathama) iti | bahirbalidevatāpūjāvidhimāha (dvitīya) iti | atra antarbahirbalidevatā rudrādayaḥ śuddhavidyātatvanivāsinaḥ | aśuddhādhvanivāsināṃ pūjāyāmanuktatvāt iti samīritaṃ śrīmanmṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa | p. 339) rudrādibhyo balidānamantarbaliḥ | indrādibhyo balidānaṃ bahirbaliriti kathyate | tathā śrīmanmṛgendrapaddhatyāṃ visṛjyāgniṃ smaran kuṇḍa pārśve maṇḍalakadvaye | antarbahirbaliṃ dadyāt svāhāntairnāmabhirhṛdā || iti | pavitravidhau vakṣyati ca antarbalibhugbhyo rudrādibhyaśca bahirbaliṃbhugbhya indrādibhyaśca iti || vāyasādibalimāha (bahiḥ) iti | (bahiḥ) maṇḍalayorubhayorbāhye | (vāyasādibhyaḥ) iti | ādipadena śvabhūtādayo gṛhyante | tathā śrīmatsiddhāntaśekhare tān visṛjya vinirgatya nahirgomayamaṇḍale | śvabhūtapatitapretakākādibhyo baliṃ kṣipet || iti | (agnyādibhyaḥ) iti | p. 340) ādipadena sūryādirucyate | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ hṛdā namontamagnyādiprākparyantadigaṣṭake | yajedagniṃ ca soma ca sūryaṃ caiva bṛhaspatim || prajāpatiṃ ca devāṃśca sarvān viśvāṃśca nāmabhiḥ | agniṃ sviṣṭakṛtaṃ ca iti | atha pakṣāntareṇa saṃkṣepabaliṃ ak.īkaroti (yadi vā) iti | (yadi vā) evaṃ nocet | ye rudrā ityādi mantraślokārthaḥ subodhaḥ || balyanantaravidhiḥ || (kri) (62) tataḥ stotracandanādikaṃ kṛtvā, sakalīkṛtya, sārghyajalahastaśśivāntikaṃ gatvā, yatkṛtaṃ yat kariṣyāmi tatsarvaṃ sukṛtantava | viśvagoptā tvamevātra nānyo nātho me śivaḥ || iti vijñāpya, svāhāntamūlena pūjāhomādikaṃ p. 241) puṇyaphalaṃ śivasya varadahaste arghyajalena sahodbhavamudrayā bhūmiṣṭhajānurnivedayet || (62) (pra) atha tadanantarakaraṇīyānyāha (tataḥ) ityāditā (nivedayet) ityantena | yatkṛtamityādigranthārthaḥ spaṣṭaḥ | (puṇyapalam) iti | phalati niṣpadyata iti phalam || (230) śivapūjāsamāpanavidhiḥ || (kri) (62) tato'ṣṭapuṣpikayā saṃpūjya pañcamukhīṃ darśayitvā sadyādikrameṇa mūlenābhyarcya, arghyaṃ datvā astrādīśānāntaṃ | pūjāprātilomyenārghyaṃ datvā, kāmyamantrān svasvāvadhau saṃyojya nārācamudrayā'streṇa mantrān puṣpakṣepeṇa utthāpya saṃhṛtya divyamudrayā mūrtimantreṇa mūrtau saṃyojya, mūlenābhyarcyārghyayitvākṣamasveti brūyāt || yathā p. 342) svāmin kṣudreṇa dāsena malīmaśadhiyā mayā | kadarthito'si yadbhaktileśāt prītaḥ kṣamasva tat || iti | tato digbandhanāvakuṇṭhanāmṛtīkaraṇāni vidhāya, abhyarcya || (62) (pra) atha śivapūjāsamāpanavidhiṃ varṇayati (tataḥ) ityādinā | (abhyarcya) ityantena | (arghyam) iti | visarjanasamaye sadyojātādi krameṇa deyaṃ parāṅmukhārghyamityarthaḥ | tathā śrīmatkāmike parāṅmukhaṃ tataścārghyaṃ sadyojātācchivāvadhi | astrāddhṛdayaparyantam iti | atra parāṅmukhārghyo na visarjanārthaṃ deyaḥ | kintu idamasmadīyamarcanamiti pūjāyāḥ samāptau nirodhakatvena dadyāditi bhāvaḥ | tathā śrīmanmṛgendre paro'rghyasteṣviyattāyai pūjāyāṃ na visṛṣṭaye iti | tathā p. 343) śrīmatkāmike calaliṃge tu sāpekṣaṃ nāpekṣaṃ sthaṇḍilādiṣu | visarjanantu sarvatra kāryaṃ proktena vartmanā || iti | kāmyamantrāṇāṃ saṃyojanaṃ kutre vyāśaṃkyāha (kāmya) iti | (svasvāvadhau) iti | atra yāvatyadhvani sādhyamantrāṇāṃ vyāptiḥ tadante tān līnān bhāvayet | na tu teṣāṃ paratatve layaḥ kāryaḥ iti vyapadiṣṭaṃ śrīmanmṛgendravṛttikāreṇa | nārācamudrālakṣaṇamudāhṛtaṃ mudrālakṣaṇe atha nārācamudrā aṅguṣṭhāgradvayasthapuṣpayostarjanīdvayakṣepaṇāt siddhā pūjita mantrotthāpanakarī bhavati iti | (mantrān) bhogasthānasthamantrānityarthaḥ | tathā śrīmanmṛgendre evaṃ vyaktādiliṃgeṣu kintu saṃhṛtya tānaṇūn | bhogasthānasthitān mūrtau nidadhyānnopasaṃharet || iti | (utthāpya) iti | vidyudvadutthitān dhyātvetyarthaḥ p. 344) tathā śrīkālottare vidyudvadutthitān dhyātvā svasthāneṣu layaṃ nayet iti | divyamudrālakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe divyamudrā tu aṃguṣṭhānāmāgragṛhītapuṣpadvayena devasya pūjāsamāptau yovyākārabhramaṇasvarūpā syāt iti | āsanamantrāṃstu śivāsanamantreṇa pīṭhe saṃyojayet | tathā śrīmatkāmike saṃhāramudrayā'streṇa devānāvaraṇasthitān | samastānarpitān devāṃstān liṃge saha yojayet || āsanārcitamantrāṃstu pīṭhenaiva tu yojayet | iti | tataḥ kiṃ kuryādityāha (kṣamasva) iti | tatkathanaṃ kathamityāśaṃkyāha (yathā) iti | svāminnityādi ślokārthaḥ subodhaḥ | tadanantarakaraṇīyamāha (tataḥ) iti | atra yadi calaliṅgaṃ tadā śivamantraṃ samuccaran padmapīṭhālliṅgamādāya vicitravastreṇa saṃveṣṭya peṭakamadhye vinyasya bhīmarudraṃ smaran rakṣāṃ vijñāpya pidhānaṃ kuryāt | p. 345) tathā śrīmadaṃśumati śivamantramanusmṛtya liṅgaṃ saṃgṛhya deśikaḥ | citravastreṇa saṃveṣṭya peṭikāmadhyame nyaset || apidhānantu saṃyojya bhīmarudraṃ samaret tataḥ | iti | deśikādivisarjanavidhiḥ || (kri) (63) svaguruṃ vidyāpīṭhaṃ gurūnmahālakṣmīṃ gaṇapatiṃ dvārasthāṃścārcayitvā visṛjet || (63) (pra) atha nijadeśikādīnāṃ visarjanavidhimatidiśati (sva) ityādinā (visṛjet) ityantena | atra svaguru vidyāpīṭhādi mantrān ātmagatān kuryāditi bodhyam | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ sāmānyārghyeṇa datvārghyaṃ gurvādīnāṃ parāṅmukham | saṃhāramudrayā'tmasthaṃ kṛtvā iti | p. 346) caṇḍeśvarārcanavidhiḥ || (kri) (64) aiśānyāṃ diśi śuddhabhūtale oṃ ca caṇḍāsanāya huṃphaṇṇamaḥ oṃ caṇḍamūrtaye huṃphaṇṇamaḥ ityabhyarcya rudrāgniprabhavañcaṇḍaṃ kajjalābhaṃ bhayānakam | śūlaṭaṃkadharaṃ raudraṃ caturvaktrañcaturbhujam || mukhodgīrṇa mahājvālaṃ raktadvādaśalocanam | jaṭāmakuṭakaṇḍendu maṇḍitaṃ phaṇikaṃ kaṇam || vyālayajñopavītañca sākṣasūtraṃ kamaṇḍalum | śvetapadmāsanāsīnaṃ bhaktiprahvārtiṃnāśanam || (132) iti dhyātvā, om hāṃ caṇḍanetrebhyo huṃphaṇṇamaḥ iti vinyasya oṃ dhvanicaṇḍeśvarāya huṃphaṭ svāhā ityāvāhya, oṃ caṇḍahṛdayāya huṃ phaṇṇamaḥ oṃ caṇḍaśirase huṃphaṇṇamaḥ oṃ caṇḍaśikhāyai huṃphaṇṇamaḥ oṃ caṇḍakavacāya huṃphaṇṇamaḥ oṃ caṇḍāstrāya huṃphaṇṇamaḥ ityaṅgaissakalīkṛtya pūjayet | p. 347) yadi vā āsanamūrtimūlaiḥ kevalamūlena vā'bhyarcya, arghyanaivedyādyupāhṛtya, pūrvasthāpitanirmālyaṃ datvā'rghyayitvā, lehyaśoṣyānnapānādi tāṃbūlaṃ sragvilepanam | nirmālyabhojanantubhyaṃ pradattantu śivājñayā || iti vijñāpya, yathāśakti japtvā nivedya, sarvametat kriyākāṇḍaṃ mayā caṇḍa tavājñayā | nyūnādhikaṃ kṛtaṃ mohāt paripūrṇantadastume || iti vijñāpya, parāṅgukhārghyaṃ datvā, aṃgānutyāpya, mūrtau mūrtimantreṇa saṃyojya, pūrakālitamūlena saṃhāramudrayā svahṛdi vinyaset || (64) (pra) atha evaṃ śivaliṅgārcanaṃ yathāvadabhidhāya tannyūnādhikaṃ doṣanivāraṇāya caṇḍeśvarasyārcanamāha (aiśānyām) ityādinā (vinyaset) ityantena | p. 348) caṇḍeśvaradhyānamāha (rudra) iti | (rudrāgniprabhavam) rudrāgniḥ rudravahniḥ | yadvā rudrasyāgniḥ krodhaḥ caṇḍaṃ krodhādvinirgatam iti śruteḥ | tasmāt prabhavaḥ prakṛṣṭo bhavo janma yasya sa tathoktaḥ tam | evamuktaṃ śrīmatā somaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | sugamamanyat | caṇḍāsanamūrtimūlamantrāṇāmuddhāraḥ pradarśitaḥ śrīmatkāmike caṇḍāsanaṃ caturthyantaṃ natyantamanurāsane | caṇḍamūrtipadaṃ dīpa pūrvaṃ natyantameva ca || caturthyantamidaṃ mūrti mantra ityabhidhīyate | dhvanicaṇḍeśvarāyeti huṃphaṭ svāhāpadena ca || oṃ caṇḍapūrvako huṃphaṭ namontastyāddhruvādikaḥ | iti | caṇḍapūjāyā vikalpamāha (yadi vā) iti | nirmālyannāma parameśvaropabhuktaṃ mantrapurassaraṃ nirastaṃ mālyamityucyate | p. 349) tathā mālyaṃ nirastaṃ nirmālyaṃ na liṅgādāvasthitam | nādattaṃ saṃbhave pūrvaṃ na cāmantrabahiṣkṛtam || caṇḍeśvarāya yaddattaṃ nirastaṃ mantrapūrvakam | upabhuktaṃ hi devena nirmālyaṃ tat prakīrtitam || iti | arghyaṃ viśeṣārghyam | caṇḍeśasya viśeṣārghyam iti vyāhṛtaṃ śrīmanmṛgendrapaddhati vyākhyākāreṇa | vijñāpana prakāramāha (lehya) iti | (lehyaśoṣyānnapānādi) lehyaṃ ca madhvādi śoṣyañca nālikerodakādi | annañca bhojyamityarthaḥ | pānañca peyamityarthaḥ | lehyaśoṣyānnapānāni tāni ādīni yasya tat tathoktam | ādipadena bhakṣyamucyate | taduktaṃ bhakṣya bhojyaṃ ca peyaṃ ca lehyaṃ śoṣyaṃ ca pañcadhā | bhakṣyaṃ phalādikaṃ bhojyamannaṃ peyaṃ rasāyanam | p. 350) lehyaṃ madhvādi śoṣyantu nālikerodakādikam | iti | sphuṭamanyat | punarapi prārthanāntaramāha (sarvam) iti | (kriyākāṇḍam) śivapūjākarmavargam | kāṇḍo'strī daṇḍabāṇārvavargāvasaravāriṣu ityamaraḥ | śeṣaṃ sugamam | caṇḍeśvara visarjana kramamāha (parāṅmukham) iti | atra kecana ātmārthapūjāyāṃ caṇḍeśvara saparyāṃ necchanti | tatgataṃ na rocate | śaivasiddhānte sarvadā sarvatra caṇḍeśvaraḥ pūjanīya eveti niyamaḥ | caṇḍapūjāniṣedhaśca vāmadakṣiṇatantra viṣayaḥ | tathā śrīmatkālottare sthire cale tathā ratnamṛdvāsai śailakalpite | lohacitramaye bāṇe sthitaścaṇḍo niyāmakaḥ | siddhāntasyetare tantre na vāme na ca dakṣiṇe | iti || p. 351) śivādivisarjanavidhiḥ || (kri) (65) tataḥ sthaṇḍile pūjitān śivādī napyevameva visarjayet || tato'rghyapātrasthamantrānutthāpya, saṃhṛtya, hṛtkamale vinyasya, nirmālyāpanayanaṃ kṛtvā, bhūmiṃ gomayena saṃśodhya, prokṣayet || (65) (pra) uktanyāyamanyatrāpyati diśati (sthaṇḍile) ityādinā (visarjayet) ityantena || atha tadanantarakaraṇīyamāha (tataḥ) ityādinā (prokṣayet) ityantena || aghoramantrajapavidhiḥ || (kri) (66) tato dhautapādassamācamya, śuddhabhasmanā snātvā, sakalīkṛtya, samastapūjā phalalābhārthamaghoramekaviṃśativāraṃ japet || (234) iti parameśvarāparanāmadheya śrīmadaghoraśivācārya viracitāyāṃ p. 352) kriyākramadyotikāyāṃ śivapūjāvidhissamāptaḥ || (66) (pra) atha samastanyūnātiriktadoṣaśāntyarthaṃ pūjāphalalābhārthañcāghoraṃ japedityāha (tataḥ) ityādinā (japet) ityantena || kapilārcanāvidhiḥ || (kri) (67) tataḥ kapilāṃ saṃpūjya, amṛtamathanotpanne surabhe lokadhāriṇi | imaṃ grāsaṃ gṛhāṇa tvamidaṃ me vratamuttamam || iti grāsaṃ datvā || (67) (pra) atha kapilārcanāvidhiḥ (tataḥ) ityādi (datvā) ityantam | (kapilāṃ saṃpūjya) iti | atra oṃ kapile nande namaḥ oṃ kapile bhadre namaḥ oṃ kapīle suśīle namaḥ oṃ kapile surabhe namaḥ oṃ kapile sumanase namaḥ ityarcayet | p. 353) tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ kapilāṃ kapilāpūrvaijainnandādināmabhiḥ | yathā satāraṃ kapile nande nama iti vruvan || bhadrāṃ suśīlāṃ surabhiṃ tathā sumanasāmapi | iti | grāsapradānamantramācaṣṭe (amṛta) iti | (grāsam) kabalam | grāsantu kabalārthataḥ ityamaraḥ | śeṣa subodham || śivasaṃhitādhyayanavidhiḥ || (kri) (68) madhyāhnasamayaṃ yāvat svādhyāyādikaṃ kṛtvā, (pra) atha ahanyahani yo'dhīte vidhisthaśśivasaṃhitām | sa hanti sarvapāpāni tāmisramivabhāskaraḥ || iti śruteḥ śivasaṃhitāṃ pratyahaṃ samadhīyītetyabhidhatte (madhyāhna) ityādinā (kṛtvā) ityantena | (svādhyāyādikam) iti | p. 354) atra svādhyāyaḥ saṃhitāsvanyatamamīpsitaṃ śivaśāstramityarthaḥ | ādipadena purāṇādyanusandheyam | (kṛtvā) iti | adhītetyarthaḥ | tathā śrīmanmataṅgavṛttikāreṇa likhitaṃ mantrāṇāmeva japatassvādhyāyādhyayanāttathā | duṣkṛtebhyo vimucyante karmaṇassukṛtādapi || iti | tathā śrīmanmṛgendrapaddhatyāṃ kuryāt svādhyāyamīpsitam iti | kuryāt adhītetyarthaḥ | evamuditaṃ tadvyākhyāne || (235) atra śivāgamādhyayane śivadīkṣitānāṃ caturvarṇānāmadhikāra ityevadheyam | tathā śrīmatsidhāntabodhe āgamāntākhyasiddhāntaḥ purāṇaṃ śūdravarṇinām | śūdrāṇāṃ vṛttayo vācyāśśrutyuktairāgamārthakaiḥ || iti | tathā śrīmatkiraṇe yadavāpya narāssarve iti | tathā cāha p. 355) bhagavān nīlakaṇṭhācāryaḥ patyurasāmañjasyāt ityatra vayantu vedāgamaśaivāgamayorviśeṣaṃ na paśyāmaḥ iti | yadi sarvātmanā siddhāntaśaivāgamavedayorabhedaḥ kimarthantarhyubhayornirmāṇamiti cenna | astīyānanayorbhedaḥ vedastraivarṇikādhikāraḥ | āgamaścāturvarṇyādhikāra iti | etadapyuktaṃ śrīkaṇṭhabhāṣye vedastraivarṇika viṣayaḥ sarvaviṣayaścānyaḥ iti | śivāgamādhyayana kramaḥ śrīmatkāmikādiṣu bahuśaḥ prakāśitaḥ vistarabhayānneha pratanyate || mādhyāhnikavidhiḥ || (kri) (69) madhyāhnasamaye'pi pūrvavat snānasandhyā śivārcanādi kuryāt || yadvā pūrvārcite tatkāle vā trikālasaṃkhyayā'ṣṭapuṣpikayā saṃpūjayet || (69) p. 356) (pra) atha mādhyāhnikavidhiḥ (madhyāhna) ityādi (saṃpūjayet) ityantam | madhyāhnasamayanirṇayaḥ pūrvaṃ dhyāyenmādhyandine devīm ityatra sphuṭīkṛtaḥ || sāntānikabhikṣābhojanavidhiḥ || (kri) (70) paścāt suliptaṃ bhojanasthānaṃ kṛtvā, gomayakalpite bhasmanā catustridvayekarekhayā pariṣkṛte yathākramaṃ deśikādayaḥ prāgdakṣiṇapaścimottarāsyā vā svātantryeṇa sarve prāgāsyā vā savarṇaissaṃskṛtaiḥ paṃktipāvanairekapaṃktayopaviṣṭāssabhave suvarṇarajatatāmralohapātreṣu nabhāve saptadhā bhasma śodhite aghoreṇa saptadhā'bhimantrite kāṃsyapātre vā abhiṣiddheṣu kadalyādipatreṣu vā aśnīyuḥ | jānumaddhyakaro p. 357) baṃddhavīrāsano vā bhojanānupayuktāṃ vārtāṃ varjayet | pātralagnavāmakaro bhuñjīta || tataḥ pātradattamannamastreṇa prokṣya, vauṣaḍantamṛtyuñjaya mantreṇa saptadhā'bhimantrya, yathāśakti pṛthakpātreṣu śivādibhyo nivedya aṃbhasā pariṣicya, kiñcidannaṃ bhūmau nikṣipya, dakṣiṇahastena kaniṣṭhāṃgulipātitajalena om nāgakūrmakṛkaradevadatta dhanañjayebhya upaprāṇavāyubhyassvāhā iti mantreṇa bhūmiṣṭhamannannāgādibhyo nivedya, śiṣṭañjalaṃ amṛtopastaraṇamasi iti prāśya, yadvā īśānena pariṣicya, puruṣeṇa prāśya, astreṇa audaryaṃ analaṃ jvalitaṃ dhyātvā, om prāṇāya svāhā om apānāya svāhā om samānāya svāhā p. 358) om dadānāya svāhā om vyānāya svāhā evaṃ bhūmisaṃsthena pātreṇa prāṇāhutīrhutvā, yatheṣṭaṃ bhuñjīta || tatrāntare makṣikānakhakeśādi vṛṣṭañcedalpamannantyaktvā, hastaṃ prakṣālya, spṛṣṭvā bhasma bhuñjīta | laśunapalāṇḍugṛñjanālābukaśaṃbūkamatsyamāṃsasaindhavodbha valavaṇahastadattalavaṇādīni sāmānyaśāstraniṣiddhāni ca varjayet | bhuñjāno lavaṇājye nādadīta | annasyordhvaṃ pānīyanna pibet | vyāvṛtavaktro vā pītaśeṣañca na pibet | nāntyajātiṃ vilokayet | parimitaṃ bhuktvā, ante aprakṣālita pāṇinā amṛtāpidhānamasi iti jalantatpuruṣeṇa vā prāśya, hastādikaṃ prakṣālyācamya, svadakṣiṇamuṣṭisthāṃguṣṭhacyuta p. 359) toyena dakṣiṇapādāṃguṣṭhaṃ om hāṃ kālāgnirudrāya svāhā yadvā om hāṃ ātmatatvāya svāhā iti siñcet | tataḥ bhasmanā viśuddhassakalīkṛtya, paridhāmudrāmābaddhya, vāmadevannavadhā'vartya, tāṃbūlādinā mukhaṃ saṃśodhayet | anyagṛhabhojane annasyāgrataḥ śivagāyatrījapapūrvaṃ bhuñīta || (70) (pra) atha mādhyāhnikavidhimudīrya śarīrasthityarthaṃ deśikādīnāṃ śaivānāṃ sāntānikabhikṣābhojanavidhiṃ brūte (paścāt) ityādinā (bhuñjīta) ityantena | ācāryādayaḥ kīdṛśe avakāśe kiṃvidhāḥ kaissaha kasmin bhājane bhojayeyurityāśaṃkyāha (gomayakalpite) iti | karamāna gomayakṛtacaturaśramaṇḍale ityarthaḥ | tathā śrīmatṣaṭsahasre hastamātrantu vedāśram iti | p. 360) catustridvayekarekhākaṃ gurvādisamayāntakam iti śrīmatkiraṇa śruterācāryadisamayyantānāṃ caturṇāṃ yathākramaṃ caturādirekhālaṃkṛta maṇḍalamityāha (catustridvayekarekhayā) iti | (deśikādayaḥ) deśikasādhakaputrasamayinaḥ | (savarṇaiḥ) samāno varṇo yeṣānte savarṇāḥ ekavarṇā ityarthaḥ taiḥ | (saṃsvṛtaiḥ) dīkṣāsaṃskārasaṃpannaiḥ | tathā nādīkṣitena vasatiṃ kuryāt paṃktau ca bhojanam iti | (paṃktipāvanaiḥ) paṃktiṃ pavitrīkurvāṇaiḥ | atra saṃheti śeṣaḥ | (saṃbhave) dravyasaṃpattau | (svarṇarajatatāmralohapātreṣu) atra guruprabhṛteḥ yathākramaṃ svarṇādipātram | tathā śrīmatkiraṇe bhājanaṃ yadgurorhaimaṃ raupyaṃ syāt sādhakasya tu | tāmrakaṃ putrakasyoktaṃ lohajaṃ samayārthinām || p. 361) iti | (abhāve) ācāryādikramoktasauvarṇādipātrāṇāṃ virahe | (kadalyādipatreṣu) raṃbhāpadmādipatreṣu | tathā śrīmanmṛgendrapaddhatyāṃ palāśakadalī cūtapadminyādidaloṣu vā | aniṣiddheṣvamiśreṣu tadūrdhvagrathiteṣu ca || iti | asvatthādivarṇāni niṣiddhāni | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ aśvatthairaṇḍabhallātairnyagrodhārka vibhītakaiḥ | śākoduṃbarasajjādyairna syādbhojanabhājanam || iti | (aśnīyu) āśanaḥ vidadhyuḥ | kathaṃ bhuñjīta ityāha (jānu) iti | (baddhavīrāsanaḥ) iti | etallakṣaṇamuditaṃ śrīmatsuprabhede dvirbhujāpatītaṃ vāmapādaṃ dakṣiṇatopari | sthitaṃ vīrāsanaṃ proktaṃ bhuktakāle viśeṣataḥ || iti | bhojanānupayuktavārtāṃ varjayannityetadācārya vyatiriktaviṣayam | p. 362) tathā śrīmatkiraṇe maunamāsthāya bhoktavyaṃ sādhakāditrayeṇa tu | bhoktavyaṃ prabhuṇā yadvadācāryeṇa yathecchayā || iti || kiṃ kṛtvā bhuñjītetyāha (tataḥ) iti | (tataḥ) evamavasthānānantaram | mṛtyuñjayamantroddhāraḥ pradarśitaḥ śrīmatkāmike om juṃ sa iti mantro'yameva mṛtyuñjidāhvayaḥ iti | (śivādibhyaḥ) śivāgnigurubhyaḥ | śivāditrayanivedanasya phalamupavarṇitaṃ śrīmacchivadharmottare kṛṣivārddhaṣyavāṇijyakrodhāsatyārjanādibhiḥ | puṃsā pāpāni varddhante sūnādoṣaiśca paṃcabhiḥ | saṃmārjanāñjanaṃ toyamagnimanthanapeṣaṇe | sūnāḥ pañca gṛhasthānāṃ nityaṃ pāpābhivṛddhaye || śivāgnigurupūjābhiḥ pāpairetairna lipyate | iti | p. 