#################################################### MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0 Catalog number: M00084 Uniform title: spandasandoha Secondary title: spandasaṃdoha (alternate spelling title) Commentator : kṣemarāja Author : kallaṭa attributed author spandakārikā Editor : śāstrī m r Description: E-text transcribed from volume 16 of the Kashmir Series of Texts and Studies. Notes: This e-text was transcribed by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S.G. Dyczkowski. Revision 0: Nov. 29, 2005 Publisher : Research Department, Jammu and Kashmir State Publication year : 1917 Publication city : Srinagar Publication country : India #################################################### ------------- page 1 ------------- || oṃ namaḥ svātmāmṛtavapuṣe śaṃbhave || atha spandasaṃdohaḥ | śrīmanmahāmāheśvarācāryavarya - śrīkṣemarājācāryaviracitaḥ | akalitamahimā yaḥ kṣmādisādāśivāntaṃ kalayati hṛdi viśvaṃ citrasaṃyojanābhiḥ | prathayati ca vicitrāḥ sṛṣṭisaṃhāralīlāḥ | sa jayati śiva ekaḥ spandavānsvapratiṣṭhaḥ[1] || 1 || ___________________________________________ (1)akalita iti , na kalitaḥ kalanāviṣayīkartumaśakyaḥ svasvarūpādbahiḥ idanteyattāyāmaprakṣipto vā, mahimā viśvābhinnaparāmarśamayasvātantryaśaktyātma aiśvaryaṃ yasya | yaśca bhūmyādisadāśivaparyantaṃ bhavābhavātibhavātmakaṃ viśvaṃ, hṛdi nikhilapratiṣṭhāsthānātmacitprakāśe, citrasaṃyojanābhiḥ vividhollekhaparāmarśanaiḥ, kalayati upādānādi sāmagrīnirapekṣameva svānatiriktatve'pi atiriktatayā darpaṇe pratibimbavadavabhāsayati | yaśca vicitrā eva sṛṣṭisaṃhāralīlāḥ - ābhāsana - rakti - vimarśana - bījāvasthāpana - vilāpanātmapañcavidhakṛtyāni prakhyāpayati | sa ekaḥ nirṇītanītyā avabhāsitaviśvalīlāprapañcāntarbahiścāryapi advaitasvarūpaḥ san, svābhinnasvātantryaśaktisamavetaḥ svasvarūpaviśrāntyavasthitaḥ, samudra iva viśvakallolaprasare'pi avicalatsvasvarūpāvasthānaḥ, sarvotkṛṣṭatayā prasphurati iti || 1 || ___________________________________________ ------------- page 2 ------------- caitanyābdheḥ prasaradamṛtaṃ troṭitāyāsatantraṃ sarvasyāntaḥ sphuradapi mahāmudrayā mudritaṃ yat | pūrṇānandapradamatitarāmetadunmudrya yuktyā yo'ntarvaktraṃ rasayati jayatyeṣa vīraḥ kulendraḥ[1] || 2 || ___________________________________________ (1) prathamena parāṃ devatāṃ parāmṛśya aparāṃ devatāṃ parāmṛśati caitanyābdheriti, prakāśānandasāmarasyātmacitsvarūpasamudrasakāśāt avicchinnapravāhaparipāṭyā niḥsaraṇaśīlaṃ yat alaukikaṃ niratiśayasvātmānandamayamamṛtam unmūlitabhavakadarthanāvyūham, yacca sarvasya saptavidhapramātṛvargasya dhyānapūjādipāratantryadūṣitaniyantraṇārāhityenaiva svabhāvataḥ antarunmiṣadapi sat mahāmudrayā ajñātayā śāmbhavamudrayā nirodhāvasthāmāpāditam, tadetat amṛtaṃ niratiśayapūrṇāhantāhlādādhāyi yuktyā paramaśivaśaktipātonmiṣacchāmbhavādyupāyapariśīlanena samyak apunarantarāyāpatti yathā, tathā unmudrya svopabhogavidhitsayā prodghāṭya, yaḥ antarvaktraṃ bāhyavṛttyullāsasaṃkocapuraḥsaramantarmukhatayā yoginīhṛdayāparaparyāyaparaśaktidhāmni āsvādayati, sa eṣa vīraḥ dalitatrividhapāśabandhaḥ, kulasya karaṇeśvarīcakrasya prasarasaṃkocādhāyitvena adhīśvaratayā dedīpyamāno jayati | ___________________________________________ ------------- page 3 ------------- [1]unmīlitaṃ spandatattvaṃ mahadbhirgurubhirya[2]taḥ | tata eva tadābhoge[3] kiṃcitkautukamasti naḥ || 3 || tatra ādyameva sūtraṃ vimṛśyate, paramādvayaprakāśānandamayamaheśvarasvarūpapratyabhijñāpanāya samastaśāstrārthagarbhāṃ samucitāṃ stutimimāmupadideśa śrīmān vasuguptaguruḥ yasyonmeṣanimeṣābhyāṃ jagataḥ pralayodayau | taṃ śakticakravibhava - prabhavaṃ śaṃkaraṃ stumaḥ || 1 || śam aśeṣopadra[4]varahitaparamānandādvayacaitanyaprakāśapratya- bhijñāpanātmakam anugrahaṃ karoti yaḥ taṃ svātmaparamārthaṃ śaṃkaraṃ stumaḥ[5] - samastadehaprāṇādiparimitapramātṛpadamadhaspadīkṛtya ___________________________________________ atha ca yathā laukikamamṛtaṃ kṣīrābdhau sphuradapi antarnigūḍhatayā niyatiśaktyā niyamitamāsīt, tadapi yuktyā manthanādipariśīlanena niḥsārya sarvadaivatendra āsvādayan adhigatapūrṇānandasadbhāvādapagatajarāmaraṇādikadarthanaḥ samapādi iti || 2 || ___________________________________________ (1) rahasyātmatayā anuśiṣṭam | (2) śrīvasuguptācāryapādaiḥ | (3) taccamatkāraprakāśane | (4) upadravo bhedaprathanātmakaḥ | (5) stuma ityatra kartṛpadāpekṣāyāṃ vayamiti padaṃ bodhyam | ___________________________________________ ------------- page 4 ------------- vikalpāvikalpādirūpāsu sarvāsu daśāsu sarvotkṛṣṭatayā parāmṛśāmaḥ | bahuvacanam ātmīkṛtāśeṣānugrāhyajanābhedaprathanāya | tam iti ca asādhāraṇasvarūpapratyabhijñāpanāya ko'sau śaṃkaraḥ ? ityāha yasyonmeṣa iti | atra eke svarūpaprakāśanatadgopanābhyāṃ yatkartṛkābhyām unmeṣanimeṣābhyāṃ jagato viśvasya pralayodayau vināśasargau iti vyākhyātavantaḥ tadeke na sehire[1], tathāhi - unmeṣanimeṣau kādācitkau kādācitkajagannāśodayahetū kathaṃ nitye bhagavati syātām ? ata unmeṣanimeṣadharmakajagatkāraṇatvāt ekaiva bhagavacchaktiḥ unmeṣanimeṣaśabdābhyāṃ vyavahriyate | tathā ca yathāsaṃkhyaṃ tyaktvā yathāsaṃbhavaṃ yasya unmeṣāt jagadudayo, yannimeṣāt ca pralayaḥ iti vyācacakṣire | atrāpi ca śāstrārthopadeśadṛśā śaṃkarasvarūpābhinnasya jagato'pi kathaṃ kādācitkau vināśodayau bhavetām ? iti tulye prasaṅge, yadi ābhāsapara[2]mārthānusāreṇa tathābhāsaparamārthasya śaṃkarasvabhāvābhinnasya jagataḥ tathābhāsanamayāveva vināśodayau iṣyete[3] unmeṣanimeṣāvapi ___________________________________________ (1) kādācitkasvarūpagopanatatprakāśanātmadharmavattvāt sadā ekarūpasya bhagavato nityatāprasakteḥ | (2) tattadvividhaviśvavaicitryeṇa prathamānaṃ sarvaṃ vastuta ābhāsanamayameva, ābhāsāt bahiḥ anābhāsanarūpam avastutvāt na kiṃścit prathetetyarthaḥ | (3) paraprakāśātmamaheśvarasvātantryasvabhāvapañcakṛtyamayāveva | ___________________________________________ ------------- page 5 ------------- tathābhāsaparamārthau bhagavati kiṃ na iṣyete | kā[1]lo'pi ābhāsanasāro, na tu tadvyatiriktaḥ kaścit, iti kathamasau varākaḥ ābhāsayitari bhagavati bhedaśaṃkāspadam | eka[2]cintāprasaktasya (3 | 9) iti ca unmeṣalakṣaṇamatraiva asti | tadanusāreṇa ca nimeṣalakṣaṇamapi svarūpagopanārūpanārūpamūhyam iti yathāsaṃkhye'pi na kṣatiḥ ityapare | tadalamākhyāyikāvarṇanena | prakṛtamucyate - yasyonmeṣa iti | iha parameśvarasya mahāprakāśātmano vimalasyāpi ekaiva parāmarśaśaktiḥ kiṃciccalattābhāsarūpatayā spandaḥ iti, sphurattā iti, ūrmiḥ iti, balam iti, udyogaḥ iti, hṛdayam iti, sāram iti, mālinī iti, parā - ityādyanantasaṃjñābhiḥ āgameṣu udgho[3]ṣyate | sā ca ekāpi yugapadeva unmeṣanimeṣamayī | tathāhi - sadāśivādikṣitiparyantasya tattvagrāmasya prāksṛṣṭasya yā saṃhārāpekṣayā nimeṣabhūḥ saiva srakṣyamāṇabhedāpekṣayā unmeṣadaśā | prāksṛṣṭabhedasaṃhārarūpā ca yā nimeṣadaśā saiva cidabhedaprathāyā unmeṣabhūḥ | bhedā[4]sūtraṇa- ___________________________________________ (1) unmeṣanimeṣayoḥ paurvāparyaprāṇitaḥ kālo bhedaśaṅkākāritvena prasakto'pi ābhāsasāratāparamārthatvāt tadantarnimagna eva naiva bhettumalam | (2) ekacintāprasaktasya yataḥ syādaparodayaḥ | unmeṣaḥ sa tu vijñeyaḥ svayaṃ tamupalakṣayet || 3- 9 || (3) acalasya cidabdheḥ īṣat viśvasphurattātmanāmūrmīṇām ābhāsanāt | (4) srakṣyamāṇanīlasukhādibhedaprathanasya ityarthaḥ | ___________________________________________ ------------- page 6 ------------- rūpā ca yā unmeṣadaśā saiva cidabhedaprathāyā nimeṣabhūḥ | māyā[1]pado'pi ca nīladidṛkṣātma[2]prāgbhūmirūpā unmeṣāvasthaiva sphuritanīlapūrvapītāvabhāsanaviśrāntyātmakanimeṣarūpāṃ sarvasya svasaṃvitsiddhā | api ca iyaṃ didṛkṣābhūmiḥ nīlasya idantāvabhāsanāsūtraṇasvabhāvonmeṣarūpāpi, tadaiva tasyaiva parameśvarābhinnasvabhāvanimeṣaparamārthāpi, vastutastu māyāpade'pi nimeṣonmeṣopalakṣitasarvaśaktivilolatārūpā iyaṃ parā vimarśabhū[3]mireva sarvadā sarvasya sphurantyapi māyādaśāyāṃ na nirūḍhiṃ lambhayati saṃvidaṃ svātmani, tatrāpi madhye madhye prakaṭībhavati | yatsvarūpābhijñānāya sphuṭayiṣyati atikruddha------------- |4 (1 | 22) ityādi ___________________________________________ (1) dehaprāṇādiṣu ahantābhimananasvīkaraṇātmani | (2) didṛkṣaiva sisṛkṣā, saiva prāgbhūmiḥ icchārūpā, sa evonmeṣaḥ | (3) lolībhūtā parā sthitiḥ iti nītyā nimeṣonmeṣayoreva sṛṣṭisaṃhārarūpayoḥ antargatā viśvaśaktayaḥ ityāśayaḥ | (4) atikruddhaḥ prahṛṣṭo vā kiṃ karomīti vāmṛśan | dhāvanvā yatpadaṃ gacchettatra spandaḥ pratiṣṭhitaḥ || 22 || yāmavasthāṃ samālambya yadayaṃ mama vakṣyati | tadavaśyaṃ kariṣye'hamiti saṃkalpya tiṣṭhati || 23 || tāmāśrityordhvamārgeṇa somasūryāvubhāvapi | sauṣumne'dhvanyastamitau hitvā brahmāṇḍagocaram || 24 || tadā tasminmahāvyomni pralīnaśaśibhāskare | sauṣuptapadavanmūḍhaḥ prabuddhaḥ syādanāvṛtaḥ || 25 || ___________________________________________ ------------- page 7 ------------- ------anāvṛtaḥ || (1 | 25) ityantaṃ ślokacatuṣṭayam | paraśaktipātaprakāśadhvastamāyāvaraṇasya tu śivapadāvāptau karālambanaṃ dadatyeva paraṃ pūrṇatayā sarvadā na parisphurati | yadvakṣyati yadā kṣobhaḥ palīyeta-------------[1] (1 | 9) ityādi --------karoti ca || (1 | 10) ityantam | tathā jāgradādi---(1- 3) ityārabhya tadasti paramārthataḥ [2] | (1- 5) ityantam | ta[3]thāhi - yadā prathamāyāḥ śivātmanaḥ sāmarasyabhūmeḥ pūrṇāhantātmasāmarasyāvasthitaṃ viśvaṃ yadi na bhavati avidyamānaṃ kathaṃ sṛjyeta, nīla[4]didṛkṣārūpā tuṭipātāparaparyāyā daśā uditā, tadā nīlamātrāpekṣayā ahantācchāditedantāsūtra[5]ṇarūpā tāvatī sadāśiveśvaratā ucyate | tadaiva saiva ca ___________________________________________ (1) yadā kṣobhaḥ pralīyeta tadā syātparamaṃ padam || 9 || tadāsyākṛtrimo dharmo jñatvakartṛtvalakṣaṇaḥ | yatattadīpsitaṃ sarvaṃ jānāti ca karoti ca || 10 || (2) jāgradādivibhede'pi tadabhinne prasarpati | nivartate nijānnaiva svarūpādupalabdhṛtaḥ || 3 || ahaṃ sukhī ca duḥkhī ca raktaścetyādisaṃvidaḥ | sukhādyavasthānusyūte vartante'nyatra tāḥ sphuṭam || 4 || na duḥkhaṃ na sukhaṃ yatra na grāhyaṃ grāhako na ca | na cāsti mūḍhabhāvo'pi tadasti paramārthataḥ || 5 || (3) prathamakalāyāṃ pūrṇāhantākhyāyāṃ yadi tatsāmarasyāvasthitaṃ viśvaṃ nāsthāsyat tat kathamavidyamānamasrakṣyata iti | ataḥ prāksṛṣṭheḥ svarūpābhinnasya viśvasya sattā avaśyamabhyupeyā ityayamāśayaḥ, unmeṣasvarūpābhijñāpanāya spaṣṭīkriyate | (4) viśvasisṛkṣāyā upalakṣaṇametat | (5) srakṣyamāṇedantāyā āsūtraṇadaśā | ___________________________________________ ------------- page 8 ------------- pūrṇāhantātmasāmarasyāvasthitaviśvāpekṣayā śivatāpi, yadi hi anyā sadāśivaprakāśātmatayā nāvasthitā syāt katham uttarakālaṃ sṛjyeta cidrūpavyatirekeṇa anyasya sraṣṭṭatvānupa[1]patteḥ | pramāpitaṃ ca etat pratyabhijñāyām cidātmaiva hi devo'ntaḥ sthitamicchāvaśādbahiḥ | yogīva nirupādānamarthajātaṃ prakāśayet || (1 | 5 | 7) iti | ihāpi vakṣyati yatra sthitamidaṃ viśvaṃ kāryaṃ yasmācca nirgatam (1|2) iti | te ca ete śivatāsadāśiveśvarate parasparavyāptyā avasthite ekarūpe eva | yadā tadā iti hi upadeśyāpekṣayā vāci kramo'yaṃ, na vastuni | ata eva yugapadeva iyaṃ saṃvit sraṣṭrī ca saṃhartrī ca iti sakramābhāsā, asraṣṭṭasaṃhartṛrūpā śuddhāhantāprakāśamayī akramāpi ityalam | upadeśadhanā eva enāṃ bhūmiṃ cinvate i[2]ti | ihāpi ca didṛkṣayiva----------[3] (3 | 11) ityatra sūtre tamadhiṣṭhātṛbhāvena[4]------------- (1 | 11) ___________________________________________ (1) cidrūpāt vyatiriktasya māyāprakṛtyādeḥ bhedābhedavikalpohatatvāt nāsti sraṣṭṭatvopapattiḥ | tathā hi citprakāśāt bhinnatve aprakāśamānatvena asattvāt abhede tu prakāśamānatayā cinmayatāsiddheḥ | (2) upadeśyāvabodhanāya anākhyasvarūpāt ārabhya śivādibhūmyantata khavarṇanakramaḥ | vastuto'kramameva viśvaprathanaṃ paramārthamayameva ityāśayaḥ | (3) didṛkṣayeva sarvārthānyadā vyāpyāvatiṣṭhate | tadā kiṃ bahunoktena svayamevāvabhotsyate || 3 -11 || (4) tamadhiṣṭhātṛbhāvena svabhāvamavalokayan | smayamāna ivāste yastasyeyaṃ kusṛtiḥ kutaḥ || 1-11 || ___________________________________________ ------------- page 9 ------------- ityatra ca ayameva upadeśārthaḥ | sa[1]dā sṛṣṭivinodāya ------------------| pratikṣaṇamaviśrāntaḥ---------------| prākāmyamātmani yadā-------------| ityādau ca gurūṇāmayameva āśayaḥ | asti ca āgamaḥ lelihānā sadā devī sadā pūrṇā ca bhā[2]sate | ūrmireṣā vibodhābdheḥ śaktiricchātmikā prabhoḥ || iti | evamiyam ekaiva avibhāgā vimarśabhūmiḥ unmeṣanimeṣamayī unmeṣanimeṣaśabdābhyāmabhidhīyate | tataśca unmeṣau ca nimeṣau ca iti vigṛhya unmeṣasya nimeṣamayasya, nimeṣasya ca unmeṣamayasya, prādhānyetaratāvibhaktasya dharaṇyādi - sadāśivāntaṃ jagat prati pralayodayahetutvaṃ vyākhyātavyam | evaṃ ca pralayau ca, udayau ca iti vigṛhya pralayodayau iti vyākhyeyam | tathāhi - nīlādeḥ yo bahīrūpatāyā udayaḥ sa eva ahantārūpatāyāḥ pralayaḥ, evaṃ yo bahīrūpatāyāḥ pralayaḥ sa eva ahantārūpatāyā udayaḥ iti pralayo'pi udayarūpaḥ, udayo'pi pralayaparamārthaḥ | bhedābhedaprā- ___________________________________________ (1) sadā sṛṣṭivinodāya sadā sthitisukhāsine | sadā tribhuvanāhāratṛptāya svāmine namaḥ || iti stotrāvalau | stavacintāmaṇau ca pratikṣaṇamaviśrāntastrailokyaṃ kalpanāśataiḥ | kalpayannapi ko'pyeko nirvikalpo jayatyajaḥ || (2) kṛśatāyāmapi pūrṇaiva rājate ityarthaḥ | ___________________________________________ ------------- page 10 ------------- dhānyetaratākṛtastu atra vivekaḥ | vastutaḥ cidātmaiva tathā bhāti iti akramataiva atra ityuktam | samāsaśca itthameva upapannaḥ | tathā ca dvandvasamāse bhāṣyam yadi nidarśayituṃ buddhiḥ evaṃ nidarśayitavyam dhavā ca khadirau ca | ityādi | ihaiva ca svatantraśivādvayadarśane ekaikasya arthasya anekatvaṃ saṃgac[1]chate | anyatra hi pratiniyatarūpā bhāvāḥ ityeko'pi dvyarthaḥ, aparo'pi dvyarthaḥ iti kā saṃgatiḥ ityalam aprakṛtena | evaṃ ca vyākhyāte sati yat pañcavidhakṛtyakāritvaṃ śrīsvacchandādiśāstreṣu parameśvarasya ucyate, tada[2]pi svīkṛtam | tathā ca - bhedāsūtraṇatadullāsanarūpeṇa unmeṣeṇa[3] kiṃcitsvarūpanimeṣamayena śuddhāśuddharūpā dvividhā ṣaḍadhvanaḥ sṛṣṭiḥ | evaṃ dvividhabhedanimeṣeṇa kiñcidabhedaspṛgūrdhvonmeṣaṇarūpeṇa saṃhāraḥ | tathā unmeṣanimeṣābhyāṃ lolībhūtābhyām ābhāsanānābhāsanaprasaraparamārthā sthitiḥ | yathoktam ----------------------------lolībūtā parā sthitiḥ | ___________________________________________ (1) prakāśamayatāparamārthavādānusṛtyā ekasyaiva arthasya ṣaṭtriṃśattattvamayatātmānekārthatvam āmnātamasti | (2) unmeṣanimeṣābhyāṃ parameśvarasya sargādipañcavidhakāryamapi svīkriyate | (3) nirvikalpasavikalparūpeṇa unmeṣeṇetyarthaḥ | ___________________________________________ ------------- page 11 ------------- iti siddhapādaiḥ | tathā utpannasvarūponmeṣābhāsarūpo vastuto nirayādibhogamayo yaḥ pūrṇo nimeṣaḥ svasvarūpasya sa vilayaḥ | sarvātmanā punaḥ yaḥ pūrṇaḥ unmeṣaḥ sa cāśeṣabhedopaśamanānnirūpitapūrvarddhito nimeṣamayaḥ, so'nugra[1]haḥ iti parameśvarasya pañcavidhakṛtyakāritvam anenaiva spṛṣṭam | ittham pralayodayāvapi saṃgamanīyau | pralayādikaṃ ca ābhāsyaniṣṭhaṃ ābhāsasārameva, na tu prakāśātmano'sya parameśvarasya tat kiṃcit | yadvakṣyati ava[2]sthāyugalaṃ cātra-------------- (1 - 14) ityārabhya ----------------------------------kartṛtvaṃ--| (1 - 14) ityantam | māyāpramātṛbhūmāvapi parameśvarasya prakāśātmanaḥ idaṃ pañcavidhakṛtyakāritvaṃ sthitameva, pūrṇa tu tatsaṃbandha[3]sāvadhānavijñānaśālisaṃcetyam | evaṃbhūtasya hi bhagavato nīlaprakāśādikāle nīlābhāse deśakālasaṃbhinne sraṣṭṭatā, deśakālākārāntarasaṃbhinnaśaṃkāyāṃ ___________________________________________ (1) saṃskāravigalanena sarvabhedanāśe sati, yatra naṣṭasya bhedasyāpi saṃskāro vinaśyati sa tādṛśaḥ pūrṇonmeṣātmā, sṛṣṭi - sthiti - saṃhāra - vilayeṣu anyonyasya saṃskāraśeṣatā, vinā anugrahaṃ vastuto durucchedyā, saiva hi saṃsārakāraṇam | (2) avasthāyugalaṃ cātra kāryakartṛtvaśabditam | kāryatā kṣayiṇī cātra kartṛtvaṃ punarakṣayam || (3) tatra grāhyagrāhakasaṃbandhāvadhānavadbhi?ravagamyate pūrṇam | ___________________________________________ ------------- page 12 ------------- saṃhāraḥ, prāksṛṣṭe nīlādyābhāsasāmānye sthitihetutā, tatraiva abhedāṃśasarge vilayahetutā ityādi pītābhāsādāvapi yojyam, tathā prathamābhāsitanīlatadgrāhaka[1]bhāvāpekṣayā saṃhartṛtvam, avabhāsa[2]mānapītatadgrāhakabhāvāpekṣayā sṛṣṭṭatvam, vicchinnatābhāsādyapekṣayā sthitihetutā, antaḥsaṃskārarūpatāpāditā[3]bhāsāpekṣayā vilayakāritvam, śuddhasaṃvidaikyāpanna[4]pravilāpitasmṛtyādibījabhāvābhāsāpekṣayā anugrahītṛtvam ityevaṃ sarvadā sarvāsu daśāsu pañcavidhakṛtyakāritvaṃ māheśvarameva ekarūpaṃ sarvatra jṛmbha[5]māṇamavasthitam iti | tatraiva cicca[6]kraiśvaryātmani svasvabhāve śaṃkararūpe svaprakāśe keṣāṃcideva anuttarasamādhidhanānāṃ dhiṣaṇā adhirohati, na tu anyeṣāṃ dehādyahaṃbhāvabhāvinām | yaduktaṃ bhargaśikhāyām vīrabhairavadevo'pi paramānandavigrahaḥ | udeti mohapaṅkāṅke paśuhṛtkuhare katham || iti | evaṃ ca vyākyātopadeśaprakāraḥ ihaiva agre sphuṭī bhaviṣyati ___________________________________________ (1) nīlabhāvapramitibhājaḥ | (2) sṛjyamānapītavastunaḥ | (3) bhedāvabhāsamānapadārthasya | (4) citsvarūpābhinnatāṃ prāptasya | (5) vastutaḥ tathā tathā māheśvaryameva pañcadhā sṛṣṭyādivicitrakrīḍhayā vilasatītyarthaḥ | (6) ciccakraṃ citsvarūpasya tathā tathā viśvarūpatayā kacanaṃ, tadeva aiśvaryaṃ tadātmaiva śaṃkaraḥ | tatra kaiścideva yogibhiḥ viśrāntirāsādyate ityarthaḥ | ___________________________________________ ------------- page 13 ------------- jāgradā[1]di------------------------------------------- (1 - 3) ityārabhya tadasti paramārthataḥ ------------------------------|| (1 - 5) ityatra | tathā tasyopalabdhiḥ satataṃ tripadāvyabhicāriṇī | (1 - 17) ataḥ satatamudyuktaḥ spandatattvaviviktaye | (1 - 21) iti vā yasya saṃvitti----------------------------[2] (2 - 5) prabuddhaḥ sarvadā tiṣṭhet---[3]----------------- (3 -12) ityādisthāneṣu | granthaprānte ca idameva saṃhariṣyati | yadā tvekatra saṃrūḍhastadā tasya layodbhavau | niyacchanbhoktṛtāmeti tataścakreśvaro bhavet || (3 |19) iti | layodayau hi atra vyākhyāta[4]paramārthāveva | idameva ca cakraiśvaryaṃ - yat sarvadā pañcavidhakṛtyakāricinmayasvarūpā - ___________________________________________ (1) jāgradādivibhede'pi tadabhinne prasarpati | nivartate nijānnaiva svabhāvādupalabdhṛtaḥ || 3 || ahaṃ sukhī ca duḥkhī ca raktaścetyādisaṃvidaḥ | sukhādyavasthānusyūte vartante'nyatra tāḥ sphuṭam || 4 || na duḥkhaṃ na sukhaṃ yatra na grāhyo grāhako na ca | na cāsti mūḍhabhāvo'pi tadasti paramārthataḥ || 5 || (2) iti vā yasya saṃvittiḥ krīḍātvenākhilaṃ jagat | sa paśyansatataṃ yukto jīvanmukto na saṃśayaḥ || 2 - 5 || (3) prabuddhaḥ sarvadā tiṣṭhejjñānenālocya gocaram | ekatrāropayetsarvaṃ tato'nyena na pīḍyate || 3 - 2 || (4) laya udayaparamārthaḥ, udayo'pi layaparamārthaḥ iti ubhayamapi paramārthaprakāśamayam | ___________________________________________ ------------- page 14 ------------- vasthānam iti alaṃ katipayajanahṛdayāśvāsadāyinībhiḥ kathābhiḥ | api ca yasya cidānandaghanasya ātmanaḥ unmeṣanimeṣābhyāṃ svarūponmīlananimīlanābhyāṃ yadantaḥ tat bahiḥ i[1]ti kṛtvā jagataḥ śarīrarūpasya, tadanuṣaṅgeṇa ca bāhyasyāpi viśvasya, pralayodayau nimajjanonmajjane iti samāveśavyutthānāpekṣayā yathāsaṃkhyenāpi yojyam[2] | nanu ca śrīmatsvacchandādyāgamoktaprakāreṇa yathā brahmā[3]dīnāṃ svāpaprabodhāvasthayoḥ tadadharavartilokānāṃ vyatiriktānāmeva pralayodayau bhavataḥ, tathā parameśvarāpekṣayāpi viśvasya vyatiriktasyaiva pralayodayau iti tāvat uktam | dṛṣṭaṃ hi kumbhakārādināṃ vyatiriktakāryakāritvam iti pramāṇasiddhameva kim abhyupagamyate, āhosvit anyathā[4] ? iti saṃśayaṃ śamayituṃ viśeṣaṇadvāreṇa hetumāha | śakticakravibhavaprabhavam iti | śaktyo'sya jagatkṛtsnaṃ śaktimāṃstu maheśvaraḥ | ___________________________________________ (1) anena nyāyena antaḥ sthitameva bahiḥ prakaṭīkriyate ityarthaḥ | (2) cidātmano yat unmajjanaṃ sa samāveśaḥ, jagato yat unmajjanaṃ tat vyutthānam, abhinnatāyā yaḥ unmeṣaḥ sa jagataḥ pralayaḥ | (3) satyādilokavartinām | (4) abhedarūpatayā | ___________________________________________ ------------- page 15 ------------- ityāgamasthityā yāvat kiṃcit ābhāsate, tat sarvaṃ prakāśamathameva - aprakāśasya prakāśanānupapatteḥ iti yuktivaśena svapnasaṃkalpādau saṃvida eva ābhāsollāsanāhetutvaṃ dṛṣṭam iti | anubhavānusāreṇa ca prakāśasyaiva bhagavataḥ prakāśamānaṃ viśvam asya śaktayaḥ, tāsāṃ yat cakraṃ saṃyojanādivaicitryavyavasthitaḥ samudāyaḥ, sa[1] eva vibhavaḥ sphītatā, tasya prabhavaḥ prabhavati asmāt iti kṛtvā tathātathāvabhāsanaparamārthaḥ svasvabhāva eva yaḥ, tam | yadvakṣyati yasmātsarvamayo jīvaḥ sarvabhāvasamudbhavaḥ | tatsaṃvedanarūpeṇa tādātmyapratipattitaḥ || (2 - 3) iti | tādātmyāt tatsaṃvedanaṃ, tasmāt hetoḥ ityādi | yadvā śakticakrasya indriyavargasya, yo vibhavo nijanijaviṣayapravṛttyādikaḥ, tasya prabhavaṃ prāgvat | yato vakṣyati yataḥ karaṇavargo'yaṃ[2]----------------------------| --------------------------------pravṛttisthitisaṃhṛtīḥ || labhate----------------------------------------------------| (1 | 6) iti | _________________________________________ (1) viśvasamudāyaḥ | (2) yataḥ karaṇavargo'yaṃ vimūḍho'mūḍhavatsvayam | sahāntareṇa cakreṇa pravṛttisthitisaṃhṛtīḥ || ___________________________________________ ------------- page 16 ------------- atha ca śakticakrasya karaṇeśvarīca[1]krasya yo vibhavo vicitrasṛṣṭisaṃhārādikāritvaṃ, tasya prabhavaṃ kramārthāvabhāsanakāritvakṛtamakramamahāprakāśamayam | yadvakṣyati sahāntareṇa cakreṇa pravṛttisthitisaṃhṛtīḥ || labhate-------------------------------| (1. 