#################################################### MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0 Catalog number: M0409 Uniform title: parātriṃśikāvivaraṇa Secondary title: The Parātrimshikā with commentary. The latter by Abhinavagupta Commentator : abhinavagupta Description: K.S.T.S. volume 18 Notes: Data entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S.G. Dyczkowski. Revision 0: April 28, 2017 Publisher : Kashmir and Jammu Research Dept. Publication year : 1918 Publication city : Bombay Publication country : India #################################################### p. 1) oṃ tatsatsvaprakāśānandavapuṣe śivāya namaḥ | atha śrīparātriṃśikāgranthaḥ | śrīmadabhinavaguptācāryakṛtatattvavivekākhyavyākhyopetaḥ | vimalakalāśrayābhinavasṛṣṭimahā jananī bharitatanuśca pañcamukhaguptarucirjanakaḥ | tadubhayayāmalasphuritabhāvavisargamayaṃ hṛdayamanuttarāmṛtakulaṃ mama saṃsphuratāt [abhinavasṛṣṭau - śuddhādhvarūpāyāṃ mahaḥ - pāripūrṇyalakṣaṇaṃ tejo yasyāṃ sā vimalakalāśrayā - paravimarśasārā jananī śaktiḥ tathā pañcamukheti - pañcaśaktipūritābhilāṣaḥ ākāṅkṣaṇīyavirahāt bharitatanuḥ - pūrṇasvabhāvo janakaḥ śivaḥ tadubhayeti - tatsāmarasyātmanaḥ saṃghaṭṭāt sphuritabhāvaḥ ullasitasattāko yo bahirullilasipāsvabhāvo visargaḥ sa prakṛtiḥ yatra tādṛśam anuttarāmṛtakulaṃ svātantryarūpaṃ mama hṛdayaṃ saṃsphuratāt iti - sarvatrātra hyahaṃ - śabdo bodhamātraikagocaraḥ | iti mīmāṃsāvākyena mameti bodhasya hṛdayaṃ sattādāyi svātantryalakṣaṇaṃ jagadānandādiśabdavācyaṃ pāramārthikaṃ vastu saṃsphuratāt - samyak vikasatāt svātantryarahito hi bodho'bodha eva tena yat bodhasya abodhalakṣaṇaṃ srvātantryarāhityaṃ tat apāsya bodhatayā sphuratāt ityarthaḥ | atha ca abhinavaguptasya vimalābhidhānā jananī narasiṃhagupto janaka iti prasiddhiḥ | asya padmasya vyākhyāvistarastu tantrālokaviveke'sti tata eva draṣṭavyam |] || 1 || p. 2) yasyāmantarviśvametadvibhāti bāhyābhāsaṃ bhāsamānaṃ visṛṣṭau | kṣobhe kṣīṇe'nuttarāyāṃ sthitau tāṃ vande devīṃ svātmasaṃvittimekām [yasyāmantariti pratibimbalakṣaṇopetatvāt atiriktatve'pi anatiriktatayā ityarthaḥ | bāhyābhāsamiti idantābhāsaṃ viśvaṃ vibhāti | kṣobha iti idantābhāsalakṣaṇe kṣīṇe sati svātmasaṃvittiṃ-svasminneva ātmanaiva saṃvittiḥ prakāśo yasyāḥ tām - iti anuttarāsvarūpakathanam | vande samāviśāmi |] || 2 || naraśaktiśivātmakaṃ trikaṃ hṛdaye yā vinidhāya bhāsayet [antaḥsthitameva bahiḥ prakaṭayedityarthaḥ |] | praṇamāmi parāmanuttarāṃ nijabhāsāṃ [svīyaśaktīnām |] pratibhācamatkṛtim || 3 || jayatyanarghamahimā vipāśitapaśuvrajaḥ | śrīmānādyaguruḥ śaṃbhuḥ śrīkaṇṭhaḥ parameśvaraḥ || 4 || p. 3) nijaśiṣyavibodhāya [anyaśāstranairapekṣyaṃ vibodho yathā syāttadartham |] prabuddhasmaraṇāya [anyaśāstreṇa ye prabuddhāsteṣāṃ smaraṇāya |] ca | mayābhinavaguptena śramo'yaṃ [bhramaḥ - śāstralakṣaṇaḥ |] kriyate manāk || 5 || śrīdevī uvāca anuttaraṃ kathaṃ deva sadyaḥ kaulikasiddhidam | yena vijñātamātreṇa khecarīsamatāṃ vrajet || 1 || parameśvaraḥ pañcavidhakṛtyamayaḥ satatam [satataṃ - sṛṣṭayādinirbhāse'pi |] anugrahamayyā parārūpayā śaktyā ākrānto vastuto'nugrahaikātmaiva nahi śaktiḥ śivāt bhedamāmarśayet | sā ca śaktiḥ lokānugrahavimarśamayī prathamataḥ parāmarśamayyā paśyantyā āsūtrayiṣyamāṇānantaśaktiśatāvibhinnā [bahiranudbhinnā ityarthaḥ |] p. 4) prathamataraṃ paramahāmantramayyām adeśakālakalitāyāṃ saṃvidi nirūḍhā tāvat paśyantyudbhaviṣyaduktipratyuktyavibhāgenaiva vartate | saiva ca sakalapramātṛsaṃvidadvayamayī satatameva [satatameveti paśyantyādyāvirbhāve'pi |] vartamānarūpā tatastu paśyantī yadyat [yadyat - iṣyamāṇādi vastujatam |] abhīpsitaṃ tattadeva samucitakāraṇaniyamaprabodhitaṃ [kāraṇam - icchādi |] bodhasūtramātreṇa vimṛśati yathā [paśyantī hi sarvasya sāmānyabhūriti katha. tatrecchādikramaṃ iti āśaṅkā tatra sphuṭapratītyai dṛṣṭāntamāha yathā iti |] anekabhāvābhāvajñānasaṃskārasaṃskṛtāyā mecakadhiyaḥ [nīladhiyaḥ |] smṛtibījaprabodhakaucityāt [sadṛśādṛṣṭacintādyekatamasya smṛtibodhakasya satvāt |] kiṃcideva smṛtirvimṛśati nahi prathamajñānakāle bhedotra [paśyantyām iṣyamāṇādinā bhedasyāprathanāt |] p. 5) asphurat yatra vācyavācakaviśeṣayoḥ abhedaḥ madhyamā punaḥ tayoreva vācyavācakayoḥ bhedamādarśya sāmānādhikaraṇyena [tādātmyena |] vimarśavyāpārā vaikharī tu tadubhayabhedasphuṭatāmayyeva - iti tāvat vyavasthāyāṃ svasaṃvitsiddhāyāṃ [tatra sphuṭabhedasya svānubhavasiddhatvāt na pramāṇagamyametaditi bhāvaḥ |] yaiva parāvāgbhūmiḥ saiva māyīyaśabdaśaktiparamārthasvabhāvāsāṃketikākṛtakapāramārthikasaṃskārasāra a vakṣyamāṇanayena mantravīryabhūtāṃśacoditā taduttaraṃ paśyantyādidaśāsvapi vastuto vyavasthitā tayā vinā paśyantyādiṣu aprakāśatāpattyā jaḍatāprasaṅgāt | tatra [tatreti prathamatarabhuvi | idam ityādi-krameṇa nirvikalpa-savikalpadeśakālānāṃ svarūpanirdeśaḥ |] ca idam evam atra idānīm - ityādibhedakalanā na kācit tata eva ca paramahāmantravīryavisṛṣṭirūpāyā [paśyantyā ityarthaḥ |] ārabhya vaikharīprasṛtabhāvabhedaprakāśaparyantaṃ yat iyaṃ [iyaṃ parā vāgbhūmiḥ |] svacamatkṛtimayī p. 6) svātmanyeva prakāśanamaye viśramya sphurati tadevaṃ sphuritamavicchannatāparamārtham aham iti | tadetat agre sphuṭībhaviṣyati | tanmadhya eva tu paśyantyāṃ yatra bhedāṃśasyāsūtraṇaṃ yatra ca madhyamāyāṃ bhedāvabhāsaḥ tatra ubhayatra jñānakriyāśaktimaye rūpe sadāśiveśvarasāre [śakti-śaktimatorabhedopacārāt jñānaśaktimān sadāśivaḥ udgiktakriyāśaktirīśvara iti |] saiva aham iti camatkṛtiḥ antaḥkṛtānantaviśvedantācamatkṛtipūrṇavṛttiḥ tat paśyantīmadhyamātmikā svātmānameva [anudbhinnodbhinnedantālakṣaṇaṃ svaṃ rūpamityarthaḥ |] vastutaḥ parasaṃvidātmakaṃ vimṛśati paraiva ca saṃvit devī ityucyate | iyatā paśyantyādisṛṣṭikrameṇa bāhyanīlādiparyantena svavimarśānadātmanā krīḍanena [svecchayā harṣānusārī spandaḥ krīḍā tātparyeṇātra sarvamayasarvottīrṇasvarūpakathanamevābhiprāyaḥ |] p. 7) sarvottīrṇatvena sarvotkarṣāvasthiteḥ bhagavato bhairavasya tathā [tathā-sarvotkarṣeṇa |] sthātumicchayā vijigīṣātmanā iyadanantajñānasmṛtisaṃśayaniścayādivyavahārakaraṇena sarvatra ca bhāsamāne nīlādau tannīlādyātmabhāsanarūpeṇa dyotanena sarvaireva tadīyaprakāśāveśaiḥ tatpravaṇaiḥ stūyamānatayā [yaduktam stutyākhyaṃ nāsti vastvanyadvyāpakātparameśvarāt | sarvottirṇādirūpeṇa śivo'hamiti hi stutiḥ || iti |] yathecchaṃ ca deśakālāvacchedena sarvātmatāgamanena [na cātra deśakālāvacchedena sarvātmatāgamanena iti viruddhaṃ śaṅkyaṃ yato yo hi vyāpakaḥ so'vaśyaṃ sarvadikṣu sarvakāleṣu vartate na tu dikkālādyanavacchedena sarvātmatā | uktaṃ hi śrīsomānandapādaiḥ dikkālādilakṣaṇena vyāpakatvaṃ vihanyate | avaśyaṃ vyāpako yo hi sarvadikṣu sa vartate || iti | dikkālādyanavacchinnānantacinmātramūrtaye | svānubhūtyekamānāya namaḥ śāntāya tejase || iti tatrabhavadbhartṛharipādairyatsarvātmatāyā lakṣaṇaṃ kṛtaṃ tadetadanena nirākṛtam |] ata eva mukhyato p. 8) bhairavanāthasyaiva devatvamiṣyate tacchaktereva bhagavatyā devīrūpatā | yaduktam - divu krīḍāvijigīṣāvyavahāradyutistutigatiṣu | tathā ca evaṃ- vidhamukhyapāramaiśvaryamayadevatvāṃśāṃśikānugrahāt viṣṇuviriñcyādiṣu [yathā hi anyatrācāryābhinavaguptapādairnirṇītam evaṃ tāttveśvare varge līne sṛṣṭau punaḥ pare | tatsādhakāḥ śiveṣṭā vā tatsthānamadhiśerate || brāhmī nāma parasyaiva śaktistāṃ yatra pātayan | sa brahmā viṣṇurudrāyā vaiṣṇavyāderataḥ kramāt || iti |] devatāvyavahāraḥ | evaṃ bhagavatī paśyantī madhyamā ca svātmānameva yadā vimṛśati ahameva parāvāgdevatāmayī evamavocam iti tadā tena rūpeṇa ullasanmāyārambhatayā [iyaṃ dvayī hi idantābhāsalakṣaṇā ato māyārambhaṇam ityarthaḥ |] svātmāpekṣatayā tanmāyīyabhedānusārāt tāmeva parābhuvaṃ svātmamayīṃ p. 9) bhūtatvena [sāmānyabhūtakālatvena |] abhimanvānā bhedāvabhāsaprāṇanāntarbahiṣkaraṇapathavyativartinītvāt parokṣatayā [akṣebhyo yat paraṃ tat parokṣam iti parokṣalakṣaṇam |] sūryādisaṃcārāyattadinavibhāgakṛtādyatanānavacchedāt [brahmaloko hi merūrdhvavartī sūryastu adhovartī iti kathaṃ tatrādyatanatvavyavahāraḥ sūryādisaṃcāreṇa paricchidyate ityarthaḥ |] brahmaṇo'nekakalpasaṃmitamahaḥ tato'pi viṣṇuprabhṛteḥ [tadūrdhvavartitvāt |] antaśca prāṇacārādau [bāhyadine saśataṣaṭkaikaviṃśasahasraprāṇacārāstatraiva ṣaṣṭayabdodaya iti svayamūhyam |] prāṇīyaśatasahasrāṃśe'pi aharvyavahāraḥ - iti avasthitaṃ kālpanikaṃ ca adyatanatvam akālpanike saṃvidvapuṣi katham (?) iti nyāyāt bhūtānadyatanaparokṣārthaparipūraṇāt parokṣottamapuruṣakrameṇa vimṛśet ahameva sā parāvāgdevīrūpaiva sarvavācyavācakāvibhaktatayā evamuvāca iti tātparyam p. 10) supto'haṃ kila vilalāpa iti evameva upapattiḥ | tathāhi - tām atītāmavasthāṃ na smarati prāgavedyatvāt idānīṃ puruṣāntarakathitamāhātmyāt ativilāpagānādikriyājanitagadgadikādidehavikriyāveśena vā tadavasthāṃ camatkārāt pratipadyate nahi apratipattimātrameva etat mattaḥ supto vā ahaṃ kila vilalāpa iti madasvapnamūrchādiṣu hi vedyaviśeṣānavagamāt parokṣatvaṃ parāvasthāyāṃ tu vedyaviśeṣasya abhāva eva - iti kevalamatra vedakatādātmyapratipattyā turyarūpatvāt madādiṣu tu mohāveśaprādhānyāt - iti iyān viśeṣaḥ parokṣatā tu samānaiva | evaṃ sarva eva pramātā guruśiṣyādipade anyatra vā vyavahāre sthitaḥ sarvakālameva yatkiṃcit kurvāṇaḥ enāmeva saṃvidamanupraviśya sarvavyavahārabhājanaṃ bhavati ataḥ tāmeva vastuto vimṛśati devī uvāca iti yāvaduktaṃ syāt ahameva satataṃ sarvamabhedena p. 11) vimṛśāmi parābhūmau anyathā paśyantīmadhyamābhūmigaṃ sphuṭamidaṃ prathanaṃ na syāt tāvadeva uktaṃ bhavati devī uvāca iti | evameva purastāt bhairava uvāca iti mantavyam | tatrāpi hi svaparaśaktyavibhāgamayo bhairavātmaiva ahamuvāca - ityarthaḥ | kevalaṃ śaktipradhānatayā sṛṣṭisvabhāvākhyāmarśe aham iti ucito devīparāmarśaḥ śaktimatpradhānatayā saṃhārāveśavimarśe maha-a iti bhairavarūpacamatkāraḥ | sphuṭayiṣyate ca etat | etacca [pūrvoktaṃ sarvaṃ saṃgṛhya āha etacceti |] paśyantīmadhyamābhuvijñānaśaktimayyāmeva parasyā icchāśaktimayyāḥ saṃvido vimarśanaṃ tadeva ca sarvārambhaparyantaśāstraprayojanam ata eva jñānaśaktāveva sadāśivamayyāṃ pūrvottarapadavākyakramollāsāt vāstavaparamahāmantravīryavimarśa eva dakāra- ekāra-vakāra-yakāra-ukāra-vakāra-ākāra-cakāra-bhakāra-aikāra- p. 12) repha-akāra-vakāra-akārādipadavākyayojanā | uktaṃ ca svacchandatantre guruśiṣyapade sthitvā svayaṃ devaḥ sadāśivaḥ | pūrvottarapadairvākyaistantraṃ [guruśiṣyapade iti śivaśaktilakṣaṇe | tantramiti vimarśalakṣaṇaṃ śāstram |] samavatārayat || iti | evaṃ ca anugrahaśaktiḥ satataṃ sarvapramātṛṣu anastamitaiva [saṃvidameva anupraviśya vyavahārabhājanaṃ bhavati ityukteḥ |] - iti saiṣa ṣaḍardhasāraśāstraikaprāṇaḥ para eva saṃbandhaḥ [yaduktam śivasya paripūrṇasya parasyāmitatejasaḥ | tacchraktiścaiva sādākhyā svecchākartṛtvagocaraḥ || sattvaṃ tena ca saṃprāptaṃ saṃbandhaṃ prathamaṃ viduḥ | avāntarācca yogena sādākhyāt kramaśaḥ punaḥ || prāpto'nanteśadevena dvitīyastena kīrtitaḥ | tṛtīyastu punardevi śrīkaṇṭhe nandinā saha || dvābhyāṃ devāttu sa tvevaṃ tena divyaḥ prakīrtitaḥ | ṛṣīṇāṃ ca samāsena nandinā pratipāditam || caturthastad bhagavatā divyādivyaḥ prakīrtitaḥ | vyākyānakramayogena vidyāpīṭhaprapūjane || śiṣyācāryasvarūpeṇa pañcamastvitaretaraḥ | iti pañcaprakāro'yaṃ saṃbandhaḥ parikīrtitaḥ || iti | atra ca aikātmyasyaiva bhedagandhasyāpi vigalanāt sarvasarvātmatālakṣaṇapūrṇatvāt para eva saṃbandha iti |] | atra anuttare saṃbandhāntarāṇāṃ p. 13) mahadantarāla-divyādivyādīnāmuktopadeśena paraikamayatvāt | taduktaṃ trikahṛdaye nityaṃ visargaparamaḥ svaśaktau parameśvaraḥ | anugrahātmā sraṣṭā ca saṃhartā [visargaparama iti tadekalagnaḥ ahamiti sraṣṭṭarūpaḥ tadvaiparītyena saṃhartṛrūpaḥ |] cāniyantritaḥ || iti | evam amunā krameṇa sadoditatā evaṃparamārthamayatvāt parameśvarasya cittattvasya yadeva avibhāgena antarvastu sphuritaṃ tadeva paśyantībhuvi varṇa-pada- vākyavibibhājayiṣayā parāmṛṣṭaṃ madhyamāpade ca bhedena sthitaṃ vastupūrvakaṃ saṃnannaṃ yāvat vaikharyantam anuttaraṃ katham ityādi bhinnamāyīya-varṇa-pada- vākyaracanāntam | etadeva tadanupalakṣyaṃ bhairavavaktraṃ sṛṣṭiparāmarśātmakam anuttarāhaṃbhāvasārākārākārarūpaśiva-śaktisaṃghaṭṭasamāpattikṣobhātmakaṃ 14) trikaśāstraprasarabījaṃ dhruvapadaṃ maulikaṃ sarvajīvatāṃ jīvanaikarūpam ata eva vyavacchedābhāvāt sthānanirdeśādyayogāt [nanu ca itthaṃ hi paratantranīti - yat ādau kaścit bhakto'nugrāhyajanāvedanapūrvakaṃ devībhairavayoḥ sthānanirdeśaṃ karoti yathā svacchatdādau kailāsaśikharāsīnamityādi ihāpi tat ata vacitameva iti kiṃ na kṛtam (?) ata evāha vyavacchedābhāvādityādi | na ca etat sthānādikathanaṃ sthūlapakṣe eva yujyate nāntārūpatāyām iti mantavyam | kailāsetyādāvap isūkṣmārthasyaiva kathanīyatvāt tathāhi - ke mūrdhanye brahmavile elā sphurantī śaktiḥ tasyām āsaḥ āsanam uparisthitiḥ yasya vyāpinīsamanātmanaḥ śikharasya sarvādhvoparivartinaḥ padasya tat kailāsaśikharaṃ tatra āsīnaṃ taduttīrṇaṃ prakāśatatvamiti ||] sthānādipūrvakatvaṃ nopapannam | vastu ca praśnataduttararūpaṃ satatoditameva prathamamavibhāgamayam tena etāvadeva atra tātparyam - svātmā sarvabhāvasvabhāvaḥ svayaṃ prakāśamānaḥ svātmānameva svātmāvibhinnena p. 15) praśnaprativacanāt (nena) praṣṭṭaprativaktṛsvātmamayena ahantayā camatkurvan vimṛśati - iti ahameva evaṃ-vicitracamatkārecchuḥ tathā jānanneva tathaiva bhavāmi - iti yāvat tāvadeva devī uvāca anuttaraṃ katham ityārabhya bhairava uvāca śṛṇu devi iti madhyato yāvat ityetad rudrayāmalam iti | yadvā sarvāṇi pañcasrotaḥprabhṛtīni śāstrāṇi yāvat laukiko'yaṃ vyavahāraḥ sa eṣa uktaḥ paraḥ saṃbandhaḥ | gopyamupadeśasāraṃ sadyo bhairavapadāvahaṃ satatam | abhinavaguptena mayā-vyākhyātaṃ praśnasarvasvam || śiṣyahitaparatayā tu idameva saṃgṛhya abhidadhmaḥ | sarveṣu vyavahāreṣu jñeyaṃ kāryaṃ ca yadbhavet | tatparasyāṃ turyabhuvi gatabhedaṃ vijṛmbhate || bhedāsūtraṇarūpāyāṃ paśyantyāṃ kramabhūjuṣi | antaḥsphuṭakramāyoge madhyāyāṃ tadvibhedabhāk || p. 16) madhyā paśyantyatha parāmadhyāsyābhedato bhṛśam parokṣamiva tatkālaṃ vimṛśenmattasuptavat || jāhaṇakuṇahajahiṃ śihapahila-u-uśiasabvo vialiaro-oviamva-ijāṇibja ukā abvaīṇajo-antihi majjiabhedasphurantu kāmeṇa āsariseiṇaoava isocciareccabhereṇamatu-ujimaṇi avatthavahiaṇusaṃdeikhanena || evameva etadanuttaratvaṃ nirvakṣyati - iti | taduktaṃ śrīsomānandapādaiḥ pañcavidhakṛtyatatparabhagavadbhairavabhaṭṭārakasya prathamaśāktaspandasamanantaram | ityādi nijavivṛtau | tadgranthinirdalanārtha [arthasya sphuṭānuktiḥ granthiḥ tasya nirdalanaṃ vivekaḥ |] eva ayamasmākaṃ tacchāsanapavitritānāṃ yatnaḥ | uktaḥ saṃbandhaḥ | abhidheyaṃ trīśikā iti tisṛṇāṃ śaktīnām icchā-jñāna-kriyāṇāṃ p. 17) sṛṣṭyādyudyogādināmāntaranirvācyānām [sṛṣṭisthitisaṃhāratirodhānānugrahāḥ sṛṣṭyādayaḥ tathā udyogādayaḥ udayāvabhāsavarvaṇakālagrāsasvarūpaviśrāntayaḥ ityādināmāntarairnirvaktumarhāṇām iti |] īśikā īśvarī īśanā ca īśitavyāvyatirekeṇaiva [karmāṃśānupraveśayogāt tadavyatirekitvam |] bhāvinī - iti etacchaktibhedatrayottīrṇā tacchaktyavibhāgamayī saṃvidbhagavatī bhaṭṭārikā parā abhidheyam tadyogādeva ca idamabhidhānaṃ trīśikākhyam | triṃśakā ityapi guravaḥ paṭhanti akṣaravādasāmyāt va niruktamāhuḥ - tisraḥ śaktīḥ kāyati - iti triṃśakā na tu triṃśacślokayogāt triṃśikāḥ etāvato'pi [etāvata iti saśatasahasradvayasaṃkhyākalpa ityarthaḥ |] triṃśakārthatvāt | tathāhi śrītantrasāre triṃśakārthastvayā proktaḥ sārdhakoṭipravistaraḥ | iti | abhidhānābhidheyayośca para eva saṃbandhaḥ tādātmyāt - iti uktaprāyam | prayojanaṃ ca sarvapramātṝṇāṃ p. 18) vibhoḥ paraśaktipātānugrahavaśotpannaitāvadanuttarajñānabhājanabhāvānām itthaṃ nijasvarūpahṛdayaṅgamībhāvena nijāmodabharakrīḍābhāsitabhedasya nikhilabandhābhimatatattvavrātasya svātmacamatkārapūrṇāhantātādātmyabhairavasvarūpābhedasamāveśātmikā jīvata eva muktiḥ | prāṇadehādibhūmāveva hi antarbahiṣkaraṇaviṣayāyāṃ preraṇākhyāyām udyogabalajīvanādirūpāyāṃ rūḍhasya bandhābhimatebhyo muktiḥ - iti gīyate | truṭite'pi hi māyīye saṃskāramātre keyaṃ muktivācoyuktiḥ kimapekṣayā vā (?) iti taduktaṃ śrīspande iti vā yasya saṃvittiḥ krīḍātvenākhilaṃ jagat | sa paśyan satataṃ yukto jīvanmukto na saṃśayaḥ || iti | sphuṭībhaviṣyati ca etat avidūra eva | jahi jahi dhāva-i jaṃkuṇa tahi tahi viaviakā-u | acchāta upariuṇaviapāya ihala-iphalasivaṇā-o || p. 19) tadanena svasaṃvedanena prayojanameva atra sakalapumarthaparyavasāam - iti prayojanaprayojanānavakāśaḥ [yaduktaṃ stotre phalaṃ kriyāṇāmathavā vidhīnāṃ paryantatastvanmayataiva deva | phalepsavo ye punaratra teṣāṃ mūḍhā sthitiḥ syādanavasyayaiva ||] | uktānyeva saṃbandhābhidheyaprayojanāni | atha granthārtho vyākhyāyate | anuttaram iti na vidyate uttaramadhika. yataḥ yathā hi tattvāntarāṇi ṣaṭtriṃśat anāśritaśivaparyantāni parabhairavabodhānupraveśāsāditatathābhāvasiddhīni saṃvidamadhikayanti naivaṃ parā paripūrṇā parabhairavasaṃvit [svavyatiriktamanyat kimapi na adhikayati |] tasyāḥ sadā svayamanargalānapekṣaprathācamatkārasāratvāt | tathā na vidyate uttaraṃ praśnaprativacorūpaṃ yatra yata eva hi mahāsaṃvitsindhoḥ ullasadanantapratibhāparyantadhāmna p. 20) ullāsyapraśnapratibhānādipātraṃ bhavati śiṣyaḥ tadeva vastutaḥ tattvaṃ satatoditam - iti kimiva ācāryīyamuttaramanyat syāt | uttaraṇam uttaro bhedavādābhimato'pavargaḥ sa hi vastuto niyatiprāṇatāṃ nātikrāmati | tathāhi prathamaṃ śarīrāt prāṇabhūmāvanupraviśya tato'pi buddhibhuvamadhiśayya tato'pi spandanākhyāṃ jīvanarūpatāmadhyāsya tato'pi sarvavedyaprakṣayātmaśūnyapadamadhiṣṭhāya tato'pi sakalamalatānavatāratamyātiśayadhārāprāptau śivatvavyaktyā aṇurapavṛjyate āropavyarthatvāt - iti | īdṛśa eva nābhihṛtkaṇṭhatālubrāhmabhairavabilādyadhiṣṭhānakramaprāpta p. 21) ūrdhvataraṇakrama [tathā sṛṣṭikrameṇa tantrāloke saṃvinmātraṃ hi yacchuddha. prakāśaparamārthakam | tanmeyamātmanaḥ projbhaya viviktaṃ bhāsate nabhaḥ || sa eva khātmā meye'smin bhedite svīkriyonmukhaḥ | patan samucchalattvena prāṇaspandādisaṃjñitaḥ || tenāhuḥ kila saṃvit prāk prāṇe pariṇatā tathā | antaḥkaraṇatattvasya vāyurādhāratāṃ gataḥ || iyaṃ sā prāṇanāśaktirāntarodyogadohadā | spandaḥ sphurattā viśrāntirjīvo hṛt pratibhā matā || sā prāṇavṛttiḥ prāṇādyaiḥ rūpaiḥ pañcabhirātmasāt | dehaṃ yat kurute saṃvitpūrṇastenaiva jāyate || iti | iyaṃ yathāprasūti layabhāvanayā ūrdhvakramaṇam || 48 īdṛśamiti prahyakṣatayā vyavacchedaḥ tādṛśamiti parokṣatayā vyavacchedaḥ iti |] uttaraḥ tathā uttaranti ata iti uttaro bandhaḥ uttaraṇamuttaro mokṣaḥ tat evaṃvidhā uttarā yatra na santi uttaraṃ ca śabdanaṃ tat sarvathā īdṛśaṃ [48] tādṛśam iti vyavacchedaṃ kuryāt tat yatra na bhavati avyavacchinnam idam anuttaram | idam ityapi hi vyavacchinnottaravyavacchedaprāṇameva - iti vyavacchedakatvāt vikalpātmaiva p. 22) ata eva yāvadanuttare rūpe pravivikṣuḥ māyīyaḥ pramātā tāvat kalpita eva viśeṣātmani tatra tu avikalpitaṃ yat avinābhāvitadvinā kalpitarūpāsphuraṇāt tadeva vastuto'nuttaram | tatra hi bhāvanādeḥ anupapattireva vastutaḥ - iti bhāvanākaraṇojjhitatvamuktaṃ [yathā śrīsomānandapādaiḥ bhāvanākaraṇābhyāṃ kiṃ śivasya saptatoditeḥ | sakṛjjñāte suvarṇe kiṃ bhāvanākaraṇādinā || sarvadā mātṛpitrāditulyadārḍhyena satyatā | ekavāraṃ pramāṇena śāstrādvā guruvākyataḥ || jñāte śivatve sarvasthe pratipattyā dṛḍhātmanā | karaṇena nāsti kṛtyaṃ kvāpi bhāvanayāpi vā || iti ||] na tu anupayuktita eva tat īdṛśamanuttaraṃ vyavahāravṛttiṣvapi evameva - iti | taduktaṃ mayaiva stotre vinata iva nabhasyāvicchidaiva pratanu patanna vibhāvyate jalaughaḥ | p. 23) upavanataruveśmanīdhrabhāgādyupadhivaśena tu lakṣyate sphuṭaṃ saḥ || tadvat parabhairavo'tisaukṣmyād anubhavagocarameti naiva jātu || atha deśākṛtikālasanniveśasthitisaṃspanditakārakatvayogāḥ | janayantyanubhāvinīṃ citiṃ te jhaṭiti nyakkṛtabhairavīyabodhāḥ || ityādi | tathā ca vakṣyate uttarasyāpyanuttaram iti | vyākhyāyate ca etat | evameva narātmanaḥ śāktamuttaraṃ tato'pi śāmbhavaṃ tathā teṣvapi bhūtatattvātmamantreśvaraśaktyādibhedena svātmanyeva uttarottaratvaṃ bhūtādiṣvapi pṛthivyādirūpatayā jāgrata uttaraṃ svapnaḥ tataḥ suptaṃ tatasturyaṃ tato'pi tadatītaṃ jāgradādiṣvapi svātmanyeva caturādibhedatayā uttarottaratvam | tadetat śrīpūrvapañcikāyāṃ p. 24) mayaiva vistarato nirṇītam iha anupayogāt granthagauravāt ca na vitatya uktam | tat īdṛśamauttarādharyadvaitasaṃmohādhāyi uttaratvaṃ tathā viprarājanyavaiśyaśūdrāntyajātivibhāgamayam ūnādhikatvaṃ yatra na syāt bhāvaprādhānyamuttaraśabdasya | uttarāḥ paśyantyādyāḥ śaktayaḥ aghorādyāḥ parādyāḥ [parasūkṣmasthūlarūpatayā paśyantī madhyamā vaikharīti vyavasthitāḥ etena ca krameṇa icchājñānakriyārūpāḥ śaktayaḥ | adhiṣṭhātṛlakṣaṇā aghora- ghorāśca śaktayaḥ | parādisvarūpam yathā anyatra - yayā idaṃ śivādidharaṇyantam avikalpasaṃvinmātratayā vibharti ca paśyati ca bhāsayati ca parameśvaraḥ sā asya parāśaktiḥ | yayā darpaṇahastyādivat bhedābhedābhyāṃ sā parāparā yayā parasparaviviktatayā bhedena sā aparā | etat tritayaṃ yayā ātmani kroḍīkāreṇa anusaṃdhānātmanā grasate sāpi paraiva kālakarṣiṇīśabdāntaranirdiṣṭā iti |] tā yatra na syuḥ nuda preraṇe ityasya nodanaṃ nut tayā taraṇaṃ dīkṣākrameṇa taraḥ śiṣyacaitanye guruḥ caitanyaṃ p. 25) preryate [ātmano grahaṇaṃ kuryāddīkṣākāle gururdhiyā | iti nītyā aprabuddhe śiṣyacaitanye svakīyaṃ prabuddhaṃ caitanyaṃ preryate iti |] tena haṃsaprāṇādiśūnyaviṣuvatprabhṛtisthānabhedaparipāṭyā sakale niṣkale'pi vā pūrṇāhutiyojanikādisthityā [yojaniketi yathoktaṃ tantrasāre tattvaśuddhi - śivayojanārūpā dīkṣā iti |] mokṣadāṃ dīkṣāṃ vidhatte tat atra caitanyasya svaprakāśasya vyāpino deśakālākāraviśeṣāviśeṣitasya kathaṅkāram [atra krameṇa hetupūrvaḥ saṃbandhaḥ kāryo yatha - yata ākārāviśeṣitaḥ kathaṃ sakale niṣkale vā iti yato vyāpī kathaṃ yojanaṃ yato deśakālāviśeṣitaḥ kathaṃ mokṣadāṃ vidhatta iti yataśca svaprakāśaḥ svatantraśca kathaṃ vidhānaṃ tatra saṃbhavet | tatra bhogamokṣaprāptyarthaṃ sakalaniṣkalayogaḥ kevalaṃ mokṣaprāptyarthaṃ niṣkala eveti dīkṣākramaḥ |] imā viḍambanāḥ (?) tat evaṃvidho nudā preraṇena taraḥ taraṇaṃ yatra na bhavati tat anuttaram | yat vakṣyate evaṃ yo vetti tattvena tasya nirvāṇagāminī | dīkṣā bhavati * * * * * * * * * * * (?) || iti | aniti śvasiti iti kvipi an-aṇuḥ ātmā dehapuryaṣṭakādiḥ tathā ananaṃ jīvanam p. 26) an dehādyantargataiva bhinnabhinnaśaktyādyahantāśūnyaprāyā jīvanākhyā vṛttiḥ yaḥ śūnyapramātā [nannāma hi idaṃ mātṛmānameyatrayātmaviśvābhedena avabhāsamānaṃ prakāśatattvam icchādiśaktyaviśeṣitaṃ tadeva svasvātantryāt svātmani svāvibhāgenāvasthitaṃ viśvātmameyamavavibhāsayiṣayā ātmanaḥ pṛthakkṛtya sarvasmāt uttīrṇo'ham ityāmarśanena sakalabhāvaśūnyatvāt nirāvaraṇarūpatayā nyapramātā ityāgameṣu āmnātaḥ | śūnyatvaṃ cātra sakalabhāvakṣayāt na tu saṃvido'pi tathātve ca sarvamanelamūkaṃ syāt | uktaṃ ca anyatra sarvālambanadharmaiśca sarvatattvairaśeṣataḥ | sarvakleśāśayaiḥ śūnyaṃ na śūnyaṃ paramārthataḥ || iti |] iti abhihitaḥ tasyaiva uttaratvaṃ sarvataḥ paramārthatayā ādhikyaṃ yatra- bhairavaikamayatvāt jaḍājaḍabharite jagati jaḍaiḥ jīvadekamagnaiḥ sthīyate [atrāyaṃ bhāvaḥ ghaṭo mama sphuratīti ko'rthaḥ madīyaṃ sphuraṇaṃ spandanamāviṣṭo madrūpatāmāpanna eva cinmayatvāt | uktaṃ ca śrīmadutpaladevaprabhupādaiḥ evamātmanyasatkalpāḥ prakāśasyaiva santyamī | jaḍāḥ * * * * * * * * * * * * * * (?) || iti | ye'pi anye jaḍebhyo jīvanta iti prasiddhāḥ teṣāmapi śarīraprāṇapuryaṣṭakaśūnyākārāstāvat jaḍā eveti teṣāmapi kimucyate evaṃ ca sati ghaṭaśarīraprāṇapuryaṣṭaka-sukha-tadabhāvarūpaṃ sat yallagnaṃ bhāti tadeva jīvarūpabhūtaṃ satyam | tathā īśvarapratyabhijñāyām tathāhi jaḍabhūtānāṃ pratiṣṭhā jīvadāśrayā | iti |] p. 27) jīvatāṃ ca jīvanaṃ nāma prāguktaṃ jñānakriyārupamekaṃ pārameśvaryaṃ sarveṣāṃ paratrāpi hi svavat dehādireva [ajīvanta iti jīvanta iti ca āpāta evābhāti na tu saṃvidrūpe ityarthaḥ |] pṛthaktayā bhāti | yat punaḥ prāṇanaṃ tat abhedenaiva svaprakāśam etadeva ca paramārthaḥ | yaduktaṃ śrīmadutpaladevapādaiḥ jñānaṃ kriyā ca bhūtānāṃ jīvatāṃ jīvanaṃ matam | iti | tathā ca jīvanaṃ jñānakriye eva iti | a iti ca yā iyam amāyīyāśrautanaisargikamahāprakāśaviśrāntanistaraṅgacidudadhisvātma- camatkārarūpā śāktollāsamayaviśvāmarśanarūpaparipūrṇāhaṃbhāvaprathamaparyavasāno- bhayabhūmigā [śāktollāsamayī prathamabhūmiḥ - ahamiti viśvāmarśamayī pūrṇāhaṃbhāvabhūmiḥ paryavasānabhūmirityarthaḥ |] kalā tasyā eva vakṣyamāṇanayena yā iyaṃ nut visargantatā tasyā eva taraḥ plavanaṃ - sarvoparivṛttitvaṃ yatra | p. 28) avidyamānā deśakālagamanāgamanādidvaitasāpekṣā nut preraṇā kramātmakakriyāmayī yatra tat anut ākāśādi lokaprasiddhyā tato'pi sātiśayamanuttaram tasyāpi [anuttarasyatiśayamevāha tasyāpītyādinā |] hi ākāśādeḥ saṃyogighaṭādicitropādhivaśāt samavāyiśabdādiyogāt ca syādapi īdṛśī sakramā kriyā | saṃvittattve tu sarvato'navacchinnapūrṇasvātantryaiśvaryasāre vicchinnacamatkāramayaviśrāntyā svīkṛtaśaṅkyamānopādhibhāvasakaledantāspadabhāvapūgaparipūritāhamātmani nirābhāse sadābhāsamāne svīkārābhāsīkṛtānābhāse idantābhāsatadanābhāsasāradeśakālāpekṣakramābhāvāt akramaiva svātmavimarśasaṃrambhamayī matsyodarīmatādiprasiddhā vimarśābhidhā p. 29) kriyā iti tadeva anuttaram atiśayamātre tamapo vidhiḥ dvivacanavibhajyopapade atra tarap | tatra ayaṃ śuklo'yaṃ śuklaḥ ayamanayoḥ atiśayena śuklaḥ iti vākye'yamarthaḥ - anayoḥ śuklayoḥ madhyāt atiśayena ayaṃ śuklaḥ śuklataraḥ eṣāṃ tu śuklānāmayamatiśayena śuklaḥ iti ko'yamadhiko'rthaḥ tathāhi - ayaṃ prāsādaḥ śuklaḥ ayaṃ paṭaḥ śuklaḥ ayaṃ haṃsaśca śuklaḥ eṣāṃ sātiśayaḥ śuklatamaḥ iti tatra prāsādo'pi śuklaḥ paṭo'pi śuklaḥ iti kimiva adhikamuktaṃ syāt tamapi pratyaye evaṃvidhavākyakaraṇamayuktameva na ca tarapaḥ tamap adhikamatiśayamabhidadhyāt evaṃ tāvat tu syāt - avivakṣite pratiyogiviśeṣe tamapprayogaḥ pratiyogiviśeṣāpekṣāyāṃ tu tarap pratiyogyapekṣaiva p. 30) dvivacanavibhajyopapadārthaḥ eka eva hi pratiyogī bhavet anayoḥ ayaṃ śuklo'tiśayena iti na tṛtīyaḥ pratīyate pratīyate nirdhāraṇārthena prathamasyaiva pratiyogitvāvagateḥ | na ca dviprabhṛtyapekṣā bhavati ekasya yugapat ekaikāpekṣā matā - iti tasya krameṇa nādhiko'rthaḥ kaścit | tāratamyam iti tu prayogaḥ kramātiśaye'vyutpanna eva rūḍhaḥ na tu tarap-tamappratyayārthānugamāt tāryaṃ tāmyam ityādyapi hi syāt | tadalam akāṇḍe śrutalavakauśalaprathanena | iha tu uttarakramikapratiyogyapekṣāyāṃ anuttamam ityapi prayoge ayameva arthaḥ | tathāhi āgamāntare adyāpi yanna viditaṃ siddhānāṃ bodhaśālinām | na cāpyaviditaṃ kasya kimapyekamanuttamam [adyāpīti samyakprakāśasamāpattau siddhānāmiti paraśaktipātavaśonmipitaguruśāstrasaṃpradāyānām ata eva bodhaśālināṃ svātantryākhyabodhamūlavimarśaśālināṃ yanna viditaṃ svayameva tathādhārādheyobhayasvarūpatvāt vedyatayā na jñātam tathā kasyāpi sāmānyajanasya na ca aviditaṃ tena vinā kasyāpi siddhyanupapatteḥ jñātameva jñānārham ata eva āpāte virodhirūpatvāt kimapīti - sarvotkṛṣṭamityarthaḥ |] || p. 31) iti | evaṃ svātantryasārākalitakriyāśaktiśarīramanuttaram | taduktamutpaladevapādaiḥ sakramatvaṃ ca laukikyāḥ [laukikyā iti hastotkṣepaṇāpakṣepaṇādirūpāyāḥ | kālaśaktita iti ābhāsavicchedanapradarśanasāmarthyarūpāt pārameśvarāt śaktiviśeṣāt | śāśvatyā iti atyaktaprācyasvabhāvāyāḥ | prābhavyā iti prabhvavyatirekiṇyāḥ | atrāyaṃ tātparyārthaḥ - laukikajñānavyavahāramūlajñātṛjñeyaprakāśane sāmarthyaṃ jñānaśaktirdevasya tataiva saṃyojanādisvatantratātmā vimarśaśaktireva kriyā sā tu vedyacchāyācchuraṇam acchatvādavacchedakam abhyupayatī kramavatī bhāti vastuto'kramatvepi iti kālānavacchedāt tāvat akramatvaṃ sthitameva iti kimatrocyate unmiṣite'pi vedyagrāme māyāpramātṛpadamadhyāsīno'pi bhagavān yāvadeva bāhyābhyantararūpavedyakulaṃ svātmani prakāśasyātmaviśrānti | iti idamityasya vicchinna | ityādinayena viśramayati prasate tāvat tanniṣṭho'vabhāsanakramo'pi grasta eveti ahamiti yā saṃyojanādicitritasamastabhāvaprakāśopasaṃhāraparyantadaśā viśeṣavimarśalakṣaṇā kriyā sā niṣkramaiveti ||] kriyāyāḥ kālaśktitaḥ | ghaṭate na tu śāśvatyāḥ prābhavyāḥ syātprabhoriva || iti | tat vyākhyātamidamanuttaraṃ ṣoḍaśadhā | yaduktaṃ sāraśāstre anuttaraṃ tadhṛdayaṃ hṛdaye granthirūpatā | granthiṃ ṣoḍaśadhā jñātvā kuryātkarma yathāsukham || p. 32) iti | tathā hṛdaye yaḥ sthito granthiḥ * * * * * * * * (?) | ityādi | tat īdṛk anuttaraṃ kena prakāreṇa kimuttararūpaparityāgena uta svit anyathā (?) - iti [sāmānyavicchedako viśeṣaḥ prakāraḥ | uttararūpeti viśvottīrṇasvarūpeṇa anyatheti viśvamayasvarūpeṇa svīkārāt | ] | kaśca ayaṃ prakāraḥ - yadanuttaraṃ sarvamidaṃ [jñānajñeyabhedena dvidhaiva jagat |] hi jñānajñeyajātaṃ sarvata eva anyonyaṃ bhedamayaṃ virodhamupalabhate tataśca idam auttarādharyaṃ bhavedeva - iti kasmiṃśca prakāre mokṣe eva kiṃ vā bandhābhimate'pi [kiṃ muktāveva īdṛśamanuttarasvarūpamupalabhyate kiṃ vā bandhābhimate saṃsāre'pi iti apiśabdasyāyaṃ bhāvaḥ yat saṃsāro'sti na tattvataḥ iti prokta nītyā vastuto'saṃbhavī saṃsāro mohanīśaktivaśādbandhatayābhimato'pi iti |] (?) - iti thamupratyayasya vibhaktiviśeṣārthāniyamena prakaramātre vidhānāt prakāramātraviṣaya eva ayaṃ praśnaḥ | deva iti vyākhyātam | kulaṃ sthūlasūkṣmaparaprāṇendriyabhūtādi - samūhātmatayā kāryakāraṇabhāvāt ca | yathoktam p. 33) saṃhatyakāritvāt iti | tathā kulaṃ bodhasyaiva āśyānarūpatayā [śivātmā khalu prakāśaḥ śaktisadāśivādiparipāṭhyanusāreṇa bhūtapañcakaparyantaḥ styānībhavati veditṛsvabhāvanyagbhāvāt vedyatotkarṣātmakaṃ kāṭhinyaṃ styānībhavanaṃ tathā ca sati tadeva svātmani bandhatayābhimanyate paśujana iti | āśyānatāyāmapi na svasvarūpaṃ kadācit parityajati himamiva jalatvamityāha nahītyādinā | uktaṃ ca mahārthamañjaryām styānasya kriyāvaśādikṣurasasyeva śivaprakāśasya | guḍapiṇḍā iva pañcāpi bhūtāni madhuratāṃ na muncanti || iti |] yathāvasthānāt bodhasvātantryādeva ca asya bandhābhimānāt | uktaṃ hi kula saṃstyāne bandhuṣu ca (ghā. bhvā. pa.) iti | nahi prakāśaikātmakabodhaikarūpatvāt [bodhaikarūpatvāditi viśuddhacinmayapramātraikātmyamanujjhatāmeva bhāvānāṃ prakāśa upapadyate tena jñānaśaktimūlatvāt smaraṇavikalpādīnāmapi ityameva mantavyam | uktaṃ ceśvarapratyabhijñāyām vartamānāvabhāsānāṃ bhāvānāmavabhāsanam | antaḥsthitavatāmeva ghaṭate bahirātmanā || iti |] ṛte p. 34) kimapi eṣāmaprakāśamānaṃ [aprakāśamānamiti nīlāderarthajātasya nīlādirūpataiva yadi prakāśamānatā na punararthaśarīrottīrṇā prakāśamānatā tarhi yathā jñānānutpāde sarvān prati tannīlameva bhaṇyate na kaṃcidvā prati vastuto vā svāmayeva tannīlaṃ parasya paraniṣṭhatānupapatteḥ svātmanyapi vā na nīlaṃ nāpi anīlaṃ prakāśānugraheṇa vinā vyavasthānāyogāt tathā aprakāśamānatāpi iti aprakāśamānatāprasaṅgoparatiḥ |] vapurupapadyate tatra kule bhavā kaulikī siddhiḥ - tathātvadārḍhyaṃ parivṛttya ānandarūpaṃ hṛdayasvabhāvaparasaṃvidātmakaśivavimarśatādātmyaṃ [hṛdayasvabhāveti spandasvabhāvaḥ |] tāṃ siddhiṃ dadāti anuttarasvarūpatādātmye hi kulaṃ tathā bhavati | yathotam vyatireketarābhyāṃ [svasattāyāmanyābhāvaḥ anyābhāve svasya bhāva iti vyatirekānvayau |] hi niścayo'nyanijātmanoḥ | vyavasthitiḥ pratiṣṭhāya siddhirnirvittirucyate || iti | sadya iti śabdaḥ samāne ahani ityarthavṛttiḥ uktanayena [kālpanikaṃ ca adyatanatvam akālpanike saṃvidvapuṣi kathaṃ syāt ityukto nayaḥ |] ahno'navasthitatvāt samāne p. 35) kṣaṇe ityatra arthe vartate | samānatvaṃ ca kṣaṇasya na sādṛśyam apitu tattvaparyavasāyyeva evameva sadyaḥśabdāt pratītiḥ | atastasminneva