363) atra sveṣṭaliṃgādinivedanāvaśiṣṭaṃ bhuṃjīyāt | na tu tanniveditamiti tātparyam | ata evātra yathāśakti pṛthakpātreṣu ityuktam | tathā cāha śrīmān somaśaṃbhupaddhativyākhyākāraḥ anivedya na bhuṃjīta ityatra sveṣṭaliṃgāgnigurvadhikaraṇāya śivāyetyadhyāhartavyaṃ tannivedanāvaśiṣṭameva bhuṃjītetyāśayaḥ iti | (kiñcidannam) iti | anena grāsārddhamātramupalakṣyate | tathā śrīmadaṃśumati ātmanassavyabhāge tu gomayāliptamaṇḍale | bhūmau grāsārddhamātrantu nāgādibhyo nivedayet || iti | baliṃ kṣipediti | (audaryam) jāṭharam | (tasmin) udarotitānale | atra prāṇādyāhutibhirātmaprabhṛtayastṛptā bhavanti ityavaseyam || p. 364) tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ ātmā prāṇesthito'pāne saṃsthitā bhūtayonayaḥ | udāne saṃsthitā devāssamāne pitarastathā || vyāne vyavasthitā nāgāstathā pātālavāsinaḥ | aṃguṣṭhamadhyānāmāgrairdakṣahastasrutāgragaiḥ || āsyakuṇḍāntarasthāgnijvālā madhye vyavasthitāḥ | ekaikāhutibhirdantānaspṛśastarpayedimān || ghṛtavyañjanasaṃmiśraṃ śeṣamīśāyaṃ homayet | iti | yadi bhojanabhājanasthaudane nakhādiparidṛṣṭaṃ tadā kiṃ kuryādityāha (tatra) iti | (tatrāntare) tasmin bhojanāvasare | (keśādi) iti | ādipadena tuṣādi nigadyate | tathā śrīmatkālottare bhojane tu tuṣa keśaṃ cīrāṃgāranakhāvyapi | sarīsṛpāṇi sarvāṇi anne matkuṇamakṣikāḥ || yūkā bhramaradaṃśāśca kṣepācchuddhyanti bhasmanaḥ | iti || p. 365) abhojyāni vastūnyatra kānīti bubhutsāyāmāha (laśuna) iti | (laśunapalāṇḍugṛñjanālābukamatsyamāṃsasaindhava lavaṇahastadattalavaṇādi) laśunaṃ ca śvetanālaṃ palaṇḍuśca sukandakaḥ palaṇḍustu sukandakaḥ ityamaraḥ | gṛñjanañca raktanālaṃ gṛñjanāriṣṭamahākandarasonakāḥ ityamaraḥ | alābukañca tuṃvaraphalaṃ śaṃbūkaśca jalaśuktiḥ matsyaśca māṃsaṃ ca saindhavalavaṇaṃ ca hastadattalavaṇaṃ ca tathoktāni tāni ādayaḥ yasya tat tathoktam | ādipadena bimboduṃbaraphalādi nigadyate | tathā śrīmaccintyaviśve udubarañcālābuśca sauvīrañca kumārikā | vṛntākaṃ katakañcaiva cchatrākaṃ bimbikā tathā | iti | (sāmānyaśāstraniṣiddhāni) p. 366) sāmānyaśāstrāṇi vedasmṛtādīni tairnividdhāni avihitāni | atra vedāderapi dharmopadeśe sāmānyaśāstratvenābhyupagamaḥ iti bhāvaḥ | tathā śrīmohaśūrottare vedasmṛtipurāṇādyā āgamā dharmadarśakāḥ iti | sāmānyaṃ ca viśeṣaṃ ca śaivaṃ vaiśeṣikaṃ vacaḥ iti | tathā ca śrīmatsvāyaṃbhuve dharmasādhanasaṃviti samnāyādeva jāyate | tanmūlatvāt smṛteścāpi tābhyāmevāparasya tu || iti | tāni ca yathā śiraḥ kapālamātrāṇi nakhacarmatilāṃstathā | etāni kramaśo nityamaṣṭamyādiṣu varjayet || etadvacanārthe bṛhaspatiḥ pakṣadvayepi cāṣṭamyāṃ nālikeranna bhakṣayet | navamyāñca tyajellābuṃ dhūmrālābuñca vartulam || bhojane varjayennityaṃ paṭolaṃ daśamī dine | ekādaśyāṃ ca niṣpāvaṃ dvādaśyāṃ sarṣapaṃ tyajet || p. 367) trayodaśyāṃ niṣedhena bhakṣayenna tilān dvidhā | iti | itaḥ paraṃ vistarabhayānna likhyate | bhuñjāna iti nirdeśāt bhukteḥ pūrvameva lavaṇānye gṛhītavye iti darśayati | (nādadīta) na gṛhṇīyāt | (annasyordhvaṃ pānīyaṃ na pibet) iti | anena bhojanāvasāne pibediti nirdiśyate | tathā śrīmadāgneyapurāṇe kiṃcidūnaṃ tato bhuktvā bhojanānte dravodakam | pibet sa lavaṇaṃ takramātṛptessvastimān bhavet || iti | (vyāvṛtavaktraḥ) vyāvṛtaṃ vidāritaṃ vaktraṃ yena saḥ tathoktaḥ | (antyajātim) naṭakaivartādijātim | tathā rajakaścarmakāraśca naṭo varaṭa eva ca | kaivarto medabhillau ca saptadhā cāntyajāssmṛtāḥ || iti | bhojanānantarakaraṇīyamāha (ante) iti | p. 368) ātmā vai dakṣiṇe pāde parāt parataro vibhuḥ | tamahamabhiṣiṃcāmi yo'ṅguṣṭhāgre vyavasthitaḥ || iti vacanaṃ manasi nidhāya pakṣāntaramāha (yadvā) iti | tataḥ kiṃ kuryādityāha (tataḥ) iti | parighāmudrālakṣaṇamuktaṃ śrīmadaṃśumati āropya vāmahastasya kaniṣṭhāṃ nābhimaṇḍale | tāmeva dakṣahastasya vāmāṃguṣṭhena yojayet | vitatau ca karau kṛtvā dakṣāṃguṣṭhe nyasenmukhe | parigheyaṃ samākhyātā duṣṭāhāravināśinī || iti | (āvartya) iti | nābhisparśanapūrvaṃ japtvetyarthaḥ | nanu parānnaṃ kimaśnīyānna vetyāśaṃkya prāyaścittajapapūrvaṃ bhuñjītetyāha (anya) iti || tapasvināṃ samādhividhiḥ || (kri) 72) viraktastu p. 369) atha māddhyandinaṃ yāvat samādhistho bhavedyathā | jñānajyotirmayaṃ liṅgaṃ śaraccandravadujvalam || bhrūmaddhye saṃsthitaṃ tatra manaḥ prāṇaṃ ca yojayet | tallīnstanmayo yogī cittaṃ śūnyaṃ nayettghanaiḥ || naṣṭe citte cidānandaṃ svayamudyotate param | samādhiḥ kathito hyevamaṇimādiguṇālayaḥ || iti || (72) (pra) atha sāntānikabhojanavidhimupavarṇya tapasvināṃ yāvanmādhyāhnikaṃ tāvat kiṃ karaṇīyamityākāṃkṣāyāmāha (atha) ityādinā (iti) ityantena | samādhikaraṇaprakāramāha (jñāna) iti | ślokārthaḥ spaṣṭaḥ || bhikṣāṭanavidhiḥ || (kri) (72) anantaraṃ mādhyandinaṃ kṛtvā, yathāvidhi bhikṣāṭayitvā, bhuñjīta | p. 370) bhikṣābhojananiyataḥ kvacidapyekānnanna bhuñjīta | prārthanādikliṣṭānnirodhākhyānnādadīta | sāntānikāyācitamādhūkarībhyo mādhūkarī śreṣṭhā | sāpi kaṇānnabhikṣākhyā dvividhā | tatra kaṇabhikṣā tu pūrvāhna eva kāryā | dvitīyā tu dvitīyasavanāvasāne || atha tadvidhiḥ | svayaṃ bhasmanā snātaḥ tatraparivartitakaupīnottarīyassamācānto nyastamantradehastāmrādijanitaṃ brahmavṛkṣāṃdipatrakṛtapātraṃ vā'stra prakṣālitañcatussaṃskārasaṃskṛtaṃ aghoreṇa saptadhā'bhimantritaṃ kavacenābhimantritaṃ vastrāvakuṇṭhitaṃ dakṣiṇakare gṛhītvā, astreṇa saptadhā'bhimantritamātmasamaṃ daṇḍaṃ vāmakareṇa sacchatraṃ vā gṛhītvā, sopānatkaḥ śivaṃ guruṃ dhyātvā, vijñāpya, sannihitaścedājñāṃ p. 371) samādāya, gṛhītāviruddhamaunaḥ patitanāpitābhīśastakāru garhitabrahmadevasvopajīvilīlāvadhūgṛhavarjaṃ śuddhagṛheṣu bhikṣāmantraṃ japannaret | tatra praṇāmaniṣṭhīvasparśonmārgasaparṇakutsanakopa vivādāni na kurvīta | bhikṣārtha gṛhaṃ praviśya, bhikṣāṃ dehītbhuktvā, svapādāṃguṣṭhāgraṃ paśyan san rāvatsagoprasnavakālāvadhi sthitvā, gṛhāntaraṃ praviśet | vrajannāhūtaḥ punarnāgacchet | tatraiva bhikṣāṃ haratakāṃsyādyaḍūṣitāmāharet | bhikṣāṃ carato bhikṣānnādatīta | evaṃ paryāptāṃ bhikṣāmaṭitvā, jagataḥ śubhaṃ smaran maṭhaṃ gatvā || (pra) atha samādhikaraṇāt paraṃ kiṃ kuryādityāha (anantaram) ityādinā (bhuñjīta) ityantena | atha bhikṣāṭanavidhiṃ vakṣye nivartyaṃ yatibhiryathā | p. 372) tathā te saṃpravakṣyāmi śṛṇu vipreśvareśvara || kartavyamakhilaṃ kṛtvā pratyavasthe tu divākare iti śrīmanmataṃgaśruteḥ madhyāhnepi snānasandhyāpūjādi kuryādityāha (mādhyandinam) iti | madhyandine bhavaṃ mādhyandinam | nanu bhikṣāśī ekānnaṃ kimaśnīyādityāśaṅkyanetyāha (bhikṣā) iti | (bhikṣābhojana niyataḥ) iti | bhujyate bhūtairadyata iti bhojanamannam | bhikṣānna niyama ityarthaḥ | (kvacidapi) kutrāpyuktamakula ityarthaḥ | tathā mādhūkarīñcareddhṛtimatimlecchakulādapi | ekānnaṃ tu na bhuṃjīta bṛhaspati kulādapi || iti | atra kādāpitkamekānnabhojanamanumataṃ na tu sadā | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ sadaikānnaṃ tu varjayet iti | nanu yadi pareṇa prārthitaṃ tarhi kimekasmāt p. 373) gṛhṇīyādityāśaṃkya netyāha (prārthanā) iti | (prārthanādikliṣṭām) iti | atra svātmanā vā pareṇa vā pravṛttaṃ balamādiśabdārthaḥ | tathā śrīmatpauṣkare svātmanā vā pareṇa vā iti | (virodhākhyām) nigrahābhidhānām | nigrahastu nirodhassyāt ityamaraḥ | nirodhabhikṣā adha metyākūtamatra | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ etābhyastvaparāṃbhikṣāṃ prārthanādyuparodhataḥ | sādhyāṃ bhikṣāṃ nirodhākhyāmadhamāṃ parivarjayet || iti | sāntānikādi bhikṣāsu kā mukhyabhikṣeti jijñāsāyāmāha (sāntānika) iti | (santānikrāyācitamādhukarībhyaḥ | sāntānikā ca śiṣyādisantānabhavabhikṣā | tathā śrīmadbrahmaśaṃbhupaddhatyāṃ śiṣyādisantetiśśaive santānaṃ tanniveditam | dravyaṃ yadmukhe sā hi bhikṣā sāntānikī smṛtā || p. 374) iti | ayācitā ca aprārthitabhikṣā | etallakṣaṇamuktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ ānīyāyāvamānāya śraddhayā yat pradīyate | annādibhūmiparyantaṃ sā bhikṣā syādayācitā || iti | ayācitapadenātra śrīmatpauṣkarādyuktā svayaṃ dattākhyā bhikṣā copalakṣitā | tathoktaṃ śrīmatpauṣkare bhaikṣaṃ caturvidhaṃ proktaṃ sādhūnāṃ hi mahātmanām | mādhūkaraṃ svayaṃ dattaṃ sāntānikamayānvitam || iti | mādhūkarī ca etallakṣaṇamuktaṃ tatraiva gṛhādgṛhe paryapto bhaikṣaṃ mādhūkaraṃ smṛtam iti | sāntānikāyātitamādhūkaryaḥ tābhyaḥ | tatra mādhūkarī bhikṣāṃ vibhajati (sāpi) iti | kena prakāreṇa dvaividhyamityāha (kaṇānnabhikṣākhyā) iti | kaṇaśabdenātra taṇḍulānyucyante | tadbhikṣākālamāha (tatra) iti | (tatra) tayoḥ | (pūrvāha eva) iti | p. 375) etallakṣaṇamuktaṃ śrīmatsūkṣme ātapodayamārabhya ābhūtadvayaṃnāḍikā | pūrvāhna iti vijñeyaḥ iti | (dvitīyā) annabhikṣetyarthaḥ | sā kadā grāhyetyākāṃkṣāyāmāha (dvitīya) iti | (dvitīyasavanāvasāne) dvitīyasavanaṃ mādhyāhnikasnānādi tasya avasānaṃ samāpanaṃ tasmin | tathā śrīmṛgendre mādhūkarīñcaredbhikṣāṃ dine'rddhe savane gate iti || atha yathāvidhi bhikṣāmaṭitvā bhuñjitetyuktaṃ tat kathamiti bubhutsāyāṃ tadvidhiṃ brūte (atha) ityādinā (gatvā) ityantena | (tadvidhiḥ) tasyāḥ mādhūkaryāḥ vidhiḥ | ucyata iti śeṣaḥ | tatra tāvat bhikṣuḥ kiṃ lakṣaṇo bhikṣāmabhyādadī tetyākāṃkṣāyāmāha (svayaṃ bhasmanā snātaḥ) ityādi | (parivartitakaupīnottarīyaḥ) parivartite vinimayite kaupīnottarīye yena sa tathoktaḥ | p. 376) purā vidhṛtaṃ kaupīnaṃ uttarīyañca visṛjya dhāritakaupīnottarīyāntara ityarthaḥ | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ viśuddhabhasmanā snātaḥ kaupīnañcottarīyakam | parivartya samācamya iti | (samācāntaḥ) samyak kṛtācamana ityarthaḥ | kasmin pātre bhikṣāmādadītetyāha (tāmra) iti | (tāmrādi hānitam) iti | atra lohādirādiśabdārthaḥ | (brahmavṛkṣādipatrakṛtapātram) palāśarasālaprabhṛtiparṇaviracitabhājanam | tathā śrīmatkālottare palāśamadhupatraiśca kadaṃbāmrādipatrakaiḥ | varjayecca vaṭāśvattha piśācākṣādikesaram || iti | pātralakṣaṇamuktaṃ śrīmatkiraṇe bhikṣāpātraṃ tadāvaśyaṃ tāmraṃ lohamathāpi vā | tadaṣṭāṅgulakocchrāyaṃ dvādaśāṃgulavistṛtam | iti | (ātma samam) svapramāṇam | p. 377) tathā kiraṇe hṛdā prakṣālya toyena daṇḍaṃ gṛhyātmasaṃmitam iti | (sopānatkaḥ) upānahā pādukayā saha vartata iti | pādūrupānat ityamaraḥ | nanu mādhūkarīñcareddhṛttimatimlecchakulādapi iti śruteḥ mādhūkarī bhikṣāyai sarveṣāṃ bhavanaṃ kiṃ māyādityāśaṃkya netyāha (patita) iti | (patitanāpitābhiśasta- kārugarhitabrahadevasvopajīvilīlāvadhūgṛhavarjam) patitaśca svāśraṃmācārāt paribhraṣṭaḥ | tathā śrīmadbṛhannāradīye bhraṣṭo yassvāśramācārāt patitasso'bhidhīyate iti | nāpitaśca prasiddhaḥ | abhiśastaśca grāmaṇīkaḥ | evaṃ nirṇītaṃ śrīmatsarvajñānottara vṛttikāreṇa | kāruśca śilpī | garhitaśca ninditaḥ | brahmadevasvopajīvī ca p. 378) brāhmaṇa devatā dravyopabhoktā | līlāvadhūśca parihāsakrīḍālāpapraṇayakuśalavanitā | tathā śrīmanmṛgendre parihāsādi caturā yatra nāryastathopi ca | bhikṣācārānna gṛhṇīyāt iti | patitanāpitābhiśasta kārugarhitabrahmadevasthopajīvilīlāvadhvaḥ tāsāṃ gṛhāṇi tairvarjaṃ yathā tathā | punaḥ keṣu gṛheṣu bhikṣāṭedityāha (śuddhagṛheṣu) iti | śuddhāḥ sadācāravanto viprādayaścatvāro varṇāḥ teṣāṃ gṛhāṇi teṣu | tathā śrīmatsomaśaṃbhupaddhatau brahmakṣatraviśāṃ bhikṣāmabhiśastādivarjitām | amadyapāstu ye śūdrāḥ śaucācāra samanvitāḥ || teṣāmeva paredbhikṣāṃ nānyeṣāṃ tu kadācana | iti | (aṭet) caret | p. 379) bhikṣāṭanasamaye kiṃ na karaṇīyamityāha (tatra) iti | (tatra) bhikṣāṭane | (praṇāmaniṣṭhīvasparśonmārgasaparṇakutsanakopavivādāni) praṇāmaśca namaskāraḥ niṣṭhīvaśca āsya jalodgiraṇaṃ sparśaśca yasya kasyāpi sparśanaṃ unmārgasaparṇaṃ ca apathagamanaṃ kutsanaṃ ca nindā kopaścakrodhaḥ | bhikṣāmalabdhvā tadarthaṃ vā vidhṛtassannakupyet | na ca mārgeṣu ye pradhāvanto janāsteṣvanyeṣu vā apriyavādiṣu kopaṃ kuryādityavadheyam | tathā śrīmanmṛgendre bhikṣāmalabdhvāno kopaṃ kuryānno vidhṛtaściram iti | vivādaśca vyavahāraḥ vivādo vyavahārassyāt ityamaraḥ | tāni | sāmānye napuṃsakaliṅganirdeśaḥ | (na kurvīta) (na kuryāt | gṛheṣu kiṃ vidhaḥ kiyatkālaṃ p. 380) vā tiṣṭhedityāha (bhikṣārtham) iti | (satatsagoprasnavakālāvadhi) atra dhenurvatsayogena yāvatkālaṃ prasnanavaṃ samavāpnoti tāvatkālaṃ pratīkṣeta iti tātparyārthaḥ | tathā samabhihitaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ tāvatkālaṃ pratīkṣeta yāvadgaurvatsayogataḥ | prasnavaṃ samavāpnoti tato'nyatra vrajenmuniḥ || iti | (hastakāṃsyādi) iti | ādipadena darvī nigadyate | tathā taireva na darvyā na ca hastena na kāṃsyenādadīta tām iti | (paryāptam) tṛptiparyantam | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye bhikṣitvā pātrapūrṇāntamathavā tṛptimātrakam iti | kāmaṃ prakāmaṃ paryāptam ityamaraḥ || bhikṣāṭanānantara karaṇīyavidhiḥ || p. 381) (kri) (73) nirmālyādibhirupahitāṃ gacchet bhikṣāpātrasahitaṃ snāyāt | bhikṣāpātraṃ śuddhasthāne dhṛtvā, ācamyoddhūlya, sakalīkṛtya, bhikṣāmastreṇa prokṣya, tryakṣareṇāmṛtīkṛtya, manasā tryaṃśannirūpya, devāya ca mukhe ca nivedya, svarakṣārthaṃ pūrvoktavat bhuñjīta || ekakālārcakastu pūrvavat samādhi kṛtvā, kandādutthāpya tannādaṃ brahmarandhramudīrya ca | suprabhodyotitāśeṣa digantāntānaladyutiḥ || tatraiva paśyate sarvaṃ mantrajālaṃ mahādyutiḥ | anenādhiṣṭhitā mantrāśśāntaraudrādibhedajāḥ || siddhyantīti kimāścaryantadbhāvagatacetasaḥ | tatra cittaṃ samādhāya yāvadāste muhūrtakam || tāvadasya bhavet kaṃpastadā'nubhava eva saḥ | p. 382) tasmin vyomni śikhāntastho niṣkalaḥ paramaśśivaḥ || dhyānagamyassvayaṃ bhūtvā, cintāmaṇiriva sthitaḥ | evaṃ sandhyāsu sarvatra pūjanaṃ syācchivapriyam || ityuktavat sarvadopāsya ca ] (73) (pra) atha bhikṣāṭanavidhimupavarṇya tadanantarakaraṇīyamāha (nirmālya) ityādinā (bhuñjīta) ityantena | (upahitāṅgaḥ) rūṣitavigrahaḥ | (dhṛtvā) iti | nidhāyetyarthaḥ | (tryakṣareṇa) mṛtyuñjayamantreṇa | taduktaṃ kāryaṃ tryakṣareṇābhimantritam | tadā'mṛtaṃ bhavatyāśu tat khātamṛtyukaṃ bhavet || iti | atra bhukteranantaraṃ yāvadastamayaṃ svādhyāyādikaṃ kuryāditi tātparyam | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ atha svādhyāyayogena sandhyāmāsādya paścimām iti || p. 383) sāyantanavidhiḥ || (kri) (74) paścāt sāyāhnasamayepi sandhyāmupāsya, yathāśakti pūjājapadhyānasamādhīn kṛtvā || (74) (pra) aha sāyantanavidhiḥ | (paścāt) ityādi (kṛtvā) ityantam || śayanavidhiḥ || (kri) (75) svāpakāle śayyāmadhiruhya, śivamakṣarātmānaṃ dhyātvā, supyāt || (75) [] etaccihnitaḥ mūlapāṭhaḥ keṣucit kośeṣu na dṛśyate | vyākhyāpi nāsyopalabhyate || (285) (pra) atha śayanavidhiḥ | (svāpakāle) ityādi (supyāt) ityantam | svāpakālalakṣaṇamuktaṃ śrīmaccintyaviśvasādākhye pūrvapaścimayormadhye rātrau tu daśanāḍikā | svāpakāla iti proktam iti | (śayyām) iti | asya lakṣaṇamupavarṇitaṃ śrīmatkiraṇe p. 384) svapet pūrvāśirāśśayyāmathavā dakṣiṇāśirāḥ | sā catuṣkaradīrghā syādvistārassyāt tadarddhataḥ || tatsamaṃ copadhānaṃ syāddvādaśāṃkulavistṛtam | tasyāṃ svapedgṛhastho yaḥ iti | kiṃ kṛtvā supyādityāha (śivam) iti | (akṣarāmānam) akṣaraḥ svābhikaupādhikakṣayādidoṣarahitaḥ ātmā svarūpaṃ yasya sa tathoktaḥ taṃ niṣkalamiti yāvat | yadvā akṣarātmānaṃ nādātmānam | tathā śrīmanniśvāsakārikāyāṃ akṣarāt kṣaritaṃ nityaṃ varṇādyaṃ naiva tat kṣaram iti | svayamuccarate dehe avyaktadhvanirakṣaram | mamātmīyaṃmidaṃ sūkṣma śarīraṃ nādasaṃśitam || paṃśoḥ pāśāpanodāya prakāśīkṛtamadbhutam | iti ca | bhogāvasthaṃ sadāśiva saṃjñaṃ sakalaniṣkalaṃ śivamiti yāvat | taduktaṃ adhikārī ca bhotī ca layī syādupacārataḥ iti | p. 385) tathā īśassadāśivaśśāntaḥ kṛtyabhedena bhidyate iti | yadvā akṣarātmānaṃ akṣaraviśiṣṭaṃ pañcavaktrādyākāraṃ ātmāni gṛhṇāti yaḥ taṃ adhikārāvastha sadāśivatatvādhiṣṭhātṛtvāt sadāśivāparaparyāyaṃ īśvarasaṃjñaṃ sakalarūpamiti yāvat | taduktaṃ īśaśabdena bhagavān kīrtitavyassadāśivaḥ iti | evadavasthātrayamuktasandhyādhyānavadadhikāribhedena kartavyatvādupapannamiti guravaḥ | atra akṣaramātmānamiti vyastapadaṃ na vidadhīta | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ cintayannakṣarātmānaṃ śayitvā yoganidrayā iti | (supyāt) svāpaṃ kuryāt || ardharātravidhiḥ || (kri) (76) niśīthepyutthāya, turyāṃ sandhyāṃ smṛtvā, kṛtasamādhiḥ punaḥ supyāt | p. 386) prātarutthāya, śivaṃ saṃsmṛtya, yathoktaṃ karma kuryāditi śubham || evaṃ yaḥ pratyahaṃ bhaktyā saṃpūjayati kāraṇam | na tasya jāyate pāpaṃ yathādityodayāttamaḥ || na cāpyupaiti dehānte karmāśayavaśañjagat | sāmānyaṃ yajanaṃ hyetannityamabhyudayāvaham || śubhrakhaṇḍena payasā liṅgaṃ snāpya dine dine | pāyasañca havirdadyādagaruṃ candanaṃ lipet || vyomavyāpipadenaiva ya itthaṃ pūjayecchivam | utpātāstasya naśyanti grahapīḍāśca dāruṇāḥ || sarvavyādhivinirmuktaśśivasāyujyamedhate | śrīmataṃgādi