6) iti āntaraṃ cakram atraitadeva vyākhyeyam, na tu antaḥkaraṇatrayam - tasya karaṇavargeṇaiva svīkṛtatvāt | karaṇavargasya svātmanaḥ pravṛttyādimātratvam, karaṇeśvarīcakrasya tu sṛṣṭyādikāritvameva pravṛttyādilābha iti vyākhyeyam ityalam | śakticakraṃ mantragaṇo mudrā[2]samūhaśca, tasya yo vibhavaḥ trividhā[3]siddhisādhanasamarthatvaṃ, tasya prabhavam iti prabhavopalakṣitotpattiviśrāntisthānam | yadvakṣyati tadākramya balaṃ mantrāḥ----------------------------(2 | 1) ityādi ------------------------------------------------nirañjanāḥ[4] (2 | 2) ityantam | vyākhyātena ca śakticakravibhavena mantrā ___________________________________________ (1) karaṇaśaktivargasya | (2) parāparamantramudrāgaṇaḥ śivasūtrādiṣu bodhyaḥ | (3) para - parāpara - aparātmikā tridhā siddhiḥ | (4) tadākramya balaṃ mantrāḥ sarvajñabalaśālinaḥ | pravartante'dhikārāya karaṇānīva dehinām || tatraiva saṃpralīyante śāntarūpā nirañjanāḥ | ___________________________________________ ------------- page 17 ------------- disāmarthyātmanā prabhā dīptiḥ yasya sādhakacittasya, tat vāti gacchati prāpnoti adhitiṣṭhati gandhayati ca vināśayati svātmani viśramayati yaḥ tam | yat sphuṭībhaviṣyati | sahārādhakacittena------------------------[1]| (2 | 2) ityādi śakticakreṇa dīkṣānugrahadhyeya[2]samāpattyādinā sāmarthyasaṃpadā vibhavo yasyācāryasyodayastasya prabhavaṃ | yat abhidhāsyati | ayamevodayastasya[3]-----------------------(2 | 6) ityādi -------------------------śivasadbhāvadāyinī (2 | 7) ityantam | api ca śaktayo brāhmyādidevyo[4] brahmādikāraṇamālā ca, tāsāṃ saṃbandhi cakraṃ svabhāvaśūnya[5]paśupramātuḥ advayarūpordhvabhūmyanārohaṇakṣamo bhedamayādharasaraṇisaṃcāracaturaśca ___________________________________________ (1) sahārādhakacittena tena te śivadharmiṇaḥ || (2) dhyātavyadevatātmanā tādātmyam | (3) ayamevodayastasya dhyeyasya dhyāyicetasi | tadātmatāsamāpattiricchataḥ sādhakasya yā || iyamevāmṛtaprāptirayamevātmano grahaḥ | iyaṃ nirvāṇadīkṣā ca śivasadbhāvadīyinī || (4) kādikṣāntatattadvācakātmānaḥ | (5) vismṛtacitsvabhāvasya paśoḥ | ___________________________________________ ------------- page 18 ------------- vyūhaḥ, tasya yo vibhavaḥ tathākāryakāritvaṃ[1] tasya prabhavam | yadvakṣyati śabdarāśisamutthasya śaktivargasya[2]-------------------(3 | 13) ityādi bandhayitrī----------------------(3 | 16) ityantam | tanmātrodaya------------------------------[3] (3 | 17) ityādi -------------------------------pracakṣmahe || (3 | 18) ityantaṃ ca | tasyaiva śakticakrasya yo vibhavaḥ svasvabhāvapadāpekṣayā adharādharabhūtyāgena ūrdhvordhvārohaṇakṣamatā, tasyāpi prabhavaṃ prāgvat | yadatraiva vadiṣyati -------------svamārgasthā jñātā siddhyupapādikā || (3 | 16) ___________________________________________ (1) bhedamayādhyavasāyādi prasaranipatanādi kāryakaraṇaśīlatvam | (2) śabdarāśisamutthasya śaktivargasya bhogyatām | kalāviluptavibhavo gataḥ sansa paśuḥ smṛtaḥ || parāmṛtarasāpāyastasya yaḥ pratyayodbhavaḥ | tenāsvatantratāmeti sa ca tanmātragocaraḥ || svarūpāvaraṇe cāsya śaktayaḥ satatotthitāḥ | yataḥ śabdānuvedhena na vinā pratyayodbhavaḥ || seyaṃ kriyātmikā śaktiḥ śivasya paśuvartinī | bandhayitrī-------- (3) tanmātrodayarūpeṇa mano'haṃbuddhivartinā | puryaṣṭakena saṃruddhastadutthaṃ pratyayodbhavam || bhuṅkte paravaśo bhogaṃ tadbhāvātsaṃsaratyataḥ | saṃsṛtipralayayasyāsya kāraṇaṃ saṃpracakṣmahe || ___________________________________________ ------------- page 19 ------------- iti | kiṃ ca śakticakraṃ khecarī - gocarī - dikcarī - bhūcaryādiḥ - bāhyāntaratābhedabhinno nānāyoginīgaṇaḥ, tadupala[1]kṣito vīravrātaśca, tasya yo vibhavaḥ atītānāgatajñānāṇimādiprāptisvaviṣayābhogasamayapūrṇaprathāvāptyā- dyanantakṣudrākṣudrasiddhilābham aiśvaryaṃ prāti pūrayati yaḥ, sa śakticakravibhavapraḥ sa ca asau bhavo bhavati tena tena rūpeṇa iti kṛtvā tam | yadvakṣyati vibhūtispande yathecchābhyarthito dhātā-----------------[2] (3 | 1) ityādinā kutaḥ sā syādahetukā || (3 | 8) ___________________________________________ (1) śakticakropalakṣitaḥ śaktimatāṃ saṃghaḥ vinā śaktimantaṃ śaktīnāṃ sthityanupapatteḥ | (2) yathecchābhyarthito dhātā jāgrato'rthān hṛdi sthitān | somasūryodayaṃ kṛtvā saṃpādayati dehinaḥ || tathā svapne'pyabhīṣṭārthān praṇayasyānatikramāt | nityaṃ sphuṭataraṃ madhye sthito'vaśyaṃ prakāśayet || anyathā tu svatantrā syātsṛṣṭistaddharmakatvataḥ | satataṃ laukikasyeva jāgratsvapnapadadvaye || yathā hyartho'sphuṭo dṛṣṭaḥ sāvadhāne'pi cetasi | bhūyaḥ sphuṭataro bhāti svabalodyogabhāvitaḥ || tathā yatparamārthena yadā yatra yathā sthitam | tat tathā balamākramya na cirātsaṃpravartate || durbalo'pi tadākramya yataḥ kārye pravartate | ācchādayedbubhukṣāṃ ca tathā yo'tibubhukṣitaḥ || anenādhiṣṭhite dehaṃ yathā sarvajñatādayaḥ | tathā svātmanyadhiṣṭhānātsarvatraivaṃ bhaviṣyati || glānirviluṇṭhikā dehe tasyāścājñānataḥ sṛtiḥ | tadunmeṣaviluptaṃ cet kutaḥ sā syādahetukā || ___________________________________________ ------------- page 20 ------------- ityantena ślokāṣṭakena | śrīvāmeśvaryādhiṣṭhitāni khecarī - gocarī - dikcarī - bhūcarī - cakrāṇi āntarāṇi, bāhyāni ca vyākhyāyante yatra vamanti viśvaṃ bhedābhedamayaṃ bhedasāraṃ ca, gṛṇanti uccairgiranti ca bhedasāraṃ, bhedābhedamayaṃ ca abhedasāram āpādayanti iti saṃsāravāmācārāḥ vāmāḥ śaktayaḥ, tāsām īśvarī svāminī ekaiva bhagavatī - tadadhiṣṭhitatvāt[1] vāmācakramapi vāmeśvarīcakram abhidhīyate iti | khe bodhagagane caranti iti khecaryaḥ pramātṛbhūmisthitāḥ, paraśaktipātapavitritānāṃ cidānanda[2]prasarodvamanasārā akālakalitatvādabhedasarvakartṛtvasarvajñatvapūrṇatvavyāpakatvasvarūponmī- lanaparamārthāḥ | māyāmohitā[3]nāṃ tu anānandapradāḥ śūnyapramātṛbhūmicāriṇyaḥ kāla - kalā - śuddhavidyā - rāga - niyatimayatayā bandhayitryaḥ | gauḥ vāk tadupalakṣitāsu saṃjalpamayīṣu buddhyahaṃkāramanobhūmiṣu caranti iti gocaryaḥ śaktipātavatāṃ śuddhādhyavasāyābhimānasaṃkalpaprarohiṇyaḥ, pareṣāṃ tu viparyāsinyaḥ | dikṣu ca daśasu bāhyendriyabhūmiṣu caranti iti dikcaryaḥ anugṛhītānāṃ advayaprathanasārāḥ, pareṣāṃ tu dvayapratītipātinyaḥ | bhūḥ rūpādipañcakātmakaṃ meyapadaṃ, tatra caranti ___________________________________________ (1) īśvaryādhiṣṭhitatvāt tatsthānāṃ vāmākhyaśaktīnāṃ tadvatsāsarthyotpādāt (2) svaśaktyavibhinnatayā parāmarśanāt | (3) māyākhyayā pārameśvaryā śaktyā bhedaprathāmāpāditānāṃ saṃkucitapramātṝṇām | ___________________________________________ ------------- page 21 ------------- tadābhogamayya āśyānībhāvena tanmayatām āpannā bhūcaryaḥ prabuddhānāṃ citprakāśaśarīratayā sphurantyaḥ, itareṣāṃ sarvato vyavacchedakatāṃ darśayantyaḥ | ityevaṃ vāmeśvarīśaktyā prasāritāni āntarāṇi aparaparāparaparaprathāhetutvāt aghoraghoraghorataranāmaniruktāni catvāri khecarī - gocarī - bhūcarī - dikcarīcakrāṇi tathāvidhavīra[1]vrātasahitāni tāni | yathoktaṃ śrīpūrvaśāstre viṣayeṣveva saṃlīnānadhodhaḥ pātayantyaṇūn | rudrā[2]ṇūnyāḥ samāliṅgya ghorataryo'parāḥ smṛtāḥ || miśrakarmaphalāsaktiṃ pūrvavajjanayanti yāḥ | muktimārganirodhinyastāḥ syurghorāḥ parāparāḥ[3] || pūrvavajjantujātasya śivadhāmaphalapradāḥ | parāḥ prakathitāstajjñairaghorāḥ śivaśaktayaḥ || iti | bāhyāni punaretadvāmeśvaryadhiṣṭhitānyeva khecarī - bhūcarī - gocarī - dikcarīcakrāṇi | tatra ākāśe carantyo'śarīrāḥ khecaryaḥ, yadicchāmātrādhiṣṭhitamithunasaṃyogajaḥ prabuddhaśuddhavidyodayo yoginīgarbhodbhūto bhavati | yathoktaṃ śrītantrāloke anyāśca gurutatpatnyaḥ śrīmatkālīkuloditāḥ | anantadehāḥ krīḍantyastaistairdehairaśaṅkitaiḥ || prabodhitatādicchāke tajjaṃ kaulaṃ prakāśate | ___________________________________________ (1) vīrāḥ śaktimantaḥ | (2) rodayanti paśūn adhaḥpātanena, saṃsārarujaṃ drāvayanti ceti vā rudrāḥ | (3) bhogāpavargātmamiśrakarmaṇi yā āsaktiṃ janayanti muktimārgaṃ ca nirundhanti tā ghorākhyāḥ parāparaśaktayaḥ procyante ityanvayaḥ | ___________________________________________ ------------- page 22 ------------- iti | gocaryastu gośabdavācyapaśuhṛdayasārāharaṇaratāḥ tenaiva krameṇa svātmanaḥ, paśūnāṃ ca tattatsiddhisādhanapravaṇā ekajanmanaḥ prabhṛtisaptajanmāntamapi paśumāharantyaḥ | dikcaryastu bhrāntacakravat sarvatra carantyaḥ parāparasiddhipravaṇāḥ | bhūcaryastu svasvabhāvatayaiva kuṅkumanāri[1]kelādivat tattatpītādibhūmijātāḥ pūrṇatvāpūrṇatvādinānābheditattaddevatāṃśakodbhūtāḥ | api ca śakticakrasya āgamasaṃpradāyaprasiddhanānādevatāparamārthasya rāgadveṣakrodhavikalpādipratyayagrāmasya, tathā dehāśritatattaddevatāparamārthanānādhātvādigaṇasya, yo vibhavaḥ tattadupaniṣatsiddhaḥ prabhāvaviśeṣaḥ, māyāmūḍhān pratibandhahetutvaṃ ca, tasya ubhayasyāpi prabhavam | tadetat upadekṣyati guṇādispandaniṣyandāḥ sāmānyaspandasaṃśrayāt[2] (1 | 19) ityādi | --------------------------------saṃsāravartmani (1 | 20) ityantam | tathā seyaṃ kriyātmikā śaktiḥ śivasya-----------------(3 | 16) ityādi | anyatrāpi āgameṣūktam ___________________________________________ (1) kuṃkumaṃ pītabhūmau, nārikelaṃ bhūmeragrabhāge jāyate iti prasiddhiḥ | (2) guṇādispandaniḥḥpandāḥ sāmānyaspandasaṃśrayāt | labdhātmalābhāḥ satataṃ syurjñasyāparipanthinaḥ || aprabuddhadhiyastvete svasthitisthaganodyatāḥ | pātayanti duruttāre ghore saṃsāravartmani || ___________________________________________ ------------- page 23 ------------- kula[1]sāramajānanto hyadvaye nipatanti ye | svacittotthavikalpāndhā niraye nipatanti te || iti | tathā