kṣaṇe iti vartamānakṣaṇasya sāvadhāraṇatvena bhūtabhaviṣyatkṣaṇāntaranirāse tadubhayāpekṣakalanāprāṇāṃ vartamānasyāpi kālatāṃ nirasyeta yato yāvadidaṃ parameśvarasya bhairavabhānoḥ raśmicakrātmakaṃ nijabhāsāsphāramayaṃ kulamuktam tat ca etat antarmukhaparabhairavasaṃvittādātmyalakṣaṇaṃ nirodhameti tadā tadeva paramānandāmṛtāsvādamayamadeśakālakalitam anuttaraṃ dhruvaṃ visargarūpaṃ satatoditaṃ | taduktaṃ śrīvādyatantre saṃrudhyaṃ [etadeva atra saṃrodhanaṃ yat nīlāderarthajātasya āśyānasya dehaprāṇādipramātṛtābhimānena vedyatotkarṣāt tannimajanāt tasyāpi prakāśaikamagnatvamuktanayena |] raśmicakraṃ svaṃ pītvāmṛtamanuttamam | kālobhayāparicchinnaṃ vartamāne sukhī bhavet || p. 36) iti | vistāritaśca vistarato'nyatra mayaiva kālobhayāparicchedaḥ | tathā kulāt prāṇadehādeḥ āgatā siddhiḥ bhedaprāṇānāṃ nīlasukhādīnā niścayarūpā tāṃ dadāti iti - śarīrādayo [yadetat saṃkṣepeṇoktaṃ tadeva vivṛṇvan āha śarīrādayo hityādi | ayamatra bhāvaḥ - yadāhuranye dharmādharmasambandhādeva sarvo vyavahāraḥ tenaiva icchāguṇena karaṇāni acetanānyapi svasvakāryeṣu pravartante na punastadadhiṣṭhānāditi śaṅkā | jhagitīti na tu icchādivyavadhānenetibhāvaḥ |] hi jhagiti anuttaradhruvavisargavīryāveśena akālakalitena prāṇādimadhyamasopānāroheṇaiva bhāvānāṃ tathātvaniścayarūpāṃ siddhiṃ vidadhate | yathoktam api tvātmabalasparśāt puruṣastatsamo bhavet [parapramāturananyāpekṣasvātantryalakṣaṇāt īśvarasamo bhavatīti |] | (spa0 u0 1-8) iti | tathā karaṇānīva dehinām | (spa0 u0 2-10) iti | tathā kule śivaśaktyātmani saṃnihite'pi siddhiruktaneyana jīvanmuktatāmayī samabhilaṣitāṇimādiprasavapadaṃ [aṇimā mahimā caiva laghimā garimā tathā | prāptiḥ prākāmyamīśitvaṃ vaśitvaṃ cāṣṭasiddhayaḥ || iti hi siddhayo'trābhedasārā eva mantavyā iti | tathāhi citsvarūpa eva sarvāntarbhāvakṣamatvādaṇimā vyāpakatvānmahimā bhedamayagauravābhāvāt laghimā viśrāntisthānatvāt prāptiḥ viśvavaicitryagrahaṇāt prākāmyam akhaṇḍitatvādīśitvaṃ sarvaṃsahatvādvaśitvaṃ yatrakāmāvasāyitvaṃ ca iti yatra siddhayaḥ satyataḥ paripūrṇatayā vidyante iti ||] p. 37) tāṃ sadyaḥ anākalitameva bhāvanākaraṇādirahitatvenaiva dadāti | yaduktaṃ śrīsomānandapādaiḥ | bhāvanākaraṇābhyāṃ kiṃ śivasya satatoditeḥ [bhāvanākaraṇābhāve satatoditatvameva hetuḥ tattadrūpābhāsepi tadeva hetuḥ |] | iti | tathā ekavāraṃ [ekavāramiti yathā tantrāloke gurorvākyādyuktipracayaracanonmārjanavaśāt samāśvāsācchāstraṃ prati samuditādvāpi kathitām | vilīne śaṅkābhre hṛdayagaganodbhāsimahasaḥ prabhoḥ sūryasyeva spṛśata caraṇān dhvāntajayinaḥ || iti | pramāṇeneti svayamūhitena |] pramāṇena śāstrādvā guruvākyataḥ | p. 38) jñate śivatve sarvasthe pratipattyā dṛḍhātmanā || karaṇena nāsti kṛtyaṃ kvāpi bhāvanayāpi vā | iti | kule [kule śivaśaktisaṃghaṭṭātmani yā visisṛkṣā saiva antaḥsthitavatī bahiraunmukhyarūpā visargalakṣaṇā śaktiḥ |] jātā siddhiḥ śākta- hādirūpaprasaraṇāt ārabhya bahirbhāvapaṭalavikāsaparyantaṃ bhedāvabhāsanā tāṃ dadāti tadeva hi anuttaraṃ mahāprakāśātma antaḥkṛtabodhamayaviśvabhāvaprasaram anuttaratvādeva niratiśayasvātantryaiśvaryacamatkārabharāt bhedaṃ vikāsayati | nahi aprakāśarūpaṃ bhāvavikāsaprakāśe kāraṇaṃ bhavet prakāśātmakaṃ cet nūnaṃ tat parameśvarabhairavabhaṭṭārakarūpameva - iti kimapareṇa [atrāyaṃ māyāprakṛtiparamāṇvādiḥ yadi prakāśarūpaṃ tarhi kṛtaṃ taduktyā yadi ca na tathāpi alabdhasattākaṃ svātmani kathaṃ paratra kāraṇatāmiyāditi |] vāgjālena | tathā yena anuttareṇa viśeṣeṇa jñātā mātrā mānena pramātmanā trāṇaṃ pālanaṃ patitvaṃ yāsāṃ pramātṛpramāṇaprameyapramitirūpāṇāṃ tā mātrā vijñātā p. 39) yena tat vijñātamātraṃ | tathā viśeṣeṇa pratipattidārḍhyabandhena yat jñātaṃ tat vibhātameva na punaḥ bhāvanīyaṃ sakṛdvibhātātmatvāt | tathā jñātamātraṃ jñātameva jñeyaikarūpatvāt na tu kadācit jñātṛrūpaṃ ghaṭādi tathā jñātā jñeyarūpā bhedamayī iyaṃ māyā tadubhayaṃ vigataṃ yatra tat vijñātamātraṃ ghaṭādayo yatra jñātrekarūpatvena svaprakāśātmānaḥ yatra ca māyā na prabhavati tena vijñātamātreṇa | khe brahmaṇi abhedarūpe sthitvā carati - viṣayamavagamayati tathā hānādānādiceṣṭāṃ vidhatte svarūpe ca āste iti khecarī antarbahiṣkaraṇatadarthasukhādinīlādirūpā tathāhi vedyavedakabhāvānullāsipade śūnye saṃvinmātradṛgullāse saṃvedyagatāntaraikyarūpadiśyamānabhedollāse sphuṭabhedodreke ca krameṇa vyomacarī-gocarī-dikcarī-bhūcarībhūtā yāḥ śaktayaḥ p. 40) tā vastuta uktanayena svabhāvacarakhecarīrūpaśaktyavibhaktā eva - ityekaiva sā [sā hi parameśvarasya svarūpādabhinnā śaktirekaiva tāttvikī idamiti parāmarśabhedamātrajanmanā nānārūpavibhaktabhāvabhedena avabhāsamānā satī bahutvenāpi vyapadeśamarhatīti | śaktiśabdena ca vyaktivyapadeśaḥ parameśvarācchaktimato bhedābhāvapratipādanameva prayojanamiti |] parameśvarī śaktiḥ | yaduktam śaktayo'sya jagat kṛtsnaṃ śaktimāṃstu maheśvaraḥ | iti | tataḥ strīliṅgena nirdeśaḥ nahi ātmano manasaḥ indriyāṇāṃ bāhyānāṃ ca bhedaviṣayasya vyavasthāpanaṃ vyavasthā ca yujyate - abhisaṃdhānadyayogāt aprakāśatvāt ca saiva khecarī kāmakrodhādirūpatayā vaiṣamyena lakṣyate tasyāḥ samatā sarvatraiva paripūrṇabhairavasvabhāvāt aṇumātramapi avikalānuttarasvarūpāparijñānameva cittavṛttīnāṃ vaiṣamyaṃ sa eva ca saṃsāraḥ [saṃsāro gamanāgamanādirūpaḥ | tadeva draḍhayati apūrṇeti | apūrṇābhimananaṃ dvividham ekaḥ prakāśasya svātantryahānirūpaḥ dvitīyaḥ svātantrayā bodharūpaḥ tatraikatvena vyapadeśaḥ svasvarūpāpahānerekatvāt |] p. 41) apūrṇābhimānena svātmani aṇutvāpādanāt āṇavamalasya tadapūrṇarūpaparipūrṇākāṅkṣāyāṃ [* * * * * * * * (?) abhilāṣo malo'tra tu | iti nītyā |] bhedadarśanāt māyākhyasya [bhinnavedyaprayātraiva māyākhyaṃ janmabhogadam | kartaryabodhe kārmaṃ tu māyāśaktyaiva tattrayam || iti ] malasya tacchubhāśubhavāsanāgraheṇa kārmamalasya ca ullāsāt [iyatparyantam aṇumātramapi ityādyeva upodbalitam sūkṣmekṣikāvadhāryametat |] svarūpāparijñānamayatadvaiṣamyanivṛttau [tasyānuttarasya vaiṣamyanivṛttau trilakṣaṇasya malasyābhāvāt |] malābhāvāt krodhamohādivṛttayo hi paripūrṇabhagavadbhairavabhaṭṭārakasaṃvidātmikā eva | yaduktaṃ śrīsomānandapādaiḥ * * * * * * * * (?) utsaratprakṛtiḥ śivaḥ | iti | tathā sukhe [kramāt sattvarajastamoguṇakārye |] duḥkhe vimohe ca sthito'haṃ paramaḥ śivah | iti | p. 42) duḥkhe'pi pravikāsena sthairyārthe dhṛtisaṃgamāt | ityādi | krodhādivṛttayo hi ciccamatkāratādātmyāt anyathā tatsvarūpalābhasyaiva ayogācca parameśvaryaḥ karaṇadevatā eva bhagavatyastāstāḥ krīḍā vitanvatyaḥ śivārkasya dīdhitirūpāḥ tathā tā eva [ābhyantarakrodhādivṛttaya eva |] tattatparasparasāṃkaryalabdhāsaṃkhyeyarūpāḥ tattaduccāṭana- māraṇa-śāntyādirūpeṣu karmasu parikalpitatattatsamucitasaumyaraudraprakārāḥ kṛtyādibhedāt [vāmā saṃsāravamanāt ityādiḥ kṛtyābhedaḥ svayamevohyaḥ |] devatātvena [parivāreti śaktayaḥ | yathoktam bahirmukhasya mantrasya vṛttayo yāḥ prakīrtitāḥ | tā evāntarmukhasyāsya śaktayaḥ parikīrtitāḥ || iti |] upāsyā uktāḥ matādiśāstreṣu bhagavadbhairavabhaṭṭārakaparivārabhūtāśca | yathoktam p. 43) uccāṭane kākavaktrā * * * * * * * * (?) | ityādi upakramya tā eva devadevasya raśmayaḥ kādidhārikāḥ || ityādi | tathātvena tu aparijñātasvarūpāḥ ciccamatkāraṃ vikalpe'pi nirvikalpaikasāraṃ tena tena vicitravarṇākṣarapuñjātmanā ghoratarātmanā vikalparūpeṇa devatātmanā śaṅkātaṅkānupraveśena tirodadhatyaḥ sāṃsārikapāśyapaśubhāvadāyinyaḥ | yathoktam pīṭheśvaryo mahāghorā mohayanti muhurmuhuḥ | iti | tathā viṣayeṣveva saṃlīnānadho'dhaḥ pātayantyaṇūn | ityādi | tathā śabdarāśisamutthasya [akārādiḥ kṣakārāntaḥ śabdarāśiḥ | śaktivargasya - kādivargasya kalābhiḥ - kakārādyakṣaraiḥ |] śaktivargasya bhogyatām | kalāviluptavibhavo gataḥ sansa paśuḥ smṛtaḥ || p. 44) iti | jñātasvarūpāḥ tā eva uktayuktyā jīvanmuktatāpradāyinyaḥ | tathā uktam yadā tvekatra [ekatreti sāmānyaspande | tasyeti kādivargasya | cakreti ādihānsasya |] saṃrūḍhastadā tasya layodbhavau | niyacchan bhoktṛtāmeti tataścakreśvaro bhavet || iti | svarūpaparijñānaṃ ca etāvadeva - yat etāsu vṛttiṣu [vṛttiṣu - krodhādiṣu |] udayasamayanirvikalpaikarūpāsu [yathoktam yadā samagrajñānāprajñātṛsparśadaśāsvapi | sthitaiva lakṣyate sā ca tadviśrāntyā tathā phale || iti |] vikalpo'pi udayamāno varṇarāśisamārabdhatattadvicitraśabdārūṣitatve'pi na tādṛśena varṇapuñjātmanā śakticakreṇa yujyate yat tasya prāktananirvikalpaikavyavahāramayasya vikalpātmano mātuḥ p. 45) svarūpaṃ khaṇḍayet | na ca vikalpā anubhavāt vikalpāntarādvā bhinnāḥ api tu sa eva ekaḥ svātantryabheditabhāvoparāgalabdhabhedabhūtādyabhidhavijñānacakraprabhuḥ tadevaṃ khecarīsāmyameva mokṣaḥ tat ca anuttarasvarūpaparijñānameva [anuttareti ayamatrābhiprāyaḥ - na cātra etanmantavyaṃ yadi svarūpameva mokṣaḥ tadalaṃ khecaryā khecarī hi śaktidaśā āmnāyepūktā anuttarasvarūpaṃ sarvādhvoparivartīti yato'tra anuttarasvarūpaparijñānaṃ mokṣaḥ tacca khecaryaiva sūkṣmatamavimarśarūpayā siddhayatīti |] satatoditaṃ parameśvaryāḥ śivātmani saṃghaṭṭasamāpattyā ubhayavimarśānandarūḍhi | śivo hi paravāṅmayamahāmantravīryavisṛṣṭimayaḥ parameśvarīvisṛṣṭayā tadvīryaghantāatmakaprasūnanirbharayā [tasya anuttararūpasya prakāśasya vīryaṃ parisphuraṇaṃ bāhyavīryaṃ ca tena vanātmakaṃ tattādātmyena vartamānaṃ ca tat prasūnaṃ viśvalakṣaṇamidantāsphuraṇaṃ bāhyaprasiddhaṃ ca tena nirbharayā saṃkulayā sṛṣṭyā tādṛkkriyārūpayā |] sṛṣṭyā yujyate | tathā hi sarveṣāmantarbahiṣkaraṇānāṃ p. 46) yat yat anupraviśati tattat madhyanāḍībhuvi [sarvāntaratamatvena vartamānatvāt madhyamiti yattatra nahi viśrāntaṃ tannabhaḥkusumāyate | iti-vacanenana caitanmantavyaṃ nabhaḥkusumaṃ vyatiriktameveti tadapi prakāśaikatvānna tathā iti |] sarvāṅgānuprāṇanasārāyāṃ prāṇātmanā cetanarūpeṇa āste yat oja iti kathyate tadevasarvāṅgeṣu anuprāṇakatayā tadavibhaktavīryarūpatvena tato'pi punarapi nayanaśravaṇādīndriyadvāreṇa vṛṃhakarūpaṃ rūpaśabdādi anupraviśat vṛṃhakatvādeva tat vīryakṣobharūpakāmānalaprabodhakaṃ bhavati [ayamatrabhāvaḥ - pramāṇaprameyayoryat śabdādyātma śrotrādirūpaṃ ca kalājālaṃ tasya grāhyagrāhakābhāvātmaparasparasaṃghaṭṭāt yat melanaṃ tataḥ śucirnāmāgnirudbhūtaḥ saṃghaṭṭātsomasūryayoḥ iti-nītyā madhyadhāmānupraveśāt visargānanda unmiṣati tadanukalpatayā yat anya ānanda upacaryate yena tadapi parasaṃvidanupraveśe kāraṇatāmatetītyarthaḥ |] | yathoktam ālāpādgātrasaṃsparśāt * * * * * * * * (?) || ityādi | ekenaiva ca rūpādyanyatamena udriktaprāktanabalopabṛṃhitasya sarvaviṣayakaraṇīyoktakṣobhakaraṇasamarthatvaṃ sarvasya sarvasya sarvasarvātmakatvāt p. 47) smaraṇavikalpādināpi sarvamayamanogatānantaśabdādivṛṃhaṇavaśāt jāyata eva kṣobhaḥ paripuṣṭasarvamayamahāvīryameva puṣṭisṛṣṭikāri na tu apūrṇaṃ nāpi kṣīṇaṃ samucitaśaiśavavārddhakayoriva vīryavikṣobhe ca vīryasya svamayatvena abhinnasyāpi adeśakālakalitaspandamayamahāvimarśarūpameva paripūrṇabhairavasaṃvidadātmakaṃ [atrāyaṃ bhāvaḥ saṃkocatāratamyena pāśava jñānamīritam vikāsatāratamyena patijñānaṃ tu bādhakam || iti siddhānarītiḥ | tatra iṣṭena śivaliṅgena viśvaṃ saṃtarpitaṃ bhavet | iti | kulādidarśane punarasau liṅgapūjā niṣiddhā tatra liṅgapūjāyāṃ sarvādhvamayatāṃ te bhāvanayāhuḥ pārameśvaraṃ liṅgaṃ hi garbhīkṛtanikhilādhvaprapañcam iti | anye punardeha eva sarvādhvamaya iti tatraiva sākṣātkāraḥ sulabhaḥ iti kimanupapattinā bāhyena liṅgādinā phalam | yadāhuḥ hṛdayaguhāgehagataṃ sarvajñaṃ sarvagaṃ parityajya | praṇamati mitamatiraśivaṃ śivāśayāśmādimaślāghyam || iti | iha punaḥ paramādvayadarśanaṃ trikamate tadvidhinā tannipedhena vā na kiṃcit prayojanaṃ yaccātra kuladarśanaṃ kṛtaṃ tadabhijñopadarśanaphalameva tathā pūrvapakṣatoddayotanārthaṃ kulāt parataraṃ trikam ityukteśca | yaduktaṃ bhaṭṭanāyakenāpi anenaivāśayena napuṃsakamidaṃ nātha parabrahma phaletkiyat | tatpauruṣaniyoktrī cenna syāt tvacchaktisundarī || iti |] svātantryamānandaśaktimayaṃ p. 48) sukhaprasavabhūḥ nayanayorapi hi rūpaṃ tadvīryakṣobhātmakamahāvisargaviśleṣa'yuktyā [atrāyaṃ bhāvaḥ - pūrvakoṭāvullilāsayipādyātmabhirvyāpārairanupahite nistaraṅgajaladhiprakhye anuttarātmani visarge parasmin prakāśe prathamamullāsanalīlāta eva vyatiriktavimṛśyābhāvāt citparāmarśaḥ sphuret yena asya sarvatraiva svātantryamudiyāt tataḥ svasvātantryamāhātmyādeva anuttaraprakāśātmā parameśvaraḥ svasvarūpaṃ gopayati pramāṇādidaśāroheṇa | tatretthaṃ kramaḥ nīlasukhādirūpeṇa bahirbhāvanaṃ sṛṣṭiḥ tathā kaṃcitkālaṃ carvaṇaṃ sthitiḥ svātmasātkāreṇa saṃhāraḥ tadanu jñāto'yamarthaḥ iti saṃtoṣābhimānāt layaḥ tato'pi bahīrūpatāvilāpanena svātmanyeva viśramaṇamanugrahaḥ | uktaṃ ca paro visargaviśleṣastanmayaṃ viśvamucyate | iti |] eva sukhadāyi bhavati | śravaṇayośca madhuragītādi | anyatrāpi indriye anyat kevalaṃ paripūrṇasṛṣṭitāṃ na aśnute svātmanyeva ucchalanāt tathā ca tadvīryānupavṛṃhitānām avidyamānatathāvidhavīryavikṣobhātmakamadanānandānāṃ pāṣāṇānāmiva ramaṇīyatarataruṇīrūpamapi nitambinīvadanaghūrṇamānakākalīkalgītamapi p. 49) na pūrṇānandaparyavasāyi yathā yathā ca na vṛṃhakaṃ bhavati tathā tathā parimitacamatkāraparyavasānaṃ sarvato hi acamatkāre jaḍataiva adhikacamatkārāveśa eva vīryakṣobhātmā sahṛdayatā ucyate yasyaiva etadbhogāsaṅgābhyāsaniveśitānantavṛṃhakavīryavṛṃhitaṃ hṛdayaṃ tasyaiva sātiśayacamatkriyā duḥkhepi eṣa eva camatkāraḥ antarvyavasthitaṃ hi yattat dayitasutasukhādi vīryātmakaṃ tadeva bhāvanāsadṛśadṛgākrandādibodhena kṣobhātmakaṃ vikāsamāpannaṃ punarna bhaviṣyati iti nairapekṣyavaśasaviśeṣacamatkriyātma suḥkhasatattvam | taduktam duḥkhe'pi pravikāsena * * * * * * * * (?) | iti | yadā sakalendriyanāḍībhūtamarudādiparipūraṇe tu mahāmadhyamasauṣumnapadānupraveśe nijaśaktikṣobhatādātmyaṃ pratipadyate tadā sarvao p. 50) dvaitagalane paripūrṇasvaśaktibharavimarśāhantāmayacamatkārānupraveśe - paripūrṇasṛṣṭyānandarūparudrayāmalayogānupraveśena tanmahāmantravīryavisargaviśleṣaṇātmanā dhruvapadātmakanisttaraṅgākulabhairavabhāvābhivyaktiḥ | tathāhi tanmadhyanāḍīrūpasya ubhayaliṅgātmano'pi tadvīryotsāhabalalabdhāvaṣṭambhasya kampakāle sakalavīryakṣobhojjigamiṣātmakam antaḥsparśasukhaṃ svasaṃvitsākṣikameva | na ca etatkalpitaśarīraniṣṭhatayaiva kevalaṃ tadabhijñānopadeśadvāreṇa iyati mahāmantravīryavisargaviśleṣaṇāvāptadhruvapade parabrahmamayaśivaśaktisaṃghaṭṭānandasvātantryasṛṣṭiparābhaṭṭārikā- rūpe'nupraveśaḥ | tadvakṣyate tataḥ sṛṣṭiḥ yajet * * * * * * * * * * (?) | ityādi | tathā p. 51) yathā nyagrodhabījasthaḥ * * * * * * * * (?) | ityādi | tathā * * * * * * * * (?) ityetadrudrayāmalam || ityādi | anyatrāpi uktam lehanāmanthanākoṭaiḥ strīsukhasya bharātsmṛteḥ | śaktyabhāve'pi [bāhyaśaktyabhāvepi śāktasvarūpāveśe smaraṇapuraḥsaraṃ bhāvanātiśayāt tanmayībhāvaḥ iti bhāvaḥ |] deveśi bhavedānandasaṃplavaḥ || iti | bharāt smaryamāṇo hi saṃsparśaḥ tatsparśakṣetre ca madhyamākṛtrimaparātmakaśaktinālikāpratibimbitaḥ tanmukhyaśāktasparśābhāvepi tadantarvṛttiśāktasparśātmakavīryakṣobhakārī bhavati ityabhiprāyeṇa | tathā śaktisaṃgamasaṃkṣobhaśaktyāveśāvasānakam | yatsukhaṃ brahmatattvasya tatsukhaṃ [strīsaṅgānandāvirbhūtasamāveśānte yat sukhaṃ tyaktastrīpuruṣāviparyālocanaṃ svātmamātraniṣṭhaṃ tat svākyamātmana eva saṃbandhi nānyata āghātaṃ bhāvayet strīsaṅgamastu vyaktikāraṇamevetyarthaḥ |] svākyamucyate || iti | * * * * * * * * (?) snehātkaulikamādiśet | iti ca | mahāvīreṇa bhagavatā vyāsenāpi p. 52) mama [mama - parabrahmasvarūpasya mahat - sthūlaṃ yato vedyatayā parāmṛśyamānaṃ garbhaṃ - saṃvillakṣaṇasvavīryasaṃkrāntim tataḥ - idantayā parāmṛśyamānāt svabhāvāt | idamatra tātparyam - parabrahmasvarūpaṃ parāmṛśat prakṛtilakṣaṇa tattvamavabhāsayāmi tasyedantāyāmapi citprakāśānupraveśaṃ vinā prakāśamānatvābhāvāt brahmasvarūpatvaṃ vyavacchinnavedyasvarūpatvāt tu sthūlam iti sakalajagadbhāvabhedakahetubhūtedantātmakaṃ mahadbrahma mama jagatsisucārasikasya yonisthānīyam iti |] yonirmahadbrahma tasmin garbhaṃ dadhāmyaham | saṃbhavaḥ sarvabhūtānāṃ tato bhavati bhārata || ityapi gītam | somānandapādairapi nijavivṛtau bhagavatyā ratasthāyā praśna iti paraikamayatve'pi tanmayamahadantarālābhiprāyeṇa iti | tadalam amunā trikaśāstrarahasyopadeśakathātiprastāvena | tadidam anuttaraṃ kaulikasiddhidaṃ yena jñātamātreṇa khecarīsāmyam uktanayena || 1 || etadguhyaṃ mahāguhyaṃ kathaya sva mama prabho p. 53) guhyam aprakaṭatvāt yato guhāyāṃ māyāyāṃ svarūpāarijñānamayyāṃ satyāṃ sthitamapi [sthitamityatra ayamāśayaḥ - sarvathā hi prakāśasvarūpa ātmā tāvat prakāśata eva na kenāpi aṃśena na prakāśate iti aprakaṭamiti sarvathā hṛdayaṃgamībhāvamaprāptamityarthaḥ |] aprakaṭam | atha ca mahat aguhyaṃ sarvasya evaṃ-vidhacamatkāramayatvāt | mātṛmānameyamayabhedāvibhāgaśālinī bhagavatī śuddhavidyaiva trikoṇāmāyāyāmatiśayapratiphalitabhedāvagrahā [cikīrṣālakṣaṇaparāmarśarūpā parameśaśaktirmāyā tataśca vastuto vidyaiva yā hi jananabhūḥ sā kathamaviyā yat punarasyā avidyātvaṃ tat srakṣyamāṇajaḍavastvapapekṣayā iyameva sāṃkhyanaye prakṛtirityuktā yat pañcastavyām yāmāmananti munayaḥ prakṛtiṃ purāṇīṃ vidyeti yāṃ śrutirahasyavido gṛṇanti | tāmardhapallavitaśaṃkararūpamudrāṃ devīmananyaśaraṇaḥ śaraṇaṃ prapadye || iti | devī ca māyā yato hi iyahantācchāditonmimiṣvidantāsvarūpā sphuṭamidamahamiti pratītirūpā ata eva ca anyatra mantravīryatvamasyā uktam | etaddaśāmadhiśayāno hi mantraḥ svocitaphaladānasāmarthyabhāk bhavatīti | uktaṃ cānyatra na puṃsi na pare tattve śaktau mantraṃ niyojayet | puṃstattve jaḍatāmeti paratattve tu niṣphalaḥ || iti | tathā śrītantrāloke ca yoginīhṛdayaṃ liṅgamidamānandalakṣaṇam | bījaṃ yonisamāpattyā sūte kāmapi saṃvidam || iti |] bhavati p. 54) iti māyāpi jagajjananabhūḥ vidyaiva vastutaḥ tat uktena neyana sā evaṃbhūtatvena aparijñāyamānatvāt abhedamāhātmyatirohitatatpramātrādikoṇatrayatvāt mahāguhā iti ucyate saiva ca vastutaḥ pūjādhāma triśūlaṃ trikārthe | taduktam sā trikoṇā mahāvidyā trikā sarvarasāspadam | visargapadamevaiṣa [etaddhāmasamāpattyā svātantryākhyakaulikaśakterānandadhārā prasaratītyāha visargapadamiti | visargapadatā tasyāḥ tantrāloke vivṛtā yathā visargatā ca saivāsyā yadānandodayakramāt | spaṣṭībhūtakriyāśaktiparyantā procchalatsthitiḥ || iti kramocchalattayā bahirucchalitamapi sat viśvaṃ navanavaṃ bhāti uktaṃ cānyatra etalliṅgasamāpattivisargānandadhārayā | siktaṃ sadva tadviśvaṃ śaśvannavanavāyate || iti | saṃhārakramo'tra bhāvanayaiva labhyate iti | sarvaraseti bhogamokṣarūpamityarthaḥ | bhedābhāvenaiva sṛṣṭeratra mahattvamityarthaḥ |] tasmāt saṃpūjayettrikam || iti | tathā udetyekaḥ samālokaḥ pramāṇārthapramātṛgaḥ | p. 55) iti | tataśca īdṛśyāṃ mahāguhāyāṃ śuddhavidyāhṛdayamayyāṃ mahāsṛṣṭirūpāyāṃ jagajjanmabhūmau svacamatkārarūpeṇa bhavati yat maha-a iti yat etat guhyam etena hi yat idamavicchinnabhairavabhāsā vimarśarūpaṃ svātantryaṃ bhāvebhyaḥ svarūpapratyupasaṃhārakrameṇa ātmavimarśaviśrāntirūpatvaṃ prakāśasya hi svābhāvikākṛtrimaparavāṅmantravīryacamatkārātma ahamiti [pūrṇāhantāyā lakṣaṇaṃ yathā virūpākṣapañcāśikāyām pratyavamarśātmāsau citiḥ svarasavāhinī parā vāgyā | ādyantapratyāhṛtavarṇagaṇā satyahantā sā || iti |] | yathoktam prakāśasyātmaviśrāntirahaṃbhāvo hi kīrtitaḥ | iti | tadeva guhyam atirahasyaṃ tathāhi - sṛṣṭikrameṇa yathā avikṛtānuttaradhruvarūpaviśrānto bhairavabhaṭṭārakaḥ sakalakalājālajīvanabhūtaḥ sarvasya ādisiddho'kalātmakaḥ sa eva p. 56) prasarātmanā [prasarātmaneti spandarūpayā svātmocchalattayetyarthaḥ | yaduktam tayoryadyāmalaṃ rūpaṃ sa saṃghaṭṭa iti smṛtaḥ | ānandaśaktiḥ saivoktā yato viśvaṃ visṛjyate || iti ānandaśaktireva paravisarga ityucyate | yathoktam asyāntarvisisṛkṣāsau yā proktā kaulikī parā | saiva kṣobhavaśādeti visargātmakatāṃ dhruvam || iti | tatretthaṃ kramaḥ * * * * * * * * (?) visargarahitā tu sā | śaktikuṇḍalikā caiva prāṇakuṇḍalikā tathā || visargaprāntadeśe tu parā kuṇḍalinīti ca | śivavyometi paramaṃ brahmātmasthānamucyate || visargamātraṃ nāthasya sṛṣṭisaṃhāravibhramāḥ | iti |] rūpeṇa visargarūpatāmaśnuvāno visargasyaiva kuṇḍalinyātmaka- ha-śaktimayatvāt punarapi tacchāktaprasarābhedavedakarūpabindvātmanā nararūpeṇa prasarati | tathā [tathā punarapīti yathā pūrvaṃ visṛjya sakalaṃ kartavyaṃ śūnyatānale | cittaviśrāntisaṃjño'yamāṇavastadanantaram || dṛṣṭaśrutāditadvastupronmukhatvaṃ svasaṃvidi | cittasaṃbodhanāmoktaḥ śāktollāsabharātmakaḥ || tatronmukhatvatadvastusaṃghaṭṭādvastuno hṛdi | rūḍheḥ pūrṇatayāveśānmitacittalayācchive || prāgvadbhaviṣyadaunmukhyasaṃbhāvyamitatālayāt | cittapralayanāmāsau visargaḥ śāṃbhavaḥ paraḥ || iti |] punarapi tanmūlatrisphuṭayiṣyate p. 57) ca etat avidūra eva | mahe - paramānandarūpe pūrvokte yadidam uktanayena a iti rūpaṃ tadeva guhyam etadeva ca mahāguhyaṃ - jagajjananadhāma tathā ubhayasamāpattyā ānandena aguhyaṃ sarvacamatkāramayaṃ sva ! ātmanneva he prabho evaṃvidhavaicitryakāritayā prabhavanaśīla āmantraṇametat tacca āmantryasya āmantrakaṃ prati tādātmyamābhimukhyaṃ prātipadikārthāt adhikārthadāyi [āmantraṇe ca iti sūtre prātipadikārthātirikte āmantraṇe prathamā iti vṛttikāraḥ |] | yathoktam | saṃbodhanādhikaḥ prātipadikārthaḥ | iti | nirṇītaṃ ca etat mayaiva śrīpūrvapañcikāyām | etat kathaya - parāvāgrūpatayā avibhaktaṃ sthitamapi paśyantībhuvi vākyaprabandhakramāsūtraṇena yojaya | yathoktaṃ prāk p. 58) guruśiṣyapade sthitvā * * * * * * * * (?) | ityādi | parābhaṭṭārikāyāśca paśyantyāditādātmyaṃ nirṇītaṃ prāgeva | tathā mama ityasya pratyagātmasaṃbandhitvasya idaṃbhāvasya yat guhyaṃ maha-a ityuktam ahamiti | tathā hi mama [mamedaṃ bhāsate iti idaṃpadasya svātmani asatkalpatvāt saṃhārakrameṇa madīyaṃ sphuraṇaṃ spandanarūpatāmāviṣṭam ityanena ahaṃparāmarśaikasāra eva vyapadeśyaḥ na tu atra kaścit sṛṣṭikramo nāpi saṃhārakrama ityavadhāryaṃ svayameva sūkṣmadarśibhiḥ |] idaṃ bhāsate iti yat bhāsanaṃ tasya vimarśaḥ punarapi ahaṃbhāvaikasāraḥ sa punaḥ ahaṃbhāvo bhāvapratyupasaṃharaṇamukhena iti maha a ityetadrūpa eva yathoktaṃ prāk | yaduktam idamityasya vicchinnavimarśasya kṛtārthatā | yā svasvarūpe viśrāntirvimarśaḥ so'hamityayam || iti | anyatrāpi ghaṭo'yamityadhyavasā nāmarūpātirekiṇī | pareśaśaktirātmeva bhāsate na tvidantayā || (ī0 pra0 a0 1 ā0 5 ślo 0 20) p. 59) iti | taduktaṃ śrīsomānandapādaiḥ nijavivṛtau | abījaṃ śuddhaśivarūpam ityādi | tadeva asmābhiḥ vipañcitamiti | tathā svamama - suṣṭhu avidyamānaṃ mama iti yasya ahantābharaikarūpatvāt viśvaṃ na kiṃcit yasya vyatirikanirdeśaprāṇaṣaṣṭyarthayogi bhavati | śāstrāntaradīkṣitānāṃ vijñānākalānāṃ pralayakevalināṃ ca yadyapi mameti vyatiriktaṃ nāsti tathāpi yat bhedayogyatāvasānā syādeva prabodhasamaye tadvikāsāt ahaṃbhāvarūḍhiḥ tadapākṛtyai suṣṭhuśabdārthe suḥ | yaduktaṃ mayaiva stotre yanna kiṃcana mameti dīnatāṃ prāpnuvanti jaḍajantavo'niśam | tanna [tanneti teṣāṃ niṣedharūpam ata āha sarvamasmīti |] kiṃcana mamāsmi sarvamityuddhurāṃ dhuramupeyivānaham || p. 60) iti | śobhanena dvaitakalaṅkāṅkanākāluṣyaleśaśṛnyena amena paramārthopadeśādvayātmanā jñānena mānam avabodho yasya svaprakāśaikarūpatvāt | amatīti amā a iti mā yatra avidyamānaṃ mā mānaṃ niṣedhaśca yatra nityoditatvāt saṃhāraśca yatra nāsti sā bhagavatī amā iti ucyate | mā śobhanā satatoditā yatra māyāṃ pramāṇaprameyavyavahṛtau sā tādṛśī mā yasya iti bahubrīhyantaro bahubrīhiḥ | parameśvaro hi pramāṇādivyavahāre'pi paraśaktimaya eva sarvathā advaitarūpatvāt tasya āmantraṇamātmana eva || 1 || idameva sārdhaślokanirūpitānantapraśnatātparyasaṃgraheṇa etaduktaṃ bhavati iti nirṇetuṃ nirūpyate p. 61) hṛdayasthā tu yā śaktiḥ kaulikī kulanāyikā | tāṃ me kathaya deveśa yena tṛptiṃ labhāmyaham || 2 || sarvasya nīlasukhādeḥ [nīleti bāhyāntaragrāhyasya deheti grāhakasya ubhayoḥ pratiṣṭhāsthānaṃ saṃvidityarthaḥ |] dehaprāṇabuddhyādeśca paraṃ pratiṣṭhāsthānaṃ saṃvidātma hṛt tasyaiva nijasvātantryakalpitabhedā ayā - vicitrāṇi ghaṭādijñānāni tatsthā iyaṃ sphuraṇamayī śaktiḥ kulasya nāyikā śarīraprāṇasukhādeḥ sphurattādāyinī brāhmyādidevatācakrasya vīryabhūtā nikhilākṣanāḍīcakrasya madhya-madhyamarūpā jananasthānakarṇikāliṅgātmā asti | tatraiva ca kule bhavā kularūpā kaulikī yadvā kule bhavamakulātma p. 62) kaulaṃ tat yasyāmantaḥ tādātmyena asti sa kaulikī kulaṃ hi akulaprakāśarūḍhameva tathā bhavati | yaduktam api tvātmabalasparśāt | (spa0 1 ni0 8 kā0 u) iti | tathā tadākramya balaṃ mantrāḥ sarvajñabalaśālinaḥ | pravartante'dhikārāya karaṇānīva dehinām || (spa0 2 ni0 10 kā0) iti | devānāṃ brahmaviṣṇurudrādīnām īśasya āmantraṇaṃ | tanme kathaya ityapi paṭhanti śrīsomānandapādāḥ vyācakṣate ca tat tasmāt iti | yadvā tat kathaya yena tṛptiṃ paramānandamayīṃ labhe paramādvayanirvṛtisvātantryarasābhavāmi iti samanvayaḥ | brajāmi ityapi pāṭhaḥ | ahamityanena sarvapramātṛjīvanarūpameva satataṃ parāmṛśyate tat ca evamabhihitasvarūpopadeśena pratyabhijñāya nijamīśvararūpaṃ paripūrṇabhāvātmikāṃ tṛptiṃ vindati iti prāk prakaṭitameva | p. 63) taduktaṃ somānandapādaiḥ svavivṛtau hṛdi ayo gamanaṃ jñānam ityādi | iti śivarasaṃ pātuṃ yeṣāṃ pipāsati mānasaṃ satatamaśivadhvaṃse sattāṃ śivena niveśitām | hṛdayagaganagranthiṃ teṣāṃ vidārayituṃ haṭhād abhinava imāṃ praśnavyākhyāṃ vyadhāttrikatattvagām || tadatra praśnasarvasve śrībhairava uvāca vyākhyātaṃ prāgeva etat kiṃ punaruktatāpādanena bhairavo bharaṇātmako [bharaṇaṃ viśvasya dhāraṇaṃ svātmani tathā svātmabhittilagnatvena poṣaṇaṃ ca yato'nenaiva anyatroktaṃ viśvaṃ bibharti dhāraṇapoṣaṇayogena iti | tathā tena cāsya dhāraṇaṃ poṣaṇaṃ ca iti viśvamayatvenāsya sarvatra sphuraṇāt viśvaṃ saṃvitprakāśalagnaṃ caitanyavyaktisthānamityācāryābhinavaguptapādā anyatra | tathā svasminneva svātmanaiva vimarśātmakaśceti |] mahāmantraravātmakaśca kevalamatra śaktimatprādhānyaṃ [prasare paśyantyādirūpatayā śaktiprādhānyaṃ saṃhāre punaḥ śaktisaṃkocena śaktimatprādhānyaṃ subodhameveti |] saṃhārarūpeṇa maha-a ityevaṃ rūpam ityuktaṃ prāk sphuṭībhaviṣyati p. 64) ca agrata eva | tat iyān atra tātparyārthaḥ | parā [pareti anuttarasvarūpā nirākāṅkṣā pūrhyetyarthaḥ | svarūpasattayā prasarantī abhyupagamarūpatvādicchāśaktiḥ sāpi parānuttararūpaivetyarthaḥ tatraiva hetumāha bhairavasyāvibhedinī iti | tatretthaṃ kramaḥ - aunmukhye icchā sā paraiva jñānaśaktyaunukhye paśyantī sthitau tasyāḥ kriyāśaktyaunmukhye madhyamā sthitau vaikharīti |] bhagavatī saṃvitprasarantī svarūpataḥ | parecchāśaktirityuktā bhairavasyāvibhedinī || tasyāḥ prasaradharmatvajñānaśaktyādirūpatā | parāparāparārūpapaśyantyādivapurbhṛtiḥ [ādinā madhyamāvaikharīgrahaṇam |] || tadevaṃ prasarākārasvarūpaparimarśanam | praśna ityucyate devī tanmayapraśnakāriṇī || tasya [praśrasatattvamuktvā parasparaṃ praśnottarasatattvamāha tasyetyādi |] prasararūpasya parāmarśanameva yat | tadeva paramaṃ proktaṃ tatpraśnottararūpakam || tadevāparasaṃvitterārabhyāntastarāṃ [vyastatayottarasvarūpamāha tadevāparetyādi |] punaḥ | parasaṃviddhanānandasaṃhārakaraṇaṃ muhuḥ || p. 65) antarbhāvitaniḥśeṣaprasaraṃ bhairavaṃ vapuḥ | prativaktṛsvarūpeṇa sarvadaiva vijṛmbhate || etau prasarasaṃhārāvakālakalitau yataḥ | tadekarūpamevedaṃ tattvaṃ praśnottarātmakam || tadevaṃ parasaṃbandhamanuttaratayānvitam | ṣaḍardhasārasarvasvaṃ guravaḥ [gurava iti śrīśaṃbhunāthādayaḥ |] prāṅ nyarūpayan || paphila-u phura-i phuraṇa abi āriṇā hoiparāvara avaravihaiṇa devi visarima iū u | sāsaccia parisari seisaūaudeu viloma-i bhairava ūau uttaru ehu aṇutula || śṛṇu devi mahābhāge uttarasyāpyanuttaram || 3 || kauliko'yaṃ vidhirdevi mama hṛdvyomnyavasthitaḥ | kathayāmi sureśāni sadyaḥ kaulikasiddhidam || 4 || p. 66) devi iti prāgvat | mahān bhāgo yasyāḥ yā bhajyamānā uktavakṣyamāṇopadeśānuśīlanena sevyamānā pārameśvaryākhyamahābaladā bhavati iti | mahat - paramamahadrūpatayā prasiddho'nāśritaśivarūpaḥ sa yasyāḥ bhāgaḥ aṃśaḥ pārameśvarī hi śaktiḥ anantaṣaṭtriṃśadāditattvagarbhiṇī [ayamatrābhiprāyaḥ yaduktam sadāśivaḥ svakālānte bindvardhendunirodhikāḥ | ākramya nāde līyeta gṛhītvā sacarācaram || nādo nādāntavṛttyā tu bhittvā brahmavilaṃ haṭhāt | śaktitattve layaṃ yāti gṛhītvā sacarācaram || śaktiḥ svakālavilaye vyāpinyāṃ līyate punaḥ | tatastena krameṇaiva līyate sapyanāśrite || so'pi yāti layaṃ sāmyasaṃjñe sāmanase pade | sā śaktiḥ sāmyasaṃjñā sthānnityākalpā kalātmikā || yattatsāmanasaṃ rūpaṃ tatsāmyaṃ brahma viśvagam | iti |] | mahān - buddhyādiḥ tattvaviśeṣo bhāgo vibhāgakalāpekṣi rūpaṃ yasyāḥ pārameśvarī hi saṃvidekaghanaśaktiḥ svasvātantryopakalpitabhinnajñeyakāryapratiṣṭhāpadatve buddirityucyate | p. 67) yaduktaṃ śrīsomānandapādaiḥ aparasthitau [atra kaiścidityaṃ vikalpitaṃ - nirvimarśaḥ śuddhaḥ prakāśa iti savimarśatve hi savikalpatvamāpatet tathāhi jānātīti jñānaṃ bodho buddhivṛttiḥ kathaṃ vṛttimatīṃ buddhiṃ vinā syāt ito buddhiḥ prakṛteḥ prajātā jaḍā na ca tayā tasya śivatattvasya saṃbandha iti tathā coktaṃ pūrvapakṣavyavasthāyāṃ śrīmatsomānandapādaiḥ buddhiṃ vinā kathaṃ bodhaḥ sā buddhiḥ prakṛteḥ prajā | na ca tasya tayā yoga iti cet * * * * * (?) || iti | atrānyairityamuttaro dattaḥ - aparāvasthāyāmakhyātyullasiteṣu bhinneṣu bhāveṣu buddhirucyate abhede tu cinmaye bodho'sya sahaja iti | atrāyaṃ punastātparyārthaḥ - puryaṣṭakapramātṛṇāṃ buddhiḥ pūrṇapramātṛtāyāmabodhyarūpaṃ bodhamātramiti jñānakāle'pi śivasattāstīti darśitam |] sā buddhiryatpunaḥ sūkṣmaṃ sarvadikkamavasthitam | jñānaṃ bodhamayaṃ tasya śivasya sahajaṃ [prākṛtabuddhyullāse'pi tatsadbhāvāt tadvinā tadabhāvāt |] sadā || iti | bhāgo bhedaḥ sa yatra asti rūpe iti matvarthīyākārapratyayāntena bhāgaśabdena vibhaktaṃ rūpamucyate | vibhakte ca vapuṣi paricchedo'nyonyavyavacchedenaiva bhavati iti prasādātmakaviṣayaniścayo buddhāvupajāyamāno'pararamyāramyādiviśvavartino [apara iti bhinnaḥ |] bhāvān aspṛśanneva p. 68) pratyuta tān vyavacchindan upajāyate iti | sukhavṛttibuddheḥ dharmaiśvaryādirūpatvāt sattvātmako guṇaniḥṣyandaḥ iti gīyate | yadi tu tatrāpi antastamām anupraviśyate tat taddvāreṇaiva tanmūlavartini paramānandadhāmni bhavedeva satatamudayaḥ ata eva mahasya sarvato'khaṇḍitaparipūrṇanirargalanirapekṣasvātantryajagadānandamayasya ā - īśat bhāgāḥ [iha khalu aśūnyaṃ śūnyam ityuktyā kevalānaśraye bhāvabhedākaluṣite saṃvidātmani sattvaguṇavṛttau viśrāntimāsādya svātmānameva kevalatayā sākṣātkurvan nijānandaviśrāntastiṣṭhet | 1 | tataḥ rāksaṃvitprāṇe pariṇatā iti nītyā pramāṇātmanaḥ prāṇasya hṛdayāddvādaśāntaṃ recakakrameṇa udaye kathaṃcidvahiraunmukhyāt mamātṛsaṃmatāt nijādānandānniṣkrānto nirānandadaśāsthastiṣṭhet | 2 | tato'pi apānātmani prameye punarudayati pareṇa prameyeṇa kṛtamānandaṃ vibhāvayet yatastatra prameyodayadaśāyāmapi parānandastiṣṭhet | 3 | tato'pi hṛdaye kṣaṇaṃ viśramya nīlasukhādipratibhāsamānameyānāmanyonyamelanātmanā saṃghaṭṭena brahmānandaniṣṭhastiṣṭhet | 4 | tato'pi mānameyaughagrāsatatparaḥ saṃghaṭṭanaparāyaṇaḥ pramātṛsaṃmatamānandaṃ vibhāvayet - svātmamātraviśrāntirūpatayā vimṛśet mahānandamayastiṣṭhet | 5 | tato'pi etatsarvānusaṃdhātṛrūpasvātmaprakāśarūpe jagadānande tiṣṭhet | 6 | yaduktaṃ tantrāloke jagadānandasvarūpam yatra ko'pi vyavacchedo nāsti yadviśvataḥ sphuret | yadanāhṛtasaṃvitti paramāmṛtavṛṃhitam || yatrāsti bhāvanādīnāṃ na mukhyā kāpi saṃgatiḥ | tadetajjagadānandamasmabhyaṃ śaṃbhurūcivān ||] sukhalakṣaṇāṃ p. 69) aṃśā yataḥ yat yat kila sukhaṃ tat mahānandanirvṛtiparamadhāmni visargaśaktau anupraveśāt tathā'cetyamānatayā kiyadrūpatāṃ prāptam | taduktaṃ bhaṭṭanārāyaṇena trailokye'pyatra [bhavābhavātibhavarūpe |] yo yāvānānandaḥ kaścidīkṣyate | sa binduryasya taṃ vande devamānandasāgaram || (61 ślo0) iti prāṅnayena yaduktaṃ maha-a iti rūpaṃ tadeva bhajanīyaṃ yasyāḥ parameśvarasya hi svacamatkāravṛṃhitaṃ yat aham iti tadeva śāktaṃ vapuḥ tadeva ca parābhaṭṭārikārūpamiti ucyate ata eva saiva ca parameśvarī sarvaṃ śṛṇoti - śravaṇākhyayā sattayā tiṣṭhantī śravaṇasaṃpuṭasphuṭakramikasvasvapandamayavarṇarāśiniṣṭhamaikātmyāpādana- rūpasaṃkalanānusaṃdhānākhyaṃ svātantryaṃ tena hi vinā kalakalalīnaśabdaviśeṣaṃ śṛṇvannapi - na śṛṇomi p. 70) iti vyavaharati pramātā | kalakalamātraviṣayameva tu saṃkalanamiti tatraiva śrutamiti vyavahāraḥ | vastutastu sa kalakaladhvaniḥ śrotrākāśe anupraviśan na varṇān anupraveśayan tathā bhavet tadvarṇātiriktasya kalakalasyaiva bhāvāt [tasmādekaḥ kramavirahitaḥ kalpitāsatyabhāgo vākyasphoṭo janayati matiṃ tādṛśi svābhidheye | varṇāste te prakṛtilaghavaḥ kalpanaikapratiṣṭhāstasminnarthe vidadhati dhiyaṃ netyalaṃ tatkathābhiḥ || iti sphoṭavādo vaiyākaraṇairupagataḥ |] tadvarṇaviśeṣavivakṣāyāṃ ca kalakalasya ca kāraṇābhāvādeva anutpattiḥ syāt - tadvivakṣotpannasphuṭavarṇamayaśabdakāryatvepi sajātīyaśabdotpattyanupapatteḥ | sarvathā ta eva varṇāḥ tena sphuṭarūpeṇa saṃkalanāmagacchantaḥ kalakalaśabdavācyāḥ tatsaṃkalanāvadhānodyuktasya bhavedeva kiyanmātrasphuṭopalambha p. 71) iti saṃkalanameva atra upayogi | saṃkalanaṃ ca bhagavatī saiva parā parameśvarī karoti | yaduktam tadākramya balaṃ mantrāḥ (spa0 2-10) ityādi | vastuto hi śṛṇoti paśyati vakti gṛhṇāti ityādi bhagavatyā eva rūpam | yathoktam yena rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ sparśaśabdau ca maithunam | etenaiva vijānāti kimatra pariśiṣyate || (kaṭha0 u02-3) iti vedānte parameśvareṇa | na tu śravaṇaṃ nāma sphuṭakalakalātmakatāragadgadādirūpavarṇākarṇanameva | tathāhi - śrīparameśvara eva śrīsvacchandaśāstre japavibhāganirṇayāvasara evameva nirūpitavān ātmanā śrūyate yastu sa upāṃśuriti smṛtaḥ atra hi madhyamāpade ātmaiva saṃśṛṇute nāparaḥ j p. 72) ityuktam sthānādiprayatnasphuṭatāyāṃ dantauṣṭha puṭādisaṃyogavibhāgena atinibhṛtamapi śabdoccāre nikaṭataravartiparaśravaṇamapi syāditi saśabdatāpattireva | paraiḥ saṃśrūyate yastu saśabdo'sau prakīrtitaḥ | ityuktam yataḥ na cātra nikaṭādiviśeṣaḥ kaścit iti | parapramātṛdarśanamātragocarajihvoṣṭhapuṭādisaṃyoge tu yadyapi ātmana eva śravaṇaṃ syāt na parasya tathāpi madhyamāpadameva etat saṃpadyate - varṇasya bahirātmalābhābhāvāt | vāyvabhighātāt hi sphuṭavarṇaniṣpanna eva na ca tatra vāyvabhighāto bāhyatāpattiparyantaḥ syāt | oṣṭhādicalanamapi na tatra varṇāṃśe'nupraviśet api tu svātmaniṣṭhameva tātkālikaṃ tatsyāt tātkālikeṅgitanimiṣitakaravyāpārādisthānīye p. 73) sphuṭasthānakaraṇaprayatnayoge tu varṇaniṣpattāvapi yadi nāma dhvanīnāṃ tāratamyena tāramandrādivibhāge dūrādūrādiśravaṇaṃ syāt sarvathā paraiḥ śrūyate - iti vaikharīpadameva etat ityatvaṃ prasaktānuprasaktyā | saiva [śravaṇalakṣaṇā |] parameśvarī āmantraṇayogena sphuṭaṃ śaktirūpatayoktā nara-śakti-śivātmakaṃ [sphuṭaṃ śaktirūpatayā uktā ityeva savicāraṃ sphuṭayati - naraśaktītyādinā tatra bhedapradhāno naraḥ bhedābhedapradhānā śaktiḥ kevalamabhedapradhānaḥ śiva iti | yaduktaṃ vibhāgābhāsane cāsya tridhā vapurudāhṛtam | iti | icchā-jñāna-kriyāsvarūpamatra subodhaṃ sṛṣṭikrameṇa |] hi idaṃ sarvaṃ trikarūpameva tatra yat kevalaṃ svātmani avasthitaṃ tat kevalaṃ jaḍarūpayogi p. 74) mukhyatayā [mukhyatayetyasyāyamabhiprāyaḥ - yajjaḍaṃ svātmani alabdhasattākameva paramārthataḥ prakāśalagnameva idānīṃ tāvattāṭastyena bhāsamānatayā mukhyato jaḍamityarthaḥ |] narātmakaṃ ghaṭaḥ tiṣṭhati [ghaṭa iti savikalpakaṃ jñānam idamiti nirvikalpamityanayorviśeṣaḥ] itivat eṣa eva prathamapuruṣaviṣayaḥ śeṣaḥ | yat punaridamityapi bhāsamānaṃ [idomityasya vicchinnavimarśasya kṛtārthatā | yā svasvarūpe viśrāntirvimarśaḥ so'hamityayam || iti | tayā ghaṭo'yamityadhyavasā nāmarūpātirekiṇī | pareśaśaktirātmeva bhāsate na tvidantayā || iti | tatrāyaṃ vivekaḥ - ye punarnāmarūpe te bhedahetubhūtatayā narātmake yatpunaridamityadhyavasāyaśaktiḥ sā abhedatayā śaktisvarūpā yata ātmeva iyamabhinnā - ahantācchāditatvāt |] yadāmantryamāṇatayā āmantrakāhaṃbhāvasamācchāditatadbhinnedaṃbhāvaṃ yuṣmacchabdavyapadeśyaṃ tacchāktaṃ rūpaṃ tvaṃ tiṣṭhasi ityatra hi eṣa eva yuṣmacchabdārthaḥ āmantraṇatattvaṃ ca | tathāhi yathā ahaṃ tiṣṭhāmi tathaiva ayamapi iti tasyāpi asmadrūpāvacchinnāhaṃbhāvacamatkārasvātantryamavicchinnāhaṃcamatkāreṇaiva p. 75) abhimanvāna āmantrayate yathārthena madhyamapuruṣeṇa vyapadiśati seyaṃ hi bhagavatī parāparā sarvathā punaravicchinnacamatkāranirapekṣasvātantryāhaṃvimarśe ahaṃ tiṣṭhāmi [tathā ca virupākṣapañcāśikāyāṃ prathamo madhyama uttama iti puruṣā bhedinasrayo'pi mithaḥ | mattastu mahāpuruṣātpratyavamarśātmano na bahiḥ || yuṣmaccepāpohavadahamiti yadbhāti bhinnamiva rūpam | tadidaṃ bhāgavibhedo na tvahamekosmi yannityam || iti |] iti parābhaṭṭārikodayaḥ yatra uttamatvaṃ puruṣasya yaduktam yasmātkṣaramatīto'hamakṣarādvapi cottamaḥ | ato'smi loke vede ca prathitaḥ puruṣottamaḥ || iti | atra kṣarākṣararūpāt ubhayato'pi hi uttamatvam asmi ityasmadarthena uktam nahi [nanu ahaṃ tiṣṭhāmītyatra śarīrādyahantaiva sphuṭaṃ pratīyate tatkathamatra parābhaṭṭārikodayaḥ (?) ityata āha - nahītyādi ayaṃ punaratra bhāvaḥ - svatantraprakāśaghanāvinaśvaravastutattvaṃ hi paramārthaḥ tadeva svasvātantryāt gṛhītadehāgrahaṃbhāvo'pi ahamityucyate tatprācyasvarūpānapahāratoddayotanāya | dehādestu pratyakṣameva vicchinnatāparamārthatvam iti kathaṃ tatra asmīti vyapadeśaḥ | atra p. 76) sarvatra ahamiti parimitaṃ śarīrādi apadiśyate tasya pratyakṣeṇaiva tādrūpyavirodhāt | tadevamīdṛśaṃ svayaṃprathātmakaṃ [svayaṃprakāśātmakaṃ na tu nararūpaśaktirūpabhedabhedābehdatayā prakāśādhīnamityarthaḥ |] śivātmakaṃ rūpam ata eva bodhasyāsya svasaṃvitprathātmakasya kiṃcinna ūnaṃ nāpyadhikaṃ [bhedābhedarūpam |] - tasyāprakāśarūpasya cinmaye ananupraveśāt [prakāśarūpasya punaḥ citsvarūpe'nupraveśādityarthasiddham |] tadapekṣayā ca mādhyasthyamapi na kiṃcit - ityupacayāpacayamadhyasthānīyedantānirdeśyābhāvalabdhapratiṣṭhānena [upacayaḥ prakāśe apacayaḥ ghaṭe mādhyasthyaṃ yuṣmadi iti |] tadbodhāvicchedarūpāsmadarthāḥ vicchedito'pi yuṣmadartha evameveti ata eva aliṅge yuṣmadasmadī gīte | dehagatasaṃkhyādyupacāreṇa parāparādiśaktigarbhīkārāt saṃkhyāyogastu upapadyate p. 77) tathāhi - svasvātantryopakalpitabhedāvabhāsasya anantaśarīrādyekatayaiva vimṛśet āvāṃ yuvāṃ vayaṃ yūyaṃ iti ca upacayādyāstu dehagatā upacaritumapi na śakyāḥ - cidrūpasya ūnādhikatānupapatteḥ sarvaṃ hi sarvātmakamiti narātmāno jaḍā api tyaktatatpūrvarūpāḥ śākta-śaivarūpabhājo bhavanti - śṛṇutagrāvāṇaḥ meruḥ śikhariṇā mahaṃ bhavāmi ahaṃ caitro bravīmi ityapi pratīteḥ | śāktamapi yuṣmadartharūpamapi narātmakatāṃ bhajata evaṃ - śāktarūpamujjhittvā tvaṃ gatabhayadhairyaśaktiri anāmantraṇayogenāpi pratipatteḥ | bhavānityanena pādā gurava ityādipratyayaviśeṣaiścāparāvasthocitanarātmakaprathamapuruṣaviṣayatayāpi p. 78) pratītisadbhāvāt tyaktaśāktarūpasyāpi ca ahaṃrūpaśivātmakatvamapi syāt | vayasye dayite śarīracittattvameva ahaṃ bhavāmi iti pratyayāt śivasavrūpamapi ca ujjhitacidrūpamiva naraśaktyātmakaṃ vapurāviśatyeva | ko'ham eṣo'ham aho ahaṃ dhik mām aho mahyam ityādau hi ahamīti suṇīkṛtyāvicchinnaṃ svātantryaṃ mukhyatayā tu vicchinnaiva idantā pratīyate yatra bhagavatyā aparāyā udayaḥ he aham ityādau parāparaśāktaspandasparśa evaṃ śivasya kiṃ tu pūrvaṃ pūrvamavyabhicaritamuttaratra tena nararūpaṃ sphuṭayaiva pratipattyā śākta-śāṃbhavadhuramāroḍhuṃ śaknuyādeva na punarvaiparītyena ārohaṇaṃ sphuṭapratītimayam atyaktanijanijarūpatayā p. 79) tryātmakatvāt ekadvibahurūpabhāgitvameti pratyekametat trikam | uktaṃ hi ekaṃ vastu dvidhā bhūtaṃ dvidhā bhūtamanekadhā | iti ekātmakatve hi apratiyogitvāt śivatāpratiyogisaṃbhave śāktatvam anekatāyāṃ bheda eva naratmabhāva ekasyaiva ghaṭaḥ ghaṭau ghaṭāḥ ghaṭapaṭapāṣāṇā ityapi hi tiṣṭhati tiṣṭhataḥ tiṣṭhanti iti ca ekenaiva kriyāśaktisphuritameva etat yathoktaṃ anekayekadhā kṛtvā ko na mucyeta bandhanāt | iti | ata eva nara-śakti-śivātmanāṃ yugapadekatra parāmarśe uttarottarasvarūpānupraveśa eva - tasyaiva vastutaḥ tatparamārtharūpatvāt sa ca tvaṃ ca tiṣṭahtaḥ sa ca tvaṃ ca ahaṃ ca tiṣṭhāmaḥ iti pratītikrama p. 80) eva akṛtakasaṃskārasāraḥ śābdikairlakṣaṇairanugamyate tathā ca nijabhāṣāpadeṣvapi saṃskārasya yatra nāmāpi na avaśiṣyate bauddhāndradraviḍādiṣu tatrāpi ayameva vācanikaḥ kramaḥ vacanakramaśca hārdīmeva pratītiṃ mūlato'nusaran tatpratītirasarūpatayā pratīterapi evaṃrūpatvamavagamayet yathoktaṃ mayaiva na hṛdayaṃgamagāminī gīḥ | iti | tat sarvathā akṛtakā evaṃpratītiḥ yathoktam na tairvinā bhavecchabdo nārtho nāpi citergatiḥ | iti | śrīmālinītantre'pi | evaṃ sarvāṇusaṃghātamadhiṣṭhāya yathā sthitā | tathā te kathitā śaṃbhiḥ śaktirekaiva śāṃkarī || iti | śrītantrasamuccaye'pi nara-śakti-śivāveśi viśvametatsadā sthitam | vyavahāre kramīṇāṃ ca sarvajñānāṃ ca sarvaśaḥ || p. 81) iti | tadeva naraśaktiṃśivātmakaṃ sphuṭapratipattisaṃpradāyopadeśena darśitaṃ naraḥ śaktiḥ śiva iti tu sarvaṃsahaḥ pratipattikramaḥ parameśvarecchāsvātantryasṛṣṭaḥ ityalaṃ paraśaktipātapavitritabahuśrutasahṛdayasopadeśakatipayajanahṛdayahāriṇyā [sahṛdayā iti rasikaśrotāraḥ katipayeti tathā coktam pūjakāḥ śataśaḥ santi bhaktāḥ santi sahasraśaḥ | prasādapātramāśvastā dvitrāḥ santi na pañcapāḥ | iti |] prasaktānuprasaktyā | tat vyākhyātaṃ śṛṇu devi iti | uttarasyāpi iti yaduktaṃ - kathamanuttaramiti tatra prativacanam - uttarasyāpi saṃnihitasya yat anuttaraṃ prāguktakrameṇa hi uttaramapi anuttaratādātmyenaiva bhavet nānyathā ata eva uttaramapi anādṛtya anādare ṣaṣṭhī uttaraṃ rūpaṃ hi anādṛtatadbhāvamanuttararūpameva [anādṛtottarabhāvam |] bhedo hi ayamuttararūpo nitarāmeva p. 82) abhedabhuvamadhiśayya [adhiśayya - āśritya | tathā - bhedarūpatayā |] tathā bhavet | yathoktaṃ paravyavasthāpi [paravyavasthā - bhedaniyamaḥ | pare - bhinnapadārthe |] pare yāvannātmīkṛtaḥ paraḥ | tāvanna śakyate kartuṃ yato'buddhaḥ paraḥ paraḥ || iti | tathā uttarasyāpi [uttarasyāpīti vakṣyamāṇasya | anuttaram - uttīrṇam |] granthabhāgasya anuttaraṃ tenāpi uttarītuṃ na śakyate | paśyantyā [paśyantyā apīti vimarśasatattvaṃ hi prakāśatattvaṃ sa eva vimarśaḥ prathamaprasararūpaḥ | yaduktam avibhāgā tu paśyantī sarvataḥ saṃhṛtakramā | svarūpajyotirevāntaḥ sūkṣmā dhāgatrapāyinī || iti | saiva cārthapratipādanecchārūpavivakṣāsvarūpe manasi vijñānarūpe vartate yā madhyameti kathyate iyaṃ ca nityaṃ prāṇāpānantare sarvasādhāraṇaiketi | yaduktam āste vijñānarūpatve sa śabdo'tra vivakṣayā | madhyamā kathyate saiva bindunādamarutkramāt || iti | punarapi ca saiva vaktranāḍyāṃ prāptā kaṇṭhādisthānavibhaktakakārādivarṇāsādhāraṇā vaikharītyucyate saiva grantharūpeti ityatastakṣyaitatprasararūpatvāt kathaṃ tena nirṇetuṃ śakyate | uktaṃ ca sthāneṣu vivṛte vāyau kṛtavarṇaparigrahā | vaiharī vāk prayoktṛṇāṃ prāṇavṛttinibandhanā || iti |] p. 83) api parābhaṭṭārikāyāḥ prathamaprasaratvāt uttarasyāpi ca madīyasya etadevānuttaraṃ paramārthaḥ uttarasya triśūlapreraṇādimayasya [yathālokena dīpasya kiraṇairbhāskarasya vā | jñāyate digvibhāgādi tadvacchaktyā śivaḥ priye || iti | triśūlena lolībhūtaśaktitritayena ya uttaraḥ samāveśastasya | yathoktaṃ lolībhūtamataḥ śaitigritayaṃ tattriśūlakam | yasminnāśu samāveśādbhavedyogī nirañjanaḥ || iti |] yat anuttaraṃ viśāntisthānaṃ kiṃ tat (?) ityāha - yataḥ syāt ayaṃ kauliko vidhiḥ - kaulikaḥ kulākulātmā prāk vyākhyāto vidhīyamānatvāt vidhiḥ mahāsṛṣṭirūpo [mahāsṛṣṭirūpaḥ - śuddhavidyārūpaḥ] garbhīkṛtānantasṛṣṭyādikoṭiśato yasmātprasṛta etadeva tadanuttaraṃ yaduktam p. 84) yataḥ [yasminsarvaṃ yataḥ sarvaṃ yaḥ sarvaṃ sarvataśca yaḥ | yaśca sarvamayo nityaṃ tasmai sarvātmane namaḥ || tatra yata ekasmāt kartuḥ sarvamidaṃ kāryajātaṃ prabhavatīti yataḥ sarvam ityekasya tattvasya sarvakartṛtvaṃ pratipāditaṃ tathā yasmin sarvam iti sarvajñatvam idamatyantabhinnābhāsamayaṃ bhāvajātaṃ saṃvedyamānatāmātranibandhanatattatsvātmanā sat sukhādisarvāvasthānugataikasaṃveditṛtvamātrasvabhāve prakāśātmani yasmin sthitaṃ nānātvamevedamitthaṃ yadvaśāt sphuratītyarthaḥ yaḥsarvam ityanena svecchāmātravyatiriktopādānarūpavastvantaranirapekṣatvamasyoktam sarvataśca ya ityanena sarvasmin vedye vastuni ya evaikaḥ parisphurati tena nāsya svarūpavikriyetyarthaḥ yaśca sarvamayo nityam iti kāryānārambhe'pi sarvātmakatvapratipādanam ityamatra tātparyārthaḥ - sarvamekaḥ sarvajñaḥ sarvakartā nirupādānaḥ nirupādhirnityaṃ sarvātmakatvenāvabhāsate iti śrīmadrājānakarāmakaṇṭhaṭīkāyām |] savaṃ iti | tathāhi idaṃ viśvaṃ ciccittaprāṇadehasukhaduḥkhendriyabhūtaghaṭādimayamekasyāṃ [cit iti śūnyapramātā |] vā parasyāṃ parameśvaryāṃ bhairavasaṃvidi [nanu ca sarvamidaṃ prakāśarūpamevānyathā jagato'ndhatāprasaṅgastatkimiti uktaṃ saṃvidi abhedenaiva bodhātmakena rūpeṇeti ayamatra bhāvaḥ - yadyapi prakāśasattāṃ vinā na kiñcit prakāśate iti satyaṃ tathāpi parasparaṃ te vicchinnā eva anuttarasvarūpe tu parasparavicchedo nāsti iti anuttaratvamasya |] avibhāgenaiva bodhātmakena rūpeṇa āste yadyapi bodhātmakaṃ p. 85) rūpaṃ nāstameti jātucidapi tadastamaye aprakāśamānatāpatteḥ tathāpi parasparābhāvātmako'vacchedaḥ tatra nāsti viśvātmāna [ātmaiva sarvabhāveṣu sphurannirvṛtacidvibhuḥ | aniruddhecchāprasaraḥ prasaraddṛkkriyaḥ śivaḥ || sa yadāste cidāhrādamātrānubhavatajñayaḥ | tadicchā tāvatī tāvattāvajjñānaṃ kriyā hi sā || susūtramaśaktitritayasāmarasyena vartate | cidrūpāhlādaparamo nirvibhāgaḥ parastadā || iti śivadṛṣṭau |] eva bhāvāḥ tatra ca yadi eṣāmavasthitiḥ na syāt tat prathamānusaṃdhānādikameva akṣapreraṇopayogyapi na bhavet iti samucitānuditedantākamahaṃparāmarśamātrābhinnameva bhāvajātaṃ vigatabhedakalanaṃ tiṣṭhati na tatra kaścit avacchedaḥ tathā yadi atra spaṣṭaḥ sannayaṃ vidhiḥ kaulikaḥ sthito p. 86) viśrāntiṃ prāptaḥ sarvamidaṃ hi ṣaṭtriṃśadātma tataḥ sāmānyaspandasaṃvidātmanaḥ śaktimataḥ paraśaktipradhānāt śivāt svaśaktyā sṛṣṭamapi sat tatraiva bhairavaviśeṣaspandātmani śaktipradhāne svasvarūpe viśrāmyet tadeva svasvabhāvaniṣṭhitatvaṃ bhāvānāṃ | yaduktaṃ yasminsarvaṃ iti | tade tat śivaśaktyātmaiva sāmānyaviśeṣarūpamekātmakamapi parameśvareṇaiva upadeśopāyapraveśāya pṛthakkṛtya nirūpyamāṇaṃ vastutaḥ punarekameva svatantracinmayamahamityaiśvaryaśaktisāramanuttaram | yatra kīdṛśe svasvarūpe'vasthitaḥ mama hṛdvyomni mameti yat etat hṛdayaṃ sarvabhāvānāṃ sthānaṃ pratiṣṭhādhāma nīlādīnāṃ hi antataḥ krimiparyantaṃ cidaṃśāniviṣṭānāṃ na kiṃcit nīlādi rūpamiti pramātureva p. 87) mameti avicchinnacamatkārāṃśopārohitvaṃ mama nīlaṃ bhātam iti tadeva nilādirūpatvamiti tasya mametyasya nīlādyanantasarvabhāvahṛdayasya yat vyoma yatra tat mamakārātmakaṃ viśvaṃ vītaṃ [viśeṣeṇa itaṃ gataṃ vītam |] samyak dhṛtam ata eva tyaktabhinnanijarūpatayā śūnyarūpaṃ vyoma yatra tathā mametyasya bhinnābhinnarūpaparāparasaṃvidātmano yat hṛdayaṃ paryantapratiṣthādhāma ahamiti tasyāpi vyoma saṃhārarūpakalanena ma ha a iti narātmakaṃ līnaṃ bindvātmaśaktau ma-iti kuṇḍalinī-ha-kalārūpāyāṃ praviśya paripūrṇanirargalacamatkāre sarvāvicchinne a-ityanupraviṣṭaṃ tathā bhavati etadeva mama hṛdvyoma evaṃ yata idaṃ p. 88) prasṛtaṃ yatra ca viśrāntaṃ tadeva nityamanāvṛtasvabhāvaṃ svayaṃ prathamānam anapahnavanīyamanuttaram | yathoktam yatra sthitamidaṃ sarvaṃ kāryaṃ yasmācca nirgatam | tasyānāvṛtarūpatvānna nirodho'sti kutracit || iti | āvarakatvena nirodhakābhimato'pi hi tadāvaraṇādisvātantryeṇa prakāśamāno dṛkkriyātmaka eva parameśvaraḥ yadityayaṃ nipātaḥ sarvavibhaktyarthavṛttiḥ aparavākyīyasaṃbandhaucityāt viśeṣe sthāsnuratra pañcamyarthe saptamyarthe ca vartate | ayaṃ hi āñjasyena [sūcamārthavivekaṃ vināpi |] arthaḥ - yadayaṃ [yat - yasmāt |] kaulikaḥ sṛṣṭiprasaraḥ yacca mama hṛdvyomni avasthitaḥ tadevānuttaram | evaṃ tasyaiva prasaraviśrāntyubhayasthānatvaṃ p. 89) nirūpya prasarakramasvarūpaṃ kriyāśaktispandavisargaṃ nirūpayati kathayāmi ityādi tadeva hi rūpam ahaṃ parānuttarātmaparāparādimayapaśyantyādiprasaraparipāṭyā'vicchinnaikatāparamārth aḥ kathayāmīti samucitavyapadeśaṃ parābhaṭṭārikodayabhāgivaisvaryantaṃ vākyaprabandhaṃ śāstrīyalaukikādibahubhedaṃ vyaktayāmīti taduktam sarvataśca yaḥ iti | prathamaparyantabhuvi parābhaṭṭārikātmani tatprasarātmani ca parāparādevatāvapuṣi anuttaradhruvapadavijṛmbhaiva tadāhurnijavivṛtau [tathaiva śivadṛṣṭāvapi yadā tu tasya ciddharmavibhavāmodajṛmbhayā | ityādyuktam | śrīmadutpaladevaprabupādairapi sphārayasyakhilamātmanā sphuran viśvamāmṛśasi rūpamāmṛśan | yatsvayaṃ nijarasena ghūrṇase tatsamullasati bhāvamaṇḍalam || iti] śrīsomānandapādāḥ - p. 90) kathayāmi iti uccārayāmi utkalikāta iti tathāhameva sarvasya antaścidrūpeṇa kathayāmīti tadevāsmābhiḥ yuktyupadeśasaṃskāraiḥ nirmalayya hṛdayaṅgamīkṛtam | svarūpaṃ cāsya parameśvarasya sadya iti - ya eva ca parameśvaro bhairavātmākulānuttaradhruvadhāmatayā - uktam tadevedaṃ sarvaṃ tat kaulikavidhirūpaṃ nahi prakāśavimarśaśuddhabhairavasvarūpātireki kiṃcit bhāvānāṃ sattvaṃ sattāsaṃbandhārthakriyākāritvādīnāmapi sattāhetutā parābhimatānāmapi sattāyoge tathātvānupapatteḥ sattvāntarārthakriyāntarayoge cānavasthāpatteḥ prathamata eva tathā vimarśajīvitaprakāśamayatvameva sattvaṃ tat ca svātantryavimarśasārāhaṃbhāvabharitamiti bhairavarūpameva | yadvā sati sadrūpe yasyati yatnaṃ karoti kriyāśaktiprāṇatvāt tat sadya iti p. 91) kvipi napuṃsakanirdeśaḥ sadyaditi kecit guravaḥ paṭhanti | taduktaṃ śrīsiddhasantāne prakāśamānābhāsaiva yadbhūtistatsadeva hi | iti | śrīspande'pi tadasti paramārthataḥ | iti | śrīsomānandapādairapi yatsattatpasmārtho hi paramārthastataḥ śivaḥ | iti svarūpamuktam | taduktaṃ yaḥ sarvaṃ iti | asyaiva kriyāśaktiprasaraṃ nirūpayati kaulikasiddhidam iti kaulikaṃ yat vyākhyātaṃ tasya siddhiḥ tathātvadārḍhyaṃ tat yato bhavati tatra hi paramārthapramātari sakalaṃ kulākulādi tathā bhavati yatra pratīyamānaṃ sarvaṃ tathātvadārḍhyaṃ bhajate | taduktaṃ parātparataraṃ trikam | p. 92) iti | anyatrāpi vedācchaivaṃ tato vāmaṃ tato dakṣaṃ tataḥ kulam | tato mataṃ tataścāpi trikaṃ sarvottamaṃ param || iti | śrīniśācāre'pi vāmamārgābhiṣikto'pi daiśikaḥ paratattvavit | saṃskāryo bhairave so'pi kule kaule trike'pi saḥ || iti | śrīsarvācāre'pi vāmamārgābhiṣikto'pi daiśikaḥ paratattvavit | kramādbhairavatantreṣu punaḥ saṃskāramarhati || iti | kramaśca eṣa eva yathoktam - evaṃ yat sarvalokavedasiddhāntavāmadakṣiṇakulamatabhūmiṣu paramārthapramātṛ iti | yathoktam yaśca sarvamayo nityaṃ tasmai sarvātmane namaḥ | iti | tadevānuttarametatsarvaṃ garbhīkṛtyoktaṃ nijavivṛtau somānandapādaiḥ kiṃbahunā sarvamevānuttaramanuttaratvāt iti | ayaṃ tātparyārthaḥ - p. 93) sa-ala bahusaṃve-aṇaphuritamatta ujahita hiṃci ajatto hitta-upaphura | ija kuṭṭi usa alabhāva saṃve-aṇara-aṇaṇihāṇuiu || pariāṇahuettiaṇuturuchattuhajasaṭṭha-usammūḍhatuṇiacchahatuha-attāsiaū-u-ū- usubāhiraviturahuṃbandhuṇamokkhata-uiriavahuvikuṇasivisagguṇimasidva- upuṇasaṃharasijjitipaviṇṇuviriñcarudrama-alakkhahimasaraṇirohacinta-imalakkha-ekkavā- apariāṇahu-attāṇa-uparamattha-aṇṇuṇakoiviāsubahuiusa-alausatthattha | itīdṛk vyākhyānaṃ tyaktvā yat anyaiḥ vyākhyātaṃ tatpradarśanaṃ dūṣaṇam yadyapi padavākyasaṃskāravihīnaiḥ saha brīḍāvahā goṣṭhī kṛtā bhavati tathāpi sacetaso'nuttaramavabodhayituṃ tat ekavāraṃ tāvat likhyate - anuttaram ityādinā sārdhena śokena śivaviṣayaḥ [atrāyaṃ bhāvaḥ | śivaḥ viṣayo yasyeti vigrahaḥ yataḥ yena vijñātamātreṇa khecarīsamatāṃ vrajet || ityuktam | tathā śaktirviṣayo yasyetyevaṃ vigraho bodhyaḥ yataḥ tāṃ me kathaya deveśa || ityuktam iti pūrvapakṣavyākhyā tadeva tirasitumāha - atra yadītyādi tatra anupapattimāha tannareti |] praśnaḥ | hṛdayasthā p. 94) ityādinā ślokena śaktiviṣayaḥ | tathā śṛṇu devi ityatra prativacanagranthe uttarasyāpyanuttarama iti tatrārthaḥ uttaraṃ ca śṛṇu anuttaraṃ ca iti | atra yadi eṣā trikārthābhiprāyeṇa vyākhyā tat naraviṣayatṛtīyapraśnaprasaṅgaḥ | atha tu yāmalābhiprāyeṇa tatrāpi na dve vastunī śivaśaktyātmake yāmalamucyate yena [yeneti dvivastupṛthaksvabhāvatayā ityarthaḥ |] pṛthak praśnaviṣayatopapattiḥ athaśabdārthaśca [athādyā ityatra vacayamāṇaḥ |] na saṃgacchate - sa hi sajātīyaniścayānantaryavṛttiḥ uttarasvarūpāvadhāraṇamantareṇa ca anuttaraviṣayasyaikapraśnasya anupapattiḥ tathāhi [yaduktaṃ taiḥ prativacanagranthe uttaraṃ ca śṛṇu anuttaraṃ ceti tannirdalayitumāha uttarasvarūpeti tadeva samarthayati tathāhītyādinā |] keṣucit vṛddhapustakeṣu īdṛk ślokāntaraṃ dṛśyate p. 95) śrutaṃ deva mahājñānaṃ trikākhyaṃ parameśvara | uttaraṃ ca tathā jñānaṃ svatprasādāvadhāritam || iti | tasmāt śrīsomānandapādanirūpitavyākhyānusāreṇaiva yat guravaḥ samādikṣan tadeva sarvasya karoti śivam | ityasaṃskṛtadurvyākhyātāmasonmūlanavrataḥ [tāmasaṃ tamopaṭalam |] | ṣaḍardhaśāsanāpūtahṛdambujavikāsakaḥ || saṃstyānānantapāśaughavilāpakalasadruciḥ [saṃsthānaḥ śyānībhūtaḥ | ; sūryapakṣe pāśaughaḥ piśācādisamūhaḥ |] | dīpto'bhinavaguptena vyākhyābhānuḥ prakāśitaḥ || evaṃ yato'yaṃ kauliko vidhiḥ prabhavati yatra ca pratiṣṭhāpadavīṃ bhajate yanmayaṃ ca idaṃ kaulikaṃ tadevānuttaramityuktam | tatra kastāvat kauliko vidhiḥ (?) kathaṃ ca asya prasaro'nuttarāt (?) kathaṃ cātraiva asya pratiṣṭhā (?) kathaṃ ca p. 96) anuttaraikarūpatvaṃ [kaulikavidheriti yojyam |] (?) yaccoktam - uttarasyāpyanuttaramiti tat [yuktiranubhavopayogī tarkaḥ tataścātra gurutaḥ śāstrataḥ svata iti phalitam |] sarvaṃ yuktyāgamasvasaṃvedananiṣkarṣaṇatattvāvabodhāvāptavimarśanipuṇān śiṣyān prati vitatya nirṇinīṣuḥ bhagavān prastauti granthāntaram etāvaddṛḍhopadeśanirdalitabhedābhimānavikalpānalpasaṃskārāṇāṃ tu sarvametāvataiva anuttaraṃ katham ityādisārdhaślokayugalanigamitena [nigamiteti - itthaṃ mayāpade parapratipattyai nayaḥ pratijñāhetūdāharaṇopanayanigamanāni bodhahetavaḥ tatra sādhyavattayā pakṣasādhanaṃ pratijñāsaṃdigdhasādhyavān pakṣaḥ yathā - parvato'yaṃ vahnimāniti tatraiva parapratipattyai liṅgapratipādakaṃ hetuḥ yathā - dhūmavattvāditi tatraiva sphuṭapratipattikāraṇamudāharam yathā - dhūmavānyaḥ sa vahnimān iti mahānasādau vyāptidarśanāt pakṣe sādhanopasaṃhāra upanayaḥ - tathā cāyamiti tatraiva pakṣe sādhyopasaṃhāro nigamanamiti yathā - tasmāttayeti tatra dṛḍhaśakti pātavatāṃ nigamanenaiva pratipattiriti kiṃ teṣāmanyena anyeṣāṃ tarkeṇaiva pratipattiriti vacayamāṇagranthāvatāḥ |] praśnena śṛṇu devi ityādinā sārdhaślokanirṇītena cottareṇa anuttarapadaprāptivaśāviṣṭajīvanmuktabhāvānāṃ p. 97) kṛtakṛtyatā atastāvanmātra eva dṛḍhapratipattipavitrīkṛtairviśramaṇīyam - ityudbhujāḥ phūtkurmaḥ | tadanuttaraparabhairavapadavimaladarpaṇāntarniviṣṭakaulikapadapraviviktaye granthāntaramavatarati ityuktam || 4 || tadyathā athādyāstithayaḥ sarve svarā bindvavasānagāḥ | tadantaḥ kālayogena somasūryau prakīrtitau || 5 || pṛthivyādīni tattvāni puruṣāntāni pañcasu | kramātkādiṣu vargeṣu makārānteṣu suvrate || 6 || vāyvagnisalilendrāṇāṃ dhāraṇānāṃ catuṣṭayam | tadūrdhvaṃ śādi vikhyātaṃ purastādbrahmapañcakam || 7 || p. 98) amūlā tatkramājjñeyā kṣāntā sṛṣṭirudāhṛtā | sarveṣāmeva mantrāṇāṃ vidyānāṃ ca yaśasvini || 8 || iyaṃ yoniḥ samākhyātā sarvatantreṣu sarvadā | tatrākulamanuttarameva kaulikaṃ - sṛṣṭirūpamiti nirṇīyate | atha tatsṛṣṭiriti saṃbandhaḥ tadevānuttaraṃ padaṃ - sṛṣṭirityarthaḥ yadyapi ca sṛṣṭāvapi prāktananayena kālāpekṣi paurvāparyaṃ na syāt tathāpi upadeśyopadeśabhāvalakṣaṇo bhedo yāvat svātmani svātantryāt parameśvareṇa bhāsyate tāvatpaurvāparyamapi - iti tadapekṣayā atha-śabdenānantaryam - p. 99) anantaramakulameva sṛṣṭirūpamiti yāvat na tu praśnapratijñābhyāmānantaryamatha-śabdenoktam - ekapraghaṭ'kagatasajātīyaprameyāpekṣakramatātparyapratītipravaṇatvādasya [asya - athaśabdasya |] anyathā tūṣṇīṃbhāvāderanantaramidam ityapi sarvatra tatprayogāvakāśaḥ astu - ka iva atra bhavataḥ kleśaḥ (?) iti cet - na kaścit - ṛte pratītyabhāvāt [pratitibādha eva kleśa ityarthaḥ tena nāpātakleśaḥ api tu mūlakleśā eveti bhāvaḥ |] yattu śrīsomānandapādāḥ akāraḥ śiva ityuktasthakāraḥ śaktirucyate | ityāgamapradarśanena atha ityetāvadevānuttaram [tathā ca sati adhikaraṇasiddhāntanītyā yat pūrvamuktaṃ yadyapi paurvāparyaṃ na saṃbhavati tathā tūṣṇīṃbhāvāderapi ityādi tacchaṅkaiva kācinnāstīti | ekasminkārye siddhe kāryāntarāṇi svayameva siddhyanti yatra so'dhikaraṇasiddhāntaḥ |] iti vyācacakṣire thakārahakārasamavyāptikatābhiprāyeṇa sarvatra prathamollāse prasaradanantānantavastusṛṣṭiśaktyabhedarūpatvāt p. 100) sarvabhūtasthajīvanarūpaparanādāvalambanarūpatvācca atha-śabdārthasya tat nāsmābhiḥ vitatya vivecitam - tādṛśasya āgamasya yato na sākṣādvayamabhijñāḥ taistu tathā-vidhāgamasākṣātkāribhiranekayuktiśatasahiṣṇutā sūtragranthasya sūtritaiva dhūlibhedapradarśanamapi [cūrṇikārthābhidhānam |] tenaivābhiprāyeṇa [tenaiva - samavyāptikatābhiprāyeṇa] tairitaśca [taiḥ - somānandapādaiḥ itaḥ parātriṃśikālakṣaṇāt amuta iti tattadāgamāt |] amutaśca vitatam | vayaṃ tu tacchāsanapavitritāstadgranthagranthinirdalanābhilaṣitasvātmapavitrabhāvāḥ taiḥ nirṇīteṣu evamādiṣu artheṣu udāsīnā eva | dhūlibhedādinā ca kalpitasāmayikalipyapekṣaṇamapi [sāmayikaḥ - sāṃketikaḥ |] p. 101) bhavedapi kasyacit [yataḥ sarvedeśeṣu viparītaiva varṇaracanā ato na sarvasya upāyāya | kālabhedaśca itthameva bodhyāḥ |] upāyāya na tu tatsakaladeśakālagataśiṣyaviṣayam - iti nāsmābhiḥ vitatya vipañcitam etadanubhavayuktyanupraviṣṭānāṃ ca tadakāryakaraṃ svakalpanābhiśca sukaram avasthitaṃ ca anyeṣāṃ ca etadupadeśānabhijñānāṃ [ityamatra vivekaḥ nidāghatāpataptāśmapatitāvbinduvatsadā | antaḥsparśaṃ no karoti mūḍhānāmupadeśagīḥ || tathā coktamanyena jñeyatvamapyupagatā hṛdaye na roḍhuṃ śaktāḥ pramūḍhamanasāmupadeśavācaḥ | ārdratvamādadhati kiṃ nalinīdalānāṃ śliṣṭā nirantaratayāpi nabho'mbudhārāḥ || iti |] tadupadeśanamapi akiṃcitkaram ityalamanena prakṛtavighnavidhāyinā | prastutamanusarāmaḥ - a ādyo yeṣāṃ svarāṇāṃ yadi vā thakāreṇa sukhoccāraṇārthena saha ath ādyo yeṣāmiti p. 102) ādya-śabdaśca atra na vyavasthāmātreṇa api sāmīpyādau api tu ādau bhava ādyaḥ tathāpi amīṣāṃ varṇānāṃ parāvāgbhūmiriyamiha nirṇīyate yatraiva eṣāmasāmayikaṃ nityamakṛtrimaṃ saṃvinmayameva rūpaṃ saṃvinmaye ca vapuṣi sarvasarvātmakatā satatoditaiva sā ca parameśvarī parābhaṭṭārikā tathāvidhaniratiśayābhedabhāginyapi paśyantyādikāḥ [mayurāṇḍarasanyāyena parā vaṭadhānikānyāyena paśyantī māṣaśamikānyāyena madhyamā tataḥ paraṃ vaikharī |] parāparābhaṭṭārikādisphārarūpā antaḥkṛtya tattadanantavaicitryagarbhamayī nahi tatra yannāsti tat kvāpyasti iti nyāyyam parāmṛśata ca prathamāṃ [atrāyaṃ bhāvaḥ | sa.vinniṣṭhā viṣayavyavāsthitayāḥ iti siddhāntoktiḥ tacca na bhinnarūpapramātmakasaṃvinmātraviśrāntyā siddhyati api tu tattadvibhinnaniścayādirūpapramātmadvāreṇa amī bhāvā yadi caikasminneva ahamiti svarūpe tiṣṭhanti anyathā arthānāṃ jaḍānāṃ tajjñānānāṃ tadvikalpānāṃ tanniścayānāṃ deśakālakramiṇāṃ svarūpamātrapratiṣṭhānāṃ na kaścit samanvayaḥ syāt | uktaṃ ceśvarapratyabhijñāyām tattadvibhinnasaṃvittimukhairekapramātari | pratitiṣṭhatsu bhāveṣu jñāteyamupapadyate ||] pratibhābhidhānāṃ saṃkocakalaṅkakāluṣyaleśaśūnyāṃ bhagavatīṃ saṃvidam | tathāhi - yatkiṃcit caramacaraṃ ca tat pāramārthikena anapāyinā rūpeṇa vīryamātrasārātmanā tadudbhaviṣyadīṣadasphuṭatameṣadasphuṭatareṣadasphuṭādi- vastuśatamṛṣṭikālopalakṣyamāṇatattadanantavaicitryaprathonnīyamānatathābhāvena p. 103) saṃvidi bhagavadbhairavabhaṭṭārikātmani tiṣṭhatyeva tathāvadhānātiśaṃyarūḍhaiḥ [atrāyaṃ bhāvaḥ | saṃvinniṣṭhā viṣayavyavasthitayāḥ iti siddhāntoktiḥ tacca na bhinnarūpapramātmakasaṃvinmātraviśrāntyā siddhyati api tu tattadvibhinnaniścayādirūpapramātmadvāreṇa amī bhāvā yadi caikasminneva ahamiti svarūpe tiṣṭhanti anyathā arthānāṃ jaḍānāṃ tajjñānānāṃ tadvikalpānāṃ tanniścayānāṃ deśakālakramiṇāṃ svarūpamātrapratiṣṭhānāṃ na kaścit samanvayaḥ syāt | uktaṃ ceśvarapratyabhijñāyām tattadvibhinnasaṃvittimukhairekapramātari | pratitiṣṭhatsu bhāveṣu jñāteyamupapadyate || tathā deśakālakramajupāmarthānāṃ svasamāpinām | sakṛdābhāsasādhyo'sāvanyathā kaḥ samanvayaḥ || iti | tathā itthamatyarthabhinnārthāvabhāsasvacite vibhau | samalo vimalo vāpi vyavahāro'nubhūyate || iti tadetaduktaṃ tathāvadhāneti | anenaivābhiprāyeṇa śivopaniṣadi grāhyagrāhakasaṃvittiḥ sāmānyā sarvadehinām | yogināṃ tu viśeṣo'yaṃ saṃbandhe sāvadhānatā || iti |] sahasaiva sarvajñatābhūmirasaṃkucitaparamārthā akṛtrimatadrūpā adhiśayyate eva parānugrahapavitritairabhyāsakramaśāṇanigharṣaniṣpeṣitatadapratyayarūpa- kampādyanantāparaparyāyavicikitsāmalaiḥ savicikitsairapi pratibhātakiyanmātravastudattasaṃkocā [pratibhāteti ayamatra bhāvaḥ - iha nīlaṃ gṛhṇataḥ prāṇastuṭiṣoḍaśakātmā vedyāveśaparyantamudeti tatra ādyā tuṭiravibhāgaikarūpā dvitīyā grāhakollāsarūpā antyā tu grāhyābhinnā tanmayī upāntyā tu sphuṭībhūtagrāhakarūpā madhyaṃ yaddvādaśakaṃ tasyārdhaṃ nirvikalpasvabhāvaṃ vikalpācchādakaṃ tatra svarūpeṇaikā ācchādanīye vikalpe pañcakatvamunmimiṣiṣā unmiṣattā sā ceyaṃ sphuṭakriyārūpatvāttuṭidvayātmikā spandanasyakak'sṇarūpatvābhāvāt unmiṣitatā svakāryakartṛtvaṃ ca ityevamācchādanīyavipayapāñcavidhyātsvarūpācca ṣaṭkṣaṇā nirvikalpakāḥ tato'pi nirvikalpasya dhvaṃsamānatā dhvaṃsaḥ vikalpasya unmimipiṣā unmiṣattā tuṭidvayātmikā unmiṣitatā ca iti ṣaṭ tuṭayaḥ svakāryakartṛtā tu grāhakarūpatā ityuktaṃ na sā bhūyo gaṇyate iti tatra vikalpanyūnatve tuṭinyūnatā evaṃ sthite yāvat sphuṭedantātmano bhedasya nyūnatā tāvaddvayaṃ hasati yāvat dvituṭikaḥ śivāveśaḥ tatra ādyā tuṭiḥ sarvataḥ pūrṇāṃ dvitīyā sarvajñānakaraṇāviṣṭā abhyasyamānā sarvajñatvasarvakartṛtvāya kalpate - na tvādyā tadetadbhaṭṭakallaṭena tuṭipāta iti āmnātam - tuṭerādyāyāḥ pāto'pacayo'parā tuṭirdvitīyetyarthaḥ |] na tu kṛtrimā | yadāhuḥ śrīkallaṭapādāḥ tuṭipāte sarvajñatvasarvakartṛtvalābhaḥ | iti | evameṣa svaprakāśaikarūpo'pi artho yuktyā p. 105) pradarśyate - yat yat svasāmarthyodbhūtottarakālikārthakriyāyogyatādivaśaniḥśeṣyamāṇasatyatāvaśāva aptāvicalasaṃvādaṃ virodhāvabhāsi saṃmatakramikavikalpyamānanīlādiniṣṭhavikalpapūrvabhāvi nirvikalpasaṃvirdrūpaṃ tattadvikalpanīyaviruddhābhimatanīlapītādyābhāsāvibhāgi bhavati yathā [yathā citrajñāne na tāvaccitraṃ rūpaṃ na bhāsate - saṃvittivirodhāt jaḍasya ca prakāśāyogaḥ tenedaṃ jñānātmakameva rūpaṃ na ca ākārabhedena jñānabhedaḥ - citrarūpasyaikasya ākārabhedābhāvāt yathā nīlasyaiko nīlasvabhāva ākāraḥ tathā vaicitryasyaikasya citrasvabhāva evākāraḥ tasmiṃścātmabhūte jñānaṃ pravartamānaṃ kṛtsna eva pravartate yadi vā na pravartata eva na tu bhāgena pravartate tasya nirbhāgatvāt ye tvamī bhāgāḥ parasparaviviktāḥ pratibhānti na te citraṃ rūpamiti bhāvaḥ | śikharasthasya hi satyapi gṛhādivedyabhede eka eva nagarāvabhāsaḥ syāt | mecakabodho nirvikalpakanīlādijñānaṃ tatrāpyavibhāga evetyarthaḥ |] citrajñānaśikharasthasaṃvinmecakabodhādi yattu tadviruddharūpanīlapītādyābhāsāvibhaktaṃ na bhavati tattadanantasvasāmarthyodbhūtanīlapītādyābhāsavikalpapūrvabhāgyapi df 136, p. 106) na bhavati yathā nīlaikasākṣātkāri jñānam bhavati ca idamastamitodeṣyadubhayavikalpajñānāntarālavarti unmeṣapratibhāti śabdāgamagītaṃ [śabdāgamaḥ - prakriyāśāstram |] nirvikalpakaṃ sasaṃvādaviruddhābhimatanīlādivikalpapūrvabhāvi tasmāttadanantāvabhāsāvibhāgamayameveti ubhayośca jñānayorantarālamanapahnavanīyaṃ - jñānayorbhedādeva tacca saṃvidātmakameva anyathā tenaiva saṃvitsaṃskārocchede [saṃskāroccheda iti navanavābhāsāḥ pratikṣaṇamudayavyayabhāja iti vyavahārahāniḥ tataśca kasmiṃścidarthe pūrvagṛhīte yatsaṃvedanaṃ pūrvaṃ bahirmukhamabhūt tasyāntarmukhaṃ yat citsvarūpatvaṃ tatkālāntare'pi avasthāstu svātmagataṃ tadviṣayaviśeṣe bahirmukhatvaṃ parāmṛśatīti smaraṇaśaktiḥ | tathānusaṃdhānamekaviṣayabhāvopapannasmṛtitāprāptirūpam |] smaraṇādyanusaṃdhānādyayoga iti pratibhākhyasya dharmiṇaḥ sarvavādinaḥ prati p. 107) avivāda [uktaṃ hi sūtravimarśinyāmanenaiva vinā yena na kiṃcitsyātsamastā api dṛṣṭayaḥ | anastamitasaṃbodhasvarūpaṃ taṃ stumaḥ śivam || iti |] eva iti na asiddhiḥ saṃketavyutpattikālānavalambanāt ca asya avikalpatvameva sahajāsāmayikatathāparāmarśayogo hi jaḍavilakṣaṇasaṃvidrūpanāntarīyakro [nanu ca viśuddhasaṃvedanarūpe bhagavati kathaṃ parāmarśo vikalpatulyaḥ syāt (?) ityata āha - jaḍetyādi | uktaṃ ca svabhāvamavabhāsasya vimarśaṃ viduranyathā | prakāśo'rthoparakto'pi sphaṭikādijaḍopamaḥ || iti | na ca vācyaṃ kathaṃ tathāpi tadvikalparūpaṃ na syāt iti na vikalpatulyatvaṃ - bhedānullāsāditi | tathā coktaṃ ahaṃpratyavamarśo yaḥ prakāśātmāpi vāgvapuḥ | nāsau vikalpaḥ sa hyukto dvayākṣepī viniścayaḥ || iti |] na vikalpatulyatvaṃ - bhedānullāsāt bhedasāratālabdhatayā tu arthabhāvaṃ kuryāt vikalpānāṃ ca avikalpaṃ vinā nodayaḥ - asvātantryāt asvātantryaṃ ca p. 108) saṃketādismaraṇopāyatvāt saṃketādismaraṇaṃ ca tathā anubhavaṃ vinā kutaḥ saṃvidaśca prāṅnyāyena kālādiparicchedābhāvaḥ iti ekaiva sā pārameśvarī pratibhā asmaduktimāhātmyakalpitā evaṃvidhā aparicchinnasvabhāvāpi sarvātmaiva madhye'pi vartamānabhūtabhaviṣyadrūpavikalpāntaraprasavabhūreva tathā [tathā ceti itthaṃ tanmataṃ - yadi hi jñānādarthaḥ pṛthagavabhāsitātmā bhavet jñānamantareṇāpi asāvupalabhyeta (?) na caivamasti tasmādabheda eva jñānārthayoriti | yadāhuḥ sahopalambhaniyamādabhedo nīlataddhiyoḥ | iti | tasmājjñānameva sarvatra tathā tathā pratibhāti na tadvayatirikto nāma kaściditi jñāna eva ca ekatrāyaṃ prameyapramāṇapramitivyavahāraḥ samāpyate iti tasya hi viṣayākāratā prameyaṃ grāhakākāraṇatā pramāṇaṃ svasaṃvittiśca phalamiti | yathoktaṃ yadābhāsaṃ prameyaṃ tatpramāṇaṃ phalate punaḥ | grāhakākārasaṃvittyostrayaṃ nātaḥ pṛthakkṛtam || iti | tadidamanādyavidyāvāsanāvilāsaviparyāsitatattvadarśanatayā jñānameva grāhyagrāhakasaṃvittibhedavadiva lakṣyate avidyāviratau tu svacchamevaitat saṃpadyate na kiṃcidveti | taduktaṃ nānyo'nubhāvo buddhyāstu tasyānānubhavaḥ paraḥ | grāhyagrāhakavaidhuryātsvayaṃ saiva prakāśate || iti | tathā avibhāgo'pi buddhyātmā viparyāsitadarśanaiḥ | grāhyagrahakasaṃvittibhedavāniva lakṣyate || ityartharūparahitaṃ saṃvinmātraṃ kiledamiti paśyat | parihṛtya duḥkhasantatimabhayaṃ nirvāṇamāpnoti || iti saugatamatam |] ca vivekakuśalairālayavijñānameva p. 109) mevopagataṃ sasaṃvādatvaṃ ca tadanantarabhāvināṃ vikalpānāṃ darśitameva - iti nāsiddho hetuḥ sādhyadharmiṇi na ca ekāvabhāsivikalpasaṃvibhāgakāriṇi [yat vedyate yena vedanena tat tato na bhidyate yathā - ātmā jñānasya vedyante nīlādayaḥ bhede hi jñānenāsya vedyatvaṃ na syāt - tādātmyasya niyamahetorabhāvāt anyenānyasya asaṃbaddhasya vedyatve'tiprasaṃga iti bhede niyamahetoḥ saṃbandhasya vyāpakasyānupalabdhyā bhedādvipakṣādvayāvartamānaṃ vedyatvamabhedena vyāpyate iti | yaccāyaṃ grāhyagrāhakasaṃvittīnāṃ pṛthagavabhāsaḥ sa ekasmiṃścandramasi dvitvāvabhāsa iva bhramaḥ | yathoktaṃ bhedaścābhrāntivijñāne dṛśyetendāviva dvayaḥ | iti |] avikalpake vipakṣe sadā vā kadācidapi vā vartate na ca tato'sya vyāvṛttiḥ saṃdigdhā - iti na viruddho nānaikāntiko na p. 110) saṃdigdhavipakṣavyāvṛttiḥ [yathā chidikriyā chedyena saṃbadhyate bhidyate ca tathā jñānakriyāpi jñeyena saha saṃbhatsyate bhetsyate ca - iti sahopalambhaniyamasyāpi vipakṣādvayāvṛttiḥ saṃdigdheti pūrvapakṣaḥ | atra - jñānasvaparasaṃvedyatāmātreṇaiva nīlataddhiyoryugapadbrahmaṇaniyamasyopapatteḥ bāhyābhāvājjñānaṃ parasya saṃvedakaṃ na bhavati ityuttarapakṣaḥ | ] dṛṣṭāntadharmaṇi api citrajñānādau hetorevamevāsiddhatādidoṣāḥ parihṛtā bhavantyeva hetudoṣeṣu tu parihṛteṣu dṛṣṭāntādidoṣā niravakāśā eva ityādi bahunirṇītakalpamaparaireva iti kiṃ tadanubhāṣaṇakleśena | siddhaṃ tāvat hyetat yatprātibhaṃ nikhilavaiṣayikāvabodhapūrvāparāntaracaraṃ nikhilātmakaṃ tat | tasyāṃ pralīnavapuṣaḥ paraśaktibhāsi glānirghaṭeta [ghaṭeta - viśleṣamāpnuyāt |] kimabhāvavaśopakḷptā [abhāveti - yathānyairuktam abhāvaṃ bhāvayettāvadyāvattanmayatāṃ vrajet | iti |] || p. 111) śarīraprāṇādau paradhanasukhāsvādapaṭalamanālokya svasminspṛśati hṛdaye glānimasamām | praviṣṭā cedantarnikhalajagatīsūtisarasā parā devī hanta pravilasatu pūrṇaṃ haviriva || taduktaṃ spande glānirviluṇṭhikā dehe tasyāścājñānataḥ sṛtiḥ | tadunmeṣaviluptaṃ cetkutaḥ sā syādahetukā || iti | ekacintāprasaktasya yataḥ syādaparodayaḥ | unmeṣaḥ sa tu vijñeyaḥ svayaṃ tamupalakṣayet || iti ca | māyīyakārmamalamūlamuśanti tāvad ajñānanāmamalamāṇavameva bhadrāḥ | bījaṃ tadeva bhavajīrṇataroḥ parasmin saṃvinniśātadahane dahate kṣaṇena || yathāhuḥ malamajñānamicchanti saṃsārāṅkurakāraṇam | iti | tadevoktam p. 112) tadunmeṣaviluptaṃ cet | iti | evameva ca vyākhyātam ato'nyathā glāneḥ vilopakatvamasyāśca ajñānāt saraṇam ajñānasya ca unmeṣeṇa vilopaḥ - iti kiṃ kena saṃśliṣṭam iti nṛpanirūpaṇaprāyameva bhavet sa-ipariuṇṇapamaru-uttāṇa utahugahiabuṇabhajjiaṇijja-i | ajāṇiavihaḍa-iañjāṇa ujampusuaccha-ipūri-akajja || tadevaṃ bhagavatī parāvāgbhūmiḥ garbhīkṛta svasvātantryasattodbhaviṣyatpaśyantyādiviniviṣṭaparāparābhaṭṭārikādiprasarāt tadgarbhīkāravaśāvivādaghaṭitasakalabhūtabhuvanabhāvādiprapañcaprabodhaikyacam atkārasārā parameśvarabhairavabhaṭṭārakāvirbhāvaprathitatathāvidhādbhuta- bhūtaparamārthasvarūpā svātmavimaladarpaṇanirbhāsitānantasṛṣṭisthitisaṃhāraikyamayamahāsṛṣṭiśaktirādi- kṣāntarūpā p. 113) athādyā ityādinā granthena niḥśeṣaṃ bhagavatā nirṇīyate iti sthitam | tadevaṃ [tatraiva sarvamastīti sthite |] sthite granthārtho nirṇīyate - akārādi-visargāntaṃ śivatattvaṃ kādiṅāntaṃ dharādi-nabho'ntaṃ bhūtapañcakaṃ cādi-ñāntaṃ gandhādi-śabdāntaṃ tanmātrapañcakaṃ ṭādi-ṇāntaṃ pādādi-vāgantaṃ karmākṣapañcakaṃ tādi-nāntaṃ ghrāṇādiśrotrāntaṃ buddhikaraṇapañcakaṃ pādi-māntaṃ mano'haṃkāra-buddhi-prakṛti-puruṣākhyaṃ pañcakaṃ vāyvādiśabdavācyā yādayo vakārāntā rāgavidyā-kalāmāyākhyāni tattvāni dhārayanti - pṛthagbhūtatayā abhimānayanti iti dhāraṇāni dvau atra ṇicau prayojyaprayojakabhāvadvairūpyāt tathā hi - dhriyante [dhriyante - avasthitiṃ bhajanta ityarthaḥ |] svātmani eva sarve bhāvāḥ prakāśātmani paramaparipūrṇe pade bhairavātmani p. 114) sarvātmani yathoktaṃ śivadṛṣṭau ātmaiva [ātmā - svasvabhāvaḥ |] sarvabhāveṣu sphurannirvṛtacidvapuḥ [cidvapuriti ātmasātkṛtasamastavedyārthaḥ |] | aniruddhecchāprasaraḥ prasaraddṛktriyaḥ śivaḥ || iti | yathoktaṃ spande yatra sthitamidaṃ sarvaṃ | iti | evaṃ svātmanyeva prabhāsvare prakāśanena dhriyamāṇān bhāvan dhārayati svayamaprakāśībhāvena - jaḍatāsvabhāvedaṃbhāvāspadatāprāpaṇena [svabhāvedaṃbhāveti - yaduktaṃ pratyabhijñāyām idaṃ bhāvopapannānāṃ vedyabhūmimupeyuyām | bhāvānāṃ bodhasāratvādyathāvastvavalokanāt || iti |] prakāśayati parameśvara eva punarapi ahaṃbhāvenaiva ācchādayati | tadiyaṃ bhagavatsadāśiveśadaśā śuddhavidyāmayī ekena ṇicā dhvanitā tatrāpi ca yat idantāyā ahantayā ācchādanaṃ tadācchādanīyedantopapattau p. 115) upapadyate [vidyeśvarādirūpāyāmidantāyāṃ satyāmupapadyate nānyatheti |] na ca śuddhaparameśvaracinmayarūpāpekṣaṃ bhinnaprathātmakamidantākhyaṃ rūpamupapadyate - iti ācchādanīyānupapattau tadvaśena tadācchādakatāpi ahaṃbhāvasya nopapannā iti tathāvidheśvarabodhānupapattiḥ tadanupapattau ca na kiṃcit bhāseta - kāraṇābhāvāt ityuktamasakṛt bhāsate ca idaṃ tadbhāsāvyatirekarahitamapi parameśvaraśaktita eva bahiḥ prathate - kāraṇāntarāsaṃbhavāt svasaṃvidi ca saṃvida eva sarvamayatvaprathanāt | tadevaṃ svātmarūpaṃ jagat bhedena bhāsamānaṃ prakāśātmanyeva ahamātmani bhāsate sāmānādhikaraṇyena iti iyatā etāvat avaśyamevākṣiptaṃ - yathā īśvara eva kasyāpi vediturbhinnān vedyān ahantayā paśyati yaścāsau ko'pi vedayitā so'pi bhāsanāt svātmamaya eva - iti svātmani tathāvidhāḥ śaktīradhiśete p. 116) yābhirasau tadaiva bhinnavedyavedakībhāvamupāśnuvīta rāgādibhireva ca tathāvidhatvamasyeti rāgādaya eva ādhriyamānān bhāvān uktanyāyena dhārayantamīśvaraṃ prati prayojakatāṃ gacchanti atastasyaiva puṃstvavyapadeśakāraṇaikabhūtā dvitīye ṇici utpanne dhāraṇaśabdavācyāḥ ṇijutpattāvapi sarvatraiva prakṛtyarthānvayānapāyo dhriyamāṇatayā prakāśamānasyaiva hi dhāryamāṇatā prakāśanāsaṃjñā upapadyate yataḥ yathoktaṃ mayaiva śivadṛṣṭyālocane preṣo'pi sa bhavedyasya śaktatā nāma vidyate | iti | bhartṛharirapi apravṛttasya hi praiṣe pracchāderlodvidhīyate | pravṛttasya yadā praiṣastadā sa viṣayo ṇicaḥ || iti | tadevaṃ dhāraṇaśabdenāparaśāstreṣu kañcukanāmadheyaprasiddhānyeva p. 117) tattvāni iha nirūpitāni yaduktaṃ śrītantrasāre dhārayanti paśoḥ pāśānbhāvānsvātmamayāṃstathā | vidyāmāyāniyatyādyāḥ śodhyāstena prayatnataḥ || iti | yattu śrīsomānandapādaiḥ dhāraṇaśabdena aṅgāni nirūpitāni pakṣāntarāśrayaṇena [anyārthakathanenetyarthaḥ |] tatra parapakṣasarvadṛśyatvaprathanamātmani abhiprāyaḥ teṣāṃ hi īdṛśī śailī [śīle bhavā śailī samādhānapūrvikā pravṛttiriti kayyaṭaḥ racanenye śailī svamatamityanye |] svapakṣānparapakṣāṃśca niḥśeṣeṇa na veda yaḥ | svayaṃ sa saṃśayāmbhodhau nimajjaṃstārayetkatham || iti | śādi-kṣāntaṃ mahāmāyā vidyeśvarasadāśivaśaktyākhyaṃ tattvapañcakaṃ tathāhi - māyātattvasya upari vidyātattvādhaśca avaśyaṃ tattvāntareṇa bhavitavyam - yatra vijñānākalānāṃ [ityamatreśvarapratyabhijñoktaḥ kramaḥ svātantryahānirbodhasya svātantryasyāpyabodhatā | dvidhāṇavaṃ malamidaṃ svasvarūpāpahānitaḥ || śuddhabodhātmakatve'pi yeṣāṃ nottamakartṛtā | nirmitāḥ svātmano bhinnā bhartrā te kartṛtātyayāt || ete ca vijñānakevalāḥ śūunyādyabodharūpāstu kartāraḥ pralayākalāḥ iti |] sthitiḥ yathoktam p. 118) māyordhve śuddhavidyādhaḥ santi vijñānakevalāḥ || iti | tathāhi mahāmāyābhāve māyāpade pralayakevalānāmavasthitiḥ vidyāpade ca vidyeśvarādīnām - iti kimiva tat vijñānakevalāspadaṃ syāt ata eva vidyāpadapracyutānāmapi eṣāṃ bhedamayabhāvarāśigatabhinnavedyaprathānudayāt māyīyābhidhānamalānullāse tatra vijñānakevalo malaikayukta iti ajñānātmakāṇavamalāvalambitvaṃ śrīpūrvaśāstre kathitam ta eva śuddhavidyāpadānugrahāt p. 119) bodhitā mantratadīśādibhāvabhāgino [uktaṃ hi anyatra mantratvameti saṃbodhādananteśena kalpitāt | iti |] bhavanti iti taraivoktaṃ vijñānakevalānaṣṭau bodhayāmāsa pudgalān | ityādinā mantramaheśvareśatve saṃniyojya | ityādinā ca | keṣucittu śāstreṣu sā mahāmāyā bhedamalābhāvopacārāt vidyātattvaśeṣatayaiva nirṇīyate kvacit punarajñānamalasadbhāvoparodhāt māyātattvapucchatayā yathā keṣucit śāstreṣu rāgattvaṃ puṃsyeva lagnam iti na pṛthak parāmṛṣṭam yathā vā ihaiva śrītrikāgameṣu niyatikālau na pṛthak nirūpitau atra mate vidyādyanāśritaśivāntaṃ brahmapañcakaṃ nirṇeṣyate ca etat eṣāṃ ca tattvānāṃ bṛhattvaṃ bṛṃhakatvaṃ ca prāyo bhedasamuttīrṇatvāt saṃsārasūtikartṛtvāt ca evametāni p. 120) catustriṃśattattvāni prakriyātmanā sthitāni akārameva ādirūpatayā bhajante | tatra idaṃ vicāryate - prathamataḥ śivatattvam a varge tato bhūtāni ityādi yāvadante śaktitattvam - iti ko'yaṃ sṛṣṭisaṃhārajñaptisthityavatārakramāṇāṃ madhyāt kramaḥ sarvatra ca śrīmālinīvijayottarasiddhātantra-svacchandādiśāstreṣu kṣakārāt [kṣakārāt prabhṛtīti itthamatra kramaḥ - pṛthivyāṃ kṣakāramekameva padamantravarṇarūpaṃ avādyavyaktānteṣu tattveṣu hādi-ṭāntāstrayoviṃśativarṇāḥ caturakṣare dve padamantre pañcākṣarāṇi trīṇi pumādimāyānteṣu ghādi-ñāntāḥ sapta varṇāḥ padamantre dve pañcākṣaramekaṃ dvyakṣaraṃ dvitīyamiti śuddhavidyeśvarasadāśiveṣu ca ga-kha-kā varṇāstrayaḥ padaṃ mantraṃ ca tryakṣarameva śivatattve punaḥ svaraṣoḍaśātmakamekameva varṇapadamantratattvamiti tacca śaktitvaprādhānyādekameva śaktirhi na śaktimato bhinnā bhavitumarhatīti bhāvaḥ | kṣityāditattvacatustriṃśataḥ kṣakārātprabhṛti caikamekaṃ yojayitvā pūrve vyāpakatayābhimate saśaktike ṣaṭtriṃśe tattve saṃhārakramasya adhvaśuddhāvucitatvāt visargādārabhya ānulomyena akāraparyantasvaraṣoḍaśakatvam | uktaṃ cānyatra tata ekaikavarṇatvaṃ tattve tattve kṣamāditaḥ | kṛtvā śaive pare proktaḥ ṣoḍaśārṇo visargatāḥ || iti |] prabhṛti p. 121) avargāntaṃ pārthivādīnāṃ śivāntānāṃ tattvānāṃ niveśaḥ uktaḥ ādyadhārikayā [dhāriketi mataṃ caitanmaheśasya śrīpūrve yadabhāṣata | dhārikāpyāyinī boddhrī pavitrī cāvakāśadā || iti |] vyāptaṃ tatraikaṃ tattvamiṣyate | ekamevaṃ pṛthak kṣārṇaṃ padārṇamanuṣu smaret || ityādinā tatraiva ca punarbhinnayonimālinībhaṭṭārikānusāreṇa [mālinīti | yaduktaṃ śrīmajjayadratharājanakaiḥ * * * ** * * * (?) bhinnayonistu mālinī | ityasyā vyākhyānāvasare bhinnā svarairbheditā yoniḥ kādilakṣaṇā yasyāḥ | tatra śaktivācako mālinīmantraḥ śaktimadvācakastu mātṛkāmantraḥ | tatra mātṛkā prasiddhaiva | mālinī yathā na ṛ ṝ ḷ ḹ tha ca dha ī ṇa u ū ṇa ka kha ga gha ṅa i a va bha ya ḍa ḍha ṭha jha ña ja ra ṭa pa cha la ā sa aḥ ha ṣa kṣa ma śa aṃ ta e ai o au da pha iti | trikahṛdaye'pi nādinī tu śikhāgrasthā nakārākṣarasaṃjñitā | iti | taduktaṃ mālinī hi bhagavatī mukhyaṃ śāktaṃ rūpaṃ bījayonisaṃghaṭṭena samastakāmadugham anvarthaṃ caitannāma rudraśaktimālābhiryuktā phaleṣu puṣpitā saṃsāraśiśirasaṃhāranādabhramarī siddhimokṣadhāriṇī dānādānaśaktiyuktā iti ralayorekatvasmṛteḥ ata eva bhraṣṭavidhirapi mantra etannyāsātpūrṇo bhavati sāñjano'pi gāruḍavaiṣṇavādirnirañjanatāmetya mokṣaprado bhavatīti |] phakārādīnāmabhinnayonimātṛkāniveśāvāptatattvāntarasthitīnāmapi p. 122) phe dharātatvamuddiṣṭaṃ cādi-ñānte'nupūrvaśaḥ | trayoviṃśatyavādīni * * * * * * * * (?) | ityādinā pārthivāditattvayojanā nirūpitā | punarapi ca tatraiva śrīvidyātrayānusāreṇa [vidyātrayeti yā sā śaktirjagaddhātuḥ kathitā samavāyinī | icchātvaṃ tasya sā devi sisṛkṣoḥ pratipadyate || iti prathamocchalattātmakatvena bahirullilasipāsvabhāvā pramātṛviśrāntidhāmabhūtā parā ityuktā tato'pi evametadidaṃ vastu nānyatheti suniścitam | jñāpayantī jagatyatra jñānaśaktirnigadyate || ityantarāsūtritecchākriyāmayī yatra yatra militā marīcayastatra tatra vibhureva jṛmbhate | ityevaṃrūpā parāparetyuktā | tato'pi evaṃbhūtamidaṃ vastu bhavatviti yadā punaḥ | jātā tadaiva tadvastu kurvantyatra kriyocyate || iti tattatpramātṛprameyādivaicitryamayī ca aparetyuktā | yathoktamācāryābhinavaguptapādaiḥ yayedaṃ śivādidharaṇyantamavikalpasaṃvinmātrarūpatayā vibharti ca paśyati ca bhāsayati ca parameśvaraḥ sāsya parāśaktiḥ yayā darpaṇahastyādivat bhedābhedābhyāṃ sā parāparā śaktiḥ yayā parasparaviviktatātmanā bhedenaiva sā aparā śaktiḥ | iti vidyātrayanirūpaṇaṃ pārameśvaraśāstreṣu] p. 123) niṣkale padamekārṇaṃ tryarṇaikārṇadvayaṃ dvaye | iti parāparābhaṭṭārikānusāreṇa [śrīmanmālinīvijaye māyāṃ tu mārgasaṃśuddhau dīkṣākarmaṇi sarvataḥ | kriyāsvanuktamantrāsu yojayedaparāṃ budhaḥ || vidyādisakalāntaṃ ca tadvadeva parāparām | yojayenneśvarādūrdhvaṃ niyatyādikamaṣṭakam || na cāpi sakalādūrdhvamaṅgaṣaṭkaṃ vicakṣaṇaḥ | niṣkale parayā kāryaṃ yatkiṃcidvidhicoditam || iti | atra sūkṣmatarabodhavatāṃ mūlārthaḥ subodha eveti na nirṇītaḥ anyeṣāṃ tu yuktikathanamapi piṣṭapeṣaṇatulyamakiṃcitkaramityarthaḥ |] oṃkāraṃ śivatattvam aghore ityatra śaktitattvam ityādikrameṇa pārthivāditattvanirūpaṇā yojitā | punarapi ca tatraiva śrī-vidyātattvānusāreṇa phakārādīnāmabhinnayonimātṛkāniveśāvāptatattvāntarasthitīnāmapi p. 124) phe dharātattvamuddiṣṭaṃ cādi-ñānte'nupūrvaśaḥ | trayoviṃśatyavādīni * * * * * * * * (?) || ityādinā tattvayojanā | śrīmadaparābhaṭṭārikābhiprāyeṇa ca sārdhenāṇḍadvayaṃ vyāptamekaikena pṛthagdvayam | aparāyāḥ samākhyātā vyāptireṣā vilomataḥ [atra piṇḍārthaḥ - icchāśakti- jñānaśakti-kriyāśaktitritayaṃ vaiparītyena boddhavyamityarthaḥ |] || ityādinā phaṭkāre pārthivaprākṛtāṇḍadvayam huṁkāre māyīyaṃ hrīṁkāre śāktamaṇḍaṃ ca iti tattvaniveśaḥ | śrīparābhaṭṭārikāvyāptinirūpaṇe ca sārṇena tritayaṃ vyāptaṃ triśūlena caturthakam | sarvātītaṃ visargeṇa parā vyāptirudārhṛtā [etatkathane punarayamabhiprāyaḥ ekena vapuṣā śuddhau tatraivānyaprakāratām | antarbhāvyācarecchuddhimanusandhānavān guruḥ || aśaktau kramāntaro'pyastītyāha anantarbhāvaśaktau tu sūkṣme sūkṣmaṃ viśodhitam | taddhi śuddhaṃ bījabhāvātsūte nottarasantatim || iti | etacca sarvaṃ trikasāre prasiddham |] || p. 125) iti anyathaiva prakriyāyojanaṃ nirūpitam | punarapi mātṛkāsadbhāvaratiśekharakuleśvarādimantrabhaṭṭārakādyabhiprāyeṇa anyathā anyathā ca aparatantreṣvapi evameva viparyastaprāyaṃ bahu bahuśo nirūpitam tat punariha sarvamevānyathā iti paridṛśyate - iti mahān ayamāgamavidaḥ svakaṭakakṣobha iva sarvavināśakaḥ samudbhūtaḥ | na ca sāṃketikamidaṃ - yena puruṣecchāvaśopakalpitena rūpeṇa ca anyathā anyathā nirūpyamāṇamiha saṃgataṃ bhavet yathā - dākṣiṇātyāḥ cauraśabdena odanaṃ vyapadiśanti saindhavāstu tenaiva dasyum odanaṃ tu krūraśrutyā tayā tu kāśmīrikā vituṣitayavagodhūmataṇḍulān iti - sāṃketikatve hi anavasthitatvāt apāramārthikatvāt ca śodhyaśodhakabhāvādyanupayogāt anirūpaṇīyatvameva syāt saṃketasyāpi paramārthasattaiva nahi saṃketo nāma anyaḥ kaścit - ṛte parameśvarecchātaḥ prasiddho hi na saṃketo bhagavadicchāprakalpitaḥ - p. 126) tannāmākṣaralipyādigatāpyāyanādikarmavidhijanitatacchāntikādiphalasaṃpatteḥ iti cet - tarhi ekenaiva saṃketena sarvavastusaṃpattau kiṃ saṃketāntarāśrayeṇa tadāśrayaṇe vā svaśāstritaśāstrāntarīyalaukikapārṣadadaiśikaghanakṛtapratipuruṣaniyatādyananta- saṃketaniveśanapūrvakaṃ tadapi nirūpyameva na tāvadbhirupayogaḥ etāvataiva kāryasiddhiḥ - ityapi nirakṣarakukṣikuharaiḥ ucyamānaṃ śrūyamāṇaṃ ca śobhata eva | avikalā bhagavadicchā na vicārapadavīmadhiśete (?) iti cet - alaṃ granthadhāraṇavācanavyākhyānavicāraṇādimithyāyāsena parityājya evāyaṃ gurubhāraḥ tūṣṇīṃbhāvaśaraṇaireva stheyam bhagavadicchaivottāraṇīyamuttārayet tadicchaiva anugrahātmā evaṃ vicāraṇāyāṃ paryavasāyayati na p. 127) khalu pādaprasārikayaiva sukhaṃ śayānaiḥ bhuñjānaiśca svayam avimṛśadbhiḥ svāpekṣatīvratarādiparameśvarānugrahotpannādhikādhikasūkṣmatamavimarśa- kuśaladhiṣaṇāpariśīlanaparāṅmukhaiḥ vā sthātavyamiti | tat sarvadā vimṛśyamidaṃ vartate - iti etāvat na jahīmaḥ tat atra avadhārya sthīyatāṃ yāvat pariharāmaḥ sarvamidaṃ kiṃcit na vastutaḥ codyajātaṃ parameśvaryāṃ parāvāgbhuvi anuttaradurghaṭakāritātmakanirapekṣasvātantryasārāyāṃ pāratantryāṃśaleśamātraparamāṇunāpi anuparaktāyām - iti prāyaḥ prāgeva pratisamāhitamadaḥ tathāpi vistarataḥ parihriyate - yat tāvaduktaṃ śivatattvaṃ tataḥ pṛthivī ityādiko'yaṃ kramaḥ iti tanna kaścit kramaḥ - iti brūmaḥ akramaṃ yat etat paraṃ pārameśvaraṃ vicitraṃ garbhīkṛtānantavaicitryaṃ svātantryaṃ trikārtharūpaṃ tadeva etat tathāhi - yeyamaparā parāparā parābhaṭṭārikā pārameśvarī bhairavīyā sattā sā sadāśivatattvānāśritaśaktitattvasyāpi uparivṛttiḥ - p. 128) tadantasyāpi āsanapakṣīkṛtatvāt [divyatanusaṃjīvanārthaṃ hyayaṃ kramaḥ yathānyatra mahāpretaṃ nyasetpaścātprahasantamacetanam | raktavarṇaṃ sutejaskaṃ netratrayavibhūṣitam || tadyathā - ādhāraśaktimūle mūlaṃ kanda āsāramūlakam lambikrānte kalātattvānto daṇḍaḥ māyātmako granthiḥ catuṣkikātmā śuddhavidyāpadmaṃ tatraiva sadāśivabhaṭṭārakaḥ sa eva mahāpretaḥ prakarṣeṇa līnatvāt bodhātprādhānyena vedyātmakadehakṣayānnādāmarśātmakatvācceti tannābhyutthitaṃ tanmūrdharandhratrayanirgataṃ nādāntavartiśaktivyāpinīsamanārūpaparātrayaṃ dviṣaṭkāntaṃ tadupari śuddhapadmatrayamautmanasam etasmin viśvamaye bhede āsanīkṛte adhiṣṭhātṛtayā vyāpakabhāvena ādheyabhūtāṃ yathābhimatāṃ devatāṃ kalpayitvā pūjayediti | atrāntaraślokāḥ dvādaśāntamidaṃ prāgraṃ triśūlaṃ mūlataḥ sphurat | devīcakrāgragaṃ tyaktakramaḥ khecaratāṃ vrajet || mūlādhārāddviṣaṭkāntavyomāgrāpūraṇātmikā | khecarīyam svasaṃcārasthitibhyāṃ svāmṛtāśanāt || iti ityantaryāgaḥ |] | tathāhi īśvaraṃ ca mahāpretaṃ prahasantamacetanam | ityanena sadāśivāntamāsanaṃ nādāntapakṣaniviṣṭaṃ śrīpūrvaśāstropasaṃhṛtam ityetatsarvamāsanam ityuktvā p. 129) tasya nābhyutthitaṃ śaktiśūlaśṛṅgatrayaṃ smaret iti śaktiprakhyavyāpinīsamanātmakaśṛṅgatrayamuktaṃ tatrāpi unmanasordhvakuṇḍalikāpadaparamadhāmasitakamalatrayarūpatayā nirūpitam ityetat paramāsanaṃ - parāparyantatvāt iti tadupari ca devīnāṃ sthitiḥ iti tadetatparaṃ paśyantyākhyaṃ jñānaśaktereva paryantadhāma nādākhyarūpamatikramaṇīyatvenaiva sthitaṃ yathoktaṃ śivadṛṣṭau athāsmākaṃ jñānaśaktiryā sadāśivarūpatā | vaiyākaraṇasādhūnāṃ sā paśyantī parā sthitiḥ || iti | pratyagātmani hi buddhiḥ paśyantī rudradevatā | paraṃ sadāśivajñānaśaktāveva anāśritaśivaśaktyātmani viśrāmyati mano'haṃkārayoḥ brahmaviṣṇudevatayoḥ [īśvarapratyabhijñāyāṃ tatraitanmātṛtāmātrasthitau rudro'dhidaivatam | bhinnaprameyaprasare brahmaviṣṇū udāhṛtau || iti | atra vivekecchubhistantrāloka evāvadhāryam |] p. 130) vaikharīmadhyamāpade patyorīśasadāśivakriyāśaktipadameva [īśvaratattvasyaiva sadāśive |] parā pratiṣṭhābhūḥ iti tāvat āgamasiddhaṃ svasaṃvedanabṛṃhitaṃ ca tat paśyantyupari parābhūmiḥ bhagavatī - yatra sarvamabhedenaiva bhāti ca [sūkṣmabuddhivivecyo'tra kramaḥ |] vimṛśyate ca | yadyapi hi vidyāpade māyāpade'pi abhedena bhāsanā sthitāpi tatra vimarśo'nyathā vidyāpade hi idamiti [īśvarabhaṭṭārake |] pramātṛprameyajātamekato'hamātmani [sadāśivabhaṭṭārake |] saṃkrāmet tadācchāditaṃ vimṛśyate - ahamidam iti tat etat samāne cidātmani adhikaraṇe [jñānaśaktiśive |] ubhayaṃ pratibimbitamabhedenaiva avabhāsamānaṃ sāmānādhikaraṇyamuktam ata eva īśvarāvasthāyāṃ [jñānarūpaśivāvasthāyām |] parāparātmikāṃ p. 131) daśāṃ bhāvā bhajante yathaiva māyādhvani [śuddhavidyārūpaṃ mahāmāyāṃ ca tyaktvā saiva - īśvarāvasthaiva |] aparāṃ na tu saiva parāparāśaktiḥ aparā veti yat [paratvasaṃbhave karaṇamāha yaditi yasmādīśvaratatve parāparatvaṃ tatra darśitaṃ tenāyātamīśvarāvasthāyāṃ paratvam |] īśvaratatvaṃ prati abhihitaṃ [abhihitamiti - parāpararūpatvena ceti yojyam |] śrīmadutpaladevapādaiḥ [yathoktam atrāparatvaṃ bhāvānāmanātmatvena bhāsanāt | paratāhantayācchādātparāparadaśā hi sā || iti | paratvaṃ pūrṇatvamananyāpekṣāhamiti aparatvamapūrṇatānyāpekṣatedamiti | tathaiva īśvarapratyabhijñāyāmapi sāmānyādhikaraṇyaṃ ca saddviyāhamidaṃdhiyoḥ | prakāśasya yadātmamātraviśramaṇe'nanyonmukhaḥ svātmaprakāśatāviśrāntilakṣaṇo vimarśaḥ so'hamityucyate yastvanyonmukhaḥ sa idamiti sa ca svaprakāśanamātre punarananyonmukhe rūpe viśrāmyati paramārthataḥ | tatrādye vimarśe śivatattvaṃ dvitīye vidyeśvaratā madhyame tu rūpe'hamidamiti samadhṛtatulāpuṭanyāyena yo vimarśaḥ sa sadāśivanāthe īśvarabhaṭṭārake ca idaṃbhāvasya tu dhyāmalādhyāmalatākṛto viśeṣaḥ - ye ete ahamiti idamiti dhiyau tayormāyāpramātari pṛthagadhikaraṇatvam ahamiti grāhake idamiti ca grāhye tannirāsena caikasmitrevādhikaraṇe yatsaṃgamanaṃ saṃbandharūpaṃ tat satī śuddhā vidyā aśuddhavidyāto māyāpramātṛgatāyā anyaiva | tatra yadāhamityasya yadadhikaraṇaṃ cinmātrarūpaṃ tatraivedamaṃśamullāsayati tadasyāsphuṭatvāt sadāśivatā ahamidamiti idamahamiti tu idamaṃśe sphuṭībhūte'dhikaraṇe yadāhamaṃśavimarśaṃ nipiñcati tadeśvarateti vibhāgaḥ |] tat pradarśitāgamaviparyāsaṅkāyuktam - p. 132) iti na mantavyam mantramaheśādiṣu [śuddhavidyāmahāmāyāyāṃ vimarśasvarūpamāha utpaladevamahodayaḥ - mantreti |] tu rūpaṃ bodhaikaparamārthamapi aparabodhaikaparamārthāt anyadaham idaṃ punaridameva [punariti uparivartyahantāyā bhinnamevedamaṃśaprādhānyaṃ yasmānmahāmāyeti saṃjñā paraiḥ kṛtā yaduktaṃ tatraiva bhedadhīreveti |] iti saṃvit vijñānākalānāṃ tu bodhaikaparamārthenāpi rūpeṇa ahaṃ nedam iti saṃvit aprabodhāt ahamityeva tatra aprabuddham pralayakevalinām idamaham ityaprabuddhameva atra [atra - pralayākale māyāpade - sakale ca |] māyāpade ca tannirvikalpakatābhāsena yadyapi asti tathāvidha eva prāṇabhūto vimarśaḥ tathāpi tadrūpavyavahārakasya p. 133) tatprasādāsāditasattākasyāpi tadavyatiriktasyāpi vā paścāttanasya vimarśasya idaṃ śarīrādi ahamahaṃ yo'sau jñātā idaṃ ghaṭādikam idaṃ yattat jñeyam iti bhedenaiva vimarśarūpatayā vyavahāro vikalpātmaiva tatra tu tathāvidhatve kāraṇāntarāsaṃvedanātkalpyamāne'pi ca kāraṇe punarapi tahāvidhabodhāvinirbhāgamātraparyavasānāt tasyaiva avikalpasaṃvidātmanaḥ tathā sāmarthyaṃ tathā sāmarthyayogādeva ca tadanantavaicitryātmakatvam - iti aiśvaryamanapāyi siddhyet asyāṃ ca sattāyāmaiśvaryamanapetaṃ - yato vairkhayātmani evaṃmāyīye vedye'pi vā madhyamāmaye dhāmni bhāsanātirekyapi saṃbhāvya evaṃ vimarśaḥ | atra tu parasaṃvidi yathaiva bhāsā tathaiva vyavahāramayo'pi vimarśaḥ tena - jala iva jalaṃ jvālāyāmiva jvālā sarvathā abhedamayā eva bhāvā bhāsante na tu pratibimbakalpenāpi kevalaṃ yāvat eṣāpi parameśvarī upadeśāya nirūpyate p. 134) tāvat adharasattākḷptā tathā bhavati | evaṃ ca bhāsātmakaṃ bhairavarūpaṃ svataḥ siddham anādi prathamaṃ sarvataḥ caramaṃ ca sarvataśca vartamānamiti kimaparaṃ tatra ucyatām | tattvabhāvavikāsātmamayamātmaikyenaiva svaprakāśaṃ prakāśayati tathaiva ca vimṛśati anapetatathācamatkāratve'pi yacca tat tathāvimarśanaṃ tat bhāvimāyīyānantasṛṣṭisaṃhāralakṣakoṭyarbudaparārdhasākṣātkāriṇi bhāsane bhavet tathārūpameva bhavati tathā bhavacca tat yadi sṛṣṭau prāthamikaṃ mādhyamikaṃ vā padaṃ bhāsanāt vimṛśet tat pūrvasya taduttaravyabhicāraṇāśaṃkāsaṃbhāvanānapagamāt aparipūrṇamaprathitetarabhāvarāśikhaṇḍitābhedaṃ kathamanirvyūḍhaparabhairavamahādhāmasamāśritādhastanapaśyantyādi- niṣṭhabhedāsūtraṇakalaṅkaṃ [paripūrṇam |] tathāvidhavastvapoṣaṇavaśanāmamātrībhūtaparābhaṭṭārikārūpaṃ p. 135) tat kimapi rūpaṃ bhavet etādṛśadhārārohaṇābhāve ca na kiṃcit idaṃ vijṛmbhamāṇaṃ bhāseta vijṛmbheta iti na vrajatu apūrṇatā mā pratiṣṭhabhāvarāśirabhedakathā khaṇḍyatām mā nirvākṣīdbhairavāśrayatā bhedakalaṅkamudvavahatu nāmadheyamātreṇa paratvam - iti vaktuṃ yuktam tat etadeva bhavati saṃgacchate ca yadi prathamataraṃ sarvacarame evamābhāsā patantī tatraiva vimarśenāpi padaṃ bandhayet sa hi caramo bhāgaḥ tathā tāvat svātmarūpaṃ bibhrat tatsvātmarūpanāntarīyakatāsvīkṛtatadanantanijapūrvapūrvatarādibhāgāntaro bhāsamāno vimṛśyamānaśca pūrṇa eva tatpūrvo'pi bhāgaḥ taduttarabhāgapṛṣṭhapātivṛttapūrvaparipūrṇabhāsāsāravimarśatādātmyāt taduttararūpaparipūrṇatāmajahat svayaṃ ca svarūpanāntarīyakatāhaṭhakṛṣṭasvapūrvapūrvatarādibhāgāntarābhogo bhāsamāno vimṛśyamānaśca tathaivākhaṇḍitaḥ - ityevaṃ tatpūrvapūrvagatābhāsā tattaddvitrādinijanijottarabhāgabhāsāvibhāge p. 136) labdhabhairavabhāvasvabhāvāvyabhicārānurodhabalasvīkṛtasvasvapūrvabhāga- camatkāra ekaikamapi paraṃ pūrṇā bhavati yāvat svapraṃkāśanijabhairavābhimatanikaṭataravarti rūpaṃ tadeva svecchāviśrāntidhāma vā bhairavākhyaṃ vapuḥ svayameva tadvimarśakuśalā bhavata prasaṃkhyānaparāḥ hradagiri-taruprabhṛtyupādhisaṃkocena rahite tadvatyapi vā araṇyānīpradeśe dūrādakhaṇḍitā dṛṣṭirevameva akhaṇḍitatāmupāśnuvānā bhairavabodhānupraveśaṃ prati saṃpradāyatāmāsādayeta nirvṛkṣagiribhittyādau deśe dṛṣṭiṃ vinikṣipet | ityādi anyathā bhāgaśaḥ pāte prathamabhāgāt ārabhya yadi vā niravayavameva etat tatka iva aparasaṃvedanebhyo'pūrṇābhimatebhyo viśeṣaḥ viśeṣastu garbhīkṛtānantavaicitryacamatkārakṛta iva apūrṇasaṃvidantarebhyaḥ pūrṇābhimatasaṃvedanasya - iti svayameva jānantu sopadeśāḥ pārameśvarāḥ | parameśaśaktipātakiraṇāvikasite tu paśujanahṛdayakuśeśaye p. 137) na asmadīyairvacanaśatairapi atitīkṣṇābhidheyasūcibhirapi saṃbhedo'tha vikāso'tha viarītuṃ śakyaḥ ghaṭe'pi evameva paripūrṇo dṛṣṭipātaḥ tatrāpi hi avikalpā saṃvit jhagiti caramabhāge eva nipatati tatastu kramāt vikalpasaṃvida āyāntya ā caramanikaṭabhāgāt antastarāmantastamāṃ ca anupraviśanti iti kimanyena | tadevameva ihāpi śivatattvaṃ sadā avikalpameva vikalpasūti svātantryasarasamanādi sarvādibhūtaṃ siddham atra tāvat na vimatiḥ tattu paripūrṇaṃ tathā bhavati yadi sarvacaramāṃ pārthivīmeva bhuvamadhiśete dharāsaṃvit hi tathā dharāṃ viṣayatayāpi abhedenābhāsayet vimṛśet ca yadi tatsvarūpasarvasvāvabhāsavimarśayoḥ vyāpriyeta svarūpasatattvaṃ ca asyāḥ paripūrṇaprasaratatsvātantryakḷptāprarūḍhābhedatatpūrvakaikarasabhedāvabhāsata- dvaśoditasaṃkucaccitsvātantryasattāmayamāyāgrāhakatadgrāhyacakrāvibhedātmakapr adhānatadvikāradhītattvatatpariṇāmātmakāhaṃkāratanmūlakāraṇapūrvakata- nmātravargaprasṛtakhādijalāntabhūtavargādharavṛttitayā p. 138) avasthānaṃ dharāyāḥ sā hi yāvadākṣepeṇaiva vartamānā tāvat svarūpasatattvaiva yāvadeva pañcaguṇatvāt tanmātrāṇi ākṣipet tāvat tāni ākṣipyamāṇāni nijasvarūpopakḷptaye samākṣiptaprāktanaprātiṣṭhikamūlāntaraparamparānubandhi- svakapūrvakamūlānyeva nahi upādānābhimatakāraṇasvarūpānanvayaḥ kāryasattāyāṃ syāt iti nyāyyam nimittakāraṇādīni kathaṃcit na anvīyuriti ucyetāpi kadācit etacca prakṛtavighātakamanyatra tadabhidhānapravaṇe śāstre niṣkuṣya niṣkuṣitamasmābhireva - iti na iha vitatam | tadevaṃ prathamaṃ tāvat dharā tato'pi jalaṃ ca tadbhāsā vimarśacamatkāramantaḥkṛtya tathāvidhadharaṇitattvasaṃskārasattākaṃ pūrayedeva iti yāvat ante saiva pūrṇasaṃvidbhagavatī śivātmaiva tat anenaiva p. 139) upadeśayuktinayena pradeśamātramapi brāhmaṇaḥ sarvarūpam ekaikatrāpi ca tattve ṣaṭtriṃśattattvamayatvaṃ śāstreṣu nirūpitam | evaṃ ca śrīspandaśāstropadeśo didṛkṣayeva sarvārthānyadā vyāpyāvatiṣṭhate | tadā kiṃ bahunoktena svayamevāvabhotsyate || ityayaṃ hṛdayaṃgamīkartavyaḥ carameṇa pādena tadevātra sūcitamiti kimanyat yacca yena vinā na bhavati tat tāvat svarūpaṃ yathā śiṃśapātvaṃ vṛkṣasya svarūpaṃ [atra śiṃśapātvaṃ vṛkṣādanyatra kvacit na hi vartate yathā yatra yatra śiṃśapātvaṃ tatra tatra vṛkṣatvamiti śiṃśapātvaṃ vṛkṣatvaṃ svarūpam atra yataḥ śiṃśapātvaṃ vṛkṣeṇa vinā na saṃbhavati iti svarūpam nanu ca kathamanyadanyasya svarūpaṃ bhavet niyativirodhāt (?) ityata āha parameśasvātantryeti yattu yāvatsvarūpaṃ na bhavati iti tathāhi atra na hi yatra yatra vṛkṣatvaṃ tatra śiṃśapātvaṃ vānīrādivṛkṣe tadabhāvāditi vṛkṣatvaṃ śiṃśapātvasvarūpaṃ na bhavatīti |] pārameśasvātantryatirohitaniyativijṛmbhāyāṃ yattu yāvat svarūpaṃ na bhavati tat p. 140) tena vinā bhavatyeva yathā vṛkṣatvamṛte śiṃśapātvāpavādo na bhavanti ca dharādīni uttarottaratattvāni jalādipūrvapūrvaṃ vinā - iti tāvatsvarūpāṇyeva dharā hi na jalaṃ vinā bhavet - dhṛtereva kāṭhinyadarśanāt ityevaṃ krameṇa bhūtāni tanmātrairvinā kathaṃ tānyapi indriyajṛmbhayā vinā indriyāṇyapi tattathāvidhādhyavasāyena vinā sarvāṇi caitadādyāvibhaktānvitasūkṣmarūpamūlakāraṇavinākṛtāni na bhavanti mūlaprakṛtirapi bhogyā bhoktāraṃ vinā tadbhogyavibhāgabhāgitvādeva saṃkucitaṃ saṃkocavaśādeva ca svātmārohitakālakalādi pāśajālaṃ saṃvidātmakaṃ cāntareṇa kathaṃ saṃvidaścākhaṇḍarūpāyāḥ kathaṃ saṃkocakāraṇasvātantryaṃ māyāparaparyāyaṃ vinā saṃkucitatvaṃ svātantryaṃ ca saṃkoce saṃkucitatāsāratatsaṃkocitatāratamyāpekṣi bhavadīṣadasaṃkucitāsaṃkuciteṣadvikāsivikasvararūpaṃ virahayya p. 141) naiva bhavet sarvameva cedaṃ prathamānaṃ svatantraparipūrṇaprathāsārabhairavaṃ vinā kiṃcideva na - iti svasaṃvitsiddho'yaṃ tattvakramaḥ | śrutirapi [śrutīti ayamarthaḥ - pṛthvī jalātmikāpyastīti