śāstreṣu vidyāpādārthasaṃgraham || sarvavidyeśinī nāmnā nirmame yastaduktibhiḥ | pavitrasya svarūpañca nirmame yaśśivoktibhiḥ || p. 387) tena khyātena guruṇā parameśvara saṃjñayā | kriyākramadyotikāyāṃ nityakarma vidhiḥkṛtaḥ || (76) iti parameśvarāpara nāmaṃdheya śrīmadaghoraśivācārya viracitāyāṃ kriyākramadyotikāyāṃ nityakarmavidhissamāptaḥ || (pra) atha arddharātravidhiḥ (niśīthe) ityādi (samādhiḥ) ityantam | nanu divopanīta toyādyairarddharātre tu pūrvavat | sandhyāṃ śivārcanaṃ kuryāt iti śruterarddharātrepi sandhyāvandanādikaraṇasya vihitatvāt kathamantra sandhyāsmaraṇavidhiriti cet | satyaṃ arddharātre tu saṃprāpte kuryāt sāyantanaṃ vidhim | ācamyoddhūlya vā dhyāyan svapet pūrvavadīśvaram || iti brahmaśaṃbhupaddhatikārikottarārddhapradarśitārthaṃ hṛdi nidhāya turyāṃ sandhyāṃ smṛtvetyuktamatretyavirodhaḥ | p. 388) tadanantara karaṇīyamāha (punaḥ suptvā) iti padadvayena | atha yathoddiṣṭaṃ kriyākāṇḍaṃ sarvaṃ pratyahamācaredityāhaṃ (prātaḥ) ityādinā (iti śubham) ityantena || atha vyākhyātasya upasaṃhāraṃ vyākhyeyasyopakṣepaṃ cāha (śrīmataṃga) ityādi sārddhakārikādvayena | (pavitrasya svarūpañca) iti | anena vyākhyeyasyopakṣepaḥ kṛtaḥ | (parameśvarasaṃjñayā) iti | atra parameśvara iti aghoraśivācāryasya nāmadheyāntaramityavagantavyam | yadvakṣyati khyāto yaḥ parameśvarāparamahānāmnā mahīmaṇḍale iti | śeṣaṃ sugamam || guruṇā nirmalamaṇinā vyākhyāto nityakarmavidhireṣaḥ | śivadarśanoditārthaiḥ kriyākramadyotikāvihitaḥ || p. 389) iti śrīmatkamalālayanivāsi bhaktādhyakṣa santānaprabhavatyāgarājācāryātmajanirmalamaṇiguruviracitāyāma- sphuṭārtha prakāśikāyāṃ prabhāsamākhyāyāṃ kriyākramadyotikāvyākhyāyāṃ nityakarmavidhissamāptaḥ || śivamastu || pavitravidhiḥ || pavitrakarmopakaraṇa samāharaṇavidhiḥ || (kri) (2) atha pavitravidhiḥ | uktakāle uktavat pavitrāṇi niṣpādya, yāgadravyāṇyapi mṛṇmayāni navāni tāmrādi mayāni vā pātrāṇi suviśuddhāni vidhāya, samitkuśakusumadūrvādīni samāhṛtya || (77) (pra) natvā'ghora śivākhya deśikamaṇiṃ sadvipravaṃśābdhijaṃ p. 390) sandhāryaṃ hṛdaye sadā sukṛtibhiḥ kīrtidyutidyotitam | ekābdodbhavakarmalopabhiduraṃ nityakriyāpūrakaṃ vyākhyāsye paramaṃ pavitrakavidhiṃ leśādyathādarśanam || atha evamanudinamanuṣṭheyaṃ nityakarmavidhikramamabhidhāya adhunā pratyabdamanuṣṭheyasya nityāṅga bhūtasya pavitrārohaṇakarmaṇo'pi kramamabhidhātuṃ pratijānīte (atha pavitravidhiḥ) iti | (atha nityakarmakathanānantaram | atra ucyata iti śeṣaḥ || nanu pavitrasya nityanaimittikakāmyaprāyaścittākhyeṣu karmasu kathamasminnantarbhāvaḥ | atrocyate idaṃ pavitrakarma nityāṅgam | na tāvannityam | tathā hi, sūtrāropaṇasya pratyabdamanuṣṭheyatvepi pratyahamananuṣṭheyatvāt daivasikānnityādvailakṣaṇyasya satvāt na nityam | p. 391) nāpi naimittikaṃ dīkṣāpratiṣṭhayordvayoreva naimittikatvaniyamāt | taduktaṃ dīkṣā caiva pratiṣṭhā ca naimittikamiti dvidhā iti | dīkṣāpratiṣṭhayornaimittikayorakaraṇaprāyaścittasya kvacidamyavṛṣṭatvācca | nanu niyatakālatvānnaimittikamiti cenna | aniyatakālasya dīkṣāderapi naimittikatva śravaṇāduktalakṣaṇasyāvyāpteḥ | prātarādiniyatakāla kartavyānāṃ sandhyāvandanādīnāmapi naimittikatvaprasaṅgādativyāpteśca | na ca kāmyam | pavitrasya kāmanānadhīnatvāt | tattu abhilakṣitaṃ bādhakam | taduktaṃ aṇimādi prasiddhyarthaṃ kāmyantadapi vistaram iti | nāpi prāyaścittam | taddhi vihitetara caraṇarūpasya karmaṇoḍanaṃkuraprasavatāmātra janakam | p. 392) na tu tatpūrvakam | idantu tadubhayajanakam | taduktaṃ vārṣikānmucyate kṛtyaviplavāt pūraṇaṃ vidheḥ iti | tataḥ pavitraṃ nityāṃgameva | tathā samākhyātaṃ śrīmatkālottare tato nityāṃgamevāhuḥ pavitrāropaṇantu yat iti | tattu dvividhaṃ daivasikaṃ vārṣikaṃ ceti | daivasikāpekṣayā vārṣikaṃ pradhānañceti siddham | evaṃ prapañcitaṃ śrīmatsomaśaṃbhupaddhatiṭīkādau tata evāvadhāryam || atra deśikādayaścatvāro'dhikāriṇaḥ | tat samudīritaṃ śrīmatkāmike duritasya vināśārthaṃ saṃvatsarakṛtasya tu | prāyaścittamakurvāṇo mantrīvidhivilaṃghanāt || siddhibhraṃśamavāpnoti deśiko doṣabhā'bhavet | putrako muktibhāṅga syājjanmanaikena rodhanāt | samayī samayasthopi naivaṃ yasmāt pavitrakam | p. 393) vidhātavyaṃ prayatnena yena kena prakārataḥ || iti | tathā ca naitat kāryanna kenacit iti | alamativistareṇa || atha pavitrakarmakaraṇāya tadupakaraṇāni samāhartavyānīti prathamaṃ sañcaṣṭe (uktakāle) ityādinā (samāhṛtya) ityantena | kasmin kāle pavitrāṇi samāropayedityāha (uktakāle) iti | atraitaduktaṃ bhavati | āṣāḍhaśravaṇabhādrapadānāmanyatamamāse sitāsitapakṣayorekasmin aṣṭamyāṃ caturdaśyāṃ vā mumukṣuḥ pavitrāropaṇaṃ kuryāt | bubhukṣustu māsatrayeṣu śuklapakṣa eva kuryāt | iti | tatha śrīmatkāmike āṣāḍhāditrayo māsā jyeṣṭhamadhyamakanyasāḥ | aśvinī kṛttikāmāsāva?thavā saṃprakīrtitau || pūrvapakṣe caturdaśyāmathāṣṭamyāṃ pavitrakam | p. 394) iti | śuklapakṣe gṛhasthasya yaterubhayapakṣayoḥ iti ca | āṣāḍhastāvadatra sauravṛśā uttarāyaṇāntimamāso mithunarāśiḥ iti śrīmatā somaśaṃbhupaddhatiṭikākāreṇa samudīritastata evāvadhāryaḥ vistarabhayānneha pratanyate | guruśukramūḍhasaṃyuktamāsaṃ tyaktvā śuddhamāse pavitrārohaṇaṃ kuryāt | yadā mūḍhaguruśukrayormāsatraye'pyudayo na syāt tadā pavitrasya nityāṃgatvāt kartavyameva | tathā śrīmatsiddhāntaśekhare kavau gurau vā'stamayaṃ prayāte māsatrayevāpyudayo na cāsti | tathāpi kurvīta pavitrakāryaṃ naimittikatvāt iti | (uktavat pavitrāṇi niṣpādya) iti | atra aṣṭottaraśatādisaṃkhyairdukūlādisūtraistulyadaśa granthiyutāni p. 395) samāntarālāni liṅgamastakamānāni caturaṅgulādyāyatāni vā tatvapavitrasaṃjñāni kaṃkaṇākārāṇi pavitrāṇi aṣṭādaśagranthi samalaṃkṛtaṃ gaṃgāvatārakannāmakaṃkaṇākāramekaṃ pavitraṃ ca kuryāt | tathā śrīmanmṛgendre dukūlaṃ paṭṭasūtraṃ vā kṣaumaṃ kārpāsameva vā | sūtraṃ navaguṇaṃ kṛtvā sadyena navatantukam || śuddhodakena prakṣālya tathā candanavāriṇā | śoṣayedbahurūpeṇa kuryāt kantukavaddhṛdā || iti | tathā śrīmaccintyaviśvasādākhye aṣṭottaraśatenaikaṃ sūtrāṇāṃ syāt pavitrakam | itthaṃ trīṇi tadarddhena daśadhaivātha saptabhiḥ || iti | tathā śrīmanmakuṭe sūtrairviṃvarddhayedvidvān navadhā tu pavitrakam | adhamaṃ trayamityuktaṃ navaṣoḍaśaviṃśakam || p. 396) pañcaviṃśatirdvātriṃśat ṣaṭtriṃśanmadhyamatrayam | pañcāśat saptatiścaiva navatiścottamatrayam || eteṣvekaṃ yathāśakti saṃgrahettu maheśvari | pūrvatrayaṃ cale kāryamarkāṣṭābdhyaṃgulāyatam || kṛtvā kaṃkaṇavattatra daśagranthīn samāntarān | gaṃgāvatārakannāma caturthaṃ śaktisūtrakam || bāhumānañcale kāryaṃ yadvā kuryādyathāśubham | dvyaṃgulāntaritaṃ tatra kṛtvā gra?nthicatuṣṭayam || tatastālāntarantyaktvā kuryādgranthicatuṣṭayam | itthaṃ pārśvadvaye kāryaṃ ṣoḍaśaiva kalāmayam || śivaśaktimayaṃ prānte kuryādgranthidvayaṃ punaḥ | iti | tathā ca śrīmatsūkṣme aṣṭādaśagranthiyuktaṃ kuryādgaṃgāvatārakam iti | dvāradvārapālādīnāmaṣṭasūtrairekagranthipariśobhitaṃ gandhapavitraṃ vidadhyāt | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ grahalokeśalakṣmīṇāṃ sarveṣvāvaraṇeṣu ca | p. 397) dvārapāleṣu kartavyaṃ vasutaṃ tu yugāṃgulam || gurvātmanoḥ prakartavyaṃ pavitraṃ navatantukam | granthyaikaṃ navasūtrāḍhyaṃ dvādaśāṅgulamāyatam | kuryādgandhapavitrantadyadvā mānavivarjitam | iti | maṇṭapapūjāpūrvakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (2) saptamyāṃ trayodaśyāṃ vā nityāṃhnikadvayaṃ vidhāya, sāyāhne yāga gṛhaṃ puṣpadāmabhiralaṃkṛtya [-kṣamābhiḥ] , naimittikīṃ sandhyāṃ viśeṣatarpaṇañca vidhāya [kṛtvā], parīkṣya [parīkṣaṃ] parigṛhītāyāṃ bhuvi [bhuvi nityo] śakrānaladiśormadhye nityoktavat sūryamabhyarcyāvisṛjyaiva [bhyarcya vi] || (78) (pra) atha pavitrādhivāsārthaṃ maṇṭapapūjāmabhidhātuṃ tatpūrvakaraṇīyānyāha (saptamyām) ityādinā (avisṛjyaiva) p. 398) ityantena | (saptamyāṃ trayodaśyāṃ vā ) iti | atra yadyaṣṭamyāṃ pavitrārohaṇaṃ kriyate tadā saptamyāmadhivāsaṃ kuryāt | yadi caturdaśyāṃ tarhi trayodaśyāmadhivāsamiti tātparyam | yadā tvekadine sādhivāsaṃ pavitrasamarpaṇaṃ kartavyaṃ tadā tatra saṃpūrṇā caturdaśī grāhyā | uktañja yadaikasmin dine kāryaṃ sarvaṃ pūrṇatithiryadi | tadā tvekadine śaṃbhoḥ pavitrādyaṃ cikīrṣitam || iti | yadā caturdaśī divādvayagatā tithirbhavati tadā paraghasra?yuktacaturdaśyāṃ pavitrasamarpaṇaṃ kartavyam | tathā śrīsiddhāntaśekhare pavitrakārye paraghasrayuktā caturdaśī syācchubhadā'ṣṭamī ca iti | tathā'nyatrāpi yadā khaṇḍatithistatra tadā tattithibhāgayoḥ | gandhasūtraṃ pavitrañca dadyāt iti | p. 399) viṣṇusvāpānantarakāle pavitrasya kriyamāṇatvāt mithunagataśuddhāṣṭamīṃ vinā taccaturdaśyāmāraṃbhaḥ kartavyaḥ | uktañca śuddhāṣṭamīṃ vinā dvandve kulīre siṃhabhādrayoḥ | sitāsitāsu kartavyaṃ caturdaśyaṣṭamīṣu ca || iti | (naimittikīm) pavitrārohaṇanimittena kartavya?m | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ pavitrārohaṇe kāryā yā sandhyā tannimittataḥ | tena naimittikī proktā naimittikanimittataḥ || iti || nityāṃ sandhyāṃ nidhāya paścānnaimittikīṃ sandhyāmācaredityarthaḥ | kāle hi karma codyate na karmaṇi kālaḥ iti nyāyena sāyantanakāla eva nityasandhyāsamanantaraṃ pavitrādhivāsanārthaṃ punarapi sandhyāvandanaṃ kāryam | etadvidhisāmarthyādeva tarpaṇasyāpi siddhaupunarviśeṣa grahaṇaṃ p. 400) śrīmanmṛgendrādyukta vistaratarpaṇadyotanāya | yathā taiśca punarācamya pāṇyagreṇa guṇottamam | brahmādipañcakaṃ sarvān vidyāvidyeśvarānapi || tatvānyadhipatīn sarvān dhyāyan kālāntamaṇḍale | caturthyantābhidhānena svāhāprāntena tarpayet || tato yajñopavītena munīn kaṇṭhāvalaṃvinā | sanakādīn sabhṛgvādīn sagotrapravarādhipān || kaniṣṭhāṃgulimārgeṇa bhūtādīn parvasandhibhiḥ | tathā'pasavyena pitṝn sapatnīkān pitāmahān || prapūrvāṃśca gurūnevaṃ codakān bodhakān parān | bhrātṝn sakhīnupādhyāyān samātāmahamātulān | svadhāntenābhidhānena natiprāntena madhyamān | iti | evaṃ samākhyātaṃ śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | (parīkṣya) iti | bhūśodhanaṃ śalyoddhārādinā vidhāyetyarthaḥ || p. 401) dvāradvārapālādyarcanakramaḥ || (kri) (3) samācamya, sakalīkṛtya, praṇavasahitasāmānyārghyahasto [- tapraṇavārdhyaṃ] dvārāṇyastreṇa saṃprokṣya, om hyaiṃ [hāṃ] śāntikalādvārāya namaḥ iti pūrve, om hrūṃ [hāṃ] vidyākalādvārāya namaḥ iti dakṣiṇe om hlāṃ [hāṃ] nivṛttikalādvārāya namaḥ iti paścime, om hnīṃ [hāṃ] pratiṣṭhākalādvārāya namaḥ ityuttare saṃpūjya, tathaiva tacchākhayoḥ [-yoḥ o hāṃ nandine] svadakṣiṇavāmasthayoḥ pūrvādārabhya om hāṃ nandine namaḥ oṃ hāṃ mahākālāya namaḥ oṃ hāṃ bhṛṃgiṇe namaḥ oṃ hāṃ vināyakāya namaḥ oṃ hāṃ vṛṣabhāya namaḥ oṃ hāṃ skandāya namaḥ oṃ hāṃ devyai namaḥ oṃ hāṃ caṇḍāya namaḥ iti pratidvāraṃ dvau dvau [dvau vakṣyamāṇa dhyānapurassaraṃ saṃpūjya] pārśvakalaśayoḥ svadakṣiṇavāmakrameṇa ca dvārapālān p. 402) saṃpūjya, paścime nityavat dvārapālānabhyarcya[saṃpūjya], vighnānutsārya, dvārāṇyanyānyastreṇa [-ṇyastreṇa] saṃghaṭya, paścimadvāreṇāntaḥ praviśya, astramuduṃbare [-strorduthare] rākṣāyai vinyasya, pradakṣiṇaṃ [prādakṣiṇyena] gatvā [-tka- - nair- ṛte oṃ] oṃ hāṃ vāstvadhipataye [vāsatvādhi-] brahmaṇe namaḥ iti nair-ṛte puṣpaṃ datvā [saṃpūjya] astraprākārakavacāvakuṇṭhanābhyāṃ yāgagṛhaṃ [-grahaṃ] saṃrakṣya, maṇḍalāddakṣiṇataḥ kṛṣṇājinādau saumyāsya upaviśya || (79) (pra) atha taddvāratatpālādyarcanakramaṃ brūte (ācamya) ityādinā (upaviśya) ityantena || śivahastakaraṇapūrvakartavyavidhiḥ || (kri) (8) bhūtaśuddhiṃ vidhāya, aṃganyāsañca pūrvoktavat kalānyāsapūrvaṃ vidhāya, vihitāntaryajanahavanadhyānastālatrayādīnā [-dīnā] dhāma saṃrakṣya, kṣīrādisāṣṭāṃgaṃ viśeṣārghya mupakalpya [ca] tadaṃbhasā p. 403) svaśirasi [śiraḥ] saṃprokṣya, sakuśajalena [-kuśena] yāgopakaraṇadravyajātamastreṇa saṃprokṣya, kavacenābhyukṣya [kavacenebhyakṣya?], hṛdayenābhimantryā [-kavacenā-] vakuṇṭhyāmṛtīkuryāt [-kuṇḍya] | tataścandanena lalāṭe tilakaṃ kṛtvā, ātmānamabhyarcya, mantraśuddhiṃ vidhāya [kṛtvā] || (70) (pra) śivahastakaraṇāt pūrvakartavyānyāha (bhūtaśuddhim) ityādinā (vidhāya) ityantena || śivahastakaraṇatadadhiropaṇādikam || (kri) (5) candanālepanapūrvamāsanamūrtyādimantra saṃhitayā [saṃhitāyā] śivahastaṃ saṃkalpya, tejorūpaṃ dhyātvā, svaśirasyadhiropayet [-rasyādhi-] jñānakhaḍgaṃ saptadhā'strajaptamādāya, (pra) śivahastakaraṇa tadadhiropaṇādikaṃ vakti (candana) ityādinā (ādāya) ityantena || p. 404) śivabhāvanā || (kri) (6) śivo'hamādisarvajño mama yajñe pradhānatā iti bhāvitaśikhādvaitaḥ [-taśśivādvaya] || (72) (pra) atha śivabhāvanāṃ brūte (śivaḥ) ityādinā (śivādvaitaḥ) ityantena | (ādisarvajñaḥ) ādiścāsau sarveṣāṃ anantādīnāṃ gurūṇāṃ sarvajñāścetyādisarvajñaḥ | yadāhuḥ sa pūrveṣāmapi guruḥ kālenānavacchedāt iti || maṇṭapasaṃskāraḥ || (kri) (7) pañcagavyaṃ saṃsāddhya[saṃsthāpya]vikitān [vikirān] saptadhā'streṇābhimantrya, nair-ṛtyāmīśābhimukhaḥ [nai- ṛtyāmīśānābhimukha] sthitvā, pañcagavyārghyābhyāṃ yāgagṛhaṃ [-gagrahaṃ] saṃprokṣya, nirīkṣaṇādi ca[-catu- streṇaṃ]tuṣpathāntasaṃskāraissaṃskṛtya || (73) (pra) atha maṇṭapasaṃskāramatidiśati (paṃcagavyam) ityādinā (saṃskṛtya) ityantena | (paṃcagavyaṃ saṃsādhya) iti | atra dīkṣāvidhau vakṣyamāṇavadvidheyamityavadheyam || p. 405) maṇṭapasaṃskārānantarakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (7) tasmin jvalacchastrabhūtānvikārānastreṇa vikṣipya, kuśakūrcyopasaṃhṛtya, varddhanyāsanāyaiśānyāṃ [-yaiśanyāṃ] saṃkalpya, nair-ṛte [nai-ṛte] vāstunāthamabhyarcya [mabhyacya], paścime om hāṃ mahālakṣmyai namaḥ iti saṃpūjya [-jya dvārasya saṃmukhīṃ śyā-], śyāmāṃ puṣparatnaughavarṣiṇīṃ [-ṇīṃ dhyātvāvāhya yajedvidvān smarenmaṇṭa-] maṇṭaparūpiṇīṃ dhyāyet [-ṇīṃ iti dhyā-] | (68) (pra) tadanantarakaraṇīyānyāha (tasmin) ityādinā (dhyāyet) ityantena || (253) saparikaraśivakuṃbhavardhanīpūjāvidhiḥ || (kri) (9) tata aiśānyāṃ sarvadhānyasthe galitāṃbhasā pūrite cūtapallavāhalaṃkṛtamukhe [-laṃkṛte niṣkamātra suvarṇagarvite paści-] paścimānane mūtirbhūte [mūrtibhūte] kuṃbhe calāsanaṃ datvā, sāṃgaṃ bhagavantaṃ śivamāvaraṇarodharahitaṃ p. 406) saṃpūjya, taddakṣiṇato varddhanyāntathā bhūtāyāṃ om astrāsanāya [oṃ oṃ] huṃphaṇṇamaḥ [huṃ phaṭ namaḥ] om astramūratye [oṃ oṃ] huṃphaṇṇamaḥ[huṃ phaṭ namaḥ] oṃ ślīṃ [śrīṃ] paśūṃ huṃphaḍastrāya huṃphaṇṇamaḥ [-śūṃ huṃ phaṭ namaḥ] oṃ hṛdayāya [oṃ oṃ] huṃphaṇṇamaḥ [huṃ phaṭ namaḥ] oṃ ślīṃ [śrīṃ] śirase huṃphaṇṇamaḥ [huṃ phaṭ namaḥ ityādinā pāśu-] oṃ paṃ śikhāyai huṃphaṇṇamaḥ oṃ śūṃ kavacāya huṃphaṇṇamaḥ oṃ huṃ netrebhyo huṃphaṇṇamaḥ oṃ phaṭ astrāya huṃphaṇṇamaḥ iti pāśupatāstraṃ saṃpūjya [abhyarcya], sitavastrādinobhayaṃ vibhūṣya, maṇḍapasyābhyantaradigbhāge lokapālānvāhanāyudhasaṃyuktān dhyātvā, prācyādidikṣu [-dikṣu] kuṃbheṣu mahākālasūryayormadhye oṃ hāṃ indrāya namaḥ oṃ hāṃ agnaye namaḥ oṃ hāṃ yamāya namaḥ [-namaḥ oṃ hāṃ ni-ṛte- ] gaṇeśasya paścimakuṃbhe oṃ hāṃ nir-ṛtaye namaḥ [-namaḥ indrābhimukhaṃ oṃ hāṃ varu] oṃ hāṃ varuṇāya namaḥ [-namaḥ oṃ hāṃ vāya-] skandasyottare oṃ hāṃ vāyave namaḥ p. 407) [namaḥ oṃ hāṃ somāya namaḥ oṃ hāṃ iśā] oṃ hāṃ kuberāya namaḥ caṇḍeśasya pūrve oṃ hāṃ īśānāya namaḥ tatraiva [tasyaiva da] tatkuṃbhasya dakṣiṇe om hāṃ brahmaṇe namaḥ nair-ṛte [nai-ṛtāṃ pūrve oṃ hāṃ vi] tatkuṃbhasyottare om hāṃ viṣṇave namaḥ iti saṃpūjya bhobho śakra [cakra] tvayā svasyāṃ [svabhyāṃ] diśi vighnapraśāntaye | sāvadhānena yāgāntaṃ yāvat stheyaṃ [yāvastheyaṃ] śivājñayā || ityanena krameṇa sarvān lokapālān śivājñāṃ śrāvayet, tato varddhanīmādāya, kuṃbhāgragāminīmavicchinna [minī vicchanna?] payodhārāṃ [payodharāṃ] mūlamantreṇāstradurgamanusmarannīśādīśaparyantaṃ [nīśānādīśāntaṃ pari] paribhrāmya, svasthāne pūrvaṃ [pūrva] kuṃbhaṃ paścādvarddhanīñca saṃsthāpya, kuṃbhe sthirāsanaṃ śivaṃ saṃpūjya, varddhanyāmastramabhyarcya, liṅgamudrayā oṃ hauṃ hrauṃ [hauṃ] śivaśaktibhyānnamaḥ [śaktiśivābhyāṃ namaḥ] iti bhagaliṃgasamāyogaṃ [liṅgaṃ] vidhāya, jñānakhaḍgaṃ [khaṭgaṃ] samarpya, mūlamantrajapaṃ daśāṃśato p. 408) varddhanyāmastrañca [nyāñca] nivedya, avabhṛthāntamatra [atha prathamāntama] bhagavaṃstvayā sthātavyamiti vijñāpya, nirodhārghyaṃ kṛtvā, tadaṃbhasā nirodhārghyamaghoreṇa datvā [rghyaṃ datvā], tatpātrantatraiva niścalaṃ saṃsthāpya, varddhanyāsanavikirotthāstrairyāgagṛhamapasāritāśeṣavighnaṃ [vikīrorthāstraiyāgagrahamapa] samantāt bhāvayet | (75) (254) (pra) atha śivakuṃbhavarddhanīpūjāṃ tatparikaralokapālapūjayā saha vakti (tata aiśānyām) ityādinā (bhāvayet) ityantena | (avabhṛthāntam) yāvaddīkṣāntam | dīkṣānto'vabhṛtho yajñe ityamaraḥ || gaṇeśapūjāvidhiḥ || (kri) (20) vāyavyāntatpūrvakuṃbhe gaṇapatimārādhya, avighnamastviti vijñāpya, || (76) (pra) atha