yena yena nibadhyante jantavo raudrakarmaṇā | sopāyena tu tenaiva mucyante bhavabandhanāt || iti | evaṃprāyaṃ ca vyākhyānaṃ nānāgamasaṃvāditamasti, granthagauravabhayāt tu na likhitam, svayameva ca paraśaktipātapavitritaiḥ anusartuṃśakyam | anyeṣāṃ tu saṃvādaśatairapi pradarśyamānam idaṃ vastutatvaṃ nidāghātapataptaśilāpatitajalabinduvat na kṣaṇamapi tiṣṭhati iti alam | anyacca śakticakrasya svatantrādvayanijamahāprakāśānupraveśakārisvamarīcinicayasya, svāmodajṛmbhātmanā vibhavena prakāśitahṛdayasaṃtoṣakāriṇyalpā dīptiḥ, mitayogijanaprayatnasādhyāpi ayatnena svabhāvāvaṣṭambhamātrasiddhabindunādādiprakāśamayī kṣobhakatvena utthitā yasya jñānijanasya, taṃ vayati anuttarādvayasaṃvittantusaṃtānitaṃ saṃpādayati | yatprathayiṣyati ato bindurato nādaḥ[2]--------------------| ityādi | ------------kṣobhakatvena dehinaḥ || (3 | 10) ___________________________________________ (1) kulānāṃ dehākṣabhuvanādīnāṃ śaktirūpatayā parijñānameva sāraḥ | (2) ato bindurato nādo rūpamasmādato rasaḥ | pravartante'cireṇaiva kṣobhakatvena dehinaḥ || ___________________________________________ ------------- page 24 ------------- ityantam | evaṃvidho yaḥ taṃ śakticakravibhavaprabhavaṃ vyākhyātarūpaṃ śaṃkaraṃ svasvabhāvaṃ stumaḥ iti | evamanena ślokabhāgena vartamānārthopakṣepagarbheṇa viśvottīrṇorviśvamayaśca uttamākulatrikādyāmnāyopadeśadiśā svasvabhāva eva śaṃkaraḥ iti upapāditam, na tu vedāntavādivat viśvaṃ yanna tadeva brahma ityevaṃ prāyaṃ, nābhāvo bhāvyatāmeti--------------------------| (1 | 12) ityādinā na tvevaṃ smaryamāṇatvaṃ tattattvaṃ pratipadyate | (1 | 13) ityantena niṣedhāt | nāpi siddhāntadṛṣṭivat viśvottīrṇameva paraṃ tattvam ityevaṃrūpam, tasyopalabdhiḥ satataṃ tripadāvyabhicāriṇī | (1 | 17) ityādiviruddhatvāpatteḥ | nāpi aprakaṭitākulasvarūpakulaprakriyāśāstravat viśvamayameva pūrṇaṃ rūpam ityevaṃ svabhāvam | yadā kṣobhaḥ pralīyate tadā syātparamaṃ padam | (1 | 9) ityādyasaṃgateḥ | iti samastaśāstrārthaṃ vākyaikavākyatayā paryālocya sarvadā sarvāsu daśāsu dṛḍhaśaṃkarātmakasvasvabhāvapratipattyā avasthātavyam, na tu atra manāgapi avajñā vidheyā | akhyātinirharaṇāyaiva tu sarvadā yatna āstheyaḥ, na tu sā daśā'sti yatra śivatā na sphurati iti upadiṣṭaṃ bhavati | yadādiṣṭaṃ parameṣṭhinā śrīsvacchandādiśāstreṣu yatra yatra nilīyeta manastatraiva bhāvayet | calitvā yāsyati kutra sarvaṃ śivamayaṃ yataḥ || ___________________________________________ (1) nābhāvo bhāvyatāmeti na ca tatrāstyamūḍhatā | yato'bhiyogasaṃsparśāttadāsīditi niścayaḥ || atastatkṛtrimaṃ jñeyaṃ sauṣuptapadavatsadā | na tvevaṃ smaryamāṇatvaṃ tattattvaṃ pratipadyate || ___________________________________________ ------------- page 25 ------------- iti | ihāpi vakṣyati | na sāvasthā na yaḥ śivaḥ (2 | 4) ityādi | asti ca śivasūtram sakṛdvibhāto'yamātmā pūrṇo'sya na kvāpi aprakāśasaṃbhavaḥ | iti | tathā cidghanamātmapūrṇaṃ viśvam ityādinā iti | vyākhyātamidaṃ samastaśāstrārthāsūtraṇaparamārthamatiprasannagambhīramādisūtraṃ, karotu sarvasya śivam || śāstrābdherarthamātraṃ parimitamatayaḥ ke'pi saṃprāpya tuṣṭāḥ kecinnaivāpnuvanti pravitatayatanāḥ pāramasyāpare tu | poplūyante'rdhabhāge tṛṇavadatha pare majjanonmajjanābhiḥ khidyante'nye tu netuṃ nikhilamidamathāpyarthiṣūdvāntamīśāḥ || 1 || smṛtipathajuṣi yasminpāśabandhaprabandhā jhaṭiti vighaṭitāntargranthayo viślathante | sphurati ca citicandrānandaniḥṣyandidhārā - mṛtarasapariṣekastaṃ śivaṃ saṃśrayāmaḥ || 2 || sarvatra pratibodhaviddhamahaso vidyābdhiśītadyute - rhelālokanakarmamocitanatānantārthisārthādguroḥ | śrutvā samyagidaṃ prabhorabhinavātsmṛtvā ca kiṃcinmayā kṣemeṇārthijanārthitena vivṛtaṃ śrīspandasūtraṃ manāk || 3 || iti spandasaṃdohaḥ samāptaḥ || kṛtirmahāmāheśvarācāryavaryaśrīmadabhinavaguptapādapadmopajīvino rājānakakṣemarājasya || ___________________________________________ ------------- page 26 ------------- sadvidyānāṃ saṃśraye granthavidvad - vyūhe hrāsaṃ kālavṛttyopayāte | tattatsaddharmoddidhīrṣaikatāna - satprekṣaujaḥśālinā karmavṛttyai || 1 || śrīmatkaśmīrādhirājena mukhyai - rdharmodyuktairmantribhiḥ svairvivecya | pratyaṣṭhāpi jñānavijñānagarbha - granthoddhṛtyai mukhyakāryālayo yaḥ || 2 || tatrājīvaṃ nirviśadbhirmukunda - rāmādhyakṣatvāśritaiḥ sadbhireṣaḥ | pūrtyā śuddhyā vyākhyayā saṃskṛtaḥ stāt pūrṇo granthaḥ śreyase sajjanānām || 3 || tilakam | śrīśivārpaṇaṃ bhūyāt ########### END OF FILE #######