mantavyaṃ kutaḥ (?) ityata āha - kāṭhinyaṃ vineti ayaṃ bhāvaḥ - yati pṛthivī jalātmikā na syāt tat sthitimeva jahyāditi kāṭhinyaṃ hi jalakṛtameveti kāṭhinyaṃ parasparasaṃśleṣaḥ |] jalātmikā kāṭhinyaṃ vinā kva - iṃtidharāpi pūrvikā salile'stu iti kathyamānam api kiṃ na chedayet pratyuta paripūrṇasarvātmakabhairavabhaṭṭārakātmakaprāsaṃvitparipoṣaṇāyaiva syāt sarvaścāyaṃ parāparābhaṭṭārikādirūpapaśyantyādisattāsamayodbhaviṣya- dīṣatsphuṭasphuṭatarāditattvabhedānusāreṇa [ahantāyāṃ hi bhedo'sphuṭa eva idantāyāṃ tu sphuṭataraḥ tattvabhedaḥ yaduktamīśvarapratyabhijñānam atrāparatvaṃ bhāvānāmanātmatvena bhāsanāt | paratāhantayācchādātparāparadaśā hi sā || iti |] parābhaṭṭārikāmahati taducitenaiva [tejasi parocitena |] vapuṣā virājate p. 142) tatra hi niḥsvasyeva haste draviṇamasanna kvacidapi syāt bhaviṣyadapi [nanu ca parāparādibhedaḥ parādaśāyāṃ kathamantarbhavet yadā hi bheda udbhavati tadā paśyantyādivyapadeśaḥ anudbhave punaḥ kathaṃ tatra tadvyapaeśa ityata āha bhaviṣyadapītyādi prathamamiti bhaviṣyattābhāve'pītyarthaḥ |] vastu caramamapi prathamaprakāśe bhāsetaiva kevalamekarasatadbhedasārasphuṭarūpāpekṣayā bhaviṣyattā tathāhi - bhaviṣyati karkī haniṣyatyadharmaparān - ityādi yadi na prakāśitaṃ tat kathaṃ purāṇeṣu nibaddham kvacana sarge babhūva karkī tathaiva vyadhita - iti cet kiṃ sa evāsāvanya [asāditi bhaviṣyan |] eva vā anyaścedaprakāśo'sau [anyaścedityasmanmataṃ - svavacanena prāpto'sītyabhiprāyaḥ |] sa eva cet kathaṃ kālabhedaḥ akālakalitaścet kathamiva (?) cittvādviśvarūpatvāt - iti cet tarhi akālakalite saṃvidātmani satataviśvaśaktyaviyukte svātantryavaśasaṃkocavikāsāvabhāsitasaṃhṛtisṛṣṭimatāvirūddhaikarūpa- tadātmakavapuṣi parameśvare'smajjihvāgrahṛdayānapāyinibhairavabhaṭṭārake p. 143) sarvamasti - ityasmābhirupanyasyamānameva muktamandākṣaṃ kathaṃ nādriyate vivṛtatarakaṇṭhameva vā svayameva na nirṇīya nirūpyate tasmāt śivatattvamidamanādyantaṃ svayaṃ prathamānaṃ pūrṇatātmakanirapekṣatāmātrasatattvasvātantryasāramantaḥ kroḍīkṛtyātmataikaparamārthaṃ tattvajātaṃ parasaṃvidi satatoditatvāt sarvāvirodhitvāt nikhilānugrāhakatvācca avasthāśabdavyapadeśāsahiṣṇau yāvadakālakalitamāsīnaṃ bhairavarūpamavatiṣṭhate tāvadetacchāstrasamucitenaiva mahāsṛṣṭyādirūpeṇa na tu mitasṛṣṭyādikrameṇa - iti siddham sa eṣa eva saṃpuṭeyoge asmadgurūṇāṃ saṃpradāyaḥ - śuddhaparasattayā sarvasyaiva ekaikatattvasya nikhilasya ca tattvaughasya saṃpuṭīkaraṇāt vakṣyate cāpyetat paśyantīdaśāyāścārabhya bhedāsūtraṇātmāṃśāṃśollāsaḥ iti [hetāviti śabdaḥ |] tataḥ prabhṛtyeva śodhyaśodhakabhāva p. 144) iti tāvadvyavasthānapahnavanīyā yathoktam yatsadāśivaparyantaṃ pārthivādyaṃ [atra śodhyaśodhakabhāvatayārohakrama ityataḥ pārthivādyaṃ sadāśivaparyantamityuktam |] ca suvrate | tatsarvaṃ prākṛtaṃ jñeyaṃ vināśotpattisaṃyutam || ityādi paśyantī ca parāparābhaṭṭārikāsatattvā paraśaktereva svātmaśaktirdarpaṇakalpā yatra tatparābhaṭṭārikāsvarūpameva cakāsti - pratibimbavat yacca [nanu ca parābhaṭṭārikāyāmapi bhedābhedanyāyena pratibimbakalpanamastyeva tadapi pratibimboktyaiva kathanīyamiti kiṃ parāparāyāmevoktirītirityata āha - yacceti tatra hi bimbapratibimbe ekameva rūpamityāśayaḥ |] rūpaṃ sadā bimbe pratibimbe caikatāparamārthaṃ mukhaparāmarśamātramiva na tatpratibimbitamucyate [yathoktamanenaivānyatra idaṃ hi pratibimbasya lakṣaṇaṃ yadbhedena bhāsitumaśaktamanyavyāmiśratvenaiva bhāti tatprabimbamiti |] - tanmātrasatattvādeva yattu tatrānyathā ca bhāti mukhākāra iva pūrvāparavāmadakṣiṇatādiviparyayāt p. 145) etadevāpi tadevāpi tadeva [tadeveti paratattvaṃ parāparaśaktāvityarthaḥ | svarūpānapahānena pararūpasadṛkṣatām | pratibimbātmatāmāhuḥ khaḍgādarśatalādivat || iti | anyavyāmiśraṇāyogāt tadbhedāśakyabhāsanam | pratibimbamiti prāhurdarpaṇe vadanaṃ yathā || iti pratibimbasatattvamanyatra | na deśo no rūpamityādinayo'tra boddhavyaḥ |] pratibimbitamucyate tacca tatsamānadharmaiva bhavati na tu vijātīyam evaṃ ca paśyantīsatattvaparāparāvimalamukurikāyāṃ tattattathāvidhoktakramamapūrṇapṛthivyāditattvasāmagrīnirbharam [kāryakāraṇavivekenaikaikatra ṣaṭtriṃśattvamiti krameṇa |] antastathāvidhasahajākṛtrimapāramārthikānapāyikādiparāmarśakroḍīkāreṇaiva vartamānamapi śrīparābhaṭṭārikāvapuḥ pratibimbamarpayat svarūpānyathātvasahiṣṇukādiparāmarśānanyathābhāvenaiva tatpaikarūpaṃ parāmṛśyaṃ dharaṇyambhaḥprabhṛti tathollasadbhedasūtraṇatayā sajātīyāyāṃ vimalāyāṃ ca yāvatpratibimbayati tāvaddharāditattvānāṃ p. 146) viparyāsa [svasvarūpasyeti yojyam |] evopajāyate yat parasaṃvidi śaktitattvaṃ tadeva parāparātmani pṛthivītattvaṃ yattu dharātattvaṃ tacchaktitattvam iti kṣakārāt prabhṛti dharādīnāṃ sthitiḥ | bhagavadbhairavabhaṭṭārakastu [nanu ca yathā tantrabhedena kṣakārādau dvitattvavyāptirnyāyasiddhā tathā avarge'pi vyāptamityata āha bhagavadityādi |] sadāpūrṇo'nantasvatantra eva na viparyasyate jātucidapi [tatra hetuḥ cidrūpātirekādyabhāvādityādi |] - cidrūpātirekādyabhāvāt iti uktaṃ bahuśaḥ | parātmani parāmarśe parāmarśaikatattvānyeva tattvāni parāmarśaśca kādi- kṣāntaśāktarūpaparamārtha iti tatra abheda eva parāparāyāṃ tu bhedābhedātmakatā pratibimbanyāyena sā ca parāparāmarśamayī kādi-kṣāntavarṇamālāśarīrā yāvatsvordhvavyavasthitaparābhaṭṭārikāniviṣṭatattvapratibimbāni dhārayati tāvat teṣvevāmāyīyāśrautakādi-kṣāntaparamārthaparāmarśeṣu ūrdhvādharaviparyāsena tattvāni saṃpadyante ūrdhvabimbādharapratibimbadhāmasvabhāvamahimnā - p. 147) iti tātparyam tataḥ pṛthivī kṣakāra ityādiśodhyarūpāpekṣayā na kiṃcidviruddham tatrāpi paradaśānapāyāt eṣa eva kādivarṇasaṃtānaḥ tatraiva ca svāṃśodrekāt svāṃśāntarvartimadhyamāpadollāsāt svarūpavartamānavaikharīrūpaprāvaṇyācca [prāvaṇyāditi lagnatvāt |] varṇa-mantrapadarūpatā śodhyāṃśavṛttiḥ - ityāstām aprakṛtametat nirṇītaṃ ca mayaiva śrīpūrvaprabhṛtipañcikāsu yadyapyuktaṃ śrīmālinībhaṭṭārikānusāreṇa anyathā cānyathā sthitiḥ iti tadapi nirṇīya nirūpyamāṇaṃ vimṛśantu trikopadeśaviśīrṇājñānagranthayaḥ pārameśvarāḥ anāśritaśaktyātmakapaśyantīparamakoṭimatikramya [anāśritasya śaktisvarūpā yāsau paśyantī saiva paramakoṭiḥ sarvabhāvārambhāvasthā |] pārameśvaryāṃ parasaṃvidi devatāstisra iti yaduktaṃ tat tāvanna prasmartumarhanti tatrabhavantaḥ evaṃ ca parasaṃvidantarvartini p. 148) madhyamāpade parāparābhaṭṭārikāvijṛmbhāspade sthitirvimṛśyate madhyamā tāvatsvādhikārapade kriyāśaktyātmani aiśvare pade sphuṭavedyapracchādakavedanarūpā vācye vācakaṃ tatrāpi vācyamadhyasyate viśvatra vācye viśvātmani vācakamapi yadi viśvātmaiva tadevaṃ paramparācchādanamiśrībhāvātmai nirvahet adhyāsaḥ na tvanyathā nahi tricaturaṅgulanyūnatāmātre'pi paṭaḥ paṭāntarācchādakaḥ syāt viśvātmakatvaṃ ca parasparasvarūpavyāmiśratayā syāt bījātmanāṃ svarāṇāṃ vācakatvaṃ yonirūpāṇāṃ ca vyañjanānāṃ vācyatvaṃ - krameṇa śivaśaktyātmakatvāt bījamatra śivaḥ śaktiryonirityabhidhīyate | iti | tathā bījayonyātmakādbhedāddvidhā bījaṃ svarā matāḥ | kādibhiśca smṛtā yoniḥ * * * * * * * * (?) || iti śrīpūrvaśāstranirūpaṇāt śiva eva hi pramātṛbhāvamatyajan p. 149) vācakaḥ syāt prameyāṃśāvagāhinī ca śaktireva vācyā bhede'pi hi vācakaḥ pratipādyapratipādakobhayarūpapramātṛsvarūpāvicchinna eva prathate śivātmakasvarabījarūpā śyānataiva śāktavyañjanayonibhāvo - bījādeva yoneḥ prasaraṇāt iti - samanantarameva nirṇeṣyāmaḥ ata eva svarātmakabījavyāmiśrībhāvaścedyoneḥ tatsamastaphalaprasavo hanta niryatnaḥ - ityapavargabhogāvakṛṣṭapacyāveva bhavataḥ bījavarṇo'pi svātmani yonivarṇo'pi tathaiva - iti kiṃ kasya bhedakam - iti kathyamānaṃ nāsmānākulayet ye vayamekāṃ tāvadanantacitratāgarbhiṇīṃ tāṃ saṃvidātmikāṃ giraṃ saṃgirāmahe [yathoktam na so'sti pratyayo loke yaḥ śabdānugamādṛte | anuviddhamiva jñānaṃ sarvaṃ śabdena gamyate || tathā vāgrūpatā cedutkrāmedavabodhasya śāśvatī | na prakāśaḥ prakāśeta sā hi pratyavamarśinī || iti |] māyīye'pi vyavahārapade p. 150) laukikakramikavarṇapadasphuṭatāmayī ekaparāmarśasvabhāvaiva pratyavamarśakāriṇī prakāśarūpā vāk anyaiśca etatprayatnasādhitam iha ca etāvadupadeśadhārādhiśayanaśālināmaprayatnata eva siddhyati iti nāsmābhiratra vṛthā vaiyākaraṇagurugṛhagamanapūtaśarīratāviṣkriyāmātraphale nirbandho vihitaḥ evameva navātmapiṇḍaprabhṛtiṣvapi mālāmantreṣvapi ca kramākramapūrvāparādibhedacodyapratividhānaṃ siddhameva evaṃ bhagavatī mālinyeva [hrīṃ na pha hrīṃ iti śaktimantraḥ hrīṃ-a-kṣa-hrīmiti śaktimadvācakaḥ na pha koṭisamāveśabharitākhilasṛṣṭaye || iti yahurūpagarbhe | na śikhā ṛ ṝ ḷ ḹ ca śiromālātha mastakam | netrāṇi cordhve'dho'nye ī ghrāṇaṃ mudre ṇu ṇū śrutī || ba kavarga i ā vaktradantajihvāsu vāci ca | va-bha-yāḥ kaṇṭhadakṣādiskandhayorbhujayorḍa-ḍhau || ṭho hastayorjha ñau śākhā jra-ṭau śūlakapālake | pa hṛt cha-lau stanau kṣīramāsa jīvo visargayuk || tatparaḥ kathitaḥ prāṇaḥ ṣa-kṣāvudaranābhigau | ma-śa-tāḥ kaṭiguhyoruyugmagā jānunī tathā || e-iakārau tathā jaṅghe tatparau caraṇau da-phau || iti nyāsaḥ | karṇayorūrdhve ṇau mudre karṇapālī saṃviveśastatra u ū iti |] p. 151) mukhyapāramārthikamadhyamādhāmaśaktisatattvam ata evoktaṃ śrīpūrvaśāstre yatheṣṭaphalasaṃsiddhyai mantratantrānuvartinām | nyasecchāktaśarīrārthaṃ bhinnayoniṃ tu mālinīm || iti bhinnayonityaṃ ca nirṇītam anyatrāpi na puṃsi na pare tattve śaktau [śāktaṃ yathā dehagadhvasamunmeṣe samāveśastu yaḥ sphuṭaḥ | ahantācchāditonmeṣi bhāvīdaṃbhāvayuk sa ca || vyaktāvyaktamidaṃ liṅgaṃ mantravīryaṃ parāparam | naraśaktisamunmeṣi śivarūpādvibheditam || yathoktamanyatra puṃstattve jaḍatāmeti paratattve tu niṣphalaḥ | śaktau mantro niyuktastu sarvakarmaphalapradaḥ || iti | atra viśeṣo'nyatra vyaktāt siddhiprasavo vyaktāvyaktāddvayaṃ vimokṣaśca | avyaktādvalamādyaṃ parasya nānuttare tviyaṃ carcā || iti |] mantraṃ niveśayet | jaḍatvānniṣkriyatvācca na te bhogāpavargadāḥ || iti | evaṃ ca sthite sarvasarvātmakatvāt yadeva na ṛ ṝ ḷ ḹ tha ca dha ī ṇa u ū ba ka kha ga ityabhihitā ihatyaparasaṃvidamapekṣya krameṇa p. 152) śrotraṃ nādātmakabhāvarūpaṃ yonyātmāmṛtāpyāyakāriṇi [ātmanyeva ca viśrāntyā tatproktamamṛtātmakam | iti coktamanyatra |] bījacatuṣkāpyāyabhūmau patitaṃ vṛṃhitatvamavāpya jhaṭiti grahaṇātmakarasasatattvarasanāmayatvaṃ pratipadya dharaṇyākāragandhaviśeṣībhūya tatraiva sparśakaraṇatāṃ śritvā etāvacca śāktaṃ yaunaṃ dhāma īśānabījenādhiṣṭhāya vāgātmani karaṇaśaktau pratiphalitaṃ tato'pi karaṇaśakterunmeṣordhvāśrayaṇabījarūpatayā buddhirūpāṃ śākayonimadhiśayya pṛthivyaptejoyonisamāviṣṭaṃ paśyantīrūpānumūrtyā tu grahaṇātmakapāṇirūpāyāṃ tatraiva bījeṣu prasṛtya cākṣuṣyāṃ bhuvi tatsāmānyā śuddhavidyā karaṇe tatsarvāntyakaraṇe ca ghrāṇe sthitvā īśānabījenākramya śrotraśaktimālambyonmeṣordhvabījayogena ānandendriyayonigaṃ sadāśiveśvaraśuddhavidyāmayaṃ bhavati iti sarvāgramadhyāntagāmitvenāparicchinnamanantaśakti śivatattvam atroktaṃ bhavati p. 153) mālinyāmihatyāparasaṃvidanusṛtyā paśyantyātmakasattānusṛtyā ca krameṇa vāyurmāyā ceti pa-gha sādākhye nabhaḥ kha-lā-ca-ṅa īśvaraḥ icchaiva śaktimayī śuddhavidyā anuttara eva svatantro'haṃbhāvaḥ a śivākhyo māyā bha śuddhavidyā rāgaḥ sparśaśca yaḥ kālaḥ pāyurahaṃkṛcca ḍa niyatiḥ hastau manaśca ḍhakāraḥ ānandendriyaṃ buddhiśca ṭhaḥ pumāṃśca ñaḥ dhīrūpaṃ niyatiśca jaḥ ahaṃkṛtaṃ niyatirūpaṃ ca raḥ manaḥ pādendriyaṃ prakṛtiśca ṭaḥ śrotraṃ mano hastaśca pa tvagrasaḥ kālaśca dha-la rasanā ānandaśaktiḥ śaivī ā ghrāṇaṃ viydātejaśca sa vāgvisargaśaktiśca aḥ karau īśo jalaṃ ca ha pāyurmāyā vāyuśca ṣa ānandendriyaṃ sādākhyaṃ pṛthivī ca kṣa pādau pumān śabdaśca sa śabdaḥ kalā nabhaśca śa sparśaḥ baindhavī śavaśaktiḥ aṃ rūpaṃ nāsikā tvak ca ta rasaḥ śivaśaktiḥ sāttvī e gandhaḥ p. 154) saiva dīrghaḥ ai nabhaḥ tathaiva vāyutejasī o netre rasaśca au āpaḥ ahaṃkṛt pāyuśca da pṛthivī pha atraiva ca yathoktam śarīraniveśaḥ - ityevaṃ sarvasarvātmakatvaṃ nirvyūḍhaṃ bhavet parābhaṭṭārikaiva hi proktanayena paśyantyāṃ pratibimbaṃ svakamarpayamāṇā tatsamakālameva [paśyantyāṃ pratibimbārpaṇakāla eva |] svātmatādātmyavyavasthitamadhyamadhāmni bhinnayonitāmaśnuvānā tattadyonibījaparasparasaṃbhedavaicitryasya ānantyādasaṃkhyenaiva prakāreṇa tattatkulapuruṣādibhedenāparigaṇanabhedabhāginī mālinyeva yathoktam anantaiḥ kuladehaistu kulaśaktibhireva ca | mālinīṃ tu yajeddevīṃ parivāritavigrahām || ityanenaiva ca krameṇa bahirbhuvaneṣu tattveṣu śārīreṣu ca cakreṣu abhyāsaparo yogī tattatsiddhibhāk p. 155) yatraiva dehe prāṇe vā bhavati yathā [nanu ca yadyevaṃ tarhi svecchātantratvāt sarvameva sarvasiddhipradaṃ bhavediti kiṃ niyamo nibaddha ityata āha yathetyādi |] kāścidevauṣadhyaḥ samudbhūya kiṃcideva kāryaṃ vidadhate tathā kācideva samudbhūya bhāvanā mantranyāsahomādigatirvā kāṃcideva siddhiṃ vitaret atrāpi yāvanniyativyāpārānatikramāt tathāhi pratiśāstramanyathā cānyathā ca varṇaniveśapuraḥsaraṃ nijanijavijñānasamucitatattadvarṇabhaṭṭārakaprādhānyena tattadvarṇaprāthamyānusārāyātaniyataparipāṭīpiṇḍitavarṇasamūharūpaḥ prastāro nirūpitaḥ tata eva ca mantroddhāro nirūpitaḥ tāmeva mātṛkārūpāṃ tathāvidhavīryadānopabṛṃhitamantrasphurattādāyinīṃ darśayituṃ yathā śrīnityātantreṣu ekārātmakamohanabījaprādhānyahetuparanādātmaniveśaprādhānyāt [hetuparanādātmetyapi pāṭhaḥ sadbhiḥ svīkṛtaḥ uttamārthābhiprāyeṇa na tu prastāvāpekṣayeti |] tadanusārāpatitaśrīmantrādiphāntakrameṇaiva niveśaḥ atra kulapuruṣāṇāṃ kulaśaktīnāṃ ca eṣa eva p. 156) niveśe abhiprāyaḥ na ca varṇamantrādiguptimātrameva phalaṃ tathā - śrīvājasaneyatantre varṇān yathocitaṃ niveśyoktam ityetanmātṛkācakraṃ divyaṃ viṣṇupadāspadam | jñātaṃ gurumukhātsamyak paśoḥ pāśānnikṛntati || iti | tathā śrītrikahṛdaye'pi cakraśūlāmbujādīnāṃ prāṇināṃ saritāṃ nṛṇām | āyudhānaṃ ca śaktīnāmanyasyāpi ca kasyacit || yo niveśastu varṇānāṃ tadvīryaṃ tatra mantragam | tena guptena te guptāḥ śeṣā varṇāstu kevalāḥ || iti | tathāhi - mantrāṇāmakṣaramātrānyathābhāve'pi teṣāmeva [samānānāmeva |] śāstreṣvāṇavaśāktaśāmbhavādivibhāgenānyathātvam yathā māyābījasya praṇavasya sarvasyāmṛtabījasya vaiṣṇava-śaiva-vāmādiśāstreṣu yathā vā catuṣkalabhaṭṭārakasya kaulottarādau śrīmaducchuṣmaśāstre ca atra ca kulapuruṣabahubhedaprakaṭanāyāmabhiyuktānāmupāyo likhyate p. 157) pūrve pareṣāmapare pare pṛṣṭhavadeva ca | pūrvepi ca yathāpūrvaṃ mātṛkāyā vidhirmataḥ || etenaivānusāreṇa bhinnayonisvarūpataḥ || śāktādyasaṃkhyā devīyaṃ paraivottaramālinī || iti | ūrdhvādho viniviṣṭeṣu bhedasaṃkhyeṣu dhāmasu | ekaṃ bindurathāpi prāganyeṣu prāktanāntyagām || svapṛṣṭhagāṃ ca tāṃ saṃkhyāṃ viniveśyaikataḥ kṣipe | asmādanyairbhavetsaṃkhyā spṛṣṭairiṣṭaiḥ punaḥ kramaḥ || yathoktaṃ kulaśaktīnāṃ vidhirānantyavedane | tadetena vidhinā ye kulapuruṣaśaktiyogino niradhikārībhūtāḥ yathoktam brahmādistambaparyante jātamātre jagatyalam || mantrāṇāṃ koṭayastisraḥ sārdhāḥ śivaniyojitāḥ | anugṛhyāṇusaṃghātaṃ yātāḥ padamanāmayam || iti mantramaheśvarāḥ na tu mantrāḥ - teṣāṃ svalayāvasare anāmayapadaparyantatābhāvaḥ tebhyo naiva mantroddhāraḥ - tasya niṣphalatvāt tata eva p. 158) abhinnayonimadhye tu nādiphāntaṃ kalau yuge | iti tadevaṃ bhagavatī parābhaṭṭārikā padabhedaśālinī madhyamayā mukhyayā vṛttyā bhagavanmālinīrūpaiva anantā parigaṇanapradarśitavaiśvarūpyasvasvarūpāpīti tatrāpi ca tathaiva svātmani sarvātmakatvenāṃśatrayodrekāt varṇa-pada- mantrātmakatvam etacca śodhanakaraṇabhāvena iti mantavyam paśyantyaṃśollasanto hi pāśāḥ sūkṣmā eva śodhyā bhavanti - antarlīnatva eva pāśatvāt uditoditavijṛmbhāmayaśāktaprasare tu madhyamāpade śodhanakaraṇataiva antarlīnapaṭamalāpasaraṇe bāhyasthūlamalasyeva tat parābhaṭṭārikāsaṃvidantargataṃ tu vaikharīpadaṃ vimṛśyate na hi tatraiva vaikharyā asaṃbhavaḥ tathāhi - bālā dvitrairvarṣaiḥ yadyapi sphuṭībhūtasthānakaraṇāḥ bhavanti tathāpi eṣāṃ māsānumāsādinānudinameva vā hi utpattiradhikādhikarūpatāmeti - iti tāvat sthitam tatra yadi madhyamāpade tathāvidhavaikharīprasarasphuṭībhaviṣyatsthānakaraṇāvibhāgavarṇāṃśasphuraṇaṃ p. 159) na syāt tadaharjātasya bālakasya māsajātasya saṃvatsarajātasya vā vyutpattau na viśeṣaḥ syāt madhyamaiva sā vyutpattyā viśiṣyate (?) iti cet kathamiti carcyatāṃ tāvat - śṛṇvanneva tāñśabdān paśyaṃścārthān vyutpadyate varṇāṃśca śrūyamāṇāneva parāmṛśet śrūyante ca vaikharīmayāḥ teṣu ca asau rūpī eva jātyandhavat tasmāt antarmadhyamāniviṣṭasthānakaraṇādimayī astyeva vaikharī mūke'pi evameva sarvātmakatvaṃ ca saṃvido bhagavatyā evoktam evaṃ ca vaikharīpadameva madhyamādhāmalabdhavijṛmbhaṃ svāṃśe parasparavaicitryaprathātmani sphuṭavācyavācakabhāvollāse jāte tattvajālamantaḥkṛtya yāvadāste tāvadaparābhaṭṭārikā tadantarvartimadhyamāpadollāse parāparā paśyantyullāse ca svarūpato bhagavatī devī ca iti śodhakabhāvena sthitiḥ traidhamevāvatiṣṭhate śodhako hi viśvātmā vitatarūpo vaitatyaṃ caivameva bhavatītyuktam śodhanaṃ p. 160) @@@@@@@@ 11.58 prati tu karaṇatvaṃ kartureva svasvātantryagṛhītasaṃkocasya śāktamahimaviśrāntasya bhagavataḥ śodhyatā tu saṃkocaikarūpasya saptatriṃśātikrāntatraikaikarūpabhairavabhaṭṭārakāvinirbhaktaparābhaṭṭārikā- tulyakakṣyaparāparādevatākṣobhātmakasadāśivajñānaśaktivisphāritapaśuśakti- rūpapaśyantīdhāmaprathamāsūtritabhedātmano [ayamatra tātparyārthaḥ svātantryahānirbodhasya svātantryasyāpyabodhatā | dvidhāṇavaṃ malamidaṃ svasvarūpāpahānitaḥ || bhinnavedyaprathātraiva māyākhyaṃ janmabhogadam | kartaryabodhe kārmaṃ tu māyāśaktyaiva tatrayam || iti pāśasamūhaḥ sthūlaḥ ūrdhvamapi pāśajālaṃ sūkṣmarūpeṇāstīti prathamāsūtritetyuktam |] narātmanaḥ pāśajālasya iti nirṇayaḥ | yathoktaṃ śrīsomānandapādaiḥ śivadṛṣṭau asmadrūpasamāviṣṭaḥ svātmanātmanivāraṇe | śivaḥ karotu parayā namaḥ śaktyā tatātmane || iti sarvakriyākalāpe evaṃrūpatāsūcakaṃ śivadṛṣṭau p. 161) tatrāpi ca uttarottaraṃ śodhyaśodhakānāmapi vigalanam tyaja dharmamadharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja | ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi tattyaja || iti | tadiyametāvatī dhārā yacchodhakamapi śodhanamapi śodhyameva - iti śrīṣaḍardhaśāstre evoktam ekotkarṣaḥ tisṛṇāmapi cāsāṃ yugapat sthitirbhavatyeva vakti hyanyat vikalpayaṃśca anyat jalpatyavikalpameva anyatpaśyati atra tu paripūrṇa eva tāvati bhagavān bhairava eva - ityādyanubhavasaṃpradāyopadeśapariśīlanena - asyārthaya svasaṃvinmayasyānapalāpanīyatvāt na tat yugapat api tu tathā- saukṣmyādalakṣaṇam iti yaugapadyābhimānaḥ śirīṣakusumapallavaśatavyatibheda iva iti cet keyaṃ khalu bhāṣā - yugapat iti samānakālam - iti cet antarmukhe saṃvidātmani proktanayena kaḥ kālaḥ tasya jñeyarūpaprāṇagamāgamādimayābhāsatadabhāvaprāṇatvāt jñeyopādhigato'pi p. 162) jñānamavaskandet saḥ iti cet - jñeyasya svātmani bhāsāmaye'nyathā vā ko'sya viśeṣo jñānamukhenoktaḥ itaretarāśrayasaṃplavaḥ svato bhedāt ityādyapi sarvamucyamānaṃ jñānamukhamevāpatet tathā ca sa eva doṣo bahutarakusumapallavaśatavyatibhedo'pi cāneka ityucyamāne sarvatra sūkṣmaḥ - paramāṇvantāvayavayogāt nāsti karma - ityāpatet na ca anusaṃdhānaṃ jñānābhāvena saha syāt - anusaṃdhāyāḥ smṛtibhede tasyāśca anubhavopajīvitve'nubhavābhāvāt | vitatya ca vicāritaṃ mayaitat padārthapraveśanirṇayaṭīkāyām - iti kimiha vṛthāvāgjālena prakṛtopadeśavighnaparyavasāyinā | evaṃ bhagavatyaparāśodhakabhāvena sthitā parāparāpi ca yatra bhagavatīnāmaghorādīnāṃ śaktīnāṃ sthitiḥ - yadyogāt vijñānākalasādhakayogino mantramaheśādirūpeṇāghorādyāḥ saṃpannāḥ brāhmyādiśaktyanugraheṇaiva p. 163) sādhakāṇavo brahmaviṣṇvādayaḥ parameśvaro hi bhairavabhaṭṭārakaḥ samagraśaktipuñjaparipūrṇanirbharavapurnijaśaktiniveśanayā brāhmyādīn svātantryāt karoti iti kimanyat | evaṃ śodhakasyāpi śodhyatvamityanya utkarṣaḥ * * * * * * * * (?) kulātparataraṃ trikam | iti sthityā tataśca śodhyaśodhanaśodhakānāṃ sarvatraiva tryātmakatvāt trikamanapāyi yathoktaṃ mayaiva stotre * * * * * * * * (?) yata trikāṇāṃ tritayaṃ samasti | iti | na caivamanavasthā - sarvasyāsya bhagavatparasaṃvidekamayatvāt * * * * * * * (?) yena tyajasi tattyaja | ityevameva mantavyaṃ śodhanamapi antataḥ śodhako'pi vā bhedāṃśocchalattāyāṃ pāśātmakatvāt śodhya eva śodhanaṃ ca paramārthataḥ sarvamalaploṣacaturabhairavasaṃvidabhedi hutavaha eva sarvasyānupraveśe paripūrṇataiva yadvakṣyati p. 164) evaṃ yo vetti tattvena ityādi | tat parasaṃvidekamayaparāparādidevatānāṃ sarvātmakatvāt parāparāṅgasaṃbhūtā yoginyo'ṣṭau mahābalāḥ | ityādivacanāt laukikaśāstrāntarīyādivācyavācakānantyamapi saṃgṛhītam | tat evaṃ kṛtakariṣyamāṇādyanantasaṃketagarbhīkāreṇaiva ayaṃ śodhyaśodhakabhāvo na cānavasthā nātiprasaṅgo nātivyāptirna saṃkeṃtitasyāpāramārthikatā - iti sthitam evaṃ sthite prakṛtamanusarāmaḥ - akārādyā eva kālayogena somasūryau yau tau tadantaḥ prakīrtitāviti saṃbandhaḥ tacchabdena prāktanaślokokamakulaṃ bhairavātma parāmṛśyate tenākulamevāntargṛhītakalanākaṃ - kulaśakteratraiva [atretyakule | śuddhabodhaikarūpo yo'vasthātā saiva turyatā | iti | yathā ca vijñānamānandaṃ brahmeti vijñānākalāvasthā hi turyatā yadi tatra kalanātmikā śaktirna syāt tadā turyātadatītayoḥ ko viśeṣaḥ syādityarthaḥ | tathaiva spandaśāstre tadā tasminmahāvyomni pralīnaśaśibhāskare | sauṣuptapadavanmūḍhaḥ prabuddhaḥ syādanāvṛtaḥ || iti | tathā śaktyā garbhāntarvartinyā śaktigarbhaṃ paraṃ mahaḥ | ityabhiprāyaḥ |] niveśāt kalanātmikā hi vimarśaśaktiḥ tāmantareṇākulamapi p. 165) turyātītaṃ nāma na kiṃcit - sauṣuptapadāviṣṭatvāt turyānantaratāyā api samānatvāt vimarśaśaktiśca parā parameśvarī [yaduktaṃ rājanakamaṅlena stutau ekastvaṃ trinayana dṛśyase'dhikartuṃ jñātuṃ vā tribhuvanamīśvaraḥ prakāśaḥ | tādātmyaṃ vivṛtavatī vimarśaśaktirbhede'pi prathayati tena bhedadoṣam || iti |] bhairavabhaṭṭārakasya niratiśayasvātaṃtryātmikā pūrṇakṛśatadubhayātmatadubhayarahitatvenāvatiṣṭhate [sarvasya svātmāntaḥkroḍīkṛtya vartamānatvāt pūrṇā svasvarūpavyatiriktasya bhārī bhūtasya kasyacidapi sattābhāvāt kṛśapūrṇatvaṃ vyatirikteṇopapadyate kṛśatvaṃ cetyatastadubhayātmakatvaṃ tadubhayarāhitvaṃ ca |] tatra yadyapi p. 166) na kaścidatra kramayaugapadyodayakalaṅkaḥ [kramayaugapadyodayo hi sṛṣṭyādyadhīnaḥ sṛṣṭyādayaśca svasvabhāvāvimarśaṃ eveti tātparyam | etāvatyā iti pūrṇakṛśetyādiparimāṇāyāḥ | svātantryaṃ cāsyaitadeva - yatsṛṣṭyādibhedābhāse'pi aitadātmyamiti tatra hetuḥ - paripūrṇa iti bhedasyāpi prakāśānanyatvāditi bhāvaḥ |] proktopadeśanayena etāvatyāḥ parābhaṭṭārikāsaṃvido'nantāgāmipralayodayātmakasvasvabhāvavimarśaikaghana- tvāditi svatantraḥ paripūrṇo'yaṃ bhagavānbhairavo vibhuḥ | tannāsti yanna vimale bhāsayetsvātmadarpaṇe || iti nītyā kramayaugapadyāsahiṣṇusvātmarūpamadhya [na caitanmantavyaṃ - krame hi svātantryakhaṇḍanā yaugapadyaṃ kathaṃ na syāt iti kramāpekṣatayaiva yaugapadyamityadoṣaḥ |] eva yāvat kramākramāvabhāsaḥ tāvat tadanusāreṇāyaṃ kramo vicāraṇīyaḥ akramasya [yadi ca kramo vicāraṇīyaḥ tarhi akramo'pyevaṃ vicāraṇīya ityato'krametyādi |] tu tatpūrvakeṇa saṃvidyeva bhāvātpratipādanāya [kathaṃ tarhi kramākrama ityatrākramoccāraṇamityucyate - pratipādane tyādi |] astu - p. 167) sarvathaiva sakramatvāt tathā ca sarva evāyaṃ vāgrūpaḥ parāmarśaḥ kramika eva antaḥsaṃvitmayastvakrama eva - iti sadaiveyamevaṃvidhaiva evameva vicitrā pārameśvarī parābhaṭṭārikā tatastatkramānusāreṇa at ityādivyapadeśaḥ evaṃ parameśvarasya svātmani icchātmikā svātantryaśaktiranunmīlitabhāvavikāsā tathāvidhāntarghanasaṃvitsvabhāvavimarśasārā a ityucyate | sā cāvasthānena iccheti vyapadeśyā iṣyamāṇānudrekā tata evānuttarasattāparāmarśātmikaiva [yaduktaṃ mahārthamañjaryām sanniti hṛdayaprakāśo bhavanakriyāyā bhavati kartā | saiva kriyāvimarśaḥ * * * * * * * * * * * * * (?) || iti |] eṣā parameśvaraḥ satataṃ svasvarūpāmarśako'kulaśaktipadātmakamapi rūpamāmṛśan yadyapi kulaśaktīranuyātu tathāpi kulaparāmarśato'sya syādeva viśeṣaḥ - iti bhairavaśaktimadvimarśasatteyaṃ p. 168) tādṛśyeva [tādṛśyeveti parasparaunmukhyātmikā spandarūpā svātmocchalattetyathaḥ | yadā tu tasya ciddharmaprabhavāmodajṛmbhayā | vicitraracanā nānākāryasṛṣṭipravartane || bhavatyunmukhitā cittā secchāyāḥ prathamā tuṭiḥ | iti spandātmikā bahiraunmukhyamātrarūpiṇī sraṣṭavyānārūpitecchāmātrarūpā vā syāt tattadīśanīyaviṣayārūpaṇayā prakṣobhātmaprayatnarūpatāṃ śrayantī vahnīrūpatayaiśvaryaṃ bhajamānā vetyasyā dvaidham | yaduktaṃ madhyāyāṃ sā kevalamicchāmātrarūpā sraṣṭavyasya viprakṛṣṭā kācit punaḥ prayatnatāmāpannā sannikṛṣṭeti tatreśānarūpatvamasyāḥ |] punaḥ prasarantī ānandaśaktiḥ ā iti prasṛtā | paripūrṇecchā i iti | icchaiva bhāvijñānaśaktyātmakasvātantryeṇa jighṛkṣantī īśanarūpā ī iti | unmiṣantī tu jñānaśaktiriṣyamāṇasakalabhāvonmeṣamayī u iti | unmiṣattaiva unmimiṣatāmapi antaḥprāṇasarvasvarūponmeṣottaraikarūpairapi antaḥkaraṇavedyadeśīyāsphuṭaprāyabhedāṃśabhāsamānabhāvarāśibhiḥ saṃkocavaśena ūnībhūtānuttarasaṃvitsarvabhāvagarbhīkāreṇa anaṅgadhainavīrūpaparadevatāyā p. 169) ūdhorūpā ūḍhasakalabhāvarāśiḥ susphuṭāprasṛtā jñānaśaktiḥ ū iti | tadevamete parameśvarasya bhairavasya dve śaktī prathamā svarūpaparipūraṇārūpatvāt pūrṇā cāndramasīśaktyavyatirekācca sahomayā vartata iti somarūpā svānandaviśrāntibhāvā icchākhyā kalanā mahāsṛṣṭivyapadeśyā yadvakṣyate tatra sṛṣṭiṃ yaje diti (28) | dvitīyā tu tatsvarūpabhāvarāśirecanānupraveśodriktā tadrecanādeva kṛśā bhāvamaṇḍalaprakāśanaprasāraṇavyāpārā sūryarūpā svarūpabhūtā kulasaṃvitsaṃjihīrṣātmikā mahāsaṃhāraśaktirjñānākhyā tatrāpi ca prasaratprāktanarūpaparyālocanāvaśāt svātmani yathākramaṃ somasūryarūpatāyugalakabhāvena svasaṃvidātmakaṃ bhāvākhyaṃ ca rūpamavekṣya viparyayo'pi somasūryātmakasṛṣṭisaṃhṛtikalanayoḥ na ca atrānavasthā - jñānecchayorapi p. 170) prasarāprasarāntarādirūpatvaṃ tayorapi prasarāprasarayoricchājñānaprasarāprasarāntarādiparikalpanāprasaṅgāt iti vācyam upasaṃharata bāhyabibhramabhramabhramaṇaṃ tāvat anupraviśata sūkṣmāṃ vimarśapadavīm yāvaddhi ghaṭādāvapi vijñānaṃ jāyate tāvadeva jñeyaghaṭādyaṃśakarburīkṛtasvayaṃprathaṃ jñānaṃ prathata eva tatrāpi ca tadrūpakarburībhāvaghaṭādiprathamasūkṣmollāso'pi saṃvedyaḥ - ekabhāvodgamasya anyataḥ kutaścidabhāvasya prathamānatvāt saṃvida eva svātantryaṃ bhāvojjigamiṣātmakamīśanaṃ svasaṃvitpramāṇalabdhameva tadbhāvānucayarūpā saṃviddhanā paripūrṇā svātantryasattāpi saṃvedyā svātmanyānandaghano bhavaṃstathā svatantraḥ syāt - ityānando'pi nāpahnavanīyaḥ anuttaraśca śaktimānavyapadeśyaparacamatkārasāro bhairavabhaṭṭārakaḥ sarvatra kartṛtvena bhāsata eva tatrāpi tvanuttarānandeccheśanonmeṣaṇe na tvanimeṣāṇāṃ svarūpavimarśe p. 171) teṣāṃ vicchedavicāraṇena jñānabhūmimadhiśayānānāṃ tā eva bhagavatyaḥ saṃvicchaktayaḥ samāpatantyananyā eva svayaṃ saṃvidaḥ - paripūrṇatvenābhedāt saṃvedyopādheścaṃ bhedakatvāt - tasya dehasaṃvedyamātratayaiva bhāvāt ata eva śrītantrasāre nijottamāṅgacchāyātattvam ityuktam svapadā svaśiraśchāyāṃ yadvallaṅghhitumīhate | pādoddeśe śiro na syāttatheyaṃ baindavī kalā [ayamarthaḥ - svaśiraśchāyā yathottarottaragāmitvāt svapādākramanaṃ na sahate tathā jñānaśaktiḥ iyamapi nottarottaragāmitvāt jñeyādyapekṣāṃ sahate | yo hi itthaṃ manyate jñeyādisāpekṣaṃ jñānaśaktisvarūpamiti tadatra svaprakāśatvādasyāḥ kathamīdṛśī viḍambaneti svānubhavaśūnyānāmanavasare'pi mahatī khalu bhrāntiḥ | yaduktaṃ bhrāntermahatī śaktirna vivektuṃ śakyate nāma | iti jñeyādisattāyāṃ sthūladṛśvanāṃ sphuṭaṃ jñānaśakterāvirbhāvaḥ jñeyādyabhāve'pi sūkṣmadarśināmastyeva svapakāśatvena jñānādiśaktyāvirbhāva iti tātparyam |] || iti | tadevaṃ ṣaṭkaṃ pravṛttaṃ jñānaśaktyantam | kriyāśaktistu prasarantī vicāryate - icchājñāne eva p. 172) parasparasvarūpasāṃkaryavaicitryacamatkāramayapūrvāparībhūtasvarūpaparigrahe saṃrambhasārā kriyā [pūrvāparībhūtāvayavarūpā hi kriyā | uktaṃ ca hariṇā yāvatsiddhamasiddhaṃ vā sādhyatvenābhidhīyate | āśritakramarūpatvāt sā kriyetyabhidhīyate || iti | tathā guṇabhūtairavayavaiḥ samūhaḥ kramajanmanām | buddhyā prakalpito bhedaḥ kriyeti vyapadiśyate || ityatra ca pūrvāparatvaṃ parasparasāṃkaryeṇaiveti |] tatra yadyadanyavyāmiśritasāṃkaryamanyasaṃbandhādeti tattadanāmarśanīyaśūnyaprāyasvarūpākramaṇapuraḥsarīkāreṇa tathā bhavati - plavānāmiva bhekādiḥ tatrānuttarānandātmakaṃ vapurna vyapasarati - avyapadeśarūpatvāt sarvajñāneṣu [asarvajñānatvaṃ cettham paraṃ brahma kṣudraṃ tava niyatamānandakaṇikā | iti | tathā paraṃ jñānaṃ kathaṃ deva iti paśne śaktyā garbhāntarvartinyā śaktigarbhaṃ paraṃ mahaḥ | ityuttaraṃ dattam | gītāyāmapi yasmāt kṣaramatīto'hamakṣarādapi cottamaḥ | ato'smi loke vede ca prathitaḥ puruṣottamaḥ || iti |] sarvādhāravṛttitvena paryavasyati - p. 173) paryantabhittirūpatvāt api tu kramasahiṣṇutvāt saṃrambhecchaiveśanāntā svātmani anuttarānandapade ca prasaraṇakṣamā tataḥ saiva śūnyātmakaṃ svaṃ vapuravagāhamānā bhāsvaraṃ rūpaṃ tejomayamiva prathamaṃ gāhate ṛ-ṝ ityatrahi i- ī ityanugamo bhāsvararūpa-rephaśrutyanugamaśca kathamapahnūyatām yathāha bhagavānpuṣpadantaḥ raśrutisāmānyādvā siddham iti | śūnye [etadeva yoginidarśanena sphuṭayati śūnye hītyādi |] hi niścale rūpe anupravivikṣāyāṃ bhāsvararūpasaṃvittisopānākramaṇṃ sthitameva tato niścalarūpānupraveśāt pārthivarūpasatattvaniścalatātmaka-lakāra-śrutyanugame ḷ- ḹ iti tathā ca paryante īśanarūpataiva samagrabhāvātmasvarūpollaṅghanena dīrghataraṃ plutvā niścalāṃ śūnyāṃ sattāmetīti p. 174) plutatvameti ḷvarṇasya dīrghā na santi iti nyāyāt avarṇādīnāṃ tu dīrghasyaiva dīrghataratā plutatvaṃ tacca prāṅnītyā [ānando brahmaṇo rūpamityādinītyetyarthaḥ |] dīrghatvameva pṛthagaparyeṣaṇīyam ityāstāṃ tāvat etaccatuṣkaṃ śūnyarūpatānupraveśāt dagdhabījamiva ṣaṇṭharūpaṃ bhaṇyate na tu sarvathā bījarūpatvābhāvāt bījayonyātmakaśivaśaktyubhayātirekiṇaḥ [yadi hi bijatvaṃ na syāt eṣāṃ tadā tṛtīyasya kasyacidvyapadeśaḥ syāt | kṣubhyati kṣobhayatyapīti bījatvaṃ tatraiṣvapi kṣobho'styeva kṣobhaṇā tu nāstīti sarvathā bījatvābhāva ityarthaḥ |] kasyacidapyabhāvāt śrīpūrvādiśāstreṣu [tadabhāvaśca kathamityata āha pūrvādīti |] cānabhidhānāt laukikasukhādiṣu caivaṃvidhaiva viśrāntirānandarūpeti tadevāmṛtabījacatuṣkamityuktam tadevamiccheśanaṃ cānandavapuṣi anuttaraparadhāmani ca prāgbhāvini svarūpādapracyāvini anupraviśya a ā i ī iti ca na tu viparyaye yathoktam avarṇa ivarṇe e iti anupraveśe cānuttarapadānupraveśe p. 175) syādapi kaścidviśeṣaḥ ānandapadānupraveśe hi sphuṭatā anuttaradhāmasaṃbhede tu sūkṣmatā tadapekṣayā tathāhi bhagavān bhujagavibhurādiśat chāndogānāṃ sātyamugrirāṇāyanīyā ardhamekāramardhamokāraṃ cādhīyate | iti | loke'pi prākṛtadeśabhāṣādau sphuṭa eva pracuro niveśaḥ pārameśvareṣvapi ekāraukārayoraikāraukārāpekṣayā yat hrasvatvamaṅgavaktrādiviniyoge dṛśyate tadevameva mantavyam - aya ekāra ava okārābhiprāyeṇaivam - e o iti bījaṃ sthitam etadapi tathā śavalībhūtaṃ saṃvidvapuḥ tathaiva ca tadeva rūpamanavasat a ā e iti ai evamunmeṣe'pi vācyam - a ā u ū iti o ā o iti au kevalamunmeṣo jñānaśaktyātmā prasaran yadyapi śūnyatāvagāhanaṃ kuryāt tathāpi asyeśanecchātmakobhayarūpapraveśa eva śūnyatā iccheśanayostu svaparivṛttirūpaṃ p. 176) nāsti - ityuktanayenaiva sthitiḥ evamicchājñāne anuttarasvarūpānupaveśena prāptopacaye paścāt parityajya tathāvidhopādhiparispandasattāmabhedasattārohaṇacinmayapuruṣatattvasatattvaveda- nārūpabindumātrāvaśeṣeṇa vapuṣā tathānuttarapadalīne amiti tathāhi aukāre eva kriyāśaktiparispandaḥ parisamāpyate iti - icchājñānayoratraivāntarbhāvāt triśūlarūpatvamasya ṣaḍardhaśāstre nirūpitam * * * * * * * * (?) triśūlena