avighnārthaṃ gaṇeśapūjāvidhiḥ (vāyavyām) ityādi (vijñāpya) ityantam || p. 409) iṣṭaliṅgapūjāvidhiḥ || (kri) (22) aiśānyāntatpaścimakuṃbhe gurūniṣṭvā'dhyeṣya, labdhānujñaḥ sveṣṭaliṅge [jña stveṣṭa] śivaṃ pañcagavyādibhirvibhavānusāreṇa bhogāṅgapūjārthaṃ [-gāṅgaṃ pūjāntaṃ] saṃpūjya, (77) (pra) iṣṭaliṅgapūjāvidhiḥ (sva) ityādi (saṃpūjya) ityantam || maṇḍaleśvarapūjāvidhiḥ || (kri) (22) brahmasthāne latāliṅgodbhavādi maṇḍale gandhaviracitamaṇḍale vā paramakāraṇamadhvapatiṃ [madhvarapatiṃ] śivaṃ sveṣṭaliṅgapūjāntaṃ [jāntajjapāntaṃ samā] vā japāntaṃ vā samārāddhya [samārādhyā] (77) (pra) atha maṇḍaleśvarapūjāvidhiṃ varṇayati (brahma) ityādinā (samārādhya) ityantena | (brahmasthāne) iti | p. 410) etatsvarūpaṃ dīkṣāvidhau nirūpayiṣyāmaḥ | (latāliṅgodbhavādimaṇḍale) iti | atra latāliṅgodbhavalakṣaṇaṃ samudīritaṃ śrīmatsiddhāntasārāvalyāṃ bhakte viṃśatidhā bahiśśaśipadāvithī sitā dikṣu jairddarāṇīśamukhadyutīnyubhayato liṅgāni pāṇḍudyugaiḥ | koṇeṣvabdhipadailatā haritabhā vīthī catuṣṣaṣṭibhiḥ padmaṃ śāntikalādibhāni ca latāliṅgodbhave maṇḍale || iti | (sveṣṭaliṅgapūjāntam) iti | atra bhogāṅgapūjāntaṃ saṃpūjyeti prāgupapāditaṃ smartavyam || agnisthānagamanavidhiḥ || (kri) (23) agnikāryārthamadhyeṣya, labdhānujñorghyapātramādāya, pradakṣiṇaṃ sasaṃbhāraṃ yāgopakaraṇaṃ divyadṛṣṭyā'valokayan kuṇḍasamīpametya [-ṇḍasakāśame-] kuṇḍanābhiṃ puraskurvan saumyāsya [-myasyā] upaviśet [-paveśet] || (63) p. 411) (pra) atha agnikāryāya tatsthānagamanamatidiśati (agnikārya) ityādinā (upaviśya) ityantena | (agnikāryārtham) śivāgnyutpādanāya | (adhyeṣya) agnikāryaṃ kariṣye'hamiti prārthya | (arghyapātram) sāmānyārghyapātram | tathā nigaditaṃ śrīrāmanāthapaddhatyāṃ hīmārthaṃ prārthya sāmānyaṃ gṛhītvā'rghyaṃ havirbhuje iti | (sasaṃbhāram) sopakaraṇam | kriyāviśeṣaṇametat | evaṃ samudīritaṃ śrīmatsomaśaṃbhupaddhatikāreṇa | (yāgopakaraṇam) śivādhvarasādhanadravyam | vāmasavyabhāgayoḥ sthitmetat | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ niviṣṭo vidhinā tasminnarghyagandhaghṛtādikam | vāme savye tu vinyasya samiddarbhatilādikam || iti | (divyadṛṣṭyā) paracakṣuṣā | (kuṇḍasakāśam) iti | p. 412) atra kuṇḍalakṣaṇamāmnātaṃ śrīmohaśūrottare hastamātraṃ khanettiryamūrdhvamekhalayā saha | khātādvāhyo'ṅgulaḥ kaṇṭhassarvakuṇḍeṣvayaṃ vidhiḥ || mekhalātritannaṃ kāryamaśrarāmayamāṃgulaiḥ | dairghyāt sūryāṃgulā nābhistryaṃśena vistareṇa tu || ekāṃgulocchritā sā tu praviṣṭā'bhyantare tathā | kuṃbhadvayasamāyuktā cāśvatthadalavadyathā || aṃguṣṭhamekhalā yuktā madhyetvājyadhṛtiryathā | dakṣasthā pūrvayāmye tu jalasthā paścimottare || iti | kuṇḍalābhistu hoturagrasthitāvayavaviśeṣaḥ || kuṇḍasaṃskāravidhiḥ || (kri) (28) tatrānāmikāṃguṣṭhābhyāṃ [-mikābhyāṅgu-] nyastamūlena cakṣuṣā kuṇḍasya nirīkṣaṇaṃ śivamantreṇa prokṣaṇatāḍane [-prokṣaṇaṃ tāḍa-] p. 413) kuśaiḥ huṃphaḍantāstreṇābhyukṣaṇaṃ vauṣaḍantakavacena [-ḍanta pavace-] khananāvakiraṇa[-nāvakīraṇa- ]pūraṇasamīkaraṇasecanakuṭṭanasanmārjanasamālepanāni[- nasaṃmārjana-] khaḍgena kuśena vidhāya, kuṇḍamadhyapūrvayāmyottarapaścimeṣu [-kuṇḍamadhye pūrva-] śāntyatītādikalāmantrān[śāntyātī-] nyastvā, kalāmayaṃ parikalpya, trisūtryāstreṇa saṃveṣṭya[āveṣṭyā] om hāṃ kalāmayāya kuṇḍāya namaḥ ityabhyarcya, prāgāyatamudagāyataṃ vā tiryagrekhayā saha rekhācatuṣṭayamubhayatra [bhyayatriṣu] triśūlākṛtinā [-śūlākṛtīnā] kuśatrayeṇa vajrīkaraṇaṃ pūrvottarāgrakuśadvayena catuṣpathanyāsamastreṇa[?] || (90) (pra) atha agnisthānagamanavidhiṃ vyāhṛtya asaṃskṛte vāpyagnau vā hutaṃ bhavati niṣphalam | tasmāt kuṇḍādisaṃskārān kuryānmantreṇa deśikaḥ || p. 414) iti śrīmadajitanigadita vacanena purā tāvat kuṇḍasaṃskāravidhiṃ varṇayati (tatra) ityādinā (astreṇa) ityantena | (tatra) tasmin kuṇḍe | (nyastamūlena) nyastaḥ mūlaḥ mūlamantraḥ yasya tat tathoktaṃ tena | (nirīkṣaṇam) vīkṣaṇākhyaḥ prathamassaṃskāraḥ | (prokṣaṇatāḍane) prokṣaṇañca prokṣaṇākhyo dvitīyassaṃskāraḥ | tāḍanañca tāḍanākhyaḥ tṛtīyassaṃskāraḥ te | prokṣaṇaṃ sārghyajalena uttānapādena patākākāreṇa hastatalena | tāḍanaṃ prasṛtatarjanyā muṣṭyā (abhyukṣaṇam) abhyukṣaṇākhyaścaturthassaṃskaraḥ | abhyukṣaṇaṃ adhomukhena patākākāreṇa hastatalena | kuśairityabhyukṣaṇasthāpi saṃbandhanīyam | evamākhyātaṃ śrīmatā somaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | (khananāvakiraṇapūraṇasamīkaraṇasecana kuṭṭanasanmārjanasamālepanāni) p. 415) khananaṃ ca khātaḥ paṃcamassaṃskāraḥ avakiraṇaṃ ca uddhāraḥ ṣaṣṭhassaṃskāraḥ pūraṇaṃ pūrtikaraṇaṃ saptamassaṃskāraḥ samīkaraṇaṃ ca samatāvidhānaṃ aṣṭamassaṃskāraḥ sanmārjanaṃ ca rajovyudāsaḥ ekādaśassaṃskāraḥ samālepanaṃ ca samyak rūkṣaṇaṃ dvādaśassaṃskāraḥ (khaḍgena) astreṇa | atra asthiśalyādidoṣanivṛttyarthaṃ khananādikaṃ manasā vidheyamiti bhāvaḥ (kuṇḍamadhyapūrvayāmyottarapaścimeṣu) kuṇḍamadhyaṃ ca mekhalāntarālāvakāśaḥ pūrvaṃ ca pūrvamekhalā yāmyaṃ ca yāmyamekhalā uttaraṃ ca uttaramekhalā paścimañca paścimamekhalā kuṇḍamadhyapūrvayāmyottarapaścimāni teṣu | (parikalpya) iti | kalārūpaprakalpanākhyastrayodaśassaṃskāraḥ | (āveṣṭya) iti | p. 416) trisūtrīparidhānākhyaśca caturdaśassaṃskāraḥ | (abhyarcya) iti | kalāmayābhyarcanākhyaḥ paṃcadaśassaṃskāraḥ | (prāgāyatam) prāgānanamityarthaḥ | (udagāyatam) uttarānanamityarthaḥ | kuśeneti śeṣaḥ | atra guruḥ pūrvānanaścet tarhi pūrvānanaṃ rekhātrayaṃ uttarāgrāmekāṃ rekhāñca kuryāt | yadyuttarāsyastadā udagragaṃ rekhātrayaṃ prāgagrāmekāṃ rekhāñca kuryāt iti tātparyam | yaduktaṃ prāk nityāgnikārye pūrvāgraṃ rekhātrayaṃ kuśena saṃpādya, rekhāmekāmuttarāgrāñca saṃpādayet | uttarāsyaścedviparyayeṇa saṃpādya iti | tatra rekhācatuṣṭayaṃ brahmaviṣṇurudra maheśvarātmakamityavaseyam | tathā śrīmatkiraṇe rekhātrayañca pūrvāsyaṃ rekhaikācottarāmukhā | vāmo vā'yaṃ vidhiḥ kāryo rekhāḥ kalpyāssurātmikāḥ || p. 417) brahmaviṣṇuhareśākhyāḥ iti | rekhācatuṣṭayavinyāsākhyo'sau ṣoḍaśassaṃskāraḥ | (ubhayatra) mūlāgrayorityarthaḥ | (vajrīkaraṇam) vajrīkaraṇasaṃjñaḥ saptadaśassaṃskāraḥ | atra rekhācatuṣṭayavinyāsa vajrīkaraṇasaṃskāradvayaṃ hṛdayamantreṇa kuryāt | anuktānyanyāni karmāṇi yāni tānyapi hṛdayenetyucyate | yaduktaṃ uktānuktaṃ ca yat kiṃcit tatsarvaṃ hṛdayena tu iti | yadvā astreṇa vā kuryāt | (catuṣpathanyāsam) catuṣpathanyāsābhidhāno'ṣṭādaśassaṃskāraḥ | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ cakṣuṣāpi prasādena vīkṣya prokṣya śivāṇunā | ātāḍyābhyukṣayedvidvān vauṣaḍantena varmaṇā || astreṇa khātamuddhāraṃ pūraṇaṃ samatāṃ hṛdā | secanaṃ kavacenātha kuṭṭanaṃ hetinā caret || p. 418) sanmārjanaṃ samālepaṃ kavacena samācaret | nyastavyāśśāntyatītādyā madhya pūrvāditaḥ kalā || trisūtrīparidhānena tanutrāṇena veṣṭayet | kalāmayāya kuṇḍāya namassaṃyojya cārcanam || tisraḥ pūrvānanāḥ kāryā rekhaikā cottarānanā | vajrīkaraṇamastreṇa vajrākāraṃ kuśaistribhiḥ || hṛdā catuṣpathaṃ kāryaṃ somendrāgra kuśadvayāt | ityaṣṭādaśa saṃskārāḥ kuṇḍeproktāssamāsataḥ || iti | vāgīśvarīvāgīśvarāvāhanam | (kri) (25) kuṇḍasyābhyantare samantādutthitaiḥ kuśairakṣapāṭaṃ kavacena vidhāya [-cenāpidhāya], madhye kūrcarūpaṃ viṣṭaraṃ om hāṃ vāgīśvaravāgīśvarāsanāya [-gīśvarīvāgīśvarābhyāṃ] namaḥ iti datvā [dhyātvā devīṃ-], tasmin devīmāvāhayedvidyāṃ [- yedvidvān] vidhivadviśvamātaram | p. 419) śyāmāmāmṛtumatīṃ [śyāmā-] dhyātvā, sadvāsomālyabhuṣaṇām || prasannavadanāṃ padma patrābhanayanatrayām | 258- iti dhyātvā, oṃ hāṃ vāgīśvaryai namaḥ iti | [-iti vāgīśvaryai namaḥ iti vāgīśvaraṃ tadvāgīśva-] tadvadvāgīśvarañca oṃ hāṃ vāgīśvarāya namaḥ iti gandhādibhirabhyarcya || (32) (pra) atha evaṃ saṃskṛte kuṇḍe kiṃ kuryādityāśaṃkya akṣapāṭāsanavinyāsapūrvaṃ vāgīśvarīvāgīśvarāvāhanamāha (kuṇḍasya) ityādinā (abhyarcya) ityantena | (samantāt) paritaḥ | (utthitaiḥ) vinyastairityarthaḥ | (akṣapāṭam) tiraskaraṇīśāṭiḥ | atra vāgīśvarīvāgīśvarayostadarthaṃ kuṇḍābhyantarasthakaṇṭhopari paritaḥ kuśacatuṣṭayamāstīryatām | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ akṣapāṭāya kaṇṭhordhve kavacena kuśānnyaset iti | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ kaṇṭhordhvaṃ paritaḥ pūrvottarāgrairvarmaṇā kuśaiḥ | p. 420) akṣapāṭam iti | (viṣṭaram) darbhakauptamāsanam | viṣṭaro viṭapīdarbhamuṣṭiḥ pīṭhādyamāsanam ityamaraḥ | (tasmin) viṣṭare | vāgīśvarīdhyānamāha (devīm) iti | (vidyām) vidyākhyām | taduktaṃ parā vāgīśvarī vidyā iti | (vidhivat) śāstroktena krameṇa | (viśvamātaram) aśeṣajagatkāraṇa bhūtāmityarthaḥ | (śyāmām) śyāmavarṇām | (ṛtumatīm) ṛtusnātāmityarthaḥ | tathā śrīcintye dhyāyedyastu viśeṣeṇa ṛtusnātāṃ sa yauvanām | nīlotpaladalābhāsām iti | subodhamanyat | vāgīśvaradhyānamabhihitaṃ śrīmajjñānaratnāvalyāṃ daśabāhuṃ sitaṃ saumyaṃ pañcāsyaṃ tithilocanam | nādarūpantathā devaṃ devyā bindusvarūpayā || sannidhī bhavataṃ vahnijananāya yuvāmiti | p. 421) hṛdā'vāhya samabhyarcya tayoryogaṃ vibhāvayet || iti || vahninyāsaḥ || (kri) (26) araṇessūryakāntāt dvijagṛhādvaiśyagṛhāt svagṛhādvā [dijagrahāt svagrahā-] vahniṃ mṛtpātre tāmrapātre vānīya [-nīyya], āgneyyāmaiśānyāṃ [āgneryāmai-] vā [-śānyāṃ nai-ṛtyāṃ] nidhāya, agniśakalaṃ kravyādārthamastreṇa [-vyādāṃśamaste-] nair-ṛte [nai-ṛte) nissārya, nirīkṣaṇādyaiścaturbhissaṃskāraissaṃskṛtya[-skārairviśodhya], om hāṃ [haṃ] haṃ hāṃ vahnimūrtaye namaḥ iti bhūtāgniṃ pūrakeṇa gṛhītvā, hṛdayena kuṃbhakena nābhyagninā [-kenābhyagniṃ-] bindvagninā ca saṃyojya, recakeṇa nissārya [-keṇā nis-], om hāṃ [hāṃ] hrūṃ vahnicaitanyāya namaḥ iti pātrasthe'gnau vinyasya, saṃhitayā'bhipūjya, saṃrakṣyāvakuṇṭhya, prāsādena vauṣaḍantena dhenumudrayā'mṛtīkṛtyādāya, kuṇḍasyopari pradakṣiṇantriḥ paribhrāmya, p. 422) śivabījamiti dhyātvā, pitarau īśadiggataśirasau [īśagatāśi-] dhyāyan [dhyāyeran] vāgīśvarīgarbhanāḍyāṃ [-garbhanāḍhyāṃ] vāgīśvareṇa kṣipyamāṇaṃ [-śvare nikṣipya-] vibhāvya, bhūmiṣṭhajānurmūlenātmasaṃmukhaṃ [jānumūlenātmasannibhaṃ] kṣipet || (32) (pra) atha vahninyāsaṃ brūte (araṇeḥ) ityādinā (kṣipet) ityantena | (araṇeḥ) aśvatthādivahniprabhavakāṣṭhādityarthaḥ | (vahnim) vahati prāpayati havyamiti vahniḥ tam | (mṛtpātre) abhinavamṛṇmayaśarāve | vahnimūrtimantroddhāraḥ kṛtaḥ śrīrāmanāthapaddhatyāṃ atha hṛdā puṭam | ātmabījaṃ vadan vahnimūrtaye nama ityapi iti | (bhūtāgnim) bhautikānalam | (nābhyagninā) audaryavahninā | (bindvagninā) baindavapāvakena | (saṃyojya) iti | bhautikajāṭharabaindavāgnitrayamekīkṛtyetyarthaḥ | tathā vyāhṛtaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ p. 423) audaryaṃ baindavaṃ bhautamekīkṛtyānalatrayam iti | (pradakṣiṇam) savyakrameṇa | (paribhrāmya) iti | etat vāgīśvarīyonikṣobhā yeti bhāvaḥ | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ yoni kṣobhāya kuṇḍordhve tridhā taṃ bhrāmayeddhṛdā iti | (śivabījam) parameśvaraśuklamityarthaḥ | atra vahneḥ śivabījatvābhāve vāgīśvarīgarbhanāḍī prakṣepānupapattiriti bhāvaḥ | (pitarau) pitā ca mātā ca pitarau vāgīśvari vāgīśvarāvityarthaḥ | pitā mātrā ityekaśeṣaḥ | (vāgīśvarīgarbhanāḍyām) vāgīśvarīyonāvityarthaḥ | (bhūmiṣṭhajānuḥ) bhūtalasthitajānudvaya ityarthaḥ | tathā śrīmanmataṅge ātmānaṃ śivavaddhyātvā dhyāyedagnintu bījavat | sadyojātena mantreṇa bhrāmayitvā tridhā śanaiḥ || jānubhyāmavaniṃ gatvā iti || p. 424) vahnivinyāsānantara karaṇīyavidhiḥ || (kri) (27) tato nābhideśe samūhya, paridhānasya saṃvṛtiṃ vibhāvya, śaucācamanārthaṃ toyabinduṃ [-bindu] hṛdā [hradā] datvā, kavacena sadindhanairācchādya, astreṇa prajvālya, om hrāṃ hrūṃ garbhāgnaye [-om hāṃ garbhā-] namaḥ iti garbhāgniṃ saṃpūjya, garbharakṣārthamastrajaptadarbhakaṃkaṇaṃ devīhaste [devihaste] baddhvā || (23) (pra) atha vahnivinyāsānantara karaṇīnyāha (tataḥ) ityādinā (badhvā) ityantena | (nābhideśe) nābhirnāma kuṇḍamadhyavartī padmākāro'vayavaviśeṣaḥ | tathā śrīmatkāmike nābhissyāt kuṇḍamadhye tu sārddhamānena nirmitā | taccaturthāṃśato'tuṃgāpadmākāraṃ yathā bhavet || iti | tasyāḥ deśe | (samūhya) samūhanaṃ vidhāya, nābhideśevahnau p. 425) vikṣipte sati parito vyastantame atra puñjīkṛtyeti yāvat | (paridhānasya) vastrasya | (saṃvṛtim) ācchādanam | (astrajaptadarbhakaṃkaṇam) iti | atra śubhaṃ kaṇatīti kaṃkaṇati saratīti vā kaṃkaṇaṃ hastābharaṇam | pratisaro vā kaṃkaṇaṃ karabhūṣaṇam | kaṃkaṇaṃ syāt pratisaraḥ iti naighaṇṭukāḥ | (devīhaste) vāgīśvarī dakṣiṇa haste | tathā śrīmatsvatantre sapta vārāstrajaptena darbheṇaivāstrakaṃkaṇam | badhnīyāddakṣiṇe haste astramantramanusmaran || rakṣārthamagnigarbhasya iti | garbhādhānādisaṃskāravidhiḥ || (kri) (28) garbhādhānāya sadyojātenābhyarcya, hṛdayenāhutitrayaṃ tilairdatvā, puṃsavanārthaṃ p. 426) tṛtīye māsi vāmadevebhyarcya [-devenābhya-], śirasā'hutitrayantilairdatvā [-trayaṃ hutvā-], jalabinduṃ vinikṣipya, sīmantīnnayananimittaṃ ṣaṣṭhe māsyaghoreṇābhyarcya, śikhayā'hutitrayaṃ datvā, śikhayaiva vaktrāṃgakalpanāniṣkṛtiñca [-kalpanāṃ niṣkṛ-] vidhāya, jananārthaṃ daśame māsi puruṣeṇābhyarcya, kavacena tisrāhutīrdatvā, jāte garbhamalāpahasnānārthaṃ [-dalā garbha-] vahnindarbhādyaissandhukṣya [vahnidarbhā], devīhastadarbhakaṃkaṇamunmucya [hastastandarbha-], svarṇabandhanaṃ devyāḥ kṛtamiti [devyākṛta-] dhyātvā, hṛdābhyarcya, sadyassūtakanivṛttaye kuṇḍamastrāṃbunā [-mastrāmbhasā] saṃsicya, darbheṇāstreṇātāḍya, kavacenābhyukṣya, vahnirakṣārthaṃ pūrvādimekhalāsūttarapūrvāgrāndarbhānastreṇāstīrya, teṣu paridhiviṣṭarān [-viṣṭanān] saṃsthāpya, vaktrāṇāṃ p. 427) lālāpanodanāyāgneḥ puṣṭaye ca mūlāgrayorghṛtāktāḥ pañcasamidhaḥ khaḍgena hutvā, pūrvapaścimadakṣiṇottarāsu dikṣu [- ttaradikṣu] oṃ hāṃ brahmaṇe namaḥ oṃ hāṃ viṣṇave namaḥ oṃ hāṃ rudrāya namaḥ om hāṃ anantāya [īśvarāya] namaḥ iti paridhisthān [paristhānaṃ] saṃpūjya, viṣṭareṣu pūrvādidikṣu om hāṃ indrāya namaḥ [viṣṭhare indrādyaṣṭadikṣu oṃ hāṃ indrā-] om hāṃ agnaye namaḥ om hāṃ yamāya namaḥ oṃ hāṃ nir-ṛtaye [ni- ṛtaye] namaḥ om hāṃ varuṇāya namaṃ om hāṃ vāyave namaṃ om hāṃ kuberāya [somāya] namaḥ om hāṃ īśānāya namaḥ ūrdhvabhāgamuddiśya aiśānyāṃ om hāṃ brahmaṇe namaḥ [- namaḥ -oṃ hāṃ brahmaṇe namaḥ aiśānyāṃ oṃ hāṃ viṣṇa-] adhobhāgamuddiśya nair-ṛtyāṃ oṃ hāṃ viṣṇave namaḥ iti saṃpūjyārghyayitvā, vighnasaṃghātaṃ nivārya, bālakaṃ [nivārya vighnasaṃghātaṃ bāla-] pālayiṣyatheti śivājñāṃ śrāvayet || p. 428) tatassruksruvau sakuśāvūrdhvavadanādhomukhau [-kuśādādūrdhvavadanāyomukhau-] gṛhītvā [grahītvā], astreṇa saṃprokṣya, kavacenābhyukṣyāvakuṇṭhya, agnau [-vakuṇḍhyāgnau-] pratāpyābhrāmya, kuśāgreṇa tadagraṃ saṃspṛśya punaḥ paribhrāmya, madhyena madhyaṃ saṃspṛśya punaḥ paribhrāmya mūlena mūlaṃ saṃspṛśya, tayoḥ kuśaspṛṣṭapradeśeṣu [-bhrāmya mūlena mūlaṃ saṃspṛśyatayo-] śivavidyātmākhyaṃ tatvatrayaṃ rudratrayaṃ rudraviṣṇubrahmākhyādhipasaṃyutaṃ kramāt [-dhipaṃ saṃyuktaṃ kramāt-] om hūṃ [haṃ] hīṃ hāṃ śaṃbarairvinyasya, sruciśaktiṃ sruve śaṃbhuṃ nyastvā varmaṇā [-śaṃbhu vinyastvā varma-] trisūtrīveṣṭitagrīvāvātmanassavyabhāge kuśopari mūlena [mūle *] saṃsthāpya, hṛdā [hradā] saṃpūjayet [saṃpātya?] || atha gavyamājyamānīya vīkṣaṇādibhirviśoddhya svadehaṃ brahmamayaṃ vicintyādāya, kuṇdasyordhvaṃ tridhā'vartya, agnigocare tāpayitvā [dāpayitvā], p. 429) āgneyyāṃ sthāpayitvā [saṃsthāpya], darbhāgreṇa ghṛtabindumādāya, om hāṃ brahmaṇe svāhā iti hutvā, punarviṣṇumayaṃ [-hutvā sthāpakaṃ puna-] svadehaṃ dhyātvā, aiśānyāmadhiśritya, kuśāgreṇājyavinduṃ oṃ hāṃ viṣṇave svāhā iti hutvā, paścāt [-hutvā adhiśravaṇaṃ paścā-] svamūrtiṃ rudramayīṃ matvā, nābhau dhṛtvā, oṃ hrūṃ [hrāṃ] rudrāya svāhā ityājyabinduṃ kuśāgreṇa juhuyādityudvāsya, prādeśamātradarbhāgradvayanirmitaṃ madhyagranthipavitrakamaṃguṣṭhānāmikābhyāṃ [-deśāmātraṃ darbhāgradvayaṃ nirmitaṃ madhya-] gṛhītvā, astreṇājyamagnisanmukhaṃ tridhā utplāvayet | tadvadātmasanmukhaṃ saṃplavanaṃ hṛdā kṛtvā, tatpavitragranthimunmucyāgnau [-vitragrandhimumucya-] kṣiptvā, hṛdā'bhimantritadagdhadarbholmukamastreṇa ghṛte kṣiptvā, pavitrīkṛtya, tadapyagnāvastreṇa kṣipet | p. 430) dīptenānyena darbheṇa kavacena [kavacenā] nīrājyāgnau kṣiptvā, apareṇa dīptenāstreṇa sandīpya tadapyulmukaṃ [-dīpya tadatyulmuka] vahnau kṣipet || tataḥ prādeśamātramadhyagranthikuśadvayaṃ [-deśamātraṃ madhya-] praṇavena ghṛtamadhye nyastvā, svadakṣiṇa [-stvādakṣiṇa] vāmakrameṇa śulkakṛṣṇapakṣadvayaṃ [śuklakṛṣṇa-] vibhāvya, dakṣiṇavāmakramamadhyabhāgeṣu [-dvayadakṣiṇa- -vāmamadhya-] piṃgaleḍāsuṣumnā [piṅgaleḍānsuṣumnā] nāḍītrayañca saṃkalpya, savyabhāgān sruveṇājyamādāya, om hāṃ agnaye svāhā ityagni dakṣiṇanetre, vāmabhāgādājyamādāya [-mājaṃ gṛhī oṃ hāṃ somā-] oṃ hāṃ somāya svāhā ityagnivāmanetre madhyādādāya [madhyabhāgādādāya], om hāṃ agnīṣomābhyāṃ svāhā ityagni madhyanetre, om hāṃ agnaye sviṣṭakṛte svāhā ityagni vaktre ca svā iti kiṃciddhutvā, śeṣamājyaṃ tattadājyabhāgeṣu hā iti kṣipet śuklapakṣe | p. 431) kṛṣṇapakṣe tu om [śuklapakṣe tu om hāṃ somāya] hāṃ somāya svāhā oṃ hāṃ agnaye svāhā oṃ hāṃ somāgnibhyāṃ svāhā oṃ hāṃ agnaye sviṣṭakṛte svāhā iti vāmadakṣiṇamadhyabhāgebhya ājyamādāya, agnervāmadakṣiṇamadhyanetreṣu [-iti agnervāma-] vaktre ca pūrvavat hutvā, ājyaṃ saṃhitayā'bhimantrya [- saṃhitāyā'bhi-], saṃrakṣyāvakuṇṭhya, mūlena dhunumudrayā'mṛtīkṛtya mūlena saṃpūjya [-vakuṇḍhya dhenumudraṃ mudrayāmudrīkṛtya-], hṛdayenājyabindukṣepādanyājyaśodhanaṃ kuryāt | tadanu om haṃ [hāṃ] sadyojātāya svāhā om hiṃ [hīṃ] vāmadevāya svāhā oṃ huṃ aghorāya svāhā om [devāya svāhā oṃ heṃ-] heṃ tatpuruṣāya svāhā oṃ hoṃ īśānāya svāhā ityekaikayā ghṛtāhutyā agnivaktrābhighāraṃ [-vaktrāṇāmādhāraṃ] om haṃ hiṃ [hīṃ] sadyojātavāmadevābhyāṃ svāhā om hiṃ huṃ vāmadevāghorābhyāṃ svāhā om huṃ heṃ aghoratatpuruṣābhyāṃ p. 432) svāhā oṃ heṃ hoṃ tatpuruṣeśānābhyāṃ svāhā iti vaktrānusāndhānaṃ oṃ haṃ hiṃ [hīṃ] huṃ heṃ hoṃ sadyojātavāmadevāghoratatpuruṣeśānābhyassvāhā [-nābhyāṃ svāhā] ityagnito vāyuṃ gatayā nir-ṛtita īśānaṃ [ni-ṛti irśā-] gatayā ghṛtāhutyā agnivaktraikī karaṇaṃ [-hutya vaktrekīka-] vidadhyāt | tato nāmakaraṇārthamīśenābhyarcya [-mīśānenābhya-], astreṇāhutitrayandatvā, śivāgnistvaṃ [-datvā om hāṃ śivā-] hutāśaneti nāma [nāmaṃ] kṛtvā || (98) (pra) atha vahnivinyāsamupanyasya tadānuṣaṃgikagarbhādhānādisaṃskārān gandhādyairarcya sadyena hṛdā datvā'hutitrayam ityādiśrīmatkiraṇaśruteḥ sadyādibrahmabhirabhyarcya anena hṛdayādibhiḥ pratisaṃskāramāhutitrayeṇa nirvartayedityāha (garbhādhānāya) ityādinā (nāma kṛtvā) ityantena || p. 433) tatra prathamaṃ garbhādhāna saṃskāravidhimāha (garbhādhānāya) iti | (sadyojātena) iti | atra tadrūpaśivasmaraṇapūrvakaṃ pūjanaṃ kāryamityabhihitaṃ śrimatṣaṭsahasrikāyāṃ yonau tu bījavat kṣiptvā sadyomantraṃ śivaṃ smaran | sadyojātena tu hṛdā dadyādāhutipañcakam || garbhādhānaṃ bhavedevam iti | evaṃ puṃsavanādiṣvapi vāmadevādirūpaśivasmaraṇādipūrvakaṃ pūjanaṃ kāryamiti ṣaṭsahasrikāyāṃ mityanusandheyam || puṃsavanasaṃskāramāha (puṃsavanam) iti | (puṃsavanārtham) puṃsavanaṃ puruṣo bhava māstrīti tadarthaṃ puruṣa parikalpanārthamiti yāvat | pumān srūyate'neneti puṃsavanam | p. 434) kintu puṃsavane bindumapāṃ darbheṇa nikṣipet | jīvamityabhisandhāya brūyādbhava pumāniti || iti śrīmanmṛgendra śruteḥ kuśāgreṇārghyajalakaṇaṃ pumān bhaveti garbhasthasyāgneścaitanyābhisandhānārthaṃ nikṣipedityāha (jalabindum) iti || sīmantonnayana saṃskāramāha (sīmanta) iti | (sīmantonnayananimittam) sīmā avayavānāmavadhiḥ maryādā tasyānto yaḥ samāptiḥ tasya unnayananimittaṃ parikalpanārtham | (vaktrāṃgakalpanām) śirovadanagrīvorupādādyavayavakauptim | anena karmaṇātra śivāgnervapuḥ niṣpannamiti mantavyam | tathā śrīmanmṛgendre vapusstrīsīmasīmante darbheṇa prāk pakalpayet iti | (niṣkṛtiṃ ca) niśśeṣakaraṇaṃ ca | p. 435) evamākhyātaṃ śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa | vaktrāṃgakalpanārthaṃ niṣkṛtyarthañcātra śikhāmantreṇa trivāraṃ pratyekaṃ juhuyāt | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ saṃpūjya śikhayā hutvā tridhā vaktrāṃgakauptaye | udghāṭanāya vaktrāṇāṃ niṣkṛtyaiva ca tathā tridhā || iti | niṣkṛtyarthaṃ paṃcadaśavāraṃ hunediti kecit || jātakarmasaṃskāramāha (jananārtham) iti | (sandhukṣya) vahniṃ darbhādyaissandīpyetyarthaḥ | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ vahnimuddīpya darbhādyairjātaṃ bālaṃśivātmajam iti | (darbhakaṃkaṇam) darbhakṛtavalayam | kaṃkaṇaṃ karabhūṣaṇam ityamaraḥ | (svarṇabandhanam) kanakapaṭṭam | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ p. 436) svarṇapaṭṭavibhūṣitāṃ dhyātvā iti | (pūrvādimekhalāsu) pūrvādimadhyamekhalāsvityarthaḥ | tathā śrīmatsuprabhede ekamekhalakuṇḍañcenmekhalāyāṃ paristaret | sthaṇḍile saikatādvāhye paristaraṇamucyate || dvimekhale dvitīye ca madhyame ca trimekhale iti | (teṣu) paristaraṇadarbheṣu | (paridhiviṣṭarān) paridhayaśca kuṇḍaparistaraṇaśākhāḥ paridhiryajñiyatarau ityamaraḥ | viṣṭarāśca darbhamuṣṭayaḥ paridhiviṣṭarāḥ tān | paridhilakṣaṇamuktaṃ śrīmatkāmike tanmānā ṛjavassārdrāstatkuṇḍasamidudbhavāḥ | nirvraṇāśca samacchedāḥ proktāḥ paridhayassamāḥ iti | viṣṭaralakṣaṇamuktaṃ śrīmatkiraṇe śuddhasthānasamutpannāḥ komalā ṛjavaśśubhāḥ | khyāśmaśānavalmīkacatuṣpathavivarjitāḥ || p. 437) taireva viṣṭaraḥ kāryastriṃśaddarbhakṛtassamaḥ | hastamātrapramāṇassyādveṇikā veṣṭikā tathā iti | (lālāpanodanāya) lālā āsyasyaṃdīnī dantāntargatodakamiti yāvat | sṛṇikā syandinī lālā ityamaraḥ | tasyāḥ apanodanāya apohanāya | paridhidevatārcanamācaṣṭe (pūrva) iti | viṣṭarādhidevatāpūjāmāha (viṣṭareṣu) iti | (aiśānyām) iti | īśānasya dakṣiṇata ityarthaḥ | (nair-ṛtyām) iti | nir-ṛteruttarata ityarthaḥ | (bālakam) agniśiśum | paridhiviṣṭarādhidevatāḥ hutavahābhimukhā jñeyāḥ | tathoktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ pūrvādyuttaraparyantaṃ paridhisthānanukramāt | indrādīśānaparyantān viṣṭarasthānanukramāt || p. 438) agnerabhimukhī bhūtānnijadikṣu hṛdā'rcayet | iti | atha sruksruvasaṃskāramatidiśati (tataḥ) iti | (sruksruvau) srukca sruvaśca tau | sravatyadhomukhaṃ ghṛtādikamiti sruvaḥ yajñopakaraṇam | etayorlakṣaṇamuditaṃ śrīmanmṛgendre brahmāśvatthaśamīparṇaśiṃśapādimahīruhaḥ | dvyaṃguṣṭhaparvago'ṅguṣṭhadaṇḍo hastāyatissruvaḥ || goṣpadābhārddhaviṣkaṃbhaḥ karṣādhārāvaṭaśriyai | viparyayo'dhikanyūnavyaṃgavaktravapurmataḥ || ṣaḍaṃgāyatiraṣṭāṃgarasavedekakandharā | pañcatvadrimukhā hastā kanyasā pṛthunirgamā || vedavṛttādipṛthutā saṃsthitistrikalāvaṭā | bhāgārddhamekhalā śeṣacitrapatrādibhūṣaṇā | vedyardhasaṃmitāśāgragaṇḍikāsaktavedikā | ṣaṇṇāhadaṇḍabhāgārddhanivṛttakalaśodgatā || p. 439) srugvarāñjaligokarṇapraṇālābhaparisrutiḥ | iti | (pratāpya) iti | anena sruksravayoḥ kāṣṭhatvaṃ nirastamityavaseyam | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ tatkāṣṭhatva nirāsāya vīkṣaṇādi viśodhitau | pratāpya sruksruvāvetau iti | (tadagram) sruksruvāgram | agrasparśaḥ śivatatvaprakalpanārthaḥ | (madhyena) darbhamadhyena | (madhyam) sruksruvamadhyam || vidyātatvanyāsāya madhyasparśaḥ | mūlasparśastvātmatatvanyāsāyetyevamākhyātaṃ śrīmatkiraṇavyākhyākāreṇa | (oṃ hūṃ hrīṃ hāṃ śaṃbaraiḥ) śikhāśirohṛdayabījamantraiḥ | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ hṛcchirojvālinī bījaisteṣu tatvatrayaṃ nyaset iti | atra oṃ hūṃ śivatatvāya namaḥ oṃ hūṃ śivatatvādhipataye rudrāya namaḥ evaṃ vidyātatvādyamapi vinyaset | p. 440) bhuktyarthināmayaṃ kramo jñeyaḥ | mumukṣūṇāntu sruksruvamūlamadhyāgreṣu ātmavidyāśivatatvavyāptyā saṃspṛśediti pradarśitaṃ śrīmanmṛgendravṛttikāreṇa | (savyabhāge) dakṣiṇapārśva ityarthaḥ | tathā śrīmatsuprabhede darbhopari tathā sthāpya sruksruvāvapi dakṣiṇe iti | (saṃsthāpya) iti | adhomukhau pratiṣṭhāpyetyarthaḥ | tathā śrīmanmṛgendre vidhāyāvaṅmukhau sthāpyau savyataḥ kuśaviṣṭare iti | atra uktasruksruvābhāve palāśaparṇādibhistau kuryāt | tathā śrīmatkiraṇe abhāve tu sruvañcāpi palāśauduṃbarairdalaiḥ | kiṃśukasya dalairvāpi iti || sruksruvasaṃskāraṃ samīrayitvā ājyasaṃskāraṃ kathayati (atha) iti | (gavyam) govikāram | (āvartya) paribhrāmya | p. 441) ayaṃparyagnikaraṇākhya saṃskāra ityucyate | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ tridhā tadbhrāmayet kuṇḍe paryagnikaraṇaṃ hi tat iti | (tāpayitvā) tāpanākhyasaṃskāraṃ kṛtvā | atra om hāṃ brahmaṇe svāhā iti mantra homena tāpanākhyasaṃskāraḥ kṛtaḥ | evamuttaratrāpi bodhyam | tathoktaṃ svakāṃ brahmamayīṃ mūrtiṃ dhṛtvā'dāya kuśāgrataḥ | brahmaṇe juhuyādbinduṃ svāhānta hṛdayāṇunā || tāpanaṃ tat samākhyātaṃ punarviṣṇumayaṃ svayam | īśakoṇe ghṛtaṃ dhṛtvā viṣṇave juhuyāt tataḥ || ityadhiśrayaṇaṃ khyātaṃ nābhau dhṛtvā tathā ghṛtam | rudro rudrāya taddadyādudvāsanamitīritam || kvacidetattrayaṃ proktaṃ hṛcchiraścūlikāṇubhiḥ | iti | (prādeśamātradarbhāgradvayanirmitam) prādeśamātraṃ p. 442) prādeśapramāṇaṃ prādeśo nāma prasṛtatarjanyaṃguṣṭhaḥ saṃkucitānyāṃguliḥ pāṇiḥ | prādeśatālagokarṇāstarjanyādi yute tatt | aṅguṣṭhe ityamaraḥ | tacca tat darbhāgradvayañca akhaṇḍitamūlāgradarbhadvayamityarthaḥ tena nirmitam | (madhyagranthipavitrakam) madhye granthiḥ brahmagranthiḥ yasya tat madhyagranthi tacca tat pavitrakam | (aṃguṣṭhānāmikābhyāṃ gṛhītvā) iti | atra vāmakarāṅguṣṭhānāmikābhyāṃ mūlabhāgaṃ taditarāṃguṣṭhānāmikābhyāṃ agrabhāgaṃ gṛhṇīyāditi bodhyam | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ akhaṇḍitāgramūlāśca kuśāḥ prādeśamātrakāḥ | ghṛtasaṃskṛtaye yojyā netare śubhadā bhṛśam || kuśakāṇḍadvayaṃ madhye brahmagranthikṛtā spadam | dvihastāṃguṣṭhānāmāgre tanmūlāgraṃ nigṛhya ca || iti | (utplavet) utplavaṃ kuryāt | p. 443) atra utplavavidhānānantaraṃ taddarbhadvayaṃ muktagranthiṃ vidhāya vahnau vinikṣipet | (tadvat) iti | atra anyena tādṛgvidhadarbhadvayena saṃplavanaṃ vidadhyāditi bodhyam | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ madhyagranthiyutaṃ darbhadvayaṃ prādeśasaṃmitam | ādāyānāmikāṃguṣṭhairvahnisaṃmukhamutplavam || śastreṇa kṛtvā taṃ muktagranthiṃ vahnau vinikṣipet | tadvattādṛśadarbheṇa hṛdayenātmasaṃmukham || kṛtvā saṃplavanaṃ prāgvattadagnāvapi nikṣipet | iti || utplavastāvat agnijvālonmukhaṃ tredhodīraṇam | saṃplavanaṃ unnayanam | sūkṣmarūpāṇāṃ vighnānāmūrdhvagamanamutplavanam | teṣāmeva vighnānāṃ sarvathā'dhogamanaṃ saṃplavanamityabhihitaṃ śrīmadbālajñānaratnāvalyām | (abhimantritadagdhadarbholmukam) iti | p. 444) atra ulmukaśabdenālātamucyate | aṃgāro'lātamulmukam ityamaraḥ | (pavitrīkṛtya) iti | atra hṛnmantritadagdhadarbhasya śastramastreṇa yaḥ prakṣepastena tadājyaṃ pariśuddhaṃ kṛtamityavaseyam | tathā samākhyātaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ hṛdālabdhadagdhadarbhaśastrakṣepāt pavitrayet iti | (nīrājya) nīrājanasaṃskāraṃ kṛtvā | (dakṣiṇavāmakrameṇa) ātmanaḥ savyāpasavyakrameṇa | (saṃkalpya) iti | ghṛte praviṣṭaṃ bhāvayitvetyarthaḥ | (savyabhāgāt) piṃgalānāḍīgatavahnibhāgādityarthaḥ | (ājyam) tejomayaghṛtam | (dakṣiṇanetre) dakṣiṇanetrāgnau | (vāmabhāgāt) iḍānāḍīgatacandrabhāgāt | (ājyam) amṛtamayaghṛtam | (vāmanetre) vāmanayanacandre | (madhyāt) suṣumnāgatāgnīṣomātmakamadhyabhāgāt | p. 445) (ājyam) tadubhayātmakaghṛtam | (madhyanetre) tathāvidhalalāṭanetra jyotiṣi | (agnivaktre ca) somānalātmakajvalanavadane | evamupapāditaṃ śrīmatā jñānaratnāvalīkāreṇa | (agnaye sviṣṭakṛte svāhā) iti | etadāhutiṃ savyabhāgādājyamādāya dadyāt | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ ghṛtaṃ bhāgatraye sviṣṭakṛte sveti jvalanmukhe | hetyuktvā juhuyācchiṣṭaṃ ghṛtabhāgatrayepi ca || iti | (tattadājyabhāgeṣu) te te ājyabhāgāḥ tattadājyabhāgāḥ teṣu | yadyadbhāgāt ghṛtamāhṛtaṃ tattadbhāge ityarthaḥ | agnyādyāhutayo netrodghāṭanārthamatreti mantavyam | tathā vyāhṛtaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ udghāṭanāya netrāṇāmagnernetratraye mukhe iti | (śuklapakṣe) pūrvapakṣe | (kṛṣṇapakṣe) aparapakṣe | pakṣau pūrvāparau śuklakṛṣṇau ityamaraḥ | p. 446) kṛṣṇapakṣe candramasaḥ kṣīyamāṇateti kṛtvā prathamantadāpyāyanāya somastarpya iti upadiṣṭaṃ bhagavatā mṛgendravṛttikāreṇa || atra ājyasya vīkṣaṇādyamṛtīkaraṇāntāḥ saṃskārā aṣṭādaśa ityavadheyam | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ vīkṣaṇādyāścatasraśca vahnau tadbhramaṇaṃ tridhā | tāpanādhiśrayodvā samutplavassaṃplavastathā || pūtanīrājanodyotamantra dyotanamantraṇam | rakṣākuṇṭhanarocyaṃ ca ghṛte'ṣṭādaśa saṃskṛtiḥ || kartavyā mantrapūtā ca tadā tadamṛtaṃ bhavet | iti || itthamājyasaṃskṛtimudāhṛtya vaktrābhighāra tatsandhāna tadekīkaraṇa vidhimatidiśati (tadanu) iti | (abhidhāram) dīpanamityarthaḥ | p. 447) tathā śrīmatṣaṭsahasrikāyāṃ vaktrābhighāraḥ kathito vaktrāṇāṃ dīpanam iti | yadvā abhidhārannāma tadvaktre pṛthak pṛthagāhutidānam | sandhānaṃ nāma samaṣṭīkṛtoccāreṇa dvayorvaktrayorekāhutidānam | vaktraikīkaraṇaṃ nāma paṃcavaktrāṇāmekoccāreṇāgnitau vāyugatayā nir-ṛtita īśānagatayā'vicchinnayā ghṛtāhutidhārayā tattadabhivāṃchitavaktre śeṣavaktrāṇāmantarbhāvaṃ vibhāvya tattadūrdhvagatavaktrasya vivṛtāsyakuṇḍapramāṇatayā vibhāvanam || uktaṃ ca vaktrāṇāmabhighāro'gnessaṃdhyānaṃ ca mukhaikatā | sadyena juhuyādājyaṃ paścimāsye havirbhujaḥ || vāmenodaṅmukhe hutvā dakṣāsye bahurūpiṇā | puṃsā prāgvadanecordhvamukhe caiśānamantrataḥ || p. 448) ekaikayā ghṛtāhutyā tisṛbhirvābhighāraṇam | kathyate vaktrasandhānaṃ pañcājyāhutayo yathā || juhuyādajavāmābhyāṃ sruveṇājyantadāsyayoḥ | juhuyādvāmaghorābhyāṃ tadvaktradvitaye ghṛtam || ghoratatpuruṣābhyāṃ tu tadvaktradvitaye ghṛtam | juhuyātpuruṣeśābhyāṃ vadanadvitaye ghṛtam || aiśe ca juhuyādājyaṃ tadvaktre śivavācakam | ekā vā vaktrasandhāne tisro vā'hutayo matāḥ || kathitaṃ vaktrasandhānaṃ kathyate ca mukhaikatā | sadyādipañcavaktrebhyo ghṛtadhārāṃ kṣipedyathā || agnikoṇamathārabhya vāyukoṇāntanītayā | nir-ṛteḥ koṇamārabhya rudrakoṇāntanītayā || kurvīta vadanaikatvamavicchinnājyadhārayā | iti | atrāntare prasaṃgāt ekaikāhutidānena p. 449) jihvādīpanamācaret iti kecidvistararucaya ūcire iti vyāhṛtaṃ śrīmatā somaśaṃbhupaddhati vyākhyākāreṇa || agnernāmakaraṇasaṃskāraṃ brūte (tataḥ) iti | atra itthaṃ pārameśvarairgarbhadhānādibhiḥ paṃcabhiḥ saṃskārairagniḥ śuddhaḥ kṛtaḥ anyathā śivāvāhanādyanupapattiriti tātparyam | tathā śrīmatsarvajñānottare nāśivaśśivakarmāṇi kurute kiṃ kadācana | tadarthantu śivaḥ kāryo yatnena tu hutāśanaḥ || iti || garbhādhānādisaṃskārānantarakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (23) hṛdayena vāgīśī vāgīśāvabhyarcya [vāgīśāvāgīśā-], visṛjya, kuṇḍamānaṃ yathā'bhilaṣitaṃ vaktraṃ parikalpya, madhyajihvāyāṃ cūḍāntasaṃskārapūraṇārthaṃ vauṣaḍantamūlena pūrṇāndadyāt | p. 450) tadyathā sarpiṣā srucamāpūrya, puṣkaroparyadhomukhaṃ [- paryathomukhaṃ-] sruvaṃ kṛtvā, tadagre puṣpandatvā [-dagre ca puṣpa- ] vāmadakṣiṇahastābhyāṃ śaṃkhavat saṃsaktābhyāṃ [saṃsaptābhyāṃ] purassavyena [punassav-] saṃlagnau tāvupādāya [- vubhādāya] samapādassamutthāya [-samuddhāya ūrddhvakāyo sāmanābhyāṃ] samudgatordhvakāyonābhyāṃ tiryagvidhāya, srugagradattadṛṣṭirvauṣaḍantamūlamuccaran [-mūle muccaran-] vāmastanāntaṃ sruṅmūlamānīyānudvignodhavapramāṇadhārayā [-sruṅmūlemānīya anudvagnau yava pramāṇa-] samastamājyaṃ vahnau kṣipet | iti pūrṇāṃ vidhāyopaviśya || (95) (pra) atha garbhādhānādisaṃskāravidhimupavarṇyādhunā tadanantara karaṇīyānyudāharati (hṛdayena) ityādinā (upaviśya) ityantena | (visṛjya) iti | atra devīṃ santarpya saṃhṛtya iti śruterā hutidānānantaraṃ visṛjediti kecit | (kuṇḍamānam) kuṇḍapramāṇam | p. 451) (yathā'bhilaṣitam) yathā vācchitam | atra īśānavaktraikīkaraṇavadanyeṣu vadaneṣvapi īśānaṃ mūrtaye homaḥ puruṣetvaṇimādikam | prāyaścittādikaṃ ghore tathā syāt krūrakarmaṇi || vaśyākarṣaṇahomārthaṃ vāmadevena homayet | nityakarma vidhānaṃ tu vaktre'smin paścime hitam || iti śrīmadbṛhatkālottara vacanena kṛtyānuguṇamanyonyaṃ vaktrāṇāmekatvaṃ parikalpayediti tātparyam | yadvā dhyātvā vaktrāṇi pañcāgneryena yat karma vāñchitam | tanmukhamūrdhvaṃ kurvīta tatsthāne cordhvagaṃ mukham || antarbhāvyānyavaktrāṇi tacca kuṇḍapramāṇakam | ityuktavadīśānavaktre anyavaktrānāmantarbhāvaṃ vibhāvya tattadvaktraphalapradatvamīśānavaktre vibhāvayediti mantavyam | p. 452) ekaiva bahurūpatvāt sarvakāmaphalapradā iti śruterbahurūpākhyāyāmīśānajihvāyāṃ mukhyatvasiddheḥ tasyāmeva pūrṇāhutividhimatidiśati (madhya) iti | (madhyajihvāyām) iti | bahurūpābhidhānāyāmīśānarasanāyāmityarthaḥ | tathā samīritaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ hiraṇyā kanakā raktā kṛṣṇā caiva tu suprabhā | jihvā'gneratiraktā ca bahurūpā ca saptamī | rudrendravahnimāṃsādavaruṇānilagocare | hiraṇyādyā vinirdiṣṭā rasanāṣṣaḍanukramāt || madhyato bahurūpā tu dakṣiṇottaragāminī | iti | kimarthaṃ pūrṇādānamityata āha (cūḍāntasaṃskārapūraṇārtham) iti | cūḍā śikhāsaṃskāraḥ ante yasya sa cūḍāntaḥ p. 453) sa cāsau saṃskāraśca tasya pūraṇārthaṃ pūrtaye | atra garbhādhānādi nāmakaraṇāntapañcasaṃskārāṇāṃ kṛtatvāt niṣkrāmaṇādicūḍāntamityavaseyam | tathā śrīmajjñānaratnāvalyāṃ aśeṣasaṃskārasaṃsiddhyai paścāt pūrṇāṃ pradāpayet | niṣkrāmaṇānnaprāśaśca vratabandhanameva ca || cūḍā godānaparyantaṃ vṛttāntaṃ pūrṇayā kṛtam | iti | nanu pūrṇāṃ dadyādityuktaṃ tat kathamityata āha (tadyathā) iti | (sarpiṣā) ghṛtena | ghṛtamājyaṃ havissarpiḥ ityamaraḥ | (puṣkaropari) puṣkarasya ājyāśrayapadmasya upari | yadāha śrīmanmṛgendravṛttikāraḥ puṣkaravidhirityatra ājyā śrayaṇapadmāntaṃ yāvat kalpya iti | (tadagre) sruksruvāgre | (śaṃkhavat) śaṃkhena tulyam | etallakṣaṇamuktaṃ mudrālakṣaṇe sruksruvayordaṇḍamūlāgradvaye p. 454) vāmasavyapāṇyavaṣṭaṃbhanāt śaṃkhamudrā pūrṇāvasare kāryā iti | (tau) sruvasruvau | (ūrdhvakāyaḥ) samakāyaśirogrīvaḥ | (anidvignaḥ) nirvyākulaḥ | antarbhāvanāvānitivārthaḥ | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ dhṛtvā dakṣiṇahastena paścādvāmena pāṇinā | samakāyaśirogrīvassthitvā'ntaḥ paribhāvanāt || iti | (kṣipet) pātayedityarthaḥ || agnibhajanakramaḥ || (kri) (20) carvādyarthamangiṃ vibhajya, sthānāntare [-nāntaraṃ] saṃrakṣya, śivāgnerāpyāyanāyākārādyaissvaraiṣṣoḍaśāṃgulānidhmān [śivāgrerāpyāya - - kārādyassva-] palāśān juhuyāt || (96) (pra) atha carupacanādyarthaṃ śivāvāhanāt pūrvamagnibhajanakramamācaṣṭe (caru) ityādinā (juhuyāt) ityantena | (carvādi) iti | ādipadena dhūpādirucyate | taduktaṃ somaśaṃbhucaraṇaiḥ dhūpadīpacarūṇāṃ p. 455) (272) ca kṛte vahniṃ samuddharet iti | (āpyāyanāya) puṣṭaye | (svaraiḥ) akārādivisargāntaiḥ ṣoḍaśasvarairityarthaḥ | tathā śrīmadvātulaśuddhākhyāyāṃ akārādi visargāntā ete vai ṣoḍaśa svarāḥ iti | (idhmān) iti | etallakṣaṇamuktaṃ śrīmanmṛgendre idhmāstvasphuṭitā ṛjvyassatvacaṣṣoḍaśāṃgulāḥ iti | atra paṃcasaṃskārasaṃskṛte śivahutāśane anāvāhitaśive caruvacanādi? āvāhitaśive tu homaḥ kārya iti tātparyam | tathā śrīmatpauṣkare vācyāścarupuroḍāśāḥ paṃcasaṃskārasaṃskṛte | anāhūtaśive vahnau homastvāvāhite śive || iti || śivāgniprārthanāprakāraḥ || (kri) (22) sitapadmāsanāsīnaṃ caturvaktraṃ caturbhujam | p. 456) lambakūrcaṃ brahmamūrtiṃ jaṭhāmaṇḍita śekharam || srukkamaṇḍaludaṇḍākṣamālāvyagrakarāṃbujam | (srukkamaṇḍaladaṇḍā-] | yadvā sa ca raktata?nustryakṣaśśivāyudha [- sacarastadaṇḍastryakṣaśiśivā-] bhujānvitaḥ || itthamagniṃ dhyātvā, agne tvamaiśvaraṃ tejaḥ pāvanaṃ paramaṃ yataḥ | tasmāt tvadīyahṛtpadme saṃsthāpya [sthāpya] tarpayāmi [santarpyayāmyaham] tam || ityājñāṃ [ityājñā] prārthya || (97) (pra) atha śivāgnidhyānakathanapūrvaṃ śivāvāhanāya tatprārthanāprakāramāha | (sita) ityādinā (prārthya) ityantena | dhyānaślokārthaḥ spaṣṭaḥ | (he agne) ityāmantraṇam | (tejaḥ) vīryam | tejo bale pratāpe'gnāvāditya tviṣi retasi iti nānārtharatnamālā | (tam) śivam | (tarpayāmi) muhomi | sphuṭamanyat || p. 457) agnau śivayajanapūrvakahomavidhiḥ || (kri) (22) anantaramagnevigrahamadhyanāḍyā [-gnervigrahaṃmadhya-] praviśya, tadīyahṛtpadme pūrvavat bhāsvaraṃ bhagavantaṃ sāsanaṃ sāvaraṇaṃmabhyarcya [-vat sāsanaṃ bhagavantaṃ bhāsvara sāvaraṇa- ], dhūpadīpau [dhūpadīpaṃ] datvā, śivavaktrāgnivaktrayossandhānaṃ kṛtvā, nissṛtya, mūlamantramuccārya, vahnisthaśivanāsāvinirgata-jyotīrūpaśikhāṃ [vahnistaśiva-] yāgasthaśivāśikhālīnāṃ [-jyotirūpaṃśikhāyā yāga] raśmimātrāviniyogenāvacchinnāṃ [śikhaśikhālanāraśmi viyogenā- -cchinnam] ubhayatra kṛtāspadāṃ dhyāyet [?] || evaṃ kuṃbhayāgāgniśivairātmanā [-rātmānā] saha nāḍīsandhānaṃ kṛtvā, mantratarpaṇārthaṃ mūlamantramaṣṭottaraśataṃ taddaśāṃśato brahmāṅgāni ca hutvā, pūrṇāndatvā, viśeṣa tarpaṇāya ca tathaiva kṛtvā deśāpādanakālāpādana durnimittaśāntisunimittāpādana hetave mūlena p. 458) catuśśataṃ [yathā śakti] hutvā, pūrṇāsahitaṃ [hutvā pavitrakaraṇārthaṃ mūlenā śataṃ pūrṇā-] juhuyāt | tato mantrāṇāṃ tarpaṇaṃ dīpanaṃ ca vidadhyāt | om hoṃ īśānamūrddhāya svāhā [-mantrā tarpaṇaṃ kṛtvā dīpaṃ ca kuryāt | oṃ hoṃ īśā-] ityādyekaikayā [ityādyaikaikā hutyā-] ghṛtāhutyā tarpaṇam | om hūṃ hoṃ hūṃ [hrāṃ] īśāna mūrddhāya huṃphaṭ ityāditryāhutyā dīpanam [ityādina dīpa-] || (98) (pra) atha kuṇḍasaṃskārādīnyupapādya agnau śivayajana pūrvaṃ homavidhimāha (anantaram) ityādinā (dīpanam) ityantena | (praviśya) iti | praviṣṭo'hamiti svātmānaṃ saṃsmṛtyetyarthaḥ | (tadīyahṛtpadme) śivānalahṛdayakamale | (bhagavantam) bhagaḥ aiśvaryādiguṇaḥ yasya sa bhagavān tam | śrīviṣṇupurāṇe aiśvaryasya samagrasya vīryasya yaśasaśśriyaḥ | jñānavairāgyayoścaiva ṣaṇṇāṃ bhaga itīraṇā || iti śruteḥ | atra śivāgnau ādhāraśaktyādibhogāṃgapūjāntaṃ p. 459) śivamabhyarcya naivedya samaye homaṃ vidadhyāt | yadupadiṣṭaṃ pūrvaṃ nityāgnikārye tato'gnihṛtpadme śivaṃ pūrvavadabhyarcya naivedya samaye tilādibhiryathāśakti mūlena brahmāṃgaiśca daśāṃśato hutvā pūrṇāṃ datvā naivedyāya caruṃ hutvā iti | vakṣyati ca pūrṇāntaṃ samastahomavidhimudīrya anantaraṃ naivedyācamanacandanatāṃbūlādīni datvā iti | (śivavaktrāgnivaktrayoḥ) śivorddhvānanavahnyūrdhvānanayorityarthaḥ | tathā siddhāntasārāvalyāṃ vāgīśyāṃ janitaṃ śivāgnimanaghaṃ nāḍyā praviśyaiva tatsvānte pūrvavadarcite paraśive nirgatyacordhvānane | vahnyūrdhvāsyasusandhite iti | kuṃbhasthaṇḍilavahnistha śivānāṃ gurośca nāḍī sandhāna kramamāha (mūla) iti (ubhayatra) vahnisthayāgastha śivayorityarthaḥ | p. 460) uktanyāyamanyatrāpyatidiśati (evam) iti | (ātmanā saha) iti | atra svanāḍī sandhānaṃ kuṃbhayāgāgniśivaiḥ kuryāditi tātparyam | tathā śrīmanmṛgendrapaddhatyāṃ kuryāt svanāḍī sandhānaṃ kuṃbhayāgāgniśaṃkaraiḥ iti | homavidhimāha (mantratarpaṇārtham) iti | (taddaśāṃśataḥ) tasya mūlamantrasya daśāṃśataḥ pratidaśakamekaikata ityarthaḥ | atra pradhānabhūta śivamantrāpekṣayā tadaṅgabrahmāṃgamantrāṇāṃ kalpahoma iti tātparyam | yaduktaṃ śrīmatkiraṇe daśāṃśato nujuhuyāt iti | (brahmāṃgāni ca hutvā) iti | atra brahmaṇāmīśādīnāṃ prayoge pūrvaṃ praṇavamuccāryānantaraṃ tattadbījamuccārya paścādīśānamūrddhāyetyādi vyomavyāpipadamadhyapaṭhitamantrānuccārya homayediti guravaḥ | p. 461) tathā śrīmatsomaśaṃbhucaraṇairuktaṃ homaṃ nirvartayedevaṃ brahmabījapadaistataḥ iti | (deśāpādanakālāpādanadurnimittaśāntisunimittāpādana hetave) deśāpādanañca pañcāṣṭakakṣetreṣu anyatamatvaparikalpanaṃ kālāpādanaṃ ca ādhyātmikasya kālasya dīkṣānuguṇasaṃpādanam | evamuktaṃ mṛgendrapaddhativyākhyākāreṇa | durnimitta śāntiśca divyāntarikṣa bhūmigata durnimitta doṣaprotsāraṇaṃ sunimittāpādanaṃ ca tathābhūta sunimittasaṃpādanam | tathā śrīmatkālottare devā vimāne dṛśyante nityaṃ tacchubhadaṃ matam | kusumāni vicitrāṇi yadā vyomnaḥ patanti ca || śastañcendradhanuḥ puṃsāṃ saumyavṛṣṭirviśeṣataḥ | pāṃsupātanavarṣaṃ vā ākāśe śakunaṃ hi tat || p. 462) śikhihaṃsaśukādīnāṃ madhurālāpa iṣyate | bhānuraśmisamāyogādaṃbhasaḥ patanaṃ śubham || śaṃkhadundubhijīmūtavallakīnāṃ dhvaniśśubhaḥ | ācāryavipranārīṇāṃ narendrāṇāṃ ca darśanam || tathā hastituraṃgāṇāṃ darśanañcāti śasyate | kharoṣṭramahiṣavyāla vratināṃ darśane śubham || vākyaṃ praśastantacchastaṃ yadduṣṭo neṣyatedhvaniḥ | akasmāt kalaho neṣṭaḥ pramādāddāruṇo ravaḥ || prāsādākāravṛkṣāṇāṃ sādhūnāṃ darśanantathā | yāgakārye śubheṣvevamaśubhe tu gṛhasya tu || aghoreṇa śataṃ homyam iti | deśāpādanakālāpādanadurnimittaśāntisunimittā pādanāni teṣāṃ hetuḥ tasmai | tarpaṇadīpakaraṇakramamāha (tataḥ) iti || p. 463) 274- carupākaḥ || (kri) (23) vidhivat carupākaṃ kṛtvā || (99) (pra) atha śivayajanaṃ homakramañcopavarṇya tadanantaraṃ kiṃ kuryādityāśaṃkya caruṃ pacedityāha (vidhivat) ityādinā (kṛtvā) ityantena | atra carukaraṇe kartavyaṃ dīkṣāvidhau vakṣyamāṇavadavaseyam || pavitrāṇāmadhivāsadine kartavyatvam || (kri) (24) tataḥ pavitrāṇi śuddhapātrasthāni samādāya, agnisannidhau samānīya, kuṇḍapaścimabhāge sadarbhe praṇavāsanamaṇḍale nidhāyāstreṇa saṃprokṣya, tantunavakeṣu praṇavaṃ candraṃ vahniṃ [-candravahniṃ-] brahmāṇaṃ nāgaṃ guhaṃ raviṃ sādākhyaṃ sarvadevāṃśca krameṇa praṇava namaskāra yuktena caturthyantena [yukte catu-] svasva nāmnā vinyasya [vinyaset], granthiṣu prakṛtiṃ pauruṣīṃ [pauruṣaṃ] vīrāmaparājitāṃ [parāmaparā-] jayāṃ vijayāmajitāṃ [-jayāṃ jitāṃ] p. 464) sadāśivāṃ manonmanīṃ sarvatomukhīñca [-mukhañca] pūrvavat svasvanāmnā vinyaset [pūjayet] || tatvapavitrake [-pavitre] gaṃgāvatārake dviraṣṭakakalāśśivaśaktirvinyaset [dviraṣṭakalāśśivaṃ śaktiṃ ca vinya-] || pavitracatuṣṭaye maṇḍalacatuṣṭayaṃ [maṇḍale-] sādhipatiṃ [syādhipaṃ] vinyasya [saṃpūjya], saṃhitayā'bhimantrya [saṃhitabhima-] kṛṣṇājinādinā samācchādya saṃvatsarātmakaṃ, sarvakṛtyasākṣiṇamavyayaṃ [-rātmaka sarva-] goptāraṃ saṃśrayaṃ karmaphalaprāptinimittabandhanaṃ śivamanusmaran mantrasaṃhitayā [- tāyā] ekaviṃśatikṛtvassaṃpātābhihutāni kṛtvā astreṇa saṃrakṣya, kavacenāvakuṇṭhyāmṛtīkṛtya, kuṃbhasamīpe sthāpayet | (200) (pra) atha pavitrāṇāmadhivāsadine kartavyatāmāha (tataḥ pavitrāṇi) ityādinā (sthāpayet) ityantena | sūtrādhidevatānyāsakramamāha (tantunavakeṣu) iti | pavitrāṇāṃ triguṇatriguṇīkṛtasūtreṣvityarthaḥ | p. 465) tathā samabhihitaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ kartritaṃ dvijakanyābhistriguṇaṃ triguṇīkṛtam | iti | cakāra uktasamuccayārthaḥ | (praṇavanamaskārayuktena) praṇavaśca namaskāraśca namaḥ padaṃ praṇavanamaskārau tābhyāṃ yuktaṃ tena * etanmūlaṃ kośeṣu nopalabhyate || (275) (caturthyantena) caturthī caturthīvibhaktiḥ ante yasya tat tathoktaṃ tena | (svasvanāmnā) praṇavacandrādināmadheyena | atra oṃ hāṃ praṇavāyanamaḥ ityādi jñeyam | tatvapavitrakastha granthidaśakādhidevatānyāsakramamāha (granthiṣu) iti | (pūrvavat) iti | praṇavanamaskārayuktena caturthyantenetyarthaḥ | (svasvanāmnā) prakṛtyādisaṃjñayā | gaṃgāvatārakapavitrāṣṭādaśa granthyadhidevatānyāsaprakāramāha (gaṃgāvatārake) iti | gaṃgāvatāragranthiṣvityarthaḥ | p. 466) (dviraṣṭakakalāḥ) prāsādamantragataṣoḍaśakalāḥ | atra prāsādakalāḥ śivaśaktibhyāṃ saha nyastavyā iti kecit | tābhyāṃ saha śaśinyādayo nyastavyā ityapare | yathā śaśinī śākhinī lakṣmīḥ kāminī ca prabhā tathā | puṣpiṇī puṣṭibhāvā ca āmudā kumudā tathā || āśāsī śāyinī vidyā mohinī ca pramohinī | vitaklinī tathā saumyā amṛtā ṣoḍaśī kalā || iti | evamuktaṃ śrīmatā somaśaṃbhupaddhatiṭīkākāreṇa | (maṇḍalacatuṣṭayam) sūryamaṇḍalādicatuṣkam | (saṃvatsarātmakam) iti | saṃvatsaraḥ pavitrāropaṇadivasāt prabhṛti adya abdaṃ yāvat kālaḥ sa ātmā śarīramadhiṣṭheyatvena yasyāsau saṃvatsarātmakaḥ tam | (sarvakṛtya sākṣiṇam) sarvakṛtyāni sāṃvatsarikanikhilakarmāṇi p. 467) teṣāṃ sākṣī upadraṣṭā tam | (avyayam) akṣīṇam | tathā akṣīṇamavyayam iti | paripūrṇamityarthaḥ | (goptāram) sarvakṛtyaphalapālakamityarthaḥ | (ekaviṃśatikṛtvaḥ) ekaviṃśativāreṇetyarthaḥ | (saṃpātābhihutāni) iti | etallakṣaṇaṃ dīkṣāvidhau carupacanavidhāne vakṣyati saṃhitayā svetyagnau heti saṃskāryasyopari śeṣamājyaṃ sruvaṃ dhunvan pātayet iti || gandhapavitrāropaṇapūrvakartavyavidhiḥ || (kri) (25) tataśśivasūryāya caruṃ [caruṃ] nivedya, taddvārapālagaṇapatigurūṃśca pavitreṇānumodya [patitreṇā-], gandhapuṣpadūrvākṣatānvitaṃ gandhapavitraṃ dhūpayitvā, oṃ samastetyādisūryanāmaviśiṣṭamāmaṃtraṇaṃ [-māmantriṇaṃ-] paṭhitvā, tanmūlena svāhāntena datvā, tadaṃgagrahebhyaśca [tadaṅgebhyograhebhyaśca] p. 468) svasvamantraiḥ svāhāntairdatvā, paramīkṛtya, japannivedya [-kṛtya najapaṃ-], namaskṛtyācamya, kṛta sakalīkaraṇo yāgadhāmādiṃ pūjopakaraṇādikaṃ ca kavacena [-dikaṃ kavacenā] sūtreṇāveṣṭya, dvārapālavāstunāthalakṣmībhyaḥ [-ṇāveṣṭyātadvāraṃ-] krameṇa pavitrakandatvā [-traṃ datvā-], indrādilokapālebhyassāstrebhyaḥ svasvamantraiḥ [-lebhyaśca svasva-] svāhāntairgandhapavitrannivedayet [-mantraiḥ gandha-] | tatassamastetyādi paṭhitvā svāhāntaṃ śivamantreṇa śivakuṃbhāstravarddhanyoścaru nivedana pūrvaṃ gandhapavitramāropya, japtvā nivedya, gaṇapati [-patirūpapavi-] gurūṃśca pavitreṇārāddhya, maṇḍalasamīpamāgatya [-māgamya] carunnivedya[?] āmantraṇamantrapūrvaṃ gandhapavitrandatvā [-pavitra nivedayet] paramīkaraṇapūrvaṃ japaṃ kṛtvā nivedya kṣamāpya || (202) (pra) atha pavitrāṇāṃ kartavyatāmabhidhāya devasya gandhapavitrāropaṇārthaṃ tatpūrvakaraṇīyānyāha (tataḥ) ityādinā (kṣamāpya) ityantena | p. 469) tatra tāvat sūryasya gandhapavitrāropaṇamāha (śivasūryāya) iti | (gandhapavitrakam) iti | etallakṣaṇamuktaṃ prāk nirdiṣṭam | vakṣyati ca ekagrandhyalpatantukam iti | (oṃ samastetyādi) iti | ādiśabdavācyamagre vakṣyati | (sūryanāmaviśiṣṭam) iti | atra sarvathā sarvadā śaṃbho ityatra śaṃbhupadaṃ vihāya sarvathā sarvadā sūrya namastestu ityādi paṭhet | (tanmūlena) sūryamūlamantreṇa | (svasvamantraiḥ) hṛdayādisomādimantraiḥ | yāgamaṇḍapādyasya sūtraveṣṭanamācaṣṭe (ācamya kṛtasakalīkaraṇaḥ) iti | (yāgadhāmādi) iti | ādipadena vṛṣabhasthānādi nigadyate | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ yāgadhāmavṛṣasthānaprāsādānalasaṃśrayāt | kārakaupyaṃca sūtreṇa varmaṇā pariveṣṭayet || iti | p. 470) dvārādīnāṃ gandhapavitrāropaṇamāha (dvāra) iti | dikpālānāṃ gandhapavitrāropaṇamāha (indrādi) iti | śivakalaśavarddhanyoḥ pavitrāropaṇamāha (śivakuṃbha) iti | gaṇapatigurūṇāṃ pavitrāropaṇamāha (gaṇapati) iti | (pavitreṇārādhya) iti | atra pavitrārādhanānantaraṃ tvadājñayā avighnametat karma bhavediti prārthya paṃktigurubhyo'pyevameva kathyatām | maṇḍaleśasya pavitrāropaṇamāha (maṇḍala) iti | (āmantraṇamantrapūrvam) āmantraṇamantraḥ oṃ samastetyādyaḥ kārikārūpo mantraḥ pūrvaḥ yasya tat tathoktam | (kṣamāpya) kṣantavyamiti vijñāpya || śivasya vratabhogāṅga dravyanivedanavidhiḥ || (kri) (26) devasamīpaṃ gatvā, svāsane samupaviśya, saṃpūjya, vratacaryādyaṃgāni nivedayet | p. 471) tatra prācyāntatpuruṣeṇa dantakāṣṭhaṃ, dakṣiṇasyāmaghoreṇa [- dakṣiṇeghoreṇa] bhasma, paścimāyāṃ sadyojātena mṛdaṃ, uttarasyāṃ vāmadevena dhātrī phalodake, aiśānyāṃ [phalodakenaiśā-] vā jalaṃ [nmāṃ jalaṃ] sapañcagavyamīśena [- mīśāne] punastatraiva mūlena śirasā vā supuṣpāṇi [puṣāṇi] gorocanāmāgneyyāṃ hṛdā [hṛda] agaruṃ [agarūṃ] nair-ṛtyāṃ [nai-ṛte] śikhayā [śikhāyāṃ] vāyavye candanāgarukarpūrakuṃkumāni viśiṣṭāni samānīya [-śiṣṭāni mānyāni sāmānyāni] kavacena nivedya, paścime sadyena homadravyāṇi sakuśāni tilājyādīni rūpiṇā daṇḍākṣasūtrakaupīnabhikṣāpātrāṇi [-bhikṣapātrā-] vratāṃgāni dakṣiṇe kajjalaṃ kuṃkumaṃ tailaṃ śalākāṃ keśaśodhanaṃ tāṃbūlaṃ darpaṇaṃ rocanādi [darpaṇarocanādīni] vāmadevena uttarasyāmīśānena āsanapādukāpātrayogapaṭṭātapatrāṇyaiśānyāñcarumājyañca [- dukaṃpātra- - tapātreṇaiśānyā-] gandhādi ca p. 472) pūrvasyānnareṇa [-dhādi pūrva-] nivedayet [vinivedayet] | yadasaṃpannameteṣāṃ manasā [manasaṃ] tat prakalpayet || (202) (pra) atha maṇḍapādyasya maṇḍapāvaraṇadevatādīnāṃ ca gandhapavitrāropaṇa kramamupavarṇya śivasya vratabhogāṅgadravya nivedana vidhimatidiśati (deva) ityādinā (prakalpayet) ityantena | (vratacaryādyaṃgāni) vratacaryā vratānuṣṭhānaṃ ādiryasya tat tathoktaṃ tasya aṅgāni dantakāṣṭhādi sādhanāni | kathaṃ nivedayedityata āha (tatra) iti | (tatra) teṣu vratacaryādyaṅgeṣvityarthaḥ | (dhātrīphalodake) dhātrīphalañca udakañca te | (aiśānyāṃ vā jalam) iti | atra sthānabhedo mantrabhedaśca jñeyaḥ | tathā sandiṣṭaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ uttare devadevasya dadyādāmalakīphalam | jalaṃ ca vāmadevena śirasā vāpi pāvanam || p. 473) aiśānyāmīśamantreṇa mūlamantreṇa vā jalam | iti | (rūpiṇā) aghoramantreṇa | (gandhādi) iti | ādipadena hastodvartanamukhavāsādi sūcyate | dantakāṣṭhamṛdbhasma jalagavyahomadravyadaṇḍākṣasūtrādivratopayogi dravyajātaṃ vratāṃgaṃ vratavṛddhaye deyam | evaṃ nirṇītaṃ śrīmatā somaśaṃbhupaddhatiṭīkākāreṇa | nanu kuṃkumādidravyāsaṃbhave kathamityāśaṃkya vinyaset tat punassarvaṃ yathā mānasavaibhavam iti śrīmanmṛgendraśrutiṃ hṛdi nidhāya yathālābhaṃ nivedayedityāha (yadasaṃpannam) iti || gandhapavitrāropaṇakramaḥ || p. 474) (kri) (27) tadanu devamaṣṭapuṣpikayā [-puṣṭikayā] saṃpūjya, tataścarośśivabhāgamastraprokṣitaṃ kavacāvakuṇṭhitaṃ hṛnmantrapūjitamamṛtīkṛtaṃ [hrāṃ mantra-] bhagavate nivedya, nityavat dvārapālebhya ātmane [-pāle ātmane] gaṇapatilakṣmīgurupaṃktibhyaśca pavitrandatvā paścāt śivāya [śivāsanāya] nivedya, gandhādivāsitamekagranthyalpatantukandhūpitaṃ [grandhādivāsīta - - grandhyalpa- -ka?] sapuṣpamāmantraṇapavitrakamaṃjalāvādāya āmantraṇātmakaṃ mantraṃ [supuṣpa- -kumantraṇapadātmakamantra] paṭhet || om samastavidhivicchidra pūraṇeśa [-vidhivacchidra-] makhaṃprati | prabhavāmantrayāmi [prabhabhavānmantra-] tvāṃ [tvā] tvadichāvāptakārakaḥ [tvadika-] || tatsiddhimanujānī hi yajataścidacitpade | sarvadhā sarvadā śaṃbho namaste'stu prasīda me || yadvā [?] āmantrito'sideveśa sahadevyā gaṇeśvaraiḥ | mantreśairlokapālaiśca sahitaḥ parivārakaiḥ || p. 475) nivedayāmyahantubhyaṃ prabhāte tu pavitrakam | niyamañca kariṣyāmi parameśa tavājñayā || sadyodhivāśe tu sadyaḥ [-vāśe bhavataḥ sadyaḥ] kāle