caturthakam | ityādyuddeśeṣu binduḥ [atrārtho'yam atra prakāśamātraṃ yat sthite dhāmatraye sati | uktaṃ bindutayā śāstre śivabindurasau mataḥ || iti nyāyāt svabhāvāviśiṣṭamapi yadā viśvaṃ svasmāt svasminnevaikyagamanāya visṛjati tadā śaktimadrūpaprādhānyaṃ pūrṇatāveśalakṣaṇaṃ śāṃbhavaṃ tattvamityuktam |] punarvedanāmātraśeṣataiva sarvasya vedanāmātrāviśeṣamapi viśvaṃ yadā svātmanyekagamanāya visṛjati svātmanaśca sakāśāt tannirmāṇena p. 177) visṛjati sa eva parameśvaraḥ prathamaṃ śaktimadrūpapradhānatayā idānīṃ tu śāktavisargapradhānatayā aḥ iti aukāraparyante hi nirbharībhūte kriyāśaktiprasare etāvadanupaviṣṭamanuttarapadasya bhairavabhaṭṭāakasya svarūpasatattvasya icchā [icchājñānakriyāśaktināmakaṃ tritayaṃ khalu | parameśvarasvātantryakhyāpakaṃ kathitaṃ pare || icchāśaktāviṣyāaṇaṃ viśvaṃ jātaṃ yadaiva hi | jñānaśaktirabhivyaktikāraṇaṃ tasya brūmahe || kriyāśaktirbāhyarūpaparisphuraṇakāraṇam | ekameva hi svātantryamādimadhyāntabhedabhāk || tena naiṣāṃ pṛthaṅnāma kadācidapi labhyate | tatra sphuṭapratītyarthaṃ yathā mūla eva ullilasiṣetyādi |]-jñāna- kriyātmakaśaktiparispandādimadhyāntabhāgāḥ ullilasiṣā-ullasattā- ullasitatāsvabhāvāḥ sūkṣmatamaprasaṃkhyānagṛhītatāvadbhūmikādhirūḍhayogijanasphuṭalakṣaṇīyāḥ [prasaṃkhyānaṃ samādhiḥ |] śrīsvacchandādiprakriyāśāstreṣu prabuddhaprasaraṇāvaraṇādirūpatvenoktāḥ [prabuddheti icchā prasaraṇeti jñānaṃ āvaraṇeti kriyā |] ata eva śivadṛṣṭiśāstre saptamāhnike p. 178) sunirbharatarāhlādabharitākārarūpiṇi | nilīnaśaktitritaye parāmanyanubhāvanāt || ityādi tasyāpi śaktirmṛtpiṇḍaghaṭavadviśvarūpatām | gatā * * * * * * * * * * * * * * (?) || ityantaṃ nirūpya ekameva hi tattattvaṃ na saṃkhyāto'tiriktatā | iti yacchivatattvameva anantavicitrasvātantryasphārasphuraṇaśakticamatkārabharitatopāttabhairavabhāvaṃ nirṇītam tatrāyamevoktakramaḥ saṃpradāyaprathamāhnike'pi sa yadāste [śivaikyākhyātirūpabhrāntimayasaṃsārāvasthā yāvannonmiṣati tāvadapi tāvadastyevoktarūpaśivatā tathā ca śakipañcakamapi tadānīmekarūpamapi vyavahārāpekṣayā kāryavaśādastyeva tathāhi parāparāvasthāyāṃ yo'hamiti sahajapratyavamarśātmā prakāśaḥ sa eva parānapekṣatvādānandarūpo nirvṛtacinmayaḥ sthita eva taduktaṃ cidāhlādeti pūrṇacidānandamātre'nubhavaḥ prakāśanaṃ na tu bāhye tata eva tatraiva layo yasya sa tathā anena nirvṛtacitkathitā icchājñānakriyāstu bhinnaviṣayādyapekṣayā sphuṭībhavanti parāvasthāyāṃ punaḥ pūrṇo'hamityeva prakāśate - tāvatprakāśatvāt tadeva jñānaṃ saṃrambharūpatvāt saiva kriyā tatsvabhāvena tadabhyupagamādicchāpi sthitaivetyāha tadicchā tāvatīti tāvacca svarūpaṃ kriyeti yojyam | bhinnaviṣayādyabhāve'pi abhyupagamaprakāśasaṃrambhāṇāṃ sarvadā prakāśamayatvenāvicalanāt icchādivyavahārayogyataivetyuktaṃ susūkṣmeti susūkṣmatvamepitavyādyavibhāgena vibhāgāparikalpanāt ata eva śaktisāmarasya. pūrṇacinmātraprakāśatātmatvāt cidrūpāhlādaparatvaṃ coktamiti cidabhedākhyātivaicitryabhinnaghaṭadevadattātmakavedyavedakāvabhāsanaṃ nāmarūpaṃ pūrvāparībhūtāvayavā kriyetyarthaḥ |] cidāhlādamātrānubhavatallayaḥ | tadicchā tāvatī tāvajjñānaṃ tāvatkriyā hi sā || p. 179) susūkṣmaśaktitritayasāmarasyena vartate | cidrūpāhlādaparamo nirvibhāgaḥ paraḥ sadā || iti | tathā ghaṭam ghaṭādigrahakāle'pi ghaṭaṃ jānāti yāvasā | jānāti jñānamatraiva [atraiveti kriyāyāṃ] niricchorvedanakṣatiḥ || aunmukhyābhāvatastasya [icchāpūrvabhāga aunmukhyam |] nivṛttirnirvṛtiṃ vinā [vineti - saṃvinniṣṭatvādviṣayavyavasthitīnāmiti |] | dveṣye pravartate naiva na ca vetti vinā citim || iti | tathā p. 180) yata icchati tajjñātuṃ kartuṃ vā secchayā kriyā | tasyāḥ pūrvāparau bhāgau kalpanīyau purā hi yā || tatkarmanirvṛtiprāptiraunmukhyaṃ tadvikāsitā | na caunmukhyaprasaṅgena [atra sphuṭīkaraṇārthaṃ nidarśanena śivadṛṣṭāvaunmukhyaṃ sādhitam | yathā gacchato nistaraṅgasya jalasyātitaraṅgitām | ārambhe dṛṣṭimāpātya tadaunmukhyaṃ hi gamyate || vrajato muṣṭitāṃ pāṇeḥ pūrvaḥ kampastadekṣyate | bodhasya svātmaniṣṭhasya racanāṃ prati nirvṛtiḥ || tadāsthā pravikāso yastadaunmukhyaṃ pacakṣate | kiṃciducchūnatā saiva mahadbhiḥ kaiścidiṣyate || tasyecchā kāryatāṃ yātā yayā secchaḥ prajāyate | aunmukhyasya ya ābhogaḥ sthūlaḥ secchā vyavasthitā || iti |] śivaḥ sthūlatvabhāk kvacit | ityādi etadāgamasarvasvaprāṇatayaiva yuktiyuktatayā hṛdayaṃgamīkṛtaṃ sa eṣa [sa eṣeti śaktivisargayukto viśvaṃ nirmiṇotīti yathoktam asyāntarvisisṛkṣāsau yā proktā kaulikī parā | saiva kṣobhavaśādeti visargātmakatāṃ dhruvam || iti | tathā kalā sapadaśī tasmādamṛtākārarūpiṇī | parāparasvasvarūpabindugatyā visarpitā || prakāśaḥ sarvavastūnāṃ visargarahitā tu sā | śaktikuṇḍalikā caiva prāṇakuṇḍalikā tathā | visargaprāntadeśe tu parā kuṇḍalinīti ca || iti |] parameśvaro visṛjati p. 181) viśvaṃ tacca dharādiśaktyantaṃ kādi-kṣāntarūpam - iti etāvatī visargaśaktiḥ ṣoḍaśī kalā iti gīyate puruṣe ṣoḍaśakale tāmāhuramṛtāṃ [ṣoḍaśānāmapi kallānāmāpyāyakāritvāt nityoditatvena cānastamitatvādamṛtāmiti |] kalām | ityeṣā hi na sāṃkhyeyā nāpi vaidāntikī dṛk api tu śaivyeva [śaiṣyeveti svātmanaḥ svātmani svātmakṣepe vaisargikī sthitiḥ | iti |] visargaśaktireva ca pārameśvarī paramānandabhūmibījam [yaduktaṃ siddhayogīśvare mate sātra kuṇḍalinī bījaṃ prāṇabhūtā cidātmikā | tajjaṃ dhruvecchonmeṣākhyaṃ trikaṃ varṇāstataḥ punaḥ || iti |] evaṃ hi akārādirūpaṃ p. 182) ghanatāpattyā yonirūpatāṃ gṛhītvā svarūpāpracyutaṃ tadeva svasvarūpa eva yonirūpe saṃkrāmadvisargapadamityucyate yathoktam sa visargo mahādevi yatra viśrāntimṛcchati | guruvaktraṃ tadevoktaṃ śakticakraṃ taducyate || ityādi akārasyaiva ghanatā kavargaḥ - kaṇṭhyatvāt [yaduktam aṣṭau sthānāni varṇānāmuraḥ kaṇṭhaḥ śirastathā | jihvāmūlaṃ ca dantāśca nāsikauṣṭhau ca tālu ca || iti | tadyathā akuhavisargāḥ kaṇṭhyāḥ | icuyaśāstālavyāḥ | ṛṭuraṣā mūrdhanyāḥ | ḷtulasā dantyāḥ | upūpadhmānīyā oṣṭhyāḥ | ñamanaṇaṅā nāsikyāḥ | edaitau kaṇṭhatālavyau | odautau kaṇṭhauṣṭhyau | jihvāmūlīyameva jihvāmūlyam | anusāro nāsikyaḥ iti |] ikārasya cavargaḥ - tālavyatvāt ukārasya pavargaḥ - auṣṭhyatvāt ṛkārasya ṭavargo - mūrdhanyatvāt ḷkārasya tavargo - dantyatvāt yaśau cavargasyāntaḥ raśau ṭavargasya lasau tavargasya vakāro'pi tapavargayoḥ p. 183) ghanatā abodhasyāmūrtasyāpi [abodhatvaṃ svātantryarāhityena yaduktam māyoparimahāmāyā tatra ca vijñānakevalināṃ sthitiḥ te ca niruktyā vijñānaṃ bodhātmakaṃ kevalaṃ svātantryavirahitaṃ rūpaṃ yathā ca pratyabhijñāyām śuddhabodhātmakatve'pi yeṣāṃ nottamakartṛtā | nirmitā svātmano bhinnā bhatrā te kartṛtātyayāt || iti |] cinmātrasyāpi kriyāśaktirūpataiva sā coktanītyā śaktiṣaṭkakrameṇaivopajāyate - tena pañca prasṛtāḥ ṣaḍguṇitāḥ triṃśat ṣaḍbhiḥ saha ṣaṭtriṃśat bhavantīti tadevaṃ śivabījameva svātantryāt ghanībhūtatayā kvacidvapuṣi śāktarūpe kusumatayā tiṣṭhat yonirityabhidhīyate tadeva hi puṣpaṃ pūvoktanayena grāhyagrahaṇagrāhakakoṇatrayamayaṃ vastutaḥ prasaūtipadaṃ bījasaṃmiśratayaiva bhavati - tadaiva puṣparūpatvāt anyadā [anyadeti idaṃprathāyām |] tu yogyatayaiva tathāvyapadeśaḥ [tatheti yonitayā |] tathā ca tat kusumameva trikoṇatayā yonirūpaṃ p. 184) tatsphuṭībhūtavibhaktagrāhyādirūpasomasūryāgnisṛṣṭisthitisaṃhṛti iḍāpiṅgalāsuṣumnādharmādharmaśavalādikoṇatritayā pārameśvarī bhairavī bhaṭṭārikā mudrā tadrūpayonyādhāratayā yoniriti nirdiṣṭā tathā ca śrīkubjikāmate khaṇḍacakravicāre amumevārthaṃ pradhānatayādhikṛtyādiṣṭam māyoparimahāmāyā trikoṇānandarūpiṇī | ityādi ata eva tathāvidhabījakusumaikaghanabhāvaśivaśaktisaṃghaṭṭaḥ svayaṃ svātmanaiva pūjyaṃ ityupadiṣṭam śrītrikatantrasāre śivaśaktisamāpattyā śivaśaktighṛnātmakaḥ | śivaśaktisamāpattitrikaṃ saṃpūjayetparam || iti | evaṃ ca ghanībhāvo'pi vaikharīrūpe yadyapi sphuṭībhavati tathāpi sarvasarvātmani parāvāgvapuṣi mukhyatayāvatiṣṭhate tatra paraṃ kaṇṭhoṣṭhasthānakaraṇānyapi sarvasarvātmakameva iti viśeṣaḥ tathāhi antarapi saṃjalpet paśyediti sphuṭa p. 185) evānubhavaḥ [na hi iṣṭe nāmānupapattirityarthaḥ |] bhedaśca sthānādikṛta eva - śrutyekaprāṇatvāt varṇānāṃ kiṃ bahunā bālo'pi vyutpādyamāno'ntaḥ tathārūpatayā [tatheti saṃjalparūpatayā |] vimṛśati bhāvajātaṃ viparyayeṇa [mithyājñānaṃ viparyayaḥ ekasmin dharmiṇi viruddhanānāvamarśaḥ saṃśayaḥ |] saṃśayenāpi vā vimṛśatyavacchedaṃ tāvatsaṃvedayata eva sa ca vāgvimarśakṛta eva ata eva saṃvāravivārālpaprāṇamahāprāṇatāśvāsanādānupradānādiyogo'pi [sa eva prāṇo nāma vāyurūrdhvamākrāman mūrdhni pratihato nivṛtto yadā koṣṭhamabhihanti koṣṭhe'bhihanyamāne manāk galavilasya saṃvṛtatvāt saṃvāro varṇadharmaṃ upajāyate vivṛtatvādvivāraḥ saṃvṛto galavile nādaḥ avyaktaśca nādaḥ vivṛtaśvāse uparivartī tau śvāsanādāvanupradānamityācakṣate - varṇaniṣpatteranu paścāt pradīyate iti anupradānam | anye tu bruvate - anupradānamanusvāno ghaṇṭāninādavat yathā ghaṇṭāninādo'nusvānamanu bhavati tathā tatra sthānābhighātaje dhvanau nādo'nupradīyate tadā nādadhvanisaṃsargāt ghoṣo jāyate yadā śvāso'nupradīyate tadā śvāadhvanisaṃsargādaghoṣaḥ | mahati vāyau mahāprāṇaḥ | alpe vāyau svalpaprāṇaḥ | siddhāntakaumudyāṃ varṇānāṃ bāhyatvaṃ sādhitaṃ yathā - bāhyaprayatnā aṣṭau iti mahābhāṣye tadyathā - vivāraḥ saṃvāraḥ śvāso nādo ghoṣo'ghoṣo'lpaprāṇo mahāprāṇa iti | tatra vibhāgo yathā - kha pha cha ṭha tha ca ṭa ta ka pa śa ṣa sā vivārāḥ śvāsā aghoṣāśca | ha ya va ra la ña ma ṅa ṇa na jha bha gha da dha ja va ga ḍa dāḥ saṃvārā nādā ghoṣāśca | vargāṇāṃ prathamatṛtīyapañcamā yaralavāśca alpaprāṇāḥ vargāṇāṃ dvitīyacaturthau śa ṣa sa hāśca mahāprāṇā ityarthaḥ |] p. 186) ca antastathā samucitasvabhāvaḥ syādeva anyathā sasthāneṣu bhedāyogāt antarhitakaraṇaśaktayo'pi syureva - śṛṇomyaśrauṣaṃ paśyāmyadrākṣaṃ saṃkalpayāmi samakalpayamityāderapi saṃkalpasyānyathāvaicitryāyogāt tadanayā yuktyā [anubhavānusārī tarko yuktiḥ |] nibhālitayāntaradhikamadhikamanupraviśya pariśīlayatāṃ saṃvidaṃ yatra sarvasarvātmakabodhaikaghanakaṇṭhauṣṭhādidhāmni tathāvidhabodhaikaghanavimarśātmakasvātantryasāramahāmantrarūpavarṇa- bhaṭṭārakaniveśaḥ [yaduktaṃ virūpākṣapañcāśikāyām pratyavamarśātmāsau citiḥ parāvāksvarasavāhinī yā | ādyantapratyāhṛtavarṇagaṇā satyahantā sā || iti | tatheśvarapratyabhijñāyām ahaṃpratyavamarśo yaḥ prakāśātmāpi vāgvapuḥ | nāsau vikalpaḥ * * * * * * * * * * * (?) ||] bodhaikaghanatānirviśeṣatāyām p. 187) idaṃ sthānam idaṃ karaṇam ayaṃ varṇa iti kathaṃkāraṃ vibhāgaḥ (?) iti cet - yadevaṃ svātantryaṃ tathāvidhe svātmani ghaṭo'yaṃ sukhamidaṃ jñānamidaṃ jñātāham ityavabhāsayati [atra sūkṣmabuddhivivecyo'yaṃ bhāvaḥ | tatra praśnottare ittham - nanvanutaratānandau svātmanā bhedavarjitau | kathametāvatīmetāṃ vaicitrīṃ svātmani śritau || śṛṇu tāvadayaṃ saṃvinnātho'parimitātmakaḥ | anantaśaktivaicitryalayodayakaleśvaraḥ || asthāsyadekarūpeṇa vapuṣā cenmaheśvaraḥ | maheśvaratvaṃ saṃvittvaṃ tadatyakṣyad ghaṭādivat || paricchinnaprakāśatvaṃ jaḍasya kila lakṣaṇam | jaḍādvilakṣaṇo bodho yato na parimīyate || iti | jñāteti jñeyādyupāyasaṃghātanirapekṣaiva saṃvidaḥ | sthitirmātāhamasmīti jñātā śāstrārthavidyayā || iti |] p. 188) tasyaivaṃvidhacitratararūpāvabhāsena ko vā kiyān vā prayāsaḥ ata eva sarve pāṣāṇatarutiryaṅmanuṣyadeva rudrakevalimantra tadīśatanmaheśādikā ekaiva parābhaṭṭārikābhūmiḥ sarvasarvātmanaiva parameśvararūpeṇāste iti tadvicitrasthānādisārvātmyanirviśiṣṭasphuṭāsphuṭavyaktāvyaktādirūpaśabda-śarīra a mantravīryam iti gīyate tathāhi vīṇāvipañcīkacchapikāmurujādiṣu sa eva svano'nyato'nyato deśādapyudbhavannekasthāna iti kathyate evaṃ tāramadhyamandreṣvapi [yaduktaṃ varṇaśikṣāyām sa prāṇa utthito nābheruraḥkaṇṭhaśirodhṛtaḥ | mṛdumadhyottamairyāti mandrādidhvaninādatām || mandramadhyamatārairhi dhvanibhiḥ savanatraye | śaṃsanti śāstre gāyatraṃ traiṣṭubhaṃ jāgataṃ kramāt || iti |] tatsthāyisvaraikātmye'pi [yathā tāramadhyamandrādibhede'pi svara eka eva sthāgrirūpaḥ |] vācyam ata eva [sarvasya sarvātmakatvāt |] ca sa eva varṇaḥ p. 189) kvacitprāṇini stānāntarasamullāsyapi bhavati yathā dhvāṃkṣeṣu kakāraṭakārarephā uccarantaḥ sarva evodarapāyukaṇṭhatālunirvartyā upalabhyante avyaktatve'pi [nanu ca te hi kakārādyā avyaktatvānna kaṇṭhādisthānocāryakāditulyā ityata āhāvyaktatve'pīti |] ta eva tāvantaḥ śabdatvāt śabdasya ca mātṛkātirekiṇo'bhāvāt mātṛkātirekyapi avyaktaḥ sabdo'nupayogānna saṃgṛhītaḥ ityapyayuktam [atha copayoge sati sarvaṃ susthaṃ mātṛkayā ca sarvathopayoga ityuktyā dhvāṃkṣādiṣu hi kakārādyā vijātīyāḥ santo'pi anupayogānnoktā iti mātṛkātirekī śabdo'vaśyamabhyupagantavya iti kathaṃ ta eveti kathanamityata āha ityapyayuktamiti |] avyaktavarṇarūpasyāpi [daṇḍāpūpanyāyo'tra bodhyaḥ |] maurujasāmudrādidhvanitasya hlādaparitāpakāritvamapi astyeva - iti ko'nyo'bhimata upayogaḥ pārameśvare'pi avyaktadhvanermukhyatayaiva prāyaśo mantratvaṃ nirūpitam - ardhacandrādīnāmeva mantravyāptisāratvenābhidhānāt tatra ca p. 190) nirodhinīmanuprāptaḥ śabdaḥ śumaśumāyate | ityādyuktam - ghaṇṭākāṃsyādidhvanīnāṃ śrotraghaṭṭanādīnāṃ ca nādopadeśe nirūpaṇāt hayo heṣati yadvacca dānta udravatīva ca | siṃho garjati yadvacca uṣṭraḥ sītkurute yathā || tathodīrya paśoḥ prāṇānākarṣanti balādhikāḥ | mahāmantraprayogo'yamasādhyākṛṣṭikarmaṇi || ityuktaṃ guhyayoginītantre tatropāyamātrametat | vastutastu āntara evāsau nādātmā mantra iti tu kathyamānaṃ bhavadbhirapi asmābhirapi vyaktavarṇamālādimantreṣvapi na na saṃcārayituṃ śakyate tasmāt avyakto varṇātmaiva śabdo yathā vidūragato'pi ghaṭo ghaṭa eva iti sthitaṃ sa [sa ceti varṇātmā śabdaḥ |] ca prāṇabhīryādibhedena sthānāntaramapi anusaran sa evetyapi sthitam ata evedānīṃ sarvabhūtarutajñānaṃ yaccheṣamuninā bhagavatopadiṣṭaṃ taddhṛdayaṃgamībhūtam anyathā śabdārthapratyayānāṃ ya itaretarādhyāso p. 191) yacca dhyānadhāraṇāsamādhisaṃyamena [tantayamekatra saṃyama iti saṃyamalakṣaṇam |] tatpravibhāgaparyantaparalābhaḥ sa kathamasphuṭavarṇarūpatvātirekivihagādikūjitajñānāya paryavasyet yadā tu ta eva varṇā varṇānāmeva paramārthato'rthatādātmyalakṣaṇaṃ vācakatvaṃ tadā yuktyā ta eva vihagādirutajñānaṃ bhīryādiśabdā api hi arthavanta eva - jayājayasūcakatayopadeśāt vihagādirutavat tadabhiprāyeṇaiva śikṣāsūtrakārasūtrāṇi havisarjanīyāvurasyāvekeṣāṃ [yaduktam hakāraṃ pañcamairyuktamantaḥsthābhiśca saṃyutam | urasyaṃ taṃ vijānīyāt kaṇṭhyamāhurasaṃyutam || ityādi | tathā kaṇṭhoktahavisargāṇāṃ svairbhāgaiḥ sthānamiṣyate | havisargāvuraḥsthau hi kaṇṭhādhobhāgajau matau || iti |] radanamūlamekeṣām ityādīni vācakībhavanti na tu aparathā kathaṃ cidapi ata eva kiṃcidvaicitryamālambyānyatvam anyatvaṃ cāśaṅkamānaiḥ visarjanīyājjihvāmūlīyopadhmānīyau p. 192) anunāsikebhyaḥ pañcayamān [ṅuṃ ñuṃ ṇuṃ nuṃ mumityevaṃrūpān |] ḍakāraḍhakārayaralavakṣakārebhyaḥ tāneva laghuprayatnatarān [yasyoccāraṇe jihvāgropāgramadhyamūlānāṃ śaithilyaṃ jāyate sa laghuprayatnataraḥ iti |] bhedenābhimanya catuḥṣaṣṭirvarṇā uktāḥ anyatvaṃ [yaduktaṃ sāmbapañcāśikāyāṃ yā sā mitrāvaruṇasadanāduccarantī triṣaṣṭiṃ varṇānatra pakaṭakaraṇaiḥ prāṇasaṅgaprasūtān | tāṃ paśyantīṃ prathamamuditāṃ madhyamāṃ buddhisaṃsthāṃ vācaṃ vaktre karaṇaviśadāṃ vaikharīṃ ca prapadye || iti |] cātra svaravyañjanayoriva ṛvarṇa-raśabdayoḥ śrītrikaratnakule'pi uktam aṣṭāṣṭakavibhedena mātṛkā yā nirūpitā | tadeva kulacakraṃ tu tena vyāptamidaṃ jagat || iti mātṛkājñānabhede vistarato nirūpitametat [taduktam icchā kāmo viṣaṃ jñānaṃ kriyā devī nirañjanam | etatrayasamāveśaḥ śivo bhairava ucyate || kāmasya pūrṇatā tattvaṃ saṃghaṭe pravibhāṣyate | viṣasya cāmṛtaṃ tattvaṃ chādyatve'ṇonnyute sati || iti amṛtamiti vikāsadaśāmayamityarthaḥ |] p. 193) iha tu tatprakriyānabhiniveśaḥ - pūrṇataikasāratvāt tadevaṃ sarvatrāyamīdṛśaḥ saṃvidanupraveśakramaḥ padārthaḥ saṃkalpyamānaḥ sākṣāt kriyamāṇo vā māyīyāsāṃketikasvarūpabhūtaśuddhavimarśātmaparavāṅmantramahāmahasi tāvat pratiṣṭhāṃ bhajate yatra sarvavādibhiravikalpā daśā gīyate tataśca paramantramahāpṛthivyādau śuddhavyāmiśrādipāramārthikabījapiṇḍarūpakādivarṇātmakameva anyathā merubadarajalajvalanabhāvābhāvaghaṭasukhanirvikalpajñānāni - ityekameva sarvaṃ syāt vikalpo'pi tatpramādotthaḥ tāmeva saraṇimanusaret na tu pratyuta tatsvarūpaṃ bhindyāt tathā ca yadeva tadasāṃketikaṃ mantravapuḥ tadeva anyonyavicitrarūpaṃ paśyadbhiḥ sarvajñaiḥ saṃketopāyamupāsyatayā upa- [yathā - īśvara uvāca kathayāmi varārohe yanmayā japyate sadā | akārādikṣakārāntā mātṛkā varṇarūpiṇī || caturdaśasvaropetā bindutrayavibhūṣitā | kalāmaṇḍalamāsthāya śaktirūpaṃ maheśvari | kakārādikṣakārāntā varṇāstu śaktirūpiṇaḥ | vyañjanatvātsadānandoccāraṇaṃ sahate yataḥ || uccāre svarasaṃbhinnāstato devi na saṃśayaḥ | pañcāśadvarṇabhedena śabdākhyaṃ vastu suvrate || akāraḥ prathamaṃ devi kṣakāro'ntyastataḥ param | akṣamāleti vikhyātā mātṛkāvarṇarūpiṇī || śabdabrahmasvarūpeyaṃ śabdātītaṃ tu japyate | śabdātītaṃ paraṃ dhāma gaṇanārahitaṃ sadā || ātmasvarūpaṃ jānīhi īśastu parameśvaraḥ | iti |] p. 194) diśyate tatraiva cāsāṃketike vāṅmahasi tathā khalu māyīyāḥ saṃketāḥ patanti yathā ta evāmāyīyāsaṃketitamantratādātmyaṃ pratipadyante tathā svarūpapratipattireva hi teṣāṃ vācakatābhāvo nānyaḥ kaścit [anyathā hi vācyebhyaḥ ko vācakasya viśeṣa iti tātparyam |] atra sphuṭamabhijñānamabhyāsavaśāt asāṃketikatāmāpanne ciratarapūrvavṛttagośabdaparāmarśaḥ tathaiva saṃketakāle goparāmarśo'pi anyāmāyīyāsāṃketikaparāmarśadhāmanyeva nipatati p. 195) yāvat bālasyāpi janmāntarānusaraṇe'pi citsvabhāvasyādau sthitaivāsāṃketikī sattā - anyathānavasthānāt evameva khalu saṃketagrahaṇopapattiḥ nānyathā itīśvarapratyabhijñāṭīkāyāmapi śrīmadutpaladevapādairnirṇītam atra cānupraveśayuktiḥ paśyatyanyacchṛṇotyanyatkarotyanyacca jalpati | cintayatyanyadā bhuṅkte tatra sāṃketikī sthitiḥ || iti bhaṭṭārakaśrīśrīkaṇṭhapādāḥ mano'pyanyatra nikṣiptaṃ cakṣuranyatra pātitam ityādyapyavocan tadapyasāṃketikamantravapuḥ [taditi sāṃketikamapi saṃketasya hi pāramārthikatayā'saṃketikamevotpattisthānam iti |] svabījamanudhāvadanuttarapadaparyavasāyi bhavati tadapyanuttarapadaṃ sattathāvidhānantasamudāyavaicitryasaṃrambhasāraṃ visargadṛṣṭyā prasaradeva visargasyaiva hakalāparyantatayā prasarāt tasyā api p. 196) hakārākhyaśaktikuṇḍalinyāḥ [yathoktaṃ devīstutau śrīpañcastavyāṃ prathame stave yā māyā trapusīlatātanulasattantūtthitispardhinī | vāgbīje prathame sthitā tava sadā tāṃ manmahe te vayam | śaktiḥ kuṇḍalinīti viśvajananavyāpārabaddhodyamā jñātvetthaṃ na punaḥ spṛśanti jananīgarbhe'rbhakatvaṃ narāḥ || iti | ayamatra bhāvaḥ - mātretyanusvānarūpā kuṇḍalinyapi visatantvābhā dhyeyeti tathaiva cānavadhānatāyāṃ viśvajananeti śaktipātānuviddhena tu jñātasvarūpā mokṣadetyāha jñātvetthamiti tathā mātrā sūkṣmatamānuttararūpā kaulikīśaktiyogāt prasarantī hakārākhyeti atha vā tāmadhiṣṭhāya śaktiḥ kuṇḍalinī viśvajananavyāpārabaddhodyameti munmahe |] svarūpābhedātmakabindusvarūpadhāraṇā - anuttarapada eva saṃkramāt svarūpa eva viśrāmyati ekākṣarasaṃvit [ekā cāsāvakṣarā cāsau saṃvidityekākṣarasaṃvit karmadhāraya iti puṃvadbhāvaḥ kiletyavipratipattau vyaktipratiṣedhe jātyanugama iti nyāyena deśakālakalanāpi tanmayyeveti ekā sarvavyāptrītyarthaḥ |] kila svarūpata eva deśakālakalanopādānādinairapekṣyeṇaiva prāguktapūrṇatattvatānayena [yaduktaṃ pūrṇatattveti pūrṇatvaṃ hi etadeva - yaddeśakālādiyogitvam | yaduktaṃ na tairjñātaṃ tatsvarūpaṃ ye tvevaṃ manvate budhāḥ | deśakālādyavacchedarahitaṃ paramaṃ padam | iti | tathā ca hariṇā dikkālādyanavacchinnānantacinmātramūrtaye | syānubhūtyekamānāya namaḥ śāntāya tejase || iti | visargabhūmāviti śāṃbhavavisarge |] jhagiti visargabhūmau dhāvati p. 197) visargabhūmiśleṣa eva ānandeccheśanonmeṣatatprasṛtitadvaicitryakriyāśaktimayānām ākārādīnāṃ sthitiḥ sa [sa eveti - śaktivisargaḥ |] eva visargaḥ svasattānāntarīyakatayaiva tathaivātibharitayā sattayā prasaran drāgityeva hakalāmayaḥ [yaduktam visargaṃ evamutkṛṣṭa āśyānatvamupāgataḥ | haṃsaḥ prāṇo vyañjanaṃ ca sparśaśca paribhāṣyate || iti |] saṃpadyate hakalāmayatāsaṃpattireva vastutaḥ kādisattānantatattvajālasthitiḥ hakalaiva ca punarapi bindāvanupraviśantyanuttarapada eva paryavasyati - ityekaivādvayaparipūrṇarūpā saṃvedanasattābhaṭṭārikeyaṃ parā bhagavatī parameśvarī na tvatra kramādiyogaḥ kaścit [yaduktaṃ tantrāloke pākādistu kriyā kālaparicchedātkramocitā | matāntyakṣaṇabandhyapi na pākatvaṃ prapadyate iti | īśvarapratyabhijñāyām sakramatvaṃ ca laukikyāḥ kriyāyāḥ kālaśaktitaḥ | ghaṭate na tu śāśvatyāḥ prābhavyāḥ syātprabhoriva || iti |] tadetaducyate p. 198) ahamiti viparyaye tu saṃhṛtau ah aṃ iti dvaidhamapi ca iyamekaiva vastutaḥ saṃvit evameṣa sa sarvatra ghaṭasukhādiprakāśe'pi svātmaviśrāntisarvasvabhūto'haṃbhāvaḥ yathoktaṃ prakāśasyātmaviśrāntirahaṃbhāvo hi kīrtitaḥ | iti | sa ca vastutaḥ sarvātmakaḥ - samanantaranirṇītanītyā iti parābhaṭṭārikānuviddho bhairavātmaka eva yathoktaṃ mayaiva stotre viśvatra bhāvapaṭale parijṛmbhamāṇavicchedaśūnyaparamārthacamatkṛtiryā | tāṃ pūrṇavṛttyahamiti prathanasvabhāvāṃ svātmasthitiṃ svarasataḥ praṇamāmi devīm || iti | eṣa eva śrīvāmanaviracite advayasaṃpattivārtike upadeśanayo boddhavyaḥ tena sthitametat - akāra eva sarvāḍhyo yatrāpi harṣaghaṭanīlādau p. 199) hakārādyā api varṇāḥ tatrāpi tathāvidhānantanijapūrvāparavarṇasamākṣepa eva anyathā tasyaiva hādeḥ samudāyāyogānte paramākṣipyamāṇatvādevāntarnilīnā vikalpagocaratvamaprāptāḥ ata eva sarvatra vijñāne sarvā eva devatāḥ samameva samudāyaṃ dadhatyaścitrāṃ saṃvittivṛttiṃ vartayanti tadanenaivāśayena kālādhikārādāvekasminneva prāṇe prāṇaṣoḍaśāṃśe'pi vā ṣaṣṭitaddviguṇādyabdodayapūrvakaṃ mātṛrudralokapālagrahanāgādīnāmudayapralayāścitrā nirūpitāḥ tat citrānantodayapralayasamaya eva dvitīye'pi prāṇacārādityakālakalitatvameva tattvaṃ - vastutaḥ paramārthaḥ yadi parametāvanmātraṃ māyīyādhyavasāyānadhyavaseyamiti nāstitābhimānakārī parasaṃvidi tu tatkālaṃ bhāsate eva ata evaikasyāmeva jñānakalanāyāṃ paśyatyanyadvikalpayatyanyat ityādyupadeśena yaduktaṃ devatātrayādhiṣṭhānaṃ tatsarvatraivānapāyi p. 200) sarvāṇyeva ca saṃvedanāni vastuto'hamitiparamārthāni vimarśamayānyeva tadevaṃ sthitam - etadviśvamantaḥsthitamānandaśaktibharito vaman grasamānaśca visarga eva parameśvaro ghanībhūya hakārātmatāṃ pratipadyānantasaṃyogavaicitryeṇa kṣarūpatāmapyeti [kṣarūpatāmiti-kakāra-sakāra-akāra-visargātmakatām |] sa evaiṣa dūtyātmakaśāktayonisaṃghaṭṭasamucitavarṇātmakakṣobharūpānāhatanādadaśā-ś rayaṇena [dūtīti yoktā saṃvatsarātsiddhiriha puṃsāṃ bhayātmanām | sā siddhistattvanihānāṃ strīṇāṃ dvādaśabhirdinaiḥ || ataḥ sarūpāṃ subhagāṃ surūpāṃ bhāvitāśayām | ādāya yoṣitaṃ kuryādyajanaṃ pūjanaṃ hutam || strīmukhādgrāhayedādau strīmukhe nikṣipetpunaḥ | īt kulaprakriyāyām |] madhyamasauṣumnapadocchalattattadanantabhāvapaṭalātmā visargo viśliṣyan dhruvadhāmni anuttarapada eva praviśati iti prāgapi uktametat | amī cākārādyāḥ sthitimantaḥ prāṇe tuṭiṣoḍaśakādisthityā ekāṃ tuṭiṃ saṃdhīkṛtyārdhārdhabhāgena p. 201) pralayodayayorbahirapi pañcadaśadinātmakakālarūpatāṃ tanvate iti - tithayaḥ kalāścoktāḥ ṣoḍaśyeva ca kalā visargātmā viśliṣyantī saptadaśī kalā śrīlādyādiśāstreṣu nirūpitā sā tu saptadaśī devī hakārārdhārdharūpiṇī | iti | visargasya hakārārdhatvāt tato'pi viśleṣasyārdhatvāditi niravayavasyaikavarṇasya kathameṣā vikalpanā (?) iti cet - asmatpakṣe sarvamevānavayavaṃ cinmayaikāvabhāsanānatirekāt tathāpi ca svātantryādeva avayavāvabhāse'pi anavayavataivānapāyinī tathā ihāpi astu ko virodhaḥ evameva varṇopapattiḥ aparathā dantyoṣṭhyakaṇṭhyatālavyādivarṇeṣu kramaprasārī pavana āghrātakaḥ kathaṃ kaṇṭhaṃ hatvā tālvāhanti - iti yugapadāpūrakatve'pi samānakālatā syāt yatra kaṇṭhaghātotthaṃ rūpaṃ tat tu tālvāhatijaṃ sarvatra saṃbhavati śvāsanādayośca paścātpratīyamānatayānupradānatvamucyate p. 202) dvimātratrimātreṣu ca dvikādiyogo garbhīkṛta ekadvayādireva tathaiva mātrake'pi ardhamātrādiyogaḥ saṃvedyaḥ yathoktaṃ bhaṭṭanārāyaṇena praṇavordhvārdhamātrāto'pyaṇave mahate namaḥ | iti | iha tu pañcāśadvarṇā viśvamapi vā akramamekameva kvacittu matādiśāstreṣu visargaviśleṣasyaiva anuttarapadasattālambanenāṣṭādaśī kalā ityabhyupagamaḥ | tadevametāḥ kalā eva hlādanāmātracittavṛttyanubhāvakāḥ svarā ityuktāḥ svarayanti [svṛ-śabdopatāpanayoriti dhātoḥ |] śabdayanti sūcayanti cittaṃ svaṃ ca [sva-śabdaḥ ātmātmīyavacanaḥ iti |] svarūpātmānaṃ rānti evam iti parapramātari saṃkrāmayanto dadati svaṃ ca ātmīyaṃ kādiṃyonirūpaṃ rānti [rā-dāne ityasya dhāto rūpam |] - bahiḥ prakāśayanto dadati iti svarāḥ eta eva hi cittavṛttisūcakā nādātmakāḥ karuṇāśṛṅgāraśāntādikāṃ cittavṛttimākrandanacāṭukastutyādau p. 203) kevalā vā yonivarṇaniviṣṭā vā tiryaktattadaharjātādiṣvapi prathamata evāpatantaḥ saṃketavighnādinairapekṣyeṇaiva saṃvidāsannavartitvāt svarakākvādirūpatāmaśnuvānāḥ prakāśayanti - ityarthadharmā udāttādaya [udāttānudāttasvaritāḥ iti | tatra yadā sarvāṅgānusārī prayatnastīvro bhavati tadā gātrasya nigrahaḥ kaṇṭhavivarasya cāṇutvaṃ svarasya ca vāyostīvragatitvādraukṣyaṃ bhavati tamudāttamācakṣate yadā tu mandaprayatno bhavati tadā gātrasya sraṃsanaṃ kaṇṭhavivarasya mahattvaṃ svarasya ca vāyormandagatitvāt snigdhatā bhavati tamanudāttamācakṣate udāttānudāttasvaritasaṃnikarṣāt svara ityevaṃ lakṣaṇā bāhyāḥ prayatnāḥ | sraṃsanamiti śaithilyaṃ snigdhatā mṛdutā kaṇṭharandhrasya mahattvādeva śīghraṃ vāyurniṣkrāman jalāvayavānna śoṣayati ca ataḥ svarasya snigdhatā bhavati | kaṇṭharandhrasyāṇutvādeva vāyuḥ śanairniṣkrāman jalāvayavān śoṣayatīti rūkṣatā - asnigdhatā bhavati mahābhāṣye āyāso dāruṇyamaṇutā svasyetyuccaiḥ karaṇāni śabdasya āyāso gātrāṇāṃ dāruṇyaṃ dāruṇatā svarasya rūkṣatā svasya kaṇṭhavivarasya saṃvṛtatā | atha nīcaiḥ karaṇāni śabdasya anyavasargo mārdavamurutā srasyeti anyavasargo gātrāṇāṃ śithilatā svarasya mārdavaṃ mahattā kaṇṭhavivarasyeti abhyāsasamadhigamyaścāsau svaraviśeṣaḥ pahlādivaditi śrīkayyaṭaḥ | pāṇinistu uccairudāttaḥ nīcairanudāttaḥ samāhāraḥ svarita ityāha |] upadiṣṭāḥ teṣāmeva cittavṛttyanubhāvakaṣaḍjādisvarūpatvāt p. 204) evaṃ sarvatra saṃvedane sarvā evaitā vaicitryacaryācāracaturāḥ śaktaya ādikṣāntāḥ samāpatantyo'hamahamikayā [yaduktam ahamahamikā tu sā syātparasparaṃ yo bhavatyahaṃkāraḥ || iti kośe |] akramameva bhāsamānāḥ kalanāmayatayaiva jñānakramasaṃkramaṇameva diśyamānaṃ deśamutthāpayanti anyathā meruparamāṇvoraviśeṣāt iti nyāyena garbhīkṛtadeśātmakavaicitryakriyāvaicitryātmakaṃ kramarūpaṃ [yadāhuḥ - krameṇākrameṇa bhāvānāṃ paricchittiḥ kālaḥ na caitanmantavyaṃ - saṃvillagnā eva bhāvā avabhāsante tat kathaṃ tadanupaktasya bhāvajātasya kālayoga iti parameśvare eva kramākramasyāpi antarbhāva iti | nanu yadyevaṃ tarhi parameśvare kālayogaḥ syāt (?) na - iti manmahe kutaḥ tadbhāsanaṃ ca devasya kālī nāma śaktiḥ yaduktaṃ saṃvideva prameyebhyo vibhaktaṃ rūpaṃ gṛhṇāti avacchedayogādvedyatāṃ yāntī nabhaḥ tataḥ svātantryāt meye svīkārautsukyena nipatantī kriyāśaktiḥ tatra prācyabhāge kālādhvā uttare tu deśādhveti | yaduktamīśvarapratyabhijñāyām mūrtivaicitryato deśakramamābhāsayatyasau | kriyāvaicitryanirbhāsāt kālakramamapīśvaraḥ || iti |] kālaṃ bahiryojanayollāsayantyaḥ svātmani p. 205) yuñjānatvena grasamānāḥ prollāsasamaye'pi [prollāsasamaya iti ādau hi nistaraṅgajaladhiprakhye'nuttarātmani parasmin visarge prakāśaikaghane prathamamullasanaśīlo vyatiriktavimṛśyābhāvāt cidvimarśaparaḥ svātmamātraparāmarśanatatparāhaṃparāmarśaḥ sphurati sa eva prollāsasamaya ityucyate yenāsya sarvatraiva svātantryamudiyāt | ayaṃ bhāvaḥ - svasvātantryamāhātmyādeva hi anuttaraprakāśātmā parameśvaraḥ svaṃ svarūpaṃ gopayitvā pramāṇādidaśāmadhiśayānaḥ pṛthagbhāvajātamābhāsayet tadyathā sa eva paraḥ prakāśaḥ saṃkucitapramātṛbhūmikāvabhāsanapuraḥsaramudyogādikalācatuṣkamutthāpayati tadyathā udyogo'rthāvavibhāsayiṣā tatra saktena sadaiva bahirmukhena dvādaśaśaṇṭhavarjamakārādivisargāntāḥ kalāstatsvabhāvatayā prāptaparipūrṇasvarūpeṇa pramāṇātmanā sūryeṇa ekaikaṃ bhāvamīṣatsaṃkucitena nīlasukhādinā rūpeṇa bhāsayet bahiḥ sṛjet pūrayet tathātvenaiva kaṃcitkālaṃ sthāpayet carcayet svātmasātkāreṇa saṃharedityarthaḥ | yaḥ kaścanārthakriyārthī hi pramātā pramāṇopārūḍhamevārthajātaṃ prathamamālocayet anantaramidamittham iti vikalpayet tadanu jñāto'yaṃ mayārthaḥ iti saṃtoṣābhimānāt bahīrūpatāvilāpanena svātmanyeva viśrāmayedityanubhavasākṣiko'yamarthaḥ | evamābhāsanādirūpatāmāpannasya bhāvajātasya pramopārohānantaraṃ svena rūpeṇāvabhāsamānasya ṣoḍaśārabuddhīndriyādikalābhiḥ prāptapūrṇanijarūpasyocchūnarūpatāpattyā tadrūpatiraskārātmanā visargagrāsena manyarasya dehādirūpameyendoḥ parimite pramātari saṃjīvinyamṛtakalā visarjanatattatpramātṛprameyādyātmanā sthūlena rūpeṇa samullāsa itīdamuktaṃ bhavati | yatkiṃcidbhāvajātaṃ tattadīṣattāsamāsādanapuraḥsaramindriyadvāropāroheṇa jñeyatāmāsādya tattadarthakriyākāritayā svātmamātraviśrāntyupajanena saṃvidaḥ pūrṇatāmāvahatīti | yaduktaṃ śrīmadutpaladevaprabhupādaiḥ sarvabhāvamayabhāvamaṇḍalaṃ viśvaśaktimayaśaktibarhiṣi | juhvato mama samo'sti ko'paro viśvamedhamayayajñayājinaḥ || iti |] riktarūpatayā udyogāvabhāsasaṃkrāmavilāpanarūpeṇa p. 206) dvādaśātmikāṃ kṛśarūpatāmāśrayantyaḥ tadgṛhītapramadādigatodyogādikalācatuṣṭayaparipūrṇatayāpi aṅkurībhūya sālasaṃ ṣoḍaśātmakabharitapūrṇarūpatayā praviśantyo'ntarbahiśca tadamṛtānandaviśrāntirūpaṃ camatkārasattāsārakalācatuṣkaṃ visṛjantya evaṃvidhāmeva pūrṇakṛśātmakadolālīlāṃ nirviśamānāḥ somasūryakalājālagrasanavamanacaturā [yaduktaṃ mahārthamañjaryām saptadaśa bhālanetre dvādaśa ṣoḍaśa cānyanetrayoḥ | iti | tatra bhālanetraṃ svātantryaśaktiḥ dakṣiṇanetraṃ pramāṇaśaktiḥ vāmanetraṃ prameyaśaktiḥ atra punarayamarthaḥ - dvādaśamarīciviṣayaḥ sauro dhāmakramaḥ ṣaṇṭharṇarahitā dvādaśa svarā varṇakramaḥ tā eva marīcayo'tra prathamoditanirāvaraṇadhāmasu dvādaśasu śūnyamārgeṣu patitāḥ saṃvitkramaḥ - iti prakāśacakravyāptiḥ | ānandacakre baindhavāmṛtaprasareṇa dhāmakramaḥ ṣaṇṭhasvaraiḥ saha ṣoḍaśakavyāptyā varṇakramaḥ buddhikarmākṣamanaḥsu ṣoḍaśasu saṃvitkrama iti cānandacakravyāptiḥ | mūrticakre svātantryadhananirāvaraṇadhāmasu saptadaśasu tathā dhāmakramaḥ ādivarṇādhiṣṭhitākārādyakṣaraparyantaṃ saptadaśadhāprasṛto varṇakramaḥ | cāndrya eva bhūmikā bāhyāt parāṅmukhībhūtā antarvimimarśayiṣavo'pi amayā sahānubhūyamānāḥ saptadaśaiva saṃvitkramaḥ iti |] akāramevāditayā madhye ca kādiyonijātamavasāne p. 207) ca binduṃ dadatī aham ityeṣaiva bhagavatī sṛṣṭiḥ taduktaṃ śrīsomānandapādairnijavivṛtau aṃ a ityeṣaiva vikṛtāvikṛtarūpā mātṛkā ityādi te tu a ityetadanuttaramākārādyāśca tithayaḥ yadvā binduraṃkāraḥ akārādyāstithayastadanto visarga ityapi vyācakṣate tadeva saṃvitsatattvaṃ spanda ityupadiśanti spandanaṃ ca kiṃciccalanaṃ svarūpācca yadi vastvantarākramaṇaṃ taccalanameva na kiṃcittvaṃ no cet calanameva na kiṃcit tasmāt svarūpa eva kramādiparihāreṇa camatkārātmikā - ucchalattā ūrmiriti matsyodarīti- prabhṛtiśabdairāgameṣu nidarśitaḥ spanda p. 208) ityucyate - kiṃciccalanātmakatvāt sa ca śivaśaktirūpaḥ sāmānyaviśeṣātmā tadvyākhyātam ādyāstithayaḥ bindvavasānagāḥ kālayogena somasūryau tasyaivaṃ kulasyāntaḥ pṛthivyādīni ca yāvat brahmapañcakaṃ tāvatteṣāṃ svarāṇāmantaḥ kathaṃ kramāt | atha ca kramasyādanaṃ bhakṣaṇaṃ kālagrāsaḥ tathā kṛtveti kriyāviśeṣaṇaṃ ca śobhane vrate bhoge riktatve bhoganivṛttau ca pūrṇatve suvrate āmantraṇamapi etat evaṃ vyākhyeyam evamamūlā - akāramūlā avidyāmānamūlā ca anāditvāt