pavitrakamiti paṭhet | evamāmantrya, recakeṇāmṛtīkṛtya, mūlaṃ layāntamuccārya, śivāya datvā, brahmāṃgānāṃ ca datvā [japtvā], dhūpadīpādibhirdevaṃ santoṣya, mūlena puṣpāñjaliṃ datvā, amṛtamudrāṃ mahāmudrāñca vidhāya || (203) (pra) atha vratacaryādyaṅganivedanaprakāraṃ samudīrya devasya rajjuṃ kṛtvā tu raṃjayet bandhayatnena rajjvā tu granthayettu ruro viduḥ iti gandhapavitrāropaṇakramaṃ spaṣṭīkaroti (tadanu devam) ityādinā (vidhāya) ityantena | (gadhādhivāsitam) iti | atra gandhapadena kṛṣṇāgarukarpūraḥ sūcyate | tathā śrīmadraurave kṛṣṇāgaruśca karpūra kastūrī navanītakam | nanaṃ ghoṣośiraścaiva candanañca phalatrayam || p. 476) elālavaṃgatakkolaṃ ghātraṃ gorocanaṃ tathā | gandha dravyamiti proktaṃ rañjadravyamathocyate || gairikaṃ jātiliṅgañca kuṃkumaṃ rocanaṃ tathā | raktacandanasaṃyuktaṃ karpūreṇa vimiśritam | manośilā rajanī caiva maṃjiṣṭhā darvireva ca || rañjadravyamiti proktaṃ rañjayettu pavitrakam | triguṇīkṛta sūtreṇa iti | tathā śrīmanmohaśūrottare murāvāṃsī vacā kuṣṭhaṃ śaileyaṃ rajanīdvayam | musalī caiva mustaṃ ca sarvauṣadhigaṇassmṛtaḥ || (alpatantukam) iti | tattadadhikaraṇocitapavitragatatantu saṃkhyayā hīnatantukamityarthaḥ | (āmantraṇapadātmakam) iti | atra padaśabdo lakṣmavācakaḥ | yadāhāmaradattaḥ padaṃ vyavasthitatrāṇasthānalakṣmāṃghrivastuṣu iti | āmantraṇadyotakavākyasamūhātmakaṃ mantramityarthaḥ | p. 477) taduktaṃ śrīmanmataṅge paṭhenmantrottamaṃ vidvānāmantraṇapadātmakam iti | nanu āmantraṇamantraṃ paṭhedityuktaṃ tat kathamityāśaṃkya tanmantraṃ spaṣṭīkaroti (oṃ samasta) iti | omiti mantradīpanārtham | (samastavidhivicchidrapūraṇeśa) samastavidhayaḥ nijamūrtyādyadhikaraṇa bhedena bahuvidhatvena prāk pratipāditāḥ nityanaimittikakāmyabhedabhinnāḥ pavitrārohaṇa kālāt pūrvamanuṣṭhitāḥ sāṃgopāṃgāḥ sarvapūjāvidhayaḥ teṣāṃ vicchidrāṇi antarāyadvāreṇa asaṃpūrṇakaraṇādilakṣaṇakliṣṭādisaṃjñatvena vakṣyamāṇāni teṣāṃ pūraṇeśa paripūraṇakṣama | (makhaṃ prati) śivayajñaṃ prati | (prabho) svāmin | (tvadicchāvāptakārakaḥ) tvadīyā jñālabdhopakaraṇaḥ | (āmantrayāmi) viśeṣasaparyāgrahaṇāyānujñāpayāmi | yacchrūyate āvāhanaṃ p. 478) na sannidhyai pūjā'nujñaptaye'nvaham iti | (tatsiddhim) pavitrākhyakarmaphalaniṣpattim | śeṣaṃ sugamam | āmantraṇa prakārāntaramāha (yadvā) iti | (niyamam) iti | vratāvadherniyamam | subodhamanyat | (evamāmantrya) iti | itthaṃ saṃbodhyetyarthaḥ | (recakeṇāmṛtīkṛtya) iti | atra añjaligataṃ pavitramamṛtīkuryāditi tātparyam | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ ityevaṃ devamāmantrya recakenāmṛtīkṛtam | śivāntaṃ mūlamuccārya tacchivāya nivedayet || iti | (layāntam) dvādaśāntāvadhi || gandhapavitrāropaṇānantarakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (27) japtvā [japtā] nivedya, brahmāṃgānāṃ daśāṃśato [daśāṃśaṃ] japtvā nivedya, pradakṣiṇīkṛtya [-kṣiṇīkṛtyā] sāṣṭāṅgaṃ praṇamet || (pra) atha devasya gandhapavitrāropaṇaprakāramudāhṛtya tadanantara karaṇīyānyāha (japtvā) ityādinā (praṇamet) ityantena || p. 479) agnyadhikaraṇa śivārthakriyā || (kri) (29) tato'gnisthāya bhagavate carostṛtīyāṃśaṃ hutvā, mantreṇa [āmantreṇa] pavitrakandatvā, brahmāṅgebhyaśca datvā [datvāṃ prāyaścittā-], kṣamāpya, pūrṇāṃ datvā, prāyaścitārthaṃ mūlenāṣṭottaraśataṃ hutvā, pūrṇāṃ vidhāya, naivedyācamanacandanatāṃbūlādīni nivedya bhasmābhivandya, nirodhārghyaṃ [navyācamanatāṃbūlādi nivedya nirodhā-] datvā, śivaṃ [śiva?] niṣṭhurayā [niṣṭhuyā?] nirodhya, vyāhṛtihomaṃ [vyāhṛti] kṛtvā [datvā], sviṣṭa kṛdāhutiṃ [kṛdāhutīśca?] ca kṛtvā, vahnimapi niruddhya || (205) (pra) atha agnyādhikaraṇepi tatkriyāmāha (tataḥ) ityādinā (niruddhya) ityantena | (carostṛtīyāṃśaṃ hutvā) iti | atrāyamanuṣṭhānakramaḥ vidhivaccarukaṃ kṛtvā saṃpātāhutiśodhitam | devāgnyātmabhedena darvyā taṃ vibhajettridhā || datvā bhāgau śivāgnibhyāṃ saṃrakṣan bhāgamātmanaḥ | iti śrīmatsomaśaṃbhupaddhatiśruteḥ p. 480) caruṃ devāgnyātmanimittaṃ tridhā vibhajet | anantaraṃ śivāya kalpitaṃ bhāgaṃ pañcadhā vibhajya kalaśakarkarīmaṇḍalasveṣṭaliṃgādhikaraṇasthāya śivāya datvā śeṣaṃ vratāṃganiyamana kāle nivedanīyam | tathā agnyarthaṃ bhāgaṃ caturdhā vibhajya ekaṃ bhāgaṃ nivedanasya carunivedanānantaraṃ hutvā dvitīyenāntarbaliṃ datvā tṛtīyamagnau pavitrāropaṇakāle hutvā tacca datvā turyeṇa balirdeyaḥ | tathā ātmabhāgaṃ svātmaśiṣyasaṃkhyayā vibhajya karmānte taissaha prāśanīyamiti || balividhānam || (kri) (30) paridhiviṣṭarastebhyo brahmādibhya indrādibhyo'ntarbalibhugbhyo rudrādibhyaśca bahirbalibhugbhya indrādibhyaśca sa caruṃ [sacarū] pavitrakandatvā [pavitrandatvā] || (206) (pra) atha balividhānaṃ (paridhi) ityādi (datvā) ityantam | p. 481) antarbahirbalividhānaṃ prāk pradarśitam || balividhānānantarakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (32) samācamya, stotravandanaṃ kṛtvā, kṛta sakalīkaraṇo maṇḍalasthamapi samarpitakriyāśeṣañca saṃpūjya || (pra) atha tadanantarakaraṇīyānyāha (samācamya) ityādinā (saṃpūjya) ityantena || saṃskṛtapavitrarakṣā || (kri) (32) pūte vaṃśādisaṃbhave pātre astrakavacahṛdayāni vinyasya [vinyasta], tasminmūlena pavitrāṇyāropya, punaḥ hṛdayakavacāstrāṇi vinyasya anyena vidhāya, sūtrairāveṣṭya, saṃpūjya, saṃhitāmantraissaṃpūjya [-veṣṭyasaṃhi-], kalaśāyatanasthe [- yatasthe] rakṣāyai samarpya, vijñāpya, lokapālāṃśca yāgarakṣaṇe sāvadhānāṃśca saṃbhāvya [-dhānāṃ saṃbhā-], liṅgasthamapi, śivaṃ saṃpūjyānujñāpya || (207) p. 482) (pra) atha saṃpātasaṃskṛtasya pavitrasya saṃskārānantaraṃ rakṣaṇañcāha (pūte) ityādinā (anujñāpya) ityantena | (pūte) pariśuddhe | (vaṃśādisaṃbhave) veṇvādisamutpanne || vidyāgurupūjādikam || (kri) (33) siddhāntapustake gurau ca pavitraṃ datvā, nṛttagītādibhirdevasya jāgaraṇaṃ vidhāya, bahirnissṛtya ācamya, śucirgomayakṛtamaṇḍalatraye pañcagavyaṃ caruṃ danta dhāvanañca kramādāsevyācamya [-mādāsepyāca-], śuciśśayyāṃ [śuddhaśayyāṃ] darbhairāstīrya, bubhukṣuḥ tilaiḥ prākāratrayeṇa rakṣāṃ [-bhukṣuḥ prakāratrayeṇa tilādinā rakṣāṃ] kṛtvā, śivamanusmaran svapet | mumukṣurapyevaṃ bhasmaśayyāyāṃ svapet [-māyāṃ vā svapet] | iti pavitrādhivāsavidhiḥ [-dhivāsaḥ-] || (209) p. 483) (pra) atha vidyāgurupūjā (siddhānta) ityādi (vidhāya) ityantam | atha tadanantaraṃ kiṃ kuryādityāśaṃkyāha (bahiḥ) ityādinā (svapet) ityantena | uktārthopasaṃhāraḥ (iti) iti | samāpta iti śeṣaḥ | iti pavitrādhivāsavidhivyākhyā || 272- pavitrādhivāsadvitīyadivase pavitrāropaṇa pūrvakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (38) atha prātarutthāya kṛtasnāno vihitasandhyopāsano [vīhisandhyo-] maṇṭapamanupraviśya, bhūmiṃ saṃśodhya [saṃśayodhya], devadevamārādhyāvisṛjyaiva, gandhapavitraṃ [- pavitrakaṃ] vratāṃgāni [vratāṅgānyapi] pañcagavyacaruvarjyānyādāya, śuddhapātre kṛtvā aiśānyāṃ maṇḍalake saṃsthāpyāṣṭapuṣpandatvā, śivaṃ visṛjya [sṛjya], nirmālyādikamapanīya, samācamya, śuddhabhūtale pūrvavannityāhnikadvayaṃ p. 484) kṛtvā, naimittikīṃ sandhyāṃ viśeṣa-tarpaṇañca vidhāya, pūrvavat sūryamabhyarcya, dvārāṇi dvārapālāṃśca saṃpūjya, pūrvavat paścimadvāreṇa [-dvāreṇa praviśya-] antaḥ praviśya, vāstoṣpataye puṣpandatvā, svāsanaṃ praṇavena saṃpūjya samupaviśya, bhūtaśuddhiṃ vidhāya, vihitāntaryajanahavanadhyānasthānaśuddhirviśeṣārghyadravya [- śuddhiṃ viśe-] śodhanātmapūjāmantraśuddhiśivahastapañcagavyāni kṛtvā, vāstupatiṃ lakṣmīṃ śivakalaśamastraṃ varddhanīṃ [- vastravarddhanīṃ] lokapālān gaṇapatiṃ gurūṃśca krameṇābhyarcya, maṇḍalasthamapi pūrvavat saṃpūjya, liṅgasthaṃ viśeṣeṇa pañcagavyādibhissaṃsnāpya saṃpūjya, kuṇḍāntikabhāgatya, kuṇḍamastreṇa saṃprokṣya, mekhalāsu paridhiviṣṭareṣu [pariviṣṭa-] brahmādīn [brahmādīn loka-] sāstrān lokapālāṃśca saṃpūjya, p. 485) sruksruvāvājyañca [-sruvājyañca] pūrvavat saṃskṛtya pūrṇāṃ [saṃskṛtapūrṇāṃ] datvā, agnisthaṃ śivaṃ gandhādinā satkṛtya mantrāṇāṃ sāmānyaviśeṣatarpaṇe vidhāya, dussvapnādiśāntaye [- nādicentacchāntaye-] astreṇa aṣṭottaraśataṃ prāyaścittaṃ [-citārtha] hutvā, pūrṇāṃ vidhāya, pūrvavat caruṃ saṃsādhya, saṃpādya [saṃpātya] pūrvavat vibhajet || (220) (pra) atha evaṃ pavitrādhivāsanamuktvā anantaradivase pavitrāropaṇāt pūrvakaraṇīyānyāha (atha) ityādinā (vibhajet) ityantena | (devaṃ avisṛjyaiva) iti | atra śivamaṣṭapuṣpikayā arcayediti tātparyaṃ aṣṭapuṣpikāyā visarjana samaye vihitatvāt | tathoktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ aṣṭa puṣpikayā devaṃ pūjayitvā visarjayet iti | samanantaraṃ vakṣyati ca aṣṭapuṣpaṃ datvāśivaṃ visṛjya iti | p. 486) (nityāhnikadvayam) prātarmadhyāhnakṛtyadvayam | pūrvadinavat naimittikaṃ sandhyāvandanaṃ viśeṣa tarpaṇaṃ ca kuryādityāha (naimittikīm) iti | atra pūjāyāṃ pavitradāna samaye gandhapavitramapi deyamiti guravaḥ || maṇḍapasthitadevānāṃ pavitrāropaṇavidhiḥ || (kri) (35) tatassūryāya caruṃ nivedya, taddvārapālagaṇapatigurūṃśca pavitreṇānumodya, sūryanāmaviśiṣṭaṃ [-nāmabhidhiṣṭaṃ] kālātmetyādi [kalātmanetyādi] paṭhitvā, sūryamantreṇa pavitrāṇi datvā, tadaṅgagrahāṇāṃ ca pavitrāṇi [pavitraṃ] datvā, japtvā nivedyācamya, kṛtasakalīkaraṇaśśāntyādi dvārebhyo nandyādibhyaḥ [nadyādibhyaḥ] pavitrandatvā, vāstoṣpataye mahālakṣmyai [-lakṣmyai] lokapālebhyaśca [lopāle-] pavitraṃ datvā [samarpya], kuṃbhavarddhanyoścaru nivedanapūrvaṃ kālātmetyādi p. 487) pathitvā, pavitrāṇi samāropya, gaṇapataye gurubhyaśca pavitraṃ samarpya, evaṃ maṇḍalasthāya [-varddhanyośca gaṇapatigurubhyaśca samāro maṇḍalaṃ-], bhagavate pavitrāṇi datvā, || (222) (pra) atha maṇḍapasthitadevānāṃ pavitrāropaṇavidhimāha (tataḥ) ityādinā (datvā) ityantena || devasya pavitrāropaṇa pūrvakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (36) liṅgasthaṃ [vitrāṇi liṅga-] śivaṃ saṃpūjya, vratacaryādyaṃgāni [vṛtacaryā-] pañcagavyacarurahitāni [gavyacarū-] yathā sthānaṃ nivedya, taddinasiddhamapi pañcagavyañcaruṃ [pañcavyaṃ caru-] nivedya, nityavat [nityadvāra-] dvārapālātma gaṇapatilakṣmīgurupaṃktīḥ [lakṣmīṃ gupaṅktiṃ] pavitreṇa saṃpūjya || (222) (pra) atha devasya pavitrāropaṇāya tatpūrvakaraṇīyānyāha (liṅgastham) ityādinā (saṃpūjya) ityantena | p. 488) nyaste ca dantakāṣṭhādau yathāsthānaṃ gurūttama iti śrīmanmayaśrutiṃ hṛdi nidhāya anantaravāsarepi vratabhogāṅgadravyāṇi nivedayedityāha (vratacaryādyaṅgāni) iti | (yathāsthānam) iti | indrādīśānāntāsu dikṣu ityarthaḥ | (taddinasiddham) tadaharmātam | atra dravyanivedane jalakuṃkumapañcagavyatāṃbūlacaravo nūtanā eva deyāḥ | itarāṇi tu pūrvadinadattadravyāṇyevetyākūtam | yaduktaṃ prāk avisṛjyaiva gandhapavitraṃ vratāṃgānyapi pañcagavyacaruvarjyānyādāya śuddhapātre kṛtvā iti || (268) śivasya pavitrāropaṇa vidhiḥ | (kri) (37) devaṃ saprakṛtimaṇḍalamabhinanditaṃ [-maṇḍalavinindita] paradānodyatamabhidhyātvā [-dānodyatatyatvā-], śivaṃ [śiva] kālātmakaṃ [kalāmtakaṃ] p. 489) smaran [smaret] varṣāya nartumāsapakṣadina ghaṭikāprāṇādivigrahaṃ sarvendriyaśarīrārtha - vyavahāraikakāraṇaṃ kṛtākṛtasamutsṛṣṭikliṣṭakarmaikasākṣiṇaṃ [kṛtasamaṣṭaṃ kliṣṭa-] kṣetragoptāramīśānaṃ śaraṇyaṃ śucimānasaḥ pavitrāṇi [śutimavyayaṃ pavitrā-] samādāya dhūpayan kiñcitkālasanmukhī [kiñcitkalaśasanmukhī] vijñāpayet om kālātmanā tvayā deva [devā] yadvṛṣṭaṃ [yadduṣṭaṃ] māmake vidhau | kṛta kliṣṭaṃ samutsṛṣṭaṃ [kṛtatvaṣṭaṃ samu-] hṛtaṃ guptañca matkṛtam [matkatm] || tadastu kliṣṭama kliṣṭaṃ [tadasrakliṣṭamakliṣṭa] kṛtaṃ puṣṭamasatkṛtam | sarvātmanā'munā śaṃbho pavitreṇa tvadicchayā || oṃ pūraya pūraya makhavrataniyameśvarāya svāhā ityuccārya, prakṛtyantavyāptike brahmakāraṇapālite ātmatatve oṃ hāṃ hauṃ ātmatatvādhipataye śivāya svāhā iti māyāntamuccārya [-yāntamūccāryā], śuddhavidyāntavyāptike viṣṇukāraṇapālite p. 490) vidyātatve oṃ hāṃ hauṃ vidyātatvādhipataye śivāya svāhā iti īśvarāntamuccārya [śivānta-], śivāntavyāptike rudrakāraṇapālite śivatatve oṃ hāṃ hauṃ śivatatvādhipataye śivāya svāhā iti śivāntamuccārya [-cāryadūrvā-], krameṇa dūrvāpuṣpākṣatopetaṃ liṅgamūrdhni pavitratrayaṃ dadyāt mumukṣuḥ [mūkṣuḥ śivatatvādyu-] | bubhukṣustu śivatatvādikamuccārya pavitratrayaṃ dadyāt | paścāt sarvakāraṇapālite sarvatatve oṃ hāṃ hauṃ sarvatatvādhipataye śivāya svāhā iti layāntamuccārya, sarvatatvātmakaṃ gaṃgāvatārakaṃ datvā, brahmāṃgebhyaśca pavitrāṇi datvā, puṣpāñjaliṃ śivāya mūlena datvā mahāmudrayā paramīkṛtya || (223) (pra) atha śivasya pavitrāropaṇa vidhimatidiśati (devam) ityādinā (paramīkṛtya) ityantena | p. 491) (saprakṛtimaṇḍalam) viriñcādipradhānamaṇḍala sahitaṃ viriñcādyabhiṣṭutamityarthaḥ | tathā samākhyātaṃ somaśaṃbhucaraṇaiḥ stūyamānaṃ viriñcādyaissantuṣṭaṃ bhāvayecchivam iti | prakṛtiḥ pañcabhūteṣu pradhāne mūlakāraṇe iti yādavaḥ | kathaṃ vijñāpanaṃ kuryādityāha (om) ityādi | (kālātmanā) truṭilavanimeṣakāṣṭhākalāmuhūrtaghaṭikāyāmāhaurātra pakṣamāsartvayanasaṃvatsarayugamanvantarakalpamahākalpākhyo- 'ṣṭādaśāvayavaḥ kāla ātmā śarīraṃ nityādhiṣṭheyatvena yasya sa tathoktaḥ tena | (māmake vidhau) madīyā vyāpāre | (yat kliṣṭaṃ kṛtam) asaṃpūrṇamanuṣṭitam | (yacca samutsṛṣṭam) ajñānādinā yat kiñcana karma saṃskāramupekṣya kṛtaṃ nānuṣṭhitaṃ vā | p. 492) (yacca vā hṛtam) kāryavaśāt buddhipūrvaṃ vyagratayā vā svāvasaramapi kṛtyaṃ kṛtam | (yacca vāguptam) vittaśāṭhyena kṛtam | duṣkṛtamapi prāyaścittābhāvāt lajjayā gopitam | tat kvaciddṛṣṭaṃ karma kliṣṭamakliṣṭamastu asatkṛtaṃ puṣṭamastu | anenaitatsamutsṛṣṭahṛtaguptānāṃ tantreṇābhidhānaṃ sarveṣāmasatkṛtatvāviśeṣāt | (sarvātmanā) ātmatatvādirūpatvena sarvavyāpakatvena sarvapūrakeṇeti yāvat | (amunā) pavitreṇa | kliṣṭādyupalakṣita sarvakarmacchidrāṇi (pūraya pūraya makhavrataniyameśvarāya svāhā) makhoyāgaḥ vrataṃ kṛṣṇāṣṭamyādi niyamaḥ akrodhādayaḥ svayaṃ kalpito vā teṣāmīśvaraḥ tasmai | svāhetyatra svaśabdaḥ svātmavācī | hetiśabdaḥ missing page no. 493 p. 494) kṣityādimāyāntādhvāṃśavyāpakamātmatatvamiti bhāvaḥ | (brahmakāraṇapālite) iti | atra brahmā śrīmatkiraṇādyuktatvāt aśuddhādhvasthitaḥ śuddha eva na tu prākṛta iti kecit | aṇuśaktiśaṃbhubhedena mantramantreśvarāṇāmiva kāraṇeśānāmapi trividhatvāt brahmādyadhiṣṭhāna yuktaśaktiviśeṣā eva tatra brahmādiśabdenocyanta iti guravaḥ | taduktaṃ śrīmatparākhye eko vā nāmagairbhedaiḥ pañcadhā samavasthitaḥ iti | (ātmatatve) iti | atra saptamī nimittārthe iti kecit | adhikaraṇārthe saptamī tatratvadhiṣṭhātāraṃ śivamityādhyāhṛtya vyākhyeyamiti bhaṇanti | evamuttaratrāpi jñeyam | (māyāntamuccārya) iti | atra māyā tatvāntavyāpakasya tālu padme p. 495) prakāśamānasya rudravācakasya makārāntamuccāraḥ kāryaḥ || dvitīyapavitradānavidhimāha (śuddha) iti | (śuddhavidyāntavyāptike) śuddhavidyāntā īśvaratatvaparyantā vyāptiḥ yasya tat tathoktaṃ tasmin | atra śrīmanmṛgendrādau īśvaratatvasya śuddhavidyāyāmantarbhāva śravaṇāt īśvarāntaṃ samuccāryeti liṅgena cātra lakṣaṇayā vidyātatvaśabdena īśvaratatvaṃ vivakṣitam | tattatvārddhāṃśavyāpakaṃ vidyātatvamityāśayaḥ | tadadhiṣṭhātāraṃ śivaṃ dhyātvā | (īśvarāntamuccārya) iti | atra īśvaratatvāntavyāpakasya bhrūmadhye prakāśamānasya īśvaravācakasya bindorantamuccāraḥ kāryaḥ || tṛtīyapavitradānavidhimācaṣṭe (śiva) iti | (śivāntavyāptike) śivāntā śivaśaktyavadhiḥ vyāptiḥ yasya tat tathoktaṃ tasmin | p. 496) śaktitatvādhvāntavyāpakaṃ śivatatvamiti yāvat | tasmin adhiṣṭhātāraṃ śivaṃ dhyātvā | (śivāntamuccārya) iti | atra brahmarandhrānte prakāśamānasya sadāśiva vācakasya arddhacandranirodhibhyāṃ sahitasya nādasyāntaṃ mantramuccārya liṃgamūrdhni pavitraṃ dadyāt || evaṃ kena pavitraṃ deyamityāśaṃkyāha (mumukṣuḥ) iti | (mumukṣuḥ) muktikāmaḥ naiṣṭhikadīkṣāvāniti yāvat | kathametasmādanyasyetyāśaṃkyāha (bubhukṣuḥ) iti | (bubhukṣuḥ) bhuktikāmaḥ bhautikadīkṣā dīkṣita ityarthaḥ | na tu gṛhasthaḥ | eṣa bhedo dīkṣāyāṃ spaṣṭayiṣyamāṇatvānneha prapañcyate || atra bubhukṣu viṣaye kecit ūrdhvasthāyi śivatatvapavitrasya svādhovartividyā missing page no. 497 and 498 p. 499) akṛtaṃ vākyahīnañca tatpūraya [tatpūrvaya] maheśvaraḥ || supūtastvaṃ sureśāna [maheśāna] pavitraṃ pāpanāśanam | tvayā pavitritaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṃgamam [jagasthāva-] || khaṇḍitaṃ yanmayā deva vrataṃ vaikalya yogataḥ | ekī bhavatu tatsarvaṃ tavājñā sūtraguṃbhitam [sūtrakuṃbhita] || iti vijñāpya || (228) (pra) atha tadanantarakaraṇīyānyāha (puṣpāñjalipuṭaḥ) ityādinā (vijñāpya) ityantena | kathaṃ vijñāpayedityāśaṃkya vijñāpanamantramāha (oṃ tvaṃ gatiḥ) iti | (gatiḥ) mukti lakṣaṇā | tathoktaṃ śrīmatsvāyaṃbhuve dagdhasaṃsārabījasya yā puṃsaḥ paścimā sthitiḥ | sāgatistasya vijñeyā na deśāntarasaṃsthitiḥ || iti | śrīmatparākhyepi prāptissyāt samatā'sya tu iti | parameśvarasya gatitvāsaṃbhavāt p. 500) taddhetutvena gatiśabdavācyatvamiti jñeyam | (sarvabhūtānām) niśśeṣajantūnām | khādau jantau tu bhūtantu iti vaijayantī | (carācare) sthāvarajaṃgame | (saṃsthitaḥ) lakṣaṇayā doṣavacanāya tannivṛttaye cādhiṣṭhātṛtayā samyak sthitaḥ | (antaścāreṇa) antaryāmitayā | (draṣṭā) śubhāśubhakarmasākṣī | (karmaṇā) kāyavyāpāreṇa | (manasā) dhyānādi hetunā | (vācā) stutyādirūpayā | (gatiḥ) gantavyam | madīyānāṃ kāyamanovāksādhyānāṃ kriyāṇāṃ tvameva viṣaya ityarthaḥ | (akṛtam) cyutaṃ sandhyopāsanādi yattat | (vākyahīnam) svāgatavijñāpanādi vākyaṃ tasya hīnam | (supūtaḥ) suṣṭhu atiśayena śuddhaḥ anādinirmala ityarthaḥ | (pavitram) patanatrāṇahetuḥ | (pāpanāśanam) p. 501) pāpasya malādernāśanaṃ vastu tvameva | ata eva tvayā sarvaṃ pavitritam | mayā yadvrataṃ vaikalyayogataḥ khaṇḍitaṃ vicchinnaṃ tat sarvaṃ tavājñā sūtraguṃbhitaṃ bhavadājñāsūtreṇa grathitaṃ ekībhavatu || vijñāpanānantarakaraṇīyavidhiḥ || (kri) (39) dhūpadīpārātrikadarpaṇacchatracāmarāṇi datvā, anantādibhisstūyamānaṃ santuṣṭaṃ vibhāvya, amṛtīkaraṇa- paramīkaraṇe vidhāya [vidhāyā], japtvā nivedya, brahmāṃgānāṃ daśāṃśaṃ japtvā nivedayet | ācāryaḥ sarvadevebhyaḥ pavitramāropayet | sādhakassādhyamantrasyāpi [-mantrasyābhivi-] dadyāt | caturmāsādikriyāparyavasānāntaṃ yatheṣṭaṃ guruṇādiṣṭaṃ vā vrataniyamaṃ gṛhītvā, devaṃ stotraisstutvā praṇamya kṣamāpayitvā, kuṃḍāntikamāgatyāgnisthāya bhagavate p. 502) pavitrāṇyāropya, vidhivacchidrapūrtisthairyāya [vidhiccidrapūjyaisthairyāṃ-] śatādhikaṃ juhuyāt | tataścaruṃ [carūṃ] hutvā prāyaścittārthaṃ [-citārtha] mūlena śataṃ hutvā, pūrṇāṃ vidhāya, naivedyācamanacandanatāṃbūlādīni nivedya, bhasmacandanaṃ vidhāya, śivanniruddhya, vyāhṛtīrhutvā, śivāya pavitraṃ datvā niruddhyāgniṃ sviṣṭakṛdāhutiṃ hutvā || (225) (289) (pra) atha vijñāpanaprakāraṃ vyāhṛtya tadanantarakaraṇīyānyāha (dhūpadīpa) ityādinā (hutvā) ityantena | (sarvadevebhyaḥ) yāgamaṇḍapasthitadevebhyaḥ | kecinnityakarmaṇi pūjitānāṃ devānāṃ pavitrāropaṇaṃ kāryamiti bhaṇanti | sādhakasya sādhikāradīkṣādīkṣitatvāt sopi kāmyamantrasya dadedityāha (sādhakaḥ) iti | pavitraniyamagrahaṇa prakāramāha (caturmāsa) iti | p. 503) (caturmāsādi kriyāparyavasāntam) iti | atra māsa trayādirādiśabdārthaḥ | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ caturastrīnatho dvau vā māsaṃ māsārddhameva ca | saptāhaṃ pañcarātraṃ va tryahamekāhameva ca || iti | kriyāparyavasānāntamityatra caturmāsādividhānaṃ supta eva janārdane iti vihitatvāt vuṣṇusvāpāntāvadhikameva | tadavadhistu kārtikaśukladvādaśyeva kārtikyāṃ śukladvādaśyāṃ kurute bodhanaṃ hariḥ iti vacanāt | ata eva śrīmatkiraṇe kṛttikāśuklanavamyāmeva pavitraniyamāvadhirityādiṣṭaṃ (yathā hi caturo māsānniyamena nayet khaga |) avadhiṃ kārtikīṃ kṛtvā navamīṃ śukla eva tu || iti | ata eva tattithiparyantameva yathāsaṃbhavaṃ yathāruci cāturmāsyādi vratagrahaṇaniyamo grāhyaḥ | p. 504) etanniyamaprakāraśca śrīmatpauṣkarādāvuktaḥ yathā saṃkalpya caturo māsāṃsthānamāśritya vāñchitam | kāryo niyamitaistaistu mṛdbhasmādiparigrahaḥ | ārdracchedamathādhvānaṃ gururanyatra varjayet | iti | śrīmanmohaśūrottaraśruterapi na gantavyaṃ sahasrākṣa pavitretvavivarjite | visarjite tu gantavyaṃ svecchaṃ vai yatra rocate || iti | tatra pakṣāntaramāha (yatheṣṭam) iti | (guruṇā'diṣṭaṃ vā) iti | atra paramāvadhitvenoktakālāt pūrvaṃ yathoktakālavyatirekeṇa guruṇā svayaṃ yo niyamakālāvadhiruddiṣṭaḥ sopi vā grāhyaḥ ityavaseyam | evaṃ śrīmatsomaśaṃbhupaddhativyākhyākāreṇa nirvarṇitam || agnyādhārasya devasya pavitrāropaṇakramaṃ vrūte (kuṇḍāntikam) iti | p. 505) (pavitrāṇi) ātmatatvādipavitrāṇi | taduktaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ pāvakasthe śivepyevaṃ pavitrāṇāṃ catuṣṭayam iti | (vyāhṛtīrhutvā) iti | atra bhūrādyāhuti catuṣṭayaṃ deyamityavaseyam || 290- balidānādividhiḥ || (kri) (80) paridhiviṣṭarasthebhyassapavitraṃ balindatvā niruddhyāntarbaliṃ bahirbaliñca sapavitrandatvā, stotra vandanapūrvaṃ sakalīkṛtya, gurave siddhāntapustakebhyaśca pavitrandatvā, maṇḍalasthaṃ śivaṃ saṃpūjya, karma nivedya, kṣamāpayitvā, liṅgasthaṃ kuṃbhasthañca saṃpūjya, lokapālān yāgarakṣāyai sāvadhānān saṃbhāvya || (226) (pra) atha balidānādividhiḥ (paridhi) ityādi (saṃbhāvya) ityantam | p. 506) (gurave) iti | atra pañcabrahmamantreṇa pavitraṃ deyam | tathā śrīmatsuprabhede pañcabrahmaṇācāropyamācāryasya pavitrakam | śiṣyasya tu ṣaḍaṃgena anyeṣāṃ hṛdayena tu || iti || sadasyapūjāvidhiḥ || (kri) (42) yathāśakti bhojanācchādanādibhirdīkṣitān saṃpūjya, dīnāndhakṛpaṇānāthabālavṛddhakṛśāturāṃśca santoṣya, anena dānena prīyatāṃ me sadāśiva iti brūyāt || (227) (pra) atha sadasyapūjāmāha (yathāśakti) ityādinā (brūyāt) ityantena | (yathāśakti) yathā vibhavam | (bhojanācchādanādibhiḥ) bhojanavastracittādibhiḥ | (dīkṣitān) śivadīkṣāsaṃpannān | (dīnāndhakṛpaṇādīṃśca) kṛpaṇaḥ daridraḥ kṛpaṇo durvidho dīnaḥ ityamaraḥ | p. 507) bālavṛddhādirādiśabdārthaḥ | (prīyatām) priyaṃ kuryāt | (brūyāt) ucyatām || bhojanavidhiḥ || (kri) (42) tataśśiṣyaissaha bhuñjīta || (228) (pra) atha tadanantara karaṇīyamāha (tataḥ) ityādinā (bhuñjīta) ityantena || (292) ekāhapakṣe dvitīyadina karaṇavidhiḥ || (kri) (43) aparedyuḥ snātvā, sandhyānnirvartya, śivāt pavitrāṇyāhṛtya, pūrvadinavat śuddhapātre nidhāya, aṣṭapuṣpikayā devaṃ saṃpūjya visṛjya, nityāhnikadvayaṃ nirvartya, naimittika sandhyāpūrvaṃ pūrvadinavat sūryapūjādiśivapūjāntaṃ karma virvartya, vahnisthamapi saṃpūjya, mantratarpaṇaṃ p. 508) vidhāya, caruṃ vipācya saṃpādya [saṃpātya] nivedya sūryādīnāṃ yathāpūrvaṃ pavitrāṇyāropya śivāyāpi [śivāyati] dravyanivedanapūrvaṃ pūrvavat pavitrāṇyāropya, japāntaṃ karma [japāntakarmaṃ] nirvartya vahnisthamapi santarpya, caruṃ nivedya, prāyaścittārthaṃ mūlena vā astreṇa vā aghoreṇa vā śataṃ hutvā, pūrṇāṃ vidhāya || (229) (pra) athāṃginaṃ pavitramabhidhāya idānīmekāhapakṣe dvitīyadinakaraṇīyānyāha (aparedyuḥ) ityādinā (vidhāya) ityantena | adyātrāhnyatha pūrve'hnītyādau pūrvottarāparāt | tathādharānyānyataretarāt pūrvedyurādayaḥ ityamaraḥ || karmasamarpaṇavidhiḥ || (kri) (44) bhuktikāmo bhagavan mamāstu phalasādhakamiti vrataṃ śivāya samarpayet | muktikāmastu karmedanmāstu me nātha p. 509) bandhakamiti karma nivedya || (220) (pra) atha karmasamarpaṇavidhinnirūpayati (bhuktikāmaḥ) ityādinā (nivedya) ityantena | (bhuktikāmaḥ) bhautikaḥ | (muktikāmastu) naiṣṭhikaḥ | (bandhakam) mokṣapratibandhakam | (nivedya) iti | atra viśeṣārghyajalena oṃ hāṃ hauṃ śivāya svāhā iti mūlamantreṇa śivasya varadahaste nivedayediti bodhyam | tathā śrīrāmanāthapaddhatyāṃ praṇavaṃ hṛdayaṃ mūlaṃ śivāyeti padantataḥ | pūjāhomādikaṃ svāhetyuccāryārghyodakānvitam || mudrayodbhavayā karma varahaste nivedayet | iti || yāgavisarjanakramaḥ || 292- (kri) (45) vahnisthāya naivedyācamana candanatāṃbūlāni bhasmacandanaṃ kṛtvā, vahnau praviśya, aṣṭapuṣpandatvā, p. 510) natvārghyandatvā, nāḍīyogena vahnisthaṃ bhagavantaṃ maṇḍalasthe śive saṃyojya, vahnermantrān saṃhṛtya, dvādaśāntaṃ nītvā, nissṛtya, svahṛdi sanniveśya, vahniṃ vyāhṛtibhissantarpya, tadapi visarjayet || yadvā caṇḍapūjānte tadapi saṃpūjya, yathāśakti hutvā visarjayet | sūryādīnāṃ maṇḍapārcitānāṃ paridhiviṣṭarasthebhyo baliṃ datvā, udvāsya baliṃ datvā stotravandanapūrvaṃ sakalīkṛtya, maṇḍalasthamapi kuṃbhasthe saṃyojya, kuṃbhāstravarddhanyoḥ mantrān saṃhṛtya, yāgeśvare saṃyoja, sāpekṣaṃ kṣamasveti visarjayet | tato devañcāṣṭapuṣpikayā saṃpūjya, adhikaraṇānurūpaṃ sāpekṣaṃ nirapekṣaṃ vā visṛjya, sūryañca yathārhaṃ visṛjet | tato dikpāladvārapālādīn vailomyena visṛjya || (222) p. 511) (pra) atha yāgavisarjanakramamatidiśati (vahnisthāya) ityādinā (visṛjya) ityantena | (maṇḍalasthe śive saṃyojya) iti | tatra viśeṣasannidhānaṃ saṃbhāvyetyarthaḥ | (mantrān) saṃhitāmantrān | (visarjayet) iti | atra svābhiṣekārthaṃ kalaśasthaṃ sāmānyasannidhānaṃ śivaṃ sāpekṣameva visṛjedityavaseyam | yaduktaṃ prāk avabhṛthāntamatra bhagavastvayā sthātavyamiti vijñāpya iti | sveṣṭaliṅgastha śivasya sāpekṣavisarjanamāha (tataḥ) iti | (devam) sveṣṭaliṅgasthitaśivam | (yathārham) yathocitam | adhikaraṇānurūpamiti yāvat | lokapālādivisarjanakramamāha (tataḥ) iti | (dikpālādīn) iti | ādiśabdena maṇḍape pūjitasarvadevatāgrahaṇam | ato gurugaṇeśādīn pūjākramaviparyāsena nirapekṣitaṃ visṛjedityarthaḥ || p. 512) caṇḍeśapūjāvisarjanabhūtaśuddhiprakāraḥ || (kri) (46) devāt pavitrāṇi yathānyāyamāhṛtya [nyāyamāghṛtya?] 293- maṇḍale sthaṇḍile vā caṇḍeśvaramārāddhya, pavitrāṇi samāropya, nirmālyaṃ sapavitraṃ datvā, taṃ vijñāpayet yatkiṃcidvārṣikaṃ karma kṛtaṃ nyūnādhikaṃ mayā | tadastu paripūrṇaṃ me caṇḍanātha tavājñayā || iti | tadanu tañca stutvā, caṇḍāgnau caṇḍeśvaramārāddhya, śataṃ hutvā, visṛjya, andhakūpādike nirmālyaṃ prakṣipya, pavitrāṇyagnau dagdhvā, tamubhayato vyāhṛtihomapūrvamagniñca brahmādīṃśca visarjayet | tato bhūmiṃ gomayena saṃśoddhya, ācamya sakalīkṛtya, punardevaṃ saṃsnāpya pūjayet || (222) p. 513) (pra) atha yāgavisarjanakramamākhyāya caṇḍeśvarapūjātadvisarjana bhūtaśuddhiprakāramudāharati (devāt) ityādinā (saṃśoddhya) ityantena | (devāt) sveṣṭaliṃgādhikaraṇasthaśivāt | (pavitrāṇi samāropya) iti | śuddhapavitrāṇi sandhāryetyarthaḥ | tadabhihitaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ caṇḍeśaravivahnīnāṃ śivavat sūtrasaṃpadi iti | (nirmālyam) paryuṣitapūjayā caṇḍārthamavatārya sthāpitaṃ puṣpamālādikam | atra nirmālyaśabdena īśādavaropitasya pavitrasyāpi siddheḥ punastadgrahaṇaṃ āropitaśuddhapavitrāyāpi tasmai nirmālyapavitrāropaṇamavaśyaṃ kāryamiti jñāpanāyetyavaseyam | caṇḍeśvaraṃ prati vijñāpana prakāramāha (yat kiñcit) iti | (vārṣikam) varṣe bhavam | sugamamanyat | p. 414) (tam) caṇḍeśvaram | (ubhayataḥ) sthaṇḍilakuṇḍābhyām || atha caṇḍanātha yajanādividhānamabhidhāya tadanantara karaṇīyavidhimabhidhatte (ācamya) ityādinā (pūjayet) ityantena | (devaṃ saṃsnāpya) iti | atra śivaṃ sveṣṭaliṃgastha pavitrāropaṇāya kṛtaparyuṣitapūjitatvānnirmālyapariśodhanārthaṃ sveṣṭaliṃgaṃ nityavat sthāpayitvā pūjayediti boddhyam | taduktaṃ somaśaṃbhucaraṇaiḥ snāpayitvā śivaṃ yajet iti || 298- sadyodhivāse kartavya kramaḥ || (kri) (47) sadyo'dhivāse sūryādīnāṃ maṇṭapārcitānāṃ pūrvoktakrameṇa gandhapavitradānānantaraṃ śuddhapavitraṃ samarpya [datvā], devasyāpi gandhapavitradānāt [devasyā gandha-] paścāt aṣṭapuṣpandatvā, śuddhapavitrāṇyāropya, vahnāvapi p. 515) gandhapavitraśuddha pavitrāṇyadhiropya, śeṣaṃ [-pavitrāṇyapi nivedya aiṣaṃ] pūrvavatkṛtvā, pūrvoktavat yāgaṃ visṛjet || (223) (pra) atha sadyo'dhivāse kartavyakramamācaṣṭe (sadyaḥ) ityādinā (visṛjet) ityantena || pañcagavyaprāśanavidhiḥ || (kri) (47) tataśśuddhyarthaṃ pañcagavyaṃ prāśayet || (228) (pra) atha tadanantara karaṇīyamāha (tataḥ) ityādinā (prāśayet) ityantena | atrāvasare śivakuṃbhāstravarddhanīsthajalaiḥ śiṣyo'bhiṣicyatāmityavaseyam | tathā śrīmanmṛgendre pavitrāvasāne tato visṛjya caṇḍeṣṭiṃ vidhāyāvabhṛthaṃ bhajet iti | pūrvamuktañca sāpekṣaṃ kṣamasveti visarjayet iti || gurupūjāvidhiḥ || (kri) (49) guruśśiva ivābhyarcyo vastravittavibhūṣaṇaiḥ | p. 516) tuṣṭena gurunāthena tuṣṭo bhavati śaṃkaraḥ || samagraṃ [saṅgrahaṃ ca samaṃ tasya] sakalaṃ tasya kriyākāṇḍādi vārṣikam | yasya tuṣṭo gurussamyagityāha parameśvaraḥ || (225) (pra) atha gurupūjāmāha (guruḥ) ityādiślokadvayena | ślokārthaḥ spaṣṭaḥ || pavitrakaraṇasya gurusannidhau kartavyatvam || (kri) (50) pañcayojanasaṃsthopi śiṣyaḥ pavitraṃ [pavitra] gurusannidhau nirvartayet [nivṛttayet] || (226) (pra) atha etatpavitrakaraṇaṃ gurusannidhāveva kāryamityāha (pañca) ityādinā (nirvartayet) ityantena || gurusannidhyabhāve pavitrakaraṇa prakāraḥ | (kri) (52) tataḥ paraṃ dūrasthito'śaktaścet svasāntānikaiḥ jyeṣṭhādibhissaha nirvartayet | tadabhāve svayameva nirvartayet || p. 517) parameśvarāparākhyākhyāto jagati [jagatī] yo guruḥ | tenāghoraśivākhyena pavitravidhirīritaḥ || (227) iti parameśvarāpara nāmadheya śrīmadaghoraśivācārya viracitāyāṃ kriyākramadyotikāyāṃ pavitrāropaṇavidhissamāptaḥ || (pra) atha gurusannidhānābhāve pavitrakaraṇaprakāramāha (tataḥ) ityādinā (nirvartayet) ityantena || atha etatpavitra prakaraṇopasaṃhāraḥ (parameśvara) ityādyekaślokena | subodhaḥ ślokārthaḥ || iti śrīmatkamalālayanivāsi bhaktādhyakṣasantāna prabhavatyāgarājācāryātmajanirmalamaṇiguruviracitāyā- masphuṭārthaprakāśikāyāṃ prabhāsamākhyāyāṃ kriyākramadyotikāvyākhyāyāṃ pavitravidhissamāptaḥ || p. 518) śivamastu || damanavidhiḥ || 297- (kri) (2) ye punarna kariṣyanti damanaṃ parva mānavāḥ | teṣānte caitramāsotthaṃ dattaṃ puṇyaphalaṃ mayā || iti śravaṇāt caitramāsapūjāpuṇyaphalālābhabhayāt tantrāntara vihitamapi damanotsavavidhiṃ sādhakāśśraddadhate tacchraddhālūnāṃ pavitravadyāgaṃ kuryāt | udyānagataṃ gṛhagataṃ vā damanaṃ gatvā saṃbodhayet | yathā astreṇa saṃprokṣya, saṃhitāyā saṃpūjya, haraprasādasaṃbhūta tvamatra sannidhībhava | śivakāryaṃ samuddiśya netavyo'si śivājñayā || iti | sapañcāṃgaṃ damanaṃ agnisannidhiṃ nītvā, saṃpātya nivedayet | śivasya paścime damanamūlaṃ mṛdañca sadyenādadīta | uttare vāmena nālaṃ dhātrī phalaṃ dakṣiṇe rūpiṇā patraṃ bhasma, prācyāṃ tatpuruṣeṇa puṣpaṃ dantadhāvanārthaṃ kāṣṭhaṃ, p. 519) aiśānyāṃ gāyatryā phalaṃ candanañca nivedya, sapañcāṅgaṃ damanamañjalau gṛhītvā vijñāpayet arpito'smīha deveśa sadyaḥ kāle tvayā prabho | kartavyantu yathā lābhaṃ pūrṇaṃ parva tavājñayā || iti | devasya mastake mūlena saṃyojya, aṣṭapuṣpaṃ datvā, tataḥ oṃ hāṃ hauṃ ātmatatvādhipataye śivāya namaḥ om hāṃ hauṃ vidyātatvādhipataye śivāya namaḥ oṃ hāṃ hauṃ śivatatvādhipataye śivāya namaḥ oṃ hāṃ hauṃ sarvatatvādhipataye śivāya namaḥ oṃ hāṃ hauṃ makhaṃ pūraya pūraya śivāya namaḥ iti krameṇa devasya mastake saṃyojya, nivedya, bhagavannatiriktaṃ vā hīnaṃ vā yanmayā kṛtam | sarvaṃ tadastu saṃpūrṇaṃ parva dāmanakaṃ mama || 298- iti vijñāpya, agnyādibhyo'pi damanaṃ nivedya, vijñāpya, yāgaṃ visṛjet || (228) p. 520) iti parameśvarāparanāmadheya śrīmadaghoraśivācārya viracitāyāṃ kriyākramadyotikāyāṃ damanavidhissamāptaḥ || (pra) yo'nugrahaṃ vaṭamahīruhamūlabhāge sthitvā karoti yamināmamumānamayya | leśādyathāmati śivāgamayuktiyuktāṃ dāmārcanakramavidhervivṛtiṃ vidhāsye || atha itthaṃ vārṣikaṃ nityāṅgabhūtaṃ pavitrāropaṇa vidhimabhidhāya damanapūjāmabhidhātuṃ tatkaraṇe hetumāha (ye punaḥ) ityādinā (śraddadhate) ityantena | ye punarityādikārikā damanaṃ prati parameśvaravākyam | (tantrāntara vihitamapi) svacchandabhairavatantravihitamapītyarthaḥ | tadabhihitaṃ śrīmatsomaśaṃbhucaraṇaiḥ svacchanda bhairave tantre yadyapīdamudāhṛtam | tathāpīha samānatvāt siddhāntepyupayujyate || iti | p. 521) anena miśrācāro na kartavyaḥ ityādi vākyabhayādetadakartavyamityākāṃkṣā parihṛtā | (sādhakāḥ) iti | sādhayanti bhogamokṣāvityācāryādaya ityarthaḥ | (śraddadhate) śraddhāṃ kurvanti | atra damanotsavākaraṇe caitramāsapūjā damanarūpabhairavasya syāt tatastanmāsapūjādi phalalābhāya damanārcanamavaśyaṃ karaṇīyamiti tātparyam || athādhivāsanamāha (tat) ityādinā [etaccihnitāḥ pratīkā adhomudrita mūle nopalabhyante | ato'numīyate vyākhyānusārī] (svapet) ityantena | (tacchraddhālūnām) damanotsavaśraddhāvatām | (pavitravat) pavitreṇa tulyam | (yāgam) maṇḍapapūjādikam | damanakāmantraṇaprakāraḥ kathyate (udyānagatam) ityādinā (sapañcāṅgam) pañcāṃgasahitam || p. 522) mūlapāṭho'nyādṛśa iti | sa ca tatra tatra kośeṣvanviṣyadbhirapyasmābhirneyatā kālenālaṃbhi | yadītaḥ paramapi kutracillabhyeta tadā granthāvasāne mudrāpyeteti boddhyam || 299- pañcāṃgānyatra mūlanālapatrapuṣpaphalasaṃjñāni | (saṃpādya) damanasya saṃpātasaṃskāraṃ vidhāyetyarthaḥ | etatsaṃskārānantarakaraṇīyānyāha (śivasya) iti | vijñāpanapurassaraṃ gandhadamanāropaṇakramamāha (sapañcāṃgam) iti | avaśiṣṭadamanakāvasthāpanaprakāramāha (śeṣam) iti | (kuṃbhe) kuṃbhasthaśive | (nivedayitvā) rakṣasveti nivedaya | samīpe niveśayedityāśayaḥ | anantara karaṇīyamāha * (pavitra) iti | atha evamaṃgabhūtaṃ damanādhivāsanamabhidhāya prātaḥ kṛtyādi pūrvamaṃgino damanāropaṇasya prakāramāha * (prātaḥ) p. 523) ityādinā (vijñāpya) ityantena | yāgavisarjanamāha (yāgaṃ visṛjet) iti | athopasaṃhāraḥ (iti) iti || iti śrīmatkamalālayanivāsi bhaktādhyakṣasantānaprabhavatyāgarājā- cāryātmajanirmalamaṇiguru viracitāyāmasphuṭārtha prakāśikāyāṃ prabhāsamākhyāyāṃ kriyākramadyotikā vyākhyāyāṃ damanavidhissamāptaḥ || ########### END OF FILE #######