sa kramo yasyāḥ praśleṣeṇātadrūpo'nyathārūpo'pi kramo yasyāḥ tathāpyamūlā amūlasya yadātananamātat tatastadeva ca kramo yasyāḥ eṣā cājñeyā jñātṛrūpā eṣaiva ca jñeyā - anyasyābhāvāt avidyamānaṃ kṣāntaṃ tūṣṇīmāsanamavirataṃ sṛṣṭyādirūpatvena asyām ākṣāṇāmaindriyikāṇāmante samīpe prāgaparyavasānā yā p. 209) bhavedityupacārādākṣāntā sṛṣṭirapūrvamāharaṇaṃ svātmānupraveśātmasvarūpaṃ saṃhārarūpaṃ yasyām eṣaiva ca śivātmakabījaprasararūpāṇāṃ mananatrāṇadharmāṇāṃ sarveṣāmeva vācyavācakādirūpavarṇabhaṭṭārakātmanāṃ mantrāṇāṃ śaktyātmakayonispandānāṃ sarvāsāṃ tadbījodbhūtānāṃ vedanārūpāṇāṃ vidyānām iyaṃ samā sarvatrānūnādhikā sarveṣu tantreṣu tantraṇāsu ca sarvāsu kriyāsu sarvakālaṃ ca sarvaṃ dadatī siddhisaṃgham ākhyātā prakaṭākhyātirūpatāṃ māyīyāmuddiśya bhedo varṇānāṃ tathāhi - ta eva śuddhamantrarūpā varṇāḥ prathamaṃ pañcavidhaviparyayaśaktyādirūpapratyayātmakabhāvasṛṣṭitāmetya [dvidhā hi sṛṣṭiḥ - bhāvasṛṣṭirbhūtasṛṣṭiśceti tatra pratyayarūpā bhāvasṛṣṭiḥ tanmātrarūpā bhūtasṛṣṭiḥ | tatretthaṃ bhāvaḥ eṣa pratyayasargo viparyayāśaktituṣṭisiddhyākhyaḥ | guṇavaiṣamyavimardāttasya ca bhedāstu pañcāśat || iti bhāvasṛṣṭiḥ | bhūtasṛṣṭiryathā aṣṭavikalpo daivastairyagyoniśca pañcadhā bhavati | mānuṣyaścaikavidhaḥ samāsato bhautikaḥ sargaḥ || tatra guṇavibhāgaḥ ūrdhvaṃ sattvaviśālastamoviśālaśca mūlataḥ sargaḥ | madhye rajoviśālo brahmādistambaparyantaḥ || iti brāhmaprājāpatyaindrapitryagāndharvayākṣarākṣasapaiśācā ityaṣṭadhā daivasargaḥ | paśumṛgapakṣisarīsṛpasthāvarāḥ pañcadhā tiryagyoniḥ | saṃsthānasya caturṣvapi aviśeṣādeka eva mānuṣya iti |] svarūpamāvṛṇvate p. 210) pañca [avidyāsmitārāgadveṣābhiniveśāstamomohamahāmohatāmisrāndhatā- misrasaṃjñakāḥ pañceti ekādaśendriyavadhāḥ saptadaśa buddhivadā ityaṣṭāviṃśatiḥ ādhyātmikāścatasro bāhyāḥ pañceti tuṣṭayo nava ūhaśabdādhyayanatrividhaduḥkhavighātasuhṛtprāptidānānyaṣṭau siddhayaḥ | tatrāśaktayaḥ bādhiryaṃ kuṣṭhatāndhatvaṃ jaḍatājighratā tathā | mūkatā kauṇyapaṅgutvaklaivyodāvartamattatāḥ || ityekādaśa etābaddhetukā buddheraśaktiḥ | svarūpato buddheraśaktiviparyayāt tuṣṭisiddhīnāmityuktā tuṣṭiryathā prakṛtyupādānakālabhāgyā ādhyātmikāḥ śabdādayaḥ pañcetyuparamā api pañca bhavanti uparamaśca sevādayo hi dhanārjanopāyāḥ sevakādīn duḥkhākurvantīti matvā duḥkhāvahakarmaṇo nivartanam |] viparyayabhedā bhavantyaśaktiśca karaṇavaikalyāt | aṣṭāviṃśatibhedā tuṣṭirnavadhāṣṭadhā siddhiḥ || iti hi eta eva pratyayāḥ pāśavasṛṣṭirūpāḥ pāśā mukhyatayā yathoktam svarūpāvaraṇe cāsya śaktayaḥ satatotthitāḥ | yataḥ śabdānuvedhena na vinā pratyayodbhavaḥ || p. 211) iti | tathā parāmṛtarasāpāyastasya yaḥ pratyayodbhavaḥ | ityādi evaṃ pratyayasṛṣṭitvāntarālīkaraṇena sphuṭaśrūyamāṇaśrutyātmakakramābhāsamānamāyīyavarṇasṛṣṭirādya- pāramārthikaśuddharūpāliṅgitā tattatkāryaphalaprasavadāyinī nirūpitā śrīpūrvaśāstre sarvaśāstrārthagarbhiṇyai * * * * * * * * (?) | ityevaṃ-vidhayā anayā saṃpabuddhaḥ sanyoniṃ vikṣobhya śaktitaḥ | tatsamānaśrutīnvarṇāṃstatsaṃkhyānasṛjatprabhuḥ || ityādi taistairāliṅgitāḥ santaḥ sarvakāmaphalapradāḥ | ityādyevamākhyātā aprakaṭā māyāndhānāṃ sarvadaiva khyātā prakāśā śuddhavedanātmikā yasyāḥ sarvatra svasvabhāvātmakaprabhāvaprakhyā prasarānirodho yasyā ityāmantraṇam śobhanavrate - iti | tadayamatra saṃkṣepārthaḥ p. 212) svātantryaikarasāveśacamatkāraikalakṣaṇā | parā bhagavatī nityaṃ bhāsate bhairavī svayam || tasyāḥ svabhāvayogo yaḥ so'niruddhaḥ sadoditaḥ | sadāśivadharātiryaṅnīlapītasukhādibhiḥ || bhāsamānaiḥ svasvabhāvaiḥ svayaṃprathanaśālibhiḥ | prathate saṃvidākāraḥ svasaṃvedanasārakaḥ || svasvasaṃvedanaṃ [svasminneva svenaiva saṃvedanaṃ nāma prakāśaprakāśaṃ tādṛkprakāśasattetyarthaḥ tenātra pramāṇāpekṣā nāpi kācidityarthaḥ nahi svasaṃvidrakṣiterthe pramāṇāpekṣeti bhāvaḥ |] nāma pramāṇamiti varṇyate | bālatiryaksarvavidāṃ [bāleti kiṃcijjñaḥ | tiryagiti mūḍhaḥ |] yatsāmyenaiva bhāsate || indriyāṇi trirūpaṃ ca liṅgaṃ paravacaḥkramaḥ | sārūpyamanyathāyogaḥ pratītyanudayo yamaḥ || ityādiko yasya sarvaṃ dvāramātre nirūpyate | tatsvasaṃvedanaṃ proktamavicchedaprathāmayam || yeṣāṃ nākṣatrirūpādināmamātre'pyabhijñatā | teṣāmapi tiraścāṃ hi samā saṃvitprakāśate || p. 213) evaṃ bhāsā svabhāvena svarūpāmarśanātmikā | svarūpāmarśanaṃ yacca tadeva paravāgvapuḥ || tadvicitrasvabhāvatvādvicitraprathanāmayam | prathane pāratantryaṃ hi na jātu bhajate kvacit || apāratantryātsaṃketapratyūhādeḥ kathaṃ sthitiḥ [sa ca prakāśo na paratantraḥ prakāśyataiva hi pāratannyaṃ prakāśyatā ca prakāśāntarāpekṣataiva na ca prakāśāntaraṃ kiṃcidatrāsti iti svatantra eka eva prakāśaḥ iti na tatra vimarśo vikalpyarūpo'sāṃketikatvāt |] | ataḥ saṃketarahitaṃ [uttamavṛddhādinā kalpita idamasyābhidheyamityevaṃ samayaḥ saṃketaḥ |] svasvarūpavimarśanam || deśakālakalāmāyāsthānaghātakriyottaram | paripūrṇaṃ svataḥ sarvaṃ sarvākāravilakṣaṇam [svātantryādeva ca deśakālāvacchedavirahāt vyāpako nityaḥ sarvākāranirākārasvabhāva ityanyatra |] || svābhāvikamahāsaṃvitsatsaṃskāraikalakṣaṇam [vastunaḥ sato guṇāntarādhānaṃ saṃskāra iti bhāṣye |] | śuddhavidyātmakaṃ rūpamahamityubhayātmakam [ahantayaivedantākṣepāditi bhāvaḥ |] || tadeva mātṛkārūpaṃ dharādīnāṃ nijaṃ vapuḥ | tatpāramārthikākāraṃ śurtyāśyānasavrūpataḥ || bījayonyātmakaṃ proktaṃ śivaśaktisvarūpakam | śivaśaktyostu saṃghaṭṭādvanyonyocchalitatvataḥ || p. 214) parasparasamāpattirjagadānandadāyinī | antaḥsthaviśvaparyantapāramārthikasadvapuḥ || yadvīryamiti nirṇītaṃ tadviśleṣaṇayojanā | visarga iti tatproktaṃ dhruvadhāma taducyate [yaduktaṃ devībhāvanāyāṃ pañcastavīstotre mūlālavālakuharāduditā bhavāni nirbhidya ṣaṭ sarasijāni taḍillateva | bhūyo'pi tatra viśasi dhruvamaṇḍalenduniḥṣyandamānaparamāmṛtatoyarūpā || iti |] || anuttarapadāvāptau sa eṣa sughaṭo vidhiḥ | asmādeva tu māyīyādvarṇapuñjānnirūpitā || māyāmālambya bhinnaiva śrīpūrve sṛṣṭirākṣarī | pañcāśadbhedasaṃbhinnapratyayaprasavātmikā [yathā spande parāmṛtarasāpāyastasya yaḥ pratyayodbhavaḥ | tenāsvatantratāmeti sa ca tanmātragocaraḥ || iti pratyayasargaḥ |] || bandharūpā svabhāvena svarūpāvaraṇātmikā | atraivāntargatāstāstāḥ [atreti amāyīye varṇapuñje |] khecaryo [dvidhā hi khecaryādiśaktayaḥ tāśca khecarīgocarīdikcarībhūcarīrūpāḥ dvidhātvaṃ ca āsāṃ paraśaktipātapavitritānāṃ cidānandaprasarodvamanaśīlatayā akālakalitatvādabhedasarvakartṛtvapūrṇatvalyāpakatvasvarūponmīlana-paramārthatayeti māyāmohitānāṃ tu nānandapradatayāḥ śūnyapramātṛbhūmicāritayāḥ kālakalāśuddhavicārāganiyatimayatayā bandhayitṛtayetiḥ | gaurvāk tadupalakṣitāsu saṃjalpamayīṣu buddhyahaṃkāramanobhūmiṣu caranti gocaryaḥ śaktipātavatāṃ tu śuddhādhyavasāyābhimānasaṃkalpaprarohiṇyaḥ pareṣāṃ tu viparyāsinyaḥ | dikṣu bāhyendriyeṣu daśasu carantīti dikcaryaḥ anugṛhītānāmaddvayaprathanasārāḥ pareṣāṃ tu dvayapratītipātinyaḥ | bhūrūpādipañcakaṃ meyapadaṃ tatra carantīti tadābhogamayāśyānībhāvena tanmayatāmāpannā bhūcaryaḥ prabuddhānāṃ citprakāśaśarīratayā sphurantya itareṣāṃ sarvato nyavacchevatāṃ darśayantya iti dvidhā sthitiḥ | atra punarbandhābhiprāyeṇaiva sthitiḥ yato viṣayātmikā ityuktaṃ ṣiñ bandhane iti dhātvanusārāt |] viṣayātmikāḥ | tanvate saṃsṛtiṃ citrāṃ karmamāyāṇutāmayīm || p. 215) asyāḥ sāmyaṃ svabhāvena śuddhabahiravatāmayam || proktaṃ prāgeva jīvatvaṃ muktatvaṃ pāramārthikam | bhinnāyā varṇasṛṣṭeśca tadabhinnaṃ vapuḥ param || vīryamityuktamatraiva yadguptyā mantraguptatā | tadetadahamityeva visargānuttarātmakam || svasvabhāvaṃ paraṃ jānañjīvanmuktaḥ sakṛdbudhaḥ | siddhyādiprepsavastena kḷptasaṃkocasūtritam || nābhikuṇḍalahṛdvyomno yogino'hamupāsate | tadetatkila nirṇītaṃ yathāgurvāgamaṃ manāk || enāṃ saṃvidamālambya yatsyāttatpṛcchyatāṃ svavit | naitāvataiva tulitaṃ mārgāṃśastu pradarśitaḥ || p. 216) iyatīti vyavacchindyādbhairavīṃ saṃvidaṃ hi kaḥ | etāvāñchaktipāto'yamasmāsu pravijṛmbhitaḥ || yenādhikāritairetadasmābhiḥ prakaṭīkṛtam | asmākamanyamātṝṇāmadya kālāntare'pi vā || bhavatyabhūtvā bhavitā tarkaḥ sūkṣmatamo'pyataḥ | yaḥ sarvayogāvayavaprakāśeṣu gabhastimān || śrīpūrvaśāstre nirṇīto yena muktaśca mocakaḥ | etattu sarvathā grāhyaṃ vimṛśyaṃ ca parepsubhiḥ || kṣaṇaṃ martyatvasulabhāṃ hitvāsūyāṃ vicakṣaṇaiḥ | ālocanakṣaṇādūrdhvaṃ yadbhavedātmani sthitiḥ || cidarkābhralavāstena saṃśāmyante svato rasāt | parasaṃveaṇābhāsama-ū-iṇā-ūra-aramahasoā-ima-ū-iṇasa-ibhāsa-ima alāhi śaraṇiapasarahu parisarisanaṃ jatuhaso paśca-apa hiluavarṇa parigāharu ira vasattipalamahasma ohubhitura kadasukha visaripi asiddhi dharāima usa ala viparisi abhāsa-i vāhiravihariṇī ehi visargābhūmi anārdahukta-i lartha īṇa pavi miṇaṃ dahuamalāhaṃ vihariṇī ku-ilitthata aṇuttara parapa-i jaści abhavi atata tacamappa-i bhasma-ivi binduvisari p. 217) sutāe hupa āsatta ta-aha sattamala hiṃpuvisi vibheta vihaṃsaḥ tamāli nimā-i a-aha sutatasmaha bhoamabhaṇa a-ilaṃ maru nibhuṃū apārahamarala padudyo prantīpa sāra- imāta dvaya bhāsi vigama-i vilā-anu sośriaṃ asi tamartha ahiṃsā a-ipavimantī alasa- irasā maccheari paridevitaraṃgaṇi prapha-ū asuha sāraṃgiṇi ritattasma kīlālasā tuhi mattidiviraha eṇi hānuṇa pijjati jatasmā-i lālaṇamaho saṃma-alālasā | evamuttarasyāpyanuttaramiti yaduktam tanmayo'sāvuttarasya ityaṃśenopāttaḥ kulātmā śāktaḥ sṛṣṭiprasaraḥ sa vistarato nirṇītaḥ taccottaramapi yathānuttaraṃ tathā nirūpitam idānīṃ tvanuttarameva svarūpeṇa vistarato vicārapadavīmapekṣate evaṃ vidhyanuvādau nirvahato yadi anūdyamāno vidhīyamānaścāṃśaḥ svarūpato lakṣitau ca syātāṃ yathā yadeva śivanāmasmaraṇametadeva samastasaukhyocchalanamiti dvāvapyaṃśau lakṣyau p. 218) iha tu yadyapi anuttaraṃ nāma anyadvastu kiṃcinnāsti - anyatve tasyāpyuttaratve evābhipātāt tathāpi svātantryakḷptopadeśyopadeśakabhāvābhiprāyeṇeyaṃ vyavasthā ityuktaṃ prāk tataśca vistarato'nuttarasvarūpanirūpaṇāya granthāntarāvatāraḥ - tannirūpayati caturdaśayutaṃ bhadre tithīśāntasamanvitam || 9 || tṛtīyaṃ brahma suśroṇi hṛdayaṃ bhairavātmanaḥ | etannāyoginījāto nārudro labhate sphuṭam || 10 || hṛdayaṃ devadevasya sadyo yogavimuktidam | asyoccāre kṛte samyaṅmantramudrāgaṇo mahān || 11 || p. 219) sadyastanmukhatāmeti svadehāveśalakṣaṇam | muhūrtaṃ smarate yastu cumbakenābhimudritaḥ || 12 || sa badhnāti tadā sarvaṃ mantramudrāgaṇaṃ naraḥ | atītānāgatānarthān pṛṣṭo'sau kathayatyapi || 13 || praharādyadabhipretaṃ devatārūpamuccaran | sākṣātpaśyatyaṃsaṃdigdhamākṛṣṭaṃ rudraśaktibhiḥ || 14 || praharadvayamātreṇa vyomastho jāyate smaran | trayeṇa mātaraḥ sarvā yogīśvaryo mahābalāḥ || 15 || p. 220) vīrā vīreśvarāḥ siddhā balavāñchākinīgaṇaḥ | āgatya samayaṃ dattvā bhairaveṇa pracoditāḥ || 16 || yacchanti paramāṃ siddhiṃ phalaṃ yadvā samīhitam | anena siddhāḥ setsyanti sādhayanti ca mantriṇaḥ || 17 || yatkiṃcidbhairave tantre sarvamasmātprasiddhyati adṛṣṭamaṇḍalo'pyevaṃ * * * * * * * * (?) || 18 || bhairavarūpasya viśvasya pradarśitayuktyāgamanirūpitanararūpāparābhaṭṭārikāsvabhāvaḥ śāktaḥ tasya hṛdayaṃ sāraṃ śivarūpaṃ parameśvaryā śrīmatparābhaṭṭārikayā samāliṅgitaṃ bhairavaśabdena viśvasya p. 221) sarvasarvātmakatāvapuḥ śaktirūpaṃ tatsahitasyātmanaḥ prati ekasya bhedasya nararūpasya etāvacchivātmakaṃ hṛdayaṃ pareṇābhedena sarvātmakatāyā eva tena tayā ca vināsya bhedasyaivāyogāt ityuktaṃ prāk | suśroṇi ityāmantraṇam - aśobhanamāyātmakatāyāmapi anapetaṃ śuddhacinmayaṃ yadetat śroṇyāṃ hṛdayaṃ yonirūpamuktaṃ tanno'ntaḥkṛtasakalamantramaheśādibhiḥ yat sthāvarāntapramātṛjālasyāhamātmano'smākamiti samucitāpatitavyapadeśasya bhairavātma pūrṇatāmayam antargataviśvavīryasamucchalattātmakavisargaviśleṣānandaśaktyaikaghanaṃ brahma bṛhat vyāpakaṃ bṛṃhitaṃ ca na tu vedāntapāṭhakāṅgīkṛtakevalaśūnyavādāvidūravartibrahmadarśane iva etacca tṛtīyaṃ narādyapekṣayā śivaparaikarūpam ata evāmīṣu śāstreṣu atra ca mukhyatayā tadeva hṛdayaṃ pūjyatayopadiṣṭam ananupraviṣṭatathāvīryavyāptisārahṛdayā api tāvanmātrabāhyācārapariśīlanenaiva kramavaśaśithilībhavacchithilitavidaladvidalitapāśavaniyamabandhanā p. 222) etaddhṛdayavyāptiṃ svayameva samadhiśerate tarhi etaddhṛṃdayānupraveśa eva etaddhṛdaye'nupraviṣṭo'smi iyaṃ devī parā ityetacchābdavikalpakalpyāḥ asya ca pratyuta hṛdayāntaramārgaṇādityuktaṃ vistarataḥ api tu saṃkocayanti hṛdayaṃ nahi śāstrapāśā no saṃvidaṃ kaluṣayedyadayaṃ ca lokaḥ | samyaksvabhāvapadavīparipūrṇarūpā saivollasallayabharā bharitā sthitiḥ syāt || yaduktaṃ mayaiva stotre bhavadbhaktyāveśādviśadatarasaṃjātamanasyaṃ kṣaṇenaiṣāvasthā sphuṭamadhivasatyeva hṛdayam | iti | ata eva koṇeṣu pūjyāstisro madhye devī parānandabhairavanirmathanarūpā nityānandarasaprasareṇaiva kṣobhātmakavisargeṇa - iti devatānāṃ saṃpradāyo yāmalayoge vīrāṇāmapi ānandendriyanityānandakṣobhātmakadūtīsaṃghaṭṭajena - iti ekavīratāyāmapi p. 223) svarūpānandaviśrāntiyogena puṃso'pi ānandendriyaniḥsaraṇadhāmatrikoṇakandādhoviniviṣṭacittaniveśāt ānandakṣobhaprasavaṃ karoti tadindriyamūlatatparyantasaṃghaṭṭaghanatāyām atroktam vahnerviṣasya madhye tu * * * * * * * * (?) | iti evamānandayoga eva hṛdayapūjā yathoktaṃ trikatantrasāre ānandaprasaraḥ pūjā tāṃ trikoṇe prakalpayet | puṣpadhūpādigandhaistu svahṛtsaṃtoṣakāriṇīm || iti sarvaṃ hi mudrādvayānuviddhaṃ - jñānakriyāśaktisāratvāt kevalaṃ devatāsu jñānamudrā antarudriktā kriyāmudrā bahiḥ vīreṣu viparyayaḥ anupraveśastu samatayā viparyayācca anenaivābhiprāyeṇa jñānaśaktyātmake liṅge kriyāśaktisamarpaṇamuktam evametat caturdaśasu yutaṃ saṃśliṣṭaṃ pañcadaśātmakaṃ tithīśāntena visargeṇa ṣoḍaśenānvitam p. 224) yadvā caturdaśasahitaṃ yutaṃ yugmaṃ ṣoḍaśatithīnāṃ pañcadaśānāmīśo visargaḥ tasyāntaḥ saptadaśyanuttarakalā tadanvitaṃ hṛdayaṃ - sarvāṇi ghaṭasukhādīni vastūni tāmeva bījasattāṃ paramārtharūpeṇākrāmantītyuktaṃ vistarataḥ ata eva tat hṛdayam evaṃ ṣoḍaśadhā hṛdayametat tatrānuttarānusāreṇa yadetat brahmasāmarasyaṃ vedyavedakayoścatasṛṇāṃ daśānāmudyogādīnāṃ samāhāro'vibhāgabhūḥ prāthamikī tayā yutamavibhāgi ya ete tithīnāmīśā ūkārāntāḥ tatprabhavatvādanyasyeti [svarāṇāṃ ṣaṭkameveha mūlaṃ syādvarṇasaṃtatau | ityuktyā |] hi uktam teṣāṃ tithīśānāmantā - amṛtavarṇāḥ catvāraḥ taiḥ samyaganvitam tacca tṛtīyaṃ - narādyapekṣayā śivarūpaṃ paraṃ vedakaścatasṛbhirdaśābhirullasan vedyameva tābhirāpyāyakautukātmanā tā evāmṛtakalāḥ svātmani ekīkurvan vedyavedakakṣobhasamāpattyā aikātmyalakṣaṇaprasaṃkhyānenābhyāsena p. 225) vā gamyaṃ bhairavātmanā viśvahṛdayamanuttaraṃ praviśet | yathoktam sarvabhūtasthamātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani | iti | icchollasattātmani ānandaśaktau yadetat saṃhṛtya anusṛtyā kriyāśaktimapekṣya tṛtīyaṃ rūpamicchātma tadeva prākkoṭāviṣyamāṇādyakaluṣaṃ [prākkoṭau hīṣyamāṇādinā kaluṣam iti kathaṃ brahma (?) ityataḥ prācyabhāge'kaluṣamiti tātparyam |] brahma caturye daśa catvāriṃśat bhairavabhedāpekṣayā parabhairavaparaśaktitrayasahitāni tattvāni yathoktam ṣaṭtriṃśacchodhanīyāni śodhako bhairavaḥ paraḥ | paraṃ [paraṃ trikamiti yathādau nibaddham vimalakalāśrayābhinavasṛṣṭimahā jananī bharitatanuśca pañcamukhaguptarucirjanakaḥ | tadubhayayāmalasphuritabhāvanisargamayaṃ hṛdayamanuttarāmṛtakulaṃ mama saṃsphuratāt || iti | karaṇaṃ śodhanopāyaḥ |] trikaṃ tu karaṇaṃ dīkṣeyaṃ pāramārthikī || p. 226) ityādi tairyutam ānandaśaktirhi prāgapararūpā pūrṇā kathaṃ tithīśairbījaiḥ tadantaiśca yonirūpadharādibhiḥ samanvitam - iti kriyāviśeṣaṇam tadeva hṛdayaṃ sarvatrātra sakṛdvibhātaṃ prasaṃkhyānagamyaṃ rūpaṃ mukhyataḥ tatra yogyānāṃ tu paraśaktipātapavitritānāṃ vṛthaindrajālikakalanālālasānāṃ vā yogābhyāsa iti mantavyam | icchābhiprāyeṇa tṛtīyamicchā tacca vṛṃhitamiṣyamāṇenābhinnena pūrṇaṃ brahma caturdaśa catvāriṃśadyutāni nirvibhāgabhāñji yato'ntaraṃ yutaśabdo vibhaktavācyapi yutasiddhatvādityādau [ayutasiddhayoḥ saṃbandhaḥ samavāya ityatra yutasiddhayorapṛthaksiddhayorityarthaḥ yathāmumevābhiprāyamantaḥkṛtya yu- miśraṇe'miśraṇe ceti siddhāntakaumudyāṃ paṭhitam |] tithīśvarasya kulamayānuttarakalātmano'ntaḥ ānandaḥ tasyānu - paścāt samyagitaṃ bodhamayam | īśānāpekṣayā tṛtīyamicchārūpaṃ prasaravaśādbṛhadbhūtamīśānatāpannaṃ caturdaśānāṃ catvāriṃśata p. 227) uktāyā yutaṃ parasparavyāmiśratā yatra tithīśvarasyākulamayānuttarā kalanāntaḥ saṃhṛtiḥ - kulaśaktiprathamaspandastenānvitam | unmeṣātmakajñānaśaktiyogena tṛtīyaṃ brahmeśānameva yadā [īśānasyaivaṃ tṛtīyabrahmatāmupapādayati yadetyādi |] caturdaśānāṃ tasyā eva tattvacatvāriṃśato yutaṃ prathamavibhāgo yatra tathāvidhaṃ bhavati tathā tithīśāntena kulaśaktiprathamaspandena samyak prarurukṣutayā anvitam saṃśabdo'tra bharaṇāpekṣaḥ | tajjñānaśaktikriyāśaktimadhyakoṭirūpaprāṅnirṇīta- ūkārakalālambitoḍhatārūḍhyā yadetat brahma yatkiṃciccarācaraṃ tadaśuddhaśuddhāśuddhasṛṣṭyapekṣayā tṛtīyaṃ śuddhasṛṣṭyātmakaṃ yat ata eva tithīśvaraiḥ hṛdayabhūtatayā tadantaiśca kādikṣāntaiḥ samanvitam | atha śūnyacatuṣkānusṛtyā caturṇāṃ dharādīnāṃ daśā vināśātmikā vidyate yatra tadvyoma tena p. 228) yutaṃ tṛtīyaṃ brahmecchākhyaṃ tithīśvarasyārkasya antena bāhyena tejasānvitam | vyākhyātakrameṇa tṛtīyaṃ brahmeśanam etadapi evameva | tṛtīyaṃ brahmecchākhyaṃ caturṇāṃ nabhaḥprabhṛtīnāmantardaśā yatra sādhāratayā samanvitaṃ tithīśāntasya vahneḥ tejaso yadanusaradrūpaṃ tena sahitaṃ vyomātma | tathaiva tṛtīyaṃ brahma caturdaśayutaṃ tithīśāntasamanvitaṃ paripūrṇaśūnyarūpaplutyā bhairavātma | icchā khalu nijasvabhāvabhūteśanasahitā vedyabhūmervyomasattāṃ yadākrāmati tadā kiṃcitprakāśabhuvi viśramya jhaṭiti aparyantāṃ kāṣṭhapāṣaṇaprāyāṃ niścalāṃ vyomabhūmimanupraviśati yatrāpavedyasuṣuptamahāvyomānupraviṣṭān yoginaḥ pratyucyate bherīkāṃsyaninādo'pi vyutthānāya na kalpate | ityādi | p. 229) adhunoktavyāpti yadetatparaspararūpasāṃkaryavaicitryaṃ śaktīnāṃ taduddeśena evamicchā yadānuttarapadapraveśaśālinī bhavati tadā śaktikṣobhasya rasanāderanantaraṃ tatrocyate - vilambitamadhyadrutānāṃ cidviśeṣaspandānāṃ sattvādiyogajuṣāṃ catuḥśabdopalakṣitā caturthī daśā yatrāsti sāmānyaspandarūpā tadakulaṃ tenākulena anuttareṇa yutaṃ tṛtīyaṃ brahmecchātma īśanasahitaṃ tithīśasyākārasyāntenānandaśaktyātmanā anvitam | tadapi tathaiva punarapi parāṃ sattāmanupraviśati yadā tadā bhairavātma paripūrṇaṃ dīrghībhūtaṃ naḥ - asmākamiti pūrvavat ata evaitadeva bījayugmam evaṃvidhabījavaicitryānupraveśāt ācchādaprasavasamartham - iti kāmavāktattvopayogenocyate | kāmena kāmayetkāmānkāmaṃ kāmeṣu yojayet | ityādi p. 230) e-okāragataṃ bījaṃ vāgvidhānāya kevalam | ityādi pañcamaṣaṣṭhavarṇadvayena yaduktaṃ caturdaśayutaṃ tṛtīyaṃ brahma tithīśāntasamanvitaṃ tadeva bhairavātmānuttarapadānupraviṣṭam etat brahma catvāriṃśadyutamuktanītyā tithīśāntasamanvitaṃ bhairavātmavedanarūpatayā bindvātmakaṃ hṛdayam sakalamidaṃ tattvajālaṃ bhairavātmatayocchalat ata eva bahirvisṛjyamānaṃ vṛṃhitaṃ brahma visargātmakaṃ bahiḥsthitaṃ ca bhairavātmatayaikībhūtaṃ bhedātmakavyavacchedadāridryāpasāraṇena sarvasarvātmakapadaprāptyā vṛṃhitam - iti visargapadaṃ nirṇītaṃ caitadavadhānena | evaṃ ṣoḍaśātmikā bījavyāptiruktā | yonivyāptistu prativarṇaṃ prāgevoktā vargīkaraṇābhiprāyeṇa tu nirūpaṇīyā bālyayauvanasthāviradehāntaragrahaṇarūpadaśācatuṣṭayasamāhāramayaṃ pāñcabhautikamantaḥ tithīśāntena praveśanirgamanātmanā prāṇāpānarūpeṇa yutaṃ tṛtīyaṃ ca puryaṣṭakātma brahma p. 231) vṛhattvācca śūnyam atra ca yat hṛdayaṃ śaktyātma ta ete sarva eva śarīraprāṇapuryaṣṭakaśūnyaturyaśaktirūpā bodhātmakaśivabījasātiśayaghanatākramaprāptakramikatathābhāvā bāhyātmabhūtātmātivāhikātmāntarātmaparamātmavyapadeśyāḥ pramātāraḥ etadbhairavātma hṛdayam praveśopāyo'tra - sarvāḥ [sarvāḥ prāmātṛbhūmīriti yaduktam sarvāḥ śaktīrdarśanasparśanādyāḥ sve sve vedye dhaugapadyena samyak | kṣilvā madhye sphāṭikastambhabhūtastidṛnviśvādhāra eko'vabhāsi || iti | tathā bahiṣkaraṇabuddhyahaṃkṛtimanaḥsuṣumnāśrayācaturdaśasu caṇḍike paviṣu yena yena vrajet | kalā kṣipaniketanaṃ janani tatra sā tādṛśī daśodayati durlabhā jagati vā surairapyaho || iti |] pramātṛbhūmīranavacchedenākrāmet antarbahiṣkaraṇatrayodaśakaṃ prakṛtyā saha ca caturdaśa catvāriṃśadyutaṃ dviguṇitamaśītiḥ tithayaḥ pañcadaśa īśā p. 232) rudrā ekādaśa yuktāḥ kālāstrayaḥ evaṃ - dvādaśottaraśatamarmagatasthūlasūkṣmaparaśāktaspandarūpamantravīryavikāsa- sphurīkṛtavisargaviśleṣaṇasaṃghaṭṭakṣobhātmikāṃ śarīrasattāmeva bhairavarūpāṃ pariśīlayet yugapanniveśasaṃpradāyayuktyā catasro madhurakaṣāyatiktāmladaśā yasya madyasurāsavādeḥ [yaduktam dhīkarmākṣagatā devīrniṣiddhaireva cācaret | niṣiddhaṃ lokavidviṣṭaṃ * * * * * * * * (?) || iti | tathā nityoditā parā śaktiryadyapyeṣā tathāpi ca | bāhyacryāvihīnasya durlabhā kaulikī sthitiḥ || ityuktamanyatra | laukikālaukikaṃ sarvaṃ tenātra viniyojayet | niṣkampatve sakampastu kampaṃ nirhāsayedbalāt || na caitadatra avaśyaṃ kāryamiti mantavyam kva māṃsaṃ kva śive bhaktiḥ kva madyaṃ kva śivārcanam | madyādipūjānirataiḥ suduṣprāpo hi śaṃkaraḥ || ityādivirodhāt kiṃ tarhyatra pratipattavyaṃ - pratyabhijñātasvarūpāṇāṃ na vicikitsāmalo'vadheya iti | śaṅkāśūnyo'pi tattvajño mumukṣoḥ prakriyāṃ prati | na tyajecchāstramaryādāṃ cetyājñā pārameśvarī || iti sphuṭaṃ surādipratiṣedhanāt tasmādatra sarvathā mahārthamañjaryeva pramāṇam yathā yatra ruciḥ ityādi |] tat tithīśāntam p. 233) ubhayavisargātmadravyasamanvitaṃ tadindriyadvayāntarvarti kusumaśabdavācyaṃ malaṃ tṛtīyaṃ brahma jagadindhanadāhaśeṣaṃ bhasma bhairavātma bharitākāramāpyāyakamambu hṛdayaṃ ca sarvendriyāntarvartirasāśyānobhayarūpaṃ tadetāni dravyāṇi yathālābhaṃ bhedamalavilāpakāni [yaduktam yathā yenābhyupāyena kramādakramato'pi vā | vicikitsā galatyantastathāsau yatnavānbhavet || iti |] tathāhi dṛśyate evāyaṃ kramaḥ - yadiyaṃ saṃkocātmikā śaṅkaiva samullasantī rūḍhā phalaparyantā saṃsārabījataroḥ prathamāṅkurasūtiḥ [yaduktamatraiva pūrvam māyīyakārmamalamūlamuśanti santaḥ saṃkocanāma malamāṇavameva bhadrāḥ | mūlaṃ tadeva bhavajīrṇataroḥ * * * * * * * * * * * * * * * * (?) || iti | atrāyaṃ saṃkṣepaḥ - yathoktamanenaiva - nātra bhakṣyābhakṣyaśuddhyaśuddhivivecanayā vastudharmojjhitayā svātmā khedanīya iti | nahi śuddhyaśuddhī vastuno rūpaṃ paramārthataḥ tayoḥ parasparavyabhicāradarśanāt | dhīrairekatra yā śuddhistatrāśuddhiḥ paraiḥ smṛtā | vihitatve'pi dānasya dīkṣitatve yathā punaḥ || kalpanāmātramevaitattasmātsadbhirupeyatām | na kalpanā satyato vai mithyeyamiti niścayaḥ || tasmādatrottaratvaṃ hi codanāpravicāraṇe | etatkhalu hyasaṃdigdhaṃ vādinaḥ prativādinaḥ || iti | tatretthaṃ vicāraṇā - codanā hyabādhyeti bhīmāṃsakavākyena kathamaśuddhamiti cet na śivacodanāyā eva bādhitatvaṃ yuktisiddhaṃ yathā saṃkocatāratamyena pāśavaṃ jñānamīritam | vikāsatāratamyena patijñānaṃ tu bādhakam || iti | tathā śivopaniṣadi kiṃcijjñairyā smṛtā śuddhiḥ sā śuddhiḥ śaṃbhudarśane | na śuddhiḥ * * * * * * * * * * * * * (?) || iti | uktaṃ ca yo niścayaḥ paśujanasya jaḍo'smi karmasaṃpāśito'smi malino'smi parerito'smi | ityetadanyadṛḍhaniścayalābhasiddhyā sadyaḥ patirbhavati viśvavapuścidātmā || iti |] sā cāprabuddhān prati sthitirbhavet - p. 235) iti prabuddhaiḥ kalpitā bālān prati ca kalpyamānāpi ca teṣāṃ rūḍhā vaicitryeṇaiva phalati ata eva vaicitryakalpanādeva sā bahuvidhadharmādiśabdanirdeśyā pratiśāstraṃ pratideśaṃ cānyānyarūpā yathoktam glānirviluṇṭhikā [yathā spande glānirviluṇṭhikā dehe tasyāścājñānataḥ sṛtiḥ | tadunmeṣaviluptaṃ cetkutaḥ sā syādahetukā || iti |] deha * * * * * * * * (?) | iti | seyaṃ yadā jhaṭiti vigalitā bhavati tadā nirastapāśavayantraṇākalaṅko bhairavahṛdayānupraviṣṭo bhavati - iti sarvathā etadabhyāse yatitavyam śrītilakaśāstre'yaṃ bhāvaḥ | śrībhargaśikhāyāmapi uktam vīravrataṃ cābhinandadyathāyogaṃ tathābhyaset | ityādi | śrīsarvācāre'pi ajñānācchaṅkate mūḍhastataḥ sṛṣṭiśca saṃhṛtiḥ | mantrā varṇātmakāḥ sarve varṇāḥ sarve śivātmakāḥ || p. 236) peyāpeyaṃ smṛtā āpo bhakṣyābhakṣyaṃ tu pārthivam | surūpaṃ ca virūpaṃ caṃ tatsarvaṃ teja ucyate || spṛśyāspṛśyau smṛto vāyuśchidramākāśa ucyate | naivedyaṃ ca nivedī ca naivedyaṃ gṛhyate ca yat || sarvaṃ pañcātmakaṃ devi na tena rahitaṃ kvacit | icchāmutpādayedātmā kathaṃ śaṅkā vidhīyate || iti | śrīvīrāvaliśāstre'pi ayamevābhiprāyaḥ uktaṃ ca kramastotre sarvārthasaṃkarṣaṇasaṃyamasya yamasya yanturjagato yamāya | vapurmahāgrāsavilāsasaktaṃ saṃkarṣayantīṃ praṇamāmi kālīm || iti | vyākhyātaṃ caitanmayā taṭṭīkāyāmeva kramakelau vistarataḥ ata eva ṣaḍardhaśāstreṣveṣaiva kriyā prāyo niyantraṇārahitatvena pūjā tatparipūraṇāyaiva sarvadravyālābhāt saṃvatsaramadhye catustrirdviḥsakṛdvā pavitrakavidhiruktaḥ | kriyāyāḥ pūraṇārthāya yāgājñāpūraṇāya ca | catuḥ sakṛdvā yaḥ kuryānna pavitraṃ sa niṣphalāḥ || p. 237) iti vijñānakramo vistarata uktaḥ | jātīnāṃ ca brāhmaṇādīnāṃ nāsti sthitiḥ - kalpitatvāt upadeśavyaṅgateti tu durbuddhīn paśūn pratyāyayet - iti ca bhagavatā mukuṭasaṃhitāyāṃ vistarato nirṇītam iha tu ayatnasiddhameva | guṇā icchādyā nirṇītāścaturdaśa svarebhya okāra-aukāramadhyagaḥ tithīśānto visargaḥ tṛtīyaṃ brahma ṣa-hamadhyagam etadvījaṃ vastuto viśvasya tathāhi - yatkiṃcit sat pārthivaprākṛtamāyīyarūpaṃ bhāsate tat icchāyāṃ jñāne vā kriyāyāṃ vā patitamapi sarvātmakatvāt trikarūpaṃ paratra śivapade visṛjyate sarvaṃ ca śivapadāt visṛjyate - ityaviratameṣa eva prabandho nirvikalpakaḥ vikalpo'pi pramadārātiprabhṛtirevaṃkāryabhūt ata evaṃkārī bhavati evaṃkārī bhaviṣyatīti vartamānakālatrayānusaṃdhito bhedaparamārthatayaiva visargaḥ p. 238) iti pratyuta mokṣamayaśivabhūmireva sadaiva daivadagdhānāṃ saṃsārabhayamarumahāṭavī saṃpannā | jalātsphūrjajjvālājaṭilavaḍavāvahninivahaḥ sudhādhāmnaḥ pūrṇādbhayasadanadambholidalanā [daśamyāḥ pūrṇimāntaḥ candrasya pūrṇatvaṃ tataścāśanyudgamaḥ iti śāstram |] | vikalpādaiśvaryaprasarasaraṇeḥ saṃsṛtidaraḥ kiyaccitraṃ citraṃ hatavidhivikāsātprasarati || īśvarapratyabhijñāyāmapyuktam sarvo mamāyaṃ vibhava ityevaṃ parijānataḥ | viśvātmano vikalpānā. prasare'pi maheśatā [nahi pratyagātmā nāma paśuranyaḥ kaścit anyo'pi aham api tu parigṛhītagrāhyagrāhakaprakāśaghano yaḥ sa evāhaṃ sacāhameva na tvanyaḥ kaścit ato vikalpasṛṣṭirapi mama svātantryalakṣaṇo vibhava ityevaṃ vimarśe dṛḍhībhūte satyaparikṣīṇavikalpo'pi jīvanneva muktaḥ | yathoktam śaṅkāpi no viśaṅkyeta niḥśaṅkatvamidaṃ sphuṭam || iti |] || iti | yathā cākṛtimadhya eva caturbhujatrinayanapūrṇakṛśādyā ākṛtayo dravyamadhye ca surāsavādyā p. 239) balādeva tāṃ sattāṃ samadhiśāyayantīva lipyakṣarāṇīva satī avarṇabhūmiḥ - ityutkarṣabhāgitvameṣām [eṣāmiti caturbhujādīnāṃ lipyakṣarāṇāṃ ceti |] evaṃ sarvavarṇamadhye'pi ayaṃ varṇaḥ [varṇaṃ iti - ayamutkarṣabhāgī iti śeṣaḥ |] tathāhi - sakārastāvat paramānandāmṛtasvabhāva [svabhāva iti yaduktam kāmasya pūrṇatā tattvaṃ saṃghaṭṭe pravibhāṣyate | viṣayasyāmṛtaṃ tattvaṃ cchādyatve'ṇoścyute sati || iti |] ullasan eva samastaṃ varṇajālamākṣipya ullasati yadyatsatyasukhasaṃpatsattādīnāṃ pāramārthikaṃ vapuḥ sītkārasamullāsaśepakampavarāṅgasaṃkocavikāsopalakṣyam tadeva hi satyādīnāmamāyīyaṃ vastuto rūpaṃ tathāhi parahṛdayagrahaṇeṅgitanipuṇā gaganagavayagavādyanantapadaprāṅmadhyāntabhāvino'pi gakārādimātrādevābhīṣṭaṃ cinvate - tāvati p. 240) satyapade'nupraveśāt evamekaikasyaiva varṇasya vāstavaṃ vācakatvam yathoktam śabdārthapratyayānāmitaretarādhyāsātsaṃkaraḥ | tatpravibhāgasaṃyamātsarvabhūtarutajñānam [teṣāṃ śabdārthapratyayānāṃ yaḥ pravibhāgaḥ tatra saṃyamāt trayamekatra saṃyama iti pāribhāṣikasaṃjñā saṃyamasya |] | (yo0 sū0 3-17) iti ata eva prāyaśo'mī akāra-cakārādyā ekavarṇātmāno nipātavibhaktyādayo [yathātra nipatanti paraniṣṭheṣvartheṣu iti nipātāḥ liṅgasaṃkhyākārakakṛtaviśeṣābhāvāt asattvaṃ yaduktamīśvarapratyabhijñāyām nāhantādiparāmar"asbhedādasyānyatātmanaḥ | ahaṃ mṛśyatayaivāsya sṛṣṭestiṅvācyakarmavat || iti | atra prakṛtopayogārthamupamānopameyayoḥ vaiparītyaṃ kalpanīyaṃ yathā pratyayavikalpasamuccayādirūpanipātāsattvabhūtaśaktibhiḥ niṣidhyamānasamuccīyamānavyatirikto'rtho nābhidhīyate yathā ahanteśvarātmādibhirahaṃmṛśyatayaiva sṛṣṭeramyarikto'rtho'bhidhīyate neśvara ātmetyādi |] māyāpade'pi pāramārthikamiva pramātṛpadalīnamidantāparāṅmukhamasattvabhūtaṃ tattanniṣidhyamānasamuccīyamānābhinnarūpaniṣedhasamuccayādikamartha- mabhidadhati eṣa eva bhāvastatrabhavato bhartṛhareḥ yadāha p. 241) padamādyaṃ pṛthaksarvaṃ padaṃ sākāṅkṣamityapi [sākāṃkṣam - itaretarādhyāsāt |] | iti vākyavicāre | tathā ca vedavyākaraṇe pārameśvareṣu śāstreṣu mantradīkṣādiśabdeṣu akṣaravarṇasāmyāt nirvacanamupapannaṃ tattu [nanu ca yadyevaṃ tat sarvatrākṣaravarṇamūlatvāt sarvasya sarvatraivākṣaravarṇasāmyenaiva nirvacanaṃ prāptaṃ tanmūlatvāt padavākyayoḥ mūlaṃ parityajya śākhāṃ gṛhṇato hi mahānanarthaḥ syādityata āha tattu ityādi kuta iti hetumāha niyativaśāditi parameśvareṇa hi sarvaṃ niyatiśaktyā sthāpitaṃ tataśca brahmakṣarasaṃhatyāsya padasyāyamevārthaṃ iti niyama ityarthaḥ |] na rūḍhaṃ - niyativaśāditi na lokaparyantaṃ tadevaṃ sakāra īdṛśaḥ aukāravisargāvapi vyākhyātau taduktaṃ śrīpūrvaśāstre sārṇena tritayaṃ vyāptaṃ triśūlena caturthakam | sarvātītaṃ visargeṇa parā vyāptirudāhṛtā [trayo'vayavā asyāḥ saṃkhyāyā iti tritayaṃ trisaṃkhyākamaṇḍaṃ tatra pārthivaprākṛtamāyīyābhidhānaṃ tacca sakāravarṇena vyāptaṃ tatparyantaṃ sakārasya vyāptirityarthaḥ triśūlena caturthakamiti caturthakaṃ śāktamaṇḍaṃ tacca triśūlena - au-bījena pūrvavat ṣaṭtriṃśaduktyā tadatītamāha sarveti spaṣṭam - iyaṃ parā dīkṣeti bhāvaḥ |] || iti | tathā p. 242) śiṣyeṇāpi tadā grāhyā yadā saṃtoṣito guruḥ | śarīradravyavijñānajātikarmaguṇādibhiḥ [anyaśāstraśikṣayā |] || bheditā tu yadā tena guruṇā hṛṣṭacetasā | tadā siddhipradā jñeyā nānyathā vīravandite || iti | anyatrāpi ekaṃ sṛṣṭimayaṃ bījam [yaduktam ekaṃ sṛṣṭimayaṃ bījamekā mudrā ca khecarī | dvāvetau yasya jāyete so'tiśāntapade sthitaḥ || iti |] * * * * * * * * (?) | iti | ata evālekhyaṃ pustake iti niyamaḥ śrī pūrvaśāstre'pi vāmajaṅghānvito jīvaḥ pāramparyakramāgataḥ | iti | ihāpi vakṣyate yathā nyagrodhabījasthaḥ * * * * * * * (?) | iti | tadetat bhairavātmano hṛdayaṃ - mālinyapekṣayā nakāratvāt vastutastu akārādyoginyāśca p. 243) visargaśakteḥ jātaḥ prādurbhūtapramātṛbhāvo rudro rodhako drāvakaśca pāśānāṃ sa eva nā - puruṣaḥ etat sphuṭaṃ labhate na tu arudro nāpi ayoginīgarbhasaṃbhavaḥ sadyoyogo bhairavaikātmyaṃ sa eva mokṣo [yathoktam mokṣaśca nāma naivānyaḥ svarūpaprathanaṃ hi saḥ | svarūpaṃ cātmanaḥ saṃvit * * * * * * * * (?) || iti |] nirṇītaḥ taṃ dadātīti yo labhate sa evaṃvidho nānyaḥ yaścaivaṃvidhaḥ [evaṃvidho yoginījo rudraścetyarthasiddham |] sa sphuṭaṃ labhate evaṃ hṛdayameva labhate - sadyoyogavimokṣadameveti sarvato niyamaḥ mantrā varṇabhaṭṭārakā laukikapārameśvarādirūpā mananatrāṇarūpāḥ [manu avabodhane vaiṅ pālane iti dhātubhyām |] vikalpasaṃvinmayāḥ mudrāśca sakalakaracaraṇādikaraṇavyāpāramayyaḥ kriyāśaktirūpāḥ tatkṛto gaṇaḥ samūhātmaparaśaktyekarūpaḥ svasyātmanaḥ p. 244) prāṇapuryaṣṭakaśūnyādeḥ [yatheśvarapratyabhijñāyām kalodvalitametacca cittattvaṃ kartṛtāmayam | acidrūpasya śūnyādermitaṃ guṇatayā sthitam || mukhyatvaṃ kartṛtāyāśca bodhasya ca cidātmanaḥ | śūnyādau tadguṇe jñānaṃ tatsamāveśalakṣaṇam || iti atrāyaṃ bhāvaḥ - malena saṃvidbhāgasya nimajjanāt kartṛtāmayaṃ cidrūpasya tattvaṃ svātantryākhyaṃ kalākhyena tattvenopodvalitaṃ malena nyakkṛtaṃ sadudvalitamidantāpannadehādiśūnyāntaprameyabhāganimagnaṃ yadāpi parāmṛṣṭatathābhūtavaibhavanityatvaiśvaryādidharmasaṃbhedenaivāhaṃbhāvena śūnyādi dehāntaṃ vidhyate tadā turyateti |] dehasya ya āveśaḥ - jhaṭiti parasvarūpānupraveśena pāratantryātmakajaḍatātirodhānena svatantrakartṛtānuviddhapramātṛtodayaḥ tathā svaṃ svabhāvaṃ padārthasya dadātīti svadā īhā icchādyā kriyāntā tayā āveśaḥ tadeva lakṣaṇaṃ yatra tathā kṛtvā ya udeti so'sya bījasyoccāre ūrdhvacaraṇe sthitau satyām asya akārasya yathaitat tathā nirṇītaṃ bahuśaḥ sadya ityanena sa at ityanupraveśaḥ sūcyate tanmukhatāṃ tatpararūpaprādhānyameti na tu paśūnāmiva tadrūpaṃ pratyuta tirodhatte p. 245) ata eva muhūrtam - akālakalitatve'pi parakalanāpekṣayā unmeṣamātraṃ yaḥ smarati - anusaṃdhatte sa eva vyākhyātaṃ mantramudrāgaṇaṃ saṃbadhnāti - svātmanyekīkaroti advayataḥ kathaṃ (?) - cumbakena [cuvi vaktrasaṃyoge iti dhātvanusārāt |] viśvasparśakena śāktena rūpeṇābhitaḥ sarvato mudritaṃ mudraṇaṃ kṛtvā turavadhāraṇe ya eva śāktaspandamudrita evaṃvidhatattvamayaśivarūpānusaṃdhāyakaḥ sa evaivaṃ karoti na tu naraikarūpaḥ pāṣāṇādiḥ yadatītaṃ yaccānāgataṃ yadanartharūpaṃ prāganyābhāvāt itaradapi sa eva kathayati - kathāparyantatāṃ nayati asaṃkalpanāt kathaṃ (?) pṛṣṭaḥ praśne jñīpsā pṛṣṭaṃ tadyasyāsti sa tathā | yadeva kila jñīpsati tattadevāntargataṃ bahiṣkurute || yathoktam yathecchābhyarthito dhātā jāgrato'rthānhṛdi sthitān | somasūryodayaṃ kṛtvā saṃpādayati dehinaḥ || p. 246) ityādi | eko hi asau smaraṇotprekṣaṇādāvapi tāvāneva vartamāno na sto bhūtabhaviṣyatī yathoktaṃ kālobhayāparicchinnam * * * * * * * * (?) | ityādi | prāgbhavata evānadhikarūpasya punaridaṃ jānāti karoti ityādisaṃkocāsahiṣṇoḥ sakṛdvibhātatvam ata evoktaṃ bhūtādyapekṣayā vartamānakālasya tadabhāve vastuto'prasakteḥ akālakalitatvameva vastutattvam iti hi uktamasakṛt sa eva tu kālaśaktimavabhāsayati citrām | kiṃ ca jāgrati kasmiṃścidghaṭikābhimatāpi yā | tasyāmeva pramātāraḥ svapnagāścitratājuṣaḥ | dinapraharavarṣādivaicitryamapi cinvate || iti nītyā prakṛṣṭo haraḥ saṃhāro'kulākhyaḥ tato'nantaramabhipretaṃ pretaśabdavācyasadāśivatattvaniviṣṭajñānaśaktyābhimukhyena p. 247) devatāyā icchāyā rūpaṃ rūpāṇāṃ kalanam sākṣasya sendriyasya rūpasyādanaṃ bhakṣaṇamatanaṃ [ada bhakṣaṇe ata sātatyagamane iti dhāt |] ca sātatyagamanaṃ kṛtvā rodhanadrāvaṇarūpaśaktibhirākṛṣṭaḥ paśyati asaṃdigdhaṃ kṛtvā etaduktaṃ bhavati - yadidaṃ darśanaṃ nāma tatsarvataraṅgapratyastamayākhyākulasattādhirūḍhasya anantamahimasvātantryayogāt icchāśaktimataḥ saivecchā svāntargatā iṣyamāṇavastuna īṣadasphuṭabhedāvabhāsanarūpajñānaśaktyātmakatāmeti tajjñānaśaktiviśeṣaspandanarūpasamastendriyāṇāṃ bahīrodhanam etadeva sātatyagamanam tacca drāvaṇaṃ tadeva bhakṣaṇam ete eva vamanabhakṣaṇe darśanasya sarvaprathaikamayatvāt prathāyāśca tathāvidhavaicitryayogāt aniścitobhayālambanatvamapi sthāṇupuruṣādāvapi asaṃdigdhameva evaṃ duṣkṛtamayī p. 248) parameśaśaktiḥ evaṃ tu asau parāpararūpasmṛtiśaktimān bhairava ityāha praharadvayetyādi evaṃ tu smaran jāyate vyoma vidyate yatra puryaṣṭake śūnye ca tatpramātṛrūpatāmādadhānaḥ praharopalakṣitaṃ darśanākhyaṃ rūpaṃ yadā punaḥ punaḥ parāmṛśati smaratyapi ca prāgvat sākṣātpaśyatyasaṃdigdhamākṛṣṭo rudraśaktibhiḥ iti saṃbandhaḥ | tāvaddhi tadapi darśanameva ityuktam | evaṃ tu aparātmakavikalpaśaktiyukta ityucyate trayeṇeti - paśyan smaraṃśca vyomastho yadā punarapi paśyati tadanena praharopalakṣitadarśanatrayeṇa mātaro'ntaḥpramātṛmayyaḥ parameśaśaktayaḥ tāśca pramātṛtvādeva siddhāḥ pramātrantaraviṣayasiddhyanapekṣāḥ tadrūpaikātmyalakṣaṇena yogenaiśvaryaṃ tathā gṛhītasvātantryāṃśāḥ mahat - bāhyendriyavṛttyapekṣayā sarvatrāpratihataprasaratvaṃ balaṃ yāsāṃ tā antaḥkaraṇadīdhitayaḥ tā api siddhā eva - viśvatra pāśavaśāsanayantraṇānirapekṣatayaiva sarabhasapravṛttirūpatvāt p. 249) vīrā - buddhikriyendriyākhyāḥ te'pi siddhā eva teṣāmapi ceśvarāḥ kādivarṇātmānaḥ te'pi siddhāḥ tat kādivarṇoddhāroditaśca brāhmyādidevatātmā tattaddveṣarāgādicittavṛttirasamayaḥ śaktisamūhaḥ so'pi siddha eva ata eva balavān ete sarve saṃbhūya parājñayā - parasya māṃ mānamayīm asau para iti vikalpātmikāṃ siddhim yadvā samīhitaṃ phalameva ahaṃ dadati prayacchanti ajñātārthakriye jñātārthakriye ca eṣa krameṇa vikalpayogaḥ kiṃ bahunā ye mantriṇo'parakulāntamantrasiddhā pi sādhayantyapi ca te'pi anena hṛdayena setsyanti jīvanmuktāḥ - etena vinā pāramārthikī siddhirna bhavatīti bhāvaḥ | yatkiṃcidbhairavetyādi tathā ye siddhāḥ sādhayanti ca ye ca setsyanti aṇimādiyogāt te'pi anenaiva yogena nahi etaddhṛdayānupraveśaṃ p. 250) vinā vyāvahārikyapi siddhiḥ yato - bhairave viśvātmani tantre kriyākalāpe yat kiṃcit siddhijātaṃ tadata eva evameṣa parameśvara eva hṛdayātmā evaṃrūpatayā śaktitritayavṛṃhitasatatodayamānasaṃhriyamāṇānantasaṃvidaikyaśālī parikalpitaḥ san adṛṣṭasaṃdarśanamevamakhyātirūpamaṇḍaṃ māyāmalam aṇḍaṃ ca bhāvānāṃ bhedākhyaṃ sāraṃ lumpati evamadṛṣṭam etaddhṛdayamaṇḍalo'pi catvāryaṇḍānyeva lopaḥ saṃkocaḥ tadyogi evameṣa vidyāmāyobhayātmā parameśvara eka eva cidghanaḥ yathoktam darśanaṃ tu parā devī smaraṇaṃ ca parāparā | vikalpastvaparā devī trikaśaktimayaḥ prabhuḥ || māyāvidye ubhe tasya māyā tu caturaṇḍikā | vidyā svarūpasaṃvittiranugrahamayī śivā || iti | yadi tu yogaprādhānyaṃ tadā śrīpūrvādiśāstranirūpitaṃ pūrvameva vratādi kṛtvā asyoccāre kṛte ityādi spaṣṭameva vyākhyeyaṃ yato p. 251) dṛṣṭakāryeṣu niyatiparatantrī kriyākalāpaṃ nipatamevākṣipati yogināmapi hi nāḍīcakrakaraṇabhāvanāsaṃvedanayuktyā niyama eva || 17 || asyedānīṃ trikārthasya yaduktaṃ kulātparataraṃ trikam iti sarvottaramanuttaratvaṃ tannirūpayati adṛṣṭamaṇḍalo'pyevaṃ yaḥ kaścidvetti tattvataḥ | sa siddhibhāgbhavennityaṃ sa yogī sa ca dīkṣitaḥ || 18 || maṇḍalaṃ - devatācakram apaśyannapi - aprāptamelako'pi [atrāyamabhiprāyaḥ - ekaikā vāhadevī akleśena svārasyenaikaikasmin nijanijaviṣaye ādidevyadhiṣṭhānena melāpamāpādayatīti cendriyadevatānāṃ dvādaśānāṃ melāpa iti |] caryāniśāṭanahaṭhādinā maṇḍalāni śarīranāḍīcakrānucakrarūpāṇi yogābhyāsenāsākṣātkurvannapi triśūlābjādimaṇḍalamadṛṣṭvāpi - p. 252) nātra maṇḍalādidīkṣopayogaḥ evameva kaścit - paraśaktipātānugṛhīto vetti yaḥ etajjñānameva hi dīkṣā kānyātra dīkṣā ata eva evaṃ jānan vibhunā bhairavabhaṭṭārakeṇa dīkṣito'ta eva svayaṃ [yaduktam svayaṃgṛhītamantrāśca kliśyante cālpabuddhayaḥ | lipisthitastu yo mantro nirvīryaḥ so'tra kalpitaḥ || saṃketabalato nāsya pustakātprathate mahaḥ | iti | tathā pustakādhītavidyā ye dīkṣāsamayavarjitāḥ | tāpasāḥ parahiṃsādivaśyā iha carantyalam | na ca tattvaṃ vidustena doṣabhāja iti sphuṭam || iti |] gṛhītamantraśca - ityetaddhṛdayātiriktamantraviṣayam nahi ayaṃ mantro - hṛdayamayatvāt mantramaheśatanmaheśarūpottīrṇatvāt asya pustakeṣvalekhyamevedaṃ hṛdayamiti paraśaktipātānugrahādeva etallābhastattvata iti nirṇītam | tathā yaḥ kaściditi - jātivratacaryādinairapekṣyamatra vedanameva p. 253) hi pradhānam sa siddhibhāk yogī - yogamekatvamicchanti iti yato - jñānadānamāyākṣapaṇalakṣaṇā ca tasyaiva dīkṣā [yathoktam dadāti jñānasadbhāvaṃ kṣipayatyakhilaṃ malam | dānakṣapaṇadharmatvāddīkṣeti hi prakīrtitā || iti |] cakāro'vadhāraṇe tataśca sarvato mantavyaḥ tadāha - sa eva siddhibhāgyogī sa eva dīkṣitaḥ nityamiti || 18 || anena jñātamātreṇa jñāyate sarvaśaktibhiḥ | sarvābhiḥ devatābhiḥ sarvaśaktibhiśca sarvajñairasau jñāyate etajjānanneva tairapi yatkiṃcit jñāyate tadanena jñātamātreṇa jñāyate iti prāgvat | sarvābhiḥ śaktibhiriti karaṇe tṛtīyā || p. 254) tathā śākinīkulasāmānyo bhavedyogaṃ vināpi hi || 19 || anena jñātamātreṇa yogamābhyāsikaṃ māyīyadehapātāvāptatadaikyarūpaṃ ca vināpi śākinīkulasya - viśeṣaspandātmanaḥ sāmānyaspandarūpo'kularūpaḥ śakticakreśvaro bhavediti || 19 || kiṃ ca avidhijño vidhānajño jāyate yajanaṃ prati || 20 || vidhiḥ - kriyā jñānaṃ tadyasya dvayaṃ nāsti sa paśuḥ yathoktaṃ kiraṇāyām paśurnityo hyamūrto'jño niṣkriyo nirguṇaḥ prabhuḥ | vyāpī māyodarāntaḥstho bhogopāyavicintakaḥ || iti sa paśurapi anena jñātamātreṇa vidhānaṃ jñā ca yasya sa - kartā jñātā ca viṣayasaṃgatakaraṇaṃ p. 255) prati jāyate yajanaṃ ca asyāpūrṇamapi pūrṇaṃ bhavatīti - sarvamayatvāt hṛdayasya || 20 || tathāhi kālāgnimāditaḥ kṛtvā māyāntaṃ brahmadehagam | śivo viśvādyanantāntaḥ paraṃ śaktitrayaṃ matam || 21 || kālāgnerdharātattvādibhuvanāt māyātattvaṃ yāvat brahmanaḥ sakārasya dehe viśvabhuvanāt vidyātattvāderārabhya yāvat śivo'nāśritaśaktirūpaḥ anantasya - akārasya antaḥ paraṃ visargātmakaṃ śaktitrayaṃ tacca param uktaṃ ca sārgeṇa ityādi || 21 || tadantarvarti yatkiṃcitśuddhamārge vyavasthitam | aṇurviśuddhamacirādaiśvaraṃ jñānamaśnute || 22 || p. 256) yat kiṃcidvastu vyavasthitaṃ [vicitrāvasthā saṃjātāsyeti vyavasthitaṃ tārakāditvāditac |] vicitrāvasthaṃ tat hṛdayabījāntarvarti śuddhaṃ bhavet tadeva caiśvaraṃ jñānam aṇuḥ - aṇyate prāṇiti aṇati nadati parimitoccārāt mūrdhanyo bhagavatprabhāvādacirādeva prāpnoti [nadanarūpatayā mūrdhanyo bhavan aiśvaraṃ jñānamacirāt prāpnoti na tu śuddhabodhātmakatve'pi yeṣāṃ nottamakartṛtā | nirmitāḥ svātmano bhinnā bhartrā te kartṛrtātyayāt || ityādinītyā viśuddhabodhātmakatvameva yathā ca śrīspandasūtreṣu tadā tasminmahāvyomni pralīnaśaśibhāskare | sauṣuptapadavanmūḍhaḥ prabuddhaḥ syādanāvṛtaḥ || iti | ayameva ca brahmajñānaśivajñānayoranyonyaṃ bhedaḥ tathāhi - māyottīrṇatāyāṃ hi tatraikatra brahmāptiraparatra ca vijñānākalāvastheti sūkṣmabodhatāṃ vivecyo'nnedṛśaḥ kramaḥ aparābodhe'pi na kaściddoṣa iti |] || 22 || p. 257) katham taccodakaḥ [ayamatrābhiprāyaḥ - tasyaiśvaryasya codako gurureva śivo jñeyaḥ viśuddhasvarūpatāyāṃ labdhāyāṃ svātantryalakṣaṇamaiśvaryaṃ yadyapi ayatnasiddhameva tathāpi tatra dvayī gatiḥ - niyatirāgataḥ yathoktam vaiṣṇavādyāḥ samastāste vidyārāgeṇa rañjitāḥ | na vidasti paraṃ tattvam * * * * * * * * (?) || iti tadarthameva coktaṃ taccodaka iti tathoktam mantratvameti saṃbodhādananteśena kalpitāt | iti tadarthameva cātra taccodaka iti tena na kevalaṃ jñānameva svavimarśalakṣaṇaṃ svabhāvaheturityukterbhāvanāprādhānyaṃ śaivaśāstreṣu kathyate tata eṣa coktaṃ svataḥ śāstrato guruta iti samyak jñānam iti |] śivo jñeyaḥ sarvago nirmalaḥ svacchastṛptaḥ svāyatanaḥ śuciḥ || 23 || yaḥ - taccodako guruḥ sa śiva eva jñeyaḥ śiva eva taccodakaḥ sa cājñeyau jñātaiva svāyatanaḥ - svān ayān vijñānarūpān bhāvāṃstanotīti | sarvaṃ caitadvistarato nirṇītameva || 23 || p. 258) evaṃ vistaraśo'bhidhāya tātparyeṇa nigamayati [nigamayatīti - pratijñāhetūdāharaṇopanayanigamanāni parapratipattaye pañcāvayavāstarkasya iti tatrāvayavacatuṣkasiddhārthagarbhīkāreṇa sādhyopasaṃharaṇaṃ nigamanaṃ tena - siddhamarthaṃ sādhayati nigamayatītyarthaḥ |] yathā nyagrodhabījasthaḥ śaktirūpo mahādrumaḥ | tathā hṛdayabījasthaṃ jagadetaccarācaram || 24 || evaṃ yo vetti tattvena tasya nirvāṇagāminī | dīkṣā bhavatyasaṃdigdhā tilājyāhutivarjitā || 25 || iha asat [yathā śivadṛṣṭau śaśaśṛṅgādikenāpi vibhorasti samanvayaḥ | iti | tathā alpātiryadi na khyāti khyātirevāvaśiṣyate | khyātiścetsnyāti rūpatvātsnyātirevāvaśiṣyate || tathā kaḥ sadbhāvaviśeṣaḥ kusumādbhavati gaganakusumasya | yatsphuraṇānuprāṇo lokaḥ sphuraṇaṃ ca sarvasāmānyam || iti | tathā viśvonmeṣadaśāyāṃ daiśikanāthasya yāvānprasaraḥ | kalilāvasthāyāṃ viśvanimeṣe'pi tāvānbhavati || iti mayūrāṇḍarasanyāyo'nna sphuṭaṃ siddha iti bodhyam |] tāvanna kiṃcit - ityuktaṃ viśvaṃ p. 259) ca viśvātmakamiti tataśca yathā vaṭabīje tatsamucitenaiva vapuṣā aṅkuraviṭapapatraphalāni tiṣṭhanti evaṃ viśvamidaṃ hṛdayāntaḥ evaṃ parijñānameva asaṃdigdhā nirvāṇadīkṣā yathoktam iyamevāmṛtaprāptirayamevātmano grahaḥ | iyaṃ nirvāṇadīkṣā ca śivasadbhāvadāyinī || iti | anyā api dīkṣā bhogān vitareyurapi etatparijñānameva tu tattvato dīkṣeti tata evātra sarvottaratvaṃ - kulaśāstrebhyo'pi ādhikyāt yathāhi tulāṅkeṣu ūrdhvamūrdhvaṃ parimite'pi unnatyavanatiyoge'nantamantaraṃ parimāṇasya bhavati p. 260) evamūrdhvordhvatattveṣu deśakālabhogasaṃvedanānām anantamevāntaramitti evamevādhikībhavet ṣaṭtriṃśato'pi adhikaṃ bhavediti yataśca saṃvedanameva dīkṣā tata eva uktametatsaṃvidanupraviṣṭo vīro vā yoginī vā nijaparasattāsatatoditā māyīyabāhyāntaḥkaraṇaraśmidevatādvādaśakacakreśvaraparabhairavabhaṭṭāra- kātmakanirṇītatattvāhaṃrūpānugṛhītena kṛtadīkṣādāviti evamanuttarapadamuttararūpāparityāgenaiva yathā bhavati tathā vyāsasamāsābhyāṃ bhūyasā nirṇītam adhunā tu idaṃ vaktavyamucyate tāvatsarvaśāstreṣu manuṣyadehamāsthāya cchannāste parameśvarāḥ | nirvīryamapi ye hārdaṃ trikārthaṃ samupāsate || iti tatkathamasyopāsā tathāpi cānuttarasattayātrāpi bhāvyam anuttarattvādeva sā ca katham (?) ityākāṅkṣāṃ nirṇinīṣurgranthāntaramavatārayati mūrdhni vaktre ca hṛdaye guhye mūrtau tathaiva ca | nyāsaṃ kṛtvā śikhāṃ baddhvā saptaviṃśatimantritām || 26 || p. 261) ekaikaṃ tu diśāṃ bandhaṃ daśānāmapi yojayet | tālatrayaṃ purā dattvā saśabdaṃ vighnaśāntaye || 27 || śikhāsaṃkhyābhijaptena toyenābhyukṣayettataḥ | puṣpādikaṃ kramātsarvaṃ liṅge vā sthaṇḍile'tha vā || 28 || caturdaśābhijaptena puṣpeṇāsanakalpanā | tatra sṛṣṭiṃ yajedvīraḥ punarevāsanaṃ tataḥ || 29 || sṛṣṭiṃ tu saṃpuṭīkṛtya paścādyajanamārabhet | sarvatattvasusaṃpūrṇāṃ sarvābharaṇabhūṣitām || 30 || p. 262) yajeddevīṃ maheśānīṃ saptaviṃśatimantritām | tataḥ sugandhipuṣpaistu yathāśaktyā samarcayet || 31 || pūjayetparayā bhaktyā ātmānaṃ ca nivedayet | evaṃ yajanamākhyātamagnikārye'pyayaṃ vidhiḥ || 32 || mūrdhādīni bāhyatayocitarūpāṇi vastutaḥ paraṃbrahmarūpābhihitapañcātmakavyomādidharaṇyantasatattveśānādisāra- cidunmeṣecchājñānakriyārūpāṇyeva - mantraliṅgāt yathā mantrāḥ 1 īśānamūrdhne 2 tatpuruṣavaktrāya 3 aghorahṛdayāya 4 vāmadevaguhāya 5 sadyojātamūrtaye p. 263) iti tatraitatpañcakāvibhāgātmakamupakramopasaṃhārayoḥ rūpamiti dve madhye ca prollasati vibhāgatve pañcānāmekaikaśaḥ pañcātmakatā - iti pañcaviṃśatiḥ | atraiva mālinyādimantrāṇāmanupraveśaḥ | tisraśca devyaḥ pratyekamicchāditrayayogāt navātmatāṃ prāptāḥ punarapi sṛṣṭisthitisaṃhṛtivaśāt traidhamāpannā iti saptaviṃśatisaṃsmṛtahṛdbījena śikhāyā - evaṃrūpadharaṇyantaparikalpanasvātantryarūpāyāḥ paricidbuddhisparśaprāṇabrahmarandhravāharūpairupacaryamāṇāyāḥ bandhanaṃ - sarvāvibhāgasāraṃ tādātmyam mūrdhādiṣu kevaleṣvapi pratyekaṃ sarvāṇi vaktrādīni parasparaṃ viśeṣaṇāni tacca nirṇītameva sarvasarvātmakatvanirṇayenaiva diśyamānā ghaṭādyā eva diśaḥ tāsca svāpeṣayā daśaiva bhavanti tatrāpi etadeva bandhanam - ātmasākṣātkārātmakam etacca tālatrayeṇa tālā pratiṣṭhāviśrāntiḥ tatra sakārādi hṛdayameva tacca p. 264) saśabdaṃ madhyamāntaṃ śabdanaṃ hi śabdaḥ tacca madhyamaiva - vaikharyāḥ taccheṣātmakatvāt - ityuktaṃ bahuśaḥ | eṣā ca vighnānām - abhedātmani akhaṇḍite paramātmani khaṇḍanātmakasaṃkocasārabhedakallolakalaṅkānāṃ śāntiḥ - abhedabhairavārṇavatādātmyameva yadāhuḥ śrīsomānandapādāḥ asmadrūpasamāviṣṭaḥ svātmanātmanivāraṇe | śivaḥ karotu parayā namaḥ śaktyā tatātmane || iti | evameva saptaviṃśatijaptaṃ toyamityarghapātravidhiḥ toyamatra sarvameva hṛdayadravātma - aniyantritatvāt asaṃkocadānācca puṣpaṃ vyākhyātam liṅgaṃ ca * * * * * * * * (?) yatra līnaṃ carācaram | ityetadapi nirṇīameva viśvātmani tattve āsi-kriyāyāmadhikaraṇasya kartuśca āsanasya svātantryāt kalpyamānasya svātantryeṇa kalpyamānatvaṃ p. 265) caturdaśena aukāreṇa - tasyaiva triśūlarūpatvāt ityuktameva | sṛṣṭiḥ - ādikṣāntatādātmyamayaṃ hṛdayaṃ śaktirguhyamiti vīratvam ata eva āsanamapi sarvaṃ tatraiva - ādhārādheyayoḥ parasparaikarūpatvāt yathoktam sarvabhūtasthamātmānam * * * * * * * * (?) | ityādi - saṃpuṭīkaraṇasṛṣṭerādikṣāntāyāḥ pratyekaṃ srvaśaśca hṛdayabījena paratattva evollāsāt saṃhārācca na cānavasthetyuktameva sṛṣṭeśca saṃpuṭīkaraṇamubhayasaṃghaṭṭakṣobhānandarūpaṃ tadutthadravyopayogo'pi ktvā atra śabdapratītipaurvāparyamātre sarvatattvaiḥ suṣṭhu abhedena samyaganapāyitayā pūrṇatvaṃ sarvatra ca paramāṇāvapi yadā samantāt bharaṇaṃ - sarvātmīkaraṇaṃ sarvairvā ghaṭasukhatiryaṅnaraviriñciviṣṇurudramantrasadāśivādipramātṛrūpaiḥ avayavamānairahamekarasasāvayavitvaṃ nirṇītameva ata eva viśiṣṭākṛtyāyudhādidhyānamatra noktam - tasya nirmeyatvāt ārurukṣuretāvattrikārthābhilāṣukaśca p. 266) kathamārohatu (?) iti cet - kasyāyamarthibhāvo mā tarhi ārukṣat siddhātantrādividhimeva tadāśayenaiva nirūpitataddhyānādisaṃkocamālambatām asaṃkocitānuttarapade hi anadhikṛta eva eṣa eva sadodito yogaḥ gandhapuṣpādi nirṇītam yathā-śabdaḥ sahārthe tṛtīyā ca tatraivoktā parayaiva hṛdayarūpayā pūjayet kathaṃ (?) bhaktyā - tādātmyānupraveśaprahvatātmanā bhaktyā svayaṃ-kḷptena pūjyapūjakavibhāgena pūjyo hi svayaṃ sṛjyate sa paraṃ svatantracinmayatāparamārtha eva - anuttarasvātantryabalāt na ghaṭādiriva jaḍa iti viśeṣo'tra taduktaṃ śrīpratyabhijñāyām svātantryāmuktamātmānaṃ svātantryādadvayātmanaḥ | prabhurīśādisaṃkalpairnirmāya vyavahārayet [uttarasyāpyanuttaramityasya vyākhyāne prāgevoktametat |] || iti | bhaktyā ca lakṣaṇayā pūjanena paraṃ tattvaṃ lakṣyate - sarvakriyāsvevaṃrūpatāpratyabhijñānamupāyatvāt lipyakṣarasyeva māyīyavarṇavyutpattau tasyāpi ca varṇavīryānupraveśa ivātmānaṃ nivedayet - p. 267) anyasya nivedyasyābhāvāt evaṃ ca ātmānameva niḥśeṣeṇa niruttarapadaṃ vedayet - anuttarasattānusāreṇa atra saṃbhāvanāyāṃ liṅ - satatamevaṃmayatvenaivāvasthiteḥ iti hi uktam upāsānusāreṇa tu niyogādāvapi | evam ā - samantāt sarvatra sadā yat khyātaṃ pāramārthikaśuddhaśivasvarūpaprathātmikā khyātiḥ tadeva yajanaṃ parabhairavasaṃviddevatāyāḥ pūjanāt tayā ca tādātmyasamyaggamanarūpatākaraṇāt sarvatra ca parimitātmīyātmarūpasvatvanivṛttyā paripūrṇacidghanaśivaśaktyātmakātmīyarūpaparasvatvāpādanātmakāt dānācca etadeva agnikāryaṃ - sarvavāsanābījānāṃ sarvapadārthendhanagrāsalāmpaṭyajājvalyamāne śivasaṃghaṭṭakṣobhakṣubhitaparaśaktyaraṇisatatasamuditaparabhairavamahāmahasi sarvābhiṣvaṅgarūpamahāsnehājyaprājyapratāpe havanāt antardāhāt ayameva agnikārye vidhirdīkṣāparyanto'pi nānyaḥ pṛthak kaścit - iti tātparyam | p. 268) svasvarūpaparijñānaṃ mantro'yaṃ pāramārthikaḥ | dīkṣeyameṣa yogaśca kriyāyāmapyanuttaraḥ || ata va prāgevoktam [atra dehalīdīpanyāyena naśabdo yojanīyastena na guṇamāvahati na vā khaṇḍanāmāvahatītyarthaḥ |] - yathanyatra mantropāsādikriyottareṇa jñānagranthenottīryate naivamiheti yaduktam uttarasyāpyanuttaram iti sūtre tadevaitadantena granthena nirvyūḍhaṃ - hṛdayasyaiva yāgadīkṣākriyārūpatvāt [dvandvānte śrūyamāṇaḥ śabdaḥ pratyekamabhisaṃbadhyate iti rūpatvaśabdasya pratyekamatra saṃbandhaḥ |] tasya cānuttaratvāt | śrīsomānandapādaistu sruksruvasaṃskārādi [śivaśaktirūpau hi sruksruvau parasparaunmukhyena sthāpanīyāviti bāhye'pi kramaḥ |] sarvaṃsahatvapratipādanenāpi akhaṇḍitatvābhiprāyeṇa nirūpitam evamādau aṅgahṛdbhedadhūlibhedādyapi [cūrṇikādibhedo nyāsarūpaḥ |] tadrūpaṃ yujyate na kiṃcidatra nāpyupapadyate nāpyasti nāpyadharaśāstrapātitvena tadupajīvakatvam iti nirṇītaprāyameva || p. 269) kimevamupāsāyāṃ bhavati (?) ityavatarati kṛtapūjāvidhiḥ samyaksmaranbījaṃ prasiddhyati | evamanavarataṃ vyavahāreṣvapi bījaṃ smaranneva - smaraṇādeva kṛtapūjāvidhiḥ prakarṣeṇānyakulaśāstrādiśaivavaiṣṇavāntaśāstrātirekeṇaiva bhagavadbhairavabhaṭṭārakarūpasamāviṣṭaḥ nijaparasaṃviccamatkāravaśanirmitabhāvakrīḍāḍambaro jīvanmukta eva prathamoktanayena bhavati ityanubhava evāyamāvartate na tvanyat kiṃciditi smaraṇam uktam | śrīmataśāstreṣvevameva upāsakastvananupraviṣṭavīryasattāsārahṛdayo'pi kramapūjāmāhātmyāt bījaṃ samyak smaran prāptahṛdayākhyatattvamantravīryaḥ prakarṣeṇa siddhyati - kramapūjāmāhātmyādeva tāratamyātiśayāt svayaṃ vā prasannagurubhaṭṭārakavadanakamalādvā p. 270) mantravīryaṃ hṛdayātmakamāsādayati jīvanmuktaśca bhavatīti yāvat | atra dvāraparivāragurupūjanaṃ guṇaṃ khaṇḍanāṃ [saṃkocyāntarmukhīkṛtya vikāsya bahirmukhīkṛtya hṛṣyati svātmanyānandātiśayamanubhavati tathaivobhayasya bhairavasya bhairavyāśca mahānandaṃ visargabhuvamityarthaḥ | etadeva hi nāmāsya parasya prakāśasyānanyasādhāraṇaṃ rūpaṃ tat sadaiva sṛṣṭisaṃhārakāritvamiti anyathā hi asya jaḍebhyo vailakṣaṇyaṃ na syāditi |] vā na vahati tata eva bhaṭṭapādaiḥ nyarūpi | atra tu kulaparvāṇi [pūraṇādvidheḥ parva tacca ṣoḍhā - sāmānyaṃ sāmānyasāmānyaṃ sāmānyaviśeṣo viśeṣasāmānyaṃ viśeṣo viśeṣaviśeṣa iti etaccānyatra vistarato nirūpitam | tadvidhiḥ yathādṛṣṭamaṇḍalo'pi parvadināni pūjayan varṣādeva putrakoktaṃ phalameti vinā saṃdhyānuṣṭhānādibhiriti tathā pavitrakavidhiḥ vidhipūrvakaḥ parameśvarājñāpūrakaśca yathoktam vinā pavitrakeṇa sarvaṃ niṣphalamiti tatra kālaparicchedo'nyatrānveṣyaḥ tadvidhiryathā suvarṇamuktāratnaviracitāt prabhṛti paṭṭasūtrakārpāsakuśāntamapi kuryāt tacca tattvasaṃkhyāgranthikaṃ sati vibhave māsi māsi pavitrakam athavā caturṣu māseṣu sakṛdvā tadakaraṇe prāyaścittaṃ japet jñānyapi saṃbhavadvitto'pyakaraṇe pratyavaiti jñānanindāpattiśca |] pavitraṃ ceti samyaktvaṃ pūjāvidheḥ yatrāntarakhilaṃ bhāti yacca sarvatra bhāsate | sphurattaiva hi sā hyekā hṛdayaṃ paramaṃ budhāḥ || p. 271) rāsabhī vaḍavā vāpi svaṃ jagajjanmadhāma yat | samakālaṃ vikāsyaiva saṃkocya [vīryalakṣaṇam |] hṛdi hṛṣyati || tathobhayamahānandasauṣumnahṛdayānnare | spandamānamupāsīta hṛdayaṃ sṛṣṭilakṣaṇam || dhyāyansmaranpravimṛśankurvanvā yatra kutracit | viśrāntimeti yasmāṃcca prollaseddhṛdayaṃ tu tat [uktaṃ ca ekīkṛtamahāmūlaśūlavaisargike hṛdi | parasminneti viśrāntiṃ sarvāpūraṇayogataḥ || atha tatpūrṇavṛttyaiva viśvāveśamayaṃ sthitam | prakāśasyātmaviśrāntāvahamityeva dṛśyatām || anuttaravimarśe prāgvyāpārādivivarjite | cidvimarśaḥ parāhaṃkṛt prathamollāsini sphuret || iti |] || tadekameva yatraitajjñānaṃ vaikalpitaṃ param | tattvāni bhuvanābhogāḥ śivādipaśumātaraḥ || svaṃ svaṃ vicitraṃ vindantaḥ svarūpaṃ pāramārthikam | citrīkurvantyeva yānti tāṃ citrāṃ saṃvidaṃ parām || p. 272) daśādravyakriyāsthānajñānādiṣvapi sarvaśaḥ | aśaṅkayaiva saṃkrāmaḥ pūjāsya satatoditā || kramapūjanamātraṃ ca kulaparvapavitrakaiḥ | sahātra pūjane proktaṃ samyaktvaṃ trikaśāsane || yathoktam dravāṇāmiva śārīraṃ [padamiti vyākaraṇam | vākyaṃ mīmāṃsā | pramāṇaṃ tarkaḥ |] varṇānāṃ sṛṣṭibījakam | śāsanānāṃ trikaṃ śāstraṃ mokṣāṇāṃ bhairavī sthitiḥ || upāsāyāḥ samāpattirvratānāṃ vīravṛttitā | tathaiva parvamadhye tu kulaparvāṇi śāsane || sarveṣāṃ cāpi yāgānāṃ pūraṇāya pavitrakam | pavitrakaṃ na kurvanti catustridviḥsakṛttu ye || kulaparva na jānanti teṣāṃ vīryaṃ na rohati | phura-i phuraṇama alaha kā-abbaha para deu sohi ausa magāha savya kāla nīsaṃkasa-ū sahajā jāṇu pūjasa pajja i i u u ha || evamanuttarasvarūpaṃ vistarato nirṇītaṃ - yatra bhāvanādyanavakāśaḥ prasaṃkhyānamātrameva dṛḍhacamatkāralakṣaṇahṛdayaṅgamatātmakapratipattidārḍhyaparyantaṃ yatropāyadhaureyadhārādharāṇi dhatte siddhiprepsuṣu tu yogo vaktavyaḥ - svātantryānīyamānāsvapi dṛṣṭayogasiddhiṣu laukikaprasiddhiniyatyuttaratve'pi pārameśavyavasthārūpaniyatyanatikramāt yaduktaṃ śivadṛṣṭau tathāpi citrakarmārthamupāyo vācya ādarāt | iti tatrāpi cānuttararūpasya nāsti khaṇḍanā kācit - dṛṣṭasiddhīpsāyatnasyeva tadāptitatphalaviśrāntyāderapi paraikamayatvāt kintu jīvanmuktāpekṣayā mandaśaktipāto'sāvucyeta apūrṇaprāyatvāt || taṃ yogamārgaṃ nirūpayituṃ granthaśeṣo'vatarati ādyantarahitaṃ bījaṃ vikasattithimadhyagam | hṛtpadmāntargataṃ dhyāyetsomāṃśaṃ nityamabhyasyet || 33 || p. 274) etadeva hṛdayaṃbījaṃ dīpakābhāvāt gamāgamaśūnyatvāt satatoditatvācca anādyantaṃ tadeva vikasat paripūrṇatvaṃ yātaṃ tithīnāṃ madhyagaṃ - hṛdayatvāt tadeva saṃkocavikāsadharmopacaritapadmabhāve kande guhye hṛdaiva dhyāyet kiṃ ca asya dhyānamāha somāṃśaṃ ṣoḍaśakalātmakaṃ somarūpam abhitaḥ samantādasyet kṣipet - paripūrṇacandrasyāsya hṛtkarṇikāniveśikalayā svasvadvādaśāntagapuṣpādyudayasthānāt āhṛtāmṛtasparśaḥ prodyannādānusāracumbikālakṣaṇakākacañcupuṭamudrāmudritaḥ punastadapasṛtaśiśirāmṛtarasāsvādavikasvarahārdasomaprasarannādanirmathita- sudhāpānapūritacandramāḥ punaḥ sūryakalodayamayānackasakāramātraviśrānto romāñcastobhotpatanarvāṣpakampastambhādyanugṛhītadeho'bhyāsaṃ kuryāditi bhaṭṭadhaneśvaraśarmā | ādyantarahitaṃ sakāramātraṃ ṣoḍaśākārāditithisahitaṃ kalāgrāsakrameṇa hṛdaye'ntarnikṣipet nālikājalākarṣaṇavat calanakampanaspandanasamāviṣṭamūlādhāratrikoṇabhadrakandahṛnmukhamudrāsu p. 275) yugapadeva vilaṃmbitamadhyadrutataratadatiśayādidhārāprāptivaśagalitasūryasomaka- lājālagrāse ādyantarahitaṃ kṛtvā ādyantābhyāmetadbījamātṛkāpekṣayā aukārasakārābhyāṃ rahitaṃ viśleṣaṇayuktilabdhavīryaparicayaṃ dhruvaṃ visargātmakaṃ vikasatāṃ pañcadaśānāṃ tithīnāṃ yanmadhyaṃ tithirahitameva grastakālaṃ ṣoḍaśaṃ tato'pi gacchati yat saptadaśī kalā ityuktam somasya ṣoḍaśātmakam āmṛtamaṃśaṃ hṛtkamale dhyāyet tadeva nityamabhyasyedityasmadguravaḥ tathāhi - sahomayā bhagavatyā saṃghaṭṭātmakasamāpattikṣobheṇa tattvanirmathanātmanā vartate iti somo bhaṭṭārakaḥ tasya samagrabhāvāvayavinaḥ paripūrṇāhamātmanoṃ'śo nīlasukhādiḥ tadevamabhyasyati svasvarūpāvartanasṛṣṭisaṃhārāvartacakrākṣamālikayā punaḥ punarāvartayatīti yat satyaṃ bhāvyate sa eva eṣa satatodito hṛdayajapaḥ saṃbhāvanāyāṃ liṅ | p. 276) anye tu hṛtsthānāt dvādaśāntaṃ yaścāraḥ ṣaṭtriṃśadaṅgulaḥ tatra sūryarūpatayollāsya bahirardhatuṭimātraṃ viśramya avināśyamṛtākhyavisargarūpasomakalodaye sapādāṅguladvitayamātrāyāṃ tuṭau tuṭau pratyekaṃ candrakalāparipūraṇe pañcadaśyāṃ tuṭau pūrṇāyāṃ hṛtpadme pūrṇaśca bhavati ardhatuṭimātraṃ ca tatrāpi viśrāntiḥ evaṃ ṣoḍaśatuṭyātmā ṣaṭtriṃśadaṅgulaścāro bhavati ityavasthāyāmādyantarahitam anastamitatvāt vikasatsu dvitīyādiṣu antargataṃ somāṃśaṃ visargarūpaṃ hṛtpadmamadhye viśliṣya saptadaśātmakaṃ pariśīlanena dhyāyan kalāgrāsābhyāsaṃ kuryāt ityādi samādiśan sarvaṃ caitat yuktameva mantavyam | atra cāvṛttyānantaṃ vyākhyānaṃ sūtratvādupapannameva yata uktam anantārthasūtraṇātsūtram iti triṃśikā cānuttarasūtram iti guravaḥ | evaṃ pūrveṣvapi ślokasūtreṣu || 33 || p. 277) kim itthamabhyāse sati bhavati (?) ityāha yānyānkāmayate kāmāṃstāṃstāñchīghramavāpnuyāt | asmātpratyakṣatāmeti sarvajñatvaṃ na saṃśayaḥ || 34 || evamabhyāsāt yadyatkāmayate tattadacirādeva tathāvidhasarvamayahṛdayavīryasamucchalitecchāprasarāvaṣṭambhaviśeṣabalodyoga- saṃrambhasotsāhaḥ punaḥ punaḥ tatsthitirūḍhirūpābhyāsāt prāpnoti kiṃ bahunā sarvajñatvaṃ - parabhairavātmakatvamanenaiva dehena iti sarvamuktvopasaṃhriyate paryante hi prasarasyopasaṃhāre viśrāntirūpākulasattāsādane bhairavatā - ityuktamasakṛt || 34 || so'yamupasaṃhāragranthaḥ evaṃ mantraphalāvāptirityetadrudrayāmalam | etadabhyāsataḥ siddhiḥ sarvajñatvamavāpyate || 35 || p. 278) mantrāṇāṃ śāstrāntarīyāṇāṃ varṇānāṃ ca phalamevamavāpyate nānyatheti samāptau rudrasya rudrāṃyāśca yadyāmalaṃ - saṃghaṭṭaḥ nirvibhāgapraśnottararūpasvarūpāmarśanaprasarāt ārabhya yāvadbahiranantāparigaṇanīyasṛṣṭisaṃhāraśatabhāsanaṃ yatrāntaḥ tadetadakulopasaṃhṛtameva - iti prasaṃkhyānanigamanam | etadabhyāsātsarvajñatvam iti yogaphalanigamanam | satatoditaṃ hi etatsarvasya iti śivam || itthaṃ prapannajanatoddharaṇapravṛttaśrīmanmaheśvarapadāmbujacañcurīkaḥ | vṛttiṃ vyadhāttrikarahasyavimarśagarbhāṃ kāśmīrikāccukhalakādadhigamya janma || 1 || etāvadetaditi kastulayetprasahya śrīśāṃbhavaṃ gatamanargalitāśca vācaḥ | etattu tāvadakhilātmani bhāti yanme bhātaṃ tato'tra sudhiyo na parāṅmukhāḥ syuḥ || 2 || p. 279) ajñasya saṃśayaviparyayabhāgino vā jñāna. prakamparahitaṃ prakaroti samyak | rūḍhasya niścayavato hṛdayapratiṣṭhāṃ saṃvādinīṃ prakurute kṛtirīdṛśīyam || 3 || etāvadartharasasaṃkalanādhirūḍhadhārādhirūḍhahṛdayo vimṛśedato'pi | yadyuttaraṃ tadapi naiva saheta nedaṃ sopānametadamalaṃ padamārurukṣoḥ || 4 || kaśmīreṣu yaśaskarasya nṛpaterāsīdamātyāgraṇīḥ śrīmānvallabha ityudāhṛtatanuryaḥ prāgryajanmā dvijaḥ | tasya svāṅgabhavaḥ prasiddhipadavīpātraṃ samagrairguṇaiḥ śrīśauriḥ śiśucandracūḍacaraṇadhyānaikaratnākaraḥ || 5 || śīlasyāyatanaṃ parasya yaśaso jṛmbhāspadaṃ narmabhūrvātsalyasya samagralokakaruṇādharmasya janmasthitiḥ | śrīmadvatsalikābhidhā sahacarī tasyaiva bhaktyullasatprodriktāntaravṛtti śaṃkaranutau yasyā mano jṛmbhate || 6 || tasyaivātmabhavo vibhāvitajagatsargasthitiḥ śaṃkaradhyānārcāparicintanaikarasikaḥ karṇābhidhāno dvijaḥ | yo bālye'pyatha yauvane'pi viṣayāsaktiṃ vihāya sthirāmenāmāśrayate vimarśapadavīṃ saṃsāranirmūlinīm || 7 || p. 280) bhrātā mamaiva śivaśāsanarūḍhacittaḥ prepsuḥ parātmani manorathaguptanāmā | yaḥ śāstratantramakhilaṃ pravivektukāmaḥ prāptuṃ paraṃ śivapadaṃ bhavabhedanāya || 8 || śivaśāstraikarasikaḥ padavākyapramāṇavit [1] | rāmadevābhidhānaśca bhūṣitottamajanmakaḥ || 9 || etatpriyahitakaraṇaprarūḍhahṛdayena yanmayā racitam | mārgapradarśanaṃ tat sarvasya śivāptaye bhūyāt || 10 || antarvdyāmatriguptābhidhānaḥ prāpyotpattiṃ prāviśatprāgryajanmā | śrīkāśmīrāṃścandracūḍāvatārairniḥsaṃkhyākaiḥ pāvitopāntabhāgān || 11 || tasyānvavāye mahati prasūtādvarāhaguptātpratilabdhajanmā | saṃsāravṛttāntaparāṅmukho yaḥ śivaikacittaścukhalābhidhānaḥ || 12 || p. 281) tasmādvivecitasamastapadārthajātāllabdhvāpi dehapadavīṃ parameśapūtām | prāptābhayo'bhinavaguptapadābhidhānaḥ prāveśayaśtrikasatattvamidaṃ nigūḍham || 13 || ye tāvatpravivekavandhyahṛdayāstebhyaḥ praṇāmo varaḥ ke'pyanye praviviñcate na ca gatāḥ pāraṃ dhhigetāñjaḍān | yastvanyaḥ pravimarśasārapadavīsaṃbhāvanāsusthito lakṣaiko'pi sa kaścideva saphalīkurvīta yatnaṃ mama || 14 || svātmānaṃ pravivektumapyalasatāṃ ye bibhrati prārthanā tānpratyātmakadarthanānna parataḥ kiṃcitphalaṃ soṣyate | viśvasyāsya viviktaye sthiradhiyo ye saṃrabhante punaḥ tānabhyarthayituṃ mayaiṣa vihito mūrdhnā praṇāmādaraḥ || 15 || bhrāmyanto bhrāmayanti mandadhiṣaṇāste jantucakraṃ jaḍaṃ svātmīkṛtya guṇābhidhānavaśato baddhvā dṛḍhaṃ bandhanaiḥ | dṛṣṭvetthaṃ gurubhāravāhavidhaye yātānuyātānpaśūn tatpāśapravikartanāya ghaṭitaṃ jñānatriśūlaṃ mayā || 16 || bahubhirapi so'hameva bhramitastattvopadeśakaṃmanyaiḥ | tattvamiti varṇayugamapi yeṣāṃ rasanā na pasparśa || 17 || parameśvaraḥ prapannaproddharaṇakṛpāprayuktaguruhṛdayaḥ | śrīmāndevaḥ śaṃbhurmāmiyati niyuktavāṃstattve || 18 || p. 282) tattattvanirmalasthitivibhāgihṛdaye svayaṃ praviṣṭamiva | śrīsomānandamataṃ vimṛśya mayā nibaddhamidam || 19 || haṃho hṛccakracārapraviracanalasannirbharānandapūrṇā devyo'smatpāśakoṭipravighaṭanapaṭujñānaśūlordhvadhārāḥ | cetovākkāyametadvigatabhavabhayotpatti yuṣmāsu samyak protaṃ yattena mahyaṃ vrajata kila hṛdi drākprasādaṃ prasahya || 20 || vyākhyādikarmaparipāṭipade niyukto yuṣmābhirasmi gurubhāvamanupraviśya | vākcittacāpalamidaṃ mama tena devyastaccakracārucaturasthitayaḥ kṣamadhvam || 21 || samāptamidaṃ parātriṃśikātattvavivaraṇam || śatairekonaviṃśatyā triṃśikeyaṃ vivecitā | sarveṣu trikaśāstreṣu granthīrnirdalayiṣyati || iti śrīparātriṃśikā samāptā vivṛtiścātra tatra bhavat - śrīmanmahāmāheśvarācāryavarya-śrīrmadabhinavaguptācāryaviracitā p. 283) sadvidyānāṃ saṃśraye granthavidvadvavyūhe hrāsaṃ kālavṛttyopayati | tattatsaddharmoddidhīrṣaikatānasatprekṣaujaḥśālinā karmavṛttyai || 1 || śrīmatkaśmīrādhirājena mukhyairdharmodyuktairmantribhiḥ svairvivecya | pratyaṣṭhāpi jñānavijñānagarbhagranthoddhṛtyai mukhyakāryālayo yaḥ || 2 || tatrājīvaṃ nirviśadbhirmukundarāmādhyakṣatvāśritaiḥ sadbhireṣaḥ | pūrtyā śuddhyā vyākhyayā saṃskṛtaḥ stāt pūrṇo granthaḥ śreyase sajjanānām || 3 || (tilakam) śrīmatsvātmaśivārpaṇaṃ bobhavītu | ########### END OF FILE #######